MARTIANVS CAPELLA
FRANCISCVS EYSSENHARDT
RECENSVIT
ACCEDVNT SCHOLIA I N CAESARIS
GERMANICI ARATEA
LIPSIAE
IN AEDIBVS B. G. TEVBNERI
MDCCCLXVI
LIPSIAE TYPIS B. G. TEVBNEBI
PRAEFATIONIS
IN MAKTIANVM CAPELLAM
CAPVT PRIMVM
Martianus Minneius (uelMinneus: nam solum
genetiuum casum Minnei codices exhibent, uid. p. 27
adnot.) Felix Capella de nuptiis Philologiae et
Mercurii qua aetate scripserit Remigius Antisiodorensis
aeque inepte quaesiuit atque Martianum ab eo enarratum
esse glossae multis codicibus seruatae testantur. ab
hoc enim homine profectam esse uitam Martiani, quae
nomine auctoris omisso editioni Basileensi anni MDXXXII
praefixa est, summa docet similitudo, quae inter hanc
uitam et excerpta de commento Remigii in Martianum
codicis Gudiani n. 335 intercedit. sed de hoc interprete
postea dicetur.
Recentiore uero aetate de Martiani aeuo exposuit
Meibomius in praef. uol. II mus. script. hnnc autem inquit
circa Apuieii tempora vixisse autumo , qui similiter Gaudentii
Harmonicam ei Nicomachi Geraseni Arithmeticam
uertit. sed haec opinatio ea solum re nititur, quod pariter
atque Apuleius Graecorum illorum scripta Latine interpretatus
est, Martianus Aristidem Quintilianum in suum
sermonem conuertit, quae nulla plane causa est.
a *
IIII PRAEFATIO IN MARTIANVM CAPELLAM
Multi alii ueluti Vossius de poetis Latinis p. 66, Gaddius
de scriptoribus non-ecclesiasticis (Florentiae 1648)
p. 145, Vossius de historicis Latinis l. III p. II p. 225,
Saxius onomastici litterarii uol. I p. 517 p. 518 sq., Fabricius
bibl. Lat. ed. Ern. uol. III p. 215, Funccius commentarii
de inerti ac decrepita ling. Lat. senect. p. 204,
Schroeckhius historiae ecclesiasticae uol. XVI p. 155, Martianum
circa annum 470 p. C. n. uixisse tradunt nullis
causis additis. nam ne Saxius quidem unde suam opinionem
hauserit indicat ita disputans circa Leonis Thracis
orientis A VG. tempora iam senex (argumento ' respersi
capiilis albicantibus uerticis.' L. IX p. 336] scripsisse uideri
potest cum quod Carthago reflorescere Roma contra
senescere coeperat, arg. L. VI p. 204 4' 216, tum quod
'Securus Melior Felix, Rhetor circa Consulatum Paulini
h. e. ut reor A. C. 498 adeoque Anastasio orientis A VG.
eum ex mendosissimis exemplaribus emendarat. de cuius
tamen aetate non una est hominum eruditorum opinio.
duorum enim quibus utitur Saxius argumentorum alterum
falsum est: nam Leonis temporibus Roma non tam senescere
coeperat quam potius prope emortua erat sustentatis
tot cladibus et cum barbarorum imperio subiecta tum
ab Alarico et Giserico direpta. Carthaginem autem eo
tempore refiorescere coepisse uelim scire quis Saxium
edocuerit. ego hac de re Iustiniano potius credendum
censeo , qui quam misera Africae condicio a Vandalis expugnatae
fuerit exposuit codicis I tit. 27. alterum argumentum
Saxius ex subscriptione codicis Grotiani (cf.
meae ed. p. 27, 6) petiit de qua copiose exposuit Otto
Iahnius commentationum academiae Lipsiensis uol. V
p. 351 sq. illud igitur cum anno 498 Martiani alicui
exemplo subscriptum sit, anne credibile est non uiginti
DE VITA V
annis post librum scriptum iam librum emendatum
fuisse?
Sed qui praeter hos in eadem fuere opinione, Iacobsius
encyclop. Halens. uol. XV p. 118 sq., Bernhardyus
litt. Latin. enarr. p. 769, Baehrius litt. Lat. uol. H p. 606,
alii, fortasse generis dicendi barbariem saeculum quintum
exiens decere arbitrabantur. nos autem et hominem
Afrum pusilla opera Apuleium imitatum sua prauitate
saeculi alicuius genio documento habere et unum
saeculum hac solum ratione ductos ex eis eligere quibus
omnibus iam barbaries Latinos scriptores inuaserat, lubricum
rati, scriptorem ipsum de se praedicantem audire
quam nostris tantum ratiunculis nimium confidere
malumus.
Primum igitur propter p. 375, 4 rectissime in codicum
inscriptionibus Martianus appellatur Carthaginiensis.
aeque certum esse iudicoMartianum nonRomaeuixisse
et scripsisse sed Carthagine. namque apertis uerbis Satura
dicit p. 375,5 quem Carthago alumnum suum iugariorum
uiciniam uidet ^obsidentem. bene autem de Remigii opinatione,
quae in uita ed. Bas. inuenitur, Martianum partim
Romae partimCarthagine scripsisse, in qua etiam Funccius
l.l. alii, iudicauitTiraboschius (storia della lett.ltal. IIII18)
Rafaello Vollerano ciiando 1'autorita di non so quale Remigio
dice (l. 17 Comment. urb.) cV ei viveva in Roma,
ma non parmi che sia questa autorita bastevole ad accertarlo.'
Praeterea autem et ex hoc loco et ex p. 195, 31
ex quo desudatio curaque districtior tibi forensis rabidationis
partibus inligata aciem industriae melioris obtudit . .
Koppius recte conclusit forensibus causis agendis Martianum
occupatum fuisse. et in loco quidem modo laudato
VI PRAEFATIO IN MARTIANVM CAPLLLAM
inesse etiam illud potest Martianum antequam ad forensia
negotia accederet studiis litterariis occupatum fuisse; necessario
autem non inest: potest enim Satura Martianum
uellicans dicere statim ab initio liberaliorem animi habitum
causidici munus dempsisse uel quo minus indueret
obfuisse. — sed hoc manifestum est nulla plane ratione
Martianum Africae pro consule praefuisse, id quod cum
alii concludebant ex p. 375, 1 tum F. Iacobsius isque conlato
Ioannis Saresberiensis loco (Polycrat. II 9) ; quem cur in
auxilium uocauerit nescio: nam Ioannes ne uerbum quidem
loco illo hac de re dixit. sed eandem fuisse Grotii
opinionem ex inscriptione Grotianae editionis patet. idem
censuit Huetus in libro elegantissimo sur torigine des romans
(p. 120), alii haud pauci. at uero hoc profecto nimis
ineptum est hominem qui p. 375, 6 sq. rei familiaris
tenuitatem deplorans seque ad uilia negotia ut uictum
sibi quaereret inuitum descendere questum Africae proconsulem
fuisse arbitrari, quem divitem aut fuisse aut
inter administrationem factum esse nemo ignorat qui Romani
imperii qualis tum erat condicionis gnarus est. praeterea
autem codicis I tit. 27 notitia post § 8 posita (laudauit
locum Bethmannus Hollwegius, processus ciuilis I
p. 97, 5) edocemur Iustinianum praefecto praetorio Africae
'pro annonis et capito . . . auri libras centum' per annum
sokii iussisse. inde autem nostro iure colligimus proconsulem
Africae dum procousules Africae sunt uel plus accepisse,
quoniam is per omnem Africae dioecesin . . uice
sacra id est ex principis delegatione iuris dictionem , so-
Iqm autem proconsularem siue Tingitanam prouinciam
sub dispositione sua habebat (uerba sunt Boeckingii ad notitiam
dignitatum cap. 2 p. 148 cf. Bethm. IIollw. p. 63, 18)
et tantae dignitatis erat homo, ut ne sub praefecto quidem
DE VITA VII
praetorio Italiae esset sed prouocatio ab eo statim ad
ipsum imperatorem fieret (not. dign. II XVII et Bdckingius
p. 418). talem igitur uirum quis credat ea dixisse quae
p. 375, 5'— 6 leguntur? sed quod grauissimum est
p.375, 1 plane non dicitur Martianum proconsulem fuisse':
aliqua enim ratione hoc in loco deprauato inest Martianum
apud Africae proconsulem causas egisse.
Attamen refutanda etiam eorum opinio, quos p. V dixi
Martianum florentem ad annum 470 uel circiter referre,
in qua opinione etiam Koppius est (nota ad p. 74). hoc
enim patet p.375, 1 ututlectio restituenda est Africae proconsulem
conmemorari. itaque nullo modo de exeunte
saeculo quinto cogitari licet cum notissimum sit Gisericum
a. 439 Carthaginem expugnasse prouinciamque
Africam nonaginta quinque annos (ait Iustinianus l. l. § 1)
Vandalos tenuisse, ut hoc certe tempore nullus fuerit
Africae proconsul. praeterea ueroMartianus p.231,3 haec
habet Carthago inclita pridem armis, nunc felicitate
reuerenda. haec verba, quae eis quae ex Plinio III 38 ibi
exscripsit, de suo addidit, profecto non addidisset, si eo
tempore uixisset quo Vandali Africam tenuerunt, quos aduersus
antiquos incolas crudelissime egisse et aliunde notum
est et diserte exponit Iustinianus l. I. sed in uniuersum
patet Carthaginem eo tempore quo haec noster scripsit
illustrem illam litterarum sedem fuisse quam Apuleius
celebrauit et de qua cf. Koppius l. l. et Bernhardyus
litt. Lat. p. 88.
Restat ut negem Martianum post Vandalos a Belisario
ex Africa depulsos uiuere potuisse. quod cum iam
propter subscriptionem , de qua p. IIII dixi (cf. Rossi inscript.
Christ. I p. 476 laudatus a Mommseno proleg.
Solin. p. XXX) statui nequeat, tum postquam a. 534 Africa
VIII PRAEFATIO IN MARTIANVM CAPELLAM
lustiniani imperio subiecta est , nulli fuerunt Africae proconsules,
quod colligitur ex Cod.I tit. 28 §2 hisce uerbisconcepta
et ab eo (nimirum praefecto praetorio Africae)
auxiliante deo septem prouinciae cum suis iudicibus disponantur,
quarum Tingi et quae proconsularis uocabatur
Carthago et Byzacium ac Tripolis rectores habeant consulares,
reliquae uero id est Numidia et Mauritania et
Sardinia a praesidibus cum dei auxiiio gubernentur. (cL
Morcelli Africa christiana u. I p. 28.) quamquam Bethmannus
Hollwegius Africa inquit nebst Sardinien erhielt
einen eigenen Praefectus Praetorio, welcher ohne Vicarius
iiber sieben Slatthalter worunter ein Proconsul gebielen
sollle (p. 97). ego quidem de hoc proconsule diu
scrutatus nihil inueni.
Ea igitur de re cum vix dubitari posse uideatur, quin
Martianus ante annum 439 uixerit, tamen accuratius aetas^
definiri nequit. etChristianae quidem fidei quod non nulli,
ueluti Barthius, uestigia deprehendisse sibi uisi sunt, nihil
egerunt: nec uola nec uestigium apparet unde eum uel
nouisse doctrinam illam concludas. unum sane superest
aetatis in sano homine satis certum indicium. et enim
p. 224, 19 haec leguntur illic promunturium Ceras Chryseon
Byzantio oppido celebraium. haec igitur hominem
ex auctore suo exscribere quam de suo urbis quam Constantinus
capiit imperii factam splendidissime exornauerat,
nouum nomen addere maluisse, si modo post annum 330,
circa quem consecrata erat, uixit, quamquam uix humanum
puto , tamen praestare uidetur homini huic uel hunc incredibilem
stuporem exprobrare quam talem sermonis
barbariem saeculo post Christum natum alteri obtrudere.
uerum illud quod dixi in tali re uel in Martiano dubitari
licere num suo se auctori mancipare uoluerit dixi alius
DE VITA VIIII
cuiusdam loci recordatus, quo in urbeRomana commemoranda
Plinii (IIIl 38) haec verba Italia dehinc primique
eius Ligures Vmbria Latium ubi Tiberina ostia et
Roma terrarum caput ita immutanit (p. 213, 25j Vmbri
mox Latiumque atque ostia Tiberina dehincque ipsa caput
gentium Roma armis uiris sacrisque quam diu uiguit
caeliferis laudibus conferenda. itaque eo tempore quo
Martianus scripsit Romae de antiquo splcndore aliquid
detractum esse apparet, quod quid fuerit frustra quaeres,
cum parum probabile uideatur Romae illam cladem commemorari,
quam passa est sede imperii Nicomediam et
deinde Constantinopolim translata.
Sed enim imbrem in cribrum ingessissemus hac de
re nostris uiribus disputantes, si de uita aliqua in Barthii
aduersariis latente de sua opinione nobis persuaderet quisquis
in diariis litterariis Ienensibus anni 1794 p. 350 de
Saxii onomastico iudicium tulit. is enim de Fabricii uerbis
quibus bibl. Lat. ed. Ern. uol. III p. 215 dixit in Casparis
Barthii aduersariorum inediti libri CXX cap. 13 exstare
uitam Martiani eMS. uetustissimo petitam ita disseruit Wir
wissen . . aus einer andern zuverldssigen Quelle, dass
Caspar Barth in dem . . angefiihrten Theil der Adversarien
dargethan, dass Capella den Datis dieser Vita zufolge
unter den Gordianis und also in der Mitte des
dritten . . Jahrhunderts gelebt. at quemnam codicem
hunc fuisse putas, cum firmissimis argumentis demonstrari
possit Barthium quotquot Martiani codices enumerauerit
totidem foedissimo mendacio ementitum esse? qua de
re postea dicam. itaque uehementissima suspitio oritur
spurcissimum istum nebulonem, ut Martiani codices multos
miros plane ementitus est, ementitum esse hanc quoque
uitam. ego olim in bibliothecaLipsiensi, ubi ineditum istum
X PRAEFATIO IN MARTIANVM CAPEELAM
thesaurum seruari amici narrauerant , de eo quaesiui sed
nihil inueniebatur. alii Halis eos esse affirmant, neque
uero quidquam interest cum neminem fore suspicer, qui
eos ualde desideret.
CAPVT SECVNDVM
Codicum quibus ad recensendos Martiani Capellae
libros usus sum haec est descriptio.
Codex Bambergensis (M. L V 16. 8 laeckii n. 391)
scriptus est ineunte saeculo decimo in membranis formae
quadratae minoris. folia sunt ducenta uiginti sex siue
quaterniones duodetriginta' et ternio dimidius. primi quaternionis
primum folium, quod aut scriptura uacabat aut
inscriptionem continebat, resectum est: ita cum folium
primi quaternionis extremum reglutinandum esset post
sextum folium codicis, cuius haec sunt extrema uerba in
participalum operis consessumque suscep (p. 9, 20) , errore
eius ut puto, qui codices Bambergenses a. MDCXI
tractabat, religatum est post secundum quaternionem in
haec uerba desinentem corpus autem (p. 22, 24). paginae
uersiculorum sunt uicenorum singnlorum. hunc
librum qui religiosissime et nitidissime exarauerat nactus
est emendatorem, qui eum cum alio eoque peregregio
conferret, quaeque discrepare animaduertisset,
in eis primam scripturani aut cultello eraderet aut sive
lineolis siue punctis adiectis induceret nouaque adderet
scriptura minutiore quaeque ideo fortasse tantum paullo
sequioris aetatis uidetur. praeterea uero duo nisi fallor homines
codicem tractauerunt, alter non multo post primum
emendatorem, alter saeculo fere quarto decimo. et recentior
ille statim semouendus est, cum facillime aetas co
DE CODICIBVS XI
gnoscatur : pauca quae mutauit et addidit singillatim enotaui.
uerum antiquior ille nec facile nec semper omnino
distingui potest a primo librario primoque emendatore.
itaque ne falsam accurationis speciem iactarem, quidquid
emendatum est a duobus primis emendatoribus littera b
insignire quam distinguere quae distingui nequeunt malui.
emendauit autem hic ex ingenio quaedam sed leuicula
omnia idemque aut egregie fallor aut addidit glossas paucas
ad primum nonumque libros ineuntes. ceterum saepe
difficile est intellectu quid primitus scriptum fuerit, aliquotiens
dispicere omnino non potui. rasuras significaui
stellulis. — unum restat de quo confidenter quidquam
statuere uix audeo. cum enim antiquum illum emendatorem
ex uno libro codicem emendasse omnia indicia
suadeant, mira illa adnotatio quae facta est ad p. 24, 13
meae ed.' hoc in quibusdam codicibus non habetur non
uideo quo modo explicari possit, nisi librum ex quo Bambergensis
emendatus est ipsum recensione aliqua ortum
esse putes. qua in re uide ne nimis audacter hunc codicem
ipsum illum credamus, quem a. 498 Romae docta
aliqua recensione ortum esse antea significaui, quod si
uerum est, parum probabile uidetur inuentum iri librum
quo minus corrupta huius scriptoris uerborum conformatio
contineatur.
Codex Reichenauensis nunc Caroliruhensis
n. LXXIII scriptus est saeculo aut decimo exeunte aut undecimo
ineunte in membranis formae maximae oblongae
ad exemplum aut eius ipsius aut persimilis libri, ex quo
Bambergensis descriptus est. quae in exarando errauerat
librarius, ea ipse ut uidetur postea ex archetypo suo
correxit, sed ita ut ex coniectura nihil emendaret. itaque
ex hoc libro coniuncto cum Bambergensis testimonio
XII PRAEFATIO IN MARTIANVM CAPELLAM
Martiani uerba restitui potuissent nisi in Reichenauensi
propter situm et umorem putrefieri coepto carie unius
cuiusque folii particula deleta esset. quae igitur inReichenauensi
legi amplius non potuerunt, suppleui ex codice
Darmstattensi n.CLXXXXIII saeculi autdecimi exeuntis
aut undecimi ineuntis. qui cum Reichenauensi simillimus
sit neque noui quidquam afferat praeter aliquot leuissimi
momenti emendationes, quamquam totum contuli, tamen
non laudaui nisi ubi ille deficiebat. superest ut moneam
eius modi emendationes, quibus veluti enem primitus scriptum
postea in enim mutatum est, menon adnotasse nisi ubi
eandem in utroque codice emendationem deprehendissem.
praeterea non notaui, certe notare nolui, afrodiie armonia
archanus foebus sydus armonia, elementa ae et e commutata.
assimilationem ubi alter codex seruauerat in talibus
quale est inpendere, non notaui in altero esse impendere.
Hos tres libros domi contuli cum exemplo Koppiano
summam cum bibliothecarum praefectorum tum regii
ministri liberalitatem expertus. et Bambergensi quidem
ad quintum Martiani librum recensendum Carolus
Halmius ante me ita usus erat, ut paucis mutatis liber
ille ex praestantissima rhetorum editione repetendus esset.
idem rectissime de Vlrici Koppii opera iudicauit,
qui postquam uir Hassorum Electori negotia publica priuataque
ineunte hoc saeculo curasset, Electore fugatov
senex ad haec studia accedens Darmstattensem et Reichenauensem
in sua editione ita adhibuit, ut uulgata
lectione plerumque seruata raro eos inspiceret, rarius
lectiones accurate exscriberet. huius rei exemplorum
satis Halmius in adnotatione posuit, pauca ego in
commentario notaui, unum addam non ut senem obiurgem
neque disciplina seuera eruditum neque ingenio
DE CODICIBVS XIII
quamuis acuto tamen parum subacto ita fretum, ut
ipse sapere quam superstitionem de vulgata firmiter
retinenda abicere mallet, sed nequis meam fidem calidius
impugnet, ubi me secus quam Koppium de codicibus
referre aut uerba ab eo in textu seruata a me tacite
codicum meorum auctoritate reiecta inueniet. p. 252, 8
uulgabatur sextum eK buo uecujv buvauevr| aXoYoc
quod retinuit Koppius, nam 'nos' inquit 'codices sequimur',
Carolus Boettgerus in egregia commentatione,
quae inserta est Iahnii archiui suppl. uol. XIII
p. 590—622, ex Euclide restituere uolebat sextum pnjdv
Kai uecov buvauevri fiXoTov: illud ipsum in meis codicibus
inueni. ita compluries uerba codicum omisit ueluti p. 237,
17 meae ed. tamen progrediente labore inuitus quasi coniecturas
excogitare coeperat interdum optimas et omnino
de intepretando obscurissimo scriptore aduectis aliorum
locis optime meruit. praeterea utilissimam operam posuit
in laudandis hominibus doctis qui Martianum in transcursu
tetigerunt. his igitur in rebus me illo saepissime
usum esse Koppii nomine non addito scito siquis haec
lecturus est.
Iam Bambergensis liber quantum omnibus qui huc
usque innotuerunt praestet abunde ex commentario meo
apparebit, ut nihil opus uideatur hic singillatim enarrare
quotiens eo usus emendauerim, quae in omnibus aliis uitiose
circumferuntur , aut suppleuerim quae in aliis desiderantur
omnibus. dicendum autem est de aliquot codicibus
uetustis quorum ab optimis amicis notitiam accepi.
nam Lucianus Muellerus mea causa codicem Bernensem
inspexit, Augustus Wilmanns Reginenses,
AndreasLaubmann Puteaneum et Regium Parisinos,
Carolus Zangemeister Palatinum Vaticanum. et
XIIII PRAEFATIO IN MARTIANVM CAPELLAM
Bernensis quidem n. 56 b membranaceus scriptus est
saeculo decimo, integrum Martianum continet, scholia adscripta
sunt. Puteaneus eiusdem saeculi est numero
7900A insignitns, Regius saeculi noni num. 8669, Reginensem
olim Francisci Nansii num. 1987 amicus ait
saeculo aut nono aut decimo scriptum esse omnesque
Martiani libros continere, Reginensem n. 1535 saeculi
decimi esse: extrema uerba esse sonus vero diuisil. Palatinus
n. 1577 saeculo XI scriptus est, continet Iibros
sextum septimum octauum. itaque graviores corruptelae
in nullo horum codicum sanantur (tum codicem aliquem
non nominatim affero ubi nullam de illo loco ex eo notitiam
accepi) ueluti p. 11, 26 in Puteaneo et Regio est
instanti concedere tibi sectus solitus aperire; in Reginensi
1987 instante con*ce*dere (corr. ex contendere)
tibi fecuf (t et puncta supposita a m. rec.) solitus
aperire; in Reginensi 1535 instante concedere tibi sectus
solitus apperire (corr. in a*perire). — p. 62, 29 in Puteaneo
quis (corr. a m. sec. in quos) numae multos (corr.
a m. recentissima in multus) successor indicat qui; in
Regio quis nu*e (nume man. sec.) multus successor indicatur
qui; in Reginensi 1987 quis numece (cor. al. m. in
nume) multus successor indicat qui; in Reginensi 1535
quis numae (numae a m. rec. scriptum est ut quid primitus
fuerit dispici non potuerit) multus successor indicat
qui. — p.20,30 in Puteaneo cottidianis motibus agitarent
pede ire formantis speculo relucebat; in Regio cotidianis
motibus agitarent pede ire formantis speculo relucebat;
in Reginensi 1987 cotidianis motibus agitarent pidei
(corr. rec. m. in pedei) reformantis speculo relucebat;
in Reginensi 1535 quotidianis motibus agilarent pidei reformantis
speculo relucebat. — p. 47, 22 in Puteaneo
DE CODICIBVS XV
crebroque capUlitio uuisa ambifariumque nital (supra
e nital add. t miiale sec. m.) secum congressa mitificat;
in Reginensi 1987 crebroque capiliitio uulsa ambifariumque
mital (m. rec. corr. in amital) congressa (jn. rec.
supra add. secum) mitificat; in Reginensi 1535 crebroque
capiilitio uuisa ambifariumque nital secum congressa
mitificat, deinde ras. nouem uel decem litterarum. —
p. 140, 21 in Puteanei folio nunc deperdito legebatur;
in Regio est tum in togatis agminibus sosantios gracos;
in Reginensi 1987 tum in togatis agminibus sosantios
grecos (corr. m. rec. in gracchos); in Reginensi 1535
tum in togatis agminibus sosantios grechos (corr. al. m. in
grachus); in Bernensi tum in togatis agminibus sosantios
gracchos. — p. 209, 19 in Puteaneo. idem cornelius post
captas indos per germaniam nauigauit; in Regio et Palatino
1577 et Bernensi idem corneiius post captos indos
per germaniam nauigauit; in Reginensi 1987 item (corr.
al. m. in idem) cornelius post captos indos per germiniam
(i corr. al. m. in a) nauigauit; in Reginensi 1535 idem
corneiius post captus indos per germanicm nauigauit.
Praeterea luculenta exempla demonstrant quae in
meis libris uitiose circumferuntur, emendata in codicibus
ceteroquin multo peioribus, ne ea quidem emendata inueniri
in ceteris codicibus uetustis. ueluti p. 6, 20 octauis
est in Bambergensi Darmstattensi Reichenauensi, sesquioctauis
quod requiritur exVossiano interpolato scribendum
erat, octauis exhibent PuteaneusRegius uterque Reginensis
Bernensis. apparet igitur talia in codicibus interpolatis non
ex uetusta traditione sed nouicia coniectura exarata esse.
Omnium autem grauissimi duo loci sunt, quorum alter
est p. 174, 11. ibi cum Halmius inter verba curas regere
animorum et eipujvelct est rectissime haut pauca inter
XVI PRAEFATIO IN MARTIANVM CAPELLAM
cidisse statuisset, plane eadem leguntue in eis quorum notitiam
accepi libris. nam in Puteaneo est fit elegans clausula
ut est curas regere animorum ironia est simulatio; in Reginensi
1987 fil elegans clusuia (add. ul est curas regere
animorum ab al. m.) Hironia est; in Reginensi 1535 fit
elegans clausula ut est. Ironia est; in Bernensi fit eligans
clausula ut est curas regere animorum. yronia est; ex
Regio amicus hunc locum non enotavit. deinde uero
p. 204, 20 hanc sententiam illis aestate grandes noctesprolixosque
hyeme dies, qua carere non possumus, omittunt
Reichenauensis et Darmstattensis et in textu Bambergeusis,
addidit in margine Bamberg. antiquus ille librarius ex
suo exemplo, quam quisquis codex' omittit eum apparet
prae Bambergensi neglegendum esse: omittunt autem
eam omnes ab amicis inspecti. adscribam quae illo loco
in codicibus leguntur. Puteaneus praebet licet estate
grandes dies ^plixasq. noctes noVq. septetrio ospicabii
illis lateal sine fine; Regius iicfr estate grades (corr. a
sec. m. in grandes) dies ylixasque noctes (hime add. sec.
m.) notiq,, septentrio cspicabilis (illis add. sec.m.) lateat
sine fine; Reginensis 1987 licet (in add. rec. m.) aestate
grandes dies prolixasque noctes nobisque septentrio conspicabilis
(illos a rec. m. inter lin. add.) lateat sine fine;
Reginensis 1535 licet aestate grandes dies prolixasque
(./'. hieme add. inter lin. m. rec.) noctes nobisque septemptrio
conspicabilis (-[- illis add. inter lin. rec. m.) laleal
sine fine. e Bernensi nullam notitiam accepi.
Hos igitur omnes codices ex uno archetypo deriuatos
esse docet cum corruptelarum grauiorum similitudo et
glossematum apertissimorum numerus tum lacuna illa,
quam Halmius deprehendit p. 174, 12. et de illis quidem
satis est ad commentarium meum prouocare, de hac dixit
DE CODICIBVS XVII
Halmius ad rhetores Lat. p. 477, 32. huic textus deprauationi
qui succurrere studuerint fuisse iam media aetate
satis multos ex codicum interpolatorum numero apparet,
quorum opera aliquot locos leuiter corruptos emendaui,
quos tamen integros conferre quam inutilis tam ingentis
fuisset laboris: desumpsi eorum lectiones ex Koppii adnotatione.
itaque aliquot bonas emendationes praebuerunt
Hugianus codex Friburgi seruatus, Vossianus
quo Arntzenius usus est ( miscellanea. Traiecti ad Rh.
CIOIOCCLXV) Dresdensis, Ettenheimmuensterensis
nunc Caroliruhae seruatus. Monacenses Roppius
habuit septem , quorum antiquissimum — saeculi X est —
adhibuit Halmius eumque iam uehementer interpolatum.
ad interpolatos etiam Bodleiani pertinere uidentur,
quorum tamen perexiguam notitiam Koppius praebet. interpolati
etiam Leidenses sunt, quorum Oudendorpius
in commentario Apuleiano frequentem mentionem iniecit.
paucorum locorum emendationem debeo codici Bambergensi
n. 393 qui solum nonum Iibrum continet (uid.
p. 350,25. 354, 9. 372, 13 sq.). multa deinde uitia et plerumque
quidem ut uidetur ex sua coniectura sustulit qui
primus Martianum edidit ex codice satis corrupto Franciscus
Vitalis Bodianus Vincentiae a. MCCCCXCIX ; aliquot
Bonauentura Vulcanius quiMartianum ita euulgauitBasileae
una cum Isidoro Hispalensi a. MDLXXVII, ut quas in
marginem reiecerat boni alicuius libri lectiones eas ad
uerba scriptoris emendanda rarissime adhiberet ; nulla qui
curauerunt editionem Basileensem anni MDXXXII,
Lugdunensem a. 1592, quam mutata inscriptione ex
Lugdunensi anni 1538 repetitam esse dixit Ebertus:
ego enim solum posteriorem uidi. praeclaram deinde
operam Martiano impendit Hugeianus Grotius puer
MABTIANUS CAPELLA "
XVIII PRAEFATIO IN MARTIANVM CAPELLAM
quattuordecim annos natus, quamquam non dubito quin
plus praestiturus fuisset, si codicem suum meis similem
accurate excutere dignatus esset. nihil egitWallhardus,
ne Graecas quidem litteras depingere ualuit Goezius,
quorum uterque priores duos libros edidit alter Bernae
a. 1763 alter Norimbergae a. 1794. ego quantum potui
suas omnibus editoribus coniecturas adscripsi, qua in
re illud maie me habet, quod quae inter Bodianum et Vulcanium
prodiere editiones praeter Basileensem non uidi,
ut aliquotiens Vulcanium aliquid emendasse adnotauerim,
de quo ille contra consuetudinem nihil dicit, ut suspitio
oriatur eis in rebus ab illo anteriorem editionem , fortasse
Mutinensem, expressam esse, qua tamen Ebertus principem
modo repetitam esse contendit.
De meis in emendando rationibus unum addam indigestum
in particulis ab ipso excogitatis sermonis tumorem
tam intactum relictum esse quam foedam neglegentiam in
locis aliorum scriptorum a Martiano excerptis. ita factum
est ut aliquotiens Luedeckio (deMarciani Capellae libro
sexto Gottingae 1862) Boettgero (uid. p. XIII) Meibomio
non obtemperauerim in eis emendandis, quaequamquam
aperte uitiosa sunt, si rem spectas, tamen potius scriptoris
immani oscitantiae et neglegentiae quam librariorum
socordiae et libidini tribuenda uidentur. in uocabulis scribendis
ita codicibus me mancipaui ut saepe quae aperte
falsa sunt retinuerim , saepius constantiam et aequabilitatem
sciens neglegerem.
Superest ut codices enumerem quorum notitiam non
plenam et perfectam sed eam tamen habeo* ex qua apparet
Martianum Capellam a medii aeui hominibus dignum iudicatum
fuisse ex quo adulescentes in scholis instituerentur.
cuius rei diserta testimonia iam C. Barthius (ad
DE CODICIBVS XVIIII
Claudianum p. 32) et I. A. Fabricius (bibl. Lat. III 214 ed.
Ern. et bibl. med. aet. I p. 330) adtulerunt ut satis uideatur
quoad fieri possit, indagare ex quo tempore in
scholis Martiani libri adhiberi coepti sint.
Igitur iam Fabricius hunc Gregorii Turonensis
locum laudauit (libr. X extr.), quo auctor successorem
quisquis futurus erat , adhortatus ut librum suum diligenter
conseruet cum alia tum haec dicit 'quod si te sacerdos
dei quicunque es Martianus noster septem disciplinis
erudiit id est si te in grammaticis docuit legere,
in dialecticis altercationum propositiones aduertere, in
rhetoricis genera metrorum agnoscere, in geometricis
terrarum linearumque mensuras colligere, in harmonicis
sonorum modulationes suauium accentuum carminibus
concrepare: si in his omnibus ita fueris exercitatus ut tibi
stilus noster sit rusticus, nec sic quoque deprecor ut auellas
quod scripsi. ' et in codice Colbertino haec quae adscripsi
cum tota extrema libri decimi parte omitti adnotauerunt
Guadetus et Tarannus in edit. Paris. anni 1836
simul Cointium 'ea quae secuntur a quopiam neoterico
addita fuisse ' censere obseruantes. et facile profecto esset
iudicare hac de re, si editores Gallici paullo maiore
cura et de codicum suorum auctoritate retulissent et uarietatem
scripturae adnotassent. nam hoc haud scio an
ex editorum silentio concludi possit legi epilogum illum
in codice Camaracensi ('saec. VIII et IX exarato') et
Regio B. similiter enim in codice Cluniacensi alia pro
hoc epilogo substituuntur, multo minus ea quidem ut
uidetur apta. sed cum inter praefandum (p. XIII) 'Regium
B fere in omnibus cum Cluniacensi conuenire' dixissent,
iure de eorum fide dubites, qui hoc loco de Regio
B nihil adnotarunt. tamen ueri simile duco in aliis codib*
XX PRAEFATIO IN MARTIANVM CAPELLAM
cibus uelut in omnibus editionibus anterioribus epiiogum
illum legi neque qui falso acumine uti noluerit aut in
rebus aut in uerbis quidquam inesse censebit quo Gregorium
Turonensem epilogum illum operi suo addere
noluisse appareat. itaque cum Gregorius anno 539 natus
sit, iam exeunte saeculo p. C. n. sexto Martianus scholas
occupauit, cum qua re optime conuenit quod iam a.
498 Martianum emendatum esse apparet ex subscriptione
de qua dictum est p. IIII.
Duoslocos adscribam aPhilippo Iaffe mihi indicatos
quanto in honore illis temporibus Martianus habitus sit
decjaraturus, alterum excerptum ex epistula Wibaldis Corbeiensis
ecclesiae procuratoris ad Manegoldum anni 1149
(Iaffe mon. Corb. I p.279) 'sed uide ne errauerit iudicium
tuum quod in me scientiam et facundiam predieasti quae
illo Marciani Capellae multiplici et enigmatico epithalamio
figurantur. Artes quae dicuntur liberales et cetera quae
de medicina uel agricultura scribuntur ab optimis praeceptoribus
accepi. .' alteruih ib. p. 275 'quociens Mercurii
et Philologiae coniugium considero ' cett.
Et totum quidem opus complecti uidentur
Autricensis 1, membr. 4 (Haenel cat. p. 130.)
Autricensis 2, 'M. C. de nuptiis philosophiae ;
tractatus de artibus et scientiis uariis.'
Aurelianensis 'M. C. d. n. ph. et M. ' saec. XV.
membr. 12. (Haenel p. 130.)
Bruxellensis membr. 4. (Haenel p. 763.)
Cantabrigiensis 1 (codices Parisiis et in Brittania
seruatos quia qui huc pertinent libri non ad manum
sunt ex Montefalconio laudo) 'M. M. F. C. de septem artibus
liberalibus tractatus'. Cantabrigiae in bibl. publica.
DE CODICIBVS XXI
(Cat. MSS. Angl. I, 3, 2434, 254). hoc uidetur Koppius
usus esse
Cantabr. 4 'M. C. d. n. Ph.' Miber antiquissimus
et Saxonicis scriptus characteribus. (Cat. MSS. Angliae I,
3, 1458, collegii S. Benedicti 181.)
Cantabr. 5 'M. Min. Cap. cum commentario uel
glossa Alexandri Neckam. Cat. MSS. Angl. 1, 3, 1462. 185.
Vossianus 1 'M. C. cum scholiis. Cat. MSS.
Angl. II, 1, 2389. 64. bibl. Isaaci Vossii.
Vossianus 2 'M. C Cat. MSS. Ang. II, 1,
2652. 327.
Vossianus 3 'M. C. Grotii uiri doctissimi manu
cum manuscriptis collatus. ' Cat. MSS. Angl. II, 1,
2822. 80.
Ottobonianus (bibl. Cardinalis Ottoboni Romae.
Montf. I p. 187 d) 'M. Cap. XIV saeculo.'
Cassinensis (Montf. I, p. 218 a) 'M. C. d. n. Ph.
et M. cum scholiis.'
Cassinensis2 (Montf. ib. p. 226 a. — bibl. Cassinensis
n. 332) 'M. C. d. n. Ph. et M.'
Caesenas ('Selecta ex bibl. fratrum minorum Cesenae
quae olim fuit Malatestarum' Montf. I, p. 434 d)
'M. C. d. N. Ph. et M. Item de gramm. Rhetor. Geometria
et Arithmetica.'
Taruisianus ('Ex biblioth. Grimana. bibl. Taruisiana.'
Montf. I, p. 482 b) 'M. C .
Venetus (in bibl. Sti. Ioannis in Viridario p. 27.
Montf. I p. 486 c.) 'M. C. opera.'
Ambrosianus 1 F 119 Sup. membr. fol. min.
saec. XV continet lib. I — VIIII § 902. de eo et de altero
Ambrosiano (uid. p. XXVI) olim a me inspectis neque ullius
pretii habitis confirmauit me Guilelmus Stude
XXII PRAEFATIO IN MARTIANVM CAPELLAM
mund qui particulam utriusque cum exemplo Koppiano
collatam liberalissime mecum communicauit.
Parisinus 1 (Montf. II p. 755 a. n. 5073) 'M. C.
cum commentariis.'
Parisini 2—6 (ib. n. 5302-4. n. 5302 2 n. 5312)
M. C. libri 9.'
Parisinus 7 (ib. n. 6111) 'M. C. de 7 artibus
liberalibus.'
Parisinus 8 (ib. p. 309 b. Bibl. Caroli de-Montchal
archiepiscopi Tolosani, cod. CXXXIV.) 'M. C. de
nuptiis Ph. in uetustissimis membranis.'
Colbertini 1—3 (Montf. II p. 928 b. in bibl. regia
Parisina bibl. Colbertina cod. 637, 1496, 1918) 'M. C.
d. n. Ph.'
Sangermanensis 1 (bibl. S. Germani a Pratis,
Montf. II p. 1131 d, n. 529) 'Mart. Minei Felicis Capellae
Iibri IX de nuptiis Philologiae. De Grammatica. De arte
Dialectica. De Rhetorica. De Arithmetica. De Astrologia
et de Musica.'
Sangermanensis 2 (ib. n. 638). inter multa alia
'Mart. C. opuscula.'
Monasterii S. Martini Sagiensis (n.29Montf.
II p. 1249) 'M. M. F. C. libri 9 de n. Ph. cum commentariis
Remigii' in fol.
Monasterii B. M. de Becco (Montf. II p. 1256d.
Catal. Manuscr. mon. B. M. d. Becco n. 221) 'Marci Minei
F. C. de n. Ph.' ctt. deest initium et finis. fol. 'Fasciculus
uariarum chartarum, quaternionum ctt. hinc inde auulsorum.
Ita in unum collegimus quia suis locis restitui non
potuerunt.' adcuratius dehoc codice egit Rauaissonus,
Eapport sur les bibiiotheques des departements de Vouest
Paris 1841 p. 515.
DE CODICIBVS XXIII
Parisinus9(in bibl. S. Victoris Parisiensis Montf.
II p. 1373) 'M. C. d. n. Ph.'
Abrincatuanus (Rauaisson, Rapport ctt. p. 126
Bibliotheque aVAvranches n. 2958. 4. saec. X. hic codex
primo loco continet:) 'Incipit liber de nuptiis M. et Philologia
Marciani Minei. Le texte de Marcien C. est accompagne
sur les marges et entre les lignes de quelques
gloses, remarquables seulement par les traductions exactes
qu'elles donnent des mots Grecs. A ce signe je
croirais reconnaitre la main de Jean Scot Erigene, qui
passe effectivement pour avoir commente Marcien C
Guelferbytanus 1. (Ebert catal. p.39. n. 149 fol.
saec. XIII. membr. Gud. 62.) 'Marc. Cap. De n. Ph. et M.
libri IX. Luculenter exaratus.'
Vindobonensis 2 (Endlicheri CCCXLVI) membr.
4. saec. XV. ' Martiani Minei Felicis Capelle aphri Karthaginensis
de septem liberalibus artibus incipit liber primus
de nupciis philologiae. ' (sed si Endlicherum recte
intellego continet tantum libros I et II.)
Vrbinatem n. 329 exeunte saec. XV in membranis
scriptum esse affirmat C. Zangemeister. omnes VIIII libros
continet. scholia nulla adscripta sunt. capitulis tituli additi
sunt.
De Vaticanis qui totum opus continent iam dictum
est p. XHII. .
De Monacensi nunc inter Latinos n. 14729, olim
Rat. S. Emeranus 729, Koppii Mon. C, dixi p. XVII, de
ceteris Monacensibus nec Koppius accurate quidquam dixit
neque C. F. Hermannus (praeL ed. Koppianae p. IX).
usus est autem Koppius praeterea
Monacensibus sex. secundus est inter cod.
Mon. Cat. n. 4559. praecedit Sallustius sed scriptura
XXIIIl PRAEFATIO IN MARTIANVM CAPELLAM
differt. Koppius haec inscripsit ' Benedictoburanus 59.
410. A me littera D signatus, codex ille ipse est quem
Pezius (in thesauro anecdot. T. III. P. III p. 619) laudat
eique septem seculorum aetatem adscribit. . . ' continet
l. I et II cum scholiis. tertius inter Mon. lat. est
n. 14271, antea Rat. S. Emmer. 271. continet librum I
et II cum glossis , (Koppii B) et S. Gregorii homil. refertur
ad saec. XI. — itidem antea Ratisbonae in coenobio
S. Emm. (401) fuit qui est inter Mon. cod. lat. n. 14401.
praeter Martiani librum quartum Boethii scripta quaedam
philosophica continet. saeculi est XI aut X , Koppii
F. — Koppi cod. A uidetur esse Rat. S. Emm. 70. Mon.
Cod. lat. 14070 uaria et Martiani l.VI etVII continens. —
Mon. cod. lat. p. 14792 (saec. XI) Koppii G puto est. insunt
libri I et II cum commentario. — de E qui solus
restat adcuratiorem notitiam nullam habeo.
LugduniBatauorum hice codices Martiani asseruantur
secundum 'Cat. libr. Man. qui inde ab anno 1741
bibl. Lugd. Bat. access. descr. Iac. Geel 1852' p. 89
'Martiani Minei Felicis Capellae de nuptiis Philologiae l. I
et II (f. 233 u. — 269 r.) Inscriptio recenti manu : Marcianus
de nuptiis philologie. E bibliotheca Coenobii S.
lacob Leodiensis. Vid. eius Catal. n. 262.' praeterea in
uetustiore ' Catalogo libr. tam impress. quam manuscr.
Lugd. 1716 hi Martiani libri commemorantur ' 1) p. 326
Martiani M. F. C. Afri Carthaginiensis de VII liberalibus
artibus in membranis. Codex antiquissimus. Bibliothecae
donatus a Petro Scriuerio. 1606 ipsis Idibus Octobribus.
Adduntur effigies Schematum Geometriae. In membranis
siue columnis 36. Cf. Van Wyn. Huisz Atende leuen.
Vol. I p. III p. 270' (hunc ego librum inspicere non
potui). 'XVIII F. 36. — 2) p. 328 Martiani M. F. C.
DE CODICIBVS XXV
libri VII (ibi enim finit) de nuptiis Philologiae cum adscriptis
hic illic glossis. Dominus Egbertus Archiepiscopus
Tradercensis obtulit hunc librum quem Venerabilis
Dominus Gherardus De Poelgheest abbas eiusdem
loci religari fecit anno Dom. 1465 in membr. XVIII.
F. 87. — 3) Idem integer plane ut habeat libros VIHI
quos ita finit 'Martiani M. F. C. Afri Carthaginiensis de
Armonia liber VIIII explicit. In membranis XVIII F. 88. —
4) p. 372 Martianus M. F. C. A. K. libri de nupt. Phil. et
Merc. siue de arte Grammatica. In charta. Ex bibl. Meldus
Therenot. XIX 0. 36. — 6) p. 331 Marcianus Capella
cum glossis densis. In membrana manu antiqua. —
7) p. 370. In membran Nomina prouinciarum gentium
urbium insularum et Paradisi fluminum etc. tibi est
nomen Marciani F. C — 8) p. 371. Descriptio orbis
terrae uel sphera geometrica Marc. M. F. C. A. Carth.' —
his accedunt editiones Martiani cum codicibus m. s.- conlatae
hae quas item in bibl. Lugd. asseruari scribit Bahlmannus
' 1) Capella. 1599. Cum notis MSS. A. Gronouii
0. 33. — 2) Capella. Vicentiae 1499 cum adnot. MSS. a
Perizonio XVIII. 0. 32. — 3) Mart. Cap. per Bonauenturam
Vulcanium Basileae 1577. Cui a uiro docto nonnulla
sunt adscripta. — 4) Capella, Satyricon cum notis Hug.
Grotii. Lugd. Bat. 1599. Cum annot. G. I. Vossii. in 8. —
5) Capella. Septendecim paginae sunt collatae cum MSS.
in oct.' haec mecum olim per litteras benignissime communicauit
Franciscus Bahlmannus.
Duos priores libros complectuntur
(de Monacensibus dictum est p. XXIIII)
Ambrosianus M. 37 sup. membranaceus saeculi
XIIII formae oblongae minimae.
Berolinensis (Lat. fol.25) cum glossa amplissima.
XXVI PRAEFATIO IN MARTIANVM CAPELLAM
membr. scriptus est a. 1483. fuit D. Weimanni cancellarii
Cliuensis. praeterea continet Boethium de consol. phil.
corruptissimus et interpolatus.
Gissensis n. 82. 4. min. membran. saec. XIIII. ex
collatione quamOtto (comm. critt. in codd. bibl. acad. Giss.)
publici iuris fecit nullius eum pretii esse apparet. glossis
Otto solus opinor delectatus est (p. 14 sq. et p. 269 sq.).
Dresdensis (Falkenstein p. 262) saec. XV. interpolatum
eum esse ex Roppii commentario apparet.
Guelferbytanus 2 (Ebert cat. p. 40. n. 150
membr. 4. saec. XIV).
Lipsiensis (Cat. MSS. ed. Naumann. Grimmael838.
4: Cod. Gr. et Lat. n. XL. cum alia tum) 'Marciani C.
duo priores libri cum scholiis copiosissimis quae recte
Weberus 'expositionem doctam et amplissimam vocat.'
Incip. Tu quem psallentem thaiamis et matre Camena.
Expl. Faueantque muse et chelis latoia. Scholiasta eadem
pag. qua Lucanus explicit sic incipit: Titulus iste quatuor
nomina dat auctori suo. Explic. si faueat latoia
chelis, id est apollinis.
lacobaeus ('in aedibus Iacobaeis' Cat. MSS. Angliae
II, 1, 8599. 877).
Basileensis F I 22 cum commentario et uita
(Haenel p. 130), cum interpolatis facere uidetur. de
Hugiano dixi p. XVII.
Gothanus membr. saec. XI cum glossa (cf. Iacobs
et Vkert.) meum in usum olim C. Zangemeister contulit.
Vindobonensis 1 (CCCXCIV Endl.) 'Martiani Capellae
de N. Ph. et M. l. II.' inscriptio: 'Marciani Minii
capelle liber primus incipit.' subscriptionem saec. XVI
additam esse Endlicherus ait hanc ' explicit aurea lingua
uel angelicus doctoris Bragurdini.5
DE CODICIBVS XXVII
Primum librum
Reginensis 1377 membranaceus, saeculiXII.
Reginensis 244 (olim 202) membr. saec. XII.
Secundum et tertium libros
Gueiferbytanus 4 (Ebert catal. n. 152 membr. 8.
saec. XIII) : Hertius liber primo loco positus est.'
Tertium librum
breuiatum ut uidetur
Baliolensis (Cat. MSS. Angliae l, 2 n. 391. L. 6.
Oxoniae) 'M. C. de origine uniuscuiusque litterae et eius
sono breuiter.'
Quartum librum
Sangermanensis4 (MontfJI. bibl. mon. S.Germ.
n. 771) 'M. C. Dialectica'.
Bernensis Sinneri 265 alia etiam conplexus in fol.
scriptus nescio quando.
Monasterii S. Albini Andegauensis (n. 138
fol. apud Montf. II p. 1226 a).
Quartum et sextum libros
Vindobonensis 3 (CCCXLV Endl.) mbr. 4. p. 175
Grot. — p. 213 G.
Sextum librum
Bambergensis 2 (Iaeck cat. I p. 51. n. 392.
Saec. X. 2f. 27l. lc.) Miber de mensura lunae et de magnitudine
terrae' ctt.
Sextum septimum octauum nonum libros
Vindobonensis 4 (CCCXXXXIV Endl.) membr.
saec. XI. 4. fol. 150.
Octauum librum
Berolinensis (fol. 307) saec. XII interpolatus.
unam emendationem suppeditauit : quod enim p. 305, 2
XXVIII PRAEFATIO IN MARTIANVM CAPELLAM
dixi legendum esse aequalibus, illud (scil. equaiibus) in
hoc codice legitur.
Reginensis 1452 membran. saec. XV ('Astrologia
martiani') fuit Alexandri Petauii senioris.
Cantabrigiensis 2 (in Collegio S. Trinitatis Catal.
MSS. Angliae, I, 3. 395. 6) 'M. C. de Astrologia.'
Burscoughianus (libri mss. reuerendi domini
Burscough. Cat. MSS. Angl. II, 1, 9169. 8) «M. C. Astronomia.'
Colbertinus 4 (Montfauc. II, inter Colbertinos
n. 6596) 'M. C. Astrologia.'
Sangermanensis 3 (Montf. II, interSgerm. n.644)
'-M. C. de Astronomia.'
Puteaneus (C. Boetsch disput. circul. de Solino
Altdorf. 1693 p. 23) 'M. C. lib. de sphaera.'
Vindobonensis (CCCXXXXIIII Endlicheri) usque
ad p. 297 Grot. 'flexio aequi natialem paene directum
secat.'
Nonum librum
Bambergensis n. 393, uid. p. XVII.
Verbo tangam impudentissimam Casparis Barthii
fraudem, qua uel C. F. Hermanno (praef. ed. Koppianae
p. VI sq.) imposuit. quos enim thesauro sibi 'chariores'
codices uel 'cascae antiquitatis' laudare solet, eis tam mirabilis
similitudo cum ipsius Barthii contortam uerborum
stribliginem adamantis emendationibus intercedit, ut hodie
uix inueniri putem qui illi credat in diruto aliquo monasterio
— si modo recte memini — istos inuentos esse
thesauros.
Primus Capellam enarrauit loannes Scotus Erigena,
cuius expositionem memorat Labbeus bibl. nou
DE GLOSSATORIBVS XXVIIII
m. s. p. 45 laudatus a Fabricio III p. 216. inuenisse sibi
uisus est Abrincatuis hunc commentarium Rauaissonus
cuius uerba transscripsi p. XXIII, eiusque particulam nuper
B. Haureau edidit (notices et extraits ctt. uol. XX
p. II) ex M. S. Germanensi de Pratis, qui quamquam
ad cognoscendam philosophiam scholasticam utilis uidetur,
ad Martianum nihil commodi afferet, quippe in quo
plane eaedem corruptelae inueniantur atque in nostris codicibus.
Deinde Remigius Antisiodorensis Ioannis Scoti
aequalis commentarium scripsit, cuius permulta exempla
supersunt ueluti Lugduni Batauorum 'R. A. commentarii
in M. C. MSS. in 4' adseruantur. eidem uidentur
quos Iac. Perizonius bibliothecae Leidensi legasse dicitur
a Fabricio III p. 217.
Vindobonae Endlicheri CCCXXX, Mart. saec. XVI,
cum alia continens tum n. IV f. 76—206 'R. A. Glossae
in Marc. Cap. de N. Ph. et M. ' initium: 'tu quem
psallentem. . Introducitur hoc loco quaedam Marciani
amica hos uersus in honore himenei cecinisse qui fertur
deus esse nupciarum uel naturalium concepcionum.' . .
finis : ' decet igitur sermonem racionem uxorem habere.
sic felix falsus innuit falsa Capella,
corpore qui meruit miseram nunc ducere uitam.
Marciani Minei Felicis Capelle Glossole in Musicam composite
a Domino Remigio expliciunt.'
Romae Reginensis n. 1970. fol. membr. saec. XI
'incipit commentum in geometriam Martiani.'
Abrincatuis: Rauaissonus (l. l. p. 115) in eodem
codice in quo primo loco Martianus legitur septimo legi
haec refert : Mncipit commentum Remigii in libro Marciani
Miuei Felicis Capellae.' ' Titulus iste quatuor nomina dat
XXX PRAEFATIO IN MARTIANVM CAPELLAM
suo auctori etc' Cest la glose de Remi d'Auxerre ecrivain
du neuvieme siecle sur le Satiricon de M. C. Cette
glose est inedite et meme les manuscrits en sont rares.
Celui d'Avranches est incomplet ' . . (usque ad finem libri
sexti).
Becci in uetere catalogo Abrincatuano apud Rauaissonum
p. 589 et 515. sed num hodie exstet nescio.
Turici aut esse aut fuisse uidetur hic commentarius
cf. ' histoire litteraire de la France ' tome VI p. 120 ' Arnoul
Wiou temoigne que de son temps on les voioit aussi
a Ztirich.'
Guelferbyti Gudianus 335 excerptum paucarum
paginarum de quo postea dicam.
Lipsiae qui adseruatur liber n. LX Naumanni
saeculi XII foll. 55 Remigii esse admodum ueri simile est.
Naumannus de illo codice haec habet (cat. MS. Grimmae
4. 1838) 'Glossae in M. C. Desunt titulus initium finis.'
Incip. ' Sapientia et ineloquentia prodest semper nunquatn
obest' (quae ad uerbum congruunt cum eis quae in
Gudiano 335 leguntur qui Remigii est) 'Explic. Grauat
fata succidentis Osiris.' In primo libri folio a manu recentiore
leguntur: 'Monast. S. Vdalrici Augustae.-Gottfr.
Chr. Goetzius in programm. quo bibliothec. senat. Lips.
bonae menti dedicandam atque aperiendam fore indicit
(Lips. 1711.) p. 28 haec de illo codice scripsit: ' Anecdotorum
cateruam augent glossae latinae in Marc. Capellam
membranaceac, in principio tamen uno folio truncatae
quae num eaedem censeri debeant cum eis quas Labbeus . .
citat uel sub nomine expositionis Scoti Erigenae laudat
tuto hariolari non licet. Id liquido satis constat, Scholiasten
ibi nobis sisti et Mythologia antiqua et Philosophorum
ueterum placitis haud proletarie imbutum.' risum mouent
DE AVCTORIBVS XXXI
hae laudes in Remigium collatae. nam cum ex ineptissimis
illis glossis, quas interdum Koppius (ueluti p. 150 et
211) attulit apparet nihil plane ex his commentariis disci
potuisse, tum ipse cod. Gud. 335 saeculi XI olim tractaui,
ut in orbe terrarum numquam quidquam insanius scriptum
esse satis confidenter spondere possim.
Restat Alexander Necham, cuius codicem unum
commemorauip.XXI. memorat hunc commentariumLelandus
de scriptoribus Rritannicis p. 214 laudatus a Fabricio
III 216. de eo accuratiorem notitiam nullam accepi.
Interpretationem Germanicam a Graffio editam Rerolini
1837 glossatoribus de quibus dixi nihil praestare
ridiculae explicationes permultae docent. noui uix quidquam
ad Martianum emendandum ex ea discetur.
CAPVT TERTIVM
Martianus qua ratione auctores suos exscripserit
apertissimo documento sunt libri quintus sextus nonus.
quinti enim posteriorem partem Aquilae Romano debuit,
noni maiorem partem Aristidi Quintiliano , sextum conflauit
paucis exceptis ex Plinio et Solino, ut antea putabatur.
nunc enim postquam Solinum Mommsenus (praef. p. XXI
sq.) demonstrauit chorographiam aliquam Plinianam in
epitomen redegisse, uix credideris Martianum ita modo
Solinum modo Plinium exscripsisse , ut mea annotatio exhibet
, sed potius illam Plinii epitomen ubique adhibuisse.
neque omnino, nisi ubi uni alicui totum se mancipauit
uelut Aquilae et Aristidi, ueri simile duco ex uariis auctoribus
sua hausisse sed potius ex simili aliquo opere encyclopaedico.
sed de his ariolari tantum licet cum nihil
quantum sciam de tali opere traditum sit, ego satis habebo
XXXII PRAEFATIO IN MARTIANVM CAPELLAM
demonstrasse probae et antiquae doctrinae illud opus quod
exscribebat uestigia retinuisse. hoc enim ante omnia cauendum
est, nequis credat Martianum ubi Varronem laudat
eum ipsum ante oculos habuisse: laudauit ut hoc
exemplo defungar in sexto libro ne semel quidem Solinum
et Plinium quos exscripsit, compluries autem Varronem
Plinio scilicet ipsi laudatum. itaque M. Terentio
Varrone iam Ritschelius (quaest. Varron. Bonnae 1845,
p. 10) et Krahnerus (de Varronis philosophia. Noui
Brandenburgii 1846, p. 24) suspicati sunt post C. F. Hermannum
(praef. ed. Kopp. p. XX) Martianum Capellam
aliqua tenus usum esse. quorum argumentis unum placet
addere, quo in uniuersum quantum Varroni se addixerit
patebit. Varro enim Stoicorum hylozoismum , quo totum
mundum deo animari deumque esse sibi persuaserant (cf.
in primis Laert. Diog. VII 70 137) pinguius paullo ita
exornauit, ut Stoicorum placitum Gedv be koii tov kocuov
Kcti touc dcrepctc kcu ttiv ff\v tov t' dvujTdTuj TrdvTuiv
voOv ev aiOepi arbitrantium (Plut. de plac. phil. I 17)
his fere uerbis seruatis ab Augustino (de ciu. dei VII 6,
cf. Lipsius physiol. Stoic. II diss. XI et Franckenus,
fragm. Varronis apud August. de ciu. dei seruata Lugd.
Bat. 1836 p. 62 sq.) expresserit ' ab summo autem circuitu
caeli ad circulum lunae aetherias animas esse astra
ac stellas, eos caelestes deos non modo intellegi
esse sed etiam uideri.' haec Martianus ita imitatus est ut
deos, quos non modo sermocinari sed etiam nuptias facere
ad sui aeui exemplum iussit, tamen simul astra esse iioluerit.
nam Astronomia 'haec enim' inquit(p.301,13sq.) 'uerecundae
arbitror probitatis motus cursusque proprios ipsis
edisserere qui mouentur docereque deos uelle quod faciunt.'
cf. in primis quae leguntur p.27,5 cumKoppii nota.
DE PRIMO LIBRO XXXIII
Omitto priorem primi libri partem fabulae ipsius
eiusque non tam facete fictae ut quem Martianus imitatus
sit quaerendum uideatur exordium continentem. deinde
uero quidquid de reconditiore deorum natura Martianus
obscure plerumque innuit Varronianae doctrinae uestigia
prae se ferunt ueluti p. 15, 27 sq. de his Martiani uerbis
haec cum Juno adfixa, ut adhaerebat elatiori plurimum
loui, adclinatis eius auribus intimaret de quodam purgatioris
uibratiorisque luminis loco, adiapsa sensim Paiias
corusca descendit atque ita ut uidebatur uertici
louiali inhaerere superuolans tandem constitit subiimiore
quodam adnixa suggestu Koppius (p 83) adnotat
e Diodoro haec hausisse uidetur, mihi potius tota res a
Varrone petita uidetur, id quod patet ex loco Varronis
apud Augustinum Iibri de ciu. dei VII, 16. totum enim
hoc capitulum Varronianae doctrinae plenum esse rectissime
iudicauit Franckenus (fragm. Varronis apud Augustinum
de ciu. dei Lugd. B. 1836 p. 87) : sequitur autem
cum ex toto rerum habitu tum ex capitulo 17 in. ; ibi
cum Varronem laudet apertis uerbis facile colligitur quae
paullo antea generatim de paganorum opinionibus exposuerat
ad eundem spectare Varronem ipsum. ubi cum
legatur Mineruam etiam quia eam humanis artibus praeposuerunt
nec inuenerunt uel stellam ubi eam ponerent
eandem uel summum aethera uei etiam iunam esse dixerunt,
patet Martianum Mineruam summum aetherem significare
uoluisse quippe quam sublimiore quodam adnixam
suggestu depingeret. Iuppiter deinde secundum ueterem
explicationem apud Martianum inferior aetheris pars est,
luno aer. praeterea huc facit August. de ciu. dei IIII, 10
cur illi etiam luno uxor adiungitur, quae dicitur soror
et coniunx. quia Iouem, inquiunt, in aethere accipimus
MABTIANUS CAPELLA C ,
XXXIIII PRAEFATIO IN MARTIANVM CAPELLAM
in aere Iunonem et haec duo elementa coniuncta sunt,
alterum superius alterum inferius. quis igitur non uidet
illud inquiunt quamquam generatim de paganis dictum
in Varronis solius auctoritate adquiescere? neque dubito
quin hoc etiam quod paullo post legitur ex Varrone petitum
sit ' aut si aetheris partem superiorem Mineruam
tenere dicunt . . . '
Sequitur ut dicam de eo loco ubi (p. 17, 2 sq.) de
regionibus caeli et de deis in eis habitantibus exponitur.
quam uniuersam disciplinam Etruscorum esse, nihil est
quod post 0. Muellerum (vol.IIp. 129 sq.) demonstrem. hoc
enim non solum apparet ex Plinio Etruscos caelum in
sedecim regiones diuisisse narrante (cf. quos praeterea
laudat Koppius p. 91 ad ftn.) sed Martianus ipse quos
bissenos collegas Iouis appellauerat deos (p. 17, 8) eos
alio loco (p. 342, 18) Etruscorum esse dicit
'bis sena quamuis uos Etrusci numina
ritus frequentent atque opiment uictimis.'
cf. Muellerus II p. 81. itaque Krahnerus de hoc loco sic
iudicat (de Varronis philosophia p. 24) 'nec repugnabo
siquis admodum probabili coniectura quae Marcianus ex
Etruscorum disciplina augurali tradit I 45 sqq. lecta fuisse
contendat in Varronis antiquitt. rer. diu. lib. III.' sed
quae ex Varronis libro illo III seruata sunt (Merkelius
p. CXV sq.) in eis nihil inuenies, quo addttcaris utVarronem
reconditam hanc et abstrusam Etruscorum disciplinam
exponere quam intra populi Romani instituta et
opiniones de rebus sacris et de deis se continere maluisse
censeas. deinde quamquam Varronem minime negauerim
Etruscorum religionem tetigisse, nusquam quantum comperi
dictum est eum data opera de Etrusca disciplina exposuisse.
quid quod ne Plinius quidem in indice auctorum
DE PRIMO LIBRO XXXV
libri II Varronis meminit ubi haec habet: 'Caecina qui de
Etrusca disciplina, Tarquitio qui item , Iulio Aquila qui
item'. (cf. dehisMuellerusII p.34sq.) Plinium autem quem
aliis in rebus Varrone usum esse saepissime (uid. indices
auctorum ad ll. II — VIII. X— XUU. XVI — XXIII. XXVI.
XXVUI—XXXI. XXXIII— XXXVII) constat cur hac in re
'uirum doctissimum Romanorum' sequi noluerit, si modo
disciplinam Etruscam in antiquitatum rerum diuinarum
libris exposuisset, nulla caussa excogitari potest. ceterum
ne id quidem quod Censorinus (de die natali cap. 14.
p. 34, 14— 16 ed. Iahn.) ex Varrone affert 'Etruscis quoque
libris fatalibus aetatem hominis duodecim hebdomadibus
describi Varro conmemorat' aliud probat quam
Varronem Etruscorum disciplinas non plane praetermisisse.
Verum quo minus Varronem eo de quo agimus loco
Martiani auctorem fuisse credamus obstat etiam quod de
mirabili illa doctrina, qua luppiter ipse p. 17, 2 Penates
habere dicitur, Varro quantum quidem ex doctrinae eius
reliquiis conici licet nihil plane praecepisse uidetur. contra
haec doctrina, cuius ni fallor praeter nostrum Arnobius
unus meminit, refertur potius ad Nigidium Figulum
(p. 123. lib. III, 40) Nigidius Penates deos Neptunum
esse atque Apollinem prodidit quiquondam muris llium
mortaiium condicione adiuncta cinxerunt. idem rursus
in libro sexto exposuit et decimo discipiinas Etruscas sequens
genera esse Penatium quattuor et esse louis ex
his alios, aiios Neptuni, inferorum tertios, mortalium
hominum quartos, inexplicabile nescio quid dicens. et
exposuisse quidem Nigidium de aliis Penatibus XVIIII de
deis libro docet Macrobius Sat. III 4 Nigidius enim de dis
libro nono decimo requirit num di penates sint Troia
XXXVI PRAEFATIO IN MARTIANVM CAPELLAM
norum Apollo et Neptunus qui muros eis fecisse dicuntur
et num eos in Italiam aduexerit. praeterea eum de
Etruscorum disciplina scripsisse ex Arnobii 1. l. aliisque
quos attulit Hertzius (de N. F. Berolini 1845 p. 32. clL
Muellerus II p. 34) constat, ut admodum ueri simile
uideatur Martianum uel potius Martiani ignotum aliquem
auctorem totam hanc doctrinam de sedecim caeli regionibus
a Nigidio mutuatum esse. quamquam minime infitias
eo Martianum cum eis quae a Nigidio desumpserat alia
etiam miscuisse ut iam Muellerus uidetur iudicasse cum
diceret, wahrscheinlich ist das Ganze ein Fragment aus
den Etruskischen Fulguralbuchern, es ist voll von dchtetruskischer
Lehre, obgleich auch dem Bestreben der
Haruspices gemdss allerlei fremde Gotterlehre aufgenommen
und in die sechzehn Regionen vertheilt ist.
(vol. II p. 131.) quae autem Muellerus ad haruspices tanquam
confusionis auctores transtulit ea uerius puto ad
Martianum ipsum referemus. unum addam ex quo totam
hanc caeli partitionem non a Martiano excogitatam sed
ab alio quodam auctore desumptam esse pateat certissimum
argumentum. nimirum in uniuersa fabula contexenda
primarias partes inter deos agunt Apollo Mercurius
Venus: his igitur in caeli istis regionibus si sua
somnia exornasset nemo dubitabit quin aliquem locum
assignasset: sed ne uerbo quidem tanguntur.
Sed iam singula examinanda sunt. et p. quidem
17, 2 quod dicit: ' . . praecipueque senatores deorum qui
Penates ferebantur Tonantis ipsius, quorumque nomina
quoniam publicari secretum caeleste non pertulit, ex eo
quod omnia pariter repromittunt , nomen eis consensione
perfeciV quae de Penatibus dixit ea Nigidii videri
iam demonstrauimus; sed si ad hunc Arnobii locum ad
DE PRIMO LIBRO XXXVII
tenderis (III 40 p. 123) 'Varro qui sunt introrsus atque in
intimis penetralibus caeli deos esse censet quos loquimur
nec eorum numerum nec nomina sciri (cf. Muell. Etrusci
II 82 b) Los Consentes et Complices Etrusci aiunt et nominant
quod una oriantur et occidant una, sex mares et totidem
feminas, nominibus ignotis miserationis parcissimae
sed eos summi Iouis consiliarios principes' (debebat enim
Oehlerus ac quod ante principes nullo sensu legitur delere)
'existimari. nec defuerunt qui scriberent louem Iunonem
ac Mineruam deos Penates existere sine quibus
uiuere ac sapere nequeamus, sed qui penitus nos regant
ratione calore ac spiritu,' — hoc inquam loco comparato
et Varronianae a Nigidiana doctrina discrimen et Martiani
quam nostro loco conmisit neclegentia adparet. Varro
enim cuius omnia sunt, quae modo ex Arnobio transscripsi
— neminem enim quod Arnobius hoc loco nec
defuerunt scripsit, eo adducet ut haec ipsa quoque ex
Varrone bonum patrem rescripsisse neget — accurate distinxit
inter Consentes et Penates (nam parum accurate
hac de re statuisse uidetur Rlausenus, 'Aeneas und die
Penaten ' u. II p. 659 ad fin. , ceteroquin egregie disputans)
et a Nigidio eo dissentit, quod ille quos Penates Romanos
publicos esse uidit eos aliqua ratione explicare
uoluit cum diceret Neptunum et Apollinem Penates Romanorum
esse scilicet quia muros urbis unrpoiro-
Xeujc Romae exstruxissent, contra Varro in interiorem
rerum conexum altius quodam modo descendens duobus
Penatibus non contentus — duos autem primitus Romae
fuisse persuadet Rlausenus p. 658 in. — quos primarios
deos esse putabat eos urbis suae Penates esse uolebat.
deinde quae de Etruscis Penatibus ex Nigidio Arnobius
refert plane ex alio genere sunt neque ullo modo cum
XXXVIII PBAEFATIO IN MARTIANVM CAPELLAM
Romanis istis Penatibus cohaerent: fortasse etiam ex alio
Nigidii libro desumebantur. — at bonus Martianus Penates
a Nigidio mutuatus cum his Varronis Consentes commiscuit.
Qui deinde apud Martianum sequitur Vulcanus louialis
(p. 17, 5) eum quo modo explicem nescio : Velchanum
in nummis Paestanis occurrentem Iaudauit Gerhardus de
deis Etruscorum p. 6 et p. 29, n. 542.
Secuntur (p. 17, 7) haec Munc etiam ut inter alios
potissimi rogarentur ipsius collegae Iouis, qui bisseni
cum eodem numerantur quosque distichon complectitur
Ennianum' ctt. ubi alium Martianus commisit errorem,
cum deos illos duodecim ab Ennio enumeratos a Consentibus
de quibus p. 17, 2 sq. dixerat, distingueret: confusio
inde orta est quod antea Consentes cum Penatibus Iouis
commiscuerat.
Deinde quos p. 17, 13 residuos deos dixit, eis Koppius
recte uidetur planetas significari putare. tum p. 17,
22 in enumerandis primae regionis deis quos antea confuderat
Penates et Consentes recte distinxit. Salutem nos
ex Sabinorum tantum religionibus (cf. Prellerus myth.
Rom. p. 601) nouimus. secuntur Lares, puto coilopotentes
illi qui in inscriptione apud Tertull. de Spect. 5. commemorantur:
nam sic interpretandum esse O. Muellerus
(Etr. II 91, 31) rectissime statuit quamquam Prellerus
(Myth. Rom. p. 421 6 sq.) compito legendum esse censet.
sequitur Janus, qui O. Muellero (II 58 sq.) Etruscoruni
deus quamquam Latino nomine appellatus uidebatur secus
atque Gerhardo (de deis Etruscorum p. 25, 29) qui
si Ioannis Lydi testimonium parui aestimandum putat,
oppono Varronis auctoritatem ad quem idem prouocat
(mens. p. 56) 6 be Bdppiuv ev Tr| TeccapecKaibeKarn
DE PRIMO LIBRO XXXVIIII
tuiv 6eiuiv TrpaTndtTujv cpriciv aiiTov napd Oouckoic oupavdv
XeTecGai Kal ecpopov Trdcric TrpdSeujc' hanc
doctrinam autem uere Varronianam fuisse docet Macrobii
locus (Sat. I, 9) a Muellero commode adhibitus. neque
uideo cur Faleriis praeter alienorum populorum deos non
etiam Etrusci dei culti fuerint , ut quadrifrontis Iani simulacrum
Faleriis Romam aduectum (cf. Muellerus II
58 6S) huic Muelleri sententiae certe non aduers.etur. sed
hic Etruscorum caeli deus postea cum Latinorum Iano
portarum deo commistus est. ceterum ingeniosissima est
Merkelii (proleg. ad Ou. fastos p. CCXXVII) opinio Etruscum
Iani nomen fuisse Faiacer cf. Corssen Beitrdge zur
Latein. Formeniehre p. 344 et 473. restant Opertanei
— nam nocturnumque glossema esse demonstrari potest
— quibus recte uidetur statuere Muellerus (II p. 131)
inuoiutos deos significari quorum mentio fit apud Sen.
quaest. natur. II 41 ex Caecina (u. Muell. Etr. II 34).
eosdem significauit Varro Arnobii III 40 ' Varro qui sunt
introrsus atque in intimis penetralibus caeli deos esse
censet quos loquimur nec eorum numerum nec nomina
sciri', sed quod hos Penates putat Muellerus, errat (p. 82 6
cf. Gerhardus p. 22 1i et 148 145): nam Arnobius solum
quae Varro de opertaneis uel inuolutis illis praeceperat
falso inter Penates retulit ut ex toto conexu apparet:
Varronem enim quae Penatium fuerint nomina optime
scire sibi uisum esse antea diximus.
In regione caelesti secunda (p. 17, 24 sq.) praeter
Quirinum SaBinorum deum bellatorem Mars domicilium
habet, de quo ab Etruscis culto cf. Muellerus Etr. II 58
et Gerhardus de deis Etr. 21 12. 29 56. alii qui huc usque
in hoc domicilio tuto habitabant nullo iure eiciendi sunt.
lunonem abEtruscisinhonorehabitamesseMuellerus(II45)
XXXX PRAEFATIO IN MARTIANVM CAPELLAM
demonstrauit; de Fonte et Lymphis nihil habeo quod eis
addam quae Koppius contulit. deinde Nouensides scribendum
est ut docuit Mommsenus {Unteritalische Dialecte
p. 342); hi cum Etruscorum non sint sed Sabinorum
(Varro de l. L. V p. 79 Sp.) uehementer dubito num Martianus
apud Nigidium inuenerit.
In tertia regione (p. 17, 27 sq.) habitantes Iuppiter
Secundanus et Iouis Opulentia qui sint nescio. de Minerua
Etrusca dea omnia nota sunt (Muellerus II 48
Gerhardus p. 41); de cete/is non minus desperata res
est quam de quartae regionis Lynsa syluestri et Fauore.
In quinta regione (p. 18, 5) cur transcursae dicantur
domus coniugum regum nemo facile expediet: nam
plane non intellegitur cur Iuppiter et Iuno hic etiam domicilium
habeant. ego putem eum quem Martianus hic
exscripsit Iunonis et Iouis domum totum caelum. complecti
docuisse , Martianum autem haec non satis recte intellexisse.
huius rei uestigium censeo in p. 17, 24 inesse.
Cererem Etruscis iam O. Muellerus (II p. 61) uindicauit
propter Caesium apud Arnobium (III 40) Fortunam Cererem
Genium Iouialem Palem Etruscorum Penates arbitratum.
itaque haec res non certa erat sed solum
aliqua Caesii opinatio (quem secutus esse putandus est
Seru. ad Aen. II 325 ubi Genius Iouialis nescio quo
casu excidit) : Nigidium aliter praecepisse ex nostro apparet.
quamquam enim Ceres Pales Genius p. 18, 6 in
proxima uicinitate commemorantur, tamen neque Fortuna
additur neque Genius dicitur Iouialis: de Penatibus
autem ne uerbum quidem inicitur. Tetturus comparari
potest cum Varronis (Aug. de ciu. dei VII 23) Tellumone.
sed qui sequitur Terrae pater Vulcanus scrupulos haud
exiguos mouet. quem enim Koppius excitauit Varro in
DE PRIMO LIBRO XXXXI
libris de l. L. ubinam terrae patrem ignem, matrem
aquam nuncupet, diu frustra quaesiui. puto hunc locum
(p.67Sp.) Koppium in suum usum miro modo conuertisse
'igitur duplex caussa nascendi ignis et aqua; ideo ea
nuptiis in limine adhibentur quod coniungit. hinc et mas
ignis quod ibi semen, aqua femina quod fetus alitur
humore' collata fortasse p. 76 Sp. Mgnis a nascendo quod
hinc nascitur et omne quod nascitur ignis gignit.' patet
hinc longe distare Vulcanum dici terrae patrem et nego
tale quidquam a Martiano sine auctore dictum fuisse, qui
licet multos sequi potuisset nunc deperditos, tamen suspitio
subnascitur Terraeque pater nihil esse quam glossema
temere in textum illatum, ut explicaretur Tellurus
ille et librariis et nobis ignotus. Mulciberum et Vulcanum
uero a Martiano bis commemoratos esse non multum
miror. de Genio Koppius recte dixit.
Sexta septima octaua nona regio deos continet plane
ignotos: nam de eo qui Pales dicitur ne post Muelleri
(II 88) et Merkelii quidem (prol. ad fast. p. CCVIII sq.)
disputationes certi quidquam affirmari licet nisi quod
Etruscorum eum fuisse (Arnob. III 40) et a dea Latina
eiusdem nominis diuersum : alia sibi persuasit Gerhardus
(l. I. p. 30 m).
De decimae regionis Neptuno cf. Gerhardus p. 19 5.
sed quod Muellerus II p. 55 50 dicit zugleich kommt er in
der Genienlehre der Tuskischen Bisciplin . . vor de hoc
Gerhardus aliter dubitauit p. 19 5 seine Geltung als etruskischer
Penat . . problematisch atque mihi dubitandum
uidetur. nam ad quem Arnobii locum (III 40) uterque
prouocat Nigidius Penates deos Neptunum esse atque
Apollinem prodidit ... in eo de Etruscis Penatibus nihil
plane praecipitur, sed Nigidium ut iam antea exposui
XXXXn PRAEFATIO IN MARTIANVM CAPELLAM
Romanorum Penates quos Varro tres censebat aliqua ratiocinatione
usum Neptunum et Apollinem habuisse apparet.
de Etruscis autem apud Arnobium postea demum
dicitur. neque tamen ex his uerbis idem . . exponit . .
disciplinas Etruscas sequens genera esse Penatium quattuor
et esse louis ex his alios, alios Neptuni . . . ullo
modo conici licet Neptunum inter Penates fuisse sed solum
eum Penates habuisse. de Neuerita adquiescendum
erit in Prelleri (Rom. myth. p. 503) suspitione; Consum
Sabinum deum (Prellerus p. 420) ab Etruscis ut uidetur
alienum aliunde Martianus admiscuisse uidetur.
Quae in undecima regione est Valitudo ei Forcellinius
consuluit allato nummo ex JVIorell. numism. fam. R.
(tab. I 3) quamquam sic quoque multae dubitationi res
obnoxia est. cetera Grotius emendauit. de Pauore et Pallore
cf. Prellerus p. 612 et Hartungius II p. 614. Iocis ab
his hominibus laudatis adde Minucium in Octauio (25, 8)
= Cyprian. de idol. uan. 2, 4 et Lactantium I, 20, 11,
quorum utrumque Varronem exscripsisse coarguit Augustinus
de ciu. d. IIII, 23.
De reliquarum regionum dcis nihii habeo quod addam:
nam Saturni caelestem Iunonem non adsequor;
Sancum et deos publicos ad Etruscos non pertinentes alterum
a Sabinis (uid. Prellerus p. 634 sq.) alteros ni fallor
a Varrone eosque nimis inscite mutuatus est. nam dei
publici nulli erant in cultu sed solum denominati ita a
Varrone : Varronis enim uerba leguntur apud Augustinum
de ciu. dei VII 17 ' de dis inquit populi Romani publicis
quibus aedes dedicauerunt eosque pluribus signis ornatos
notauerunt in hoc' (scil. tertio) 'libro scribam.' cf. quae
Franckenus adnotauit p. 94 3, neque sententiae meae obstat
Tertull. ad Nat. II 9 laudatus a Prellero myth. Rom.
DE PRIMO LIBRO XXXXIII
p. 137 lanitores (errestres (Muell. II p. 132 in.) ex
Etrusca disciplina desumpsisse Martianum quamquam ueri
simillimum est adcuratius nihil adferre possum.
De uniuerso huius diuisionis consilio et ratione cf.
Muellerus II p. 131. transeo nunc ad ea quae secuntur,
minus certa et quae a Martiano aut ficta uideantur aut
quae minus recognita et cuiuis nota esse potuere praetermissurus.
itaque p. 19, 13 depingitur Iuppiter ita ut iam
Vulcanius rectissime mundi uniuersi in eo imaginem
agnouisse uldeatur. tota exornatio puto Martiano ipsi
debetur sed rem unde desumpserit nemo dubitauit hoc
Augustini de ciu. dei (VII 6) loco inspecto ' dicit ergo
idem Varro adhuc de naturali theologia praeloquens,
deum se arbitrari esse animam mundi quem Graeci uocantKocuov,
et hunc ipsum mundum esse deum'. similiter
Varro in Curione (Aug. de ciu. dei VII 9. Rrahnerus
Varronis Curio p. 1) louem . . esse mundum contenderat.
— deinde p. 19, 27 sq. Iunonem depingit ita tamen
utin ea selouem pro mundo accepisse oblitus esse uideatur:
cum enim dicit 'ipsius uero diuae uultus adsiduae
perlucens'gratiae, fratri consimilis nisi quod ille inmutabili
laetitia renidebat, haec conmutationum adsiduarum
nubilo crebrius turbidabatur ' patet hoc loco rursum Iouem
aetherem, Iunonem aera significare.
Deinde admodum memorabilis est locus p. 20, 20 —
21, 3. haec enim patent a Koppio parum recte ad idearumPlatonicarum
exemplum conformata dici, quo uel minus
probandum quod colorem Martianum dixisse censet
clypeo Vulcani Homerico: ego cuiuis opinor in mentem
ueniet oui Orphici quod Martianus in describenda illa
sphaera imitatus est; nam quem Orphici in ouo illo in-
«sse uoluerunt totum mundum KOtTa buvau.iv ut ita dicam
XXXXIIII PRAEFATIO EST MARTIANVM CAPELLAM
eum more suo noster pinguius depinxit ne compita quidem
ab hac idea mundi aliena ratus. -de ouo Orphico
autem satis est ad Lobeckium (Aglaophami I p. 474 sq.)
prouocare. uerum ut haec certa uidentur ita incertum
erit iudicium de auctore, ex quo Martianus ouo illo abusus
sua hauserit; Orphica enim ipsa ab eo lectitata fuisse
parum probabile est. neque tamen desunt iudicia
quibus adducaris ut eum Orphicas doctrinas attigisse credas,
quem satis ni fatior luculentis exemplis principalem
Martiani auctorem fuisse demonstrauimus, M. Terentium
Varronem. quod enim Lobeckius (p. 476) ouum cosmogonicum
appellat mundi uulgatissimam similitudinem,
omnino tam uulgata mihi illa similitudo non uidetur neque
Orphici intra huius similitudinis fines se continuere
quippe qui ouum illud ideam etiam mundi esse uoluerint.
omnino non puto totam rem a caeli terraeque adspectu
deductam fuisse quoniam eis temporibus quibus theogonia
Orphica fingebatur terra hominibus disco quam uitello similior
uidebatur, sed mundum nondum perfectum comparabant
cum ouo in quo praeformatam uidebant uniuersam
animalis uitam. ceterum sciens praetermitto quaeBachofenus
[Graebersymbolik) de illo ouo p.20sq. et alibi disputauit.
is ipse autem Varronis locus quo ad sententiam suam
confirmandam Lobeckius utitur ex logistoricis (ed. Bipont.
p. 318) 'caelum est testa, item uitellum terra, inter illa
duo humor quasi in sinum clusus aeri in quo calor'
(emendauit locum Krahnerus de phil. Varronis p. 18)
Varronem Orphica adtigisse mihi probat comparatus scilicet
cum Senecae de Varrone testimonio (fragm. Bip. ib.)
'quo modo potest mundus esse ut ait Varro sine capite
sine praeputio' ; haec enim aliter explicari plane nequeunt
quam ut Varronem putes Orphicam de macrocosmo quem
DE PRIMO LIBRO XXXXV
uocant doctrinam uellicasse, de quo rursus ad Lobeckium
(IIp.911sq.) prouoco. praeterea de microcosmo et macrocosmo
cf. copiosissima Lipsii disputatio physiologiae Stoicorum,
l. III diss. II. in hac igitur Orphicorum sententia
Varro quem Stoicorum praecepta multis in rebus uehementer
probasse aliquot exemplis antea declaraui offendisse
uidetur hylozoismum inficete peruerti ratus tali
singularum mundi partium cum singulis Dei membris
comparatione instituta, insulseque quae Orphici excogitauerant
irridebat. Varronem igitur cum Orphica etiam
tradidisse ueri uideatur simillimum quidni coniciamus
Martianum ex eo desumpsisse quae apertissime Orphicorum
praecepta sapiant?
Tum quod p. 21, 10 Saturnus cum Vesta consociatur
recte Vestam saepe idem significare quod Terra Koppius
adnotauit; poterat Varronis afferre auctoritatem ex Aug.
de ciu. dei VII 24 'Tellurem inquit putant esse ....
Vestam quod uestiatur herbis.' cf. quae Franckenus adnotauit
p. 107.
Deinde p. 22, 20 Sol in deorum senatum ingressus
quibus uerbis describitur ea cum Macrobii Sat. I 18 de
eadem notatione comparata 'hae autem aetatum diuersitates
ad solem referuntur ut paruulus uideatur hiemali solstitio
qualem Aegyptii proferunt ex adyto die certa quod
tunc breuissimo die ueluti paruus et infans uideatur : exinde
autem procedentibus augmentis aequinoctio uernali
similiter atque adulescentis adipiscitur uires figuraque iuuenis
ornatur: postea statuitur eius aetas plenissima effigie
barbae solstitio aestiuo; quo tempore summum sui
consequitur augmentum. exinde per diminutiones dierum
ueluti senescenti quarta forma deus figuratur' comparata
cum hoc loco inquam unum fuisse fontem docebunt ex
XXXXVI PRAEFATIO IN MARTIANVM CAPELLAM
quo Macrobius et Martianus hauserunt, hoc est Varronem,
quippe quem alio etiam capituli huius loco Macrobius diserte
laudauerit tum omnem dubitationem ni fallor tollet
Varronis — ei enim rectissime Franckenus p. 86 uindicauit
— fragmentum (Aug. de ciu. dei VII 16) hoc 'Apollinem
quamuis diuinatorem et medicum uelint' tamen ut
in aliqua parte mundi statuerent ipsum etiam solem esse
dixerunt; Dianamque germanam eius similiter lunam et
uiarum praesidem. unde et uirginem uolunt, quod uia
nihil pariat et ideo ambos sagittas habere quod ipsa duo
sidera de caelo radios terras usque pertendant.' quae
enim Macrobius cap. 18 disputauit tam arte cum hac a
Varrone ut uidetur fusius explicata Solis uel Apollinis natura
cohaerent ut quin Macrobius alia etiam omnia haec
a Varrone mutuatus sit nullus dubitem. — itaque ne Nortiam
quidem (p. 24, 12) ex Etrusca disciplina huc accitam
(cf. Muell. Etr. II 54 sq.) alii puto noster debuit quam
ipsi Varroni.
Deinde memorabile est Martianum de Harpocrate ea
posuisse (p. 24, 28) quae ad uerbum fere cum Varronis
ab Augustino seruatis uerbis congruunt 'uerum quidam
redimitus puer ad os conpresso digito salutari silentium
conmonebat'. Aug. de ciu. dei XVIII 5: 'in omnibus templis
. . erat etiam simulacrum quod digito labiis inpresso
admonere uideretur ut silentium fieret; hoc significare
idem Varro existimat ut homines eos fuisse taceretur.'
Contra genium Iouialem ex intima Etrusca disciplina
petitum (uid. p. XXXX et Muell. Etr. II 88) uereor ne
suo periculo Martianus miri istius carminis hoc uersiculo
(p. 25, 24) Mercurium interpretatus sit. quamquam
per se non ueri dissimile estVarronem in similia incidisse :
in eis quae de Varronis doctrina tradita sunt nihil inueni
DE SECVNDO LIBRO XXXXVII
quod buc faciat; sed in tanto naufragio has etiam tabulas
periisse quis miretur?
Ad extremum p. 26,20 de hominibus eximiis in deorum
numerum referendis quae leguntur bene iam Cuperus
contulit cum Cicerone de nat. de. I 15, 38. Martianus
autem qui eandem rem attigit p. 18, 28, similia puto
apud Varronem legerat, qui quam nude et exiliter homines
in deorum coetum aggregatos enumerauerit discimus
cum ex aliis ab Augustino seruatis fragmentis tum ex I.
de ciu. d. XVIII 19 et 21.
In secundo libro p. 28, 12—32 quae leguntur
ineptiae cuinam Martianus inuiderit haud profecto multum
interest quamquam ne ab his quidem Varro uidetur inmunis
fuisse utpote qui nouenariae regulae (u. Koppius
ad p. 144) mentionem inicere non dedignatus sit. — dein
quae p. 29, 1—25 reconditae sapientiae documenta posuit
perpendenda erunt ubi de similibus septimi libri arcanis
dicemus. quae secuntur ni fallor Martianus — certe
magnam partem — ipse excogitauit. similiter statuendum
erit de miserrimis illis facetiis p. 39, 8 — 40, 10.
Deinde p. 40, 16 — 24 Philologia ouum exsorbillat
inmortalitatem adeptura, qua in re Martianus iterum ad
Orphicum illud ouum remotiore similitudine respexisse
uidetur quamquam iiotum est initiatos ouis uesci uel noluisse
uel uetitos fuisse.
De Vedio cum uxore a Philologia non conspectis
(p. 41, 6) satis esset laudare Muellerum (Etr. II 92 42 et
59 sq.) et Gerhardum (p. 27 42) et Klausenum (Aeneas
p. 1086 sq.) — cuius tamen disputatio Muelleri sententiam
minime refutat, Vedium illum Etrusci dei Latinum
nomen esse iudicantis quoniam Martianus nisi apud auctorem
suum Vedium Etruscorum fuisse inuenisset, non ad
XXXXVIII PRAEFATIO IN MARTIANVM CAPELLAM
posuisset sicut suadebat Etruria — , nisi obloquendum
uideretur Koppio Arnobii locum (II 62) a Martiano exscriptum
fuisse rato. in Arnobii enim loco de Vedio ne
uerbum quidem legitur, tamen cum tota res prope accedat
ad ea quae Martianus innuit manifestum est et
Arnobium et Martianum ex alio aliquo auctore hausisse.
in eis quae proxime secuntur Phasi senis manifesto
corruptum est; sed certa emendatio nulla in promptu
est.
Tum quae p. 42, 6 Philologia docte Iunonis nomina
enumerat ea omnia Varronem suppeditasae ueri simile fit
ex Varrohis quae Augustinus seruauit fragmentis. nam de
ciu. dei VII 3 'omnium purgandorum et pariendorum Iunonem
et ideo eam non deesse purgationibus feminarum
et partubus hominum.' 'Iuno selecta et regina Iouisque
soror et coniunx, haec tamen Interduca est pueris et
opus facit eum deabus ignobilissimis Abeona et Adeona.'
'ponitur autem Iuno quia Interduca est et Domiduca
quasi . . ' ctt. ceterum in Martiani uerbis nihil erat cur
Roppius de Cinxiam scribendo dubitaret: rem expediuit
dudum quem Koppius non inspexit Brissonius de ritu
nuptiarum p. 43 sq. (ed. Amstelod. 1662).
De loco grauissimo qui est p. 42, 27 — 45, 30
rectissime iudicauit Krahnerus (de Varr. phil. p. 24) 'quae
or^tJff (scil. § 140 sq.) Varroniana esse contentione instituta
cum Tertulliani et Augustini notationibus intellegentes
facile perspicient.' addit de Semonibus patrum locos
simillimos: etiam doctrinam de Tagete Varroni adiudicandam
esse censet. quin etiam in Varronianae doctrinae
-reliquiis ni fallor ea leguntur quae haec ex Varrone omnia
transscripta esse disertissime probant. nimirum quem locum
antea adscripsi (p. XXXIII) is sane aliquanto differt a
DE SECVNDO LIBRO XXXXVIIII
Martiani caeli partitione; tamen tota Augustinei locijndoles
docet Augustinum generatim modo minimeque accurate
Varronis uerba attulisse, ut si ad summam quae
inter Augusinum Martianumque hac in re intercedit sim.ilitudinem
attenderis, haud infitiere omnibus confidenter
utVarronianis uti licere quae in hac caeli partitione commemorantur.
similiter Varronem de Sibyllis egisse libro
IIII rerum diuinarum constat, (Merkelius p. CXVI sq.
Franckenus p. 144 sq.) quem et ipsum decem enumerasse
ex Lactantio a Koppio laudato (I 6) perspicitur. itaque
quod Martianus (p. 44, 20) quas non decem ut asserunt
sed duas fuisse non nescis Iunonem dicere fingit, putandus
est aut Martianus praeter Varronem ad alius cuiusdam
auctoritatem hac in re respexisse aut, quod ueri similius
est, Varro hunc numerum alio loco ad duas principales
redegisse. similiter quae p. 47, 24 profertur heroum etymologia
ad VarroQem referenda erit. in eis quae de manibus
secuntur O. Muellerus (II 93 ) antiquae doctrinae
tenorem rectissime sibi inuenisse uidebatur, quae nos
plane non dunitamus quin Varronis fuerit.
Deinde quae p. 46, 9 lunae legitur descriptio globosum
quoddam tenerumque corpus ex superni roris leuitate
compactum, admodum memorabilis est et docti inae
alicuius cum uno alio testimonio solum uestigium, Muae
ab aliis omnibus de hisce rebus excogitatis longe i£*«fdit.
nam quod Koppius physicos ad Macrobium prouocans
(somn. Scip. 1, 11 et'-19) lunam aetheream terram dixisse
monet hac re nostrum locum explicari ratus mihi
quidem errasse uidetur. quos enim Macrobius physicos
appellat Orphici potius sunt , qui tamen non putauere
lunam corpus quoddam aethereum sed potius corpus
. caeleste ad terrae similitudinem conformatum , quod
MABTIANUS CAPELLA U
L PRAEFATIO Ut MARTIANVM CAPELLAM
quidem in aethere positum sit. hoc apparet cum ex uniuersa
Lobeckii (Aglaoph. I p. 499 sq.) disputatione tum
ex hisce Orphicis uersiculis (apud Proclum, III 154
IV 283) ab eo laudatis
uncaTo &' dXXnv Yatav dTreipiTOv f\v tc ceXnvr|v
dGavaToi kXiJiZouciv, emxGovioi be Te ur|vnv,
il ttoXX ' oupe ' ex« ttoXX 5 dcTea noXXd ue^XaGpa.
itaque haec semouenda sunt. sed Fulgentius (myth. II
extr. Staiiereni p. 700 sq.) de luna haec habet 'siue pastorem
Endymionem amasse fertur quod nocturni roris
humor quem aporria siderum atque ipsius lunae animandis
herbarum succis insudat pastoralibus prosit successibus.'
Munckerus haec adnotat ' scribe quem dTroppota
siderum atque ipsius Lunae ctt. ; , . ob hanc ergo aporroeam
conflua Luna dicitur in fragm quod Fulgentio
adscribitur in Pithoei catalectis.' itaque haec per se uix
intelligi possunt nisi accito nostro Martiani loco, ex quo
patet fuisse quosdam qui sidera ipsa nihil putauerint quam
corpora ex rore et humore confecta. ab his sane corporibus
defluere potuit ros dicique hoc sensu potuit luna
roriflua. aliter enim quo modo ex eis corporibus quae
Orphici aliique sidera esse putabant aliquid humoris defluere
potuerit non assequor. conferendi sunt auctor
peruig. Ven. 20 *humor ille quem serenis astra rorant
noctibus' quem imitatus est Fulgentius p. 11 (Munckeri)
' humor algens quem serenis astra sudant noctibus ' et
cum hac re cohaeret quod luna a magis spumare iuberi
dicitur. rursum dicuntur sidera rore et uaporibus terrenis
ali cf. Seruius adVerg.Aen. I 607. uid. etiam Salmasius
exerc. Plin. p. 773 A (ed. 1689). praeterea haud scio an
eandem illam de qua antea dixi rem innuerit Seru. ad Verg.
Georg.3,391 'mutat fabulam. nam nonPan sedEndymion
DE TERTIO LIBRO LI
amasse dicitur Lunam, qui spretus pauit pecora candidissima
et sic eam in suos illexit amplexus : cuius rei mysticae
(Burmannus recte mystici) uolunt quandam secretam
esse rationem.
In sequentibus Koppius (p. 46, 20 sq.) iure uidetur
Facundiam Mercurio ab Etruscis in matrimonium datam
miratus esse. sed quam Gerhardus allegoricam deam et
(ut uidetur significare) a Martiano fictam censet (p. 20 i)
eam haud ueri simile duco hunc hominem suo sibi periculo
fabricasse cum praesertim nominatim ad Etruscos
prouocet. sed urium accedit quo ni fallor manifestis,simum
fit hanc fuisse aliquo modo cum Mercurio copulatam. nimirum
Martianus si finxerat Philologiam Mercurii coniugem,
nulla caussa erat addere aliam deam antea Mercurio
iunctam : contra si alia iam erat Mercurio iuncta necessarium
erat hanc rem excusare. itaque Varronem quem
procul diibio etiam hac in re secutus est puto Etruscam
aliquam deam cum Mercurio antiquitus iunctam Latine
uertisse.
Quae p. 47, 1—10 leguntur quid significent indagandum
hominibus qui rerum Aegyptiarum gnari sunt relinquo.
sed in toto illo caelesti itinere (46, 3 — 51, 7)
singula quoad fieri potuit diligentissime Koppius explicauit.
de carmine autem quod p. 48, 6 sq. legitur cf.
Lobeckius Aglaoph. p. 464; neque dissimile theocrasiae
exemplum est hymnus in Attin, quem restituit G. Hermannus
(Comment. acad. Lips. 1849 p. 1 sq.)
Quae Martianus tertio libro exposuit, quod interdum
Koppius loquitur, quasi Martianus excerpsisset Priscianum
(p. 286 ed. Kopp.) uel alium eorum qui aetatem
tulerunt, falli uidetur : sed de difficilima de auctoribus ab
illis Grammaticis adhibitis quaestione alii sequantur Lachd*
LH PRAEFATIO IN MARTIANVM CAPELLAM
manuuui comment. de Dositheo p. 6 dass eine Grammatik
mit der bestimmten Jahreszahl 207 n. Chr. so oft wortlich
mit Charisius und Diomedes . . . ubereinstimmt , isl nicht
minder merkwurdig . . .' cf. Bdckingius praefat. ad Dosith.
p. VIIII—XIIII. itaque dicere non ausim quem noster secutus
sit quamquam ne hic quidem Varronianae doctrinae
uestigia desunt. nam quod Ritschelius (deVarr. disc. libris
p. 7) ex Cassiodorio de orthogr. p. 2286 P. adfert Varrouem
h et x litteras esse negasse, eadem leguntur apud
Martianum: 61, 3 et 63, 8, neque aliter sensisse eum de
h documento est p. 62, 4 ubi uid. Koppius: et in primis
p. 63, 7 ... H aspirationi dabitur.
Simile est quod Pompeius comment. artis Donati p.
233 Lindem. haec habet 'ille' (nimirum Varro) 'dicit:
lac non debemus dicere sed lact' Martianus eadem fere
profert p. 62, 25.
Quarto libro ex personatae Dialecticae uerbis quae
leguntur p. 101, 10 sequi uidetur Varronem ex Aristotelis
praeceptis suam confiauisse dialecticam, eamque dein rursum
Martianum si modo ipsi fides esset in breuiorem formam
contraxisse. sed ueri similius puto apud posteriorem
aliquem scriptorem Martianum illam Varronis laudationem
inuenisse eumque in suum usum conuertisse.
Quinto libro Halmii adnotationem , qua Aquilae a
Martiano excerpti Ciceronisque locos accuratissime indicauit
summa eius uiri liberalitate repetere licuit, ad sextum
ex Luedeckii de eo libro dissertatione (Gottingae 1862) et
Mommseni notationibus Solino additis Plinii et Solini locos
repetiui, cuius libri partem extremam Euclidi deberi Boettgerus
(quem laudaui p. XIII) animaduertit, quamquam haud
improbabile uidetur non ipsum Euclidem sed Latinum atiquem
eius interpretem a Martiano inspectum esse, cum
DE SEPTIMO LIBRO LIII
ortlo rerum apud Eucliden alius atque apud nostrum sit.
quem Varronem non fuisse ex Gellii uerbis sequi uidetur
'linea est' inquit (M. Varro) 'longitudo quaedam sine latitudine
et altitudine.' Euclides autem breuius praetermissa
altitudine YPauufi. inquit est ufiKoc dTrXaTec : quod exprimere
uno Latino uerbo non queas , nisi audeas dicere
illatabile.' alia sunt Martiani p. 246, 29.
Contra si coniecturae fides quaecunque libro septimo
Marlianus posuit apertissima uestigia docent Varroniana
esse tantum non omnia. ueluti quae in monadis descriptione
de Ioue dicuntur a Varrone uidetur mutuatus esse. cum
eis enim quae p. 257, 26 sq. leguntur apte comparabuntur
quae Varronem in Curione exposuisse Augustinus refert
(de ciu.dei,VII,9. Krahnerus,Varronjs Curio p. 1. Bernhardyus,
litt. Lat. p. 763, Ritschelius de Varr. logistor p. IIH)
*in hanc sententiam etiam quosdam uersus Valerii Sorani
exponit idem Varro in eo libro, quem seorsum ab istis'
(libris Antiq. rerum diu.) 'de cultu deorum scripsit qui
uersus hi sunt:
Iuppiter omnipotens regum rex ipse deusque
progenitor genetrixque deum, deus unus et omnis.
exponuntur autem in eodem libro ita ut eum marem existimarent
qui semen emitteret feminam quae acciperet;
louemque esse mundum et eum omnia semina ex se emittere
et in se recipere, qua caussa, inquit, scripsit Soranus,
Iuppiter progenitor genetrixque nec minus cum caussa
unum et idem omnia esse; mundus enim unus et in eo
uno omnia sunt.' ad eundem iam Augustini locum glossa
cod. Monacensis E respicit in qua Sorani uersus (ita recte
emendauit Krahnerus p. 22) commemoratur. ceterum
ueri simile est Varronem in libro disciplinarum eo qui erat
LIIU PRAEFATIO IN MARTIANVM CAPELLAM
de arithmetica haec omnia adcuratius tractasse quae in
logistorico illo tetigerat.
Deinde inter ea quae de heptade Martianus docuit
p. 262, 7 sq. leguntur, quae de partu hominum p. 263, 6
habet, Grotius cum Gellii (III, 10) loco comparauit, cuius
uniuersum caput ex Varronis excerptum esse isagogico
hebdomadum libro septenarii numeri praestantiam enarratam
et 'bis septem qoryphaeorum imagines ' descriptas
conplexo docuerunt L. Mercklinus (animaduers. de Varron.
hebdomadibus , Dorpati 1857) et F. Ritschelius (epimetr.
disput. de M. Varr. hebdom. libris Bonnae 1858. coll.
«od. mus. Rhenani VI p. 513 sq. et ind. schol. Bonn. hib.
1856—57, p. 4). igitur Grotius Gellii haec uerba laudauit
' illam quoque uim huius numeri obseruatam refert
quod ante mensem septimum neque masculus neque femina
salubriter ac secundum naturam nasci potest.' deinde
cum Martianus dicat 'dehinc paruulis mense septimo
dentes emergunt, ac septimo anno mutantur; item secunda
hebdomas pubertatem mouet gignendique possibilitatem'
Gellii Varroniana arte congruunt haec 'dentes
quoque et in septem mensibus primis et septenos ex utraque
parte gigni ait '. quae secuntur ut et ipsa congruant
palmari emendatione effecit F. Astius (animadu. ad theo-
Iogumena Arithmet. p. 183) Gellii locum sic restituens:
'et inguina adnasci annis fere bis septenis'. — tum si
Varro apud Gellium haec dicit 'praeterea scribit lunae
curriculum confici integris quater septenis diebus. nam die
duodetricesimo luna, inquit, ex quo uestigio profecta est,
eodem redit: auctoremque opinionis huius Aristidem esse
Samium, in qua re non id solum animaduerti debere dicit,
qubd quater septenis id est octo et uiginti diebus conficeret
iter luna suum , sed quod is numerus septenarius , si
DE SEPTIMO LIBRO LV
ab uno profectus dum ad semet ipsum progreditur, omnes
per quos progressus est numeros comprehendal, ipsamque
se addat, facil numerum octo et uiginti, quot dies sunt
curriculi lunaris ' patet partem horum Martianum ita expressisse
'hic numerus lunae cursum significat; nam
unum duo tria quaituor quinque sex septem uiginti octo
faciunV (p. 262, 22 sq.) — quae cum ita sese habeant
meo mihi iure suspicari uideor omnia quotquot de septenario
numero Marcianus posuit, e Varrone eum petiisse.
Sed in uniuersum postquam in duorum eorumque
ex ueterum sententia grauissimorum numerorum descriptione
et explicatione Varronem Martiani auctorem fuisse
demonstratum est, non temere nobis conicere uidemur
quicquid in libro VII Martianus posuit ex Varrone desumptum
esse. singula quaeque Koppius diligenter cum
theologumenis Arithmeticae comparauit, ex quibus tamen
Martianus non hausisse uidetur. potest etiam in usum uocari
Macrobius, qui quae de uirtutibus numerorum habet
Varroniana aut omnia aut pleraque esse coniciam. neque
dissimiliter de Censorini de die nat. cap. 14 iudicaueris,
qui cum Varrone aliquotiens nominatim (ueluti p. 34, 16
Iahn.) utitur tum non desunt quae aperte Varroni debuit,
ueluti p. 36, 12 'praeterea multa sunt de his hebdomadibus
quae medici ac philosophi libris mandauerunt, unde
apparet ut in morbis dies septimi suspecti sunt ac crisimoe
dicuntur, ita . . .' conferes cum Gellii (III 10) Varrone
'discrimina etiam periculorum in morbis maiore ui fieri
putant in diebus qui conficiunlur ex numero septenario
eosque dies omnium maxime ita ut medici adpellant Kpmkouc
f| Kpiduouc cuique uideri, primam hebdomadam et
secundam et tertiam.' neque puto quae Censorinus ex
Solone (fragm. 27, Bergk p. 346) laudauit p. 35, ,9 sq.,
LVI PRAEFATIO IN MARTIANVM CAPELLAM
ipsum eum ex Solone desumpsisse sed potius Varroni debuisse.
sed totum capitulum Varronis doctrinam saperemihi
uidetur. uidentur etiam quae inde ap. 371, 3 (Jahn.)
leguntur Varroni debere, cuius de nouenarii numeri uir- .
tutibus expositionis aliud documentum seruauit Arnobius
III 38.
De libro.octauo hoc est Delambri iudicium uol. I
p. 313: Martianus C. parait un compilateur maladroit
qui n'a pas assez de critique pour choisir entre les au~
teurs qu'il aurail a copier. II parle d"Eratosthene
d'Hipparque et de Ptolemee probablement sans les avoir
lus ou il en avait au moins peu proflte; il rietait pas au
niveau de son siecle ou son siecle etait descendu au
dessous des siecles precedens, ou plutdt ce qui est plus
vraisemblable les travaux d'ffipparque et de Ptolemee
etaient restes renfermes dans les ecoles de Rhodes et
d'Alexandrie , ou memt ces grands astronomes riont pas
eu de dignes successeurs. Tai copie ce que Martianus
offre je ne dirai pas de bon mais de singulier; il ria de
bon que deux ou trois lignes sur Mercure et Venus et
nous en avions deja vu Vequivalent a peu pres dans
Ciceron et dans Macrobe.'
Sed de auctore a Martiano his in rebus adhibito haec
habet Ritschelius (de Varr. disc. libris p. 10) ' eam autem
inquit ' uocabuli notationem et Isidorus suscepit III c. 5£fr
et 60 et uero Marcianus quoque VIII p. 275 ima (p. 643
§ 817 Kopp.) et is quidem quendam Romanorum antestans
non per omnia ignarum sibi: quem nemo non uidet
ipSum Varronem dici. Quo Marciani de. se ipso testimonio
profecto non mediocris fides ei coniecturae additur qua
illum Varrone aliqua ex parte usum esse iam supra significabamus.'
praeterea Krahnerus (de phil. Varr. p. 18
DE OCTAVO LIBRO Lvn
ima seq.) rectissime quae Varroni verba ex Cassiodorio de
art. et disc. c. 6 p. 560 b) reddidit Ritschelius (de Varr.
disc. libr. p. 8) ea comparauit cum Martiani % 849, ita ut
duobus huius libri locis Varronianae doctrinae uestigia
deprehendamus.
Sed his accedunt ni fallor alia. nempe p. 303, 9 quae
de sphaera KpiKurrr| Martianus exposuit nullus dubito quiti
ex Varrone petierit propter hunc Gellii locum (III, 10) 'circulos
quoque ait in caelo circum longitudinem axis septem
esse, e quibus duos minimos qui axem extimum tangunt
tt6Xouc' ctt. qua de re certius esset iudicium si Varronis
eum librum haberemus in quo data opera Astronomiam
tractauit : nam Gellius sua ex isagogico Hebdomadum libro
(cf. antea) excerpsit. . Martianum igitur cum totum quasi
instrumentum institutionis astronomicae, — fingitur enim
Astronomia deorum coetum ingressa manu sphaeram
illam aeneam gestans — aVarrone mutuatus esse uideatur,
nonne ueri simile est in ceteris quoque eius doctrinam
secutum esse? praesertim cum statim ea quae secuntur
Varroniana sint apertissime. nam (p. 303, 24 in.) stellae
etymologiam iam dixi homines doctos Varroni allegasse;
quod autem sidera a considendo deducit itidem Varronem
expressit : cf. de I. Lat. VII p. 300 sq. sidera quae
insidunt.
Verum perquam memorabilis est locus qui proxime
antecedit excusationem illam de sphaera artificiosa parum
adcurate ad mundi exemplum fabricata p. 302,11 sq. qui cum
artissime cohaereat cum expositione sphaerae non temere
etiam haec ex Varrone petita esse coniecisse mihi uideor.
et prima quidem 'mundus igitur' usque ad uerba 'aeternis
caeli raptibus' uidentur Stoica esse comparato Diogene
L. VII, 1, 69, 137 : Ta bf) Terrapa crorxeTa eTvai
LVIII PRAEFATIO IN MARTIANVM CAPELLAM
6uoG tt|V aTioiov ouciav uTr0cTdGuryv be TrdvTujv
Tf|v THv u.ecr|v dTrdvTuiv oucav. quae autem secuntur
'quamquam auscultare' usque ad uerba 'disparari', (u. 19)
eis si modo tenuem quae in his tenebris fulget lucem recte
distinguo, Epicuri de atomis doctrinam reicit. quae deinde
secuntur Koppius recte ni fallor ad Aristotelis doctrinam
reuocauit. quae post ea leguntur ' quarum circa medium '
usque ad p. 303, 3 'dvacrpoc perhibetur' quamquam mirificaistaMartiani
elegantia ita comparata utuix intellegantur
tamen neque ex Stoicorum disciplina sunt neque uere
Aristotelis, qui quattuor tantum elementa habet. at posteriores
aethera Aristotelium pro elemento habuerunt, ueluti
auctor libelli Tiepi kocuou qui p. 392 b 35 Bekk.
TrevTe bn. inquit croixela TaOTa ev ir^vTe xujpaic apaipiKuic
eTKeiueva Trepiexouivric dei ttic eXdrrovoc ueiZovi
(Xeruj bk ff\c fiev ev uoan, vibaToc be ^v depi, depoc be
lv Trupt, Trupoc be ^v aiG^pi) tov oXov kocuov cuvecTticoto.
uides haec plane cum nostro loco conuenire ut suspitio
oriatur istius libelli auctorem magnam sapientiae
partem ex Varronis horreis deprompsisse. perspicuo autem
exempla opinor ex hoc Martiani loco cognoscitur quo modo
Varro (cf. Krahnerus ad Varr. phil. p. 4) philosophorum
placita quamuis discrepantia in unum conflauerit.
Do libro nono Meibomius praef. uol. II musicorum
haec habet ' celebritatem huius Aristidis unus ex antiquitate
adserit Martianus Capella qui Harmonica sua et Rhythmica
(ut primi obseruauimus) ex illo in Latinum sermonem
transtulit. Quam feliciter in notis nostris interdum
ostensum. certe non ubique Aristidis mentem adsecutum
esse lector eruditus conspiciet', et similiter Boeckhius de
metris Pindari p. 22 14 'Aristidem in hoc ut in ceteris
compilauit Marcianus Capella'.
DE NONO LIBRO Lviin
Superest ut quantum alii operam nostram misello
huic nauatam Jadiuuerint grato animo testemur. nam
Mauricius Hauptius aliquot locos egregie emendauit, amici
exules inspectis codicibus eximie nobis gratificati sunt,
Rudolphus Hercherus aliquot plagulas accurate perlegit.
Scripsi Berolini Kal. Nouembribus a. MDCCCLXV.
PRAEFATIO
IN SCHOLIA AD CAESARIS GrERMANICI
ARATEA
Scholia in Arati Phaenomenon interpretem Latinum
Capellae adiunxi propter argumenti cum Martiani rebus
mythologicis similitudinem et ita quidem conformata ut huc
usque plena nondum innotuerunt, descripta scilicet ex codicibus
Puteaneo et Basileensi , de quibus dixit M. Hertzius in
relationibus menstruis de consessibus academiaeBerolinensis
anni 1847 p. 3.19. Basileensis codicis apographum a
Rothio factum accepi ab Adolpho Kiesslingio, cuius
tam prona in me fuit uoluntas ut huius editionis plagulas
rursum eum codice ipso accuratissime conferret. Puteanei
codicis apographum D. Heinsii manu scriptum et in bibliotheca
regia Berolinensi seruatum (mss. Diez. 4. 133) ipse
descripsi etabAndreaLaubmanno Monacensi pro sua
erga me amicitia impetraui ut cum codice Puteaneo religiosissime
conferret. de his igitur codicibus haec fere homines
illi egregii retulerunt.
Codex Puteaneus n. 7886 constat foliis formae
quadratae triginta sex. paginae bipartitae sunt. scriptus
est saeculo nono aut decimo. insunt haec
Claudii Caesaris Arati Phoenomena Ab loue principium
cett.
PKAEFATIO IN SCHOLIA AD CAES. GERM. LXI
Fol. llV extrema uerba sunt circuli albi species.
Fol. 12 incipit Aurigae plantaq. terit $sida leuam.
Fol. 14 ' incipit Non frustrotum animum certo melit
mite durit Haec eadem tibi signa dabunt non inrita
pisces.
Claudii Caesaris Arati phomena epi. Arati genus
Bis sena mensum uertigine uoluilur annis Septirtianis
decies cett.
Secuntur uersiculi XVII quorum extremus
Per nonasidus -decurrens atq. calendas.
Gens Bragmanna quidem cett.
Secuntur sex uersiculi ; deinde
Alexandri regis Macedonum et Dindimi regis Bracmanorum
de philosophia per litleras facta conlatio.
Saepe ad aures meas fando peruenit cett.
Fol. 14 V continet responsum Dindimi.
Fol. 15 ' incipit Arati ea quae uidentur Ostensionem
quoque de quibus uidentur oportet fieri Ad austrum ex
aduerso habens septemtrionem cett.
Fol. 18' Arati genus
Aratus patris quidem est Athinodori cett.
Fol. 19 Incipil
Praeclara ostensio sacri uoluminis Nam quae cum
mihi cdelestem propinaret cett.
Fol. 20 V expi
Incipit
Ab ioue incipimus quem umquam uiri relinquimus.
Archanum quippe est iouis omnis terra omnem q. hominum
forum cett.
Extrema uerba sunt fol. 36r: in annum umquam reliquimus
continentem in celos signem.
Arati que uidentur.
LXII PRAEFATTO IN SCHOLIA
Primus romanas ordiris iane kalendas Febroa tiicino
mense Numa instituit cett.
Secuntur duodecim de mensibus uersiculi:
Iterti uers de n dieru singuloru mensium
Dira patet iani romanis ianua bellis
Vota deo diti febroa mensis habet cett.
Fol. 36 V Tetrasticon autenticu de singulis mensibus
Hic iani mensis sacer est cett.
Vniuersus codex ab eadem manu scriptus est praeter
ea quae tetrastichon de Iulio mense secuntur: haec enim
manus recentissima addidit.
Codex Basileensis saeculi noni hodie signatur A.
N. IV, 18. in ligatura haec leguntur
liber astronomie claudii cesaris XL VI. OR.
praeterea index uoluminis litteris uncialibus saeculo VIII .
aut VIIII scriptus
ENIGMATA AVIENI ET LIB ARATI ||| ONOM
extrema uerba haec sunt
CLAVDI CAESARIS:
ARATipbeNOOieNA-
(explicit felTcijeR
'65" qRA ti as)
ubi quae uncis inclusi in rasura posita sunt. secuntur
haec saeculq aut XII aut XIII scripta
^ONorabili ^5no ac paf suo bJ gr&
pult) -eccte {fbb"i becanuj-toTusq-eiusbmj cecte
guenf iiaTam ac %uofam obebienCTJCohflatus
est codex hac ratione I) senio. II) quaternio.
III) ternio a librario II signatus. IIII) senio signatus III. V)
AD CAESARIS GERMANICI ARATEA LXm
senio signatus IIII. VI) quaternio. non nulla folia librarius
resecuit ut hodie quadraginta quinque supersint. insunt
haec:
I) lr uacat IV imagineni caeli exhibet
2' AliAbescRiptio pri^efATiouis
subtus terra' cett.
3V OsteNSioNeo) quoque be quiisus uibeivi-
TUR opoRT6T pieRi (haec miniata sunt)
7V desinit in media pagina his uerbis simili modo in
ipsum suggemut
8' InuoIutio spbeRAe
bic esT STellARum' cett.
9V desinit ita indicant circulorum
10 resectum est 11 uacat 12 resectum est.
II) Fol. 1 resectum est
Fol. 2 ABioue pRiNCipium — numenque secundes'
sequitur scholium 'Quaeitur qua re — sed etiam
deorum' in medio fol. 2V
Fol. 2V med. — 3' extr. uacat
Fol. 3V 'Caetera quae toto' cett. — cardine
uertit'
Fol. 4r 'sidoniamque ratem — finibus axem'
'danc besibiosus dicit' cett. cetera uno tenore secnntur
resectis tamen
foliis 3. 5. 9. 11 ordinis HII)
In ordine VI) uacant fol. 3' med. circulis albis species
usque ad extremum et folii 3V extrema pars a uerbis circuli
albi species usque ad fol. 4' med. ubi haec secuntur
AURiqe plANTAmq. et folii 5' extrema pars post uerba
bisseni lucidas ignis
LXIIII PRAEF. IN SCH. AD CAES. GERM. ARATEA
Vniuersus codex ab eodem homine exaratus est praeter
primum scholium cuius uerba herodotus louem dictum
aera usque ad (p. 379, 19) cum ea arcas-filius aliam
manum ostendunt.
Duobus hisce codicibus genuina scholiorum conformatio
continetur. sed praeterea medio aeuo interpolata
circumferebantur codicibus non nullis, de quibus dixit
Breysigius (de P. Nigidii F. fragmentis apud scholiasten
Germanici seruatis Berolini 1854, p. 7). ex tali aliquo
codice Aldus a. 1499 scholia edidit eaque forma usque ad
Buhlium et Lemairium , qui postremi ea ediderunt, occupauit
quamquam tertia fere parte minor et incredibiiem
in modum et corrupta et interpolata. tamen fieri non potuit
quin aliquot loci recte emendarentur. itaque satis
habui codicem Vrbinatem 1358 saec.XVscriptumet a WolgangoHelbigioin
Kiesslingii usum cum exemplo Lemairiano
collatum, ibi laudare ubi ahquam codicum BP deprauationem
sublatam inueni. praeterea interpolati codices
Vrbinas et Strozzianus (de quo uid. Breysigius l. I.)
continent scholia in Prognostica ex Plinio conflata, quae in
BP non leguntur. ea cum Breysigius nuper behe ediderit,
(progr. Posnaniense 1865) hic omittenda erant. omisi
etiam codicum BP aliam descriptionem praefationis (uide
p. LXIII) quae scholia excipit multo recentiore aetate ex
Graecis de astronomia scriptoribus confectam. unum restat
quod moneam scholiorum recensionem absolutam
fuisse cum Breysigii emendationum (progr. Posnaniense
1865) libellus prodiit ut facile uenia neglegentiae concedatur
sicubi meum scripsi cum illius nomine mutare oblitus
sum. lectionis uarietatem ex BP plenam adscripsi praeter-
, quam quod quattuor duo, similia non notaui in altero codice
scribi, si ex altero receperam IIII, II.
ADDENDA ET CORRIGENDA
Bambergensem cum itemm acceperim, hisce locis
falsa me de eo retulisse inuenio: 2, 9 satura comminiscens B
satyra comminitans b || 3, 3 permulsa B |{ 3, 16 clamidaque
(chlamida retinere debebam) B chlamideque b ]| 6, 8 regum b ||
6, 13 motus B || 11, 1 cyllenius B f| 12, 1 phoebeo B ||
138 INCIPIT RHETORICA LIBER V FELICITER inscr. in
B || 140, 21 graecos RB1 ]] 153, 28 repperiri B repperire b ||
155, 22 tunc collatione BR || 156, 21 repperilur BR || 180, 16
antizeumenon B || 256, 3 feralis**cura B || 277, 18 minimas
B || 286, 15 qd- . cc . * c . B [] 342, 22 uocabula B
Operarum errores notaui hosce. excudendum erat in contextu
uerborum p. 3, 28 Pronoeae \\ 4, 25 duceret \\ 6, 7
immi-\net \\ 27, 17 Fama || 42, 17 (nuncupatam || 66, 21 Catulo
|f 71, 13 terminatus \\ 17, 2 togo || 192, 3 si hoc augeat II
200, 9 Trogodytas \\ 231, 1 Diarrhyto || 246, 27 dmcpdveia ]|
367, 23 diplasium.
et in adnotatione p. 2, 18 maeoni B1 H 2, 26 delinitum
b || 3, 28 pronoeaes b || ib. maiorest BR || 4, 1 deletida:
'1 consecuta B' [] 4, 17 scribendum insopibilis BD || 5, 17
prosicis b ]] 45, 25 Fontes Grotius fones BD || 49, 11 'Tphongio'
R |] 154, 10 'post muros add. muros b' || 180, 20 sordida
turpi ratione b || 267, 22 delendum 'reccidunt Bl ' ]] 249 scribendum
'24 Tnrma-riKbc' || 315, 19 'aratu»^irfrf. 6' || 336, 20
praecinere BR praecipere r
Fraeterea p. 17, 27 Nouensides scribendum erat (Mommseni
Vnterilal. Dialekte p. 342) || 23, 24 pro miros lacertos
coni. Heinsius ad. Vergil. buc. 3, 8 toros lacertosos \\ ib. 25
idem limis luno cernebat hirquis inter eos \\ 25, 25 sacer recte
habere monuit Hauptius cf. p. 194, 8 || 32, 3 frustra uitium
metricum correxit Daumius ad Bernardi Geystensis Palponist.
lib. H p.194 (laudatus a Burmanno anthol. II p. 695) greges
.delens et matutinos legens || 40, 10 imitus proposuit Pontanus
ad Macrobium p. 703 || 64, 14 curuanda Boettgerus || 160, 11
Corneliae glossema uidetur || 140, 21 Regulum recte habere
MABTIANUS CAPELLA e
LXVI ADDENDA ET CORRIGENDA
monuit Hauptius (Plin. ep. I, 5) || 201, 24 sq. ex Plinio
excerpta esse uidentur (II, 112) || 213, 11 pro fecundus recte
coni. fetubus Grotius || 303, 27 pro decem legit undecim Pontanus
ad Macrob. p. 626 || 305, 3 uid. praef. p. XXVIII II
331 librum VUII 'DE HARMONIA' inscribere debebam ||
335, 5 sit etiam in R est: sit itiner (ut uulgo) retinere debebam
|| 397, 15 uid. Index sub Asterope |] 407, 22 seq. pro-
Python scribendum Typhon || 415, 23 quo 6injGpa [id] est quo>
homines .. et in adnot. quo opera id est pomatio . . C
MARTIANI MINNEI FELICIS CAPELLAE
DE NVPTIIS PHILOLOGIAE ET MERCVRII
LIBRI VIIII
B = codex Bambergensis
R => codex Reichenauensis praeter locos uncinis ohliquis ( y
circumscriptos collatus
D = codex Darmstatlensis in locis uncinis obliquis (. y circumscriptis
collatus •
Bm /Jm Dm = margo codicum
BlRlDl = lectiones codicum correclura anteriores
brd = lectio codicum siue ab eadem siue ab altera (uid. praef.
p. XI) manu correcta
p = editio princeps Vicentina anni 1498
* significat unius litterae rasuram
numeri in margine exteriore, quibus G additum, sunt Grotii paginarum,
ceteri Koppii paragraphorum
/
<MAHTIANI CAPELLAE
LIBER I
Tu quem psallentem thalamis, quem matre Camena
progenitum perhibent copula sacra deum,
5 semina qui arcanis stringens pugnantia uinclis
complexuque sacro dissona nexa foues
(namque elementa ligas uicibus mundumque maritas
atque auram mentis corporibus socias
foedere complacito sub quo natura iugatur
k> sexus concilians et sub amore fidem)
o Hymenaee decens, Cypridis qui maxima cura es —>
hinc tibi nam flagrans ore cupido micat —
seu tibi quod Bacchus pater est placuisse choreas,
cantare ad thalamos seu genetricis habes,
15 comere uernificis fiorentia limina sertis
seu consanguineo Gratia trina dedit:
conubium diuum componens Calliopea
carminis auspicio te probat annuere.
dum crebrius istos Hymenaei uersiculos nescio quid
20 inopinum intactumque moliens cano respersum capiliis
albicantibus uerticem incrementisque lustralibus decuriatum,
nugulas ineptas aggarrire non perferens, Martianus
1 nihil inscriplum in B INCIPIT MARTIANVS in D \\
9 edere B || 11 hyminee D || 13 seu om. B fl 14 canthare
BR || 15 ere pro comere B \\ 19 himenei R || 22 ineptias
R1 \\ agarrirem R1 \\
MABTIANDS CAPELIA 1
2 MARTIANI CAPELLAE
2 0 interuenit dicens ' quid istud mi pater quod nondum
uulgata materie cantare deproperas et ritu nictantis antistitis
priusquam fores aditumque reseraris uuvoXoTeic?
quin potius edoce quid adportes et quorsum praedicta
sonuerint reuelato'. 'ne tu' inquam 'desipis admodumque »
perspicui operis ifipcmov noscens creperum sapis? nec
liquet Hymenaeo praelibante disposita nuptias resultare ?
si uero concepta cuius scaturriginis uena profluxerint
properus scrutator inquiris, fabellam tibi, quam Satira
comminiscens hiemali peruigilio marcescentes mecum lu- io
3 cernas edocuit, ni prolixitas perculerit, explicabo. cum
inter deos fierent sacra coniugia, procreationes undique
numerosae, liberique praeclues ac nepotum dulcium aetheria
multitudo et inter se quodam <[caelicolarum] complexu
ac foedere potirentur praesertimque potissimos conubialis is
bearet adiectio idque deditum mundo loquax triuiatim dissultaret
humanitas poetaeque praecipue Oeagrium citharistam
secuti caecutientisque Maeonii suauiloquam senectutem
epica uulgo lyricaque pagina consonarent nec aliquid
dulcius Ioui inter aetherias uoluptates una coniuge loque- 20
renturhisque accederet promptior fides.quae suadentearuspicio
grandaeuos pontifices in testimonium conuocat, cum
quid Iuppiter hominum uotis trepida curarum ambage
suspensis multa inplacabilis hostia denegaret exorata eius
matrona prouenire, et quicquid ille ex prompta sententia 25
Parcarum pugillo asseruante dictauerit, delenitum suadae
4 coniugis amplexibus iussuque remouere— nec solum superum
regem attestabantur uxorium idque etiam Diti propositum
idque Portuno certumque esse Gradiuum Nerienis
2 ritum R || 3 adytumque Grotius \\ TYMNOAOreYCIC R
rYMNOAOrYCCCIC BR" corr. Koppius || 4 quarsum R
6 pesqui R CrCPIMION R CrCPYMION B corr. Grotius
8 scaturricnis R \\ scaturiginis Rm || 9 posl quam add.olimp
satyra comminitans B || 12 procreationis BRl || 14 et copulam
pulans del. Koppius || caelicolarum deleui || 17 eagrium
B eyagrium D || cytharistam BD || 18 cicutientisque D II
maeoni B || 19 liriquaque D || 21 promtior B || aruspitio D |j
25 promta B \\ 26 delinitum B' || 27 aplexibus D || 28 attestabantur
scripsi attestabatur BD ||
LIBER I 3
[Nerinae] coniugis amore torreri, Aesculapio quoque non
dispar adfectio, similique persuasione transduci Ope coniuga
[Cybeleque] permulsum maestissimum seniorem
deorum , Ianusque .[ Argionam utraque miratur effigie.
5 iam reginam tantum marito dependisse Memphiticam,
ut obsita luctu perpetuo numquam eum> contenta sit
inuenire. hac igitur fama hisque deorum alternis amo- 6 30
ribus motus concitusque Cyllenius simulque quod cunctorum
affectiones et thalamos, dum paret pluribus conspiio
catur, uxorem ducere instituit. in quam sententiam mater
illum anxia cum annua peragratione Zodiactea in Pliadum
numero salutaret, impulerat praesertimque quod palaestra
crebrisque discursibus exercitum corpus lacertosis
in iuuenalis roboris excellentiam toris uirili quadam
is amplitudine renidebat. ac iam pubentes genae seminudum
eum incedere chlamydeque indutum parua inuelatumque
cetera humerorum cacumen obnubere sine magno
risu Cypridis non sinebant. rationabili igitur proposito
constituit pellere caelibatum. itaque pro industriae digni- 6
20 tate quam conueniret accipere cunctamento longae deliberationis
alternat. nam Sophiam ipse miro quidem cupiebat
ardore, quod prudens sanctaque sit intemeratiorque
cunctis pulchriorque uirginibus, sed quod sororis eius
collactea et indiscreto amica foedere uideretur perindeque
25 ad innubas ipsa quoque transisse, eam in Palladis iniuriam
non placuit coaptari. non dispar illum formae desiderabilis
grataque luculentas in Manticen quoque succenderat.
nam et nobilitas generis illam, quippe Pronoae maiorem
filiarum, et prouidum perspicacis prudentiae commenda-
30 bat ingenium. sed ipsis diebus forte inmensi amoris
1 Nerinae deleui || 2 affectio bD || traduci del. n D || 3 cububaeque
D quod deleui \\ permulsum Grotius permulsam B
permulsa D |] 4 Angeronam aul Ageroniam Grotius \\ iam
Vonckius nam BD |] 5 lacrimas ante tantum add. p 0 memphyticam
BD \\ 6 nontenta sit Vonckius || 16 clamidaque R chlamideque
B || 17 que om. B \\ 19 pellicere R || 20 cunctamento
Grotius cuncta merito BR [| 21 sophyam R ]| 26 cooptari
BlR \\ 27 mantichen R || 28 pronoaes 6 || maior est R \\
29 praeuidum BlR ||
1*
4 MARTIANI CAPELLAE
inpatientia ultro iuuenem consecuta Apollini fuerat copu-
7 lata. uoluit saltem Entelechiae ac Solis filiam postulare,
quod speciosa quam maxime magnaque deorum
sit educata cura. nam ipsi Yuxr| natali die di ad conuiuium
corrogati <rrtulta contulerant. Iuppiter quippe dia- 5
dema, quod Aeternitati filiae honoratiori detraxerat, capiti
eius apposuit. Iuno quoque ex purgatioris auri splendente
uena addiderat crinibus sociale uinclum. Tritonia etiam
interula resoluto ricinio strophioque flammarum instar e
cocco atque ipso sacri pectoris ac prudentis amiculo uir- io
4 G ginem uirgo contexit. Delius quoque ut ramale laureum
gestitat, diuinatrice eadem coniecturalique uirga uolucres
illi ac fulgurum iactus atque ipsius meatus caeli siderumque
monstrabat. Vranie autem praenitens speculum, quod
inter donaria eius adytis Sophia defixerat, quo se reno- is
scens etiam originem uellet exquirere, clementi benignitate
largita. Lemnius quoque faber illi insopibiles perennitatis
igniculos, ne caligantibus tenebris nocteque caeca
opprimeretur, incendit. omnes uero inlecebras circa
sensus cunctos apposuit Aphrodite. nam et unguentis 20
oblitam floribusque redimitam halatu pasci fouerique docuerat
et melle permulserat et auro ac monilibus inhiare
membraque uinciri honorationis celsae affectatione persuaserat.
tunc> crepitacula tinnitusque quis infanti somnum
induceret adhibebat quiescenti. praeterea ne ullum tem- 25
pus sine inlecebra oblectamentisque decurreret, pruritui
subscalpentem circa ima corporis apposuerat uoluptatem.
sed uehiculum ei ac uolatiles rotas quis mira posset celeritate
discurrere tradiderat ipse Cyllenius, licet eam auri
compedibus inligatam memoria praegrauarit. his igitur 30
Yuxnv opimam superis ditemque muneribus atque multa
caelestium collatione decoratam in conubium Arcas superiorum
cassus optabat. sed eam Virtus ut adhaerebat
1 consecuta B |] 2 endelichiae BR |] 4 dii BR [] 5 deadema
B dyadema b || 9 et coco D || 13 fulgorum DBl ]]
14 **anie 5 Anie i) || 15 aditis BD || 17 insopibilis D [|
22 munilibus D \\ 23 honorationibus D || 26 discurreret pluritui
Rl \\ 28 ueiculum R || 31 ditatamque r \\
LIBER I
5
forte Cyllenio paene lacrimans nuntiauit in potentiam pharetrati
uolitantisque superi de sua societate correptam
eaptiuamque adamantinis nexibus a Cupidine detineri.
snper his igitur uirginum thalamis dum eum deliberatae 8
5 sortis blandimenta frustrantur nec facile quaepiam praeterea
quae congrua paritate Tonantis nurus deligeretur
occurrit, amplius deliberandum suggerit Virtus. neque
eum sine Apollinis consilio quicquam debere decernere
aut fas ab eius congressibus aberrare, cum zodiaca eum
w hospitia praemetantem numquam abesse menstrua praecursione
permitteret. igitur constitutum ubicumque locorum
frater esset adiretur. ac tunc uolatilem uirgam 9 Jfi
uti secum mundi penita permeare aetheriosque recessus
inrumpere parili celeritate posset, Virtuti demere per-
15 mittit. ipse pedibus talaria nectit aurea et nunc in fanis,
quibus aut uaticinia obliquis fundebantur ambagibus aut
denudata pecudum caede fissiculatis extorum prosiciis
uiscera loquebantur quibusque solitus sortitus excedere
(uellogiapersonare, sagaci eum inuestigatione disquirunt.
*sed his adytorum fastigiis specubusque uiduatis absque 10
lauri arentis paucis admodum foliis uittisque semiuulsis,
quas in Cumano antro post Sibyllam tinearum morsus cariesque
carpebant, nihil eius potuit inueniri. per aerios
etiam tractus , quibus formare solitus et uolucrum diuer-
-»sosmeatus et oscinum linguas et praepetis omina pennae,
frustra incassumque disquiritur. iam pridem quippe offensus
contamine monendorum dedignatur AVGVR Pythius
nuncupari. item eum in Helicona Delon Lyciamque sectantur.
sed alibi lauros primores arentesque ederas alibi
^ cariantem tripodem crepidasque situ murcidas praesagio-
1 poene R |j potentia B II faretrati BR || 6 parilitate B \\
8 appollinis R \\ 9 haud b j| 12 at r || 14 demere Grotius
ae more BR l| 16 anbagibus R \\ 17 denndata cod. Hug. de-
Mmtiata BR \[ physiculatis B || prosieis B \\ 18 solitus add.
Koppii 'Monacenses' || excidere/? || 20 aditorumZ?/) || specubus;
qniduatis D || 21 uitisque B \\ 22 sibillam B \\ 25 omena D |}
™ incasumque D \\ 27 phtius D \\ 28 elicona D || lycium-
?ne BD corr. Nic. Heinsius || 29 primos D || 30 carientem D ||
oarcidas D ||
6 MARTIANI CAPELLAE
11 rumque interlitam memoriam reppererunt. tandem Fama
nuntiante cognoscunt quod Phoebo gaudet Parnasia rupes,
licet inde quoque ad Indici montis secretum obumbratumque
scopulum nube perpetua posterius migrasse perhibebant,
tamen Cirrhaeos tunc recessusetsacrati specus loqua- 5
cia antra conueniunt. illic autem circumstabat in ordinem
quicquid inminet saeculorum, Fortunae urbium nationumque
omnium regum ac totius populi. uidebantur aliae
transacti cursus emensa fugientes. consistebant aliae sub
conspectu adueniebantque quam plures atque ita non 10
nullis eminus uanescebat disparata prolixitas, ut uelut fumidae
caligationis incredibilis laberetur aura. inter haec
mira spectacula Fortunarumque cursus motusque, nemorum
etiam susurrantibus fiabris canora modulatio melico
quodam crepitabat appulsu. nam eminentiora prolixarum 15
6 G arborum culmina perindeque distenta acuto sonitu resultabant.
quicquid uero terrae confine ac propinquum ramis
adclinibus fuerat, grauitas rauca quatiebat. at media
ratis per annexa succentibus duplis ac sesquialteris nec
non etiam sesquitertiis, sesquioctauis etiam sine discre- 20
tione iuncturis, licet interuenirent limmata, concinebant.
ita fiebat ut nemus illud harmoniam totam superumque
12 carmen modulationum congruentia personaret. quod
quidem exponente Cyllenio Virtus edidicit etiam in caelo
orbes parili ratione aut concentus edere aut succentibus 25
conuenire. nec mirum quod Apollinis silua ita rata modificatione
congrueret, cum caeli quoque orbes idem Delius
moduletur in sole hincque esse quod illic Phoebus et hic
13 uocitetur Auricomus. nam Solis augustum caput radiis
perfusum circumactumque flammantibus uelut auratam 30
caesariem rutili uerticis imitatur. hinc quoque Sagittarius
hinc quoque Vulnificus, quod possit radiorum iaculis icta
14 penetrare. demonstrabat praetereaVirtutiCyllenius amnes
2 parrasia D \\ 5 chirreos B chyrreos D || 6 ordine D ||
9 emensa scripsi emenso BR spatio add. Monac. 2 el4 \\ 12 laberetur
scripsi haberetur BR || 16 acuta Bl \\ 18 acclinibus R ||
19 sesqualteris R \\ 20 sesquioctauis Vossianus octauis BR |I
21 limata B \\ 28 ille B<R ||
LIBER I 7
quosdam caeKtus defluentes, quos transeundos esse perhibebat,
<ut ad deum ipsum, quem repperire curae esset,
peruenirent. uerum eosdem amnes diuersicolor fluentorum
discrepantium unda raptabat. quippe primus diflus
sioris ac prolixi ambitus gurges liuentis aquae uolumine
nebuloso atque algidis admodum pigrisque cursibus haesitabat.
interius alius lactis instar candidaeque lucis mitis
omnia quietusque motu undas uoluebat argenteas.
tertius uero nimio rubroque igne rutilantes festinataque
is rapiditate praecipites fragososque cursus anhela sulphureus
celeritate torquebat. qui hunc sequebatur auratus
ac fulgidus et flammis coruscantibus rutilans sed diuersiate
fluminum utrimque coniunctus quibusdam riuulis
intermixtis quantum pensabat moderatio temperabatur.
isuerum interior ille electro purior resplendebat amnis,
quem praeter ceteros Fortunarum ille consistens populus
appetebat. quarum alias eius odor et halatus illexerat,
alias lenis undae canori permulsere modulatus. gustum
autem haustumque quam> plures ex eodem dulcissimo -G
88 gurgite sitiebant. nec deerant qui eadem foueri abluique
lyrapha ac se in illam iacere cupiebant. praeter ea duo
restrictiores sinu ambituque paruo raptabantur interius,
quorum uterque pro aliorum uicinia et confinio coloratus
exiguum proprii saporis haustum multa mutabilis ad-
25 mixtione traxerat. nam alter nimia celeritate festinus ac
plerumque consistens relabensque ferebatur. alius uero
quandam undarum auriginem gestans flexuosisque anfractibus
errabundus spumabat cunctis seminibus fluentorum.
hi igitur cursus discoloris amnes praedictas rerum natio- 15
M numque Fortunas immensis primo sinibus ambiebant.
lunc diuersa undarum uiolensque rapiditas singulas quasque
persuadens inprouisa ui per decliuis aluei praecipites
lapsus rapidis turbinibus pertrahebat, ita ut alius easdem
2 cura B\ || esset scripsi est BR || 8 per omnia bd \\ 10
hanela B \\ sulphubreus D |] 12 choruscantibus D || 13 utrinque
D |l 14 temperabat B |l 15 illo D || 17 alatus BlD || 22 ac
sinu R II 24 ammixtione R \\ 25 traxere B'R1 || namque b || 27
auriginem scripsi originem BR \\ 29 hii bR || discolores Bl ||
8 MARTIANI CAPELLAE
plerumque alteri transfunderet fluuio et quam ille exercitam
longa conlisione uexarat , alter aut ripae redderet aut
amne mersaret. non tamen Fortunas omnes illi sanguineus
aut caeruleus inuolutas gurgites rapiebant. plerumque
illius lactei praenitens unda repente correptas 5
eminentis tractus uertice subuehebat. aliquando etiam
sublimatas atque fluctu elatiore suspensas in illum cruentae
similitudinis reiciebat aestum aut in torrentem liuidum
uorandas hiatu piceo despuebat. alterna igitur permixtione
fluuiorum ille Fortunarum populus agebatur. io
neque enim ulla prorsus erat quae ab omni inmunis in-
16 cursu cunctoque esset gurgite feriata. denique Virtus secuta
Cyllenium dum sola cunctos interrite transmearet,
licet eam magno fragore <colliserint, tamen opprimere
non quiuerunt. tandem trans fluuios..qui ad quoddam 15
Phoebi spelaeum ferebantur, cum Virtute Mercurius constiterunt.
ac tunc Latoium conspicati edito considentem
arduoque suggestu atque in conspectu quattuor urnulas
adopertas uicissim atque alternis inspectionibus enudare,
8G quae diuersa specie metallisque formatae. riam una ex 20
ferro quantum conici potuit duriore, alia ex argenti fulgentiore
materie, tertia liuentis plumbi fusili robore uidebatur.
at uero propior deo perlucentis uitri salo renidebat.
singulae autem rerum quaedam semina elementaque
17 gestabant. nam flamma flagrantior et ab ipsis Cecaumenis 25
exanclata fomitibus ex ferri praedicta anhelabat urna,
quae tamen vertex mvlciferi dicebatur. alia etiam,
quae fuerat ex argenti materie, praeferebat serena fulgentia
et uernantis caeli temperie renidebat. hanc dicer
bant risvm iovis. illa uero metalli grauioris plena un- 30
dosae hiemis atque algidi frigoris nec non etiam pruinarum,
haec satvrni uocabatur exitivm. at uero sali resplendentis
atque ad ipsius dei dextram sita, aeris totius seminibus
erat referta. hanc ivnonis vbera memorabant.
2 uexaret R |] 7 adque R || 9 uorandum BR corr. p
14 obprimere D || 16 spelaeum scripsi spectaculum BD
17 conspicantur D || 26 hanelabat B || 27 mulciberi Bl
28 materia D ||
LIBER I 9
ex his igitur urnis deus alternatim quantum dispositis sat> 18
erat hauriebat. nam quotiens orbi complacito uitalis spiritus
salubres ministrabat auras, ex illa argenti clementia
aeris hausti permiscens semina temperabat. cum uero
pestem diram commeritis mortalibus minabatur, aeri similiter
anhelos ignes aut torpentis frigoris uenena miscebat
et in adfligendum meare cogebat orbem. tali dei tem- 19
peramento Virtus admonita magisque cum eum salutares
auras miscere conspiceret, [caeci poetae] Graium uersum
Mercurio comprobante commemorat
<t>ol[3oc dKepceKou.r|c XoiuoO vecpeXnv omepuKei.
[ex] quo pestem fugari posse Mercurius, si uoces primis
uestigiis eius accederent, admonebat: subdendae tamen
Clario fidibus personanti atque inter serta laurigera infularum
lubrico inplexoque crine redimito. talia conse- 2»
rentes ut procul Pythius aduentare conspexit causamque
aduentus primis aspectibus recognouit, throno quo insidebat
exurgens Musas iussit occurrere. quae licet in Maiugenae
officium properare uiderentur, ratis tamen incessibus
mouebantur. ac tunc germano in participatum 9 S
operis consessumque suscepto prior orsus est Phoebus
anxia cum trepidis nutat sententia rebus 21
fluctuat incertis aut sors ignota futuris,
consultet mortale genus, quosque indiga ueri
cura facit dubios uel spes incerta fatigat:
at nobis praescire uacuum, cunctatio nulla est:
2 anriebat R || 4 austi R || 6 hanelos BR || 7 affligendum
B |] 8 ammonita BR || 9 graeci poetae cod.
Hug.: glossam deleui [] 11 Luc.Alex.36 [] AYMOY N6<t>€A€N
ATtOPYKI BR: priora uerba in BR recte leguntur: a b postea
deprauata sunt || 12 deleta ex scripsi primis (primae BR) ll
13 ammonebat BR ]] 15 implexoque B |] 16 pithius B |l
19 satis BRl || 21 consensumque R || susce Mc desinit fol. 6
u. in B: seqtatur fol. 7 nostrum ex contiguis uenire pectus>
fol. 15 r. incipit pto prior orsus est foebus desinit fol. 15 u.
certum est lauripotens decusque diuum cf. praef. \\ 24 consultat
D || quosque — dubios Hauptius quodque — dubium BR ||
26 uacum Salmasius ad script. hist. Aug. ed. Hack. 1 p. 564
nacuum RB ||
10 MARTIANI CAPELLAE
quod superi uoluere licet : de pectore fixis
praeoptare caret: sic quod placet atque <necesse esL
sed tibi quod nondum uenit mansura uoluntas,
consilium uis ferre meum : sic semper ad omne
uelle capis socium , faciunt atque addita mentem. 5
22 ' est igitur prisci generis doctissima uirgo
conscia Parnaso, cui fulgfent sidera coetu :
cui nec Tartareos claustra occultare recessus
nec Iouis arbitrium rutilantia fulmina possunt,
fluctigena spectans qualis sub gurgite Nereus, io
quaeque tiios norit fratrum per regna recursus,
peruigil inmodico penetrans arcana labore,
quae possit docta totum praeuertere cura
quod superis praescire datum : quin crebrius in nos
ius habet illa deos urgens in iussa coactos is
et> quod nulla queat superum temptare potestas,
inuito scit posse Iove. stent ardua magno :
alterutrum cumulat parilem meruisse iugalem.
23 His Apollinis dictis Iaetabunda Virtus quod tam excellentis
uirginis suasum uidet esse coniugium, ut nihil 20
amissum ex supra dictarum duceret dignitate, nomen tamen
eius inquirit. quod ubi cognouit Philologiam esse de
qua foedus instabat, tanta gratulatione alacritateque concutitur,
ut aliquanto de ingenito rigore descendens etiam
corpore moueretur. quippe propinquam esse commemo- 25
rat et laudatae illius Mantices patronam in ipsam quoque
Sophiam supellectilis multae remuneratione largissimam.
nam Vuxnv incultam ac ferino more uersantem apud
hanc asserit expolitam , ita ut siquid pulchritudinis orna-
10 G tusque gestaret ex Philologiae sibi cultibus arrogarit, »
quae ei tantum adfectionis impenderit ut eam semper immortalem
facere laborarit. nihil igitur immorandum,
1 da pectora RB de pectora b \\ 2 sic quod scripsi si
quod RB si quid uulgo || 3 sed tibi dum quia non uenit D ||
4 ad omne scripsi ab omni BD || 7 parnasio BD || 8 recussus
D || 13 peruertere D || 15 urguens D [] 17 ut ante
stent add. Vulcanius || 20 uidit /{ || 26 mantices RB manticis
r [] 27 sophian R \\
LIBER I 11
quippe cum impigrum gerendorum sciat esse Cyllenium.
sed acceptis Apollinis fatibus respondit ipse Maiugena
certum est Lauripotens decusque diuum 24
nostrum ex contiguis uenire pectus
5 et quicquid socium ciere numen
t iunctus compererim probare rerum.
sed numquam mage uelle disparamus
et ht collibitum manere iussis
quam cum Deliaco meare fatu
is cura atque arbitrio monemur isto.
<hunc quippe ambiguum nefas putamus
et quaecumque fuit perit uoluntas.
quocirca officio decentiore
paret praecluibus libens profatis
i3 Arcas in thalamos uenire iussus.
sed tu Delie, quo Tonantis extet
compar propositum uolensque nutus,
instes : nam solitus ciere pectus
et peruersa uigil.mouere sensa
» illum contribuas fauere iussis,
ut coeptis sacra fulserit uoluntas.
Haec dicente Mercurio 'quin potius' inquit Virtus 25
' uterque uestrum Iouem uoce conciliet. nam et hic eius
consiliorum conscius et tu praeceptionis arcanus. ille
25 mentem nouit, tu uerba componis. Phoebo sueuit instanti
concedere, tibi pectus [solitus] aperire. addo quod uos
numquam conuenit disparari et licet hic cursor Apollinei>
plerumque axis celeritate uincatur ac remorata statione
consistens captet demum festinata praeuertere, tamen
w dum consequitur ita libratus anteuenit, ut cessim plerumque
recursitans gaudeat occupari. una igitur uestrum
Iovem pia pignora conuenite. certum quippe est quod et
1 impigrum Bondamus impiger BR || 15 archas D II
19 peruersa — mouere Vonckius praeuersa — monere BD []
21 ut Barthius et BD |] 25 instante B || 26 sectus solitus
BD pectus Koppius solitus deleui || 29 captet b caput R
captat B [] 30 cessum R cessem rB l im add. b ||
12 MARTIANI CAPELLAE
Phoebo coniuens splendori succumbat et cum Stilbonte
'2g incedens conubiorum copulis adlubescat.' his dictis
Virtus praecedentis officio ac Mercurialis uirgae perflatione
concussa in caelum itura sustollitur. augurales uero
alites ante currumDelio constiterunt uti quis uellet uectus 5
ascenderet. nam futura plerumque conformans his praesagire
consueuerat. petaso autem ac talaribus concitatis
coepit praeire Mercurius. sed scandente PhoeboMusarum
pedisecus adbaerensque comitatus candenti canoraque
27 alite uehebatur. tum uero conspiceres totius mundi gau- io
dia conuenire. nam et Tellus floribus luminabat quippe
ueris deum conspexerat subuolare Mercurio et Apolline
conspicato aeria temperies sudis tractibus renidebat. superi
autem globi orbesque septemplices suauis cuiusdam
melodiae harmonicis tinnitibus concinebant ac sono ultra ia
solitum dulciore, quippe Musas aduentare praesenserant.
quae quidem singillatim circulis quibusque metatis ubi
suae pulsum modulationis agnouerant, constiterunt. nam
Vrania stellantis mundi sphaeram extimam continatur,
28 quae acuto raptabatur sonora tinnitu. Polymnia Satur- 20
nium circulum tenuit , Euterpe Iouialem , Erato ingressa
<Martium modulatur, Melpomene medium ubi Sol flammanti
mundum lumine conuenustat. Terpsichore Venerio
sociatur auro. Calliope orbem complexa Cyllenium , Clio
citimum circulum, hoc est in luna collocauit hospitium. 25
quae quidem grauis pulsus modis raucioribus personabat.
sola uero, quod uector eius cygnus impatiens oneris atque
etiam subuolandi alumna stagna petierat, Thalia de-
29 relicta in ipso florentis campi ubere residebat. interea
tractus aerios iam Phoebus exierat , cum subito ei uitta su
1 coniuens D conhibens R cohibens rli conhiuens b ||
splendore BR corr. in marg. ed. Vulc. || 8 caepit R || 9 pedissecus
R pedisequs b || 11 luminabat Grotius lumina BR luminata
in Bas. Cant. Bodl. altero extare mihi non persuasit Koppius
|| 12 Mercurio scripsi mercurium BR \\ apollinem R \\
19 continatur R et Puteaneus cf. Salmas. ad scripl. hist. Aug. ed.
Hack. 1 564 concinat r concinebat (ebat in ras.) B l it add.b ||
20 polimnia B || 22 marcium D \\ 23 terpsicore BD \\ 24 sotiatur
B || clyo BD || 26 graues b || 27 cignus BD \\ impaciens D ||
t
LIBER I 13
crinalis immutatur in radios laurusque , quam dextera retinebat,
in lampadem mundani splendoris accenditur,
fiuntque uolucres, qui currum Delium subuehebant, anheli
fiammis [lucis] alipedes. atque idem pallio rutilante
s ac reserato stellantis poli limine Sol repente clarus emicuit.
Cyllenius quoque in sidus uibrabile astrumque 12 G
conuertitur. atque ita metamorphosi supera pulchriores 30
per Geminos proprietate quadam signi familiaris inuecti
augusto refulsere caelo ac mox Tonantis palatium petiue-
10 runt. qui 'postquam introgressi et coram data copia fandi'
utuiditClarius. consortio patremlunonis haerentem]), quam
nouerat suffragari plurimum ac fauere conubiis, laetus
primo omine ipsamque concilians, in cuius arbitrio positam
mariti nouerat uoluntatem, ita mitis affatur
15 possem minore ambigens fiducia 31
solum Tonantem pignoris pro fbedere
pubeda uixdum uel paterna contremens
praecepta adire, ni iugata caelitum
omen pararent prosperum consortia
20 tabensque diuum nunc monjeret nexio.
Iunone thalamos quis rogare conscia
nolet deorum? cum futura pronuba
eadem profecto quaeque suffragabitur.
iugalis ergo blanda nutus praestrue
23 nostrisque suade quo allubescat nisibus.
te nunc parentem principemque maximum 32
fatumque nostrum, quippe Parcarum chorus
humana pensat, tuque sortem caelitum,
» tuumque uelle est ante praescientias
ac mente gestas quicquid instabit deis:
cuiusque nutu gignitur necessitas,
futura cuius alligat decretio :
instatque quicquid uelle uel serum potes :
3 haneli J || 4 flammantis Vonckius || lucis deleui II
6 eyllenium I) || 10 Verg. Aen. I 520 || 13 homine R ||
15 fidutia R || 17 bupaeda Koppius || 21 thalamus R || constia
B || 22 nollet £ || 25 suade Barthius suada BR ||
33 illigat Ii || ad decretio add. i dis b ||
14 MARTIANI CAPELLAE
te te igitur illo quo benignus numine es
<deposco, caeli blanda temperatio
piumque culmen, iure qui diuum pater,
concede proli, quo nepotum prouehat
numerum, supernis astra quem uibrant polis, 5
Maiae tuumque flagitat pignus sacrum,
thalamis iugetur uirginis doctissimae.
33 sed te parentis cura si stringit pia,
par est deorum conuoces coetum potens
conubium ipsa sanciens cum coniuge io
quo prolis extent lege supera nuptiae
13 G perpesque uinclum caelitum signet decor.
34 Hic postquam Delius conquieuit, conuersus ad coniugem
Iuppiter quid eius uoluntas haberet inquirit. uerum
illa multa ratione permulsa, primo quod ei qui placidita- 15
tem afferre solitus Phoebus orabat quique etiam a se
eiusdem filias eruditas ad parentum quoque conspectum
fecerat subuolare, dehinc miptiis Iuno non solita refragari,>
tunc etiam Cyllenium diligebat quod eius uberibus
educatus poculum iramortalitatis exhauserat perindeque 20
et matris gratiam conferebat, accrescebat uotis quod
multa eam Clarius conciliatione deuinxerat: faciendum
profecto accelerandumque persuadet, ne itidem Cyllenius
Cypridis lactatus inlecebrisHermaphroditofratrem gignere
35 succensus optaret. stimulabat paululum Iouem, ne uxoris »
Cyllenius fotibus repigratus somnolento repente marcore
torperet et iam uelut maritali uacatione feriatus discur-
36 sare sub praeceptis Iouialibus denegaret. ' nam illum iam
pridein' ait 'Philologiae sentio amore torreri, eiusque
studio comparatas habere quam plures in famulitio disci- 30
plinas ipsumque linguae insignis ornatibus fandi nimiam
uenustatem quo placeret uirgini consecutum, deinde barbito
aurataque chely ac doctis fidibus personare. addo
1 te te Grotius tene BR || quo br quod BR \\ 8 te anle
stringit omlssum post sed add. bd || 15 eam ex Dresdensi Koppius.
sed ei recte habet: Iuno enim intellegitur aer || 19 tum b ||
24 ermafrodito BR || 25 succensus b suscensos BR suscensus
r || 32 consequutum R || 33 chaely BR ||
LIBER I 15
quod celebrat mirabile praestigium elegantiamque pingendi
cum uiuos etiam uultus aeris aut marmoris signifex
animator inspirat. totum certe conplacitum est quicquid
comit decorem iuuenalium gratiarum.' se igitur eos
s iam pridem amore mutuo colligatos idcirco paululum distulisse,
ne in thalamum primaeua affectione festinans,
cum discurrendum esset, totis noctibus repigratior paululum
simularet anomalum. tunc Iuno 'atquin' ait 'eius- 37
dem conuenit uirginis subire uinclum, quae illum etiam
wquiescere cupientem coniuere non perfent. an uero
quisquam est qui Philologiae se asserat peruigilia laborata
et Iucubrationum perennium nescire pallorem ? quae
autem noctibus <uniuersis caelum freta Tartarumque discurrere
ac deorum omnium sedes curiosae indaginis u G
15 perscrutatione transire , quae textum mundi circulorumque
uolumina uel orbiculata parallela uel oblique decussatos
polos et climata axiumque uertigines cum ipsorum
puto siderum multitudine numerare nisi haec Philologia
gracilenta quadam adfixione consueuit, quotiens deos
^super eiusdem coactione instantiaque conquestos, cum
eos concubiae aut intempestae noctis silentio quiescentes
adseuenire inaudita quadam obsecratione compelleret?
tam uero abest ut sub hac possit pigrescere intricarique 38
Cyllenius, ut commotis ab eadem suscitatisque pennis
» eitramundanas petere latitudines urgeatur. cur igitur
rex optime differuntur cum pro sola Atlantiadae sollertia
duos uigiles repromittam ? ' haec cum Iuno adfixa, 39
ut adhaerebat elatiori plurimum Ioui, adclinatis eius auribus
intimaret, de quodam> purgatioris uibratiorisque Iu-
* minis loco adlapsa sensim Pallas corusca descendit atque
1 elegantiamque r elegantiam RB elegantia b || 3 certe
BR ergo b || 4 iuuenalium R iuuenale (e in ras.) B iuueni-
Hnm r \\ 7 repigritior BR oorr. Grotius || 8 atquin B II
10 conibere BR corr. br l| 11 phylologiae R \\ 13 discutere B ||
M indaginis b indagis BD H 16 obliqua decusata polose
limata BD corr. Grotius H 20 instantiaque b constantiaque
BD || 21 conubiae b \\ 24 pinnis B1 [| 26 athlantide D atlantidae
B \\ solertia D \\ 30 allapsa || B descendit b discen16
MARTIA.NI CAPELLAE
ita ut uidebatur uertici Iouiali inbaerere superuolans tandem
constitit sublimiore quodam annixa suggestu. quam
cum luppiter, ut iugali elatior adhaerebat, de proximo
contiguoque suspexit, sic exorsus 'o uirgo nostri pars
melior opportune uotis intermixta Maiugenae, quae siue 5
Deliacis uocibus permulsa descendis siue absque te Iouis
non erat formare consilium seu consensus noster ne mutilus
uideretur approperas: noueris tamen Philologiae
Cyllenium nuptias postulare. nondum mea prompta sententia
est. expecto quid suadeas. noui quippe quam eius- 10
dem uirginis incessabilis labor tibi semper acceptus et ut
e tuis numeretur illa pedisequis. par est igitur ipsa praesertim
decernas quicquid de eius conubio prouisura dis-
40 pensas.' tunc Pallas aliquanto summissior ac uirginalis
pudoris rubore subfusa oculosque peplo quod rutilum cir- is
cum caput gestabat obnubens improbabat aliquantum
quod super nuptiis uirgo consulitur praesertimque eius,
quam propter consociationis officia manere cuperet sem-
15 G per intactam. dedignatur praeterea huius modi adhibere
consensum, cum ita expers totius copulae censeatur, uta0
neque de ulla commixtione progenita neque ipsa procreare
quicquam Arithmetica teste monstretur. ac tunc
septem radiorum coronam soliuaga uirginitas renudauit,
ne futurorum causis et copulis interesset. quia tamen
eius optauerat Iuppiter exegeratque consilium , suadet 25
deos maritos dearumque grandaeuas in haec decernenda
conduci. quippe <conuenire Cyllenio ut pro officiorum
praemiis potissimorum fauor caelitum eius uincla sanciret.
augustius quoque fieri Iouiale decretum, cum coetu j
deorum adtestante depromitur, ipsamque nupturam deoasl
conuenire non posse nisi si per senatus consultum mortalis 1
41 esse desineret. id genus plurima suadente Tritonia regum
coniugum uterque consentit. ac mox Iouis scriba prae- J
1 uertici b uertice BR || 5 oportune B || 8 phylologiae I
chyllenium R || 16 aliquantulum r I] 18 consotiationis B ||
19 intacta R \\ 22 arithmethica B || 24 futurarum BR corr. I
Grotius || 30 attestante B \\ 31 si per S. C. scripsi super sena- I
tus consulto BD superi S. C. Grolius []
LIBER I 17
cipitur pro suo ordine ac ratis modis caelicolas aduocare^
praecipueque senatores deorum, qui penates ferebantur
Tonantis ipsius quorumque nomina quoniam publicari
secretum caeleste non pertulit, ex eo quod omnia pariter
5 repromittunt, nomen eis consensione perfecit. Vulcanum 42
uero Iouialem ipse luppiter poscit, licet numquam ille de
sede corusca descenderet. tunc etiam ut inter alios potissimi
rogarentur ipsius collegae Iouis , qui bis seni cum
eodem Tonante numerantur quosque distichum comto
plectitur Ennianum
Iuno Vesta Minerua Ceresque Diana Venus Mars
Mercurius> Iouis Neptunus Vulcanus Apollo
item et septem residui, qui inter duodecim non uocantur. 43
post hos quam plures, alti pro suis gradibus, caelites ac
15 deorum omnium populus absque inpertinentibus conuocandi.
nec mora milites Iouis per diuersas caeli regiones 44
approperant, quippe discretis plurimum locis deorum singuli
mansitabant et licet per Zodiacum tractum non nulli
singulas uel binas domos animalibus titularint, in aliis ta- 4&
20 men habitaculis commanebant. nam in sedecim discerni 1G g
dicitur caelum omne regiones. in quarum prima sedes
habere memorantur post ipsumlouem diConsentesPenates
SalusacLaresIanusFauoresOpertanei- [Nocturnus] que. in 46
secunda itidem mansitabant praeter domum Iouis, quae ibi
25 quoque sublimis est, [ut est in omnibus] Praediatus Quirinus
Mars [Lars militaris]. Iuno etiam ibi domicilium possidebat,
Fons etiam Lymphae dique Nouensiles. sed de tertia regione
unum placuit corrogari. nam louis Secundani et 47
Iouis Opulentiae Mineruaeque domus illic sunt constitutae.
30 sed omnes circa ipsum Iouem fuerant in praesenti. Discordiam
uero ac Seditionem quis ad sacras nuptias corro-
7 chorusca D || 10 ann. 63 Vahl. || 12 iuppiter BR corr.
Vulcanius \\ 13 ex B || 20 discernitur B || 22 dii BR II
23 fabores B'B} || opertanei br obportanei B obtertanei R ||
Nocturnus deleui || 25 ut est in omnibus deleui \\ Praebiatus
O. Miillerus Elrusc. 11 p. 129 |] 26 Iars inducla s B [I
Lars militaris deleui \\ 27 arfFons add. i r (h. e. Fors) r ||
lympae R \\ diique BR || ad Nouensiles add. I i (h. e. Iouensiles)
r \\
MABTIAKUS CAPELtA 2
18 MARTIANI CAPELLAE
garet praesertimque cum ipsi Philologiae fuerint semper
inimicae? de eadem igitur regione solus Pluton, quod pa-
48 truus sponsi est , conuocatur. tunc Lynsa siluestris Mulciber
Lar caelestis nec non etiam militaris Fauorque ex
49 quarta regione uenerunt. corrogantur ex proxima trans- 5
cursis domibus coniugum regum Ceres Tellurus Terraeque
50 pater Vulcanus et Genius. uos quoque Iouis filii Pales et
Fauor cum Celeritate Solis filia ex sexta poscimini. nam
51 Mars Quirinus et Genius superius postulati. sed etiam
Liber ac Secundanus Pales uocantur ex septima. Fraudem io
quippe ex eadem post longam <deliberationem placuit ad-
5-2 hiberi , quod crebro ipsi Cyllenio fuerit obsecuta. octaua
uero transcurritur, quoniam ex eadem cuncti superius
53 corrogati solusque ex illa Veris fructus adhibetur. Iunonis
54 uero Sospitae genius accitus ex nona. Neptune autem is
et Lar omnium cunctalis ac Neuerita tuque Conse ex de-
55 cima conuenistis. uenit ex altera Fortuna et Valitudo
Pauore Pallore et Manibus refutatis, quippe hi in con-
56 spectum Iouis non poterant aduenire. ex duodecima Sancus
tantum modo euocatur. Fata uero ex altera postulan- *>
57 53 tur. ceteri quippe illic di Manium demorati. ex bis septena
Saturnus eiusque caelestis luno consequenter acciti.
17G 59Veiouis ac di publici ter quino ex Umite conuocantur.
60 ex ultima regione Nocturnus Ianitoresque terrestres simi-
61 liter aduocati. ex cunctis igitur caeli regionibus aduocatis n
deis ceteri, quos Azonos uocant, ipso commonente Cyl-
62 lenio conuocantur. tunc elementorum praesules> atque
utilitatis publicae mentiumque cultores omnisque populus
potestatum, qui Numae nulli successori indicantur [qui],
confestim omnes Iouis imperio conuocati, in aulam cae- *>
1 tum R ]| 3 Lympha Orotius || 4 et familiaris Grotius \\
faborque BR || 9 sed br sic BR || 10 septima b septimae
BR || 15 sospitae Grolius hospitae BR || 16 et om. BlD \\
in cunctalis laiere uidetur cum cum nomine dei alicuius || NeriDa
Grotius sed cf. Prell. myth. R. p. 503 || conse BD cosse b ||
18 faborque pastor BD corr. 0. Mullerus post Gyraldum et
Grotium || hMB \\ 21 ex om. BD' || 21 et 28 dii BD Q 29 qui
Numae nulli successori indicantur scripsi quis Numae multus
successor indicatur qui BR {sed indicat R) |] qui delui ||
LIBER I 19
litem conuibrantibus uenere sideribus, tunc Ianus in 63
limine militesque Iouis ante fores regias constiterunt ingressuros
etiam cunctos nominatim uocabat Fama praeconans.
at intra consistorium regis quaedam femina, quae 64
5 Adrastia dicebatur , urnam caelitem superamque sortem
inreuocabilis raptus celeritate torquebat excipiebatque
ex uohibili orbe decidentes sphaeras peplo inflexi pectoris
Giuapuevn. Clotho uero Lachesis Atroposque, quoniam 65
sententias Iouis orthographae studio ueritatis excipiunt
10utpote librariae superum archiuique custodes, cum senatum
curiamque contrahi et ipsum Tonantem exuuiis indusiari
publice cernerent, senatus in acta caelestiumque
consultum stilos acuunt cerasque componunt. tunc Iup- 66
piter publica et quae senatum contracturus assumit indu-
15 menta percipiens apponit primum uertici regalis serti
flammantem coronam contegitque ex posticis caput quodam
uelamine rutilante, quod ei praesul operis Pallas ipsa
texuerat. dehinc uesti admodum candidae obducit amictus
hyalinos, quos stellantibus oculis interstinctos crebri uia
bratus ignium luminabant. tunc duos globosos orbes,
quorum unus auro electro alius praenitebat, dextera porrectiore
corripuit, laeua enneaphthongon chelyn innitenti
similis imprimebat. calceos autem smaragdineae fluctu
uiriditatis herbosos uestigiis eius Tellus annexuerat. in-
25 sidebat autem ex pauonum pennis intertextae oculataeque
pallae, exqua multicoloribus notulis uariegata pictura uernabat.
sub calceis uero fuscinam deprimebat. huius sug- 67
gestui subditus Iunonis consessus haut indecenter orna- 18
1 conuibrantibus b conuibratis B conbibrantis R || uenere
b nenire BR J| 2 foras R \\ ingressurus R II 3 uocabant
R ft 4 ad R || 8 imarmene BR || cloto BR || 10 arciuique
BRl || in ante senatum add. b || 11 contrai R ]| 12 publici
R || senatus scripsi magistratus BR || caelestiumque b
caelestumque BR || 16 contigitque R \\ 19 yalinos BR ||
20 duo B duos add. b \\ 22 enneapthongon B ennaeapthongon
R || chaelin B chaelyn R || 23 smaracdineae b smaracdinae
B smaracdine R || 24 annexuerat b annexuit BR II
25 pinnis Bl \\ 26 uariegata R uari**cata B uariagata r ||
28 consensus BlR || aut R haud B l| 29 calumnate B galumnate
b galaumate D corr. Grotius ||
2*
20 MARTIANI CAPELLAE
tus. <ipsa uero tecto capite lacteo quodam calymmate
praenitebat, cui gemmis insitum diadema pretiosis: nam
neque Scythidis uirecta nec Cerauniorum uibrans fulguransque
lumen nec flucticolor hyacinthi credebatur abesse
profunditas. sed totum illud sertum capitis firigurantis 5
Thaumantias optulisse reginae caelitum ferebatur. ipsius
uero diuae ultus assidua perlucens gratia fratri consimilis,
nisi quod ille inmutabili laetitia renidebat, haec commutationum
assiduarum nubilo crebrius turbidatur. nam uestis
eius hyalina sed peplum fuerat caligosum, quod tamen n
si adpulsu cuiusque luminis tangeretur inter obumbrantes
nebulas sudae perspicuitatis gratia praeniteret. haec fulmen
dextera, laeua sonorum bombis terrentibus tympanum
sustinens, sub quibus plurimum sudans ima subiecta roscidis
uidebatur inundare fluoribus. huius uero calcei 15
admodum furui, quorum maxime solea atrae noctis nigredine
coloratur. nam eiusdem genua zona quidem diuersicolor
ambiebat, quae nunc perfulgido resplendebat orbe
nunc uanescentis gratiae tenuata uarietas ita penitus obli-
68 quabaf> tamquam nihil habuisset ante discolorum. his 20
igitur uterque regum indumentis decenter ornati ante
consessum in suggestu sidereo positam quandam sphaeram
caelatam uarietate multiplici conspicantur , quae ita ex
omnibus compacta fuerat elementis, ut nihil abesset quicquid
ab omni creditur contineri natura. illic caelum omne 25
aer freta diuersitasque tellurisclaustraquefuerantTartarea.
urbes etiam compita cunctorumque species animantium
tam in specie quam in genere numerandae. quae quidem
sphaera imago quaedam uidebatur ideaque mundi. in hac
quid cuncti, quid singuli nationum omnium populi cotidia- so
3 scytidis B scytis D || ceraunorum B || fulgorans (que
deleta) B i gurantis add. 6 | 4 lumen nec — capitis fulgurantis
om. B || yacynthi D \ 5 fulgorantis D || 6 taumantias
BD || obtulissei) || 8 comutatiouum D || 10 yalinaZ?.D l|
11 appulsu Db || 13 dextra D || tymphanum B typhanum D |]
15 ad fluoribus add. i fluuo b || 19 obligabat B l obliquabat
add. b abligabat D || 21 igiturgue R igitur B uterque
add. b || 22 consensum R || opositam R \\ 26 fuerat R \\
27 animantum B || 29 ydeaque B ||
LIBER I 21
nis motibus agitarent idem in reformanti speculo relucebat.
ibi quem augeri quem deprimi quem nasci quem
occidere Iuppiter uellet manu propria ipse formabat.
quam terrarum partem disperdere quam beare quam ua- 19 g
5 stam quamque celebrem cuperet fictor arbitrarius uariabat.
hoc igitur fatum publicum conspicans conponensque deo- 69
rum senatum iussit admitti. quamuis intus quos innominabiles
sacra uis testatur intrarent, tamen etiam primatibus
diuum praesertimque parentibus uterque consurgunt.
10 uerum sator eorum gressibus tardus ac remorator incedit 70
glaucoque amictu tectus caput. praetendebat dextera
flammiuomum quendam draconem caudae suae ultima deuorantem,
quem credebant anni numerum nomine perdocere.
ipsius autem canities pruinosis niuibus candicabat,
15 licet ille etiam puer posse fieri crederetur. eius coniunx 71
grandaeua corpulentaque mater quamuis fecunda circumfusaque
partubus tamen floridam discoloramque uestem
herbida palla contexerat, in qua totus gemmarum metallorumque
census atque omnium prouentus <frugesque satio-
*>num larga admodum ubertate ferebantur. huicVesta quae 72
etiam coaeua eius fuerat, adbaerebat. quae quod nutrix
Iouis ipsius suoque eum sustentasse gremio ferebatur
caput regis ausa est osculari. post hos candida cum sorore 73
Sol auratus expetitur. qui mox ut coepit ingressui pro-
25 pinquare, purpurae rutilantis puniceus quidam fulgor anteuenit,
et rosulenti splendoris gratia totam aulae ipsius
curiam obstupefactis ceteris ornatibus luminauit. ast ubi
primos honorati capitis radios ingressurus immisit, ipse
etiam Iuppiter paululum retrogressus sub immensi nitoris
3onumine caligauit, sphaera uero orbesque, quos dextera
sustinebat, ueluti speculo cognati luminis refulsere. Iuno 74
1 idem in reformanti speculo scripsi pedae (paediae Koppius)
reformantis speculo Grotius pedeire (corr. ex pideire)
formantis speculo B pidei (pithei r Pythei Koppius) reformantis
specuto R || 5 cupiret R || 6 componensque R ||
7 amitti R || 11 dextra R || 14 canicies b cantices R canicis
B || 15 coniux R || 17 partibus BlRl || 27 caeteris B II
caeterorum 6 || 29 sub subi? || 30 sphaera scripsi sphaerae^i) ||
22
MARTIANI CAPELLAE
autem diuersicoloris illustris ornatibus ac uaria uelut
speculo cognato gemmarum luce resplendens candentibus
75 serenis> enituit. erat illi in circulum ducta fulgens corona,
quae duodecim flammis ignitorum lapidum fulgurabat.
quippe tres fuerant a fronte gemmae Lychnis Astrites et 5
20 G Ceraunos, quae eius effigiem reuerendam a cognitione
conspicientium uibrantibus radiorum fulgoribus occulebant.
quarum alia Cancri cerebro Leonis oculis altera
Geminorum fronte assumpta tertia dicebatur. aliae sex
ex utroque latere rutilabant, quarum Siuaragdus una, io
Scythis altera, Iaspis tertia uocabatur. inter quarum uirorem
feta mari lumina coruscans fronti quaedam integrior
suauitas resplendebat. Hyacinthos Dendrites etiam
Heliotropios utrimque compacti. qui lapides coloribus
suis terras ratis temporum uicibus herbidabant, quos ei is
ad obsequium numinis recurrentis Ver dicebatur et Autumnus
munere contulisse. posterior autem pars coronae
Hydatide Adamante el Crystallo lapidibus alligabatur.
hos enim Hiemps undosa genuerat. ipsius uero diui auro
76 tinctam caesariem comasque crederes bracteatas. facie 20
autem mox ut ingressus est pueri renidentis, incessu medio
iuuenis anheli, in fine senis apparebat occidui, licet duodecim
non nullis formas conuertere crederetur. corpus
autem eius flammeum totum pinnata uestigia pallium cocci-
77 neum sed auro plurimo scutulatum. sinistra autem manu 25
clypeum coruscantem, dextera ardentem facem praeferebat,
calcei autem similes ex Pyropo. quem iuxta Luna
3 emicnit 6 || 4 ignitorum p ignotorum BR \\ fulgorabat
BR || 5 lichnis R \\ 7 uibrantes B || 9 dicebantur
R || pro sex sed in ras. etiam ex B || 10 smaragdos B |J
12 foeta B freta R || per in R ante lumina legi falso dirit Koppius
II coruscans BR corr. Grotius || fronti b fonti BR fon.-
tis r II integrior scripsi interioris BR || 13 resplendebant R \\
yacinctos BR j| dendrides R \\ 14 eliotropios BR || copacti b
copactu BR II 18 ydatite B ydatidae R || alligabat R ||
20 bratteatas BR [] 21 ut om. BRl || renidentes /{ renitentis
r \\ 22 haneli B || 24 pennata b \\ 25 scutulatum Burmannus
poetae Lat. min. I 365 rutilatum BR [] 26 clipeum
BR ||
LIBER I 23
leni quodam teneroque uultu ex fraterna fulgorem lampade
resumebat. post hos admissi fratres louis, quorum
alter maritima semper inundatione uiridior, alius lucifuga
inumbratione pallescens. in capite uterque dominandi 79
5 sertum pro regni condicione gestabat. nam unus albidi 80
salis instar candidum atque spumarum canitie concolorum,
alter ebeneum acTartareae noctis obscuritate furuescens,
qui quidem multo ditior fratre et semper <eorum quae
gignuntur conquisitionibus opulentus alius uero propter
io molem elationemque corporis renudatus ac despuens diuitias
obpressione quaesitas. uerum utrique diuersa con- 81
iunx. namhicnudus omnium nutricem deorumque hospitam
secum ducit, ille puellam accessibus gratulantem, 21 G
quae ita plerumque frugem exposcentibus tribuit, ut magni
15 nominis uota sint eidem redhibere centesimam. dehinc 82
admissi Tonantis ipsius filii. inter quos primus quidem
ruber inuenis ac uorax omnium sititorque etiam sanguinis
gradiebatur. alter suauis et comis falcemque dextera,
laeua gestans cratera somnificum ac pronus in petulantiam
20 referebatur. huius gressus incerti atque olacis temeti mailoribus
implicati. post hos duorum una quidem germa- 83
uaque facies sed alius lucis sidere, opacae noctis alius refulgebat.
dehinc quidam roboris inauditi et extirpandis 84
semper aduersitatibus praeparatus. sed eius miros lass
certos rictusque Cleonaeos limis Iuno cernebat. quin inter 85
eos decentes feminae. tjuarum una uirgo ferebatur. alia
generationum omnium mater. illl> arcus cum pharetra
huic rosis decussatim uinctis sertata contextio. quam et
conspicere nitentem et fantem audire dulces inlecebras et
1 leui BR corr. p || 2 ammissi BlR \\ 5 conditione
R || 6 canicie h canitiem BR rppfiji add. b || 7 ebenum
B || 11 oppressione D || 15 nominis scripsi numinis
BD || redibere D || 18 falcemque 6 facemque B facem
D \\ dextraT) || 19 im D \\ 22 opace om. BlI) || 25 sublimis
bD retortis oculis quia omnes priuignos praeter Mercurium
odcrat add. b \\ quis B |J 26 sequuntur eos decentes
(decernentes BR) feminae Grotius \\ 28 decusatim BR || uincnlatis
b || 29 dulcU B ||
24 MARTIANI CAPELLAE
adtrahere flagrantissimi spiritus halatibus redolentem et
osculis lambere et contingere corpore eiusque uelles cupidine
suspirare. quae quidem licet amorum uoluptatumque
mater omnium crederetur, tamen eidem deferebant
80 pudicitiae principatum. cum his grata Geres admodum 5
grauis femina alumnaque terrarum ac nutrix mortalium
87 uidebatur. quidam etiam claudus faber uenit, qui licet
crederetur esse lunonius, totius mundi ab Heraclito dictus
88 est deuorator. tunc etiam omnium garrula puellarum et
contrario semper fluibunda luxu leuitate pernix desultoria io
gestiebat. quam alii Sortem asserunt Nemesimque non
nulli Tychenque quam plures aut Nortiam. haec autem
quoniam gremio largiore totius orbis ornamenta portabat
et aliis impertiens repentinis motibus conferebat rapiens
his comas puellariter caput illis uirga comminuens eis- is
demque quibus fuerat eblandita ictibus crebris uerticem
89 complicatisque in condylos digitis uulnerabat. haec mox
Fata conspexit omnia quae gerebantur in louis consistorio
22 G subnotare, ad eorum libros et pugillarem paginam cucurrit,
et licentiore quadam fiducia quae conspexerat in- 20
opinata descriptione corripuit, ut quaedam repente prorumpentia
uelut rerum seriem perturbarent, alia uero,
quae causarum ratio prospecta uulgauerat quoniam facere
inprouisa non poterat suis tamen operibus arrogabat.
90 post hanc uulgus ceterum deuenere. Iuppiter nunc solio 25
resedit praecepitque cunctos pro meriti ordine <residere.
tuncque subsellia flammabunda coetum suscepere sidereum.
uerum quidam redimitus puer ad os compresso
digito salutari silentium commonebat. 'conticuere omnes
91 intentique ora tenebant.' tunc luppiter coepit 30
1 alatibus R ]I 9 deuorator Grotius 'admodum adolescens*
ut Fabricius ait (bibl. Gr. I 802) democrator coniciens demorator
BR || 13 ad portabat in marg. ab ea credebant sibi
omnia bona prouenire; hoc in quibusdam codicibus non habetur
add. b manu eiusdem saecuti quo codex uniuersus scriptus
esl || 15 comes BlR || 18 facta BlR || 19 currit BlR II
25 uulgus ceterum scripsi nulso ceteri BR \\ iupiter R \\
tunc b || 29 Verg. Aen. II 1 0 30 iupiter R ||
LIBER I 25
'ni nostra astrigeri nota benignitas
conferre arbitrium cogeret intimum
et quicquid tacito uelle fuit satis
id ferre in medium collibitum foret,
possem certa meis promere ductibus
nec quisquam inlicitis tollere nisibus
concertans cuperet iussa deum patris.
sed tristis melius censio clauditur
atque infanda premit sensa silentium,
ne uulgata ciant corda doloribus,>
at cum laeta patrem promere gaudia
et certo deceat foedere pignora
palam perpetuis iungere nutibus,
cassum est nolle loqui sensa decentia.
uobiscum ergo dei, grata propinquitas,
conferre studium est uota propaginis.
aequum quippe puto foedere caelitum
quae sectanda forent orsa probarier.
nostis Maiugenam pignoris incliti 92
in nostris merito degere sensibus.
quae nec frustra mihi insita caritas,
ut sueuit patria stringere pectora.
nam nostra ille fides sermo benignitas
ac uerus Genius fida recursio
interpresque meae mentis 6 voflc acer.
hic solus numerum promere caelitum 23 i
hic uibrata potest noscere sidera,
quae mensura polis quanta profunditas
' qualis sit numerus marmoris haustibus
et quantos rapiat margine cardines
quaeque elementa liget dissona nexio,
perque hunc ipse pater foedera sancio —
sed forsan pietas sola recenseat
10 doloris Bl || 18 fuerant BlRl \\ 19 nostis Dresdensig
nostris BR nostri br \\ inclyti B \\ pignus id inclytum Vonckius
|| 25 6 voOc acer^scripsi honos sacer BR (sater B*
socer r): cf. p. 37, 20 || 31 elimenta R 0 32 sancto R sanctio
r 0
26 MARTIANI CAPELLAE
1
quae parens probitas munera pensitet :
qui Phoebi anteuolans saepe iugalibus
in sortem famuli nonne relabitur?
hic quoque sic patruis seruit honoribus,
<ut dubium proprium quis mage uendicet. 5
illum conubio rite iugarier
suadent emeritis saecla laboribus
et robur thalamo flagitat additum.
93 at uirgo placuit docta quidem nimis
et compar studio sed cui terreus »o
brtus, propositum in sidera tendere:
plerumque et rapidis praeuolat axibus
ac mundi exsuperat saepe means globum.
cunae ergo officiant quod nihil editae,
censendum, superi quique crepundia is
terris recolitis uestra tenerier,>
quae occultant adytis sacra latentibus.
iungantur paribus, nam decet, auspicis,
et. nostris cumulent astra nepotibus.
94 Sed postquam Iuppiter finem Ioquendi fecit, omnis 20
deorum senatus in suffragium concitatur adclamantque
cuncti fieri protinus oportere adiciuntque sententiae Iouiali
ut deinceps mortales, quos uitae insignis elatio et
maximum culmen meritorum et ingenium in appetitum
caelitem propositumque sidereae cupiditatis extulerit, in 25
95 deorum numerum cooptentur ac mox inter alios, quos
aut Nilus dabat aut Thebae, Aeneas Romulus aliique, quos
postea astris doctrinae nomen inseruit, designati caelites
nominentur, ut post membra corporea deorum fierent
96 curiales. his quoque annuente Ioue iubetur quaedam 30
grauis insignisque femina, quae Philosophia dicebatur,
24 G hoc superi senatus consultum aeneis incisum tabulis per
97 orbes et compita publicare. tunc Iuno condicit propter
5 uindicet Bl || 7 suadente meritis BD \\ 14 cunae ergo
officiant quoi nihil? edite censendum Grotius || quod scripsi
quo BD || 18 auspiciis br || 23 ud BlR || 24 et om. BUi ||
26 coaptentur Br || 27 taebae BR || 33 competa * ||
LIBER II 27
praedictorum thalamum iuuenum et nuptialia peragenda
uti postridie omnis ille deorum senatus in palatia, quae in
Galaxia Iouis habitationem potissimam faciunt, diluculo
conuenirent. his igitur actis solio rex ipse surrexit omnis-
5 que ille deorum numerus sedes proprias cursusque repetiuit.
.
< LIBER II
Sed purum astrificis caelum scandebat habenis 98
Nox reuocans merso fulgentia sidera Phoebo.
w ardua tunc senior succendit plaustra Bootes
et spiris torvo nituerunt astra Draconi,
auratis etiam flagrans splendebat in armis
qui trahit aestifero fulgentem Sirion ortu,
hoc quoque Nysiacis quod sparsum floribus ardet
■5 multiplici ambitum redimitur lumine sertum.
uirginis interea trepidas perlabitur aures
fama Iouis magno dum complet tecta boatu.
Denique ipse compertis^ superum decretis adultaque 99
iam nocte Philologia peruigilans multa secum ingenti cura
2uanxia retractabat. ingrediendum primo senatum deum
Iouisque subeundos inpraemeditata uisione conspectus
3 1 habitationom r arbitrationem BR || 6 subscriptum
securus melior felix ns (as in ras.B) p (pB) com. consist. retlior
(rhetor B) urti. (urbis litteris is in ras. B) K ex mendosissimis
exemplaribus emendabam contra legenae (legente B) deutero
(eucherio in ras. B) scolastico discipulo meo romae ad porta
capena consist (cons B) paulini uic (uc B) sub die noii martiaru
christo adiuuante MARTIANI MINNEI FELICISCAPELLAE
LIBER PRIMVS EXPLICIT (INCIPIT LIBER
SECVNDVS FELICITER add. B) in BR et eadem fere in D
ef. 0. lahnius actorum acad. Lipsiensis V p. 351 sq. || 10 boothes
D || 11 dracone D || 13 syrion B || 14 nisyacis B nisiacis
D ||
MARTIANI CAPELLAE
100 exiliendumque sibi in superam caelitumque sortem. deinde
25 G ipsi sociandum esse Cyllenio, quem licet miro semper
optarit ardore, tamen uix eum post unctionem palaestricam
recurrentem dum flores ipsa decerperet praelectis
quibusdam herbusculis conspicata. quid quod utrum sibi 5
haec nuptialis conduceret amplitudo anxia dubitabat? nam
certe mythos poeticae etiam diuersitatis delicias Milesias
historiasque mortalium postquam supera conscenderit
se penitus amissuram non cassa opinatione formidabat.
101 itaque primo conducatne conubium atque aetherii uerticis io
pinnata rapiditas apto sibi foedere copuletur ex nuptiali
102 congruentia numero conquirit. moxque nomen suum
Cylleniique uocabulum — sed non quod ei dissonans discrepantia
nationum nec diuersi gentium ritus pro locorum
causis cultibusque finxere uerum illud quod nascenti ab i5
ipso Ioue siderea nuncupatione compactum ac per sola
Aegyptiorum commenta uulgatum fallax mortalium curiositas
asseuerat — in digitos calculumque distribuit. ex
quo finalem utrimque litteram sumit, quae numeri primum
perfectumque terminum claudit. dehinc illud quod 20
in fanis omnibus soliditate cubica dominus adoratur. litteram
quoque, quam uim mortalitatis asserere prudens
Samius aestimauit, in locum proximum sumit ac sic mille
103 ducenti. decem et octo numeri refulserunt. quos per 110-
uenariam regulam distribuens minuensque per monades 25
decadibus subrogatas in tertium numerum perita re-
104 strinxit. suum quoque uocabulum per septingentos uiginti
quattuor numeros explicatum in quaternarium duxit,
qui uterque numerus congruenti ambobus ratione signa-
105 tur. nam et <llle , quod ratio principium medium finem- 30
que dispensat, pro certo perfectus est, quippe lineam facit
solus et solidorum frontes incunctanter absoluit. nam
2 sociandum scripsi sociandam BR || 3 obtarit R || 5 herbuscolis
R || utrumne b || 8 conscenderet BlR || 9 ammissuram
BlR || formidat BlR \\ 11 pennata bR Jl 21 solyditate
R || cubica r cybica B cybi ac R |] 22 uim B uimuum R sed
cf. Heinsius in Burm. Ouid. 1 p.254 || 25 distribuens om.B'R ||
26 restrinxit R || 32 fontes Bl \\
LIBER II 2!)
longitudine profunditateque censentur. dehinc quod numeri
triplicatio prima ex inparibus ku[3ov gignit. tres
autem symphonias quis ignorat in musicis? Numerusque 1
inpar maribus adtributus. omne uero tempus tribus uici-
5 bus uariatur. atque idem numerus seminarium perfecto- 26 G
rum sexti uidelicet atque noni alterna diuersitate iuncturae.
rite igitur deo adtribuitur rationis. Philologia autem 106
quod etiam ipsa doctissima est, licet femineis numeris
aestimetur, absoluta tamen ratione perficitur. nam quaw
ternarius suis partibus complet decadis ipsius potestatem
ideoque perfectus est et habetur> quadratus ut ipse Cyllenius,
cui anni tempora caeli climata mundique elementa
conueniunt. an aliud illa senis deieratio, qui ud Triv Te- 107
Tpdba non tacuit, confitetur nisi perfectae rationis nume-
15 rum ? quippe intra se unum secundum triademque ipsumque
bis binum tenet, quis collationibus symphoniaaperaguntur.
nam tres ad quattuor epitritus uocitatur arithmetica
ratione ac diatessaron perhibetur in musicis. item intra
eum iacent tres ad duo, quae hemiolios forma est sym-
«phoniamque secundam, quae diapente dicitur, reddunt.
tertia symphonia diapason in melicis perhibetur diplasioque
conficitur hoc est uno duobus collato. igitur quaternarius
numerus omnes symphonias suis partibus perfectus
absoluit omniaque mela harmonicorum distributione con-
« quirit. hanc igitur discutiens numeri congruentiam perita
uirgo gratulatur. denique utrumque consociat et trias 108
quaternario sociata heptadem facit. qui numerus rationis
superae perfectio est sicut et ouaXujv illa docet plenitudo.
an aliud fatalis temperamenti cursus siderumque circuli
M motusque testantur intraque latebras uteri septimo mense
absoluta mortalitas? dehinc quod trias triplicata nouem
numeros facit quaternarius autem per burXdciov gemina-
2 cybon BD || 4 adtributus est D || 12 clymmata R
climmata B || 13 deieratio BR dei ratio b || ma nen tetramadan
R ten tetradan B \\ 15 triadenque BR \\ 19 emiolos R
emiolios B [] simphoniamque R quod amplius non notabo \\
26 deinde R || 27 eptaden BR || 28 sicut et IAOMAAQN R
sicut €n*-e-MAA»N B || ille/JJ|| 32 AIATTAACION R \\
30 MARTIANI CAPELLAE
tus octo reddit. nouem uero ad octo epogdoi numeri efficiunt
iunctionem tantumque pensat in numeris quantum
symphonia diapason in melicis, quae tonon facit qui est
consonae unitatis continua modulatio. ex quo nihil est
quod discrepet aut resultet in medio consentaneaque con- 5
109 gruit iugitate. ergo praedictorum nominum numerus concinebat.
sic igitur rata inter eos sociatio copulam nuptia-
27 G lem uera ratione constrinxit, ex quo commodissimum sibi
conubium laetabunda alio mentis fluctu multiuida ^concitauit.
nam nihil diffidens animo decori formae ac sub- w
stantiae coepit formidare corporeae. quippe perferendos
tlammarum caelestium globos et ignes ardentium siderum
mortalibus adhuc artubus et macilenta gracilitate siccatis
110 non cassum tremebunda formidat. sed aduersum illa
quoddam Abderitae senis alimma , cui multa lapillis sur- is
culisque permixtis herbarum etiam nemorumque congesserat,
praeparauit. Colchica etiam in centum uoces continuata
fiducia adamantini cacuminis inpressione signatur,
quod aduersum ignes superos et deorum confinia praeparata
decoris incuriam uenustatis etiam lumine submoiie- 20
bat. denique reuibratu corpori mensis apposito irrorati
111 liquoris allinebat unguentum. sed cum talia uirgo componit,
pedisequa eius Periergia> utrum a matre uirginis
missa an sua utpote eius collactea trepidatione sollicita
112 quid ageret conspicatur. quam cum disponentem prae- %
dicta rimatim ab ostio speculabunda cognosceret, aliam
eius ancillam, cui Agrypnia uocabulum e.st, ac quae intra
cubiculum praebebat excubias, adorta est increpare quod
paululum coniuere seruandi decoris gratia uirginem non
siuisset, cum ipsa haec cuncta si Philologia iniungeret3o
113 ualeret implere. nam iam multa asserit circuisse manci-
1 reddidit R H epocdoi B epocdoin R || 6 concinnebat
BlR |I 7 copulam B cupiam R || 10 diffidens Grotius differens
BR || 14 cassum B casum D in cassum d || 16 membrornmque
concesserat BD || 19 quod Dresd. quid BD ||
22 alliniebat B || 23 pedissequa D \\ 24 collactia B ||
26 hostio B || 27 agrinia RB agrimnia b || ac quae Grotius
atque BR || 29 conuenire R || 31 circumisse BlR fl
LIBER II 31
piaque dotalia quid sollertiae quid ornatus quid denique
indumentorum sumerent comperisse. non sibi quoque
nescitum quid sponsus ipse perageret, quid Iouis palatio
gereretur an Leucothea succenderet facem lumenque pur-
5 pureum et an Solis remigia uigilarent sonipesque Phosphori
comeretur. id genus innumera, quae curiosis perscrutationibus
aspexerat, astruebat. uerum secretum 114
cubiculi repente Phronesis mater inrupit. quam cumuirgo
conspiceret, ad eam adcurrens honorandumque pectus exi
« osculans praeparatorum [poematum] consciam fecit. uerum
illa exuuias filiae ornatusque detulerat quis induta 2S G
deorum sociari coetibus non paueret. itaque uestem peplumque
lactis instar fulgidum dedit, quod uel ex illa herbarum
felicium lana, qua indusiari perhibent Indicae prui5
dentiae uates accolasque montis Vmbracii et quantum usus
eius telluris apportat ex candentis byssi netibus uidebatur.
dehinc apponit uertici diadema uirginalc, quod maxime
medialis gemmae lumine praenitebat, ex qua galeata quaedam
obtectaque uultum uirgo instar secreti Troiani peni-
» tus incisa resplenduit. at cingulum quo pectus annecteret H5
sibi prudens mater exsoluit et ne Philologia ipsius Phronesis
careret ornatibus eius pectori quo uerius comeretur
apponit. calceos praeterea ex papyro textili subligauit, nequid
eius membra pollueret morticinum. acerra autem
25 multo aromate grauidata eademque candenti manus uirginis
onerantur.
et iam <tunc roseo subtexere sidera peplo 116
coeperat ambrosium promens Aurora pudorem,
cum creperum lux alma micat, gemmata Dione
4 leuchoeta R || 8 fronesis R et hic et deinceps \\ irrnpit B
9 accnrrens B || 10 boematnm BR poematum p: glossam deleui
]| 13 iactis R || 15 Vmbracii p umbratia BR umbratii b
umbrati Grotius: uidetur Maleum montem ita significare his Plinii
VI 69 (Solin. p. 205, 16 M.) uerbis adductus 'in quo umbrae ad
teptentrionem cadunt hieme aestate in austrum per senos menses' II
osns B $ nsus add. b || 16 telloris R || 19 optectaque R ||
miltu B || 28 ambosium B ambronnm b || 29 Dione Grolius
dea ore B decore bD \\
MARTIANI CAPELLAE
cum nitet, aurato fulget cum Phosphorus astro :
tunc candens tenero glaciatur rore pruina et
matutina greges quatiunt in pascua caulas:
languida mordaces cum pulsant pectora curae
et fugit expulsus Lethaea ad litora somnus.
117 Ecce ante fores quidam dulcis sonus multiftdis suauitatibus
cietur, quem Musarum conuenientium chorus impendens
nuptialibus sacramentis modulationis doctae tinnitibus
concinebat. nam nec tibiarum mela nec ex fidibus
sonitus nec hydraularum harmonica deerat> plenitudo, sed
in blandum collata cantum ac modiftcato fine compactum
uoci uirginum complementi spatio ratum fecere silentium.
actuncille omnis chorus canoris uocibus dulcique modulatu
praeuertit omnes organicas suauitates et cum sacrae numeris
cantilenae haec dicta funduntur
29 G scande caeli templa uirgo digna tanto foedere :
te socer subire celsa poscit astra Iuppiter.
118 tunc Vrania ceteris paulum reticentibus coepit
sidereos coetus et culmina sacra polorum
nil iam coniciens numine fisa uide
olim disquirens nexos quid torqueat orbes,
nunc praesul causas raptibus ipsa dabis.
quae circos textura liget quae nexio claudat
ambiat et quantos orbita curua globos,
sidereos cursus quid cogat quidue retardet,
quis Lunam flammet uel minuat radius,
qui caelum stellet fomes et quanta reuoluat,
quae sit cura deis uel modus aspicies.
scande caeli templa uirgo digna tanto foedere:
te socer subire celsa poscit astra Iuppiter.
119 tunc Calliope
semper complacitis amica Musis,
cui Magnesia poculum fluenta
1 fulget cum Hauptius et cum fit B et cum sit D et cum
fulgit Grotius || 2 gladiatur B || 5 lethea B loethea D || littora
D || 10 hidraularum B l| 23 quid nexio BlRl \\ 26 inflammet
r || 27 reuoluet R || 33 magnesia B pernesia R
add. in marg. I magnesia ||
LIBER II 33
et fons Gorgonei tulit caballi,
uertex Aonidum uirens corollis
cui frondet uiolas parante Cirrha :
tu uatum mela dulcibus Camenis
et scis Pindaream chelyn referre
te dictante fides sacrumque plectrum
nouit Threicium sonare carmen.
o lux nostra sacros probare cantus
<suesce atque organicis beare circis.
scande caeli templa uirgo digna tanto foedere.
te socer subire celsa poscit astra Iuppiter.
ac sic Polymnia
tandem laboris fructus aethram fulgidam
diuumque sedes ad Iouis consortia
prouecta carpis inditoque numine
distenta dudum quae iugare rhythmica
ac disparari mixta sueta regula,
mox quid iacente quid iugata linea
trigonus recuruet circulusque torqueat,
melos probare ac tonos et crusmata
artesque cunttas) solita, quaeque caelitum
possunt parare mentem ad alta culmina.
scande caeli templa uirgo digna tanto foedere.
te socer subire celsa poscit astra Iuppiter.
tunc Melpomene
sueta cothurnatos scenis depromere cantus
soccumque ferre comicum
et reboare tua tulimus quae carmina cura
melo fauente rhythmico :
nunc tibi uirgo cano spes atque adsertio nostri
tenore uersa carminis.
2 caualli r \\ coraullis br || 3 cirra BR \\ 5 caelyn B
cahelyn b \\ 7 nouit Grotius mouit BR \\ 14 ad scripsi ac
BD || 16 distenta scripsi cruenta BD || rithmica BD l|
17 disparari scripsi dispari BD || 22 mente B \\ acta R \\
25 melphomene B'R \\ 26 coturnatos BR || 29 rythmico B
rithmico R \\
' o
MABTIANTJS CAPELLA °
34 MARTIANI CAPELLAE
nam thalamum redimire iuuat, tu serta probato
tuis placere ritibus.
digna maritali semper uidearis Olympo
decentiorque caelitum.
scande caeli templa uirgo digna tanto foedere.
te socer subire celsa poscit astra Iuppiter.
ac sic Clio
tu quae rhetorico clangere syrmate
atque reum rabido absoluere pectore,
quae nunc sensa ligans horrida nexibus
soritas cumuli accessibus aggerans,
nunc quid grammatica stringere regula,
quid fandi ambiguis conterat ordinem
sollers docticanis ludere sensibus:
nunc stellata poli conspice limina
et candore sacro aetheris utere:
quem uero pretium est noscere lumine.
scande caeli templa uirgo digna tanto foedere.
te socer subire celsa poscit astra Iuppiter.
mox Erato
caput artibus inclita uirgo
cui panditur < aula Tonantis,
merito tibi subditus orbis
rationibus ante repertus :
sacra fulgura cur rutilescant,
fragor intonet unde resultans,
quid agat per aperta madores
modo nubibus imbrificatis,
quid euntibus agmine nimbis
reuocet nitidissima uerna,
********
rotet omnia circulus annf>
properantia claudere saecla.
8 rethorico R 0 9 rapido B || 12 nunc b num BR || 14 docticanis
sollers BR iransposuit Grotius || 24 subditur D II
25 fulgora Bl \\ 27 madorem BlB l| 28 ymbrificatis D [|
31 uersiculum intercidisse uideri indicaui ||
31 G
123
LIBER II 35
quod habent rationis operta
canimus tibi cognita soli.
scande caeli templa uirgo digna tanto foedere.
te socer subire celsa poscit astra Iuppiter.
ac tunc Terpsichore
laetor : honoris meritis conspicis astra uirgo :
hoc tibi sollers peperit ingenium labosque,
ista peritis tribuit cura uigil lucernis.
perdia pernoxque sacris namque operata chartis
quidquid agentes Stoici praescia dant futuris
semper anhelis docilis fomitibus tulisti.
nam Sabaeorum rapidis quid uapor edat aris,
fumida quid turicremis aura paret fauillis
omina uel certa ferant uocibus auguratis
intrepidis nec dubitans fatibus anteuortis.
scande caeli templa uirgo digna tanto foedere.
te socer subire celsa poscit astra Iuppiter.
dehinc Euterpe
uirgo perite
praeuia sortis,
quae potuisti
scandere caelum
sacraque castis
dogmata ferre,
noscere semet
quis ualuere,
quisque uidentes
lumine claro
numina fati
et geniorum
cernere uultus
1 quod scripsi quid BR || opeta BlR 5 terpsicore B
repsicore R || 6 astra uirgo conspicis BR transposuit Grotias |]
9 operata Grotius onerata RB honerata b || carthis R \\ 10 Stoici
Grotius id - casi R stoasi B (sed in ras.) et Rm || 19 perite
Dredensis peritae BR || 27 quisque Grotii codex quique BR ||
29 numine BlR \\
3*
MARTIANI CAPELLAE
quaeque Platonis
Pythagoraeque
esse dedisti
sidera mentes,
tuque caducis
mortalibusque
nube remota
cernere iusti
numina caeli:
<iure senatum
scande Tonantis,
quam decet unam
Mercuriali
foedere iungi.
scande caeli templa uirgo digna tanto foedere.
te socer subire celsa poscit astra Iuppiter.
deinde Thalia
beata uirgo, tantis
quae siderum choreis
thalamum capis iugalem
ac sic fauente mundo
nurus adderis Tonanti:
ah cuius esse diui
tibi contigit maritam :
eius meante pinna
qui solus astra mundi
praeteruolans perrexit
rapidis uigil procellis,
qui cum superna tranat
freta, Tartarum> recurrit,
qui solus ante currum
et candidos iugales
alti potens parentis
memorem ciere uirgam,
qui fata succidentis
2 phytagoraeque B || 17 talia BD || 23 ah Lucianus Muelac
BD at b || 25 peima bD \\ 27 perexit BD || 35 facta R ||
LIBER II 37
reparat libens Osiris, 33 0
sationibus grauari
genitalibus repertis
quem scit pater deorum,
cui lacteam papillam
gaudens dedit nouerca,
cuius uigente uirga
dirum stupet uenenum,
cui uirus omne fanti
orbem facit gemellum.
est doctus ille diuum
sed doctior puella.
nunc nunc beantur artes
quas sic sacratis ambo,
ut dent meare caelo
reserent caducis astra
ac lucidam usque ad aethram
pia subuolare uota.
per uos uigil decensque
vouc mentis ima complet,
per uos probata lingua
fert glorias per aeuum:
uos disciplinas omnes
ac nos sacrate Musas.
Dum haec igitur Musae nunc solicanae nunc conci- 127
nentes interserunt uicissimque mela dulcia geminantur,
ecce quaedam matronae sobrio decore laudabiles nec conquisitis
figmentis circa faciem uultuosae uerum simplici
quadam comitate praenitentes in penates uirginis thalamumque
conueniunt. quarum una intenta circumspectione
cautissima et omnia rerum uigili distinctione
discriminans dicebatur Prudentia uocitari. huius germana 128
sua cunctis attribuens, nullumque eo quo non merebatur
adficiens Iustitiae ferebatur sortita uocabulum. uerum 129
1 reparat Hauptius separat BR || 9 fanti R sed n punctuatan
|| 10 uersiculus nondum emendalus est || 20 nus BR nys r ||
28 nernm p rerum BR ||
38 MARTIANI CAPELLAE
tertia contemptis muneribus atque abstinentia praedi
130 canda ex morum temperantia nomen acceperat. quae
supererat fortissima ac tolerandis omnibus aduersis semper
infracta subeundis etiam laboribus robore quoque
corporis praeparata, Virium uocabulum possidebat. hae 5
34 G in amplexum eius osculumquedeferuntur atque eam<cum
intra cubiculum conspicerent per omnia trepidantem et
uelut lucifugam haesitationibus torpentem pectus eius
faciemque tractantes in conspectum omnium et publicam
131 uenire faciem compulerunt. post has ingressa quaedam io
grauis crinitaque femina et ex eo quod per ipsam Iuppiter
ascensum cunctis in supera tribuerit admodum gloriosa.
quam cum uirgo conspiceret ad eam omni studio
affectuque cucurrit, quippe quadam fiducia compertorum
ifsa eidem scandendum caelum fuerat augurata et nunc i»
ad eam in nuptias corrogandam ab ipso transmissa Maiu-
132 gena. praeterea tres puellae uultu decoreque parili ac
uenustate luculentae sertis religatae in uicem manus rosarumque
spiculis redimitae aduirginem conuenere. quarum
una deosculata Philologiae frontem illic ubi pubem 20
ciliorum discriminat glabella medietas, alia os eius, tertia
pectus apprehendit, uidelicet> prima ut 'laetos oculis adflaret
honores', secunda gratiamlinguae inspirabat, animo
tertia comitatem. quippe illae Charites dicebantur et
quicquid apprehenderant uenustabant. quae quidem uir- 25
ginem postquam lumine repleuere, Musis admixtae etiam
gesticulationes consonas atque hymeneia dedere tripudia.
133 sed ecce magno tympani crepitu crotalorumque tinnitu
uniuersa dissultant eo usque ut Musarum cantus aliquanto
bombis tympani obtusior redderetur et cum so- 30
nitu introfertur lectica interstincta sideribus, cui ritu
mystico crepitus praecinebant, qua mos fuerat nubentes
134 deas in caelestis thalami peruenire consortia. ante hanc
5 hae add. Hugianus || 9 conspectu D || 10 fatiem D fl
14 fidutia D || 16 nubtias B || 19 spiculis Koppius speculis
BD || 20 deosculata est D \\ 22 apprendit Bl \\ 24terciai) Q
cantes BR || 25 apprenderant vS1 || 26 ammixtae B ammixte
R || 27 hymeneia R || 32 mistico R \\
LIBER II 39
quaedam augustioris uultus femina ac sacro lumine
aetherioque resplendens uenerabili antistitio praeminebat,
quam cum omnes qui adfuere conspicerent , reveriti
inclitam maiestatem ut deorum omnium mundique custosjdem.
huic Athanasiae nomen fuit. 'etheus' inquit 'uirgo,
praecepit deorum pater hac regali lectica in caeli palatia
subueharis, quam quidem nulli fas adtrectare terrigenae 35 G
et nec tibi quidem ipsi ante nostrum poculum licet.' et 135
cum dicto leniter dextra cordis eius pulsum pectusque
wpertractat ac nescio qua intima plenitudine distentum
magno cum turgore respiciens 'ni haec' inquit 'quibus
plenum pectus geris coactissima egestione euomueris forasque
diffuderis, immortalitatis sedem nulla tenus optinebis.'
at illa omni nisu magnaque ui quicquid intra
i5 pectus semper senserat euomebat. tunc uero illa nausea 136
ac uomitio laborata in omnigenum copias conuertitur litterarum.
cernere erat qui libri quantaque uolumina quot
linguarum opera ex ore uirginis diffluebant. alia ex papyro
quae cedro perlita fuerat uidebantur, alii carbasinis
20 uoluminibus impli-<cati libri , ex ouillis multi quoque tergoribus
rari uero in philyrae cortice subnotati. erantque 137
quidam sacra nigpedine colorati, quorum litterae animantum
credebantur effigies quasque librorum notas Athanasia
conspiciens quibusdam eminentibus saxis iussit
25 ascribi atque intra specum per Aegyptiorum adyta collocari
eademque saxa stelas appellans deorum stemmata
praecepit continere. sed dum talia uirgo undanter euo- 138
meret puellae quam plures , quarum Artes aliae, alterae
dictae sunt Disciplinae, subinde quae ex ore uirgo effude-
Mrat colligebant, in suum una quaeque illarum necessarium
usum facultatemque corripiens. ipsae etiam Musae prae-
2 aethereoque p athereque BR || antestitio R \\ ad praeminebat
add. i nite b || 5 atanasiae BR || 7 subuearis R }\ adtrectari
B || 8 et scripsi sed BR || ipsi scripsi si BR || 12 euonmeris
scripsi uomueris BR || 13 obtinebis R \\ 15 sempor
(ut uidelur) ante senserat erasum in B \\ nausia BlR || 17 quod
BlR || 19 fuerant B \\ 21 phyllyrae B philirae D \\ 22 anitnalium
b || 23 atanasia BD et ita saepius || 25 egyptiorum
adita D \\ 26 stellas D ||
40 MARTIANI CAPELLAE
sertim Vrania Calliopeque innumera gremio congessere
uolumina. in aliis quippe distinctae ad tonum ac deductae
paginae in aliis circuli lineaeque hemisphaeriaque
cum trigonis et quadratis multiangulaeque formae protheorematum
uel elementorum diuersitate formatae. de- 5
hinc pictura animalium membra multigenum in unam
speciem complicabat. erant etiam libri, qui sonorum
mela signaque numerorum et cantandi quaedam opera
139 praeferebant. postquam igitur illam> bibliothecalem copiam
nixa imitus uirgo diffudit, exhausto pallore confecta 10
36 G Athanasiae opem, quae tanti laboris conscia fuerat, postulauit.
tum illa 'ut refectior caelum sublimisque conscen-
140 das, hoc tibi accipe sorbillandum.' ac tunc matri Apotheosi,
quae cum illa forte conuenerat et iam pridem libros,
qui exPhilologiae ore defluxerant, manu contingens 15
ac dinumerans consecrabat, auferens quandam globosam
animatamque rotunditatem sumit ac uirgini porrigit hauriendam.
uerum ipsa species oui interioris crocino circumlita
exterius rutilabat ac dehinc perlucida inanitate
albidoque humore interiore tamen medio solidior appa- 20
rebat. quam cum Philologia susciperet, quoniam post
tanti laboris adflictationes aestusque -mentis plurimum
sitiebat, reseratis eius rotunditatis arcanis postquam rem
dulcissimam comperit totam incunctanter exhausit
continuoque nouo solidantur membra uigore 25
et gracilenta perit macies uis terrea cedit
aetheriumque uenit sine mortis legibus aeuum.
141 uerum diua cum inmortalitatis eam poculum cerneret
ebibisse quo e terris illam caelum pergere inmortalemque
factam uelut aenigmate redimiculi perdoceret, ex herba 30
quadam rurestri, cui deiZujov uocabulum est, uirginem
coronauit praecipiens omnia, quae adhuc mortalis aduersum
uim superam in praesidium coaptarat, expelleret,
8 numerum D || 10 nixi R || imitus Pontanus imitatus BR
undanter Grotius animitus Susius |] 11 constia R || 13 sorbilandum
BlR || 20 umore R || 22 adflictiones br j| 23 siciebat
R [] 31 AelZCOC BR corr.p [] 33 cooptarat B ]]
LIBER II 41
quippe caducae mortalisque substantiae istaec esse [minima]
memorabat. quae quidem omnia eidem mater abstraxit,
postquam <eam mundana transcendisse studia recognouit.
tunc Philologia ex aromate praeparato acerra- 142
5 que propria Athanasiae primitus supplicauit matrique eius
gratiam multa litatione persoluit, quod nec Vedium cum
uxore conspexerit sicut suadebat Etruria, nec Eumenidas
et Chaldaea miracula formidarit , nec igne usserit nec
lympha subluerit nec animae simulacrum Syri cuiusdam
w dogmate uerberarit nec Phasi senis ritu Charontis manibus
inuolutam immortalitatem mortis auspicio consecrarit.
interea conscendere iussa lecticam , quae in suggestu 143
maximo quoniam uidebatur, difficile admodum sibi ne 37 G
dicam impossibile deputabat. in quam rem consequen-
15 ter implendam alumnum suum dilectum prae ceteris conuocauit,
quo innixa omnem difficultatem superae consessionis
euicit, uerum idem,> qui Labor ab eadem uocabatur,
non solum in lecticae culmen eam sustulit uerum caelum
cum domina impiger permeauit. quippe consociato sibi 144
wquodam puero renidenti, qui nec uoluptariae Veneris
filius erat et tamen Amor a sapientibus ferebatur, a fronte
lecticam subuehere memorantur. nam postica Epimelia 145
et Agrypnia dilecta uirginis sustulere mancipia. sic enim
Athanasia praeceperat ut uterque sexus cum Philologia
25 caelum posset ascendere. praecedit ilico conscendentem
Musarum concinentium pompa et praedictarum comitum
uenerabitis multitudo. Periergia uero aliis comitata pe- 146 4
disequis dotalibusque mancipiis curiose uniuersa perscrutans
atque interrogans sequebatur. uerum ad cul-
» mina arcis aeriae comitatus ille cum uirgine propinquabat.
et ecce aduenire subito deorum Pronuba nuntiatur, 147
ante quam Concordia Fides Pudicitiaque praecurrunt.
nam Cupido corporeae uoluptatis illex licet eam semper 148
1 mortalitatisque R \\ iste R 0 glossam deleui: minimanima
num Grotii codex re uera habuerit iure dubites || 8 ad pro et B ||
caUea D chaldea B \\ formidauit BD \\ 9 limpha D \\ 10 charantis
D || 11 consecrauit BlD \\ 22 morantur Blfi (moliuntnrp)
|[ pymelia B ||
42 MARTIANI CAPELLAE
anteuolet, Philologiae occursibus non ausus est interesse.
149 at ubi in conspectum nubentis diua peruenit atque ut mos
uirginis erat litauit aromatis, deam talibus deprecatur
' Iuno pulchra licet aliud nomen tibi consortium caeleste
tribuerit et nos a iuuando Iunonem unde et Iouem dici- 5
mus nominemus, siue te Lucinam quod lucem nascentibus
tribuas ac Lucetiam conuenit nuncupare, nam Fluoniam
Februalemque ac Februam mihi poscere non necesse est,
cum nihil contagionis corporeae sexu intemerata pertulerim,
Iterducam et Domiducam Unxiam Cinxiam mortales io
puellae debent in nuptias conuocare ut earum et itinera
G protegas et in optatas domos ducas et cum postes unguent
faustum omen adfligas et cingulum ponentes in thalamis
non relinquas, Opigenam te quas uel in partus discrimine
uel in bello protexeris, precabuntur, Populonam is
plebes, Curitim debent memorare bellantes, hic ego te Heram
potius ab aeris regno nuncupatam uoco: da nosse
poscenti quid haec aeria latitudo atque atomis perlucentes
concurrentibus campi animantum gerant quidue hic dicatur
numinum subuolare. non enim de humilitate aeris ao
illius quaero, qui uolucribus permeatur quem Olympi
montis cacumen excedit qui uix decem stadiorum altitudine
sublimatur, sed elata disquiro et iam fas puto quicquid
irepi baiuovujv lectitans intellexeram conspicari.'
150 hic Iuno conscendentis precibus non repugnans eam se- 25
cum in arces ducit aerias atque exhinc multarum diuersitates
edocet potestatum. 'illi' inquit 'quos ignitae substantiae
flammantisque suspicimus, ab ipso aetheris
sphaeraeque superioris ambitu usque solarem circulum
demeantes ipsi dicuntur di et caelites alias perhibentur 30
causarumque latentium arcana componunt. sunt enim
3 deprecatur b depraecantur R deprecantur B || 5 tribueret
/{ || 7 fluuoniam BR corr. Grotius || 10 cinctiam R et deteta
o B || 14 soticenam BR || quas uelint partus R || 15 poplonam
RBl || 16 Heram Grotius aeram B aeriam b eram /{ []
18 athomis J) b || perlacentes D [I 23 at B lB || 24 eu6n|aujviac D
6YAAIM0NIAC B corr. Grotius |) conspirari D \ 28 aetUere B
aetlieris bD ||
LIBER II 43
puriores nec admodum eos mortalium curarum uota sollicitant
cViraGeTcque perhibentur. illic Iouem regnare certissimum
est. at intra Solis meatum usque lunarem glo- 151
bum secundae beatitatis numina supparisque potentiae,>
5 per quae tamen uaticinia somniaque ac prodigia componuntur.
haec aruspicio exta fissiculant admonentia quaedam
uocesque transmittunt auguratisque locuntur ominibus.
plerumque enim quaerentes admonent uel sideris
cursu uel fulminis iaculo uel ostentaria nouitate. sed 152
io quoniam uni cuique superiorum deorum singuli quique
deseruiunt, ex illorum arbitrio istorumque comjtatu et generalis
omnium praesul et specialis singulis mortalibus
Genius admouetur, quem etiam Praestitem quod praesit
gerundis omnibus uocauerunt : nam et populi Genio cum
15 generalis poscitur supplicatur et unus quisque gubernatori
proprio dependit obsequium. ideoque dicitur Genius, g
quoniam cum quis hominum genitus fuerit, mox eidem
copulatur. hic tutelator fidissimusque germanus animos
omnium mentesque custodit. et quoniam cogitationum 153
-oarcana superae annuntiat potestati, etiam Angelus poterit
nuncupari. hos omnes Graeci ocuuovac dicunt ctTro tou 154
oariuovac eivai, Latini Medioximos uocitarunt. qui quidem
omnes minus lucidae splendentisque naturae quam
illi caelestes sic ut conspicis approbantur. nec tamen ita
ssunt corpulenti ut hominum capiantur obtutu. hic igitur 155
Lares hic post membrorum nexum degunt animae puriores,
quae plerumque si meritorum excellentia sublimantur
etiarn circulum solis ac flammantia saepta transiliunt.
dehinc a lunari circulo usque in terram quicquid 156
30 interpatet interstitii proprii partitione discernitur et ab
orbe lunari interfusa medietas disparatur. sed superior
portio eos sic ut conspicis claudit quos fjuiGeouc dicunt
2 ATTA-6-eCque BD \\ 3 intra Vulc. infra BD \\ 6 fessiculant
BR fisiculant b \\ ammonentia BR || 7 omnibus BlR ||
8 ammonenti?/? || 10 deorum superiorum R || 13 ammouetur
BR || 21 demonas B daemonas R \\ apotu BR || 22 de*meny
(y eorr. ex u) B daemenu R daeomenu r \\ latine BlR ||
27 sublimantur scripsi subuehantur R subueantur B ||
44 MARTIANI CAPELLAE
quosque Latine Semones aut Semideos conuenit memorare.
hi animas caelestes gerunt sacrasque mentes atque
sub huma-<na effigie in totius mundi commoda procrean-
157 tur, qui quidem plerumque sui miraculo fidem fecere cae-
Iestium, ut in ortu Herculis geminatae noctis obsequium 5
serpentesque idem paruus oblidens uim numinis approbauit,
Tages sulcis emicuit et ritum statim gentis-|-sypnumque
monstrauit, Hammon apparuit cum cornibus arietinis
et uestimento lanitio ac sitientibus undam fontis exhibuit.
158 quid loquar eos qui primi mortalibus usum rerum maiora- m
que commoda praestiterunt? ut uitem Dionysus apud
Thebas, Osiris apud Aegyptios haustum uini usumque
comperiens, frumentum Isis in Aegypto, Triptolemus apud
Atticos docuere. eademque Isis lini usum sementemque
monstrauit. comminuendae frugis farrisque fragmenta is
40 G PUumno assignat Italia. ascribit Asclepio Graecia medici-
159 nam. alii quoque huius generis homines in diuinandi>
usum et praescientiam procreati ut Carmentis in Arcadia
ab effuso per uaticinia carmine memorata, Sibylla uel
Erythrea quaeque Cumaea est uel Phrygia : quas non de- »
cem ut asserunt sed duas fuisse non nescis id est Herophilam
Troianam Marmensi filiam et Symmachiam Hippotensis
filiam, quae Erythra progenita etiam Cumis est
uaticinata. ex hac diuinandi possibilitate Amphiaraus
160 Mopsusque celebrati. a medietate uero aeris usque in 25
montium terraeque confinia Hemithei Heroesque uersantur,
qui ex eo quod heram terram ueteres dixeruntHeroes
nuncupati. ibique Manes id est corpori humano praesu-
161 les attributi, qui parentum seminibus manauerunt. deni-
1 sermones R II 7 sypnumque D sipnumque B ai. exitum
add. b haruspiciuamque Grotius inspiciumque Barthius ||
9 uestimentum BD corr. p || 11 dyonisius B dionisius D corr.
Munckerus \\ 12 osyris BD || 16 assignat cod. Vossianus
(Arntzeniimisc. p. 211) signat BD || 18 archadia B || 19 ecfuso
R || sybilla^ syllaba R || 20 erytrea BR M cymea BR ||
frygia B frigia R || 21 herophylam B therophylam b therophilam
R || simachiam B simmachiam R || ypotensis B \\
23 erytra BR \\ 26 emithei B \\ herohesque BR || 27 eram
BlR || edixere B'R || herohes B \\ 29 parentium BlR ||
LIBER II 45
que haec omnis aeris a luna diffusio sub Plutonis potestate
consistit, qui etiam Summanus dicitur quasi summus
Manium. hic Luna , quae huic aeri praeest , Proserpina
memoratur. uerum illi Manes quoniam corporibus 162
& illo tempore tribuuntur quo fit prima conceptio, etiam
post uitam isdem corporibus delectantur atque cum his manentes
appellati Lemures. qui si uitae prioris adiuti fuerint
honestate in Lares domorum urbiumque uertuntur.
si autem deprauantur ex corpore Laruae perhibentur ac 163
"i Maniae. Manes igitur hic tam boni quam truces sunt constituti,
quos aYaoouc et kokouc baiuovac memorat Graia
discretio. in his etiam locis Summanes eorumque prae- 164
stites Mana atque Mantuona, di etiam quos Aquilos dicunt,
item Fura Furinaque et mater Mania Intemperiaeque et
is alii thripes diuorum degunt. circa ipsum uero terrae 1G5
circulum aer ex calore supero atque exhalatu madoreque
infero turbidatus egredientes corporibus animas quodam
fluenti aestu collidens non facile patitur euolare. hincque 166
tractum Pyriphlegethonta sollertia poeticae adumbrationis
20 allusit atque in eo perennl strepitu uolutata colliditur animarum,
quas Vedius adiudicarit, impietas [id est <Tluton] 41 G
quem etiam Ditem Veiouemque dixere. ipsam quoque 167
terram qua hominibus inuia est referciunt longaeuorum
chori, qui habitant siluas nemora lucos lacus fontes ac
25 fluuios appellanturque Panes Fauni Fontes Satyri Siluani
Nymphae Fatui Fatuaeque uel Fantuae uel etiam Fanae
a quibus fana dicta quod soleant diuinare. hi omnes post
prolixum aeuum moriuntur ut homines sed tamen et praesciendi
et incursandi et nocendi habent praesentissimam
* potestatem. inter priores igitur Genios tua adhuc mor- 168
talis uirginis diua consistet. nam eccam tibi aetheria luno
2 submanus R || 3 manuum BlRl || 5 conoeptio b concetio
B concestio R congestio r || 6 hisdemi? [] 9 larbae R |]
U agathos et cacos demonas (daemonas R) BR || 14 furinnaqae
BR furonaque b || 15 thripes Grolius triptes BR l| 16 exalatu
BR || 19 pyrphlegethonta BR \\ 20 perhenni B || 21 id est
Pluton deleuit Grotius || 22 **iouemque D \\ 25 syluani BD \\
26 nymfae B nimphae D \\ 27 hii B \\ 31 eccum B \\
46 MARTIANI CAPELLAE
seu Vesta est, ut iam immortali diuaeque praecipit dicens
' iam sede in concilio Iouis dilecta ' demumque de acerra
169 uirginis partem sumit. tunc portitores diuae correpta
lectica magno eam molimine subuexere. sed postquam
centum uiginti sex milia stadiorum aeria subuecti leuitate>
conscenderant ac tonum primum ex phthongis compleuere
caelestibus , lunarem ingressa circulum uirgo diuae congruis
nidoribus supplicando de proximo conspicatur globosum
quoddam tenerumque corpus e superni roris leuitate
compactum instar speculi praenitentis adiaculati ful-
170 goris radios reuibrare. in eo sistra Niliaca Eleusinaque
lampas arcusque Dictynnae tympanaque Cybeleia uidebantur.
triformis etiam discolorque uertigo tcrribili quadam
maiestate rutilabat. quae licet cornigera et aspera
crederetur, aggestionibus opportuna tamen et felem et
ceruam et conuersiones bis binas uultibus praeferebat.
171 exhinc medio quam ad lunam conscenderat, ad Cyllenii
circulum uenit. quo hemitonio permeato multiplex ei utpote
nubenti dominae ministrorum populus laetabundus
172 occurrit. inter quos splendentis formae habitusque femina
ac promptae ubertatis ornatibus opulenta uirgine salutata
usque iu eius osculum confisa peruenit. sed mirabatur
illa obsequentium multitudo, quae sic ut Syrus quidam
42 G astruit in numero duorum milium fuerat constituta , quod
femina, quam Etrusci dicebant ipsi deo nuptam fuisse Cyllenio,
nulla prorsus inuidia titillata uirginem complexa
173 constrinxerat. haec autem Facundia, nam hoc illi uocabulum,
in Philologiae penatibus se ortam educatamque
memorabat nec indignum esse quod sibi alumna praelata
est quae et sibi semper ornatum et pabulum multis prae-
174 buerit disciplinis. uenit etiam quaedam decens ac pudicissima
puellarum, quae praesul domus custosque Cylleniae,
uerum Themis aut Astraea aut Erigone dicebatur :
1 praecipit b praecepit BD || 2 in om. BlD || dilecta Hugianus
directa BD \\ 6 pthongis B phtongis R || 8 supplieanda
BlR II 10 cumpactum R \\ 12 dictinnaefl f| cybeleifl fj 14 aspera
bR sparica ut uidetur B || 15 oportuna BR || 17 chyllenii R \\
18 quod BlRl || 21 uirgini B'R || 33 astrea Rb astra B \\
LIBER II 47
spicas manu caelatumque ex hebeno pinacem argumentis
talibus adferebat. erat in medio auis Aegyptia, quae Ibis 175
memoratur ab incolis. sed cum petaso uertex atque os 176
pulcberrimum uidebatur, quod quidem serpentis gemini
slambebat implexio. subter quaedam praenitens uirga,
cuius caput <auratum, media glauca, piceus finis extabat.
sub dextra testudo minitansque nepa, a laeua capra. sed 177
dilofon alitem, quae sit oscinum mitior, in certaminis
temptamenta pulsabat. ipsa uero Ibis praenotatum gerit 178
m nomen mensis cuiusdam Memphitici. hanc tabellam cum 179
ingestam sibi cognosceret uirgo uenerata licet sponsi
cognosceret argumentum tamen non ausa est sine supplicatione
transire. tum etiam candidior Atlantidum Iouis 180
congressu pignerisque culmine prouecta superuenit, quae
15 quidem nec in nurus officio sine bilance libra apparere dignata
est. quam uirgo uenerata quoniam satis sociam filio
recognouit duabus cum Iucrorum potente dicatis coepit
honorare pecudibus. hinc festinatur ascensus et usque in 181
Veneris circulum hemitonio transuolatur ipsaque Venere,
2oquae nuptiis adlubescebat,>quantum decebat orata hoc in
ea perhibetur intuita quod admodum pulchra tamen antias
draconibus circumflexa crebroque capillitio uulsa ambifarium
genitalis secum congressos mitificat. mox studium 182
in solarem laborare circum, quippe sescuplo fatigabat
» ascensum, qui tonos ac dimidius habebatur. ibi quandam 43 0
nauim totius naturae cursibus diuersa cupiditate mode- 183
rantem cunctaque flammarum congestione plenissimam
beatis circumactam mercibus conspicatur. cui nautae
septem, germani tamen suique consimiles, praesidebant.
80 in prora felis forma depicta, leonis in arbore, crocodili in
1 caelatamque BR \ 7 a eras. in B || capra B caprea b ||
13 tunc D l| athlantidum D || 15 ne* B || 15 bilance uulgo
Mance BD || 20 honorata r U 21 anthias BR || 22 ambifarium
genitalis scripsi (cf. Seruius ad Aen. II 632 'secundum eos qui
Mcunl utriusque sexus participationem habere numina') ambifarinmque
nital* B ambifariumque nital R || congressos scripsi
congressa BR \\ 25 tonus b 0 26 nauem BlR || 30 f elis marg.
ti. Lugdun. 1538 felix BR || crocodilli BR ||
48 MARTIANI CAPELLAE
184 extimo uidebatur. in eadem uero rate fons quidam lucis
aetheriae arcanisque fluoribus manans in totius mundi
lumina fundebatur. quo uiso Philologia consurgens totaque
ueneratione supplicans ac paululum coniuens oculis
deum talibus deprecatur
185 ignoti uis celsa patris uel prima propago,
fomes sensificus, mentis fons, lucis origo,
regnum naturae, decus atque assertio diuum,
mundanusque oculus, fulgor splendentis Olympi,
ultramundanum fas est cui cernere patrem
et magnum spectare deum, cui circulus aethrae
paret et inmensis moderaris raptibus orbis :
186 nam medium tu curris iter dans solus amicam
temperiem superis conpellens atque coercens
sidera sacra deum cum legem cursibus addis,
187 hinc est quod quarto ius est decurrere circo,
ut perfecta tibi numerus ratione probetur:
nonne a principio geminum tu das tetrachordon?
188 Solem te Latium uocitat quod solus honore
post patrem sis lucis apex radiisque sacratum
<bis senis perhibent caput aurea lumina ferre,
quod totidem menses totidem quod conficis horas.
183 quattuor alipedes dicunt te flectere habenis
quod solus domites quam dant elementa quadrigam.
190 nam tenebras prohibens retegis quod caerula luce,
hinc Phoebum perhibent prodentem occulta* futuri,
191 uel quia dissoluis nocturna admissa, Iseum
te Serapin Nilus Memphis ueneratur Osirim
dissona sacra Mithram Ditemque ferumque Typhonem,
192 Attis pulcher item, curui et puer almus aratri,
Ammon et arentis Libyes ac Byblius Adon.
sic uario cunctus te nomine conuocat orbis.>
4 plicans BlRl |] conibens BlR ]] 12 orbes b [] 18 a Grotius
ac BR [] tetracordon BR tetracordum b \\ 25 luce Munckerus
ad Fulgentium p. 43 lucet BD || 27 amissa BD l ad add. b
legitur et admissa Dm \[ isaeum BD Lyaeum Grotius JI
28 osyrim D || 29 raitram BD \\ fbrumque BD corr. p \]
31 libites^ libies D || biblius D \\
LIBER II 49
salue uera deum facies uultusque paterne
octo et sescentis numeris, cui littera trina 44 G
conformat sacrum mentis cognomen et omen.
da pater aetherios mentem conscendere coetus
5 astrigerumque sacro sub nomine noscere coelum.
his auditis deorum sedes iussa est permeare. uerum hemi- 194
tonio subleuatam Pyrois circulus immoratur, in quo Iouis
fuerat maximus filiorum. ex quo circulo uisus Pyriphle- 195
gethon amnis ad infera demeare. quo transgresso, neque 190
ioenim labor fuerat hemitonii interiecta transcurrere , in
louialis sideris peruenere fulgores, cuius circulus Phrygio
phthongo personabat. illic sidus erat temperamenti uiuifici
ac salubris effulgentia blandisque uibratum candoribus.
cuiusquidem lucis natura ex calidis umidisque commixtio-
15 nibus candens quadam prosperitatis tranquillitate rutilabat.
uerum ibi sidus Iouis, nam ipse iotius mundi
membra conlustrans ad deorum dicebatur imperium et
senatum caelitem commeasse. hunc etiam praetergressa 197
circum ac parili interiectione sublimis deorum rigidissi-
» mum creatorem in algido haerentem pruinisque niualibus
conspicata : uerum idem quem circumire nitebatur orbis
melo Dorio tinniebat. sed ipsi praesuli nunc draconis
facies nunc rictus leonis nunc cristae cum aprugnis denlibus
uidebantur totoque exitialis saeutebat horrore, cui
» tamen potestas pro circi granditate maior ac praelata ceteris
habebatur. denique harpis bombisque perterrita tam
intoleranda congressione uirgo diffugit. inde maximis 193
conatibus sescuplo itinere euehuntur. nam lono ac dimidio
ad ipsius caelestis sphaerae globum ac laqueatum stellis
» ambitum peruenitur. sicque sex tonorum conscensionibus 199
stadiorum defecta lassitudine-fatigati cum diapason sym-
2 sexcentis B1 || 4mentem scripsi mentes BR || 11 Phrygio
phthongo Koppius *pthongio B tpongis R empthongio
|| 12 uibrata BR corr. Bas. cod. ' '|[ 21 idemque BlR ||
orbes R || 23 aprunis BR aprinis br \\ 26 arpis BR corr. Koppius
|| bombisque b pumisque ul uidetur B bomisque R [1
27 congressio R |J 28 itineris .SW || 29 caelitis BR corr. b [j
30 peruehitur R \\
«ABTIANUS CAPELLA 4
50 MARTIANI CAPEIXAE
phoniam quicquid emensi erant aduerterent consonare
perfeotione absolutae modulationis post labores maximos
200 recreati paululum conquierunt. ipsa quoque Philologia
45 0 lectica <desiliens cum inmensos luminis campos aetheriaeque
tranquillitatis uerna conspiceret ac nunc tot diuersi- s
tates cerneret formasque decanorum tunc octoginta quattuor
liturgos caelo miraretur adstare uideretque praeterea
fulgentes crebrorum siderum globos et circulorum alterna
201 illigatione texturas, ipsam uero, quae ambitum coercet
vdtimum , sphaeram miris raptibus incitatam polosque et io
axem ex caeli summitate uibratum profundam transmeare
terram atque ab ipso totam caeli molem machi-
202 namque torqueri, tanti operis tantaeque rationis patrem
deumque non nesciens ab ipsa etiam deorum notitia
secessisse quoniam extramundanas latitudines eum is
transscendisse cognoueral , empyrio quodam intellectualique
mundo gaudentem iuxta ipsum extimi ambitus
murum annixa genibus ac tota mentis acie coar-
203 tata diu silentio deprecatur ueterumque ritu uocabula>
quaedam uoce mentis inclamans secundum dissonas na- 20
tiones numeris uaria sono ignota iugatis alternatisque
litteris inspirata, ueneraturque uerbis intellectualis mundi
praesules deos eorumque ministros sensibilis sphaerae
potestatibus uenerandos uniuersumque totum infinibilis
204 patris profunditate coercitum poscitque quosdam tres deos 25
205 aliosque diei noctisque septimo radiatos. quandam etiam
fontanam uirginem deprecatur, secundum Platonis quoque
206 mysteria cnraS kai bic eirkoiva potestates. his diutissime
florem ignis atque illam existentem ex non existentibus
ueritatem toto pectore deprecata tum uisa se cer- 30
207 nere apotheosin sacraque meruisse. quippe quidam candores
Iactei fluminis tractu stellis efflammantibus deflue-
208 bant. laetabunda igitur gratesque testata iter in Galaxium
2 quippe B || 7 lyturgos B || 11 sumitate BD [] 14 nesciens
Grotius sciens BD || 15 latitudines Hugianus beatitudines
BD \\ 16 enpyrio^ [] 19 diui?; ex euanidis HUeris dm corr.
in D |! 28 ATTAXkAIAIC . €TTIKHINA in ras. B AATTAZ6TAICeTT€
XINA R \\ 33 gratesque BlR || galactium Blfil ||
LIBER II 51
flectit, ubi senatum deum a Ioue nouerat congregatum.
erat autem ibi Iouialis domus, quae etiam granditate mira
mundanum ambitum possideret et decore conspicuo fulgorem
siderum uinceret et obliquitate situs signiferum
s circulum decussaret. praeterea tanto splendore renidebat
ut argenti crederetur fabricata materia. ibi septa can- 46 G
dentia culmenque septatum limbis niualibus albicabant.
ubi iam luppiter cum Iunone omnibusque diuis in sugge- 209
stu maximo ac subselliis lacteis residens sponsales praew
stolatur aduentus. qui simul Musarum uoces ac dissonis
mela dulcia cantilenis uirgine adueniente percepit, priore
loco praecepit uenire Cyllenium, cum quo Liber et Delius 210
fidi amantissimique germani, Hercules etiam, uterque Castorum
Gradiuusque et quicquid deorum de Ioue progenitum
est Cyllenii adhaerebat officio. elementorum quoque 211
praesides angelicique populi pulcherrima multitudo animaeque
praeterea beatorum ueterum, quae iam caeli
templa meruerant, gressus Maiugenae sequebantur. Linum 212
Homerum Mantuanumque uatem redimitos canentesque
20 conspiceres , Orpheum atque Aristoxenum fidibus personantes,
Platonem Archimedemque <sphaeras aureas deuoluentes.
ardebat Heraclitus, udus Thales, circumfusus ato- 213
mis Democritus uidebatur. Samius Pythagoras caelestes
quosdam numeros replicabat, Aristoteles per caeli quoque
«culmina Entelechiam scrupulosius requirebat, Epicurus
uero mixtas uiolis rosas et totas apportabat inlecebras
uoluptatum. Zeno ducebat feminam prouidentem, Arcesilas
collum intuens columbinum, multusque praeterea
palliatorum populus studiis discrepantibus dissonabat, qui
*> quidem omnes inter Musarum carmina concinentium audiri
licet perstreperent nullo potuere reboatu. ueniente 214
igitur introgressoque Cyllenio omnis ille deorum senatus
3 decora R || 4 obliquitate scripsi nouitate BR ]| 5 decusaret
BR || 7 sectatum R \\ 21 archimedenque BR \\ de aureas
D \\ 22 tales B \\ athomis D \\ 23 phytagoras B phithagoras
D \\ 25 endeliciam B edelichiam b endelchiam D \\
27 arcisilas B archesilas b archisilas D \\ 30 continentum D
concinentum B \\ 31 reboatu Hugianus rabulatu BD []
4 *
52 MARTIANI CAPELLAE
ueneratus uerticem ingredientis exsurgit. ipse Iuppiter
eum propter suum consessum Pallade a dextra sociata
215 medium collocauit. nec longo interiectu ipsa quoque
Philologia ambita Musis ac matre praeambula corrogatur.
qua ingrediente> ac Vestae deum nutrici eiusdemque pe- 5
disequae acerram illam olacem aromatis refundente omnis
ille ordo caelicolum portiones sibi competentes attribuens
216 Arabicis laetabatur halatibus. uerum uirgo ut est per
47 G omnia uerecunda Iicet a loue eius assidere confinio iuberetur
tamen ibi potius uoluit ubi Musas conspexerat ad- w
217 mota Palladis consortione residere. tunc exurgens uirginis
mater poscit de Ioue superisque cunctis uti sub conspectu
omnium, quicquid sponsalium nomine praeparauerat
Maiugena, traderetur ac demum dos a uirgine non
deesset, tuncque tabulas ac Papiam Poppaeamque legem is
213 sinerent recitari. cuius petitioni iustissimae deorum senatus
attribuitut in consessu caelitum offerenda probarentur.
hic Phoebus exsurgit fratris officium non detrectans ac
singulas ex famulitio dilectuque Cyllenii incipit admouere,
quae tam pulchrae cunctis quam ornatissimae refulsere. 20
219 Transcursa lector parte magna fabula,
quae tam morosis implicata ductibus
tenui lucernam palpitare lumine
coegit instans innitens crepusculum,
ac ni rosetis purpuraret culmina 25
Aurora primo conuenustans halitu,
surgens fenestras dissecaret lumine,
adhuc iugata compararet pagina
quocumque ducta largiorem circulum.
220 nunc ergo mythus terminatus, infiunt 30
artes libelli qui sequentes asserent.
nam fruge uera omne fictum dimouent
2 dextera D || 3 medinm om. D \\ 8 alatibus BlR ||
10 ammota BlR \\ 11 exsurgens R \\ 12 utiom. R || 15 popeamque
BR popiamque r || 19 cyllenio BlR \\ 26 halitu
Bottgerus in Iahnii archiui uol. XIII p. 610 habitu BR \\ 27 dissicaret
BlR \\ 30 mytus B mythos b || 32 demouent D \\
LIBER II 53
e( disciplinas annotabunt sobrias
pro parte multa nec uetabunt ludicra.
habes quid instet, si potestas caelitum
faueant-<que Musae et chelys Latoia.
LIBER III 48 g
DE ARTE GRAMMATICA
Rursum Camena paruo 22t
phaleras parat libello
et uult amica fictis
commenta ferre primum>
memorans frigente uero
nil posse comere usum
uitioque dat poetae
infracta ferre certa
lasciua dans Iepori
et paginam uenustans
multo illitam colore,
atquin prioris ille 222
titulus monet libelli,
2 iiectabunt D || 4 chelis BD \\ subscriplum FELICITER
MARTIANI MINEI (corr. ex MINNEI) FELICIS CAPELLE
DE NVPTIIS PHILOLOGIAE LIB. II EXPLIC. in B Martiani,
et Minei Felicis Capellae de nuptiis Philologiae LIB
SECDS EXPLICIT in D \\ 5 inscriplum INCIPIT DE ARTE
GRAMATICA LIB III in BD (FELICIT add. B) ||
54 MARTIANI CAPELLAE
mythos ab ore pulsos
artesque uera fantes
uoluminum sequentum
praecepta comparare.
ad haec iocante rictu i
'nil mentiamur' inquit
'et uestiantur artes.
an tu gregem sororum
nudum dabis iugandis,
et sic petent Tonantis w
«t caelitum senatum?
aut si tacere cultum
placet, ordo quis probatur?'
.certe loquentur illae
quae quid ferat docendum 15
habitusque consequentur
asomato in profatu.
'liaec nempe ficta uox est
et deuius promissi es,
cur ergo non fateris 20
ni figminis figura
nil posse comparari?' •
<his me Camena uicit:
nudis iugabo ludum.
Admouerat igitur Latoides unam priori loco Mercu-a
rialium ministrarumaetatequidem longaeuam sed comitate
blandissimam.quae se inMemphide ortam rege adhuc Osire
memorabat diuque obtectam latibulis ab ipso repertam
educatamque Cyllenio. quae femina licet inAttica, ubi
maiore aeui parte floruerat, se assereret incedere pallia-30
tam, tamen ritu Romuleo propter Latiare numen et Olium
caput propterque Martiam gentem Venerisque propaginem
senatum deum ingressa est penulata. gestabat haec autem
teres quoddam ex compactis adnexionibus ferculum, quod
1 mytos B || pulsas bR || 10 Tonantis scripsi notandis
BR || 11 et B in R(?) || 15 quae quid Grotius quicquid BR 0
24 nudis scripsi fugis BD || 31 olim BD Toli Pignorius [|
LIBER III 56
leuiexteriuselephantopraenitebat. undeuelutmedendisol- 224
lers magistra> curandorum uulnerum insignia proferebat.
nam ex eodem scalprum primo uibranti demonstrat acumine,
quo dicebat circumcidi infantibus uitia posse lingua-
5rutn dehincque nigello quodam puluere, qui ex fauilla
confectus uel sepia putaretur illato per cannulas eadem
resanari. tunc etiam quoddam medicamen acerrimum,
quod ex ferulae flore caprigenique tergoris resectione confecerat
rubri admodum coloris exprompsit, quod monebat
10 faucibus adhibendum, cum indocta rusticitate uexatae foetidos
ructus uitiosi oris exhalant. demonstrabat etiam
quendam gratissimum gustum uespere multo oliuoque laboratum,
quo depulsa uocis insuauissimae diritate canoros
etiam fieri posse memorabat. arterias etiam pectusque 225
iscuiusdam medicaminis adhibitione purgabat, in quo et
cera fago illita et gallarum gummeosque commixtio et
Niloticae fruticis collemata notabantur. quae uis epithe- 50 Cf
matis licet memoriam intentionemque procuraret tamen
natura sui etiam uigilias inferebat. protulit quoque limam 226
20 quandam artificialiter expolitam , quae octo partibus auratis
uelut diuersis nexionibus interstincta uibrabat, ex
qua scabros dentes uitiliginesque lioguarum et sordes,
quas in Soloe quadam ciuitate contraxerant, leui sensim
attritione purgabat. haec abstrusa nosse carmina nume- 227
25 rosque multifidos crebrae supputationis opere putabatur.
denique quotiens curandos acceperat mos eius erat de nomine
primo tractare. casus etiam non tacebat quanta uel
uitia creare possent uel prudentissime declinare. tunc
genera rerum, uerba etiam curandorum cum ratione capta-
30 bat , ne ut fieri ab aegrotantibus moris est nomen pro
nomine commutarent. tum uerborum modos tempora
figurasque [schemata] requirebat iubebatque alios quis
8 resectatione BlR || 9 expromsit R || 10 fetidos R \\
11 exalant B'R || 16 cummeosque BlR || 17 ephitematisi? epitematis/
l || 21 aestua/? et corr. in aestiuai? ai ex qua add.b ||
22 uituliginesque BR || 23 quidam b || leni b \\ 27 quanta scripsi
quanti BR || 28 declinare scripsi declinari BR \\ 31 uerborum
Br morborum R || tempore R || 32 schemata deleui ||
5G MARTIANI CAPELLAE
plenitudo obtusior atque immobilis torpor insederat gradus
percurrere scandereque quam plurimum operum
praepositionibus aut coniunctionibus aut participatis in-
228 sistere totaque curandos arte fatigari. <hanc igitur feminam
tali multorum curatione callentem cum deorum non 5
nulli Iatricen alii Genethliacen diuersis rerum operibus
aestimarent addereturque fidei medendi sollertia quod eam
opitulari posse oris uitiis nec Pallas denegaret nec ipse
Maiugena, inconsentaneum tamen uidebatur incedere medicam
penulatam. idcircoque ab ea et nomen et officium 10
229 suum ac totius expositio artis exquiritur. tunc illa ut familiare
habebat exponere percunctata ac docere facile
quae ab eadem quaerebantur, penula a dextera cum modestia
uerecundiaque releuata sic coepit ' rpauuaTiKri dicor
in Graecia, quod Ypauuri linea et -fp&uuaTa litterae «
nuncupentur mihique sit adtributum litterarum formas
propriis ductibus lineare. hincque mihi Romulus Litteraturae
nomen ascripsit, quamuis infantem me Litteratiotiem
uoluerit nuncupare> sic ut apud Graecos rpauuaTicTiKTi
si G primitus uocitabar, tunc et antistitem dedit et sectatores a>
impuberes adgregauit. itaque assertor nostri nunc litteratus
diciturv, litterator antea uocabatur. hoc etiam Catullus
quidam non insuauis poeta commemorat dicens
'mumis dat tibi Sulla litterator.' idem apud Graecos
YpauuaTobib&cKaXoc uocitatur. »
230 Officium uero meum tunc fuerat docte scribere legereque.
nunc etiam illud accessit ut meum sit erudite intellegere
probareque. quae duo mihi uel cum philosophis
criticisque uidentur esse communia. ergo istorum quattuor
duo actiua dicenda sunt, duo spectatiua. si quidem 3»
impendimus actionem cum quid conscribimus legimusue,
sequentium uero spectaculo detinemur cum scripta intellegimus
aut probamus [etj hcet inter se quadam cogna-
1 obtunsior R || 3 aut add. p || 6 hiatricem B \
genethliacem BD genethliacam bd || 12 percontata B ||
14 uerecondiaque D || 15 grammate BD || 21 ita quod5l/? ||
24 Cat. 14, 9 || sylla BR || 32 sequentum BR corr. p || 33 et
om. Cant. f|
LIBER III 57
tione cooiuncta sint sic ut ceteris artibus comprobatur.
nam et actor cognoscet primo quae ualeat actitare, et
astronomus quaedam facit ut per ea cognoscat quae debeat
comprobare. miscet etiam utrumque geometres
s quippe formas theorematum cum rationibus certis efficit
et cognoscit.
Partes autem meae sunt quattuor litterae litteratura 231
litteratus litterate. litterae snnt quas doceo, litteratura
ipsa quae doceo, litteratus quem docuero, litterate quod
io perite tractauerit quem informo. profiteor autem de oralionis
natura usuque tractare. natura est ex quibus formetur
oratio. usus cum eadem utimur appellatur. his
eliam materies admouetur ut de qua re dicendum sit
aestimemus. oratio ipsa uero tribus gradibus eruditur
b id est ex litteris, syllabis et ex uerbis. 52 ff
Verum in litteris gemina quaestio diuersatur. nam- 232
que aut naturales sunt aut effectae. natura enim insinuante
earum uomina in loquendi substantiam procreata,
artificiosa uero formatio earum lineas quas scribimus de-
-j signauit ad hoc utpraesentes una uti, absentes aliapotuissent.
atque ita ex hac parte, qua scribitur <mutae, exilla
qua legitur uoces sunt appellatae, si quidem haec auribus
tantum, illa solis oculis ualeat conprehendi.
Litterae igitur aliae sunt, quae per se efficere totum 23*
» valeant, aliae quae nihil. nam uocales, quas Graeci septem,
Romulus sex, usus posterior quinque commemorat, Y uelut
Graeca reiecta. hae tamen inLatio nunc producinunc
contrahi, nunc acui nunc grauari uel etiam circumflecti,
nunc aggregari nunc distrahi sine iactura sui nominis
30 possunt. modo solae syllabas formant, nunc consonantes
utrimque suscipiunt. uocalesque non nullae modo se in
uicem mutant, nunc sibt cum decore succedunt. quippe
A plerumque in E transuertitur, nam capio cepi facit.
nunc in I ut salio insilio. nunc in 0 ut plaudo plo-
1 in ceteris b || 4 miscet D misit BR || 11 formatur b \\
U uero ipsa R \\ 15 id est om. R \\ 21 quae RBl || 29 aggrarl
D || 31 nullas BD corr. p H 32 nuper BD corr. Hercherus II
33 coepiZ? || 34 plaudo plostrum sciipsi plaustro plostro ifi) ||
-
58 MARTIANI CAPELLAE
strum. uel in V ut arca arcula. item E litera primum
in A reformatur ut sero satum. uel in I ut
mone o monitus. uel in O ut a tegendo> toga. uel
in V ut a tecto tugurium. similiter I quoque uocalis
in A conuertitur ut siquis siqua, in E ut fortis forte, 5
in Out qui quo, in Vut ibi ubi. non aliter O littera in
Atransit ut cr eo creaui, uel in E ut tutor tutela,
uel in I ul uirgo, uirginis, uel iu V ut uolo uolui.
item V simili ratione conuertitur in A ut magnus
magna, in I ut telum teli, in O ut lepus leporis, m
in E ut sidus sideris. sic igitur transformatae nunc
utrimque poterunt copulari nunc ex altero nunc ex neutro,
nunc aliquas partes orationis terminant nuncque
£3G nullas.
234 Nam A primum utrimque sibi adsociat V et I litte- 1»
ras: nam et aurum et uarus dicimus et Ianus etAiax.
ex uno autem latere suscipit E utAeneas. ex neutro
uero O. finit nomina feminina ut dea, masculina ut Iugurtha,
neutra in singulari numero tantum Graeca ut
toreuma peripetasma, in plurali autem Latina ut 20
monilia. in uerbis imperandi modum ut canta, salta.
235 E autem uocalis duarum Graecarum litterarum uim
possidet. nam cum corripitur e Graecum est ut a b h o c
hoste, cum producitur r| est ut ab hac die. ac maxime
tunc circumflexum accentum tenet. haec duas ts
uocales id est I et V ex latere utroque complectitur ut in
Euro Veientano et in eia iecore. finit uero nomina
neutra ut monile, feminina etiam sed Graeca ut Calliope,
pronomina ut ille iste, numerum etiam totius
generis ut q u i n q u e licet Stttujtov sit. item uerba im- 30
peratiuL modi ut sede curre, modi infiniti scribere
scripsisse. I uero littera cunctis utrimque uocalibus
236 sociatur. nam A complectitur cum dicimus i a n ua r ia e et
Aiax, E autem ut teneat docuerunt exempla superius
demonstrata, O autem litterae copulatur in nomine Iouis 35
1 primum in scripsi in primum BD || 16 dicitur R ]] 18 O
om. R \\ 27 eio BRD 1 eia Dm |] 33 ad ianuariae add. I us b ||
LIBER III 59
et Oinone, oisus etiam dicitur — sic enim ueteres
usum dixere — V autem in iuvando et uita. haec aliquando
uocalis geminam syllabam facit finitque omnium
generum nomen ut frugi, numerum itidem omnium gesnerum
ut uiginti, item uerba modi <indicatiui ut noui
memini, imperatiui sali ueni, infmiti iaculari luctari.
O uero littera quibus uocalibus quaue ex parte 237
cohaereat superius memoratum. finit autem ^nomina
masculina ut Cato, feminina ut Iuno, numerum omnium
w generum ut octo, item uerba actiua utcanto laudo,
modi imperatiui tantum modo unum finit ut cedo, ad- 54 0
uerbium ut subito, praepositionem ut pro. V autem 238
liltera uocalibus omnibus utrimque coit praeter O antelatum.
sola etiam V sui generis litteram non geminat
15 sed coniungit ut uulgus Vulcanus. finit articulos ut
tu, nomina neutra ut genu cornu, nullum autem uerbum
claudit.
Hac tenus de uocalibus. non enim uocales astruere 239
sed omnes litteras sum iussa monstrare. uerum reliquas
*quae secuntur consonantes esse non dubium est. quae
item discernuntur in semiuocales et mutas. quarum exequar
ratio->nem. quippe F littcra, quae est semiuocalium 240
prima, duas tantum modo consonantes praelata complectitur
L et R ut dicimus flauus et frugi. uocales uero
25 complectitur ita ut I et V uocales sibi praeferri prohibeat,
Dullum autem claudit finitiua sermoTiem. L uero littera tripliciter
sonat. nam exilem sonum reddit cum geminatur 241
utsollers Sallustius, medium autem cum terminat
nomina ut s o l s a I , item leniter sonat cum uocales anteueirit
Mul Iapis lepus liber locus lucerna, plenum uero
sonum habet cum ei praeferuntur literae P G C F ut in
Plauto glebis Claudio flauo. L autem numquam
oUi semiuocali uel mutae praeponitur. quae prO D in
praepositione accipitur cum et A praefertur ut allidit
35 alligat. haec etiam praelata praepositione seruatur ut
1 oinone oisusi? oenone oesus R oynone oysus r || 6 sili
B'D || 11 modo imperativo B imperatiuoi) corr.Vonck. || unum
finit Vonckius innenitur BD || 18 asstruere B || 32 glebus E \\
GO MARTIANI CAPELLAE
inlepidus inlolus. utrimque autem uocales amplectitur
et nomina non nulla determinat :. in masculino sol in
feminino Tanaquil in neutro A E I praecedentibus ut
bidental mel sil. aduerbia etiam claudit ut semel,
242 M uero littera tam in sermonis initio quam in medio esse s
et in ultimis potest ut mores umbra triticum. ex
55 G consonantibus solam praecedit N ut Memnon, subsequitur
solam S ut Sminthius mutaturque in N non numquam
ut cum dicimus nunquis. terminatque neutra ut
aurum etargentum, item monoptota ut nequam, in 10
genere masculino accusatiuum simplicem et duplicem genitiuum,
item participia et uerba etaduerbia uttractum
legam cursim, numerum etiam omnium generum ut
243 nouem decem. N autem littera plenior apparet in
primis et ultimis utNestor tibicen, in mediis exilior is
ut mane damnum. ex consonantibus sequiturM litteram
utMemnon.S autem praecedit ut f 0 n s m 0 n s. conuer titur
etiam in M cum eam secuntur B P M ut dicimus imbuit
impulit imminet. eadem nomina terminantur masculinum
ut tibicen, femininum Graecum ut Siren, neutrum 20
244 utculmen. Ruero uocalesutrimquecomplectitur. deconsonantibus
S soli praeponitur<ut sors fors, et X duplici
non numquam ut arx. conuertitur in L N et S ut niger
nigellus femur feminis gero gessi. finit nomina
masculina post omnes uocales ut par pater uir nitor 25
fur, feminina post E et O ut mulier soror, neutra post
omnes praeter I ut calcar piper marmor sulphur.
finit uerba et aduerbia utuenoruador. S non nulli Iit-
245 teram non putarunt. nam Messalla quendam sibilum dixit.
quae tamen utrimque P litterae copulatur ut s p a d o 30
psittacus, et C Q T sequentes amplectitur ut Scaurus
squama stella. in plures etiam transitum facit ut in L.
dicimus enim modus modulus, in N sanguis sanguinis,
in R flos floris, in D custos custodis, in
Tneposnepotis. terminat et masculina et feminina 35
8 smithius R \\ 9 numquis R || 18 sequntur b [] 23 non '
nunquam D \\ in el D \\ 26 femina £l \\ 27 praeter s et i B ||
29 messala BD \\ 31 psitacus D ]| 33 et om. D \\
LIBER III 61
post omnes uocales, neutra post AOVutuas os nemus.
huiclitterae diuus Claudius P adiecit aut C>propter
qj et 2 Graecas ut psalterium sacsa. X autem
nemo litteram putat, quoniam duplex est. constat enim
5ex G et S ut rex regis aut ex C et S ut nux nucis.
in V aliquando transuertitur ut nix niuis, et C
pix picis. haec in Latinis numquam ponitur prima,
apud Graecos autem ponitur ut Xantho. et inasculino
et feminino omnibus uocalibus sociatur ut Aiax
wfrutex calix uelox Pollux et feminino ut fax
lex lodix celox lux. neutrum nullum claudit.
Transactis semiuocalibus mutae sunt perquirendae, 247
quae ideo hoc nomine nuncupantur, quoniam nisi illis
uocales adsociatae succurrerint, intra oris sonitum ante
15 auspicia moriuntur. B prima omnibus uocalibus utrim- 218
que conectitur, praefertur consonantibus L et R ut
blaesus et breuis. transit in C ut succurrit, in
F ut sufficit, in M ut summittit, in P ut supponit,
in S ut sustulit. finit nihil nisi tres prae-
20positiones abobsub. C uocales utrimque collaterat, 249
consonantes quasdam praecedit L T R M N ut clarus
tectum crus Acmon Cnidus. finit articulos,
quos pronomina uocant h i c h a e c h o c et aduerbia
utsic huc hic. sola mutarum antecedentem uocalem
25producit et pro duplici habetur ut hic hoc haec. D 250
utrimque uocales tenet. praeponitur R litterae in
Druso, M litterae numquam praefertur in Latinis, in
Graecis autem aliquando ut Dmolus. sic et N ut
Ariadne. transit in C ut accidit, in R utaggerat,
30 in L ut alligat, in P ut apponit-, in S ut arripit,
in S ut assidet, in T ut attinet. finit articulos
neutralis generis ut illud istud, et praepositionem ut
apud. G omnibus uocalibus praefertur, sequitur A 251
2 P]TT D || propter f et z (corr. in 3) B propter psi et chi
1 ii 4 propter f et I R \\ 3 saxa BR || 6 C om. R \\ 7 in t ut
nox noctis post picis add. p \\ 10 pro uelox coni. ferox
Vonckius || 11 'celox Koppius uelox BR \\ 20 C om. R II
21 clares R || 22 nidus R || 23 pronima /J1 || 24 hoc BlRl [|
62 MARTIANI CAPELLAE
litteram ut in aggere, quae quotiens geminatur ad-
57 0 iungitur. praefertur R litterae ut graue, L ut gladius,
N ut ignis. in C quoque conuertitur -ut rego
252 rector. nihil [quoque] concludit. H aspirationis notam
esse certissimum est. quae aliquando uocalibus ac- &
cedit ut hospes et heres. transit in X ut traho
traxi. hanc Graeci diuiserunt. nam pars eius dexterior
aspirationis nota est, sinistra contrariae significa-
253 tionis. R uero nunc nota putatur esse nunc littera,
nam eius effectus C integrare <non dubium est absque io
254 his kapita kalendae kalumniae. P autem conuenit
utrimque uocalibus, R litterae praeponitur ut
prandere, L ut placere, T ut •Ptolemaeus, S ut
255 psittacus, N ut in Sypno. terminat uero nihil.
Q quidam litteram non putabant et uincerent nisi in a
equo et equitatu appareret expresse. numquam sine
duabus uocalibus ponitur, quarum prior erit V et sic
ceterae consequenter ut quartus questus Quirites
quotus equus. constat autem ex C et V ideoque
duplex et composita dicitur nec geminatur. nullam singu- »
256 Iarem litteram comprehendit, finit nihil. T uocales ex
utroque concludit ut in- coniunctionibus et praepositionibus.
praecedit L ut in Tlepolemo, M in Tmolo,
N in potnia, R in Troia. finit neutra caput sinciput
lact. articulos terminat ut quot tot. uerba ut.«
267 legunt. aduerbium et interiectionem utut****. Za
Graecis uenit) licet etiam ipsi primo C Graeca utebantur,
nam Sethum dicebant, quem nunc Zethum dicunt.
tamen haec geminata etiam ab ipsis habetur. nam
a T et C componitur, quam ut aduertas duplicem, num- 30
4 quoque deleui |J adspirationis R II 5 aliquando b quando
BR || accedit Koppius accidit BR |j 8 adspirationis R ||
13 ut prandere b prandere BD || t ptholomeum D t ptolomeus
B t ut ptolomeus b || s psitacus D s psittacus B s ut
psittacus b || 14 in om. V \\ sympnu B oppidum hispaniae
add. b simpno in ras. D \\ 23 tleptolemo D || tmolon D |f 24 ut
caput D || 26 pro ut coni. atat Grotius (interiectionem : ut
ut at atp) || lacunam indicaui II 28 setum BR'\\ zetum BR ||
29 gemina B || 30 T om. R ||
LIBER III 63
quam poterit geminari. haec praeporiitur M litterae ut
Zmyrna. ex his igitur uniuersis XVIII litterae neces- 258
sitatem cunctae conscriptionis absoluunt. placet enim
mihi Y in uocalium numerum congregari. neque sine
5 hoc Hyacinthus aut Cyllenius poterit annotari. sic
igitur erit ut senae fiant uocales, XII semiuocales et mutae. 58 0
si enim H aspirationi dabitur superuacuaeque erunt Q 259
et K, X autem ut duplex in elementi cardine non probatur,
Z uero a Latinis excluditur, XVIII numero sic ut
i0 dictum est supersidunt. qnae tamen cum superuacuis 260
reiectisque cunctis ex unius uocis sonitu conformatae
diuersas naturalis harmoniae causas sub oris concinen-.
tia reppererunt.
Namque A sub hiatu oris congruo solo spiritu me- -261
15 moramus.
B labris per spiritus impetum reclusis edicimus.
C molaribus super linguae extrema appulsis exprimitur.
D appulsu linguae circa superiores dentes inna-
20 . scitur.
E spiritus facit lingua paululum pressiore.
F dentes labrum inferius deprimentes.
G spiritus cum palato.
H contractis paululum faucibus uentus exhalat.
25 I spiritus prope dentibus pressis.
K faucibus palatoque formatur.
L lingua palatoque dulcescit.
M labris inprimitur.
N lingua dentibus appulsa conlidit.
ao O rotundi oris spiritu conparatur.
P labris spiritu erumpit.
Q appulsu palati ore restricto.
R spiritum lingua crispante conraditur.
S sibilum facit dentibus uerberatis.
35 T appulsu linguae dentibusque inpulsis extruditur.
5 iacynctns B || si R || 7 in Grotius sine BR \\ 11 confirmatae
BRl II 12 naturales armoniae causa R \\ 24 conrasis
BR corr. p (j 31 spiritus BR corr. Vulc. || 35 extuditur BR \\
64 MARTIANI CAPELLAE
V ore constricto labrisque prominulis exhibetur.
X quicquid C atque S fc-rmauit exsibilat.
Y appressis labris spirituque procedit.
Z uero idcirco Appius Claudius detestatur quod
.59 G dentes mortui dum exprimitur imitatur. s
262 <Terstricta est cursim rationis regula primae,
quae multis tendi sueta uoluminibus.
in qua iuncturis quid nectat littera utrisque,
quo admittat sociam uel faciat latere,
quae quo transiliat conuersis legibus usu, w
et transformatum nomen habere uelit,
quas oris sonitus uel quas modulatio linguae
gignant et pulsu rupta labella siio.
nunc iam compactis cursanda est syllaba formis,
ut fastigetur longa breuisque fuat. is
haec duo percurram, iuncturas littera quippe
praeueniens docuit sub ratione pari.>
hoc igitur subdens nectendum concipit ordo.
si uestrum superi comprobat arbitrium.'
263 haec cum Grammatice diceret eamque progredi luppiter &
Deliusque praeciperent, hic Pallas 'de iunctura syllabarum'
inquit 'dum haec Litteratura deproperat, partem
historicam praetermisit.' quo uirginis obiectu perterrita
'scio' inquit 'mihi plurima transeunda ne minutiora
nectendo fastidium superae beatitatis incurram. propo- 25
sito igitur per compendiosos calles festina perfungar,
ne densis obumbrata ramalibus uelut senticosae copiae
densitate siluescam.
264 Syllaba igitur dicta est, quod iunctis litteris sonitum
simul accipientibus informetur. cuius ut dixi tres 30
partes esse non dubium est: de iunctura, de fastigio,
265 [aut] de longitudinibus. iuncturae sunt genera quattuor
duo naturalia, duo historica. naturalia sunt cum quaeritur
una quaeque syllaba utrum ex una an gemina
an neutra parte iungatur, et utrum litterae, quae inter 35
5 dentis morsus Mommsenus Rom. Forsch. p. 304 \\ 6 perstricta
Grotius praestricta BD |] 32 aut del. Hereherus |]
LIBER III 65
se copulari non possunt, adiecta alia littera socientur ut
M et N dum non coeant uocali accedente sociantur ut
in amni et somno, quae iuncturarum genera ex hoc,
quod in litteris memorata sunt, transeantur. historica |* G
suero illa coniunctio est, cum ex litteris, quae inter se
poterunt copulari, diuersitas fandi non easdem nec pares
numero sociaret. scribimus nos enim Musarum
priraam syllabam duabus litteris, Graeci tribus. Lucilius
in datiuo casu A et E coniungit dicens ' huic Terentiae
w Orbiliae' [Licinius] * * * * A et I et Lucretius crebro
et noster Maro aurai pictai. item duae iuncturae 267
sunt cum sociamus syllabas propter pedem uel uersum,
ut duae in una repente depereant, ut in synaloephe
uel cum litterae excluduntur e uerbo ut in ecthlipsi.
15 Hac tenus de iuncturis. nunc de fastigio uideamus. qui 268
locus apud Graecos Trepi 7rpocujbiujv appellatur. hic in tria
discernitur. una quaeque enim syllaba aut grauis est aut
acuta <aut circumflexa et ut nulla [uox] sine uocali est ita
sine accentu nulla. et est accentus, ut quidam putauerunt,
»anima udcis et seminarium musices, quod omnis modulatio
ex fastigiis uocum grauitateque componitur ideoque
accentus quasi adcantus dictus est. omnis igitur 269
uox Latina simplex siue composita habet unum sonum
aut acutum aut circumflexum. duos autem acutos aut in-
» flexos habere numquam potest, grauis uero saepe. acutum
habet in prima syllaba si dicas Caelius in secunda Sallustius
in tertia Curiatius, inflexum item in prima si
dicas caelum, syllaba autem paene ultima numquam acuiturnatura
ipsa sed praecedens eius id est ab ultima tertia
3«siue breuis siue longa sit ut Cicero Caelius. flexus
autem sonus in ea tantum modo syllaba consistit quae
4 transeantur B transeant R || 5 inter b in BR || 7 in
ante numero add. D || sociarit r || 9 terrentiae BR || 10 lucinius
R licinius B uocabulum ex antecedenti Lucilius perperam
repetitum deleui. uidetur enim uera in genetiuo sede sua mo-
«i**e I| 11 aulai B ]| 13 synalipte B sinaliphe R [] 14 ecthlipsi
Koppius aelipsi B eclypsi R [] 18 uox deleui || 29 post
ipsa add. breuius D ||
"ABTIAHUS CAPELLA 5
66 MARTIANI CAPELLAE
praecedit ultimam nec aliter quam ut ipsa natura longa
sit et ultima tamen breuis ut> Galenus. at si longa ultima,
aut si paene ultima positione longa licet ultima bre-
61 0 uis acutus tamen sonus fiet G a l e n i C a m i l l i. intlexi proprium
hoc est ut nisi longis natura syllabis aon ad- 5
haereat, acutus autem et in longis et in breuibus inuenitur.
omnis autem uox aut acutum aut circumflexum sonum
habeat necesse est, etiam si monosyllaba sit. monosyllabae
enim graui carent. omnis uox monosyllaba cum
_ aliquid significat siue breuis est siue pdsitione longa, 10
acuetur ut dicimus far ars. si autem natura longa fuerit
flectetur ut lux mos. disyllaba uero priorem acuunt uel
cum breuis est utraque ut citus uel cum positione longa
est utraque ut sollers uel alterutra positione longa ut
cohors. si uero prior syllaba natura Ionga est et se- is
quens breuis, flectetur prior ut luna, si posterior longa
erit positione uel natura, prior acuetur utcodexdocte.
nulla enim longa inuenietur grauis si in disyllabo prior.
in trisyllabis si media breuis fuerit, quam paene ultimam
dicimus, non dubie graui accentu pronuntiatur , ac statim 20
prima eius hoc est tertia ab ultima acuetur ut in Cotulo,
si uero eadem longa est interest quem ad modum sit
longa. si enim natura longa est breuisque ultima, media
flectitur ut Cethegus Mancinus, si uero media
longa erit natura et extrema longa, media acuetur ut Ca- 25
toni Ciceroni, uel si positione longa erit media, acuta
durabit qualiscumque nouissima fuerit ut Catullus
270 Catullo Metellus Metello. pronomina autem quae
duplici modo declinantur id est aut rorripiuntur aut producuntur,
mediam syllabam in genitiuo casu acuunt 30
ipsiusillius. horum si secundae breues fiant , primae
acuta erunt ut ip sius illius. si uero longae erunt mediae,
primae graues, secundae inflexae erunt ut occidit
3 aut si BRl || ultima om. B'R || natura uel de suo addidit
Koppius ante positione sententiam pessum dans || 8 habet R ||
11 acuitur b j| 12 flectitur b \\ dissyllaba BR |j 14 altera
B [] 18 si addidi quamquam omiiti poterat \\ dissyllabo B
dysyllabo R \\ 26 si om. BlR ||
LIBEK' III 67
sol et occidit hominem. ergo primae acutae sunt
cum mediae breues. cum uero mediae longae, uel acutae
uel inflexae: acutae cum longae ultimae uttenebraelatebrae
manipli**. haeca superioribus <[quae sunt alia 271
5 ut Catullus Sallustius ], hoc differunt quod illa consonautes
discretas habent, haec quamuis et ipsam paene ultimam
positione habent longam, nullam tamen in secunda 62 G
syllaba ex consonantibus sibi retinent sed in tertia sunt
duae. ideoque factum est ut media haec nomina teneiobrasetlatebras
acuto accentu prima syllaba proferret,
atmaniplosetfenestras paene ultima syllaba acuta
diceretur: quod quidam illud genus syllabae paene ultimae
omnino breue putauerunt, quia non terminaretur consonante;
quidam quia, licet non terminaretur consonante,
io proxima syllaba a duabus inciperet consonantibus et quod
natura litterarum L et R quia mollis estnunc longamnunc
breuem syllabam faciat. nulla autemuox Romanaduarum
uel plurium syllabarum acuto sono terminatur, inflexum
autem non alias postremum habet nisi cuius> posterior
20 parsin syllabam natura longam excurrit ut ergo et pone.
contextus oratiohis plerumque adimit aut mutat proprios 272
sonos singulis uocibus. adimit his quae referuntur ad
aliquid sequens ut praepositionibus ante urbem. nam
hic ante perdidit acutum sonum prioris syllabae. item
25postmuros. mutant accentus adiunctis uocibus que ue
ne, cum tamen conplexiua coniunctio est que, ue [cum]
expletiua ut 'Lathimque augescere uultis' et 'stimuloue
meum cor' apud Attium in Pelopidis. numquam migrauit
acutus sonus de primis syllabis in postremas, praeter
30 particulas coniunctas, quarum hoc proprium est acuere
1 pro et ras. in B || 2 cum ueio mediae (longae inflexae
add. mg.) uel (acutae uel add. mg.) inflexae acutae cum longae
ultimae/{ || 4 excidit fenestrae |] quae — Sallustius del.Grotius \\
6 penultimam B || 9 media uidetur dimidia significare [] 10 proferrent
D || 12 penultimae B || 14 quidam quia — terminaretur
consonante om. D |] 16 pro quia ras. in D \\ 17 faciat B al effici
eam add. b efficiat D |f 22 adimitis his corr. in ademtis his B
at adimit add. b || 26 cum deleui \\ 27 Ennii ann. 455 V. II
Ribbeck. trag. p. 172 |] 28taccium R actium B || migrabit Bl ||
5*
68 MARTIANl CAPELLAE
partes extremas uocum quibus adiunguntur. Graeca nomina
cum in Latinum uertuntur, nostra regula pronuntiantur
nisi maneant Graeca. Olympus igitur et Gaucasus
sicut Latina proferuntur, quam acuere uel flectere
debeant secundum rationem supra scriptam apparet. sed 5
si manent Graeca et huic regulae in peregrinis uocibus
accedimus, necesse est tamen in obliquis casibus acutos
sonos in mediis syllabis seruenf, quoniam apud Graecos
273 quoque non alio accentu haec enuntiari audimus. acutus
accentus notatur uirgula a sinistra parte in dexteram 10
63 G ascendente, grauis autem a sinistra ad dexteram descendens.
inflexi signum est sigma super ipsas literas deuexum.
accentus partim fastigia uocamus quod litterarum
capitibus apponantur, partim cacumina tonos uel sonos,
Graeci irpocujbiac. sciendum etiam uni uocabulo accedere is
omnes tres accentus posse ut est Argiletum.
274 Memoratum arbitror competenter quae sint et quem
ad modum uertantur fastigia syllabarum. nunc earum
longitudines intimabo. una quaeque enim syllaba aut breuis
est aut longa aut communis. breuis est cum uocalis 20
corripitur ac nullis consequentibus adiuuatur, autcumcor-
275 repta forma uel littera terminatur. longa <autem duobus
modis efficitur natura et positione natura: cum uocalis
producitur aut cum syllaba circumflexum accentum tenet
[uel acutum in paene ultima], aut cum monosyllaba [una 25
quaeque uocalis est] aut cum diphthonga repperitur uel cum
prima syllaba sub alia forma cuiuscumque uerbi composita
nec uocalem nec acumen mutat. positione, cum breuem
uocalem aut duae consonantes secuntur siue in
eadem syllaba siue in sequenti siue per ambas diuisae aut 30
276 in altera tria aut duplex una. duplices autem sunt X et
Z : aliquando I et C fieri possunt, ut si I inter uocales sit
3 manent BlR || 4 siut B || 6 si manente R si manent r
**(fuit si) manente B al si manent add. b || 9 audiuimus b
11 ascendentem R \\ 12 signa R || 16 argiloetum B
24 sillaba B || 25 uel — ultima deleui || una — est delevi
26 dypthonga B dyptonga D || 27 compositam B ]| 31 aut
addidi ||
LIBER III 69
ut aio Troia, item C ut 'hoc erat alma parens.' hae
autem consonantium uel duplicium quae breues adiuuant
formae tunc possunt, si in eodem sermone claudantur.
ceterum proximi sermonis consonantes nihil adiu-
5 uant praecedentem , licet Vergilius refragetur dicens
'arma uirumque cano Troiae' et item 'fontesque>fluuios- 94 0
que uoco.' diphthongi autem sunt AE OE EV AVEl. abs- 277
que his [syllabis] nulla diphthongus memoratur.
Communium autem syllabarum modi sunt octo. nam 278
io primus est cum correptam uocalem sequitur subiecta consonantibus
liquida, est enim longa ut 'uasto Cyclopis in
antro' breuis ut 'uastosque ab rupe Cyclopas'. secundus
modus cum correpta uocalis inunam desinit consonantem
sequente H, est enim longa ut 'terga fatigamus hasta'
15 breuis 'quisquis honos tumuli'. tertius cum correptam
uocalem duae consonantes secuntur, quarum prima S littera
sit, est enim longa ' unde spissa coma ' breuis 'ponite
spes sibi quisque'. quartus modus cum breuis syllaba
partem terminat orationis, est enim longa in commate ut
20 est 'nam tibi Tymbre caput Euandrius' breuis 'hoc caput
o ciues.' item alter locus , ex diphthongo fit communis :
longa ut 'Musae Aonides' breuis 'insulae Ionio in
magno'. cum uocalis enim sequitur, potest diphthongus
breuis fieri ut ' sudibusue praeustis'. alius locus, cum
25 longam uocalem alia uocalis sequitur, est enim longa 'o
ego infelix quem fugis' breuis 'sub Hio alto'. alius locus
cum pronomen C littera terminatur uocali sequente, est
enim longa 'hoc erat alma parens' breuis 'solus hic in-
1 Verg. Aen. 11 664 \\ 4 sernis D \\ 5 uirgilius bD II
7 Verg. Aen. XI1 181 \\ dypthongae B dyptonge R || 8 syllabis
deleui [] dypthongus B dyptongus R || 11 ciclopis R ||
Verg. Aen. 111 689 et 647 \\ 12 ciclopas R \\ 14 Verg. Aen.
VIIII 607 et X 493 \\ 15 honos B onus R I 16 sequuntur
B || 17 Terent. M. 1103 || Verg. Aen. XI 308 II 18 modus
b locus BR || 20 thymbre B timbre R || Aen. X 394 \\
Verg. Aen. XII 572 \\ 21 dypthonga B dyptonga R ]| 22 insulaej
Verg. Aen: III 211 || 23 dyptonga B dypthonga b diptonga
R || 24 Verg. Aen. VII 524 II 26 Verq. Aen. V 261 II
28 Verg. Aen. II 664 et IIII 22 \\
70
MARTIANI CAPELLAE
flexit sensus'. alius locus cum correptam uocalem subsequitur
Z, est «nim longa 'Mezenti ducis exuuias' breuis
'nemorosa Zacynthos'.
Dicta natura in tribus generibus syllabarum. superest
ut finales dicantur, in quibus artis auctoritas et cano- 5
65 G nica forma consistit. ac prius de nomine retractandum.
279 nominatiuus casus singularis A littera terminatus breuis
est ut Catilina Iulia. E littera Qnitus inGraecis longus
est ut Euterpe. * * * * I autem terminatus longus est
ut frugi. O breuis finitus est in Latinis ut Cato. V ter- i0
minatus breuis ut cornu. AL finitus breuis est <ut tribunal,
EL breuis ut mel, IL breuis ut uigil excepto
uno Etrusco Tanaquil. OL longa est ut sol, VL breuis
utconsul. M terminatus breuis est ut tectum, licet
huius raro occurrat exemplum, quia inter uocales M de- «
prehensum uelutmytacismiasperitatesubtrahitur. AN finitus
producitur ut Titan, en in neutris breuis est ut
rarmen, in aliis generibus Iongus utlien siren. ON
terminatus longus est ut Memnon. ar terminatus in
monosyllabis tantum longus ut Nar far. er finiius in»
latinis breuis est ut puer, excepto uno monosyllabo uer.
in Graecis producitur ut aer. IR terminatus corripitur
ut uir. OR terminatus breuis est ut auctor. VR terminatus
corripitur iit murmur excepto uno monosyllabo
fur. as finitusin Latinis nominibus producitur ut facul- *5
tas paupertas, in Graecis> tunc tantum breuis est cum
genitiuus DOS fuerit terminatus utArcasArcados. ES
terminatus in Graecis nominibus breuis est ut Anchises,
in Latinis, si quintae declinationis fuerit, producitur
66 0 ut d i e s. si tertiae, tunc longus est, cum genitiuus singu- ss
1 sequitur R || 2 Verg. Aen. XI 7 || 3 Verg. Aen. III
270 || zachintus B zacintus R zacinctus r || 8 catulina R []
9 lacunam indicauit Koppius || 10 post Cato add: in Qraecis
longus est ut Dido p \\ u terminatus breuis (est add-
RD) BRD u terminatus longus p sed talia retinui cf. p. 71, 32
12 breuis est D || breuis est D || 13 uno et etrusco D
15 currat B \\ 16 moetacismi BlD || 18 longus est D
19 mennon BlD \\ 21 uno om. BlD \\ or B os D \\ 22 ut fur
BlD || 28 ancises R []
LIBER III 71
laris non crescit syllaba ut labes uel crescens E productam
ante ultimam syllabam retinet ut quies quietis.
nam si eam in I mutauerit ut miles militis,
aut corripuerit ut seges segetis, corripitur exceptis
5his Ceres pes atque his similibus. is finitus breuis
est ut agilis. os terminatus tunc est in Latinis breuis,
cum genitiuus ante ultimam syllabav non habet
naturaliter longam ut os ossis. in Graecis tunc corripitur
cum genitiuus diphthongo terminatur ut AfiXoc
w [toO] ArjXou. vs finitus breuis est ut doctus sed longus
fit si genitiuus syllaba creuerit et ante ultimam I
aut V productam habuerit ut uirtus et in uno inflexibili
ut pus. T derminatus corripitur ut caput. C
finitus duo nomina tantum facit ut allec quod produ-
15 citur , et lac de cuius declinatione dubitatur. genitiuus 280
singularis tunc producitur cum aut nominatiuo similis
est ut senatus aut diphthongHm habet ut Iuliae, aut
I terminatur ut docti, in ceteris corripiLur. datiuus
singularis producitur ut Pompeio, in Graecis corri-
»pitur si I littera finiatur ut Palladi. accusatiuus singularis
in Graecis tunc tantum corripitur cum A uel
ON terminatur ut Thesea Delon, in Latinis uero breuis
est uldoctum. uocatiuus singularis A littera terminatus
in Latinis omnibus uel in Graecis femininis
25 corripitur ut tabula Musa, in masculinis longus est
Aenea. E terminatus in Latinis breuis est ut docte,
in Graecis producitur ut T y d i d e , exceptis his quae nominatiuus
Graecus OS terminat utPhoebos Pboebe. I
lerminatus in Latinis longus est ut Mercuri, in Grae-.
* cis corripitur ut N a i. O terminatus in Latinis breuis
est ut Cato, licet Vergilius contra sentiat, in Graecis 67 G
producitur ut Dido. V terminatus corripitur ut
cornu. in <consonantes uero desinens nominatiui sequitur
regulam exceptis Graecis nominibus, quae saepe
1 e B est R [| 3 mutet R || 5 pes /? spes B || 8 os
oris R || 9 dypthongo B dyptongo R || 17 dypthongam B
dyptongam R || 26 e om. R \\ 27 tidide R \\ 28 foebos
oebe B phebos phebe R \\ 31 uirgilius R ||
MABTIANI CAPELLAE
mutantur uarietate linguarum ut Diomedes. ablatiuus
singularis semper producitur absque cum E terminatur
in his duntaxat hominibus, quae tertiae fuerint
281 declinationis ut a pariete. nominatiuus et uocatiuus
plurales in masculino et feminino genere producuntur 5
ut fluctus terrae, in neutris breues sunt utfata, in
Graecis uer»cum S uel A terminati fuerint ut rhetores
poemata: in aliis uero longi sunt ut Musae.
genitiuus pluralis breuis est ut doctorum, in Graecis
longus, sed Graeca declinatione, ut 0iXouvujv. datiuusi0
pluralis et ablatiuus si is fuerint terminati producuntur
ut doctis, si bvs corripiuntur ut hominibus. at
si Graeca sit declinatio, in terminatus datiuus corripitur
ut Arcasin, alias longus est. accusatiuus pluralis
in omnibus masculinis uel femininis producitur ut «
doctos Iulias, in neutris corripitur ut moenia, in
Graecis uero si as fuerit> terminatus et ueniat a genetiuo
os finito corripitur ut Arcadas, alias producitur
ut Musas.
282 In omnibus pronominibus singularis nominatiuus »
correptus inuenitur exceptis duobus monosyllabis tu et
qui. genetiuus singularis I uel E prolatus longus est
ut mei meae, alias breuis ut illius. datiuus singularis
semper productus est ut nostro exceptismihi
tibi sibi quae indifferenter accipiuntur. accusatiuus «
singularis corripitur ut illum exceptis me et te. uo-
68 G catiuus singularis a nominatiuo suo non dissentit. ablatiuus
singularis longus est ut ab illo. nominatiuus
et accusatiuus plurales tunc tantum corripiuntur cum
A fuerint terminati ut nostra. genetiuus pluralis num- m
quam producitur ut illorum. datiuus et ablatiuus plurales
is terminati producuntur, bvs finiti corripiuntur.
283 In omnibus uerbi modis temporibus numeris per-
7 rethores D || 10 OtXouvujv Hercherus philenon BD |j
17 genitiuo B || 18 archadas B \\ 20 de pronomine ante in
omnibus add. BB. |] 22 et 30 genitiuus B \\ 33 de uerbo
ante in omnibus add. BR || uerbi scripsi uerbis BM \\
LIBER ni 73
sonis coniugationibus haec uniformis est ratio. quaecuraque
persona A fuerit terminata producitur ut canta.
E linita breuis est ut lege, nisi a secunda coniugatione
ueniat ut doce, tunc enim longa est. I terminata
5persona semper producitur ut nutri. O quae finitur
correpta est ut audio, licet auctoritas et in his discrepet.
nam primae coniugationis primam personam
Vergilius longam facit ut 'canto quae solitus' et 'terra
Ubi mando.' tamen monosyllaba etiam producenda
wsunt ut do sto flo. V terminata persona producitur.
am quae finitur breuis est ut legebam. or finita
corripitur ut legor. S littera terminata uerba producuntur:
si paene ultima littera A uel E fuerit ut amas
doces excepto monosyllabo es et his quae ex eo fiunt
l5ut ades. si uero I ante S habuerit, corripitur ut legis
legitis excepta secunda persona indicatiui modi
temporis praesentis numeri singularis a tertia coniugatione
producta ut nutris audis et a uerbo uolo
uis. si uero V ante S habuerit, correpta erit ut nu-
Jotrimus. T littera terminata correpta sunt ut legit.
C (finita producuntur ut produc. participia licet per
casus flectantur, a nominibus omni tamen ratione dissentiunt.
69 Q
Aduerbia monosyllaba ut huc uel quae ex his 284
^flunt ut f illuc, omnia producuntur exceptisbis et ter.
quae uero A finiuntur longa sunt ut una. quae in E
desinunt producuntur utdoctepulchre, exceptis quae
aut non comparantur ut rite, aut in comparatione deflciunt
ut bene impune. quae I finiuntur longasunt
3(1 ut heri praeter ibi et ubi et quae componuntur ex
ipsis ut sicubi, item quasi. quae O finiuntur a se
uenientia breuia sunt, ab aliis ducta producuntur ut
falso, licet auctoritas uariet. quae V flniuntur longa
8 uirgilius br \\ Verg. ecl. II 23 et VIII 93 || 9 mono-
8yllabae R \\ 13 penultima b l| 24 ante aduerbia' add. de adnerbio
BR || 25 pro illnc (cf. p. 74, 5) requiritur adhuc uel
simile aliquid || 27 producentur B' || 31 post quasi add, corripitur
p ||
74 MARTIANI CAPELLAE
sunt ut noctu. quae L terminantur corripi debent
ut semel. quae M N R finiuntur breuia sunt ut
cursim forsan fortiter. quae S> terminantur tunc
tantum producta sunt cum ante eam A habuerint.
quae C finiuntur producta sunt ut illuc. 5
285' Omnium participiorum temporis futuri nominatiuus
singularis breuis est ut Iecturus, genitiuus et
datiuus singularis producitur ut lecturi lecturo
excepto praesentis temporis participio quod genitiuum
corripit ut amantis. accusatiuum et uocatiuum bre- io
ues esse constat ut lecturum lecture, ablatiuus
singularis tantum corripitur ut amante legente.
nominatiuus et accusatiuus plurales in masculini uel
feminini generis participiis producuntur ut lecturi
70fflecturos, in neutris corripiuntur ut lectura. gene- is
tiuus pluralis breuis est ut lectorum. datiuus et
ablatiuus plurales IS terminati producti sunt, bvs finiti
breuiantur.
286 Copulatiuae et disiunctiuae et expletiuae coniunctiones
breues sunt, nisi positio fecerit longas. de cau- 20
salibus uero et rationalibus quae A terminantur exceptis
ita et quia productae sunt ut propterea
interea. quae I terminantur excepta una nisi producuntur
ut si. quae in N desinunt si ante eam I
habuerint producuntur ut sin. alias breues sunt. ce- 25
teras uero omnes correptas esse constat.
287 Praepositiones quae in A exeunt solae productione
laetantur ut contra et extra et una monosyllaba a.
ablatiuae praepositiones omnes corripiuntur exceptis
monosyllabis, quae uel ex uocalibus constant uel uoca- 30
libus terminantur ut e et de. utriusque casus praepositiones
correptas esse non dubium est.
288 Interiectiones longae sunt si monosyllabae fuerint
6 ante omnium add. de participio R K de participio B ||
13 pIuraies** || 14 genitiuus B || 16 pluralis B | 19 de
coniunctionibus ante copulatiuae add. BR || 27 de praepositione
ante praepositiones add. BR || 28 et extra B extra R
33 de interiectione ante interiectiones add. BR ||
LIBER III 75
ut heus, si uero disyllabae uel trisyllabae erunt, quoniam
speciem retinent partium orationis, exemplo earum
quarum similes erunt iudicandae sunt ut papae.
Haec ita ut dixi per omnes partes orationis in ulstimis
syllabis <obseruanda sunt, exceptis positione longis
et diphthongis.
Expleta cursim syllabarum pagina est: 289
iuganda demum uerba. nam probabilis
hic ordo rebus quique disgregabitur
w in bina demum. prima nam proportio
dicenda, Grai analogiam quam uocant.
ac mox repulsa quae nouantur regula
uulgoque docti quae anomala nominant,
bis quarta fandi quis paratur portio
15 uel uulneratur ductus oris integer,
quantumque solo inditum libellulo>
potest probare serium fastidium.
analogia est igitur, quae Latine proportio dicitur, 290
obseruatio similium inter se loquellarum. nam primum
»omnia nomina Latina duodecim litteris terminantur: uocalibus
quinque et semiuocalibus sex atque una muta T
ut caput. A igitur uocalium prima terminat masculina ut
Catilina Iugurtha, feminina *+** ut aduena, feminina
etiam Graeca utHelenaAndromacha, pronomina
«quoque ut altera sola illa. quibus si detrahas A et
ivs addas, genitiuum singularem feceris ut dicimus altenus
solius, si uero I, datiuum ut alteri soli. illa
uero quae sunt Graeca neutra ut poematoreuma tres
casus in utroque numero similes habent: in genitiuo sin-
30 gulari tis adsumunt, in datiuo S amittunt, et in E correptam
ablatiuum finiunt, atque in plurali datiuo et ablatiuo
genitiui singularis formam seruant, licet et bvs
Possint assumere. E correpta nomina terminata, quae 291
1 dissyllabae B || trisillabae B || 6 dypthongis B dyptongis
D ]] 19 loquelarum br || 23 lacunam indicauit Grotius []
25 detrahis tt |] 27 solus R ||
76 MARTIANI CAPELLAE
Latina sunt, neutra sunt ut monile sedile. haec praeter
casus, quos similes habent, datiuum cum ablatiuo confundunt
ut huic et ab hoc monili sedili, quoniam
ablatiuus si in E exierit quattuor casus similes faciet, quod
neutrorum nominum declinatio non admittit. nam quae 5
* E producta in nominatiuo finiuntur, Graeca sunt generis
G feminini utAgaueAutonoe Graecorum more sunt declinanda
, ut nominatiuus datiuus uocatiuus et. ablatiuus
pares sint, genetiuus S, accusatiuus N fmiantur. quae
autem nomina E in A conuertunt utAndromacheAn-w
dromacha sic declinantur ut Latina in A exeuntia. I littera
terminata Latina nomina lotius generis sunt ac monoptota
ut frugi nihili. gummi autem et sinapi peregrina
sunt neutri generis et tantum numeri singularis
sed casus eodem modo decurrunt excepto genitiuo, quiij
S recipit ut sinapis gummis, quamuis recte dicatur
292 haec gummis. O littera nullum nomen in neutro finit,
nam aut masculina sunt ut Cicero aut feminina ut Iuno
hirundo aut utrique generi communia ut homo. quorum
declinationes in duas <species exeunt, nam aut 0 lit- *>
teram in obliquis casibus retinent ut unio unionis, aut
I ut cupido crepido cupidinis crepidinis, utraque
autem syllaba crescunt in obliquis casibus praeter
uocatiuum singularem. caro autem praeter hanc analogiam
ut declinetur consuetudo optinuit, item A n io, quae »
in sua declinatione unica sunt et sine exemplis similium
declinantur. faciunt enim huius carnis Anienis.
duo et ambo cum sint semper pluralia, non sunt adnumeranda
his quae supra dixi, sua enim consuetudine declinantur.
Graeca nomina quae O littera finiuntur, ea»
quae a prima positione in nostram formam transierunt ut
leo draco sic declinantur ut Cicero Milo, ea uero
quae primam sui positionem integram seruant ut Io Ino
Graeco more declinantur, ut faciant in genitiuo Ius Inus
4 quatuor BR || 9 genitiuus R || acusatiuus B et accasatiuus
R || 15 per ante casus add. Vulc. II 22 in i B'D ||
crepedinis D || 32 milio BD ||
LIBER III 77
accusatiuo lun Inun> et ceteris casibus similiter, quamquam
cosuetudo hanc Io dicat. turbo si nomen est proprium,
ut Cicero declinatur, si autem uim uenti significes
aut puerilis ludi instrumentum, ut cupido declina-
Hur. V littera tantum neutra finiuntur ut cornu ueru, 293
quod in plurali facit uerua. apud ueteres etiam specua 73 G
dicebant. horum nominum plurales declinationes carent
dubitatione. nam tres casus ut in omnibus neutris similes
sunt, item datiuus et ablatiuus in Bvs syllabam exeunt,
w daliuus et ablatiuus singularis in genitiuo plurali vm syllabam
iungit. quaeritur autem de genitiuo singulari quem
alii in vs alii in V litteram egerunt, nec non datiuo quem
alii in I agunt ut genui cornui, quidam ueteres secuti
ablatiuo similem faciunt huic genu cornu, quoniam
is pluraliter genubus et cornubus amissaque ultima
syllaba relinquitur datiuus singularis sicut fit in ciuibus
et suauibus, et quomodo genibus et cornibus dicimus,
I littera in locum V litterae transit, et sic ut opti -
mum et maximum item dicimus cum optumus et
»maxumus diceretur. sunt aliqui qui genitiuo casu genuis
et cornuis dicant, sed non debet genitiuus plus
habere syllabas quam datiuus et ablatiuus. quamuis.ergo
dissimilia sint senatus et exercitus, tamen sic genus
et cornus genitiuo dicendum est quem ad modum sesnatus
et exercitus. praeterea quaecumque nomina
uel participia genitiuo singulari in IS exeunt , datiuo plurali
syllaba crescunt ut Catonis Catonibus, secundum
quam rationem si esset genuis cornuis, genuibus
fecisset, ut syllaba cresceret. L littera nomina finita du- 294
30 plicem formam habent. prima est in qua masculina sunt
ut Annibal Asdrubal neque alia fere propria quam
Punica excepto Solis nomine, item feminina utTanaquil
nomen Etruscum, et communia ut uigil pugil, quae
4 strumentum BlR \\ 10 in genitino plurali om. BR
aid. d || nm B im R || 12 alii in i litteram B litteram
omissis ceteris R alii in is syllabam D || 13 quidam b qui
BR || 15 genubus et cornubus BR genibus et cornibus br ||
18 Utterae om. R \\ transiit R \\ et om. R \\ 31 hannibal R ||
78 MARTIANI CAPELLAE
omnia easdem declinationes habent. Altera species neutrorum
est ut mel fel, quae hoc differunt a superiore
declinatione quod monosyllaba sunt et L litteram per
obliquos casus geminant. nam in nominatiuo qui E littera
finiuntur ut proconsule naturam propriae prae- 5
positionis intuentur, <pro quippe ablatiuo tantum praefer-
74 0 tur. nam respiciunt cum proconsul dicitur non duabus
uocibus sed composito nomine dici ut procurator
propugnator nec quicquam obesse exemplo quod haec
nomina possunt uerba ex se facere ut procuro pro-io
pugno [nam praepositio perit] proconsulo autem
non facit licet consulo faciat. tamen si proconsule dicatur
in casu nominatiuo monoptoton erit, sed propter
consuetudinem proconsul dicatur, ut declinari possit,
quem ad modum illa quae L littera terminantur ut uigil u
mugil pugil, quoniam in plurali genitiuo mugilum
dicimus et pugilum: nam si mugilis esset nominati-
295 uus ut agilis, mugilium faceret ut agilium. M littera
etiam neutra finiuntur ut telum scamnum. sed
hoc animaduertamus, quoniam quae in nominatiuo I ante*
ultimam syllabam habent in genitiuo singulari item datiuo
et ablatiuo pluralibus eandem gemina->re debent ut
lilium folium, quoniam genitiuus aut pares syllabas
nominatiuo habet ut scamnum scamni aut plures ut
caput capitis, pauciores numquam. praeterea datiuus»
O littera finitus in I eam conuertit ut scamno scamni,
sed consuetudo et auctoritas ueterum ingeni [et] consili
imperi per tres syllabas maluit dicere. uasum
an uas dici debeat quaeritur, quoniam quaecumque neutra
non M littera nominatiuo finiuntur si pluralem reci- w
2 est om. B ]| 3 cum BR 1 quod Rm \\ & nam in nominatiuo
qui E littera finiuntur ut proconsule naturam propriae
praepositionis intuentur scripsi nam de proconsule in nominatiuo
qui E littera finiunt naturam propriae praepositionis
intuentur BR (de puncluatum in B) || 7 nam D non B ||
9 nec b ne BD |] 11 glossam deleui || ante proconsulo uidelvr
proconsul et ante consulo addendum consul || 20 quae in b
quae B qui D || 21 in om. B || 27 ingenii et (del.p) consilii
imperii BlR \\
LIBER III 79
piant, datiuo et ablatiuo in bVS cadunt. itaque monile
monilibus genu genibus pecus pecoribus nomen
nominibus marmor marmoribus, secundum
quae uas uasijius facere debuit et in genitiuo horum
suasum, quoniam quaecumque neutra singularia ablatiuo
E littera finiuntur, genitiuum pluralem lotidem syllabarum
habent quot ablatiuum singularem ut a nemore
nemorum capite capitum, sed hoc nomen per anomaliam
deciinatur et erit singulari nominatiuo uas, geniiotiuo
uasis datiuo uasi ablatiuo a uasi, plurali autem
numero sic declinabitur ut scamna. Lucretius tamen
genitiuo u a s i ut 'rarique facit lateramina uasi.' N littera
terminantur masculina ut flamen pecten, communia
duobus generibus ut tibicen fidicen, quod frequen-
15 ttssimi auctores non probant, nam et tibicinam et fidicinam
dicunt, item neutra ut nomen flumen. quae
omnia manifesta declinatione uno modo declinantur. altera
species est generis masculini, quae E Iitteram ante extremam
N seruat ut lien rien, quae tamen ipsa quoque in
Nceteris ut superiora declinantur. gluten quoque his
simile est licet Sallustius glutinum dixerit. item feminina
quasi similia uidentur. iam ren singularis nominatiuus
nec ullus alius ablatiuo excepto in usu est. Graeca,
quae N finiuntur, praecedentes habent litteras A E I O ut
^ Alcman Cephen delphin Phaethon, ex quibusquae
an en IN terminantur exemplo superiorum declinantur
ut fulmen numen fidicen, quae uero on finiuntur,
si producta ON Graece declinantur <ut Xeujv , eandem litteram
et apud nos producunt ut Cicero Scipio. ea
^autem, quae ex productione nominatiui casus corripiuntur
in reliquis figurationibus utAmphion Creon Aga-
12 Luer. VI 233 || litteramina R || 18 generis om. R II
19 seruant R || 21 (salustius R) fragm. hist. IIII 2 Dietsch [|
feminina R flemina B ai feminina b \\ 22 iam scripsi nam
t u ft r 11
BR jI reo reo R reoren D reor eoBfsed exglossa supra scripta
apparet scholiastam cod. B ren legisse) \\ 25 cefen delfin BR \\
foeton B feton R || 28 Graece scripsi greca BR || 31 anfion
BD || agamennon BD \\
80 MARTIANI CAPELLAE
memnon, amittunt apud nosNlitteram in nominatiuo et
comparabuntur his Latinis quae conuersis casibus correpta
efferuntur ut uirgo turbo. quae apud Graecos
recipiunt T litteram, apud nos quoque eandem habebunt,
297 ut Phaethon Phaethontis. R littera praecedente A 5
terminatorum ut Caesar lar far par impar una
torma est nisi quod neutrum in reliquis casibus R litteram
geminat ut far farris. poetarum uero licentia haec nomina
pluraliter dixit, cum omnia nomina , quae pondere
aut mensura aestimamus, pluralem numerum non admit- 10
tant ut aurumplumbum triticum oleum. Errant
crgo qui parium dicunt, quoniam haec in plurali tri
ptota sunt ut hi Caesares hos Caesares> 0 Caesares,
nec potest accusatiuus I habere ante S si genitiuus
76 G ante V R habet. uidentur tamen qui parium dicunt 15
nominatiuum pluralem generis neutri intueri et quoniam
par ia dicuntur ut suauia, facere parium ut suauium.
298 R httera praecedente E terminatorum species sunt sex.
prima quae genitiuo casu nullum incrementum admittit et
in I litteram mutatur ut aper niger macer: apri»
nigri macri. secunda haec tener lacer puer: teneri
laceri pueri. tertia ut imber uter, quae a
superioribus hoc differt quod haec in genitiuo S litteram
accipit et datiuo I finitur et non crescit ut secunda species
et in genitiuo plurali ivm litteris finitur. quarta ut m a ter 25
pater frater, quae datiuis pluralibus non ut prima species
apris sed fratribus facit, nec ut secunda syllaba
crescit et in genitiuo plurali Vm syllabam habet, dicimus
enim patrum fratrum nonut tertiautrium imbrium.
praeterea tres casus similes habet hi patres hos pa-»
tres o patres, cum imber et uter hos imbris et
utris faciat. quinta species est ut passer anser later
mulier, quae a secunda specie boc differunt quod illa
cum incremento syllabae I Iittera finiuntur ut gener
4 t D e B || 5 foeton foetontis BD || littera om. D \\
9 com D || 1S nt B u D || 15 habeat R \\ 19 amittit BlR ||
21 haee] hoc R || 22 inber R |] 27 ut om. BR add. D || 29 ut
utrium R || 30 similiter B \\ hii BR ||
LIBER III 81
generi, haec in S exeunt ut passer passeris et in
ceteris discrepat. piper namque et cicer neutra in
quinta specie habentur, nam ut passer ita declinantur
in numero singulari, quem numquam egrediuntur. sexta
sspecies ut neuter uter. neutrius enim et utrius
facit et declinantur ut cetera pronomina, quae in ivs
litteras genitiuos et in I datiuos agunt. praeterea eos genitiuos
et datiuos communes habent cum reliquis generibus
id est feminino neutroque. R littera praecedente I 77 G
wuna tantum species est uir. R littera praecedente O terminatorum
species sunt duae, alia quae per obliquos casus
producuntur ut sopor soporis color coloris, alia
corripiuntur nt arborarboris, sed unomodo declinantur.
Castoris et Hectoris genitiuos ueteres produk
xerunt, sed nos corripimus, quoniam Graeci horum nominum
genitiuos corripiunt. R littera praecedente V terminatorum
species sunt duae: prima ut satur quae genitiuo
I fmitur ut s a t u r i , secunda quor um genitiuus in is litteras
exit ut sulphur sulphuris augur <auguris.
«neutra autem quae VK litteris finiuntur alia retinent Vlitteram
ut sulphur sulphuris, alia in O mutant ut ebur
eboris. S littera finitorum nominum formae sunt octo. 299
nam aut A littera praeponitur utMaecenas ciuitas
aut E ut uerres moles, aut I ut panis, aut O ut
«custos nepos, alias V ut uetus Ligus, alias R ut
iners, alias N ut serpens, alias P ut praeceps. S
autem littera praecedente A species sunt duae. prima ut
Maecenas Laenas, secunda ut nostras Priuernas
quae a superioribus hoc differunt, quod communia sunt
M omnibus generibus et assumere debent I litteram in genitiuo
plurali quae neutralibus in plurali nominatiuo accusatiuo
uocatiuo familiaris est. igitur nostratium
Priuernatium dicemus, quia sunt haec nostratia>
Priuernatia, sed et praegnatium etoptimatium
^dicimus, quia accusatiuus pluralis I litteram habet ut
2 et add. Vulcanius || 6 ius p us BR [] 14 ectoris R ]]
19 sulfuris I) || 21 in o mutant D immutant B || 22 nominum
formae sunt B omnium sunt D || 31 acussatiuo D \\
HABTIANUS CAPELLA 6
82 MARTIANI CAPELLAE
hos et bas optimatis et has praegnatis, quamuis
ueteres praegnatum et optimatum dixerunt. praeg
n a s autem feminini et neutri generis est. a s et m a s
cum sint monosyllaba , analogia non tenentur sed propria
quadanyieclinatione assis et maris faciunt et in plurali 5
300 assium marium. fas et nefas aptota sunt. Graeca
nomina, quae apud nos in as exeunt, tres species habent.
prima est ut Olympias Pythias, nam Olympiadis et
Pythiadis facit. secunda ut Pallas Thoas Allas,
nam Pallantis Thoantis Atlantis facit. tertia utio
Aeneas Pythagoras Lycas, nam facit Aeneae Pythagorae
Lycae, quando nostra ratione nomina quae
genitiuo in E exeunt nominatiuo A finimiur ut Catilinae
7* G Catilina. sedhaecGraeca sunt: ideo in nominatiuo S litteram
retinent. quaedam tamen perdunt S litteram in nomi- is
natiuo ut Nicia Mela. Ergo in his nominatiuis consuetudo
seruanda est. S littera praecedente E termina-
301 torum species sunt quinque. prima quorum nominatiuus
et accusatiuus et uocatiuus plurales similes sunt, genitiuus
pluralis in Vm exit ut Hercules proles, Herculumao
prolum. secunda species est, quae a superiore hoc differt
quod genitiuum pluralem in ivm compellit «ccusatiuum
in ES ut nubes rupes cautes. in qua forma
masculina non habentur. tertia, quae etiam si aliquam
inter se habent differentiam in declinatione, tamen quo- 25
niam incremento syllabarum pares sunt in obliquis casibus,
in unam speciem rediguntur ut Ceres bipes
merces, masculina autem exempla non sunt nisi Graeca
ut Chremes Laches. quarta species hoc differt a
praecedente quod per obliquos casus E in I compellit, so
cum superior E litteram seruat : uidelicet quoniam in nominatiuo
non ut superiora E producunt sed contrahunt
ut hospes antistes ales comes. quinta species a
4 et ante analogia add. r || 5 faoit R |J 6 assum BR
corr. p || 11 phytagoras R [] licas BR ]] phitagorae R ||
12 licae BR || 13 finiuntur add. p || 20 ercules B || 24 habentur
D habent BR || 28 masculini Rb \\ exempli bRl ||
30 per obliquos B ||
LIBEU III 83
superiore hoc differt quod genitiuus auctus syllaba I littera
finitur, qui etiam datiuus habebitur, accusatiuo in em
exit, ablatiuo in E productam, cui adiecta rvm syllaba
genitiuum pluralem facit. cuius numeri nominatiuum
5 cum prima positione et uocatiuo <singulari confundit, datiuum
et ablatiuum bvs syllaba finit ut facies dies
spes acies. sed consuetudo rei et spei corripuit, fortasse
quod monosyllaba sunt. S littera praecurrente I 302
terminatorum alia crescunt per obliquos casus, alia intra
m modum positionis continentur, dumtaxat in numero singulari.
eorum igitur quae non crescunt species sunt duae.
prima generis masculini ut scrobis mensis, licet Lucanus
exiguam scrobem dixerit, feminini et communis
ut canis iuuenis, quorum declinatio liquet.
15 secunda species hoc a superiore differt quod ablatiuum 79 G
in I litteram finit, accusatiuum in IM, ut duo sola masculina
Ligeris Tiberis, feminina clauispeluis turris
sitis tussis. hanc rationem declinandi manifestam
diminutio facit, quae I producta in omnibus istis pronun-
» tiatur. itaque quotiens dubitamus de nominum enuntiatione,>
diminutionem eius consulemus. eorum quae syllaba
crescunt species sunt duae, quarum altera corripit
I litteram, in qua forma sunt masculina sanguispuluis
Iapis, feminina cuspis cassis, in quibus nihil interest
» quod alia in declinatione I conseruant alia in E transeunt.
item quod alia dis alia RIS syllaba in genitiuo finiantur.
altera species I litteram producit in nominatiuo glis
lis amnis quam et in obliquis similiter conseruant et
in genitiuo plurali I ante vm syllabam dicimus gli-
Mrium litium amnium non ut superiora lapiduni
cuspidum cassidum. S littera praecedente O ter- 303
minatorum cum sit paruum discrimen, una species potest
I auctus scripsi aucta BR || 6 et 01». R || 9 crescunt
Vulcanius crescit BD || 10 continetur BD corr. Vulc. ]| dumtaxxat
D || 11 species sunt tres BD corr. marg. Vulc. ||
12 Luc. VIII 576 || 14 ut canis om. D \\ 16 finiunt D || 20 quociens
D \\ 26 ris syllaba B trissyllaba R || 27 is litteram B I!
glis amnis B lis add. b gliris (glis r) samnis R \\ 29 glirum R \\
30 samnium r \\
6*
84 MARTIANI CAPELLAE
esse. nam cum omnia in obliquis syllaba crescant, hoc
differunt quod quaedam in genitiuo S litteram in T,
quaedam in D, quaedam in K conuertunt ut nepos
nepotis, custos custodis, monosyllaba masculina
ut flos floris, ros roris, item neutrum os oris. in 5
ossibus autem nominatiuum consuetudo facit os contra
rationem quoniam in genitiuo R non habet. sed
nec ossum potest dici, quoniam neutra quae nominatiuo
M terminantur bvs syllabam non admittunt numero
plurali. ergo in monosyllabo anologia non te- 10
304 netur. S littera praecurrente V terminatorum species
sunt sex. in prima genitiuus I simplici, uocatiuus E
terminantur ut Marcus Sextus, genitiuus ut Marci
Sexti, uocatiuus ut Marce Sexte. secunda species
a superiore hoc distat quod genitiuo I geminat et in 15
uocatiuo I terminatur ut Antonius lulius, huius
Antonii Iulii facit etoAntoni luli. in ceteris cum
80 0 superiore consentiunt. tertia species nominatiuum cum
uocatiuo miscet et genitiuo easdem litteras producte
conseruat, datiuo V et I, ablatiuo V, accusatiuo vm ter- 20
minantur ut senatus fluctus exercitus quae pluraliter
nominatiuum cum accusatiuo et uocatiuo in vs
productum agunt, genitiuum in VM, datiuum et ablatiuum
in bvs syllabam. quarta species incrementum
syllabae per obliquos casus accipit ita tamen ut ali- 25
quam uarietatem inter se habeant. quaedam enim V
litteram <retinent alias correptam alias productam, ut
Ligus Liguris palus paludis uirtus uirtutis.
quaedam eandem V litteram in E mutant ut uetus
ueteris genus generis Venus Veneris, quaedam 30
in O ut nemus nemoris, quaedam tamen uno modo
declinantur. laus et fraus cum sint monosyllaba et
duas uocales habeant iunctas in eadem specie habentur,
quia similiter syllaba crescunt. quinta species prono-
8 nec p nunc BR || 9 amittunt R \\ 12 simplici bR simplicem
B || uocatiuo BlR \\ 24 syllaba R \\ 30 genus generis
om. B || quaedam in o ut nemus nemoris om. D || 31 quaedam
p quae DB \\
IJBER III 85
minum quae vs terminantur ut unus solus totus,
quae hoc modo declinantur unus unius uni unum
une ab uno uni unorum unis unos uni ab
unis. sexta in evs ut hinuleus eculeus a uoca-
5 tiuo E littera geminata efferuntur ut eculee hinulee.
sed quidam malunt in ev ut Tydeu uocatiuo
Graece dicere. S littera finita praecedente I neutra 305
monoptota sunt ut tressis sexis. S littera praecedente
V duae species sunt. prima quae in 1 genitiuum
wagit et pluralem non habet ut uulgus pelagus. uirus
Lucretius uiri dicit,> quamquam rectius inflexum
maneat. in secunda specie sunt quae per obliquos
casus crescunt et genitiuo singulari in ris litteras exeunt
ut genus nemus, ex quibus quaedam V in E
«mutant ut olus oleris ulcus ulceris, quaedam in
0 ut nemus nemoris pecus pecoris. in dubitatione
ueniunt fenus et stercus, in E an in O mutenl,
quoniam quae nvs syllaba finiuntur V in E mutant
ut uulnus genus funus et funeratus di- si G
»cimus. fenus enim exemplo non debet nocere, cum
inter dubia genera ponatur. item ueteres sterceratos
agros dicebant, non stercoratos. S littera finita 306
nomina praecurrentibus N uel R omnia sunt unius generis,
nisi quae ante S R habent interdum D recipiunt
25ut socors socordis, interdum T ut sollers iners.
in plurali quoque excepto genitiuo et accusatiuo
omnibus casibus similiter declinantur. nam quaedam
in vm genitiuo, accusatiuoin es exeunt utMars Aruns,
quaedam in ivm ut sapiens patiens, et ob hoc ac-
3°cusatiui eorum in is exeunt. pleraque autem ex his
nomina tribus generibus communia sunt et I litteram,
quam habent neutra in nominatiuo plurali, dant etiam
3 une p unus BD || 4 in om. B || inulens BD \\
5 inulee BD || 8 monoptata BD ]| 11 Lucr. II 476 || 17 faenus
B foenus B (fenus D) \\ 19 funus RB fenus r foenus b II
funeratus B feneratus Rb \\ 20 fenus RB al fu add. b \\
21 stercoratus R \\ 22 sterceratus R \\ 25 solers R || 28 arruns
B || 31 et n litteram B \\
86 MARTIANI CAPELLAE
genitiuis reliquorum generum cum quibus communia
307 sunt. T littera neutra tantum nomina quaedam pauca
finiuntur ut git quod non declinatur, et caput sinciput.
quidam cum lac dicunt, adiciunt T propter quod
facit lactis. sed Vergilius Mac mihi non aestate nouum 5
non frigore defit' quippe cum nulla apud nos nomina in
duas mutas exeant, et ideo ueteres lacte in nominatiuo
308 dixerunt. X littera terminatorum quaedam in genitiuo
plurali, in quibus omnia communia, in ivm exeunt, ob
hoc accusatiuo in I et S : plurima uero genitiuo in V et i0
M non praecurrente I et ob hoc in E et S accusatiuo exeunt.
nam in reliquis consentiunt utpote cum singulariter
omnia nominatiuo habeant X , genitiuum in I et S agant,
datiuum in I littera, ablatiuum E defmiant, adiectaque M
accusatiuum definiant impleantque, pluraliter uero dati- io
uum et ablatiuum bvs syllaba finiunt. <nam de ceteris de
' quibus dissident ueteres, quidam atrocum et ferocum
qua ratione omnium X littera finitorum una species uidebitur.
huic X litterae omnes uocales praeferuntur ut
capax frutex pernix atrox redux. ex his nomini- 20
bus quaedam in nominatiuo producuntur, quaedam corripiuntur,
quaedam consentiunt in nominatiuo, in obliquis
82 G dissentiunt. pax enim et rapax item rex et pumex
item nux et lux primam positionem uariant. at nix et
nutrix item nox et atrox sic in prima positione con- 25
sentiunt ut discrepent per obliquos. et illud animaduertendum
est quaedam ex his X litteram in G quaedam in
C per declinationes compellere. lex enim legis, grex
gregis facit et pix picis, nux nucis. nam inhis.quae
non sunt monosyllaba , non numquam X littera genetiuo 30
in C conuertitur ut frutex fruticis ferox ferocis.
s u p e l l e x autem et senex etnix priuilegio quodam con-
5 Verg. Buc. 11 22 || 7 in om. B \\ 12 utpute R \\ 14 literam
R \\ in e difiniant R || 15 difiniant /{ |] 16 et ablatiuum
busi? ablatiuumquibus/{ || de addidi || 21 quaedamfl quae-ff II
24 lux B dux D \\ 26 animaduertendum — quaedam om. D ||
27 his D is B || quaedam ante in g del. in B add. D || 28 post c
add. quaedam in o D || 29 quae B quaedam D [] 30 genitiuo
B || 31 post ferocis add. facit D || 32 suppellex BD ||
LIBER III
tra rationem declinantur, quoniam supellex duabus>
syllabis crescit; quod uetat ratio. et senex ut in nominatiuo
item genitiuo disyllabum manet, cum omnia X littera
terminata crescant. et nix nec in C conuertitur utpix
5 nec inG ut rex sed in V cumconsonans in uocalem transire
non possit. in plurali autem genitiuo ablatiuus singularis
formas uertit. nam in A aut 0 terminatus in BVm
exit, E correpta in vm, producta in rVM, I terminatus in
ivm, V terminatus in vvm. datiuus et ablatiuus pluralis
10 item aut in ls exeunt aut in bvs, quae praecepta in scholis
sunt tritiora. sed quotiens in is exeunt longa syllaba
terminantur, quotiens in bvs breui.
Decursis nominis regulis aequum est consequentia 309
dicere canonesque uerborum. genera uerborum sunt
15 quinque: actiuum passiuum neutrum commune dcponens.
actiuum est quod in O exit et agendi significationem habet
ut lego scribo. passiuum in R et patientis significationem
monstrat ut scriborcaedor. neutrum in 0
et neque agentis neque patientis plenam significationem
20 habet ut sudo dormio: nescias enim agat quis an pa- S3G
tiatur. commune et deponens in R exit, sed hoc interest
quod in communi duo sunt significationes et agentis et
patientis. cum dicimus enim o s c u l o r , nescis utrum o s c u -
lorteanosculorate. in deponenti autem aut agentis
85 effectus estut lirctor, autpatientis ut morior. est etiam
inpersonale utsudatur curritur, quod ideo sic uocatur
quod cum omnes personas contineat nullum habet certam.
Verborum autem modi sunt quinque, sed alii sex alii 310
septem alii octo alii nouem pauci decem esse dixerunt.
30 qui uero quinque dicunt hos aiunt: indicatiuum imperatiuum
optatiuum coniunctiuum infinitiuum , quem et perpetuum
dicimus. qui sex memorant addunt promissiuum ;
qui septem , inpersonalem ; qui octo , percontatiuum ; qui
nouem, subiectiuum et a coniunctiuo eum separant; qui
1 suppellex BD || 3 dissyllabus B || 5 cum anle consonaiis
add. br \\ 10 scolis B || 11 eiciunt BB exeunt b || 13 nominibus
R || 14 canonasque B '\\ sunt om. B'J{ \\ 22 duae r ||
27 liabeat R \\ 31 infinitum B || 33 percunctatiuum R ||
88 MARTIANI CAPELLAE
decem, etiam hortatiuum adscribunt. sed bos superflue
adiectos ratio non admittit
311 Coniugationes autem, quas Graeci cvjCuYioc appellant,
tres esse non dubium est, quae in uerbis actiuis neutralibusue
in secunda persona tempore <praesenti mon- 5
strantur. nam quotiens finalis syllaba in As exit, prima
est; in es, secunda; in is, tertia: ut cantas uides
au dis — si producta sit haec tertia, nam si correpta sit
curris. harum omnium coniugationum uerba in prima
positione ante ultimam litteram tres tantum uocales reci- m
piunt E I V ut sedeo lanio irruo, consonantes autem
omnes exceptis F K et Q ut libo uaco cado lego
traho inpello amo cano scalpo curro lasso
84 0 peto nexo. his accedunt I et V loco consonantium positae
ut aio adiuuo. sed nec F excludunt cum dicamus is
triumfo, quamquam a Graecis ueniat et per P et H potius
conscribatur. praeterea ab eo quod dicimus faris et fatur
primam uerbi personam uolunt for. et de Q littera
dubitatur. nam dicimus eliquo et aequo etin huius
modi uerbis V littera nec uocalis locum ut est inruoao
nec consonantis ut est adiuuo ualeat optinere.
312 Harum omnium coniugationum in de->clinando formae
sunt triginta sex exceptis defectiuis et impersonalibus
et inchoatiuis. primae coniugationis uerba , quae uel
O littera nulla alia praecedente uocali terminantur uel »
praeeunte uocali qualibet, formas habent quattuor. secundae
coniugationis uerba formas habent sex. tertiae
coniugationis correptae uerba formas habent uiginti. sic
quaecumque uerba indicatiuo modo tempore praesenti
persona prima 10 litteris terminantur formas habent sex, 3o
quae vo formas habent duas, quae nulla praecedente uocali
O littera terminantur formas habent duodecim. ter-
1 ortatiuum B || 3 synzygias B sinzygias R \\ 8 correcta
D [] 12 uaco do D || 13 amo om. D |] curo D || 14 accedunt
Koppius accidunt B ascendunt D || 16 trimfo B triumpho
bD || ueniunt quae per D || 17 conscribuntur D ||
18 et om. D || 21 obtinere D || 26 habet BlB || secundae
— sex om. B ||
LI.'3ER III 89
tiae coniugationis productae uerba quae indicatiuo modo
tempore praesenti persona prima 10 litteris terminantur
formas habent quinque. quaecumque autem uerba cuiuscumque
coniugationis indicatiuo modo tempore praesenti
5 persona prima uel nulla praecedente uocali uel qualibet
alia praecedente O littera terminantur, eorum declinatio
hoc numero formarum continetur, de quibus singulis
dicam.
Primae coniugationis uerba indicatiuo modo tempore 313
i0 praesenti persona prima aut O littera nulla alia praecedente
uocali terminantur ut amo canto, autEOut commeo
calceo, aut io ut lanio satio, autvo ut aestuo
continuo. primae coniugationis uerba impcratiuo modo 85 O
. tempore praesenti ad secundam personam A littera pro^
is ducta terminantur ut amoamacanto canta. infinitiuo
modo ad imperatiuum re syllaba manentti productione
terminantur ut ama amare canta cantare. item
prima coniugatio : quae indicatiuo modo tempore praeterito
specie absoluta adiecta ad imperatiuum modum vi
20 syllaba manente productione terminantur ut commeo
commea commeaui, lanio lania laniaui, satio
satia satiaui, eodem modo eodem tempore specie inchoatiua
adiecta ad imperatiuum modum bam syllaba terminatur
utcommeacommeabam.lanialaniabam,
25aestua aestuabam. prima coniugatio <eodem modo
[eodem tempore] specie recordatiua adiectis ad imperatiuum
modum veram syllabis M terminat partes, ut
commea commeaueram, lania laniaueram, aestua
aestuaueram. prima coniugatione eodem modo
30 tempore futuro adiecta ad imperatiuum modum bo syllaba
terminantur ut commea commeabo, lania laniabo,
aestua aestuabo. quae uero indicatiuo modo 314
tempore praesenti ad primam personam O littera nulla
alia praecedente uocali terminantur, ea indicatiuo modo
23 syllabam BlR || 26 eodem tempore deleui || 27 syllabis
rn terminat partes B syllabam terminantur partes D
syllabis terminant partes b || 29 primae coniugationis D ||
31 lanio D |]
90 MARTIANI CAPELLAE
tempore praeterito specie absoluta et exacta quattuor
modis proferuntur. et est primus, qui similem regulam
his babet, quae indicatiuo modo tempore praesenti prima
persona penultimam uocalem babent ut amo ama
amaui amabam amaueram amabo amare. secun- 5
dus est qui O in I conuertit et penultimam in praeterito>
perfecto, tertiam ab ultima in plusquamperfecto
[V] producit utadiuuo adiuui adiuueram. tertius
qui similem quidem regulam habet primi modi sed detracta
A littera disiungit: seco secui secabam se- i0
Sfiffcabo secare. facit enim specie absoluta secui et
exacta secueram. quarta est quae per geminationem
syllabae profertur ut sto sta steti steteram stabo
stare. huic simile do da dedi dabam dederam
dabo dare correpta littera A contra regulam iu eo is
quod est dabam dabo dare profertur.
315 Secundae coniugationis uerba indicatiuo modo tempore
praesenti persona prima eo litteris terminantur ut
uideo uides, moneo mones. secundae coniugationis
uerba imperatiuo modo tempore praesenti ad secun- »
dam personam £ littera producta terminantur ut uideo
uide, moneo mone. secundae coniugationis uerba infinitiuo
modo adiecta ad imperatiuum modum RE syllaba
manente productione terminantur ut uide uidere,
mone monere. secundae coniugationis uerba indicatiuos
modo tempore praeterito specie absoluta et exacta septem
modis declinantur. et est primus qui formam regulae
custodit. nam forma haec est cum secundae coniugationis
uerbum indicatiuo modo tempore praeterito quidem
perfecto adiecta ad impeTatiuum modum vi syllaba w
manente productione terminatur ut deleo deleui,
plusquamperfecto autem adiectis ad imperatiuum modum
veram syllabis terminantur ut dele deleueram. secundus
est cum indicatiui modi nrimae personae E et 0
litterae transeunt in I ut sedeo sedi et in exacta se-ao
4 habet D || 8 uB e R quod deleui |] 19 secundae — imperatiuo
modo om. R || 30 adieeto R ]] 33 dele om. BlH ]|
35 litteris BlR \\
LIBER III 91
deram. tertius est cum E et O in V et I mutantur ut
caleo calui, moneo monui, calueram monueram.
quartus est cum E et O in I mutant et consonantem
quae praecedit in S ut mulgeo mulsi mulse-
5 ram. quintus est cum E et O in I mutant, praecedens
uero consonans in X mutatur ut luceo et lugeo luxi
luxeram. sextus est qui per duplicationem syllabae profertur
ut spondeo spopondi spoponderam. septi- 87 0
mus est qui resoluitur in formam passiuorum ut audeo
loausus sum es est ausus eram eras erat. <secundae
coniugationis uerba indicatiuo modo specie inchoatiua
adiecta ad imperatiuum bam syllaba manente
productione terminantur ut uide uidebam, mone
monebam. secundae coniugationis uerba indicatiuo
15 modo tempore futuro adiecta ad imperatiuum modum bQ
syllaba manente productione terminantur ut uide uidebo,
mone monebo.
Tertiaeconiugationiscorreptae uerba indicatiuo modo 316
tempore praesenti persona prima aut O littera nulla
eo alia praecedeute uocali terminantur ut legolegispeto
petis; aut I, rapio rapis facio facis; aut V ut
induo irruo. tertiae coniugationis correptae uerba,
quae indicatiuo modo tempore praesenti persona prima
O littera nulla alia praecedente uocali terminantur, eadem
25imperatiuo modo tempore praesenti persona secunda E
correpta, praecedente consonante> primae positionis terminanter
ut lego lege, peto pete; quae V et O, ea
imperatiuo modo V et E retinebunt ut induo indue,
irruo irrue. tertiae coniugationis correptae uerba
30 infiniti modi adiecta ad imperatiuum modum re syllaba
manente correptione terminantur ut lege legere, pete
p e t e r e. tertiae coniugationis uerba, quae indicatiuo modo 317
tempore praesenti persona prima io litteris terminantur,
ea praeteritum perfectum et plusquamperfectum sex mo-
35 dis enuntiant. primus est qui tertiae coniugationis pro-
5 nmtant om. II 6 luceo et om. R \\ 11 incoatiua B ||
17 mane manebo D ]] 19 personae primae D II 23 personae
primae D \\ 24 eadem BD eodem tempore b ||
92 MARTIANI CAPELLAE
ductae integram regulam sequitur: hic est qui imperatiui
modi regulam in productionem uertit et in absoluta
specie assumit vi syllabam et in exacta veram ut cupio
cupiui cupiueram. haec eadem tamen interdum
sublata V littera in absoluta specie et geminata I, in ex- 5
SS G acta uero correpta eadem pronuntiantur ut cupii cupieram.
secundus modus est qui primae positionis uerbo
O litteram deponit et praeeuntem syllabam seu mutata
uocali seu perseuerante producit: facio feci, fugio
fugi; in exacta uero specie I deposita et in E mutata w
ram syllabam assumit ut feceram fugeram. tertius
modus est cum I et O in V et I conuertuntur ut elicio
elicui elicueram. quartus depositis i et 0 litteris et
praeeunte consonante per S geminum enuntiatur ut percutio
percussi percusseram. quintus qui per X, u
ut aspicio aspexi aspexeram. sextus qui per geminationem
syllabae enuntiatur ut pario peperi pe-
318 pereram* tertiae coniugationis correptae uerba , quae
indicatiuo modo tempore praesenti persona prima VO litteris
terminantur, ea praeterito et absoluto et exacto duo- 2»
bus modis enuntiantur. et est primus cum primae positionis
uerba O in I commutant ut induo indui indueram,
secundus qui per X pronuntiatur ut instruo
319 instruxi instruxeram. tertiae correptae uerba, quae
indicatiuo modo tempore praesenti persona prima 0 lit- 25
tera nulla alia uocali praecedente terminantur, ea in-<dicatiuo
modo tempore praeterito specie absoluta et exacta
duodecim modis declinantur. et est primus qui tertiae
coniugationis productae integram formam sequitur, ut
supra ostendimus in his uerbis, quae tertiae coniugatiouis 30
correptae indicatiuo modo tempore praesenti persona prima
10 litteris terminantur. ut enim est cupio cupiui
cupiueram sic peto petiui petiueram. haec quoque
V litteram interdum subtrahunt et I geminant ut
9 producitur bR || 13 et punctuatum in B om. R || 19 u et o
litteris Grotii cod. o littera BR uo littera b || 23 quippe x R ||
24 correpta R || 25 litteram D || 27 specie B persona prima
D || 30 coniugationes correpta D ||
LIBER III 93
petii petieram. secundus est cum O in I conuertitur,
qui primae positionis uerbi O litteram in I commutat et
praeeuntem syllabam seu mutata uocali seu perseuerante
producit, deposita etiam consonante si fuerit media, in
5 quam> prima uocalis desinat ut ago egi egeram, lego
legi legeram; eorum autem quae in consonantem 89 G
desinunt exempla sunt haec frango fregi fregeram,
fundo fudi fuderam. quartus est qui mediam consonantem
deponit et praeeuntem uocalem corripit ut findo
tofidi fideram, scindo scidi scideram. quintus O
littera deposita V et I assumit, ut molo molui molueram,
colo colui colueram. sextus, qui deposita O
S et I assumit ut carpo carpsi carpseram, scribo
scripsi scripseram. septimus qui O deposita et praetaeunte
consonante per S geminum pronuntiatur, ut melo
messui messueram. octauus qui simili correptione
per unum S praeeunte uocali producta declinatur ut
trudo trusi truseram. nonus qui per X annuntiatur
ut expungo expunxi expunxeram, ungo unxi
zounxeram. decimus qui per geminationem primae syllabae
profertur ut pungo pupugi pupugeram, curro
cucurri cucurreram. undecimus qui uerborum
compositorum ultimam syllabam geminat ut trado tradidi
tradideram, reddo reddidi reddideram.
25 duodecimus qui in fcrmam passiuorum resoluitur ut fido
fisus sum es est fisus eram eras erat. haec om- 320
nia tertiae coniugationis correptae uerba indicatiuo modo
tempore praeterito specie inchoatiua adiecta ad imperatiuum
modum bam syllaba praecedente consonante primae
3« positionis uocali E adiecta productione terminantur ut
lege legebam, pete petebam exceptis his quae I
ante 0 habuerint in prima positione. ea enim adiecta I
littera ad imperatiuum modum et adiecta bam syllaba
producta E terminantur ut rapio rape rapiebam.
19 expugxeram B || 28 incoactiua S || 30 e add. p
32 in prima positione om. BD add. Rm \\ 33 modum om. B
94 MARTIANI CAPELLAE
tertiae coniugationis correptae uerba indicatiuo modo
tempore futuro sublata E littera et adiecta Am syllaba terminantur
ut lege legam, pete petam, indue induam
exceptis his quae I ante O habuerint in prima positione.
ea enim E in I conuertunt et assumpta am syl- 5
laba faciunt futurum ut rapio rape rapiam, facio
90 G face faciam.
321 Tertiae coniugationis productae uerba indicatiuo
modo tempore praeseuti <primae personae aut eo litteris
terminantur ut adeo adis, prodeo prodis; aut 10»
audio audis, nutrio nutris. tertiae coniugationis
productae uerba imperatiuo modo tempore praesenti in
secunda persona I producta terminantur, ut adeo adi,
prodeo prodi, audio audi, nutrio nutri. haec
infinitiuo modo adiecta ad imperatiuum modum rE syl- 15
laba manente productione terminantur ut adi adire,
prodi prodire. tertiae coniugationis uerba, quae indicatiuo
modo tempore praesenti persona prima eo
litteris terminantur, ea modo indicatiuo tempore praeterito
specie absoluta adiecta ad imperatiuum modum vi 20
syllaba terminantlir ut adeo adiui, exacta autem uerba
ram ut adiueram; sed consuetudo saepe breuitatem
appetens V litteram subtrahit et absoluta ingeminat I)
ut adii prodii adieram prodieram. inchoatiua
quoque specie adiecta ad imperatiuum modum bam m
322 syllaba terminantur ut adibam prodibam. quae uero
indicatiuo modo tempore praesenti persona prima 10 litteris
terminantur, ea tempore praeterito specie absolutae
et exactae formae quinque modis enuntiantur. et est
primus modus similis superiori utnutrio nutriui nu-so
triueram nutrii nutrieram et audii audieram
ut apud Vergilium 'audieras et fama fuit.' specie tantum
inchoatiua distant. omnia enim tertiae coniugationis pro-
5 assumta R || 10 ut om. D || 15 in infinitiuo b ||
modo om. D || 17 indicatiuo modo D || 21 adiuui D \\ nerba
om. D \\ 22 ad ram add. ai uerba Dm || adiuuaram D II
28 speciei b \\ 29 et R aut B || 30 modus om. B (R>) \\
32 uirgillum B (Ecl. Vllll 11) ||
LIBER III 95
ductae uerba, quae indicatiuo modo tempore praesenti
persona prima 10 litteris terminantur, ea eodem modo
tempore praeterito specie inchoatiua E producta manente
nouissimae syllabae adiciunt bAm ut audiebamuenies
bam operiebam; quamquam haec ueteres sine E lit- 9t G
tera pronuntiabant ut Vergilius 'nutribat Tyrrhusque
pater, cui regia parent armenta'. secundus modus est
cum 0 amissa praecedens syllaba praducitur ut uenio
ueni ueneram. tertius cum I et O in V et I mutant
io ut operio operui operueram. quartus qui depositis
I et O praecedentem consonantem in S conuertit ut
sarcio sarsi sarseram. quintus qui per X enuntiaturut
uincio uinxi uinxeram. tertiae coniugationis 323
productae uerba, quae indicatiuo modo tempore praesenti
is eo litteris terminantur, ea tempore futuro eodem modo
bO syllaba adiecta ad imperatiuum modum terminantur
ut adeo adi adibo, prodeo prodi prodibo; quae
uero IO, adiecta ad imperatiuum modum am syllaba terminantur
ut audio audi audiam, nutrio nutri nu-
2otriam, quamuisTerentius protulerit perbO. inde apparet
geminam esse pronuntiationem. dixit enim 'iam scibo ubi 324
siet'. indicatiuo modo tempore praesenti eorum, quae
EO litteris terminantur, sunt uerba quae a diuerso praesenti
praeteritum simile habent ut luceo et lugeo: luxi
25 enim facit. item <cernit et crescit creuit facit.
sunt alia quae una uerbi positione duas coniugationes teneant
ut pando mando: faciunt enim pandas et pandis,
mandas et mandis. uerba casibus iunguntur interdum
singulis ita: genitiuo ut misereor tui, datiuo
soutsuadeo tibi, accusatiuo ut m o n e o te, ablatiuo ut
utpr i l l o : interdum duobus ut ablatiuo et accusatiuo,
ut fungor hanc rem et illa re.
Haec satis ad exempla analogiae dixisse sufficiat.
6 mrgilius b (Aen. VII 485) || tyrrusque BR || 9 mittunt
corr. in mutant supra script. mittunt B mittunt R H 20 terrentius
b (Adelph. 361) || 23 diuerbo R \\ 24 similem BR corr.p \\
26 tenet D || 31 accusatiuo et ablatiuo D ]]
96 MARTIANI CAPELLAE
quae enim his formis eonspecta fuerint non teneri , pro
certo anomala iudicanda. quae strictim exigueque memorabo,
ut contra rationem etiam usum quendam usur-
92 0 passe detegamus aut etiam contra regulam defecisse.
325 Cum nominatiuo singulari reus et deus similia sint, 5
quare plurali hi rei dicuntur et usus dicit hi di contra
regulam, cum dei tantum dici> deberet, praesertim cum
genitiuus nominatiuo suo duabus syllabis non debeat longior
inueniri, quod hic eueniet si dicamus deorum? cur
Thoas et Aeas cum similia sint Thoantis et Aeantis io
faciant, Aeneas non facit Aeneantis sed Aeneae?
cur cum hic biceps et triceps dicamus, genitiuus
duabus contra regulam syllabis crescat et bicipitis aut
tricipitis dicamus non bicipis aut tricipis? unde
uenit ut aJiger frugifer accipiter habeant omnes is
casus, Iuppiter duos habeat? cum sanclus pius
bonus similia sint, cur dicimus sanctior, et pior non
dicimus? deinde sanctior sanctissimus: bonior
bonissimus non dicamus? cum dicat Vergilius 'fandi
atque nefandi' cum a nefando dicamus nefarius.»
afandofarius non dicitur? quare seiunctus amissa
praepositione dicitur iunctus, securus et sedulus
eadem perdita non ualeant memorari? cum dicamus singuli
uiri, singulae mulieres, singula scrinia;
quare non dicimus singulus uir, singuia mulier, 25
singulum scrinium? cum uenorpiscor aucupor
similia sint, cur uenator et piscator dicitur et aucupator
non dicitur sed auccps? cur uolo non habet
imperatiuum? cur fare primam uerbi personam non
habet? quare soleo praeteritum perfectum non habet?*>
cum canta et laua similia sint, cur cantaui faciat,
et lauaui non faciat? item corusca et tona: coruscaui
facit, tonaui non facit? quid quod ego unum
casum recipit? cum calciatus armatus togatus
2 exiguaque B || 6 hi dii BD || 7 deberent BR corr. p II
12 cur cum B circum R || 19 uirgilius br (Aen. I 543) ])
33 rego b \\ 34 calceatus B' |]
LIBER III 97
penulatus paria uideantur, quare calceo et armo
dicimus, toga et penulo non admittitur? nominatiuus
singularis in vs exiens in omnibus positiuis E productam
habet in aduerbiis, ut doctus docte, auarus
sauare, parcus parce: bonus et malus cur corripit
in aduerbio E bene et male? cum habilis habiliter
dicamus, cur facilis faciliter nondicimus?
item cum difficulter dicamus, cur faculter dici non
poterit? cum audax audacter dicatur, cur uerax
loueracter non dicimus sed uere? cur singulatim
dicimus, binatim ternatimque non dicimus? <et
alia huius modi, quae possem innumera memorare ni ad
cetera properarem.'
Haec cum Grammatice uelut serum exordium in-
15 stauratura dixisset, propter superi senatus Iouisque fastidium
Minerua talibus interuenit ' ni fallor octo partes orationis
uelut incunabula repetitura intimare disponis adiciens
soloecismorum causas barbarasque formas, tum alia
loquendi uitia, quae apud uates inclitos plurimum cele-
20 brata, quae nunc tropos nunc metaplasmos nunc schemata
[figuras] ex eodemque cuncta uitia uelut decoris fonte manantia,
quae adtestentur aut nescientis errorem aut adfectatam
doctioribus uenustatem. quae si ab scholaribus
inchoamentis in senatum caelitum ducis, decursae peri-
25 tiae gratiam deflorabis. nam si rhythmicum quid metricumque,
sic ut> inter cirratos audes, assumpseris, profecto
Musices impetu, cuius praeuertis officium, discerperis.
formam igitur praedictae praeceptionis absolueris, si
praecipuis memoratis iam te ab inchoamentorum uulgasorium
uilitatibus uindicaris. his germanae uerbis cum
1 uidebantur BfR || 2 admittit BR corr. p \\ 5 cur B
cum puncluatum R || 10 uere BR ueraciter r || 14 serum
scripsi rerum BR \\ 17 adicies B || 19 inclytos b || 20 scemata
D || figuras deleui (figurarum D) || 23 doctoribus B II
scolaribus B \\ 25 namsyritmicum B || 26 cyrratos R \
28 praefectae R H
MABTIANUS CAPELXA 7
MARTIANI CAPELLAE
sponso Delius annuebant et Grammaticen ad uirginis
transire obsequia compulerunt. ac tunc aliam feminarum
pari sponsalium munere conferendam Clarius intromisit.
940 LIBER IIII
DE ARTE DIALECTICA
327 Haec quoque contortis stringens effamina nodis,
qua sine nil sequitur nilque repugnat item,
in coetum superum ueniens primordia fandi
aduehit et scholicum praestruit axioma
ambiguis memorans uocem consistere uerbis
nil normale putans ni fuat adsocium.
sed licet ipse modos demum bis quinque profatus
pallens afflictim uerset Aristoteles,
Stoica circumeant ludantque sophismata sensus
perdita neque umquam cornua fronte ferant,
Chrysippus cumulet proprium et consummat aceruum
Carneadesque parem uim gerat helleboro,
nullus apex tot prole uirum par accidit umquam
1 grammaticem R II 3 subscriptum MARTIANI MINNEI
FELICIS CAPELLAE (AFRI CARTHAGINIENSIS add. B)
DE ARTE GRAMMATICA LIBER III (TERTIVS R) EXPLICIT
INCIPIT DE ARTE DIALECTICA LIBER im
(PELICITER add. B) in BR \\ 9 aduehit r aduenit BR |j
excolicum (quod Koppius quo in codice non inuenerit uelim dixissel)
BR corr. p || axiomas BRl || 10 uerbis 0rotius uersus
BR || 14 sofismata BR |) 16 crysippus B \\ et addidi
consumat R fl 17 elleboro BR || 18 prole corruptum uidetur \
LIBER IIII 99
nec tibi tam felix sortis honos cecidit,
inter templa deum fas est Dialectica fari
et Ioue conspecto iure docentis agis.
Quae igitur introgressa et Delio conuocante pallidior 328
5 paululum femina sed acri admodum uisu et uibrantibus
continua mobili-<tate luminibus, cui crines tortuosi decentique
inflexione crispati et nexiles uidebantur, qui tamen
deducti per quosdam consequentes gradus ita formam
totius capitis circulabant ut nihil deesse cerneres, nihil
is superfluum detineres. cui quidem pallium Athenarumque
uestitus sed gestamen in manibus fuerat inopinum ac
prorsus gymnasiis omnibus inexpertum. in laeua quippe
serpens gyris inmanibus inuolutus, in dextra formulae 95 G
quaedam florentibus discolora uenustate ceris sollerter
isefGgiatae latentis hami nexu interius tenebantur, sed
quoniam eius laeua sub pallio occulebat insidias uiperinas,
cunctis dextera praebebatur. denique ex illis formulis
siquis aliquam percepisset mox adprensus hamo ad latentis
anguis uirosos circulos trahebatur, qui tamen mox
^emergens primo> spinosorum dentium acumine uenenato
assiduishominem morsibus adfligebat, dehinc ambitu multipiici
circumactum ad condiciones propositas coartabat.
si autem quamlibet formulam nullus uellet adsumere,
quibusdam obuiis interrogatiunculis occupabat aut laten-
25 ter in eos anguem serpere stimulabat, donec nexilis complexio
circumuentos ad interrogantis arbitrium strangularet.
ipsa autem femina contractioris uidebatur corporis 329
habitusque furui, uerum dumalibus hirta sentis nescio
quid uulgo inexplanabile loquebatur. nam uniuersalem
30 (iedicatiuam particulari abdicatiuae obliquam sed ambas
posse uertier asserebat uniuocis aequiuoca conectendo ac
solam se discernere uerum quid falsumue sit uelut quadam
diuinantis flducia loquebatur. haec se educatam 330
dicebat Aegyptiorum rupe atque in Parmenidis exinde
18 adprehensus amo D || 28 abitusque R || irta BR \\
sentis Heinsius in Ouid. Burm. II p. 964 setis BR || 32 falsumne
BR corr. p || 34 atqui B ||
I
7*
100 MARTIANI CAPELLAE
gymnasium atque Atticam demeasse illicque uersipellis
studii calumniante proposito etiam Socratis sibi Platonis-
331 que amplitudinem mancipasse. hanc igitur fraudulenta
semper argumentatione uersutam ac de circumuentis pluribus
gloriantem cum Cytlenius KnpuKeiip geminus anguis
assurgens adlambere feminam crebris linguarum micatibus
adtemptaret tuncque etiam Tritonida Gorgo cognoscentis
quodam gaudio sibilaret 'nimirum' inquit Bromius
qui facetior est deorum eamque penitus nesciebat
'haec aut ex arenis Libyae anhelantis adducitur, quod et
capillitium implexum docet et amicitia uenenorum aut
fidendum pharmacopolam esse Marsicae nationis. ita
namque agnitione uiperea et blanda anguium adulatione
96 G delinitur. quod ni est, ex illius hami fraude colligitur
quod circulatrix pellacissima et petrarum Marsicarum in-
332 cola comprobatur.' quo dicto cum complures deorum
quantum decuerat arriderent, Pallas aliquanto concussior
iocum emergentis inhibuit memorans hanc admodum sobriam,
quod quibusdam diuis penitus denegatum, etiam
inter germanas quae probandae sunt acriores, a nullo
posse, <cum asserta protulerit, derideri. illa autem, quae
in argumentum uirosae assertionis acrimoniaeque detulerat,
tradere eam iubet ac se ad insinuandae sollertiae
333 habitum comparare. tunc lubrici anguis circulatos orbes
et hiatus cum Grammatice, quae insinuatione peracta
propter adstabat, accipere formidaret, ipsi diuae, quae
etiam Medusaeos crines edomuit, cum figuris illicibus et
hamatis illis formulis committuntur. ita crinali decore
mera Cecropis atqueAttica comprobatur maximeque quod
2 studi R || 5 ceryceo BR corr. Heinsius in Ouid. Burm.
I p. 605 |] 7 tritonia BR corr. Koppius ]] cognoscens Grolius
II 8 quodam Heinsius in Ouid. Burm. I p. 605 quoniam
BR |] 9 perspiciebat pro nesciebat coni. Heinsius l. I. ||
10 libiae BR || anelantis B \\ 11 inflexum Heinsius l. I.
implexum BR \\ 12 formacopulam BR corr. Salmasius exerctt.
Plin. p. 739 aF(ed. 1689) || 14 delinitur Heinsius l. I. diligitur
BR \\ 15 petrarum Heinsius moetarum B metarum R ||
18 irridentis scripsi emergentis BR || amodum B || 20 inter
b ter BR || acriorem B acriore b || 22 uerosae Db \\
LIBER IHI 101
eam palliatorum populus et Graiae iuuentutis electio sequebatur,
prudentiam feminae ingeniumque mirata. Iuppiter
autem iudicandis implendisque uirtutibus posteram
Romuleis uirtutibus Graiam aestimans leuitatem quicquid
5 nosset illa Latiari promere praecepit facultate. ac mox 334
Dialectica quamquam parum digne> Latine loqui posse
crederetur, tamen promptiore fiducia restrictisque quadam
obtutus uibratione luminibus etiam ante uerba formidabilis
sic exorsa
10 ' Ni Varronis mei inter Latiares glorias celebrati mihi 335
eruditio industriaque suppeteret, possem femina Doricae
nationis apud Romuleae uocis examina aut admodum rudis
aut satis barbara repperiri. quippe post Platonis aureum
flumen atque Aristotelicam facultatem Marci Terentii
15 prima me in Latinam uocem pellexit industria ac fandi
possibilitatem per scholas Ausonias comparauit. his igitur 336
praeceptis parere colluctans nec Graia deseram ordine
disserendi nec Laurentis assertionis effamina remorabor. 97 0
ac prius illud compertum uolo mihi Romanos togatamque
io gentem uocabulum nondum nouare potuisse ac Dialecticen,
sicut Athenis sum solita, nuncupari meique prorsus
iuris esse quicquid artes ceterae prolocuntur. nam neque 337
ipsam quam aures uestrae probauere Grammaticam neque
alteram opimi oris praecluem facultate uel illam forma-
25 rum diuersa radio ac puluere liniantem sine meis posse
rationibus explicari quis dubitet ? quippe in dicione mea 338
iureque consistunt sex normae, quis constant ceterae disciplinae.
nam prima est de loquendo, secunda de eloquendo,
tertia de proloquendo, quarta de proloquiorum
3osumma, quinta de iudicando quae pertinet ad iudicationem
poetarum et carminum, sexta quae dicenda rhetoribus
commodata est. in prima autem parte quaeritur quid 339
10 laciares R || 12 exanima R \\ amodum B \\ 14 terrentii
R || 16 scolas BR fl his p hinc BR \\ 21 prorsum
BlR || 24 opinioris R opinionis r || iraecluen B iraeduen addita
s R corr. ftteursius \\ illarum B l illam b || 25 liniante R l|
31 rethoribus R \\
102 MAKTIANI CAPELLAE
sit genus, quid forma, quid differentia, quid accidens, quid
uero proprium.quiddefinitio, quid totum, quid pars.qui in
diuidendo modus, qui in partiendo, quid sit aequiuocum,
quid uniuocum, quid ut ita dicam pluriuocum. debetis
quippe insolentiam perferre sermonis qui Graiam disser- 5
340 tare Latialiter compulistis. quae ergo rebus uerba sua
sint, quae aliena et quot modis aliena <sint, quid sit substantia,
quid qualitas, quid quantitas, quid relatiuum, quid
loci, quid temporis, quid situs, quid habitus, quid facere,
quid pati, quae sibi opposita et quot modis sibi opponantur, io
341 haec in prima nostri parte censentur. in secunda uero,
quam de eloquendo dixi, quaeritur quid sit nomen, quid
uerbum, quid ex his iunctum, quae ex his subiectiua pars
sententiae sit, quae declaratiua, qui subiectiuae modus sit,
qui declaratiuae, quatenus nomen accipiatur, quatenus uer- is
bum, quatenus sit perfecta sententia ut possit esse prolo-
342 quium. excipit hanc pars tertia de proloquendo. in ea
quaeritur quantum ad propositum hodiernae sufficiat bre-
98 G uitatis quae sint differentiae proloquiorum> in quantitate,
quae in qualitate, quidsituniuersale, quid particulare, quid 20
indefinitum, quae sint aientia quae negantia, quam uim habeant
singula et quem ad modum inter se adfecta sint.
343 hinc progreditur ad quartam partem, quam esse diximus
de proloquiorum summa. in ea quaeritur quid sit sumptum,
quid illatio, quid syllogismus, quid symperasma, quid 25
sit praedicatiuus syllogismus, quid condicionalis et quid
intersit, quot formae sint praedicatiui generis et quae sint,
utrum certum ordinem teneant et si tenent quae sit eiusdem
ordinis ratio, quot modos habeant singulae et utrum
hi modi certum ordinem teneant et si ita est quae sit eius- 30
dem ordinis ratio, deinde condicionalis syllogismi quot
primi modi ac necessarii sint, qui etiam istorum ordo sit,
quid inter se differant. haec sunt quae praesenti arbitror
cognitioni asserendisque sufficere.
1 deferentia R |] 2 quid in diuidendo R |] 7 quod
BlR || 16 sit om. D deletum in B || ut om. BlD || 22 quemamodum
B | 23 de progreditur cf. Priscian. I 396, 16 Hertz. ||
25 sylogismus B f| 31 syllogysmi B || 34 cogniscioni R ]]
LIBER IIII 103
Quid ergo genus sit exordia repetens, quo uniuersa
discurram, primitus intimabo.
GENvs est multarum formarum per unum nomen 344
complexio ut animal: formae eius ut homo seu equus
5 et cetera. sed non numquam aliquae formae ita generi
subiciuntur ut etiam ipsae aliis sub se positis genus esse
possint, ut hominum genus, quod animali forma est,
barbaris et Romanis genus. usque eo genus esse
potest, donec eius formas diuidens ad indiuiduum aliquod
•0uenias. ut si homines diuidas in masculos et feminas,
item masculos in pueros adolescentes
etsenes, item pueros in infantes et loquentes,
item puerum si uelis diuidere in Catamitum aut
alium quempiam certae personae puerum, non est genus,
uquod iam ad indiuiduum peruenit. uti autem eo genere
debemus , quod est praesenti negotio proximum , ut
si de homine quaeratur, eius genus animal debemus
assumere, quod ei proximum est. nam si substantiam 99 0
dixerimus, quantum ad rationem pertinet uerum est, quan-
»tum ad necessitatem superfluum.
formas easd-em dicimus, quas et species. formae 345
ergo sunt, quae subditae generi tenent definitioneni eius
etnomen, ut homo equus leo <quoniam formae sunt
animalis, potest et homo et equus et leo animal
K dici, quod nomen et corpus animae participans, quae definitio
generis esse cognoscitur.
differentia est sufficiens ad id quod susceperis 346
discretio, ut si quaeratur quid inter hominem intersit
et equum, sufficit ut dicamus quod homo bipes est,
^equus quadrupes. animaduertere autem debemus quod
quia multae sunt in rebus singulis differentiae , unam
quamque rem dissimiliter nos posse diuidere, quotiens in
ea poterimus alias atque alias differentias inuenire. nam
7 animalis br || 9 aliquid BR \\ 21 de formis ante formas
add. B || 25 nomen post participans positum in BR: quod
nomen ante et corpus inseruit Grotius \\ animae Grotius anima
BR . difflnitio B defflnitio b ||
104 MARTIANI CAPELLAE
si ani ual uoluerimus diuidere, possumusm sexus quod
alia sunt masculina alia feminina, possumus in aetates
quod alia sunt ortiua alia iuuenilia alia senilia , possumus
inq antitates quod alia sunt parua alia magna alia media,
possumus in uarietates motus quod alia sunts
gra ientia alia serpentia alia natantia alia uolantia, possumus
in habitaculorum diuersi->tates quod alia
sunt aquatilia alia terrena alia aeria alia ut non nulli dicunt
ignea,******* possumus in linguae sonum quod
alia sunt loquentia alia gementia alia latrantia alia ululan- u
tia. sciamus tamen et singulas perfectas esse diuisiones
et omnes in singulis inueniri. nam masculina animalia
possunt et ab ortu recentia et parua et gradientia et terre-
100 G stria et bipedia et loquentia esse. ergo quauis uti licet,
ea tamen debes, quae est apta suscepto negotio. nam si is
tibi sit de hominum laude dicendum, in rationabilia
et stolida diuidere oportebit, ut eo facile possit intellegi
inter omnia animalia rerum natura quanti homines habuerit,
quibus solis ad se cognoscendum ratiocinari permisit.
347 accidens est quod non nisi eidem formae sed non *
semper euenit, utrhetorica non nisi homini accidit sed
ei potest et non accidere, ut quamuis sit aliquis homo non
sit tamen orator.
348 PrOPKiViM est quod et eidem formae et ita semper
accidit ut unam quamque rem ab omnium communione25
discriminet ut in homine risus. nam nec ridere quisquam
nisi homo potest, nec homo cum uoluerit, quantum
in eius natura est, ridere non potest. et differentia proprio
eo distat quod differentia unam quamque rem ab eo
tantum distinguit unde quaestio est , proprium uero ab »
omnibus. nam cum hominem a leone per differentiam
1 uidere D || 3 et BD alia b || iuuenilia Grotius inuentutis
BD || 5 uarietatem B1 || 6 alia uolantia ont. DBl ||
9 lacunam indicauit Grotius || 14 quamuis B || post licet
arfrf.omnibus Rm || 17 stollida R || 19 cognoscendam B II
20 de accidenti ante accidens add. BR || 21 rethorica R ||
22 quoduis BlR fl 24 quid sit proprium ante proprium add.
BR || formae om. B add. Rm || 26 nec om. R ||
LIBER IIII 105
uolentes discernere dixerimus quod leo ferus est homo
autem mitis, id solum uidemur discernere quod ad susceptum
negotiumpertinet. dicendo enim 'leo ferus est homo
mitis' nec hominem ab aliis mitibus animalibus nec leo-
5 nem a ceteris bestiis seiunximus , cum uero hominem
'animal risibile' dixerimus, eo a ceterorum animantium
generalitate discreuimus.
definitio est cum inuoluta unius cuiusque rei notitia 349
aperte ac breuiter explicatur. in hac tria uitanda sunt :
10 ne quid falsum, ne quid plus, ne quid minus significetur. 1010
falsum est hoc modo shomo est animal <immortale'. nullus
enim homo immortalis est et ideo falsum est. plus
enim dicitur tali modo 'homo est animal mortale'. et
hoc enim quamuis breuiter dictum sit plus tamen est,
io quod ad omnia animalia pertinet. minus significatur hoc
modo 'homo est animal grammaticum'. quamuis enim
non sit nisi homo animal grammaticum, non tamen omnis
homo grammaticus. definitio plena est hoc modo 'homo
est animal rationale mortale'. addendo enim mortale
20 separauimus a dis, addendo rationale separauimus a feris.
totvm est quod duabus pluribusue in se partibus 350
positis non semper nomen, definitionem tamen numquam
accommodat. et hoc non nisi in indiuiduis inuenitur, ut
si hominem designemus et eius partes singula membra
25 faciamus, intellegimus id ipsum totum esse , quia certum
hominem constituimus et definitionem et nomen ipsius
totius non posse in partes cadere. non enim aut brachium
solum aut caput, hominem) dicere poterimus aut ipsius
definitionem singula membra recipiunt. sed animaduer-
30 tendum est quod aliquando omne pro toto dicere pos-
5 dnm R \\ 7 discreuerimus R || 8 quid sit definitio
anle definitio add. BR || 9 ac R \\ 11 nullus enim — 13
animal mortale om. Bl || pro uerbis nullus enim— 13 tali modo
haee legunlur quamuis enim "homo animal esse uerum sit falsum
tamen est inmortalem (aut irrationalem add. d) plus
est hoc modo tn D || 13 mortale om. D || et b ex BD ||
20 diis Db || 21 quid sit totum ante totum add. Bm D \\ 22 difinitionem
D \\ 24 menbra D || 25 intelligimus D || quia B
quod D l| 28 capud D \\
106 MARTIANI CAPELLAE
sumus sed alio quodam intellectu. nam totvm etiam
in singulis, omne in multis aguoscitur. nam cum dicimus
homo Cicero, Cicero quia unus est in eo totvs
intellegitur, homo autem quia inperitus et artifex et uir
et mulier esse potest, melius omne accipimus. •
351 partes sunt, quae in toto esse intelleguntur, et ex
quibus totum constat.
*352 dividere usque eo debemus donec ad indiuiduum
ueniatur, et hoc fit cum per differentias ad paucitatem
genera redigimus et eis ita formas subicimus, ut et ipsae u
singulae aliis sub se positis etiam genera esse possint.
ut animal si breuiter primo diuidere uoluerimus, per
differentias possumus, quod alia sunt gradientia alia serpentia
alia natantia alia uolantia. hinc item , hoc est de
singulis formis possumus genera facere ut dicamus ani- u
malia gradientia genus csse et ei formas subiciamus, quod
alia sunt humana, alia ferina. et ex his possunt esse aliae
formae, per quas si necesse fuerit ad indiuiduum poterit
perueniri. sed hoc non in omni assertione facere oportet,
sed in suptili quadam disputatione. tunc autem in ora- ■
tione hoc modo possumus diuidere cum id exigit obscuritas
causae. quod si causa non sit obscura , diuisionis
quidem ratio inesse et tractari debet sed multum apparere
non debet.
353 partiendi differentiae non frequenter occurrunt at- *
que ita sine his infinita potest esse partitio, si usque ad
indiuiduum uoluerimus peruenire. nam si certum hominem
pro toto dicamus.et eius partes breuiter colligere uoluerimus,
differentiae non suppetunt partium, et certarum
partium nominibus uti cogemur, ut dicamus caput pedes 38
et reliqua, quae si conplecti breuiter uoluerimus, quoniam
differentiae desunt, non possumus singula colligere, quia
103 6 multa sunt et aut inpossibile erit aut longum.
3 Cicero addidi || 5 omnem R || 6 quid sit pars ante partes
add. BR || 8 qui in diuidendo modus (modos R) ante diuidere
add. BR || 20 subtili R || 25 qui in partiendo modus
ante partiendi add. BR || 29 ceterarum BlRl ||
LIBER IIII 107
Interes tautem inter divisionem et partitionem 354
quod in diuisione per formas currimus, in partitione <per
partes. formae autem sunt, quae generi subiciuntur et
eius definitionem tenere possunt et nomen. partes sunt
s quae in toto sunt et definitionem numquam, nomen interdum
totius recipere possunt. possumus tamen unam
eandemque rem et pro genere et pro toto accipere sed
alia quadam ui. ut est homo, quem si in adulescentem
senem et puerum diuidere uoluerimus, genus est
io et formae eius. quem si in caput pedes et manus
partiri uoluerimus, totum est et partes eius, quia adulescens
senex et puer, quas formas esse diximus, et nomen
hominis recipiunt et definitionem, ut et senex dicatur
homo animal rationale mortale, et puer et
isadulescens. caput uero et pedes, quas partes esse diiimus,
neque definitionem hominis neque nomen accipere
possnnt, quia nec c a p u t> potest dici homo animal
risibile nec pedes nec manus.
aeqvivocvm' est quando multarum rerum unum 355
^estnomen, sed non eadem definitio ut leo. nam quantum
ad nomen pertinet , uerus et pictus et caelestis l e o
dicitur; quantum ad definitionem , aliter uerus definitur
aliter pictus et aliter caelestis.
vnivocvm est quando duarum aut plurium rerum 356
Kunum nomen est et definitio ut uestis. nam et birrus
et tunica et nomen uestis habent et definitionem possunt
accipere. ergo hoc uniuocum in generis serie intellegitar,
quod et nomen et definitionem dat formis suis.
plvrivocvm est quando multis nominibus una res 357
30 dicitur ut gladius. nam et ensis et mucro idem significant.
6 totum D || 8 adolescentem D || 11 et 15 adolescens
* II 13 et anle senex om. D || 19 quid sit aequiuocum (equioocum
R) ante aequiuocum add. BR || 24 quid sit uniuocum
Mtc uniuocum add. BR || 25 byrrus BR || 27 intelligi-
R || 28 dant R || 29 quid sit pluriuocum ante pluriuocnm
add. BR || 30 significat BlRl \\
108 MARTIANI CAPELLAE
358 Rebus sva sunt uerba, quae naturalia atque etiam
propria dicimus ut lapis lignum et cetera.
359 aliena sunt quae ratione aliqua mutuantur uel
propter necessitatem uel propter decorem. propter necessitatem
ut dicimus uites gemmare, laetas se-s
getes. hic enim quoniam proprium deficit, alieno usi
sumus. neque enim aut uites aliud quam gemmare
aut segetes aliud quam laetas possumus dicere. propter
decorem autem dicimus fluctuare segetes. possumus
enim aliud moueri dicere, sed quoniam orna-io
tum non est, alieno utimur.
360 aliena uerba tribus modis fiunt aut per similitudinem
aut per contraria aut per differentias. per similitudinem,
ut sunt quae in grammaticae tropis numerantur ut
hoc ipsum quod dixi fluctuare segetes. ex hoc genere is
sunt etiam illa , quae ex toto partem aut ex parte totum
significant in hunc modum ut decenter uerborum habeant
propinquitatem. haec enim similitudinis genere placuit
includi. per contrarium uerba dicuntur quando
contra quam dicimus accipiuntur, ut Parcas dicimus»
Fata cum non parcant, et lucum cum non luceat. hoc
105 G grammatici kcxt' dvTicppaciv uocant. per differentiam
aliena uerba sunt cum sine ulla ratione ex aliis assumuntur,
ut si hominem <neque corpore durum neque ingenio
stolidum lapidem dicamus. sed his uti non conuenit"
stultum est enim aut nihil significantia uerba aut nimis
aliena proferre. propriis autem similibus et contrariis
uti fas est.
361 [Antequam de hac dicam , quaedam docenda sunt.]
omne quicquid dicimus aut subiectum est aut de subiecto so
aut in subiecto est. svbiectvm est prima substantia,
1 quae sunt uerba anle rebus add. BR || 3 quae aliena
ante aliena add. BR || 5 cf. Cic. Or. 31 \\ 11 utitur B ||
12 quot modis aliena uerba fiant (aliena sint R) ante aliena
add. Br \\ 13 aut differentia B || 22 cata antifrasin B catantifrasin
R \\ differentias R || 27 et similibus D |]
29 quid sit substantia anle antequam add. BD || antequam
— sunt deleui \\ 31 est ante subiectum om. D || aut de subiecto
et in subiecto ante subiectum est prima s. add. B ||
LIBER IIII 109
quod ipsum nulli accidit alii inseparabiliter, ei tamen alia
accidunt, ut Cicero est non nomen sed quod eo nomine
significatur. DE svbiecto est quod de ipso subiecto dicitur
et dat ei et definitionem suam et nomen ut homo.
5 nam et homo Cicero et animal rationale mortale.
ita et nomen et definitio, quae est de subiecto, eidem
subiecto accessit; ideoque hoc, quod de subiecto> dicitur,
in generibus uel in formis inuenitur. in subiecto est
quod neque nomen neque definitionem dat subiecto sed
10 in ipso subiecto ita esse intellegitur ut sine eo esse non
possit ut rhetorica. nam nec nomen eius potest subiectum
recipere nec definitionem. neque enim aut rhetorica
Cicero aut bene dicendi scientia Cicero:
in eo autem intellegitur cum id ipse uocari non possit.
«aliud est de subiecto aliud in subiecto. in subiecto est 362
disciplina. nam eadem rhetoricae de subiecto est,
Ciceroni in subiecto. prima ergo svbstantia subiectum
est, secvnda quae de ipsa prima dicitur ut sit
Cicero prima substantia, homo et animal secunda. iam
»in subiecto omnes consequentes praedicationes esse intel- ^
leguntur, itaque de singulis uideamus. quid qualitas? 363
QVALITAS est, secundum quam dicimus quale est ut
candor. et ex hoc intellegi licet et qualitatem in subiecto
esse , cum candor necessario in aliquo sit , sine quo
*esse non possit: utique ipsum aliquid, in quo est, subiectum
est. quid quantitas? qvantitas est, secundum
quam dicimus quantum est ut bipedale. etiam ista in
subiecto intellegi necesse est. quid relatiuum? relatiwm
est, quod ad aliquid uocant ut paler frater. et
8 quid sit subiectum ante in subiecto add. BR || 10 non
possit R non ppssit esse r |] 11 rethorica BR || 12 rethorica
B |] 14 mire turbata haec inde a Vulcanio || esse post
eo add. r || 15 quid de (e R) subiecto et in subiecto est (quod
add. B) ante aliud add. BR |] aliud BR aliud est b aliud in
subiecto est R aliud in subiecto B || 16 rhetoricae R rethoricae
B uterque deleta posteriore e || de subiecto est punctuata
in R [] 17 est post Ciceroni ponendum esse significatum inR ||
erga R || 18 sit D si BR [] 27 etiam del. in B ista add. bR ||
29 ad om. Rl || aliqui R \\
110 MARTIANI CAPELLAE
haec utique in subiecto sunt. nam necesse est ut haec
omnia ad aliquid sint et si non nulla sunt, de quibus dicantur,
illa quae dicuntur, in anima uidebuntur. quid
loci? id est quod dicimus Romae: Roma substantia est,
ipsiRomae hoc accidit. quid temporis? ut heri nuper 5
u e s p e r i. quorum motu tempus intellegitur substantiae
sunt, ut sol, cuius cursu tempus intellegimus , et quae
aliquam intellegentiam morae in nobis faciunt. quid
sitvs? ut puta iacet sedet. quid habitvs? ut calciatus
armatus: substantia est homo et haec illi acci-is
dunt. quid facere? ut secare urere. quid pati?
ut secari uri.
364 Prima svbstantia est quae nec in subiecto est inseparabiliter
neque de ullo subiecto praedicatur. insepa-
107 G rabiliter autem ad hoc definitioni adiectum est, quod omnis is
prima substantia quamuis in loco aliquo sit tamen ab eo
separari et migrare potest, ut Cicero ita in curia esse intellegitur,
ut inde possit aliquo discedere, et pars primae
substantiae <quamuis in toto sit non tamen inseparabiliter:
nam siue re ipsa siue cogitatione separari a corporess
nostro brachium potest. at uero rhetorica ita est in animo
Ciceronis ut etiam si aliquo casu esse destiterit non tamen
intellegatur migrare, quoniam nec cum esse coepit, intellegitur
aduenisse.
365 secvnda svbstantia est quae de prima, ut dictum «
est, praedicatur ut homo de Cicerone, et animal de
homine et Cicerone. et quicquid genus est primae substantiae,
secunda substantia esse intellegitur. ita ergo
substantiis omnibus commune est non esse in subiecto.
prima uero nec de subiecto est substantia nec intendi nec »
remitti potest id est recipere magis et minus. et si qui-
1 subiecta R [] 2 omnia b nomina BR || si om. BlR ||
sint om. B || 5 haec accidunt {corr. ex accidit) R || eri R ||
9 calceatus b || 13 item de substantia ante substantia add.
BR || prima addidi || 15 ad B ob R ]] 17 intelligatur R ||
21 ad D || rethorica BD \\ 23 caepit D || 25 de secunda
substantia ante secunda add. BD |] 29 cummune D |] 30 primo
D et in edd. inde a p || 31 remiti D []
LIBER IIII 111
dem nemo homine alio magis homo est et nec ipse unus
homo magis cras erit homo quam hodie fuit, et in diuersis
non magis equus equus est quam homo homo. hoc autem
obseruandum est in sub->stantiis, inter consortes suas id
5 est ut primam primae conpares, secundam secundae. nam
si secundam primae compares, magis substantia est prima
quam secunda. prima enim rem magis declarat, secunda
uero habet quandam communionum ambiguitatem.
nam cum dico Cicero, iam quiddam indiuiduum cerw
tumque significo: cum dico homo, quoniam cuncti sumus
huic appellationi subditi, incertum est quem significem.
ita ergo fit ut magis sit substantia prima quam secunda,
quia rem certius ostendit. magis ergo et minus sub- 366
stantia non recipit inter consortes suas. item substantia
i5 contrarium nihil habet. nam nihil homini aut equo contrarium.
sed si quis dixerit Clodium Ciceroni fuisse con- 108G
trarium, intellegit non ipsas substantias fuisse contrarias
sed qualitates, quae in ipsis erant ut malitiam bonitati
aut uitium uirtuti aut iniustitiam iustitiae. uidetur autem
»substantiae proprium quod una eademque capax est contrariorum
quadam sui permutatione, ut lapis cum idem
sit, potest nunc albus esse nunc niger, idem tamen lapis
esse non desinit, et Cicero primo stultus postea sapiens
idem tamen Cicero esse non desinit.
25 qvalitatem esse diximus, secundum quam dicimur 367
quales. qualitatum forma una est, in qua dispositio quaedam
et habitus mentis esse intellegitur, ut in omnibus
perceptis artibus, sapientia grammatica rhetorica ceterisque
quae ita haerent animo ut difficile amitti possint. sed
30 in his aliqua perfecta sunt, aliqua inperfecta. ut siqui
grammaticae arti operam dederit in plerisque tamen fallatur,
nondum potest dici habitvs sed tantum dicitur
3 ecus equs D || 4 obsseruandum D || 8 communionem
ambiguitatum BR corr. p || 17 intellegit B intellegat bR
II 21 supermutatione BlR || 25 item de qualitate ante qualitatem
add. BR [] dicimus quale est r || 27 et 32 abitus R \\
28 rethorica B || 30 si quis p || 32 tantum b tamen BR \\
112 MARTIANI CAPELLAE
dispositio. ita non omnis dispositio habitus, omnis
368 autem habitus dispositio esse intellegitur. secunda species
est earum qualitatum, quas recte passibiles dixerimus,
ut dulce atque amarum calidum uel frigidum,
non quod ex his eaedem substantiae aliquid patiantur, sed
quod sensus nostros aliquid pati cogant. cogit enim aliquid
pati et tangentem calor et dulcedo gustantem. item
quae nobis <ex aliqua passione naturae inoleuerint, secundum
quas pallidus quisque uel ruber dicitur, non
tamen ita ut quis aliqua repentina causa uel pallet uel 10
rubet. nam ipsae passiones rectius, non qualitates appellantur,
si quidem secundum has non dicimur quales. non
enim sequitur ut qui pallet sit pallidus, aut qui amat
ogG amator, aut qui est ebrius ebriosus. illae igitur pas-
369 siones sunt, hae qualitates. tertia species est earum quali- u
tatum, quae non ex eo quod iam quisque est sed ex eo quod
esse potest intelleguntur ut dicimus fragile lignum, non
quod iam fractum sit sed quod frangi possit. nam et
palaestricum corpus duobus modis dicimus et id quod
palaestra conpositum est, et id quod natura ita formatum »
ut huic arti accommodatum sit,> quamuis ea non sit inbutum.
illud tamen a palaestra recte dicitur palaestricum
quod ipsius artis habet effectum, non autem inuenitur
ipsius qualitatis nomen unde sit denominatum et deriuatum
palaestricum illud quod nondum est sed esse potest. *
quare cognoscendum est dici quasdam substantias ex qualitatibus,
quarum nomina non inueniuntur. namque ut
bonum dicimus a bonitate, non ita optimum ab optimitate.
ita ergo palaestricum, quod intellegimus ex eo quod percipere
possit palaestram , non babet certum qualitatis no- *>
men ex quo dictum uidetur, constat tamen a qualitate esse
370 dictum. quarta species est earum qualitatum, secundum
quas formas figurasque intellegimus , ut quadrum rotundum
pulchrum deforme et similia. recipit qua-
1 et 2 abitus R \\ 5 eadem R || 7 pati ut R (?) || 8 inoluerint
D |j 15 hae D eae B et non 6 T| 19 palestrium D ||
21 acommodatum B acummodatum D |f inbutum D inbutus
B imbutus R \\ 24 diriuatum R \\ 27 nam R \\
LIBER Iin 113
litas magis et minus, nec tamen omnis. nihil enim
quadrum magis altero quadro quadrum est. magis autem
aliquid candido candidum dici potest. et quaestio est in
plerisque utrum magis iustus alter altero dici possit.
5 plerisque autem subtiliter uidentur adtendisse qui qualitates
ipsas non dicunt recipere magis et minus sed ea
quae ab his deuominantur, ut iustitia sit ipsa una quaedam
perfecta notio, ut non dici possit 'magis haec iustitia
quam illa est' dici tamen potest 'magis hic iustus quam
10 Ule est' item dici non potest 'magis haec sanitas quam
illa est' dici tamen possit 'magis hic sanus quam ille est'.
ex quo fit ut substantia non recipiat magis et minus,
qualitates quidem per ipsas substantias possint recipere.
item contrarium qualitas habet nec tamen omnis. nam lioo
i5 sanitali cum sit inbecillitas contraria, nihil est quadro rotundoue
contrarium. uidendum est autem quoniam quicquid
contrarium qualitati est qualitas sit necesse est. dulcedo
autem qualitas, qualitas igitur amaritudo et similia.
qvantitas bipertita est, quod alia discreta est alia 371
» continua. discreta ut numeri et orationis, continva
ut lineae ac temporis. item alia quantitatis diuisio est
quod alia situm quendam partium habet, alia non habet.
nam linea situ quodam partium intellegitur, si quidem dici
potest quae pars eius quo loco sit, dextramque ac sini-
25 stram uidetur habere. at uero numerus aut oratio aut
<tempus nihil horum habent, quamuis ordinem habere
possint ut sit in his aliquid primum et secundum et ultimum
et medium, nihil tamen quod in loco intellegatur.
quantitas omnis caret contrario. quid enim bipedali tri- 372
3opedaIiue contrarium? et si quis dixerit contraria esse
, maius et minus, quae uidentur esse uerba quantitatis,
sciat non esse definitam quantitatem. itaque siquis dicat
aliquid maius esse , uidetur esse ei contrarium quod minus
est. si certum quaesiuero 'quo maius est' ? et responderit
quod tripedali, apparet nihil esse contrarium. ipsa sibi
4 utrumne R || alter addidi quamquam omitti poterat ||
19 item de quantitate ante quantitas add. BR || 31 maius D
magis B || 32 quis om BlD [\
MABTIANB8 CAPELLA 8
114 MARTIANI CAPELLAE
autem quae dicuntur maiora et minora, relatiue dici manifestum
est. quodlibet enim minori comparatum maius
est, idemque maiori comparatum> minus est. si igitur
maius et minus contraria sunt, cogimur confiteri, quod
ualde absurdum est, posse alicui rei uno tempore simul eue- 5
nire contraria. rursus aliud absurdum cogimur intellegere
unam eandemqueremsibimetessecontrariam. siquidemres
una diuersis quantitatibus comparata potest eodem tempore
373 maior et minor esse. quantitas non recipit maius et minus.
non enim quinque magisquinquesuntquam duoduo,autitem w
duo aliis duobus magis duo sunt aut magis cras duo erunt
quam hodie sunt. est autem proprium quantitatis quod secundumhancdicimus
par et impar, utqualitatisproprium
estquodsecundumhancdicimus simile atque dissimile,
quamuis in diuersis rebus utrumque liceat abusiue usurpari. is
374 relativvm est, quod hoc ipsum, quod dicitur, alicuius
est uel ad aliquid quolibet modo referri potest ut
filius non sine patre uel matre et seruus non sine domino
375 potest intellegi neque sine his illi uicissim. dicuntur autem
relatiua tribus modis: aut alicuius ut filius, "aut*
alicui ut uicinus, aut ad aliquid ut duplum, quoniam
duplum ad aliquid simplum est. omnia relatiua his, ad
quae referuntur, uice mutua respondent. nam quem ad
modum filius patris filius est, sic pater filii alicuius pater
est. et respondent ita ut aliqua isdem casibus respon- *
rleant, aliqua casus mutent. nam quod de filio dixi, item
de seruo dicere possumus, quoniam seruus domini seruus
est, dominus serui dominus. haec ita sibi respondent
ut eosdem casus in conuersione custodiant. ita quoque
duplum ad aliquod simplum est et simplum ad aliquod »
duplum est, ita maior minore aliquo maior est et minor ,
maiore aliquo minor est. manifestum est ergo ista casus
in conuersione seruare. at uero scientia cum sit relatiua,
11 idem BR corr. p \\ dualis BR duo aliis 4 || 16 quid sit
relatiuum anle relatiuum add.BR || 22 ante onmia add. K B ||
25 hisdem BR || 26 quod om. BlR \\ 30 ad aliquod simplum
est et simplum ad aliquod duplum est b ad simplum est itein
BR || 32 ista Grotius ita BR \\
LIBER 1111 115
alicuius enim rei scibilis scientia est, in conuersione id ad
quod refertur casum mutat. nam quo modo dicimus
'scientia scibilis rei esl' non possumus dicere 'scibilis
res scientiae est' sed ' scibilis res scientia scibilis est'.
s item sensus rei alicuius sensibilis sensus est, contra sensibilis
res sensu <sensibilis est. baec ergo non ut quae
supra dicta sunt seruatis eisdem casibus sed mutatis con- 112G
uertuntur. quaedam relatiua his, ad quae referuntur, et 376
in tempore concordant eaque simul esse incipiunt simul
10 desinunt, ut seruus esse non potest nisi cum esse coeperit
dominus et cum dominus esse desierit seruus esse desinit,
et item dominus cum seruum non habuerit dominus dici
non potest. at uero noscibilis res prior est natura quam
notio. nam si noscibilia tollas notio non erit, at uero si
15 notionem tollas potest aliquid esse noscibile , quamuis
desit ille qui nouit. relatiua possunt habere> contrarium 377
sed non omnia. namque inscientiae scientia contraria,
amicitiae inimicitia, at uero duplo nihil contrarium neque
maiori uel minori : quae quisquis [istaj contraria putaue-
20 rit, cogitur confiteri unam eandemque rem uno atque eodem
tempore posse sibi esse contrariam. si quidem maior
minori comparatus maior est idemque maiori comparatus
minor est uno atque eodem tempore, quod contrariis euenire
nullo modo potest. nam quo tempore homo stultus,
25 non eodem tempore sapiens esse potest, neque quo tempore
albus est, eodem tempore niger esse potest: quod
quia euenire non posse in maiore et minore ostendimus,
fateamur necesse est maius et minus non esse contrarium.
item duplum simplo non esse contrarium, quoniam hoc
% idem duplum potest esse ad aliquid simplum. non igitur
omnia relatiua possunt habere contrarium. item maius
et minus quaedam recipiunt, quaedam non. nam magis
hic amicus illo est, hoc magis duplum illo duplo esse non
potest propterea, quia si duplum est, ita duplum est, ut plus
2 <juo modo br quod BR l| 6 res om, B || sensus BR
7 hisdem B || 10 pro cum bis co B || 15 notiones D
19 quis R || ista deleui || 21 contrariam p contraria BR
26 posset BlR || 29 item scripsi ita BR ||
8*
116 MARTIANI CAPELLAE
aliquid minusue si fuerit non sit duplum. quaeritur utrum
378 aliqua substantia dici possit relatiue. sed de prima substantia
dicinon posserelatiuenulla quaestio est. non enim
Cicero alicuius dici potest aut ad aliquid referri. item
equus : nam quis equus ut Rhoebus non alicuius est hoc 5
ipso quod Rhoebus est sed quod iumentum est alicuius
113 0 iumentum est. non ergo prima substantia relatiue dici
potest neque pars eius quaelibet, quae sine dubio et ipsa
prima substantia est. nam quem ad modum Cicero prima
substantia est, ita manus eius. manus uero non eius sed u
specialiter manus ita ut secunda substantia relatiue dici
non potest. non enim sua conuersione respondent, utsi
dicamus 'manus Ciceronis', non Cicero manu Cicero est,
neque ipsa manus ob hoc manus, quia Ciceronis est, sed
quia ita adfecta est, manus dicitur, non quod alicuius sit. «
non ergo ut diximus prima substantia neque partes eius
relatiue dici possuht. quaeritur ergo de partibus secundae
substantiae. nam de ipsa substantia nulla quaestio est.
non enim homo alicuius homo sed manus specialiter alicuius
hominis manus est, et ut mutua conuersione respon- »
deat, alicuius manuati manus est, ut possimus ita conuertere,
quia et <manuatum aliquid manu manuatum est.
item ungula non primae substantiae ungula sed aUcuius
ungulati, quia et ungulatum aliquid ungula ungulatum, ut
mutuam possit habere conuersionem , quod relatiuis esse 25
diximus proprium. si ergo maneat illa relatiuorum definitio,
ut relatiuum sit quicquid alicuius dici potest, difficile
resistimus dici partes secundarum substantiarum relatiue.
si uero illa definitio mutata sit, ut relatiua sint ea, quae ad
aliquid referuntur excepto eo quod in aliquo sunt, nulla »
incidit in hanc definitionem substantia. quem ad modum
seruitus excepto eo quod in eodem seruo est id est in
aliquo homine refertur ad dominum. at uero penna ita
5 nam Monacens. 6 iam BR || hroebus R \\ 6 rhebus R ||
9 est add. p || 13 manu B manui R manus br || 16 dicimus
B || parte B || 20 est om. B || 24 est ante ut add. D ||
25 relatiuus D || 27 dificile D |]. 29 sit scripsi ita BD |] 30 eicoepto
B || 32 eo om. D \\ 33 et 117, 1 pinna Bl ||
LIBER mi 117
pennati alicuius penna est ut ex->cepto eo quod in aliquo
pennato est ad nihil referri possit. sane admonendi sumus 379
ne nos pudeat uerba noua facere pro necessitate conuersionis.
nani si mutua conuersio non respondet, non relas
tiue enuntiamus. hoc modo: cum dico pennam uolens
eam ostendere relatiuam, non me pudeat pennatum aliquid
propter conuersionem dicere. est enim pennatum 114 G
ita usitatum ut aures non offendat. si de pede agatur,
non pudeat simili deriuatione fingere notum conuersioni
io uerbum. item scire oportet eum, qui relatiuum aliquid
ad quid referatur ignorat, nec omnino utrum ad aliquid
referri possit id quod dicit scire posse. hoc modo: cum
dicimus 'hoc duplum est ' nosti simplum eius, id est ad
quod duplum sit, aut si illud ignoras, nec omnino utrum
15 duplum sit scire potes.
facere et pati possunt habere contrarium ut cale- 380
facere refrigerare et calefieri refrigerari. habent etiam
magis et minus ut magis et minus urere et magis et
minus uri.
so sitvs omnis denominatiue dicitur ut sedere ab ses- 381
sione , stare ab statione. et quamuis non numquam nomina
deficiant, ex quibus situs denominantur ratio tamen
noo deficit.
De illis tribus quae restant supra dicta exempla suf- 382
Kficiunt. qvando enim dicimus ut heri cras, vbi ut
Romae Athenis, habitvm ut calciatum armatum.
quid horum recipiat magis et minus cum in sermone inciderit
facile apparet.
Istae sunt decem praedicationes, ex quibus aliquid 383
so necessario singillatim enuntiamus. nam quicquid omnino
dixerimus quod aliquid significet, nondum tamen intellegi
possit an uerum an falsum sit, unum est de his decem
1 pinnati B1 || 2 pinnato BlR || ammonendi BR || 3 noua
uerba R || pro b ut BR II 5 nuntiamus BlR 1| pinnam BlR II
6 el 7 pinnatum BlR || 9 diriuatione B |[ 15 potest R \\
16 quid facere quid pati ante facere add. BR || 18 et D ut
BR || 20 ab BR a b || 25 eri B || 26 babitum R || calceatum
B1 || 27 sermonem b \\
118 MARTIANI CAPELLAE
exceptis dumtaxat illis uerborum quodam modo articulis.
sunt enim pleraque a grammaticis in orationis partibus
enuntiata, quae omnino per se nihil ualent aut aliquid
significant plenum, nisi cum fuerint uerbis adiuncta ut
115 G coniunctiones praepositiones et quicquid tale illi docent. 5
384 Restat ut de oppositis dicamus. sunt autem opposita
quae sibi ueluti ex aduerso uidentur obsistere ut
contraria. nec tamen omnia quae opponuntur sibi,
contraria <sunt, sed omnia contraria opposita sunt. opponuntur
autem sibi ita ut aut relatiue opponantur ut ma- u
gnum paruo et dimidium duplo , aut ut contraria ut stultitia
sapientiae , aut habitus orbationi ut cernentia caecitati,
aut aientia negationi ut 'Cicero disputat' 'Cicero non
disputat'. haec autem inter se non nihil differunt. nam,
relativvm relativo ita opponitur, ut hoc ipsum quod is
opponitur eius sitcuiopponitur, aut ad id quocumque modo
referatur. nam dimidium opponitur duplo et eiusdem dupli
dimidium est. ita ergo illi opponitur ut eius sit, cui opponitur.
et paruum opponitur magno, ut eius sit ita, ut
ipsum paruum ad hoc magnum cui opponitur paruum sit. »
385 contraria uero ita> sibi opponuntur ut non eorum sint
quibus opponuntur, sed tamen ad ea quocumque modo
referantur, si quidem stultitia sapientiae ita contraria est,
ut non eiusdem sapientiae stultitia sit sed ut ad illam sit
stultitia. sciendum tamen est quaedam contraria medium *
habere , quaedam non habere. namque sunt talia, ut in
ea re in qua esse possunt, alterutra uice necessario insint
et medio careant, ut sanitas et inbecillitas. haec duo contraria
natura insunt corporibus animalium atque ita uice
alterutra necessario insunt ut diximus , ut in quo animalis ■
corpore sanitas non est, necessario inbecillitas sit, et in
quo inbecillitas non est, necessario [ut] sanitas sit. at uero
10 relatiuo B relatina bD || oponantur D || 11 aut contrarium
B || 13 agentia BD || 17 referantur D || 18 cui opponitur
add. p || 22 ante ad ea add. sed tamen b aut R ||
24 sed ut p ut BR aut b fl 26 talia ut scripsi alia ut BR alia
quae ita ut p || 27 necessarium RBl || 31 inbecillitas est
BlR H 32 inbicillitas R || ut om. p ||
LIBER IIII 119
candidum et nigrum cum sint contraria et naturaliter in
corporibus inueniantur, propterea medio non carent, quia
non necesse est corpus aliquod candidum esse aut nigrum.
potest enim ita deesse candidum, nt non insit nigrum at-
5 que hoc modo ex alia parte. ergo color aliquis me&ius H6G
inueniri potest ut luteus uel uiridis. habitvs et orbatio 386
ita sibi opponuntur ut in ea re, cui euenire possunt, alterum
eorum necessario insit ex illo dumtaxat tempore,
quo ea natura esse permittit. ut dentatum eum dicimus,
10 qui dentes habet, edentulum uero non illum dicimus, qui
dentes non habet, sed cui natura inest ut habeat ex illo
tempore, quo natura permittit ut habeat. nam neque lapidem
recte dicimus edentulum, qui numquam dentes
habet, neque infantem. quamuis enim aliquando habere
15 possit, nondum tamen illo tempore ut habeat natura permittit.
hoc ergo tertium genus oppositorum differt a
primo relatiuorum eo, quod cernentia ita opponitur caecitati,
ut eiusdem caecitatis non sit aut ad eam quodam modo
referatur. a secundo genere, id est contrariorum, illud dif-
20 fert ab his dumtaxat contrariis quae habent medium, quod
cernentia et caecitas intelleguntur erga oculos, ut alterum
eorum necessario insit. hoc ergo differunt ab his contrariis
quae habent medium, quia illorum alterum non
necessario inest substantiae, horum autem [medium] ne-
25 nessario. ab his uero contrariis, quae medio carent, haec
ipsa opposita differunt, quod illa, rei cui natura insunt,
omni tempore <alterutra uice accidant necesse est, ut corpori
animalis sanitas et inbecillitas. nam alterum eorum
semper est in corpore animalis, haec autem possunt ali-
30 quo tempore ei rei, cui natura inesse possunt, utraque
deesse aliquando ut infans, dum nondum tempus est, quo
dentes habere possit, neque dentatus neque edentulus dicitur,
et oculi alicuius animantis nondum adueniente tem-
11 et ante ex add. Grotius 1| 14 enim om. BRl || 20 post
quae add. N r || 22 ergo om. R || 24 medium post autem add.
Rm om. BD deleuit Koppius \\ 26 ista B || 27 aecedant B \\
28 nam om. B \\ 31 dum nondum tempus est B dum non est
tempus D ||
120 MARTIANI CAPELLAE
pore , quo uidere possint , neque caeci neque uidentes dicuntur
et tamen medium non habent. igitur contrariorum,
quae medio carent, duae species sunt id est eorum,
quae alterutra uice accidunt rei in qua esse possunt nullo
medio intercedente ut sanitas et inbecillitas, et eorum quae 5
117 G simul deesse possunt substantiae, in qua simul esse non
possunt, et tamen cum simul desunt nihil medium intercedit
ut cernentia et caecitas uel habitus et orbitas den-
387 tium. quartum genus oppositorum est> aientia et NEgantia
ut 'Cicero disputat' 'Cicero non disputat'. haecw
a superioribus differunt quod illa singillatim dici possunt,
haec non nisi conexe dicuntur. a relatiuis hoc differunt
quod illa etiam relatiue dicuntur, haec autem non relatiue.
non enim disputans ad non disputantem refertur.
a contrariis hoc differunt quod illa si conexe dicantur tain is
diu aut uera aut falsa sunt, quam diu est illud in quo inesse
possunt, cum autem hoc esse destiterit neque uera
neque falsa sunt ut ' aut stultus est ille aut sapiens est'
ille quam diu uiuit horum alterum uerum est, cum ipse
esse destiterit, utraque falsa sunt, quia ille, qui non est, 2«
neque stultus neque sapiens esse potest. at uero ' Cicero
disputat' et 'Cicero non disputat' ita sibi opponuntur
ut et dum uiuit Cicero alterum eorum necessario sit, et
ipso mortuo falsum est quidem quod disputat, uerum
tamen est quod non disputat. hoc modo discernuntur *
haec et ab habitu atque orbatione. nam qui non est, neque
caecus est neque uidens. nec sane moueare quod uidemur
iam de proloquiis aliquid dixisse, de quibus postea
dicendum est. hoc namque factum est occasione oppositorum.
30
1 possent D || 2 aliquid post tamen add. D |] 7 et tamen
— 8 dentium om. Bl || 9 contrariorum B oppositorum D II
4 rei cui inesse D || 6 substantia D || non simul esse D ]|
7 intercidit b || 9 est oppositorum D || 10 Cicero non disputat
om. BlR || 12 haec nixi conexe R || 13 etiam illa BR
corr. p \\ (13 quod etiam — 14 refertur om. Bl) || quod etiam
illa duO a contrariis hoc differunt quod illa si conexe dicantur
/{ || 17 distiterit R || 19 ille ante quam diu add. BlRl ||
20 distiterit R \\
LIBER IIII 121
Nomen est quod aliquam rem significat et per casus 388
flecti potest. uerbum est quod aliquid significat et per ns 0
tempora flecti potest. ut Cicero nomen, disputat uerbum.
haec a se in uicem separata non nihil quidem significare,
5 uerum tamen uel falsum dici non possunt. cum autem
fuerint coniuncta, iam possunt et adfirmari et negari, ut
'Cicero disputat' iam dici potest 'Cicero non disputat'.
[esse autem debet ***** nominatiuus casus nominis et
tertia uerbi persona.] prima persona significat aliquid
10 quod iam affirmari et negari possit et in hominem tantum
cadit. in ea autem intellegitur nomen etiam si
non dicatur, ut disputo [totum] plenum est, etiam si non
dicas ego. item secunda persona et ipsa iam ueritati
aut falsitati obnoxia est sed etiam ipsa in hominem cadit,
i5 et ei nec recte dicimus disputas, qui nec audire nec intellegere
quod dicitur potest. ergo et hoc cum dicatur
sine nomine, tamen ibi nomen intellegitur. aliter figurate
utimur siue prima siue secunda persona ut aut loquentem
eum inducas qui loqui non potest, aut ad eum conuerta-
20 mus orationem, qui neque audire neque intellegere potest.
tertia uero persona non hominis tantum est sed aliarum 389
etiam <rerum, et simul ac dicta fuerit non continuo intellegitur,
nisi forte de deo dicatur aliquid, quod de eo solo
potest intellegi, ut cum dicimus pluit: iam potest esse
25 uerum aut falsum , cum non addamus nomen : notum est.
enim quipluat. cum uero dicimus disputat, cum aliquid
iam significet, non tamen uerum aut falsum dici potest,
si nomen non addetur. et quamuis de homine hoc tantum
possit intellegi, quia non de uno dici potest, necessasorio
subdendum est nomen. et resistit cum dicimus,
tertia uerbi> persona est et exigit nomen non hominis
1 de nomine quid sit anle nomen add. BR || 2 ante uerbum
add. k quid uerbum B quid uerbum R fl 4 » se scripsi ab
BR || 6 fuerit R \\ 8 excidisse uidetur proloquium; sed lotam
sententiam ex p. 122, 6 perperam repetitam deleui || 9 prima
persona om. B'Rl || 10 affirmari et om. BlR || possit b non
sit BR non possit r l| 11 autem om. B || 12 totum ante plenum
add. R om. B \\ 22 simul ut b \\ 23 deo Leidenses Oudendorpii (ad
Aput. melam. p. 311) eo BD |] 26 enim om. BlD || 31 et addidi ||
122 MARTIANI CAPELLAE
tantum sed cuiuslibet, quod resistere potest. prima igitur
et secunda persona et de homine tantum possunt intellegi
119 G et solae dictae possunt aut uerae aut falsae dici, quia cum
his etiam nomina intelleguntur. tertia uero et non omnis
sola dici potest et non de solo homine intellegitur. quod 5
ergo fuerit ex nominatiuo casu nominis et tertia uerbi
390 persona coniunctum, proloqvivm dicitur, ita ut iam necessario
aut uerum sit aut falsum aut dubium. namque
'homo animalest' omnesiudicamusuerumesseefomneanimal
homo est' omnes iudicamus falsum. dubium est 'ille m
disputat' quamuis necessario aut disputet aut non disputet,
nobis tamen dubium est. alterum [nihil] horum necessarium
esse intellegimus , sed quid uerum sit nescimus.
ubi uero illa uerba sunt, quae inpersonalia dicuntur, non
ex nominatiuo casu impletur sententia sed alios casus re- is
cipit ut disputatur cum dicitur, piena sententia est si
ablatiuum adiungas hoc est a Cicerone. et paenitet
cum dicitur, plena sententia est, si accusatiuum adiungas
391 id est Ciceronem. [et multa sunt alia.| illud tamen
constat personalia uerba non implere sententiam nisi cum »
nominatiuo casu et tertia uerbi persona. sunt etiam sententiae
quae quamuis constent ex nomine et uerbo adfirmari
tamen aut negari non possunt. quae non proloqvia
sed eloqvia dici non nullis placuit. ut est modus
imperatiuus. cum dicimus curre, iam plena sententiai»
est. nam nec solum intellegi sed etiam fleri potest quod
dicis. negari tamen non potest. non enim hoc negat qui
dixerit noli currere. hoc enim non est aduersum ei
quod dictum est c u r r e , ut hoc sit uerum illud falsum.
[ut possit nasci quaestio.] nam de aientia et negatione ss
quaestio sine dubio nascitur ut ille currit et ille non
currit: quaestio est utrum currat. curre autem et
2 possunt b potest BR || 4 etsi non omnis b || 10 post falsum
add. esse r |] dubium est om. R \\ 12 nihil deleui; eadem de causa
ante nihil add. non b |] 13 uerum seripsi horum BR || 17 penitet
BR ]| 18 et — alia, deleui || 20 cum add. p || 25 diseimus R \\
29 ad curre add. aiax Rm [] currere R \\ 30 ut — quaestio
deleui || 31 et om. R || 32 post currat add. an non Rm \\
LIBER mi 123
noli currere non facit quaestionem utrum currat.
nulla quidem quaestio hic potest intellegi utrum currere
debeat. boc enim ex aientia et negatione natum est ut
currere debet et currere non debet. hoc facit
5«f optatiuus modus. cum enim plena sit sententia cum t200
dicatnus utinam scribam, utinam non scribam,
non potest hinc nasci quaestio utrum scribat. sed plera- 392
que talia sunt : haec ad exemplum sufficiant. quod ergo
fuerit iunctum ex nomine et uerbo, si plenum nomen et
wplenum <uerbum sit, necessario facit sententiam sed non
necessario facit proloquium. si enim est [quod iam est],
adfirmari et negari potest. et supra diximus , multa dici
plena sententia , quae tamen adfirmari et negari non possunt.
plenum igitur proloquium est ' omnis homo animal
15 est' et quamuis natura illud exigat ut primo nomen et
postea uerbum dicatur, ul dictum est, non desinit uerum
esse proloquium etiam si dicas 'est animal omnis homo'.
Quicquid accesserit huic sententiae cui parti accedat
diligenter uidendum est. nam sunt proloquii partes duae. 393
Nquae in nomine una: svbiectiva dicitur,> quae in uerbo
declarativa. subicitur enim quid sit et declaratur quid de
illo possit intellegi. cum ergo dicimus C i c e r o d i s p u t a t, si
accedathuic sehtentiae inTusculano, declaratiue accessit,
si accedat R o m a n u s, subiectiue. item si accedat p r u -
«denter et copiose, declaratiue. item si dicitur cum
Catone, declaratiue accessit. quicquid igitur nominatiuo
casui accedit, subiectiue accedit. quicquid declaratiue
accedit, uariis casibus et modis accedit. nam subiectiue
non possunt alii casus accedere , declaratiue non nisi alii
* excepto nominatiuo. illud tamen sciendum posse fieri ut 394
uerbum sit in subiectiua, nomen in declaratiua, sed ita
2 curre R || 3 utrum currere debeat r || 5 et add. Vulc. |]
6 utinam scribam om. ]] 11 quod iam est ab interpolatore
addilum est, qui non intellegebat ad si enim est audiendum esse
proloquium |] 13 adfirmari et negari non possunt b affirmari
non possunt et negari non possunt D adfirmari possit et negari
pogsit B || 21 declinatiua R || 25 item si dicitur — declaratiue
om. R || 26 accessit B cessit R ]] 29 alii scripsi uarii
BR [] 30 est ante posse add. R || 31 declinatiua R ||
124 MARTIANI CAPELLAE
uerbum in subiectiua ut aliquod pronomen secum uice
121 G nominis teneat. ita etiam nomen est in declaratiua ut
teneat secum aliquod uerbum, ex quo eius uicem impleat.
uelut si dicamus 'qui disputat Cicero est' qui disputat
subiectiua est, Ciceroest declaratiua, sed illam subie- s
395 ctiuam pronomen facit, hanc declaratiuam uerbum. in
hac igitur parte illud dicimus quem ad modum iuncta
sunt nec tamen possunt plenam facere sententiam. et si
faciunt, quem ad modum falsitati et ueritati non sint obnoxiae
sententiae, quamuis sint plenae, et quem ad modum »
ad id perueniatur ut iam non solum plena sententia sit
sed etiam necessario uera aut falsa.
396 Tertia pars sequitur, in qua dicendum iam est de ipsis
proloquiis, ad quorum intellectum in superiori parte peruenimus.
proloqvia igitur differentias habent binas, is
in quantitate et qualitate. QVANTiTATis differentia est
quod alia sunt uniuersalia alia particularia alia indefinita.
vniversale est ut ' omnis homo animal est'. particvlare
ut 'quidam homo ambulat'. indefinitvm
ut 'homo ambulat'. quod igitur indefinite dicimus, ne-»
cessario particulariter accipimus, non necessario uniuersaliter.
et quoniam id potissimum enumerandum quod
securum habet intellectum, indefinitum pro particulari
accipitur. erunt ergo duae differentiae in quantitate,
quod aliud est uniuersale proloquium, aliud particulare. »
in qualitate item duae, quarum dedicativa altera, altera
abdicativa. dedicatiuum est 'omnis <uoluptas bonum',
122G abdicatiuum ut 'omnis uoluptas non bonum'.
397 Vniuersale igitur dedicatiuum non necessario sequitur
conuersio. non enim 'si omnis hcimo animal est, so
omne animal homo est'. uniuersale autem abdicatiuum
5 cioero est b cicero BR || 7 discimus 6 || 7 et 9 et 10
quemammodum B \\ 8 possint B || 13 ante tertia add. quod est
proloquium BR \\ 19 ambulat b animal est BR || 22 quae
quoniam B guae quoniam R et quoniam b \\ 26 qualia B
quia b quarum alia R \\ altera abdicatiua BR alia abdicatiua
r || 29 quemad (a B) modum conuertantur ante uniuersale
add. BD \\ .
LIBER IIII 125
necessario sequitur conuersio. ' si enim omnis uoluptas
bonum non est, omne bonum non est uoluptas' et 'si
omnis homo non est animal mutum , omne animal mutum
non est homo'. particulare> autem dedicatiuum habet
5 necessario conuersionem. nam ' si quidam homo animal
est, quoddam animal homo est'. particulare uero abdicatiuum
non habet necessariam conuersionem. 'non'
enim 'si quoddam animal non est rationale, quoddam rationale
non est animal'. uniuersalis ergo dedicatiua et
w particularis abdicatiua non necessario recurrunt. uniuersalis
autem abdicatiua et particularis dedicatiua necessario
conuertuntur, ita tamen ut facta conuersione in declaratiua
particula negatio maneat. nam utique conuersio ita
fit ut quae particula fuit declaratiua, eadem subiectiua sit.
«ergo cum dico 'omnis uoluptas bonum non est' omnis
uoluptas subiectiua, non csl bonum declaratiua. si
conuertam 'omne bonum uoluptas non est' facta est quidem
subiectiua quae fuit declaratiua , negatio tamen hanc
particulam tenet, quae facta est declaratiua. et si uelim
^sicdicere 'nulla noluptas bonum est' conuertendum est
sic 'nullum bonum uoluptas est'. sed propter duo pro- 398
loquia, quae diximus non necessario conuerti, debemus.
intendere omnia quae proloquiis attribuuntur, per quae
recte aut non recte proponi possunt, ut uerum aut falsum
85 possint ostendere. haec autem quinque sunt iam superius
demonstrata: genus species differentia accidens et
proprium. ex his duo faciunt illa proloquia recurrere,
alia tria nullo modo. namque 'ut omnis homo animal est 123 0
rationale mortale, ita omne animal rationale mortale homo
M est' et 'quem ad modum omnis homo risibilis est, ita omne
risibile homo est'. rursum in particulari abdicatiua uidendum
est quid sit proprium non esse. ut enim proprium
est hominis esserisibile.ita proprium est risibile
non esse praeter hominem. ergo si particulare
4 deindicatiuum i? || 6 homo animal R || 8 rationalem
K H 9 et om. B \\ 23 attribuntur BlR \\ 27 ex hiis duo add. b
ex hig duo sunt quae add. R"> || deeurrere B || 30 quemamnodnm
£A. || risibile BlR || 33 homines BlR ||
126 MARTIANI CAPELLAE
abdicatiuum proponamus sic 'quiddam risibile non est
praeter hominem' recurrit sine dubio 'quiddam praeter
hominem non esse risibile'. item 'quiddam inanimum
inrationale inmortale non est homo, quidam homo non est
399 inanimum irrationale inmortale'. item sunt aliae con-5
uersiones, quae faciunt easdem proloquiorum particulas
indefinitas etiam negatione scilicet de loco migrante. nam
particulae indefinitae fiunt hoc modo homo, non homo;
animal, non animal; et ideo indefinitum est, quia negas
tantum hoc esse , non diris quid sit. cum ergo dico w
'omnis homo animal est' si uelim recte conuertere, <adhibeo
negationes, ut fiant particulae indefinitae. si enim
uerum 'omnis bomo animal est' et uerum est 'omne non
animal non homo'. hac conuersione usus est in rhetoricis
Cicero ' deinde si constitutio et ipsa et pars constitu- is
tionis eius quaelibet intentionis depulsio est, quae intentionis
depulsio non est, ea nec constitutio est nec pars
400 constitutionis'- item particularis abdicatiua potest hoc
modo conuerti 'si enim quoddam animal homo non est,
quoddam non homo animal est'> et in hac conuersione m
obseruandum est, quod ubi non est negatio cum directo
proponimus, ibi fit dum conuertimus. hanc uicissim conuersionem
recipiunt duo proloquia, quae illam primam
non necessario recipiebant. solum uniuersale abdicatiuum
non illam aliam recipit. uocetur ergo docendi causa illa »
prima conuersio, haec secunda. haec autem proloquia
2^quem ad modum inter se adfecta sint hoc modo manife-
401 stius apparebit. quattuor lineis quadrata formula exprimatur.
inprimo angulo superioris lineae scribatur uniuersalis
dedicatiua et in alio eiusdem angulo uni-M
uersalis abdicatiua, item infra ad primum angulum
inferioris lineae particularis dedicatiua, ad angu-
4 quiddam b |] 13 ante uerum b post uerum D add. est ]|
14 rethoricis D (de inu. 1, 10) \\ 15 constitutionis ex Cicerone
add. Koppius \\ 17 ea — est om. D || 21 quod om. BlR ||
derecte R ]] 22 si dum BR ibi sit dum b ibi fit si dum r ||
24 neeessario om. BlR \\ 25 aliam om. B \\ docendi Vulc. dicendi
BR || 30 uniuersalis om. BR' ||
LIBER IIII 127
lum reliquum particularis abdicatiua, deinde ducantur
angulares lineae ab uniuersali dedicatiua ad particularem
abdicatiuam et ab uniuersali abdicatiua ad particularem
dedicatiuam. duae igitur superiores simul con-
5 firmari non possunt, simul negari possunt. nam non potest
simul uerum esse 'omnis uoluptas bonum est' et 402
' omnis uoluptas non est bonum'. possunt autem simul 125 0
esse 'non omnis uoluptas bonum est' 'non omnis uoluptas
non est bonum'. duae uero inferiores uicissim simul
wnegari non possunt, simul confirmari possunt. nam uti
que non potest simul negari 'quaedam uoluptas bonum' et
'non quaedam uoluptas non bonum' esse. at uero potest
et 'quaedam uoluptas bonum' esse et 'quaedem uoluptas
bonum non' esse. angulares autem neque simul adfirmari
isneque simul negari possunt. nam si uerum est 'omnis
uoluptas bonum est' falsum est 'quaedam uoluptas
non est bonum'. item si falsum est 'omnis uoluptas
non est bonum' uerum est 'quaedam uoluptas est bonum'.
hoc item contingit, si prius particularem uicissim nomines,
sonam si uerum est 'quaedam uoluptas non est bonum'
falsum est ' omnis uoluptas bonum est'. item si uerum
est 'quaedam uoluptas bonum est' falsum est 'omnis uoluptas
non est bonum'. item uniuersalis dedicatiua con- 403
firmata particularem suam necessario confirmat, negata
25 non necessario eam negat. nam si uerum est 'omnis uoluptas
bonum est' necessario uerum est 'quaedam uolu-
4 Koppins formulam ex p repetiit: nihil tale in BR inuenitur :
in D formula est sed simplicior quam Koppii || 6 et om. BR1 ||
10 ante utique perperam non tolerauit Koppius. quod codd. non
agnoscunt || 11 ante quaedam add. simul non BB simul negari
non b (negari eliam add. Rm ) || post bonum add. est b || posi
et om. non BlR || 12 post uoluptas om. non B{R1 || esse BR
est br \\ post potest add. simul affirmari || 17 falsum B
uerum b || 18 uerum B falsum b \\ bonum est b non est bonum
B || 20 nam b item BR || 20—23 omnis uoluptas non est
bonum, uerum est, falsum est quaedam uoluptas bonum est.
et si falsum est omnis uoluptas non est bonum, uerum est
quaedam uoluptas bonum est RB, quod in textu exhibui praebent
bD ||
128 MARTIANI CAPELLAE
ptas bonum est'. at uero si superiorem negemus hoc
modo 'non omnis uoluptas bonum est' potest fieri ut
'quaedam uoluptas bonum' sit. particularis item dedicatiua
confirmata non necessario uniuersatem suam confirmat,
negata <necessario illam negat. nam si uernm esl »
' quaedam uoluptas bonum est ' non sequitur ut 'omnis
etiam uoluptas bonum' sit. si uero 'quaedam uoluptas
bonum non est' , falsum est 'omnis uoluptas bonum est'.
in duabus reliquis hoc obseruabis
404 Plenam sententiam cum proposuerimus aliquid ex "
126 G ea uolentes efficere, cum concessa fuerit svmptvm dicitur.
huic etiam uni sententiae alia certa ratione debet innecti
et utique propter id , quod inferre uolumus , concedenda)
405 et haec cum concessa fuerit, svmptvm dicitur. ex duobus
sumptis ratione sibimet nexis conficitur illatio. quae u
illatio sumptum propterea dici non potest, quia non expectas
ut hoc etiam tibi aduersarius concedat sed eo inuito
sequitur, si modo ratione seruata fuerit illatum. et
ut hoc planum fiat exemplo, putemus quaestionem esse
utrum uoluptas utilis sit. si proponamus ita 'omnisuo-«
luptas bonum est' plena quidem sententia est: sumptum
efficitur, si hoc aduersarius concedat. quo concesso adiungenda
est alia sententia 'omne autem bonum utile est'.
si hoc etiam concesserit, efficitur sumptum. ex quibus
duobus sumptis etiam inuito eo sequitur 'omnis igitur uo- b
luptas utilis est'.
406 Hoc totum, quod constat ex duohus sumptis et illatione,
ratiocinatio a nobis, a Graecis cuXXcrficuoc
appellatur. est ergo ratiocinatio ex duobus pluribusue
concessis ad id quod non conceditur necessaria peruentio. 30
possunt ergo plura esse sumpta sed minus [a] duobus esse
non possunt. et enim est integra ratiocinatio, si ad illud
quod uolumus ostendere, utilem esse uoluptatem, tribus
etiam sumptis peruenire uelimus ut ' omnis uoluptas se-
9 excidisse non nulla perspexit Koppius \\ 10 quid snmptum
et quid illatio BD add. ante plenam || 12 rationatione D ||
14 post duobua add. igitur b \\ 15 pallatio quod R || 18 si
moderatione R || 28 syllogismus RB || 31 a del. Grotius |
LIBER IIII 129
cundum naturam cst, omne quod secundum naturam est
bonum est, omne bonum utile est, omnis igitur uoluptas
utilisest'. ex hoc apparet plura etiam licere addere si
oportuerit. non numquam etiam concludimus inferentes 407
snon quidem id quod conficitur, sed quod ex eo ipso,
quod inferre debemus, necessario conficitur hoc modo
'omnis uirtus bonum est, omne bonum utile est, omnis
igitur uirtus non nocet'. inferendum erat 'omnis igitur
uirtus utilis.': ex eo necessario sequitur non nocere, 1276
10 quod enim utile est numquam nocet. hoc a Graecis
cuu.Trepacu.a dicitur, a nobis dici potest coneinis conclvsio.
Ratiocinatio igitur siue propriam et suam siue confinem
habens conclusionem diuiditur in duo genera: prac-
15 dicatiuum et condicionalem syllogismvm.
praedicatiws est in quo sumpta ita sibi innexa 408
sunt, ut aliquo extrinsecus addito suppleantur, ut hoc quod
supra dictum est 'omnis uoluptas bonum est, omne bonum
utile est'. uidemus itaque non totum quod supra positum
20 est dictum, sedunam inde partem sumptam declaratiuam,
quae secundo proloquio facta est subiectiua. quod proloquium
secundum ut impleret sententiam, aliquid petiuit
extrinsecus <id est utile est. huius illatio conficitur ex
eo, quod accessit et ex eo, quod non est repetitum id est
25 'omnis igitur uoluptas utilis est'. huius generis tres formae
sunt. prima est in qua declaratiua particula superioris
sumpti sequentis efficitur subiectiua, aut subiectiua
superioris declaratiua sequentis. declaratiua superioris
fit subiectiua sequentis ut in superiori proposito exemplo.
30 subiectiua superioris fit declaratiua sequentis si hoc modo
uelis conuertere 'omne bonum utile est, omnis uoluptas
bonum est, omnis igitur uoluptas utilis est'.> secunda
forma est, in qua declaratiua superioris sumpti eadem est
9 est post utilis add. r ]] 11 symplerosma RBl || 15 conditionalem
R [] syllogismum add. Monac. 3 et 6 \\ 16 quid
sit praedicatiuus syllogismus (silogismus B) ante praedicatiuus
add. BR || nexa R || 19 itaque non p utique nec BR ||
21 in post quae add. b \\ 25 utile BlR \\ 32 utile BlD []
MAKTIANUS CAPELLA 9
130 MARTIANI CAPELLAE
etiam declaratiua sequentis ut 'omnis uirtus bonum est
et omnis uoluptas non est bonum, omnis igitur uoluptas
non est uirtus'. tertia forma est in qua subiectiua superioris
sumpti eadem est etiam subiectiua sequentis ut
'quoddam bonum uoluptas est, omne bonum utile est, 5
1 409 quoddam igitur utile est uoluptas '. in prima forma et
tmiuersaliter et particulariter et dedicatiue et abdicathte
concludi potest, in secunda forma uniuersaliter nisi per
contrarium concludi non potest, in tertia forma particulariter
tantum concluditur. quapropter non frustra hic est w
ordo seruatus. nam merito prima dicitur in qua omni
modo concludi potest, secunda item recte in qua potest
concludi uniuersaliter , quamuis per contrarium, terlia
item recte quia in quantitate minor est, in qua nisi particulariter
concludi non potest. i»
410 Nunc dicendum est singulae formae quot modos recipiant.
nam recipiunt intra se certum numerum , extra
quos modos quicquid conclusum fuerit, non est temere
concedendum. recipit autem prima nouem modos, secunda
quattuor, tertia sex. »
4H PKImAE FormAE PRIMVS mOdVS est in quo COnficitur
ex duobus uniuersalibus dedicatiuis uniuersale dedicatiuum
directum ut est 'omne iustum honestum, omne
honestum bonum, omne igitur iustum bonum'. si reflexim
inferas 'omne igitur bonum iustum' non sequitur»
sed particulariter potest inferri 'quoddam igitur bonum
iustum' et efficitur quintus modus. secvndvs modus
est in quo conficitur ex uniuersali dedicatiuo et uniuersali
abdicatiuo uniuersale abdicatiuum directum ut est
' omne iustum honestum, nullum honestum turpe, nullum »
igitur iustum turpe'. si reflectas 'nullum igitur turpe
iustum' efficitur sextus modus. diximus enim supra uni-
8 in secunda — 9 non potest om. R || ante nisi add. uniuersaliter
et particulariter b || 9 post tertia add. uero delelo
forma R, forma in ras. in B || 10 ordo est R || 13 posl uniuersaliter
add. et particulariter bRm || 18 conolusum R "
19 autem om. R \\ 23 Koppius directim legendum putat
29 directim B ||
LIBER IIII
131
uersale abdicatiuum posse conuerti. tertivs modus est
in quo conficitur ex particulari dedicatiuo et uniuersali
dedicatiuo particulare dedicatiuum directum ut est ' quoddam
iustum honestum, omne honestum utile, quoddam
5 igitur iustum utile'. at si reflectas efficitur septimus mo- J29 0
dus 'quoddam igitur utile iustum' quoniam supra dictum
est <particulare dedicatiuum posse conuerti. qvartvs
modus est in quo conficitur ex particulari dedicatiuo el
uniuersali abdicatiuo particulare abdicatiuum directum ut
io est 'quoddam iustum honestum, nullum honestum turpe,
quoddaiu igitur iustum non est turpe' reflecti non potest.
diximus enim supra particulare abdicatiuum non posse
conuerti. octavvs modus est in quo conficitur ex uniuersali
ahdicatiuo et uniuersali dedicatiuo particulare abi5
dicatiuum reflexim ut est 'nullum turpe honestum, omne
honestum iustum, quoddam igitur iustum non est turpe'.)
NONVS modus est in quo conficitur ex uniuersali abdicatiuo
et particulari dedicatiuo particulare abdicatiuum reflexim
ut est 'nullum turpe honestum, quoddam honestum
20 iustum, quoddam igitur iustum non est turpe'.
secvndae formae primvs modus est in quo con- 412
ficitur ex uniuersali dedicatiuo et uniuersali abdicatiuo
uniuersale abdicatiuum directum ut est 'omne iustum honestum,
nullum turpe honestum, nullum igitur iustum
25 turpe'. hic reflexione si utaris, alius modus non efficitur,
quoniam de utrisque subiectiuis fit illatio. secvndvs
modus est in quo conficitur ex uniuersali abdicatiuo et
uniuersali dedicatiuo uniuersale abdicatiuum directum
ut est 'nullum turpe honestum, omne iustum hone-
[3ostum, nullum igitur turpe iustum'. tertivs modus
est in quo conficitur ex particulari dedicatiuo et uniuersali
abdicatiuo particulare abdicatiuum directum ut est
'quoddam iustum honestum, nullum turpe honestum, isog
quoddam igitur iustum non est turpe'. qvartvs modus
35 est in quo conficitur ex particulari abdicatiuo et uniuersali
dedicatiuo particulare abdicatiuum directum ut est
3 directim B || 9 dirletim b || 23 direetim SRl || 28 directim
B || 32 directim B || 36 directim B ||
9*
132 MARTIANI CAPELLAE
'quoddam iustum non est turpe, omne malum turpe, quoddam
igitur iustum non est malum'.
413 tertiae formae primvs modus est in quo con-
. ficitur ejt duobus uniuersalibus dedicatiuis particulare dedicatiuum
directum ut est ' omne iustum honestum, omne 5
iustum bonum, quoddam igitur honestum bonum'. secvndvs
modus est in quo conficitur ex particulari dedicatiuo
et uniuersali dedicatiuo particulare dedicatiuum directum
ut est 'quoddam iustum honestum, omne iustum
bonum, quoddam igitur honestum bonum'. tertivs10
modus est in quo conficitur ex uniuersali dedicatiuo et
particulari dedicatiuo particulare dedicatiuum item directum
ut est 'omne honestum iustum, quoddam honestum
bonum, quoddam igitur iustum bonum'. qvartvs modus
est in quo conficitur ex uniuersali dedicatiuo et uniuer- 15
sali abdicatiuo particulare abdicatiuum directum ut est
comne iustum honestum, nullum iustum malum, quoddam
igitur honestum non est malum'. qvintvs modus
est in quo conficitur ex particulari dedicatiuo et uniuer-
- sali abdicatiuo particulare abdicatiuum directum ' quod- 28
dam iustum honestum, nullum iustum malum, quoddam
igitur honestum non est malum'. <sextvs modus est in
quo conficitur ex uniuersali dedicatiuo et particulari abdicatiuo
particulare abdicatiuum directum ut est 'omne
iustum honestum, quoddam iustum non est malum, quod- 25
dam igitur honestum non est malum'. omnes igitur modi
131 G certum ordinem tenent eiusdemque ordinis ratio est, quae
in ipsis formis> demonstrata est.
414 CONdlCiONALis syllogismus est cuius propositio et
plenum argumentum et plenum id de quo quaestio est»
continet, ita ut assumpto argumento iam certum inferri
possit de quo quaestio erat ad hunc modum. ponamus
quaestionem esse utrum sit utilis rhetorica , et uolentes
utilem probare, argumentum ab huius definitione capia-
5 directim B || 8 direotim BJV || 11 in quo conficitur
om. B jj 12 item R ut est B || tfirectim BRl || 13 ut est
om. B (| 20 directim BRl |l 29 de condicionali syllogismo
ante condicionalis add. BR || 34 huius Br hus R ||
LIBER IIII 133
mus, quod est bene dicendi scientia. ex huius argumento
et illa quaestione condicionalis syllogismus ponitur sic 'si
rhetorica est bene dicendi scientia, utilis est'. assumimus
argumentum ita ' est autem rhetorica bene dicendi scien-
5 tia\ haec duo qui concesserit, etiam inuitus concedat
necesse est utilem esse rhetoricam, quod erat dubiuin
ante quam propositio et assumptio concederetur. nihil
tamen in assumptione accessit extrinsecus. quod est
proprium praedicatiui syhogismi. hic primvs modus
10 a dialecticis appellatur, qui est ab antecedentibvs
propterea quoniam argumentum quem ad modum popositum
est, ita et assumptum, hoc tantum modo differens
quod cum condicione positum est et sine condicione assumptum.
secvndvs modus est qui appellatur A co-N- 415
15 seqventibvs, in quo ipsum argumentum quaestionem
sequitur, non quaestio argumentum hoc modo 'si est rhetorica
utilis, est bene dicendi scientia'. assumitur argumentum
a contrario id est per negationem sic 'non est
autem bene dicendi scientia, non utilis est igitur'. ter- 416
20 tivs modus est , qui appellatur A repvgnantibvs , in
quo demonstratur non posse simul hoc esse et illud non
esse, in quo cum fuerit adsumptum unum, aliud necessario
tolletur, ut cum fuerit adsumptum esse, non esse
tollatur hoc modo 'non est bene dicendi scientia rhetorica 132 G
25 et non est utilis, est autem bene dicendi scientia, utilis est
igitur ' : confectum est 'utilem esse' sublato eo quod 'non
esse utilem' propositum erat. hi tres modi ex uno argumento
possunt confici et unam rem omnes probare possunt.
nec interest in propositione quam partem [in]
30 primo ponas utrum argumenti utrum quaestionis, dum
modo condicionis ratio conseruetur. cum dixeris 'si rhetorica
est bene dicendi scientia, utilis est' potes et sic
proponere ' utilis est rhetorica, si bene dicendi scientia
3 rethorica R quod notare desinam || 11 quemammodum
BR || 13 conditione bis R 1] 14 apellatur B || 23 id est
ante nt add. B deletum in R fl 24 a post scientia add. R \\
26 utile Br utilis R [\ 27 positum R \\ hii R \\ 29 in deleuit
Vulc. || 32 potes scripsi potest BR ||
134 MARTIANI CAPELLAE
417 est. hoc etiam in duobus aliis experiri licet. qvartvs
modus dictus est, qui per disivnctionem efficitur, ita
ut uno assumpto aliud necessario negatum sit boc modo
- ' aut sanus est aut inbecillis, sanus est autem, non est igi-
418 tur inbecillis'. qvintvs modus est, qui etiam per dis-5
ivnctionem efficitur, ita ut uno negato aliud necessario
sit hoc modo 'aut sanus est aut inbecillis, non est autem
419 sanus, est igitur inbecillis'. additi sunt alii duo modi,
qui per <argumentum istorum duorum fieri possunt, non '
tamen per disiunctionen sed per negationem. est ergo 10
sextvs modus in quo demonstratur non posse simul et
hoc esse et illud. assumitur per unius confirmationem,
concluditur per alterius infirmationem hoc modo 'non est
sanus et inbecillis, sanus est autem, non igitur inbecillis'.
septimvs modus proponitur sic et in eo assumitur ut in 15
420 quinto atque ita concluditur. ad rem facilius intellegendam
his quaedam formae iunguntur ita ut rebus> ipsis,
non dictis ratiocinandi uis intellegatur. est primi modi
forma haec 'si primum, secundum : primum autem, secundum
igitur'. secvndi haec 'si non primum, nec secun-»
133 ffdum: secundum autem, et primum igitur'. tertii haec
'non et primum et non secundum : primum autem , igitur
et secundum'. qvarti haec 'aut primum aut secundum:
primum autem, non igitur secundum. qvinti haec 'aut
primum aut secundum: non autem primum, igitur secun-ss
dum'. sexti haec 'non et primum et secundum : primum
autem, non igitur secundum'. . septimi haec ' non
et primum et secundum: non primum autem, igitur se-
421 cundum'. sciendum tamen est ex uno argumento posse
fieri tres superiores modos et ex uno argumento alios 30
quattuor. huius autem ordinis ratio est ut primus modus
2 dictus om. R || 3 absumpto R || 4 inbicillis R || 5 quintus
— 8 inbecillis om.BR || 7 autem om. B || 8 est om. R ||
19 haec om. R || primum— igitur om.BR add.BmRm || 20 si non
primum non secundum non secundum autem non primum
igitur BR deletis prima non in R, prima et secunda in B ; lertia
et quarta additis a sec. manu in B, omissis in R l| 21 tertia B \
27 haec om. R || 28 autem om. B ||
LIBER IIII 135
sit qui appellatur ab antecedentibus , quia utique quod
antecedit prius est, secundus a consequentibus eadem ratione
ut ipso nomine suo primum se debere sequi etiam
in ordine uideatur ostendere. restat qui sit tertius in eo-
5 dem argumento a repugnantibus. non enim potest ad
disiunctionem transilire, quae iam non potest ex eodem
argumento fieri. erit ergo quartus modus quasi ad aliud
argumentum primus. et ibi utique antecedere debet, in
quo per confirmationem assumitur. prior est enim conio
firmatio negatione. quintus debet esse idem sed per disiunctionem,
sed post eum propterea, quia in eo per confirmationem
assumitur, in hoc autem per negationem. hoc
in duobus reliquis licet intellegi.
Miscentur autem sibi multis modis syllogismi ut in 422
is una ratiocinatione et praedicatiui generis et condicionalis
formas agnoscas hoc modo. si quaestio sit utrum utilis sit
ipsa dialectica, proponendum est 'si bene disputare utile
est, utilis est bene disputandi scientia : at bene disputare
utile est, utilis est igitur dialectica'. sane uidendum est in
20 praedicatiuo syllogismo quod de propositione sibi assumptionem
uindicet. nam extrinsecus aliquid eam accipere
manifestum est. in eo autem quod sibi, utrdiximus, dei34G
propositione uindicat adtendendum est utrum recte uindicet
propter seruatas memoratasque formas. efficitur
25 enim ut quod in propositione ad declaratiuam partem pertinere
uidebatur, in assumptione ostendatur ad subiectiuam
pertinere. et item si aliter assumas, hoc ipsum
pertinebit ad declaratiuam hoc modo. notum est in prima
forma ita assumi ut aut declaratiua propositionis subiectiua
30 sit assumptionis, aut subiectiua propositionis eadem et declaratiua
sit assumptionis, ut si proposueris sic 'omnis ars
frequenti exercitatione meditanda est, dictio autem exercitatio
est rhetoricae, <rhetorica igitur frequenti dictione
3 ipse BR || 5 potest br possemus BR \\ 12 in — negationem
om. BlRl \\ 17 est R esse B fl 18 aut R \\ 29 ita
assumi (deinde deleta ut aut) subiectiua assumptionis si proposueris
sic B omissis ceteris \\ post ut aut add. aut, deinde deletum
subiectiua in R || declaratiua —declaratiua sit om. Rl \\
136 MARTIANI CAPELLAE
meditanda est' in propositione exercitatio ad declaratiuam
partem pertinere uidebatur, in assumptione ipsa exercitatio
ita ad declaratiuam pertinet. quo modo ergo forma
seruata est? scilicet quia relictum est aliquid in declaratiua
propositionis quod non uenerit in declaratiuam as- s
sumptionis unde possit fieri conclusio hoc est meditanda
est. nam si uellem sic assumere 'rhetorica autem
ars est' totum seruaretur ad conclusionem 'rhetorica
igitur frequenti exercitatione meditanda est'. ex hoc
apparet multa esse communia quae possent uel subiectiue io
uel declaratiue adiungi pro> ut se habuerit assumptio.'
123 Talibus insistente Dialectica et ad quaedam non
minus inextricabilia quam caliginosa properante Pallas
nutu Maiugenae festinantis interuenit
'perita fandi iam progressum comprime, 15
ne implexa tortos stringat intimatio
et multinodos perpeti anfractus diu
Hymen recuset. editum est compendio
quicquid decenter docta disputatio
multo astruendum contulit uolumine, 20
sat est profundae fons decens scientiae,
quae abstrusa promit nil morosum disserens
praeteruolando nilque ignotum deserens,
135 G nam quae supersunt fraude multa consita,
quis falsa captos circuit deceptio, 25
dum ambage ficta praestruis sophismata
captentulisue ludis illigantibus
pellax soritas cumque sensim congeris
formasue, mendas comprobat quas ueritas,
nefas Tonantis garriat sub auribus »
facinusque dirum, quippe summi caelites
odere turpis omne falsum feminae.
5 declaratiua i? || 8 seruabatur BD corr.Mon. 3 || 9 frequentiae
D om. B \} 11 se D si BR || 12 insistentibus B I]
et om. B || 13 caligosa B || 14 nutum BR \\ 16 inflexa BR ||
tortos B tortus bR || 18 ymen BR || 21 frons R || 25 quae
Rl || 26 sofismata BR ]] 32 turpis BlRl ||
1
LIBER ini 137
nam si reuoluas, quid cauilla saeuius?
dudum locuta circulatrix indecens
fies profecto decipula, si astruxeris.
facessat ergo uersilis profunditas
5 relicumque tempus liqueris sororibus.'
his auditis Dialectica cunctabunda paululum , tamen diuae 424
praeceptis paritura respondit
'uenerandos mihi fatus reuerendosque secuta
referam iussa pedem atque ilicet exorsa silebunt.
w licet unam decuit iussae permittere culpam,
ut honoris pretio cederet inferre relatus,
<populum Cecropidarum bene quo palliatarum
Bromius conciperet contumias nosse dolere,
mage quam crediderat uipeream noscere posset
is et iners Marsica dudum fieret praestigiatrix
neque me conspiceret somnificam uel temulentam
ioca passim blaterantem Iouialibus sub orsis.
tamen uni famulandum^) est tibi uirgo: reticemus.'
2ohaec dicens uelut repressa conticuit compluresque eam
diuorum, qui inter initia deriserant, horruerunt.
1 uoluas BRl || 2 locutus B!Rl || 5 reliqumque b reliquumque
R [| 8 uenerandus BR corr. p \\ reuerendusque br ||
9 illio et B || 10 decuit iussae b decuisse BR \\ 11 ut p et
BR || cederet BR cederem b || 12 cicropidarum quo bene D \\
13 contumelias D || 15 fleret BR fieret b II 17 ioca Grotius
heaBD || 21 ntia R || orruerunt BlRl \\ subscriptum DE
ARTE BIALECTICA EXPLICIT LIBER IIII in BR ||
138 MARTIANI CAPELLAE
LIBER V
DE RHETORICA
425 Interea sonuere tubae raucusque per aethram
cantus, et ignoto caelum clangore remugit:
turbati expauere dei uulgusque minorum 5
caelicolum trepidat causarum et nescia corda
horrent ne ueteris renouentur crimina Phlegrae.
tunc Amnes Faunique Pales Ephialta Napeae
respectant proceres nulloque assurgere motu
cernunt attoniti uicibusque alterna profantes 10
mirantur placidam per pectora sacra quietem.
tum primum posita Siluanus forte cupresso
percitus ac trepidans dextram tendebat inermem
Deliacos poscens arcus atque Herculis arma,
Portuni trifidam suspirans flagitat hastam, is
Gradiui frameam non ausus poscere, falcem
Saturni bello suetus disquirit agresti,
diffidensque sui respectat tela Tonantis.
426 Sed dum talibus perturbatur multa terrestrium plebs
deorum , ecce quaedam sublimissimi corporis ac fiduciae 20
grandioris, uultus etiam decore luculenta femina insignis
ingreditur, cui galeatus uertex ac regali caput maiestate
sertatum, arma in manibus quibus se uel communire solita
uel aduersarios uulnerare fulminea quadam coruscainscriptum
INCIPIT DE RETHORICA LIBER V in BR ||
7 horrent ne Susius haerent et BR \\ phlaegrae BR |j
12 tune J l| 13 inermen R fl 14 deliacos poscens Bm Della
composcens BR Dellaque composcens rb fl 20 sublimissimi
BRm (limis in ras., in qua prima littera t fuerat) subtilismi R ||
23 sertatum arma in manibus B in ras, ||
LIBER V 139
tione renidebant. subarmalis autem uestis illi peplo quodam
circa umeros inuoluto Latiariter tegebatur, quod om- 137 G
nium figurarum lumine uariatum cunctorum schemata
praeferebat, pectus autem exquisitissimis gemmarum co-
5 loribus balteatum. haec cum in progressu arma concus- 427
serat, uelut fulgoreae nubis fragore colliso bombis dissultantibus
fracta diceres crepitare tonitrua : denique creditum
quod instar Iouis eadem posset etiam fulmina iaculari.
nam ueluti potens rerum <omnium regina et impellere'
io quo uellet et unde uellet deducere et in lacrimas flectere
et in rabiem concitare et in alios etiam uultus sensusque
conuertere tam urbes quam exercitus proeliantes, quaecumque
poterat agmina populorum. haec etiam senatum
rostra iudicia domuisse in gente Romulea , Athenis uero
15 curiam gymnasia theatraque pro arbitrio reflexisse ac
totam funditus Graeciam miscuisse ferebatur. hac uero 428
loquente qui uultus uocisue sonus quantaque excellentia
celsitudoque sermonis!> audire operae pretium etiam superis
fuit tantae inuentionis ingenium, tam fecundae uber-
20 tatis eloquium, tam capacis memoriae recordationisque
thesaurum. qualis disponendl ordjj, quam pronuntiandi
congruens modulatio, qui gestus in motu.quae profunditas
in conceptu! denique exilis in modicis, in mediocribus
facilis, in elatione flammatrix. reddebatque cunctos in am-
25 biguis dociles, in persuasione cedentes, in conlisione discordes,
in laudibus arrogantes. at uero cum quid commotum
publici nominis attestatione clamauerat, fluctuare permisceri
ardere omnia uidebantur. hanc igitur feminam 429
auratae uocis et quasdam diadematum gemmas regnorum-
30 que fundentem ingens inlustrium uirorum sequebatur
agmen. inter quos proximi eidem duo diuerso habitu
nationeque praenitentes, quorum unus erat pallio circumactus
alterque trabeatus. diuersus utrique oris sonus,
licet alius etiam Alhehis se diceret Graia didicisse ac
6 fulgureae b II 9 ueluti npotens R uelut impotens B ||
10 quo b quod BD U 15 gimnasia D || 19 fecundae Rb faeundae
B || 27 permiscere BlRl || 31 proxime R ||
140 MARTIANI CAPELLAE
promptus gymnasiorum studiis et reluctantibus semper
138 G Academiae altercationibus haberetur. ambo tamen noui
profectique paupertatis sinu. et cum alterum Quirinalis
eques, alium fabrilis procrearet industria, ita praeclues
linguae excellentia floruerunt, ut post curiarum fata im- 5
meritasque mortes uirtute astra conscenderent, immor-
430 talitate gloriae saecula superarent. de uno tamen, quem
Athenarum populus ac palliata agmina sequebantur, haec
fama conuenerat , quod acerrimus idem et procellis indignantis
oceani fremituque uiolentior. denique de illo io
uersus huius modi ferebatur
oeivdc dvrip . Tdxa Kev Kai dvamov amoujTo.
431 alter uero, quem consularis purpura et coniurationis extinctae
laurea redimibat, mox ut ingressus curiam superum
et in Iouis gratulatus est se uenisse conspectum, cla- 1»
mare laetior coepit 'o nos beatos o rem publicam fortu-
432 natam o praeclaram laudem consulatus mei'. post hos
tamen in diuersis agminibus oratores emeriti ac prae se
ferentes insignium culmen meritaque linguarum Aeschinem
Isocratem Lysiamque conspiceres, tum in togatis agmini- 20
bus \ Sosantios Gracchos f Regulum. Plinium Fronto-
433 nemque. uerum ante cunctos atque ipsam ducem omnium
feminam senex quidam signum [ac] praeuiam uirgam
gestans lictoris Romulei praecedebat usu atque in eiusdem
uirgae culmine <corax oris aurati uenientis feminae au- 25
434 spicio praeuolabat. ille autem , qui gestabat uirgulam,
Tisias dictus cunctisque uetustior atque elatior uidebatur.
nam et suos minores «eteros, ipsam illam ducem respectans
superpositum coruum commune pignus filiamque
435 memorabat. quo argumentocommoti quam plures deorum 30
12 Hom. II. XI 654 16 Cic. in Cat. II § 10
3 profectique Susius protectique SR || 5 curarum BlR
(duriora fata Vonckius) || facta r || 6 conscenderant Sl || 7 de
xalo B denuofl |] 9 item Sl [] 12 AINOCaNHP . TaKaKCNKaiaNaiTIQN.
HT*OITO(HTIOITI K)BR \\ 13 alterum B []
14 redimebat R || ut ingressus est b ingressus BR [] 19 escinem
BR || 21 sosantios BR Crassos Antonios Koppius Catones
Halmius ]| graeos R [] 23 ac deleui [] 27 dictus est b \\
LIBER V 141
eam quidem nobilissimam feminam sed aut Apollinis cognatam
credidere si Graia est, aut si Romulea de gente
Coruini. cui aenigmati illud adiectum,> quod intrepida
et fiduciae promptioris tam Palladis quam ipsius Cyllenii
5 deosculata pectus cuiusdam propinquae familiaritatis indicia
patefecit. denique non nulli superum cum inter tre- 139 g
pidationem bucinae praecinentis et admirationem amicitiae
superorum incerti diutius diuinatorem Phoebum cuperent
sciscitari nondum Ioue maximo disquirente, tu-
10 multuarie quae esset inquirunt. ac tunc illa respectans 436
superos uniuersos aliquanto commotiorque sic coepit
'patrem maximum Iouem ceterosque caelites, quos in
causis pluribus saepe sum deprecata atque ipsum conuentum
superae consessionis attestor nihil mihi magis incon-
15 sentaneum atque indecens aestimari, quam ut quae semper
in foro iudiciisque quam pluribus accusauerim multos aliosque
defenderim et uiribus gloriam deluctationis annixa
inihi de discriminum fatis promeriti euentus praeconia
compararim, nunc apud uos superi, quis placere inmor-
20 talitatis instar [ac pretium] uidebatur, inuita compellor
scholarium iuuenilium.monitus et exilia decantatae artis
praecepta memorare. neque enim hoc nobis adscribit
inopia, cum redundantes turmae suppetant consequentum,
cum absque his, qui perturbantes pectora sensusque cun-
25 ctorum cognoscentum quoque perfregere subsellia , etiam
alios habeam qui minutias praeceptorum et artis intimae
commenta perscripserint, inter utrumque uero columen
sectatorum praeniteat Tullius meus, qui non solum in
foro senatu rostrisque grandiloquae facultatis maiestate
sotonuerit, uerum etiam ipsius artis praecepta commentus
libros quam plures saeculorum usibus consecrarit. quod 437
2 esset Halmius || 3 adiectum est Db || 4 promptionis
tam Pallidis qua R || cillenii 6 cilleni BR || 6 inter Halmius in
BR || trepidationem BR trepidatione br \\ 7 ammirationem BR
ammiratione b \\ 8 phebum/l || 11 aliquando Halmius || 14 concessionis
Bl || 20 ac pretium deleui || compellar b || 21 scholarum
b || 23 suppetunt b \\ consequentium b || 24 cum scripsi
nam BR || 25 cognoscentium b || 28 non forum in solo Bl \\
r
142 MARTIANI CAPELLAE
cum ita sit, emeritae granditatis pudor et celebrati quantum
pote nominis gloria haec inchoamentorum primordia
detrectaret excurrere , ni et hoc ad immortalitatis praemium
proficeret quod iubetis, ac fiducia me perennitatis
accendat exequi uel primordia tamen Ioue cum superis &.
imperante. accingar igitur haec aridiora percurrere
minus quidem quam publicitus soleo placitura, qnamquam
si Pallados aures atque Arcadicam rationem beniuolae
maiestatis participaret assensio, ne nunc quidem apud uos
140 G maximi caelites displicebo. quippe sum ipsa Rhetorica, io
438 quam alii artem, uirtutem alii dixere, alii disciplinam. artem
uero idcirco quia doceor, licetPIato huicuocabulo refragetur.
uirtutem autem <dicunt, qui mihi bene dicendi
inesse scientiam compererunt. qui edisci uero dicendi
intimam rationem et percipi posse non nesciunt , fidenter is
me asserunt disciplinam.
439 officivm uero meum est dicere apposite ad persuadendum,
finis persuadere idquod est propositum dictione.
quae quidem uerba mei Ciceronis attestor, cuius etiam
exemplis me per omnes insinuo praeceptionis ductus con- ay
440 sequenter usuram. materies autem duplex est, ubi et
unde fiat oratio: vbi, [ut] cum ipsius membra adgredior
quaestionis : vnde, cum res inuentae uerbaque sociantur.
441 qvaestio ipsa aut finita est aut infinita. finila
est, cum nascitur de certo facto demonstratque>personam, 25
ut in Rosciana quaeritur Ciceronis utrum interfecerit
patrem Roscius. infinita illa est, quae generaliter quaerii
utrum sit aliquid appetendum , ut an philosophandum sit
in Hortensio disputatur. in superiore autem crebro assidueque
conluctor atque eam Graecis placuit uTroGeciv no- »
2 pote scripsi puto BR || 4 fiducia me Halmius fiduciam
BR fiducia br [] 5 accendat Rb accedat B \\ primordia br
primora BR \\ 7 quam pollicitus b || 8 archadicam D archadiam
BR \\ 9 assensio, ne nunc Groiius assensione. nunc b
assensionem nunc R ascensionem. nunc B \\ 11 alii disciplinam
r alteri disc. BR || 17 apposite p apropositae B proposite
Db |] 18 in dictione b [] 20 insinuatio D \\ 22 ut deL
Koppius [| 24 quaestio autem ipsa Db \\ 26 ut om. BlRl []
LIBER V 143
minari. in infinita uero uniuersitatis astruendae sibi fiduciam
uindicante tunc potius uersor, cum otium ac disputationes
adgredior, licet plerumque etiam pars ipsa, quae
thesis dicitur, in causis mihi elatius anhelanti amentatas
5 hastas crebro et pila plurimum ualentia ministrarit. an
aliud in Scauriana succurrit, cum interposita disputatione
tractatur 'ex quibus causis mors obueniat repentina' ac 141G
pro Milone similiter ' an mundus prudentia gubernetur'.
denique e meis sectatoribus quidam acri admodum ac
10 subtilissima ratione commoti nullam esse attestantur hypothesin
[quaestionem] , nam cuncta quae in defensione
pro reis contraque eos in accusationibus retractantur, ad
generales quaestiones poterunt applicari.
Iam uero partes officii mei quinque esse non dubium. 442
15 nam est inuentio dispositio elocutio memoria pronuntiatio.
iudicatio enim, quae a non nullis dicitur, partibus cunctis
adscribitur idcircoque ipsa pars non poterit rite censeri,
licet dicendum quid silendumue sit dispensatio iudicationis
examinet. inventio est quaestionum argumento-
20 rumque sagax inuestigatrixque comprehensio. dispositio
est quae ordinem rebus attribuit. elocvtio quae
arripit uerba uel propria uel translata, quaeque noua facit
ueteraque componit. memoria firma rerum uerborumque
custodia est. pronvntiatio uocis motus gestusque
25 pro rerum et uerborum dignitate moderatio. sed ex his
inuentionem certum est esse potissimam, cuius opus est
causae quaestiones excutere et argumenta probatu idonea
repperire.
Quaestionum uero duplex species. aliae sunt enim 443
30 principales, aliae incidentes. PrrNCrPALES sunt status
ex quibus nascitur causa , quas Tullius constitutiones ap-
30 Cic. de Inv. I § 10 et saepius
1 in infinita Rb infinita BD H 4 ammentatas BR || 9 e
om. BlRl || ammodum B fl 11 quaestio BR quaestionem b: del.
Halmius || nam add. Halmius || 14 dubium est 6 || 1B el 21
eloqutio B eloquutio R fl 18 dicendum quid silendumue BR
(silendum /{) quid dicendum quid silendum r || 24 questusque
Bl || 25 dignitatem R || '
f
144 MARTIANI CAPELLAE
pellat. incidentes uero, quae dum tractatur causa
nascuntur, dum argumenta uel scripta refutando in plures
142 0 causa diducitur quaestiones, ut sit principalis ' utrum Clodium
iure occiderit Milo' incidens <'uter utri insidias
compararit'. s
444 Principales igitur status suntjiumero tres, an sit, quid
sit, quale sit. an sit coniectura est ut ' an patrem occiderit
Roscius' QVID sit finis ut 'an minuerit Cornelius
ipaiestatem ' qvale sit qualitas ut ' an Saturninus iure
necatus sit'. sed ne forsan moueat, quod praetereo quar- io
tum statum, quem Hermagoras inuenit , subtilior ratio est
eum non statum sed partem dicere qualitatis, quod in eius
expositione monstrabo.
445 Nunc dicendum est quo modo status inueniantur in
causa. inueniuntur igitur per intentionem> et depulsio- 15
nem. intentio est obiectio eius facti quod in iudicium
uenit. depvlsio quaedam resistens intentioni ut si dicatur
'occidisti patrem : non occidi'. ex his duabus inter
se concurrentibus uocibus nascitur quaestio, quae dicitur
STATvs , quod ibi quasi ad pugnandum actionum acies 20
ordinata consistat. sed facile est uidere quid obiecto crimini
respondeatur. illud facile non est quid debeat intendi,
utrum factum ut 'hominem occidisti' an nomen
facti ut 'homicidium fecisti'. et licet uideatur idem esse,
tamen in superiore obiectione si negabitur, coniectura 25
erit, cum dixerit 'non occidi': in hoc ubi nomen rei intenditur,
potest et finis uideri, ut si dicat 'non feci homicidium',
-j- quicumque homo an cum innocens occiditur.
quod si non factum obicias sed criminis nomen, negatione
diuersae partis non erit manifestum qui status existat. so
nescias enim quid neget qui ita negat 'non feci homici-
3 deducitur R || 4 incedens r incidentes R || 9 magestatem
D || 14 nunci B1 || inueniatur Bl inuenitur D inueniuntur
d || 17 resistens intentioni negatio b |] 21 obietto R ||
26 rei nomen R (?) ]] 28 quicumque BR an quicumque br. tede
aliquid latere putem homicidium est enim non cum quicumque
homo sed cum innocens occiditur || nocens 6 || 31 negat qui
ita negat Rb negat qui ita neget B corr. Halmius \\
LIBER V 145
dium', utrum quia nullum hominem iugularit an quia
lyranni interfectio homicidium non uocetur. est igitur 143 G
intendendum ipsum illud quod factum est, ut si id negauerit
aduersarius habeas coniecturam, si eo concesso no-
5 men criminis excluserit intendas finem. quod si concesso 446
facto factique uocabulo licuisse sibi uel oportuisse facere
dixerit, qualitas in causa uersatur, quae aut de re aut
de actione congreditur : de re ut 'Miloniwe facere licuisset'
de actione 'an seruo uel addicto tribunos liceat appellare :
io an habere ignominioso liceat contionem' quae species
qualitatis translatio nominatur. item cauere debemus
ne intendanms auditoris officium et sola status qualitas
fiat. nam qui causam cognoscit, propositum habet efficere
aliquid, id est aut damnare aliquem aut absoluere.
15 Auditoris autem sunt genera tria. unum eius, qui 447
secundum aequitatem aliquid statuit et is est perpense
ivdex. aliud eius, qui honestate uel utilitate incerta dubius
alienae sententiae persuasionem inexplicabilis deliberator
exspectat. tertium genus eius est, qui facti
20 honestatem uel turpitudinem libera aestimatione perpendit,
hunc aestimatorem conuenit nominari. haec igitur
sunt tria causarum genera, quae hypotbesi continentur, id
est iudicialis deliberatiua et demonstratiua.
Sed cum omnes praedictarum rerum auditores <du- 448
25 bitatio sui deducat officii, quaerendum discrimen est et
proprietas singulorum. nam et iudex , cuius officium est
damnare reum uel absoluere, possessionem dare uel auferre
, priusquam cognouerit causam , dubitat quo modo
utatur officio. et qui deliberat ambigua mentis opinione
so differtur. et laudationis arbiter an rite quis laudetur aestimanti
contemplatione dispensat. sed cum in diuersum
haec distrahantur officia, tum illud maxime discrimen adtendimus,
quem ad modum> temporibus uarientur. nam
deliberatio futuri tantum temporis continet quaestionem,
4 concessa Bl \\ 5 intendas scripsi intellegas BR || 7 ad
de re Bl || 8 Milonine scripsi miloni BR \\ 15 auditores R ||
16 alius Bl || 22 continetur B || 25 officio D \\ 30 aestimati
b || 33 nariantur b ||
HABTIAKUS CAFELLA 10
146 MAKTIANI CAPELLAE
144 eutsi deliberet Cato an se debeat ne uictorem aspiciat
Caesarem trucidare. at uero iudiciale genus tam praeteriti
quam futuri non numquam temporis inuenitur. sed
in praeterito tantum de facto coniectura. ex futuro qualitas
frequenter innascitur, ut suo loco promptius assere- &
tur. laudatiuum etiam genus in praeteritis factis omne
consistit sed a iudiciali genere fine discernitur. nam aliud
est absoluere innocentem aequitatis iroperio, aliud laudibus
prosequi gloriosum insignium contemplatione meritorum.
accedit quod in iudiciali genere ambigit cognitor u>
in rebus alienis [quisque tam de suis quam etiam de rebus
externis], in laudatiuo aestimator auscultat an uera congruaque
memorentur, licet nouella etiam id contulerint
blandimenta ut suae praedicationis flat arbiter qui laudatur.
449 ergo oportet attentiusintueri, ne ea, quae auditoris officium is
habuerit, intendamus, ut si Verri, quod damnandus sit,
edicatur. ille quippe se damnandum non esse respondel
et utrum damnandus sit sola qualitas apparebit. igitur
a facti obiectione nascitur intentio, ut si eidem dicas 'Siciliam
spoliasti' responsuro 'non feci' coniectura componi- 20
tur. stultum quippe est id, quod in arbitrio manet iudicis,
aut certum facti nomen, non ipsum crimen intendere.
caueudum aeque ne, cum lex ulla uel scriptura in causa
tractatur, intentio sumatur ex lege, ut si dicas Mex te
murum uetabat ascendere peregrinum ' sed illud polius 25
dicendum 'murum ascendisti' ut sinegauerit, non sit pugna
de lege, sed de facto, cui accedit lex ; si confessus erit
factum, tunc contra legem fecisse uideatur. ceterum si
negato facto fuerit lex uel quaeuis scriptura recitata, su-
4 facto BR de facto b alia corr. in B ex facto : in praet.
facto tantum coniectura Halmius || 5 asserentur BR corr. p ||
10 cognitur R || 11 alienis quisque BR alienis in deliberatiuo
uero quisque b m. multo recentiore; in deliberatiuo add. Rs*
'est inepta interpolatio' Halmius || tam om. B'Rl || 12 an add.
Halmius || 16 habuerint br || 17 damandnm R || respondit BR!
(respondebit Halmius) || 18 qualitate Halmius || 19 affecti
obiectione R \\ 22 certum scripsi certe BR || 23 scripturae
BlR || 27 confessus erit factum scripsi confessus ex i&ctoBR ||
29 negatio Rl \\ uel om. Bl \\ superflua p superfluo BR ||
LIBER V 147
perflua uidebitur contentio, quando non iuris sed ueritatis
altercatio contineat quaestionem. hoc uitio plerique
falsi sunt.
Sed et praeter illos tres, quos status asserui, alios 450
5 quattuor uel quinque de scripti qualitate manantes esse
dixerunt. qui licet suas in diuisione causae partes obti- 145 G
neant, tamen numquam principah loco nascuntur, quia nisi
fuerit quod probetur, nemo ad probandum recitat legem
uel aliquam scripti formam. id autem quod probatur sta-
10 tus est, qui ex primo conflictu semper existit. ceterae
quaestio-<nes controuersiae uel incidentes sunt perhibendae.
Sic igitur inueniendi status facilis erit ratio, cum ne- 451
que nomen admissi neque auditoris officium neque legem
15 autscriptum aliquod ingerimus intentioms Ioco [quae obici
poterit]. itaque talis intentio Miominem occidisti' depulsio
'non occidi': quaestio ex his oritur 'an occiderit'
in quo statu erit coniectvra. sed cum intentioni ius
facti opposuerit reus, fit qvalitas, ut a Milone non factum
20 negatur sed de facti iure contentio est. occidisse enim se
fatebatur Clodium> sed id iure fecisse. huic depulsioni
subicitur ratio, quae non una simplexue est. nam potest
unum atque idem factum propter uarias causas uideri
probabile, ut hoc idem quod insidiatorem occiderat Milo
25 una ratio fuit, alia quod hostem rei publicae et tyrannidis
affectatione suspectum se interemisse memorabat. in quihus
assertis fit quidem qualitas sed diuersae species eius
erumpunt. nam prima relatiua, altera comparatiua qualitas
fulget. quod si intentioni non ius facti sed negatio
30 nominis opponatur, quamuis negatio depulsionis uice di-
3 sunt om BlR1 \\ 4 sed praeter R || 15 ingerimns add.
Halm. || qnae Halmius qui B, om. Rb \\ qnae— poterit deleui
16 intentio est b || 17 is D \\ 21 fatebatur Db fatebitur B
22 est Halmius sit BR || potest B post R || 25 et del. Christius
26 affectatione Grotius affectione BR || suspectum scripsi
(Vell. 2, 35, 3Jsuccensum BR l| 27 assertis fit D assertisunt
BR assertis est b \\ 30 apponatur BR corr. p || depulsionis
uice (ue Rl) dicatur Rb depulsioni subdicatur B ||
-
10*
148 MARTIANI CAPELLAE
catur, tamen non faciet coniecturam, quia non factum sed
nomen facti destruitur ut in hoc 'adulterii actio sit. cum
repudiata uxore stupratorem qui repudiauerat maritus inuenit,
accusat adulterii. reus contra dicit nec factum negat
sed adulterii nomen excludit et quaerit quid sit adulte- 5
rium' quod est definitivae controversiae. igitur con-
452 iectura ipsius facti negatio est, finis non admissi sed nomi-
146G ms, idcircoque etiam depulsio ingesti criminis, quia cum
facto aliud nomen imponitur, imminens obiecto crimini periculum
denegatur utinhoc obiectu'pocula templi e sacer- 10
dotis domo furatus es: sacrilegium fecisti'. repellit 'pocula
quidem abstuli sed quia de domo non templo, furtum non
sacrilegium nuncupandum'. in quo etiam facti alia quaedam
uidetur esse negatio. non enim hoc ad deorum iniuriam
spectat admissum sed ad dispendium sacerdotis, cum io
dedomo poculasubtrahantur. hicutraquefactum definitione
tractandum, id est et quid sit sacrilegium et quid furtum.
453 Nunc de qualitate dicendum , cuius multiplex natura
diuisionem partium primo desiderat, ut ea decursa singularum
proprietas explicetur. qualitas igitur aut de re aut «
de actione est. de re cum eius facti quod in iudicium
uenit ratio causaue tractatur, uel cum quid fieri oporteat
disceptatur ut 'an iure Clodium Milo iugularit' uel 'an
domus Tullio restituenda fuerit'. de actione autem cum
quaeritur an admittenda sit actio et iudicium faciendum. h
quae pars quoniam iuris aequitate perpenditur recte eam
in species qualitatis subtilius adgregamus, aliter autem
Hermagoras , qui quasi constitutionem nouam a qualitate
distinguere et translationem uel praescriptionem uocare
454 maluerat. sed haec po-<sterius. qualitas aut futuri tem- su
poris aestimata aut praeteriti. et praeteriti ivridicialis,
13 alia Grotius alta BR || 14 uidentur B [| 16 subtrahuntur
Halmius || 18 dicendum est 6 || 19 prima/{ || 23 iugularit i?r
iugularet R || 27 aliter autem Hermogenes, qui quasi Halmius
aliam autem Hermagoras quasi BR ]| 28 a qualitate E aut
qualitatem BR |] 29 praescriptionem D perscriptionem BR ||
30 aut futuri t. aestimata aut praeteriti. et praeteriti b ut
fut. t. aestimata et praeteriti BD ||
LIBER V 149
futuri negotialis qvalitas. in utraque iuris assertio
est. in iuridiciali naturae, in negotiali legis aut consuetudinis
asserta uersantur. iuridicialis autem diuiditur in
absolutam et assumptiuam. absolvta est quae factum
5 ipsum sui natura et iure defendit. assvmptiva quae
cum in facto ipso nihil probabile repperiat, confugit ad
ipsam causam eamque iustam [ut facere deberet] allegat,
ut cum Milo non potest dicere hominem licuisse iugulare, ttl G
causam occidendi astruxit insidias> Clodianas. illinc as-
10 sumptiuae nomen accepit, quia cum absolute factum tueri
non possit, confugit ad causas.
Haec igitur assumptiua partes habet quattuor : relationem
remotionem comparationem concessionem. RE- 455
latio est cum de facto confessus culpam in eum, quem
is perculit , refert ut in Clodium Milo , Orestes in matrem,
Horatius in sororem, qui idcirco a se perhibuit iugulatam,
quia eius prouocatus iniuria in facinus sit coactus. RE- 456
motio est cum obiectum crimen in alterum uel in aliud
ab eo, qui percellitur, remouetur. in alium ut Tiberius
20 Gracchus in Mancinum, qui auctor faciendi foederis fuit,
quod tam senatus quam populus inprobarat. item in tali
causa 'legatus nisi intra triginta dies profectus erit, capite
puniatur. quaestor sumptum legato non dedit. tempus
emensum est. accusatus contra dicit et crimen obiectum
25 remouet in quaestorem'. in aliud autem remouet, si
morbo tardatus in infortunium suum causam remoueat
tarditatis. remouetur uero aut ipsum factum si ad alterius
attinuisse dicitur potestatem , aut causa cum alterius uitio
quid accidisse dicatur. comparatio est, quam com- 457
1 futuri nero b || in utroque b \\ asertio D || S in iuridicialis
Bl |] 6 recipiat D f] 7 iuste Bl iniustam D || ut —
deberet deleui || 8 posset Halmias || 9 illic BlR \\ 14 confessus
culpam in eum quem perculit scripsi confesso (confessio
B) culpam in eum qui pertnlit (pertulerit Bl) BR II
15 oratius R || 18 alium Halmius [| aliud habes qui R ||
22 profecturus Bl \\ 26 tardatus B tardus R \\ 28 causa cum
alterius uitio quid accid. Halm. causam alterius uitio (uitioq;
B) qui accidisse BR causa alterius uitii q accidisse b ||
29 compensionem R ||
150 MARTIANI CAPELLAE
pensationem noui a posterioribus perhiberi, non cum
crimini beneficium alterius temporis subrogatur sed cum
factum iure defenditur, ut ex eo aliquid commodi sequeretur.
nam si meritum alterius temporis uelut in compensationis
gratiam memoratur, ad deprecatiuam potius
admouendum est qualitatem , quae ueniali specie continetur:
haec uero rite se fecisse contendit ut Verris illa responsio
'magno' inquit •decumas uendidi' quod factum
compensat utilitate beneficii. in hac quippe parte facti
confessio est sed immanitatem obiectionis excludit allegatio
promerendi. at in illa criminis factique una confessio
148 G est sed aut ab animo se purgat aut purgatione cessante
458 ad bumanitatis miseranda respirat. uerum haec qualitas
uenialis in bina asserta discernitur : purgationem et deprecationem.
nam pVrgatio est, cum confesso facinore
animum uoluntatemque purgamus: cuius modos tres esse
non dubium id est inprudentiam casum necessitatem. inprudentia
est cum a uoto scientiaque nostra aliquid dimouemus
ut 'quidam in uenando iaculum intorsit <in beluam
et hominem delitiscentem retibus interemit': quae
pars error dicitur atque ei subduntur lgnorauo umulentia
obliuio faluitas dementia ceteraque quae errorem admittentis
excusant. casus uero culpam euentus exonerat,
ut qui cum uictimis ad diem sacrum non uenit cum occurrerit
fluminis incrementis. scelus autem necessitate commisit
qui praecepto ducis insontem hominem iugulauit.
inter quos modos hoc interest, quod inprudentia fallit, casus
prohibet, necessitas cogit. deprecatio autem nihil causationis
associat sed in> exorandi humilitatem precesque
suspirat.
459 Ceteras quaestiones, quas status dicunt incidentes,
aduertant qui f talium didicerunt, sic ut interius demon-
7 Cie. Verr. III § 40
4 compensationib; i?l || 8 decomas B || 12 se purgat
Christius separatur BR || 13 inhumanitatis BlB || 18 demouemus
R> || 20 delitescentem bD || 21 dicitur p edicitur BD ||
ignorantia b || uinolentia b \\ 24 uenit cum addidi || 32 praecepta
uel rationem talium Halmius ||
LIBER V 151
strationem formet primae uocis ingestio. plerumque enim
secunda uim intentionis incutiet, ut in hoc 'uiro forti praemium
quod uolet: qui fortiter fecit petit praemium nuptias
uxoris alienae'. in quo qui petit praemium, quia nullum
putat e diuerso, nihil intendit sed maritus contradictor
intendit, licet secundo loco uideatur assurgere. cui per
depulsionem uir fortis obstabit tamquam petitionem praemii
quod poposcerat accusanti, praemium iustum esse
contendens, tamquam si factum aliquod iure tueretur.
item quaestiones legales, quas tamquam status causis inci- 460
dere memoraui, non eadem regula percensentur quippe
quae in secunda conflictatione prorumpunt. nam prima
qualitati tribuitur. igitur illa intentionis ac depulsionis 149 0
regula in qualitatis praedicta parte turbatur.
Nunc to Kpivouevov quod Graeci dicunt consequen- 461
ter assumam. nam cum intentio et depulsio statum constitutionemque
signaret, si coniectura fuerit, iudicationi
praebebit pariter rationem. neque enim est quod possit
ponderari iudicio nisi ipsa negatio. in qualitate uero uel
fine alio loco, quam status apparet, necesse est [confessa]
depulsio facti habeat rationem, quam item accusator infirmet,
et uelut secundaria quaestio procreatur per rationem
inpugnationemque rationis. hic illud iudicabile potest
uersari idque est quod aestimator iusti ratione perpendat,
posse in quauis causa et omnis status existere. et multae
rationes infirmationesque numerosae perindeque iudicationum
semina copiosa, cum unum uidelfcet factum multiplici
ratione defenditur ut Tullius pro Milone quod insidiatorem
et quod hostem publicae quietis occiderit. in his
igitur ille status potius apparebit, quem orator pro utilitate
defensionis sumpserit. illa etiam ratio ex oratoris plerumque
adstructione colligitur tuncque uelut rationales alti
status emergent ac sic ad probationes scriptura profertur.
1 informet b |] 5 e om. R || 12 conflictatione R || 18 pariter
iterationem BlRl \\ 19 ponderare BlR || 20 est ut confessa
b (confessa deleui) [] 23 posse uersari idque esse BR
quod correxi \\ 24 idque necesse est esse b || 31 illa enim b ||
33 hac R || si BlR || probationis B \\
152 MARTIANI CAPELLAE
462 Hinc ivdicatio legalis orietur, cuius sunt species
quinque. una est, cum scripto aliquid pluraue ambigua
continentur, quae a Graecis duqnf}oXia memoratur, ut ex
<communione nominis res plerumque confunditur ut est
illud 'quidam TAVRVM legauit, quo nomine seruum ha- 5
buerat admodum pretiosum. uerum ille heres taurum
hoc est bouem dedit, quia fecit nomen amphibolum quaestionem'.
item ex nominum distinGtione per syllabam ut
'quidam habuit propinquos duos unum Lesium nomine
aliumque Milesium, heredemque constituens sic locutus io
est HERES ESTO MILESI. qua distinctionis ambage cerisog
tamen exortum dum heres 'esto mi' distinguit,) qui Lesius
dicebatur: alius uero continua nominis iugitate 'Mile-
463 sium' dicit heredem. sunt item modi, quos dialectica
conprehendit astructio. item species scriptionalis est 15
quaestionis, quae ex uerbis et sententia scriptionis emergit,
ut in hoc 'peregrinus murum ne ascendat. quidam
obsessa ciuitate conscendit hostemque deiecit. arguitur.'
hic reus legis sententia, uerbis nititur accusator.
464 Tertium quaestionis est genus cum contrariae leges 20
utrimque secum colliduntur, ut in illo 'mas templum Cereris
ne ingrediatur'. item 'qui parentibus opem non tulerit
puniatur. in templo Cereris uapulanti matri ingressus
opem filius tulit. accusatur.' facit hic conflictum diuersitas
legum, quarum interpretatio colliditur, ut cui po- 25
tius auscultandum sit appareat.
465 Quarta de fcripto quaestio est, quae dicitur syllogismus,
cum ex eo quod scriptum est, id quod non est scriptum
argumentatione colligimus, ut in hoc 'exulem intra
fines deprehensum liceat occidere. quidam inuentum exu- so
lem uerberauit. accusatur. a defensore colligitur, quod
minus permisso sit, fieri licuisse'. huic insunt modi quattuor:
a simili, a consequenti, a maioread minus, a contra-
3 et b || 7 amphibolam B corr. ex amphibolum || 9 quidam
D qui B || 16 sententiis b || 27 descriptio B sed posterior
i expuncta discripto R descriptionalis rb || 28 id quod
non est scriptum om. BlR II 32 licuisse Grotius debuisse
BR ||
LIBER V 153
rio. a simili ita ut 'quia patris interfector culleo insuitur,
haec poena manere debeat matricidam'. a consequenti sic
Hyrannicidae praemium. qui suasit tyranno deponere
dominatum praemium petit. colligit par esse meritum,
5 quia reddidit libertatem'. a maiore ad minus [supra dixi
enim] 'exulem permittitur iugulare, licet etiam uerberare',
a contrario 'si uir fortis meretur praemium, desertor dignus
est poena'.
Finitiua superest quaestio de scripti ambiguitate de- 460
i0 manans, cum aliquod uerbum in lege uel testamento dubium
est et definitione clarescit ut 'nocte cum telo deprehensum
liceat occidere, quendam cum fuste nocte depre- isiG
hensum magistratus occidit. reus est caedis. lege se
quidem tuetur sed telum quid sit inquirit'. quod quaeis
stionis genus hoc a principalibus statibus differt, quia non
de facto unde orta causatio est, sed de scripti tantum deflnitione
disquiritur. discutitur igitur ab his legalibus
status principales esse discretos -et hos incidentes dici, illos
autem, a quibus causa nascitur, uel constitutiones uel sta-
20 tus rectius appellari.
Iam nunc decursis constitutionibus controuersias 46T
deliberativi ac demontrativi generis uideamus.
nam et causarum <tria genera esse dubium non est et in
omni causa statum debere uersari, licet in deliberatiuo
25 quidam qualitatem negotialem consistere, quod de futuro
deliberat, existimarint. tamen ita qualitas plerumque
censenda est ut alii quoque status huic generi posse accidere
non negentur. nunc status in talibus ita reperiri
posse firmamus , ut non ex intentionis depulsione , quem
30 ad modum in confiictibus monstratum est, regulam teneamus.
quid enim aut quis intendet, uel ordine solito per-
1 insinuitur i?1 || 5 supra dixi enim deleui || 6 licet
eum b \\ 13 legem R \\ 16 horta R [] 20 rectius Halmius certus
B certius R || 21 controuersis i?l || 26 liberat Bl || aestimarint
B || ita bD id B || 27 aecidere BD accedere Halmius
|| 28 repperiri D |] 30 regulam teneamus. quid enim
Rb regulatim; Qui enimi?: 'uidetur tolus locus graui uitio laborare
quod tottere nescimus' Hatmius ||
154 MARTIANI CAPELLAE
suasor dissuasorue confligunt, cum alterum> deligere in
astructionibus non uetemur? sed tamen accusatoris partes
dissuasor uidetur arripere. qui enim inhonestum uel inutile
illud quod dissuadet ostendit, pro certo ipsum uidetur
accusare negotium. persuasor uero partes arripit 5
defensoris et negotii tractatum qualibet obiectione contrarietatis
absoluit. ex quo et persuasor depellere et dissuasor
inteudere memorandi. ac sic conflictione partium
facta status poterit apparere, ut in tali causa 'crebro
ad muros exercitu fugiente deliberat imperator utrum 10
diruat'. muros excindi cum dicit, nonne uidetur si fecerit
accusari, deinde grauiter et seditiose id exercitum
perpessurum? in quo coniectura fiet de commotionis
euentu. ac mox si dicat 'uictoriam non uocandam si
praesidium ciuitatis excinditur' finis accessit. definiendum 15
152 G quippe qualis status moenium uictoriam faciat celebrari.
tunc si dissuasor addat 'sine consilio senatus id fieri non
debere' praescriptio etiam uidetur accedere. certum est
igitur et intentionem dissuasori iure assignari et deliberatiui
cunctos status promptius apparere. sciendum tamen 20
ne dissuasor uelut sententiam dicens prohibeat tamquam
iudex , cum eius officium hoc sit ne faciat persuadere inhonestae
rei uel inutilis ratione monstrata.
468 lam nunc in demonstrativo quem ad modum status
emergat non est facile memoratu idcirco, quia non statim 25
laudem uituperatio consectatur, ut quisquis laudabilis non
est uituperabilis habeatur, uel contra qui uituperatione caruerit
laudibusfastigetur, utsi laudandus ex eo quisdicatur
quia homicidium non commisit. est ergo medium [nomen],
quod priuationem placuit memorari, propterea quia qui3o
laude priuatur non confestim uituperationi permittitur uel
1 diligere BlD |] 7 dissuasor intendere et persuasor depellere
Db persuasor intendere et dissuasor depellere B persuasor
depellere et dissuasor depellere R corr. Ualmius ||
10 post diruat add. muros b \\ 12 accusare B'Rl \\ 19 iuris Bl
iuri R k iure Rm || assignari Halmius signari BR [] deliberatiuis
BlR || 23 uel codex Grotii uelut BR || 29 nomen deleui
|| 31 uituperatione R ||
LIBER V 155
contra. sic tamen status demonstratiui generis apparet,
cum laudatorem uituperatoremque constitues, et uituperatori
accusatoris intentionem, laudatori defensoris partes
adiunxeris. aut illud subtilius conformatur, ut auditor
5 inter laudem uituperationemque libratus uelut aduersantis
loco ponatur. non enim, antequam laudandum quemquam
laudabilem demonstraris, iam illi talis intentio est, ut laudabilem
nondum credat. aduersum quam intentionem
laudatori <certamen est uel uituperatori, licet in superiori
10 astructione quidam conflictus euidens approbetur, ut cum
alius quempiam laudat et alter accusat, utCatonemTullius
laudans et duobus uoluminibus Caesar accusans. ex quo
colligitur omnium causarum genera statibus percensenda.
Hoc reperto naturam causae discuties, quae aut sim- 469
15 plici aut duplici quaestione aut multiplici continetur. et
simplex est cum unum quid in tota actione disquiritur, ut 153 0
Clodium Milone iure necauerit. illud uero quod per iudicationem
posteriore loco disquiritur uter utri> insidias
compararit, non est singulare sed iunctum ex duplici con-
«o iectura, quam Graeci avTiKaTrff opiav nominant : sed incidens
quaestio genus causae facere non potest. duplex
tum ex rebus fit ut pro Caelio de auro et de ueneno, tum
collatione ut pro Roscio, filiusne patrem an inimici iugulauerint.
multiplex uero ex pluribus quaestionibus causa
25 consislit, ut repetundarum omnes Verrinae, et pro Scauro
de Bostaris nece de Arinis uxore et de decimis tribus
exquiritur.
Dehinc dvctvs causae inspiciendus est. ductus au- 470
tem est agendi per totam causam tenor sub aliqua figura
30 seruatus. sunt autem ductus quinque : simplex subtilis
figuratus oblicus mixtus. simplex est cum non aliud est
1 sic b hic BR || 2 cum B con R || 3 partem b || 5 aduersantis
scripsi aduersarii Halmius aduersanti BR \\ 7 demonstraueris
b || iam illi Halmius non illi BR nam illi cod.
Grotii || 10 utque alius || 11 laudet D || accuset D \\
17 milo**i? milo anne b || negauerit D \\ 20 anticatiglorian
Bl antieatigorian R || 22 tune R || 26 de add. Halmius \\ 28 inspiciendus
b spiciendus B speciendus R \\
156 MARTIANI CAPELLAE
in agentis consilio aliud in uerbis, ul si bene meritum
laudes ac noxium accuses. subtilis, cum aliud uult animus
aliud agit oratio ut 'quidam abdicat fllium quod amicos
non habeat'. hic non uere abdicat sed ut amicos habeat
terret. figuratus est, cum aperte quid dicere prohibet 5
uerecundia propter obscena et significatione alia atque
integumentis uestita monstrantur. oblicus est, cum metus
impedit aliquid dicere Iibere et per quosdam fandi cuniculos
obicienda monstramus ut in hoc ' lyrannus qui sub
abolitione tyrannidem posuerat, fortiter fecit. petit prae- 10
mii nomine armorum arcisque custodiam. magistratus
contra dicunt'. mixtus autem ex utroque componitur cum
et pudor et metus impedit libertatem ut 'tyrannus, qui
duos filios habuit, quorum uni uxor, in qua infamis fiiit,
cuius maritus se suspendit, cogit alterum filium eam du- is
471 cere. contra dicit'. hic non incestum libere nec tyrannidem
potest obicere. hi sunt ductus artificiose tractandi
et per totam orationem subtiliter diffundendi. qui a col54Glore
hoc separantur quod color in una tantum parte, ductus
in tota causa scruatur. 20
472 Ductus reperitur ex causatiuo litis hoc est ex re, quae
controuersiam facit, quae aut praeteriti temporis est ut
'an Aiacem Vlixes occiderit' quae ductum simplicem tenet.
aut si praesentis uel futuri temporis fuerit, omnes ductus
admittit. ergo ductus de consilio nascitur, consilium ex »
causatiuo litis exoritur. causatiuum est, quod facit dubitationem,
ut in illo tyranni causatiuum litis est quod tyrannus
<custodiam et arcis postulat et armorum. ductum
seruatum testatur prima Philippica, quae mira subtilitate
dominatum Antonii latenter insimulat ut omnia dicens nihil 30
aspere dixisse uideatur.
473 His omnibus conquisitis argumenta uidenda sunt,
quibus ad quaestionis ambiguum fides ualeat adhiberi.
fides autem tribus fit modis : conciliando docendo permo-
3 ratio R || 7 monstrantur Halmius monstratur BR II
8 fundi BlR \\ 9 abicienda BR corr. p || 10 petit om. Bl ||
18 a om. BlR || 21 repperitur R || 23 uxiles R \\ 26 causatiuum
litis est b [] 34 consiliando Bl \\
LIBER V 157
uendo. illa prior ethica, sequens apodictica, tertia pathetica
nominatur. conciliatione> licet in tota causa uti conueniat,
tamen in principiis uberius insistendum et in commouendo
maxime uigere debet epilogus. docere autem
5 prae ceteris debet ipsa narratio, quamuis diluendis quaestionibus
obiciendisque criminibus non dissimilis operetur
astructio. nunc de argumentis in&ipiam.
argvmentvm est oratio, quae rei dubiae fidem facit. 474
res dubia est intentio et depulsio uel ratio et infirmatio
10 rationis. cum enim obieceris 'occidisti' ut doceas, argumentatione
firmatione uteris, maxime cum negatur. etiam
ipsum 'non occidi' exigit argumentum, licet ad faciendam
fidem etiam illa quae inartificialia nominantur, debeant
adbiberi ut tabulae testimonia quaestiones, quae post disi5
cutienda seruabo. nunc argumenta tractentur, quae aut 155 G
in negotio de quo agitur posita sunt, aut illud attingunt.
in ipso tum totum, tum pars eius, tum nota, quam Graeci
eTuuoXoTiav dicunt : attingunt uero negotium, quae ad id
relatiuorum ratione ducuntur. et sunt numero tredecim :
20 a coniugatis a genere a forma uel specie a simili a differenti
a contrario a coniunctis ab antecedentibus a consequentibus
a repugnantibus a causis ab effectis a comparatione.
cuius sunt partes maiora minora paria. apparet
in omnibus relatiuam inesse rationem. nam coniugatum
25 alterum alteri nominatur, et genus et species ad se relatiua
fiunt. ipsum etiam simile alicuius assimile est, et
omnes loci argumentorum non ex se sed ex alio nomen
accipiunt.
Igitur lotum, quod dubium discutitur, definiri primi- 475
8 — p. 469, 6 cf. Cassiod. de dialect. in capite de topicis I
p. 547 sq. ed. Garet.
8 oratio Halmius ratio BR || 10 argumentatione firmatione
uteris (uel firmatione eius uteris) Halmius argumentatione
firmationeius B argumentatione firmationem (add. uis r)
R || 13 inarteficialia R || 19 ducuntur Br dicuntur R ||
20 adiferenti B || 22 affectis R || 23 sunt partes tres b \
25 relatiua r relata BR || 29 quo Grotius ||
158 MARTIANI CAPELLAE
tus oportebit et sic argumenta tractari hoc modo. sit res
dubia ' utrum utilis eloquentia uideatur'. eloquentiaa
totum est. in toto igitur definiendum sic 'eloquenti
est bene dicendi scientia. bene dicere autem utile est:
utilis igitur eloquentia'. cui loco tractando subsidio est 5
Dialectica, quam nuper audistis, per quam cognitum puto
quid sit genus quid species uel differentia proprium accidens
ceteraque quae eius praecepta tenuerunt. tamen haec
ut potero breuiter strictimque percurram.
476 genvs est igitur ad multas species differeutiasque io
notio pertinens, ut animal, quod refertur ad hominem pecudem
auem piscem ceteraque, quae non tantum numero
sed etiam specie disparantur, quod alia aeria, alia aquatilia
terrenaque, alia ratio-<nabilia, alia rationis expertia, quae
sub uno nomine collecta cum fuerint nomine generis ap- w
5££ pellantur. 8PECIES est quae a genere pendens alia continet
numero tantum modo disgregata, ut 'homo' continet
et Demosthenem et Ciceronem, quibus una species est sed
478 numero distant. differentia uero est sufficiens quaestioni
discretio, ut si quaeratur inter hominem leonemque *>
quid intersit, respondeatur quod homo mitis, leo ferus sit,
quod quidem nec hominem a mitibus ceteris> nec leonem
479 a feris aliis distinguit animalibus. proprivm est quod
rem aliquam ab omnium communione discernit ut risus.
480 hoc enim non est hominicommune cum ceteris. accidens &
est quod in aliquo positum nec pars eius est nec separari
ab eodem potest, ut per se possit existere ut color in cor-
481 pore, in apimo disciplina. A parte uero argumentum non
ad totum probandum dicitur sed ad aliquam partem, quae
continet quaestionem. nec enim probata pars totum pro- »
bat, ut puta si oculus uidet non ideo totum corpus uidet
[cum refutetur totum uidere corpus]. sed dialecticus
iste tractatus est. nunc quem ad modum argumentum a
1 argumentum b || tractari Halmius tractare BR l|
2 eloquentia totum — definiendum est (est om. R) sic om. Bl jj
4 post est add. et R || 11 pecudem D pecodem BR || 12 autem
Bl || 14 experta D || 23 distingit B |j 24 rem aliam Bl ||
28 imo R antma r || 29 aliquam scripsi aliam BR \\ 32 cum
— corpus deleui || 33 quem B quae R \\
LIBER V 159
parte ad partem sumatur ostendam 'si pedes si brachia
tueri debemus, utique oculos diligentius asseruare'. cuius
argumenti loco incurrere aliquando et alius potest, qui a
maiore ad minus dicitur. nec tamen ideo principalis 157 0
5 argumenti ratio perturbatur, quia geminari aliquando argumenta
natura permittit. hoc paene contingere et in
figuris solet, de quibus postea nobis erit dicendum. fit 482
non numquam et [in] hoc modo a partibus argumentum,
cum inducta partitione et propositis partibus pluribus ceio
teris refutatis aliquam concludimus partem in qua sit
quaestio constituta, ut si dicas 'equum hunc, quem habes,
aut emisti aut dono accepisti aut natus est domi aut furatus
es. non autem emisti nec dono tibi datus est neque
natus est domi : furatus es igitur'. a nota uel etymo- 483
islogia, ut Graeci dicunt, sumimus argumentum sic 'si
consul est qui consulit rei publicae, quid aliud Tullius
fecit cum adfecit supplicio coniuratos?' quo in loco originem
uocabuli tantum oportet attendere. ab his uero 484
quae negotium uidentur ^attingere, argumenta ducuntur
20 hoc modo : primum a CONIVGatis cum uno nomine proposito
principali per eius deriuationem casu aut tempore
commutato aliquid adprobamus ut 'si pietas uirtus est,
quod pie factum est laudari oportet'. constat enim laudabilem
esse uirtutem. qui locus a superiore hoc differt
23 quia aliud est unde nomen inpositum fuerit perscrutari,
aliud per cognationem uerbi ab alio deflexi argumenti uim
sumere. a genere autem, cum quod in toto ualet ad 485
speciem <quoque deducitur, ut, si uarium et mutabile
quiddam est femina, Dido etiam uaria mutabilisque uidea- 158 0
30 tur possitque ex amore in odium commutari. hac ratione
illud Ciceronis astruitur 'nam cum omnium prouinciarum
sociorumque rationem diligenter habere debeatis tum
'31 Verr. II § 2
4 dncitnr rb \\ 5 aliquando scripsi aliquanta BR \\ 6 paene
B pe R sepe r || 8 in del. Halmius || a om. R \\ 12 aecipisti
R II 13 est R || 15 dicitnr R \\ 19 dicuntur R \\ 20 quo b
quae BR quom uel quando Halmius ]| 21 diriuatione R \\
22 commutati R || 26 cognitionem Bl ||
160 MARTIA.NI CAPELLAE
praecipue Siciliae, iudices'. hunc locum ille a toto uidetur
imitari. sed interest illud quod in illo definitione, hic ab
ipsa ratione qua genus est argumenta ducuntur, et quod
in genere totum est,> quod totum diuisione perit, genus
486 manet etiam partibus distributum. ab specie uel A 5
forma ducitur argumentum, ut fidem generali faciat
quaestioni ut Cicero in Philippicis 'quid tam proprie Caesaris
actum est quam lex?' actum enim genus est, quod
ab specie id est lege lata a Caesare conprobatum est.
quod item confirmat a similibus 'quaere acta Gracchi, io
437 leges Semproniae proferentur. quaere Sullae, Corneliae'.
a simili per se ut 'ut Helena Troianis sic ciuibus belli
semen tu fuisti'. item 'ut saepe homines aegri morbo
graui cum aestu febrique iactantur' et cetera. huic dissimilitudo
contraria est, quae a Cicerone differentia w
nominatur. quae res inter se diuersas non aduersas
ostendit, cuius Cicero ponit exemplum in Verrem 'sed tu
idem fecisse eris existimandus, si eodem consilio fecisti'.
hoc et in personis ostenditur et in rebus et in tempore et
in locis et aliis, quae nunc memorare longissimum est. 20
438 a contrario ut uita et mors, -j- quae ex quibus Terentius
sic
'nam si illum obiurges uitae qui auxilium tulit,
quid facies illi, qui dederit damnum aut malum ? '
7 et 10 Phil. I § 18 |I 12 Phil. II § 55 || 13 in Cat. I
§ 31 |I 15 Top. II 46 || 17 secundum Verr. III § 214 ||
23 Andr. I 1, 115
7 quid — actum add. Halmius || 8 est quam lex BR dcero
habet ecquid est quod tam proprie dici possit actum eius,
qui togatus in re publica cum potestate imperioque uersatus
sit quam lex? || 11 proferuntur B || syllae BR ]| 12 per se
om. b || ut add. Halmius || elena BR || 13 sementum (pro
s. tu) R || 19 hoc et personis Bl || 21 ut om. BR add. D ||
uitae mors R || quae ex quibus terrentius BR ex quibus terentius
b : ita suppleuit Halmius ut uita et mors aliaeque res
discrepantes sibimet opponantur || 22 post sic add. ait r \\
23 si illum E si ut illum BR || 24 malum cicero BR malum?
Cicero in tertio Philippicarum contra Antonium e contrario
argumentatur dicens p ||
LIBER V 161
Cicero 'si ille consul fustuarium meruerit, legiones quid, 195G
quae consulem reliquerunt?' a CONiVNCTis autem fides 489
petitur, cum quae singula infirma sunt, ea coniuncta uim
ueritatis assumunt ut 'quid si accedit ut tenuis antea fue-
5 ris? quid si ut auarus? quid si ut audax? quid si ut eius
qui occisus est inimicus?' singula haec quia non sufficiunt,
idcirco congregata ponuntur. ab antecedentibvs 490
ut Cicero '6um ille non dubitauerit aperire quid cogitarit,
uos potestis dubitare quid fecerit?' praecessit enim praetodictio,
ubi est argumentum. secutum est factum, unde
est quaestio. a conseqventibvs uero conuersim, ut 49 L
quaestio in antecedentibus sit, argumentum in sequentibus,
ut si hoc secutum est, illud praecesserit ut 'si peperit
cum uiro concubuit'. exemplum de Verrinis 'si finem
is edicto praetoris adferunt kalendae Ianuariae, cur non initium
qiioque nascitur a kalendis lanuariis?' a repvgnan- 492
tibvs argumentum, cum ostenditur duo sibi cohaerere
non posse, uerbi causa ut et parasitus quis sit et ridiculus
non sit, quae per negationem simul esse non posse
20 praedicantur hoc modo 'non et parasitus est Gnatho et
ridiculus non est'. eius loci exemplum est in re magis
ipsa quam forma uerborum 'is igitur non modo a te periculo
<liberatus sed etiam honore amplissimo ornatus
arguitur domi suae te interficere uoluisse'. et in Corne- 160 G
25 liana prima repugnare dicit ut 'diuisores, quos honoris
sui ministros esse uoluerat, lege ambitus uellet affligere'.
CAVSARVM locus late patet et multa disputatione tractatur. 493
sed nunc formam eius satis fuerit demonstrare sub hoc
1 Phil. III § 14 || 4 p. Rosc. Am. § 86 || 8 p. Mil. § 44 []
14 Verr. I § 109 || 22 p. Deiot. § 15 || 25 fragm. 34 Or. ||
3 infirmata Bl \\ 4 ut quid si B ut quid sit R ]] 5 sit R I!
6 singula autem br || quia rb quae BR || 8 sicut add. p H
cogitarit rB cogitaret R || 18 quid R || 20 praedicantur p
praedicuntur BR \\ gnato R || 21 huius b [] 22 post uerborurn
add. ut Cicero dicit E ]] 23 Iiberatus om. Bl || 24 Corneliana
Halmius cornelia BD || 25 cidit D \\ honore Db \\
26 uoluerit b \\ 28 ACAVSIS ante causarum add. D []
MABTIASUS CAPELLA 11
162 MARTIANI CAPELLAE
exemplo 'sed cum ob tua decreta, ob iudicia, ob imperia
dabantur, non est ita quaerendum cuius manu numerarentur,
sed cuius iniuria> cogerentur '. sic et Vergilius
494 'mene fugis?' ab effectis fit argumentum, cum in
causa dubitatio est, ut fatum probetur ex eo, quod homi- 5
nes etiam inuiti seruabantur in uita. fatum enim est
causa uel uitae uel mortis: illa uero effecta sunt fati: uiuere
posse uel mori. Cicero hinc probat 'Auli Hirtii uita
populo cara est, quod ei populus plaudit'. hoc estVergilii
'degeneres animos timor arguit'. nam timor est causa io
495 ut degener sit animus, quod timoris efTectum est. a comparatione
maiorvm 'quis dubitet a Siculis petisse pecuniam
Verrem cum a Marco Octauio Liguri postularit?'
Vergilius
tu potes unanimos armare in proelia fratres. 15
ex hoc utique probat et alienos posse, quod minus est.
Terentius 'nam qui mentiri aut fallere instituerit patrem
496 [aut audiebat], tanto magis audebit ceteros'. a minorvm
comparatione ut 'Publius Scipio pontifex maximus Ti-
161 G berium Gracchum mediocriter Iabefactantem statum rei 20
publicae priuatus interfecit'. deinde iungit quaestionem
ubi gradus est quidam 'Catilinam orbem terrae caede
atque incendiis uastare cupientem nos consules perferemus?'
ex hoc Terentius loco illud 'hic paruae consuetu-
497 dinis causa huius mortem tam fert familiariter'. a parivm 25
comparatione. Cicero 'et si non minus iucundi atque
1 Verr. II § 26 || 4 Aen. IIII 314 [] 8 secund. Cic. Phil.
I § 17 || 10 Aen. IIII 13 || 12 sec. Cic.Verr. I § 127 || 15 Aen.
VII 335 || 17 Adelph. I 1, 30 [] 19 22 Cic. Cat. I § 3 ||
24 Andr. I 1, 83 || 26 Cic. Cat. III § 2
2 munerantur D || 3 uirgilius r || 4 afifectis R || 5 factum
Rl || 6 factum R \\ 8 aula Bl || uitam R \\ 9 curae b || sic
et illud Vergilii Halmius ]| 10 degenere R ]I 13 ligore BlR \\
postularet R || 16 alienus R \\ 17 falli BlR || insuerit libri
Terentii || patrem aut audehit tanto magis audebit ceteros
BR || 18 animorum Blr || 22 gradus Halmius modus BR \\
quondam r || catillinam R || 23 cupientem nos cons. perferemus
b cupientem nos iudices perferemus /im c. H. c. v.
BR || 24 terrentius R || 26 iocundi R ||
LIBER V 163
illustres sunt ei dies, quibus conseruamur, quam illi quibus
nascimur'. et in Pisonem 'mhil interest utrum ipse
consul improbis contionibus, perniciosis legibus rem publicam
uexet an alios uexare patiatur'.
His igitur breuiter demonstratis illa, quae non exco- 498
gitantur ab oratore sed a causa aut a reis suggeruntur,
in tribus ut diximus rebus posita sunt: in scriptura ut
tabularum, in auctoritate ut testium, in necessitate ut tormentorum.
Ab scripto argumentum petitur cum ad 499
dubiae rei probationem uel chirographum uel testamentum
uel transactionis tabulae recitantur ceteraque huius
modi, quae ita nota sunt ut exempla de oratione non quaerant.
AB avctoritate uero ut 'Africanum dixisse iure 500
caesum esse Tiberium Gracchum', aut cum testimonium
quo ueritas nudetur adfertur ut 'Gnaeum Pompeium de
misso frumento celeriter testem nobis orator inducit'.
auctoritas igitur aut iudicantis aut testis est. huic partiig2(
adiunguntur oracula ceteraque id genus. <necessitas 501
uero dat fidem ex tormentis aut somno aut furore aut
uinolentia, quae uocem alicuius rei extorquet inuitis. quae
omnia cum ad coniecturam ** causa persona facto id est
ipso testimonio uel confessione uel scripto capiunt fidem
uel amittunt. nam et causa dicentis adtenditur et persona
tractatur et ipsius scripturae secum aut cum causa
qualitas comparatur.
Sequitur ut ad ea quae conciliant aut permouent au- 502
ditores> intentionem suam fiectat assertor, quoniam ad
fidem faciendam haec quoque pertinere praedicimus. con-
2 § 10 || 13 cf. Cic. de Orat. II § 106
1 illostres R illiustres r ]] hii BR || quibus conseruamur
quam illi ex Cicerone suppleuit Grotius || 2 intere R interesse
R interee B || 9 a scripto b || 11 uel add. Halmius \\
12 modi om. BlRl || 21 faeto id est ipso B facto adduntur
id est ipso Db (sed D sine id est): deleto adduntur lacunam
indicauit Halmius ita supplens quae omnia cum ad coniecturam
adplicantur, ex causa etc. || 23 nam et E nam nec
BD [] 26 concilient Bl \\ permoueri D \\
11*
164 MARTIANI CAPELLAE
ciliantur igitur animi tum personae tum rei dignitate.
personae aut auditoris . aut rei uel ipsius oratoris aut aduersarii.
auditoris sic 'ut, qualem te antea populo Romano
praebuisti, cum huic eidem quaestioni iudex praeesses,
talem te nobis et populo Romano hoc tempore im- 5
pertias'. rei uero , ut pro Deiotaro ' quem ornare antea
cuncto cum senatu solebam pro perpetuis eius in nostram
503 rem publicam meritis'. oratoris uero, cum de se non
superbe sed moderate loquitur, quale illud est 'cum quaestor
in Sicilia fuissem, iudices, itaque ex ea prouincia w
decessissem, ut Siculis omnibus mcundam diuturnamque
memoriam quaesturae nominisqne mei reiinquerem
factumst ut cum mmmum in ueteribus vatronis multis,
tum non nnllum etiam in me nraesidium suis fortunis
constitutum arbitrarentur1 . sed haec plenius in exordio- is
rum praeceptis edisseram. ab aduersarii uero persona
conciliatio fit dum illius iniquitate aut arrogantia demonstrata
nostra modestia commendatur. sed haec posterius
in principiis, quoniam nunc non orationis partes sed dicendi
formas et faciendae fiilei species nnmeramus. quo *>
loco patheticaequoquedictionisattendimus facultatem, cuius
uis uel in communibus locis uel in epilogis maxime continetur.
ne primordia quidem apud ueteres hac animorum
permotione caruere, quod tuncdemonstrabiturcum ordien-
163 G di praecepta tractabimus. interim generatim quibus men- «
tes affectibus incitentur nulla partium definitione signabo.
504 Commouentur igitur auditores aut miseratione aut
odio aut inuidia aut metu aut spe aut ira ceterisque similibus.
miseratione cum calamitates alicuius magno dolore
tractamus, cum iniquitatem temporis uel periculi so
magnitudinem memoramus, ut in septima Verrinarum
3 Cic. p. Rosc. Am. § 11 || 6 § 2 II 9 diu. in Caec. § 2
11 omnibus iu. dl. m. Q. nom. m. R. F. VT. C. S. I. u.
pa. mult. NNV. €T. I. P. R. SF. O. AR. BR \\ 17 fit om.
BlW || 19 quoniam Halmius quamquam BR \\ 21 patpathetice
R1 ***patheticae B || 23 ne Halmius neme B me (add.
s. I. neue) R mea b \\ 27 commouent Bl ||
LIBER V 165
'patres hi, quos uidetis, iudices, i&cebant in limine vrimo,
mafresque miserae pernoctabant ante ostium carceris ab
extremo coaspectu liberum exclusae, quae nihil zliud
orabant nisi ut iiiiorum suorum poslremum spiritum ore
5 excipere liceret'. ab odio cum aduersarii factum uel
uiris bonis uel iudicibus ostenditur execrandum, ut cum
iudicum corruptio docetur a Verre iactari. item 'cum in
auaritia scelere periurio uos sui similes esse arbitratur'.
inuidia est quae quodam liuore inficit auditores ut est
10 'quod ad tuam ipsius amicitiam ceterorumque hominum
magnorum atque nobilium faciliorem auditum istius habet
nequitia et audacia quam cuiusquam nostrum uirtus et
integritas'. item Mstum rebus omnibus undique ereptis
impune eludentem circumfluere et abundare'. <potestqui-
15 dem et illa res auditorum mentes incendere ut si alicuius
exaggeres tyranuicum spiritum aut potentiam non ferendam.
metum uero excitaris uel propriis uel communi- 505
bus periculis. propriis ut 'hoc est iudicium, in quo uos de
reo, populus Romanus de uobis iudicabit'. communibus
*> autem ut est 'uideor mihi uidere hanc urbem lucem orbis
terrarum arcem omnium gentium subito uno incendio
concidentem'. spe quoque animi perturbantur> cum beneficia
aut obsequia promittuntur, ut cum fidem Milonis
Pompeio pollicetur et 'Gaelii in omni uita seruitium ob-
!» strictum uobis ac liberis uestris habebitis'. ira etiam uehementer
animos turbat, ut cum exaggerat Tullius eti64G
exclamat in curia sedere socios Catilinae 'o dii inmorlales!
1 V § 118 || 7 Cic. Verr. Act. I § 42 || 10 Verr. III § 7 |I
13 ibia. § 9 || 18 Verr. Act. I § 47 || 20 in Catil. IIII § 11 ||
24 secund. or. p. Cael. § 80 || 27 Catil. I § 9
1 patres hii quos ui DIIA. (ia B) I. L. p. m. a. q. m.
p. an. os. CaR. HB. CONS. LL. (IL /{) ex. q: nihil. a. o.
(c R) nihil u F S. post. sp o (c R) €X. L. BR || iudices
om. Hbri Cic. || limine primo suppl. Hahn. limine ipso palimps.
Vat. Verrinarum limine rell. codd. Cic. \\ 8 arbitretur libri Cic. ||
17 metum B metu bD || excitaris scripsi excitari BD || 20 uedere
D || 26 perturbat b || 27 odii inmort. V. BIN. G. S. Q.
R. P. H&B. in qua urb: uiuimus hichics .N. I. nump. c. BR \\
166 MARTIANI CAPELLAE
ubin«;« gentium sumusi. (\uam rem publicam habemus?
in qua urbe uiuimus? hic, hic sunt nostro in imrnero, p. c*
similes alii permiscentur affectus qui cum ad persuadendum
plurimum ualeant, extra causam tamen sunt nec apparere
in oratore manifestius debent, ne insidiis iudicem 5
capere, non ratione ducere uideatur.
506 His igitur ad fidem faciendam prudenter inuentis
ordo rerum est sociandus, quae pars dispositio uocitatur,
quaquid dicendum quoue loco, quid penitus omittendum,
quo modo etiam et quando et ubi prudenter inspi- io
cimus. duplex igitur huius partis est ratio. aut enim
naturalis est ordo aut oratoris artificio comparatur : naturalis
cum post principium narratio partitio propositio
argumentatio conclusio epilogusque consequitur : artificio
oratoris cum per membra orationis quae dicenda sunt is
digerimus. et hoc ex causae utilitate non ex temporis
serie coaptamus ut pro Milone factum , cum quaestiones
quasdam ante narrationem ut praeiudicia refutaret induxit,
quod non ex ordine naturae sed ex causae utilitate
mutauit: et pro Cornelio primo refutata suut crimina, 20
quae secuta sunt tribunatum, post ad ipsum tribunatum
recursus est factus, quae dispositio artificialis ut diximus
507 nominatur. in Verrem autem naturalem temporum ordinem
tenuit, ut primum quaesturam, tum legationem, deinde
duas ei praeturas obiceret seruata temporum ratione, 25
quam, nisi causae repugnet utilitas, necessario persequemur.
at ubi maiora quaeque potissimum et inuidiosiora
purganda sunt, ab his sumitur refutationis exordium, ut
pro Cluentio coniecturae partibus expeditis ad praescriptionem
legis accessit ordiue uidelicet commutato , ne si 30
Cluentium legis adsertione defenderet, fugere causam dif-
165 G fidentia uideretur.
508 Duabus his officii partibus absolutis elocvtionis
6 ducere BR deducere r \\ 8 qua R quia B |] 9 poenitus
B || 17 cooptamus BlRl || 20 prima Bl [] 25 ei b et
BR || 30 commutatio BlRl || 31 defenderet et Bl ]]
LIBER V 167
cura est intimanda. quae cum constet in singulorum animaeluersione
uerborum, hoc ab eloquentiae nomine separatur
quod illa totius operis <oratorii uirtus est, haec pars
habetur officii, cuius Cicero duo quasi fundamenta, duo
5 dicit esse fastigia. fundamenta Latine loqui planeque
dicere, quorum unum Grammatice Ioquente didicistis,
cum eius uobis insinuata subtilitas est. fastigia uero sunt
copiose ornateque dicere, quod non ingenii sed laboris est
maximi exercitationis etiam diuturnae, qua non solum
10 uberior sed illustrior quoque facultas adquiritur.
Huius rei duplex ratio est: una qua in singulis uer- 509
bis lumen appareat, altera ut dignitas eloquendi copulationis
ipsius decore seruetur.> in singulis uero uerbis
aut proprium aut translatum mutuatumque conquiritur.
is propria sunt uetusta praecipue. nam cum et proceres
uel nescirent haec dicendi ornamenta uel appetere non
auderent, propriis utebantur. sed quia uerborum ueterum
iam exoleuit usus, non sunt audacius usurpanda illa,
quae cum aetate mutata sunt. itaque alvcinari et cer-
20 ritvm et caperatvm similiaque praetereuntes utemur
his, quae consuetudo recipiet nec tamen sordidis nisi cum
rei sententiaeque uis exigit, ut cum Cicero uolens crudelitatis
inuidiam facere ait 'gurgulionibus exsectis reliquerunt'
et 'uirgis plebem Romanum concidere'. nec inde-
25 core Vergilius uitandae humilitatis aucupio lychnos pro
lvcernis ait. quod si sua res propria uerba non ha- 510
beat, nouanda sunt aut alienis utendum. nouantur autem
duobus modis uerba aut quadam fictione, aut declinatione
praesumpta, aut duorum quae usitata sint coniunctione
30 composita. finguntur maxime cum transferimus , ut qui
23 p. Tullio 10, 21 || 24 Verr. I § 122 || 25 Aen. I 726
6 grammatica b || 7 est om. B || 8 set d \\ sunt ornateque
B1 || 12 apparet D || 13 uerbis Halmius rebus BR ||
corr. p ]] praeterientes B'R1 || 22 ut om. p |f 25 lychinos
R || 29 sunt r ||
15 cum et B et cum
168 MARTIANI CAPELLAE
TroioTtiTac qvalitates esse dixerunt, quod nomen
166 G numquam fuerat in Latinis, quo et auribus temperandum
et insolentia fugienda. quam uitans Cicero soterem saluatorem
noluit nominare sed ait 'qui salutem dedit'. illud
511 enim nimis insolens uidebatur. deriuatione quoque fiunt 5
uerba , quae grammatici paragoga nominarunt, ut dicimus
Mlorea rura' et 'campique ingentes ossibus albent'
quod satis crispa flexione Horatius albicant dicit. his
plerumquePoetice utitur licet Tullius 'grandiferas possessiones'
dicat et 'grandiloquos oratores'. io
512 Huic diligentiae subiungitur translatorvm cura
verborvm cum res aut sua non inuenit uerba aut cum
uolumus splendidius aliquid explicari. ergo aut inopiae
aut decoris causa transferuntur: inopiae cum dicimus
'gemmare uitem' et 'luxuriare segetes' laetasque per- is
hibemus. desunt enim propria et commoditati sunt
ascita. decoris uero ut 'bellum subito exarsit'. cum potuerit
dici extitit. et item possumus ab omnibus sensibus
mutuari ut ab oculis Muce libertatis et odore legum',
et 'silent leges inter arma' et a gustu 'o nomen dulce 20
libertatis'. uerum non debet haec translatorum alienorumque
uerborum adfectatio sine moderatione captari.
nec longe petita debent esse translata ut si dicas <Muxuriosam
Charybdim'. uitandum quoque ne turpis sit similitudinis
usurpatio, ut si dicas 'castratam Africani morte 25
rem publicam' aut 'Clodium stercus senatus'. in hoc
1 Cic. Acad. I § 25 || 4 Verr. II § 154 || 7 Verg. Aen. I
430 et XII 36 || 8 Carm. I 4, 4 || 9 Phil. II § 101 || 10 Orat.
§ 20. Tusc. V § 29 || 19 Cic. Verr. V § 160 || 20 p. Mil. § 10.
Verr. V § 163 || 25 ex Cic. de Orat. III § 164
1 TTOIOTHTaC Ilalmius poeoteta BR || 2 quo modo
et b || 4 sed B et R || 5 diriuatione R || 9 poetice Christius
grammatice BR || 10 grandilocos Bl || 14 transferuntur b
transferre BR || 16 commoditati sunt Halmius commodatius B
(sed a ead. m. in i eorr.) commodatus R (commodantus corr.) ||
17 associata b || 19 odor BR \\ 20 o in B erasum \\ 2d luxoiosum
B1 [|
LIBER V 169
genere transferendi etiam allegoriam poetae praecipue
nexuerunt. et Cicero 'cum [dicit] senatum a gubernaculis
deiecisses, populum Romanum e naui exturbasses,
ipse archipirata cum grege praedonum impurissimo ple-
5 nissimis uelis nauigares'. et in Pisonem 'ut qui in maximis
tempestatibus ac fluctibus rei publicae nauem gubernassem
saluamque in portu collocassem, frontis tuae
nubeculam et collegae tui contaminatum spiritum pertimescerem?'
usurpatis ergo haec simul pluribus uerbis*G7ff
10 elocutus est, quae suis fortasse angu->stius aut humilius
diceret. item translata quodam modo sunt, quae aut ex
parte totum aut ex toto partem aut ex uno plures monstrant
aut ex pluribus singula. ex parte totum ut 'in
puppim ferit' aut 'me isdem parietibus tuto esse tecum'
15 pro 'eadem domo'. hunc tropum metonymian grammatici
memorarunt, catachresin etiam Graeci, quam nos
abusionem dicimus ut cum perhibemus 'naturam deorum'
pro 'substantia'. in coniunctis uero uerbis orationisque 513
contextu seruanda sunt haec ut constructio coagmentata
20 el conclusio perfecta proueniat et quodam schemate dictio
uenustetur.
Iam compositionis praecepta percurram, cuius 514
uitium maximum est hiulcas et asperas, frenos etiam, iotacismos
mytacismos labdacismos homoeoprophora dyspro-
25 phora et polysigma non uitare uel cuiuslibet litterae assiduitatem
in odium repetitam ut 'sale saxa sonabant' et
'casus Cassandra canebat'.
2 de domo s. § 24 || 5 § 20 || 14 Verg. Aen. I 115 Cic.
Cat. I § 19 || 15 ex Cic.Orat. § 93 sq. || 26 Verg. Aen. V 866 ||
27 ibid. III 183
2 et BD ut b \\ dicit del. Halmius || 4 arcipirata B1 II
impurissimo Halmius impurissimum BD impurissimus b |j
9 simul scripsi similiter BD \\ 10 suis propriis D || augustins
Bl || 14 Msdem BR || toto BlR || 15 metonymiam R \\
16 memorarunt B nominaruut R \\ 17 ut est b || 24 moetacismos
BR \\ omoeoprofora BlRl omoeoproforan b ||
dysprophora add. Halmius || 25 polysigmia BR polysigmata
Jlalmius || 27 casandra Bl \\
170 MARTIANT CAPELLAE
mytacismvs est cum uerborum coniunctio M litterae
assiduitate colliditur ut si dicas 'mammam ipsam amo
quasi meam animam'. labdacismvs ubi L plurimum
dissonat ut si dicas
sol et luna luce lucent alba leni lactea. 5
iotacismvs ut si dicas 'Iunio Iuno Iouis iure irascitur'.
polysigma ubi S littera crebrius geminatur 'Sosia in
solario soleas sarciebat suas'. homoeprophoron est
cum dicitur
o Tite tute Tati tibi tanta tyranne tulisti. 10
dysprophoron ut si quis dicat 'persuasitrices praesti-
515 giatrices atque inductrices strigae'. asperae inter paenultimum
ultimumque uerbum maxime uitandae, cuius
exemplum est si dicas 'phaleras ablatas gratis', aut si
g*g iuret auriga 'per Iora per flagella per frena'. hivlcae 15
sunt cum in ea parte, quam diximus, similes uocales ac
similiter longae conlisam hiantemque structuram faciunt
ut si quis dicat 'suscepisse se liberos secundo omine', et
ut TuIIius pro Milone ait 'auctoritate publica armare'.
quod quidem artem dissimulans plerumque appetit uo- 20
luntate.
517 Vitandum similiter ne in eodem loco tres aut quattuor
longas breuesque continue ponamus neue in notissimos
uersus et maxime <heroicos structura fundatur iambicosque
uersus, quamuis eos Cicero nou euitet cum dicitss
'senatus haec intellegit consul uidet' et heroici uersus
10 Ennii Ann. 113 Vahl. || 14 Cic. Verr. Ull § 29 []
19 § 2 || 26 Catil. I § 2
1 moetacismus B moetacismos R || M add. in B sup.
Un. || 2 amo b ama BR f| 6 ioui 6 || 7 polysigmia B J| geminatur
ut Db || sosia B corr. ex socia || 8 omoeoproforon b
omoeaproferon B omoeoproferon R || 10 tali om. Bl || 11 disproforon
Rb disproferon R || praostrigiatrices b || 12 strigae
Halmius triges B tjgres Rb || 13 uerborum Rl \\ 17 faciunt b
faciant BR || 18 omine b homine BR || 20 uoluptate Bl ||
24 maxime in b \\ iambicol*** uersus B inter iambicosue uersus
b ||
LIBER V 171
finem uel initium non declinet cum dicit 'o miserum cui
peccare licebat' et in Academicis 'latent ista omnia, Varro,
magnis obscurata et circumfusa tenebris' et in Verrinis
plenum uersum, una quidem syllaba mutilum, fuderit
5 cum dicit 'cum loquerer tanti fletus gemitusque fiebant'. '
nec finem uitauit elegiaci cum ait 'oderat ille bonos'.
incurrit etiam in hendecasyllabi phalaecii petulantiam
dum dicit 'successit tibi Lucius Metellus'. hic tamen uir
et longo opere et ipsa sui maiestate defenditur. ceterum
10 in clausulis uitiosissimum reperitur. animaduertendum
autem ne cum similitudinem uersus> effugimus bonam
clausulam transeamus, ut si timeas dicere 'strepitumque
plagarum' cum pla longa sit et bonam clausulam fecerit.
Vitandum etiam [eodem loco] cacemphaton uel inter- 518
is positione uel commutatione uerborum. inhonesta enim
exempla sunt ut 'arrige aures Pamphile' ut est 'atque
ereptae uirginis ira'. in his enim sordescit oratio. uitandi
etiam freni, qui fiunt ex asperrimis litteris in unum
concurrentibus, ut est Terentii in Hecyra
20 per pol quam paucos reperias meretricibus
fidelis euenire amatores Syra.
et ab isdem litteris incipientia ut est 'non fuit istud iudicium
iudicii simile iudices'. et in eadem desinentia, ut
'fortissimorum proximorum fidelissimorumque sociorum' 169 G
25 in eodem uitio habentur. item penitus fugiendum breues
syllabas continuare quam plures ut est illud Sereni
perit abit auipedis animula leporis.
2 Acad. II § 122 || 5 Verr. IIII § 110 [] 8 Cic. Verr. III
§ 43 |] 12 Verr. V 162 || 16 Ter. Andr. V 4, 31. || Verg.
Aen. II 413 || 20 I 1, 1 || 22 Cic. p. Cluent. § 96
3 magis BD |] 4 syllaba utillum B || 6 elegiaci cum ait
Halmius elegi sicut ait BD (sed B ait*) || 7 endecasyllabi
BD ]| falleucii B phaletii D || 9 magestate Bl \\ 12 que
om. Bl ]| 14 eodem loco deleui \\ cacenfaton B cacenfatem
R II 16 pamphyle R \\ 18 freniq;fiunt Bl \\ 19 haecyra
B haecira R \\ 20 repperias R . || 21 fideles b ||
22 hisdem BR |] istum B'R1 || 27 perit abit auipedis
172 MARTIANI CAPELLAE
519 His breuiter intimatis pedes sunt asserendi quibus
clausulae decenter aptentur. quos quidem Cicero quadam
permixta confusione perturbat dum dicitmodo ditrochaeo
concludendufn, modo paeonem primum probat
incipientibus, modo finientibus quartum, modo dochmium, 5
qui constat ex breui, duabus longis, breui et longa, cuius
exemplum posuit 'amicos tenes', item amphimacrum pedem
et rursum dactylicum numerum laudat. modo anapaesticum
modo -f dkhyrambum laudat nec tamen certa
sententia est. ego tamen compendiosiora percurram , ut 10
in hac silua quibusdam uidear praeire tramitibus.
520 In monosyllabis inspiciendum utrum finalis longa
breuisne sit. si enim longa est, praeire debet trochaeus,
ut est Ciceronis 'non scripta sed nata lex' aut 'debet esse
legum in re publica prima uox', quae tamen pendente io
sensu apta conclusio. at uero si breuis fuerit monosyllaba,
iambus aut anapaestus antecedat, ut ait Sallustius
'tota autem insula modica et cultibus uariis est'. breuem
uero breuis aut longam longa non sine uituperatione sectatur
ut si dicas 'ista res mea est' aut contra, quod Ci- *>
cero pro Ligario 'non tu eum patria priuare, qua caret,
sed uitauis'. quod uoluntate orator, non errore <composuit.
uerum hoc de monosyllabo superius praeceptum
in colo melius collocamus aut commate non in fine sententiae.
25
521 Dissyllaba uero iambico numero non iure clauduntur,
i70ffuel si paenultimus spondeus mox iambus aptetur ut si
2 Orat. § 215 sqq. || 14 p. Mil. § 10 II 18 ex Hist. lib.
III II 21 § U
/. C. Scaliger poet. II 39 perit auita uipedis BR || 5 finientibusque
Bl || quartum add. Halmius collato Cic. de Orat.
III § 183 atque illi philosopho (Aristoteli) ordiri placet a
superiore paeone (i. e. ab eo, qui a longa syllaba oritur) , a
posteriore finire || docimium BR [] 7 amphimacrum B ||
8 modo anapaest. — laudat om. E || 9 dytyrambicum R {corr.
dytyriambicum) d+*i*ambum B detirambicum b corrupt. signum
add. Halmius || 16 sensui Bl || apta est b ]| 18 insola
R || 21 eum Rb enim B ergo libri Tulliani \\
LIBER V 173
dicas 'tenui seruos meos', aut pyrrichius pro iambo ut
'consul uidet'. at bona clausula est ex iambo et spondeo
uel ultimo trochaeo ut siquis dicat 'patria continet bonos
ciues' uel asserat caput legis'. cauendum est autem ne
5 aut duo iambi aut iambus et pyrrichius in fine ponantur,
ut siquis dicat 'pugnare iuuenes pro parentibus suis'.
cauendum etiam ne pyrrichius post pyrrichium ueniat et
quattuor breues faciat ut siquis dicat 'perdidi bona mea'
aut post pyrrichium trochaeus spondeusue ut si dicas
10 'conqueritur sua facta' aut 'imputat sibi demens'.> sed
et trochaeus et iambus uel pro iambo post trochaeum
pyrrichius malam clausulam faciunt. hoc enim finem elegiaci
pentametri turpiter reddit. quid enim interest utrum
dicas 'omnia nempe uides' an uero dicas 'aspice facta
15 mea'. bene autem ponuntur uel duo trochaei uel trochaeus
et spondeus in fine clausulae ut siquis dicat 'haec
est bonorum ciuium magna cura' aut 'haec sunt, quae
maximi principes sola curant'.
Trisyllabis clausulam terminantibus lex est, si modo 522
8o eam uelis molliter fluere, ut trochaeo praecedente paenultimo
molossus subsequatur, siue longam habeat nouissimam
syllabam siue breuem iure metrico, ut illud est
Tullii 'mare fluctuantibus litus eiectis'. fit autem pessima
clausula si pro trochaeo paenultimo spondeum praeloca-
25 ueris, ut si dicas 'mare fluctuantibus rupes eiectis'. item
pessima si pro trochaeo pyrrichium praemiseris ut si dicas
'mare fluctuantibus apex eiectis'. item uitiosa est conclusio
si nouissimi molossi prima syllaba breuis fiat, quamuis
trochaeo rite praemisso. tunc enim heroicum comma
30 nascitur ut si qui dicat 'litus amicis'. item bona clausula
23 p. Rosc. Am. § 72
3 uel si b || 5 pyrrhieius B et sic plerumque || 6 pro parentibus
suis parentibus Bl properantibus suis parentibus D
6 spondius Bl || 12 causulam B item u. 16, 19 et p. 174, 7 || boc r
hunc BR || elegia*ci*penta metri*tur piter B \\ 18 D€ TRISYLLABIS
(TRISSYLABIS R) post curant add. BR || 19 trissyllabis
R || 21 molosus R et ila fere semper \\ 25 fluctibus
Bl || 30 qui B quis b om. R \\ litus om. Bl \\
174 MARTIANI CAPELLAE
fit si pro nouissimo molosso ionicus minor ponatur post
trochaeum, ut si dicas 'mare fluctuantibus litus agitanti'.
niG sed in hac clausula cauendum ne pro trochaeo paenultimo
spondeus ponatur. nam tunc si solueris tertiam molossi,
in uitium cadis, quale incidit Cicero cum dicit 'si te semel s
ad meas capsas admisero'. si autem paenultimo trochaeo
mediam molossi solueris, pulchram clausulam feceris, ut
si dicas 'litus Aemiliae'. item trochaeo paenultimo pulchre
etiam tertia molossi resoluitur ut si dicas 'litus aequabile'.
item si trochaei paenultimi longam soluerimus et primam 10
molossi ultimi, fit elegans qlausula ut est 'curas regere
animorum'***
523 Gipujveia est simulatio , in qua aliud uerbis significamus,
aliud re ipsa sentimus ut est principium pro Ligario
'nouum crimen Gai Caesar'. Trctp&Xeiunc est prae- n
teritio cum quasi praetermittentes quaedam nihilo minus
dicimus. aTrocTpocpr| est in aliquem districta conuersio
frequens apud Ciceronem ac nobilis figura. hoc est cum
in aliquem sic conuertimus actionem ut ex ea iudices doceamus.
biaTropncic est <addubitatio, qua figura utimurai
cum ueluti dubitantes ab ipsis iudicibus inchoamenti consilium
postulamus ut est pro Cluentio 'equidem quo me
uertam iudices nescio'. et pro Cornelio 'pugnem contra
nobilissimorum hominum studia consilia rationesque eo-
524 rum aperiam?' et cetera. epujTnua est interrogatio, qua»
figura utimur, cum interrogando aliquid acerbamus et
5 diu. in Caec. § 51 || 12 Caput de figuris ex Aquilae
Romani libri § 7 — 46 sumptum est || 15 p. Lig. § 1 ||
22 § 4 || 23 p. Corn. II 1
6 admise Bl || 8 pulchra B1 || 11 curas regere animorum
om. BR : in B sic pergitur in eodem uersu clausnla ut est ironia
est simulatio, adiectum in marg. manu paulo recentiore D€ FIGVRIS.
item curas gerere animorum. DE FIGVRIS add r in
marg. lacunam indicauit Halmius, quem uide || 15 paralemsis BR ||
16 quasi Aquila § 8 om. BB \\ 17 ad aliquem 6 || 20 dubitatio
Db || 24 'bominum uoluntates? studia etc. Aquila, ut in Capella
quoque scribendum est, nisi error est ipsius' Halmius || cogitationesque
Aquila || 26 acerbamus Halmius aceruamus BD ||
LIBER V 175
exaggeramus eius inuidiam. nucua est quaesitum, quae
figura a superiore eo differt quod interrogato una uoce
tantum responderi potest, quaesito autem nisi pluribus
responderi non potest, ut cum dicimus 'qua igitur ratione
5 bellum geremus? quae auxilia nobis parata erunt? quis
erit qui subuenire uelit, cum tam acerbe socios> tractauerimus?'
otaTuTrujcic est descriptio uel detbrmatio, cum n2G
rebus personisque subiectis et formas ipsas et habitus
exprimimus, ut Tullius pro Milone 'si haec non gesta auio
diretis sed picta uideretis' et deformat Milonem in reda
sedentem paenulatum cum uxore item Clodium cum equo
et delectis uilla egredientem, et cetera. avTeicaYujYn
contraria inductio. haec figura est cum aliquid difficile
est et contrarium conferimus, ut Cicero de rege Ptolemaeo
is 'difficilis ratio belli gerundi at plena fidei, plena pietatis'
et cetera. btacupuoc est eleuatio uel f impressio. in hac 525
figura laudantes quae dicuntur ab aduersariis dissoluimus,
qualis est in Mureniana totus ille in Sulpicium locus de
iure ciuili. u.eT&cTOtcic est transmotio quaedam hoc est
20 cum rem a nobis alio transmouemus sed non ita ut ibi
totam causam constituamus. alioquin status incipit esse,
non figura.
Hactenus de sententiarum figuris. nunc ad elocv- 526
tionvm figvras transeamus. sed uolo breuiter memo-
25 rare quot genera sint elocutionis quotque modis ea utendum
sit. est igitur familiaris omni narrationis generi,
quam graeci eipouevtiv Xe£iv appellant. quae ita conectitur,
ut superiorem elocutionem semper proxima conse-
9 § 54 || 15 fr. de rege Alex. 3, 4 || 18 § 25 sqq.
1 aggeramus Bl || 2 interrogato Ruhnkenius interroganti
BD || 9 si haec nnnc gesta audistis facta uideretis et milonem
BR emendauit et suppleuit Grotius ex Aquila || 12 et
dilectis b |] antisegoge BR || 14 ptolomeo BR || 16 diasirmos
BR \\ impressio BR inrisio Halmius || 17 ludentes
Rv.hnk. ex Aquila || ab om. B1 [] 19 transmutatio b \\ 26 omni
Halmius omnis BR || 27 elpou£vr)V Rob- Stephanus (adAquil.18)
epimonem BR epimonen r \\ conectuntur b U 28 consequatur
Halmius consequantur BR \\
176 MARTIANI CAPELLAE
quatur. ea historiae conuenit et narrationi et non conuersum
neque circumscriptum eloquendi genus desiderat
sed fusum atque continuum ut illa sunt in Miloniana 'occidi,
occidi non Spurium Maelium, quod annonae leuandae
527 iacturis' et cetera. est alia quam Trepiobov Graeci appel- 5
lant, quae sententiam quadam circumscriptione definit
atque determinat, quale est in Caeciniana 'si quantum in
agro locisque desertis audacia potest, tantum in foro iudi-
173 G ciisque impudentia ualeret, non minus nunc Aulus Caecina
cederet Sexti Aebuti impudentiae quam tum in ui faciunda i0
cessit audaciae'. quae multis constat ex membris quae
KiliXa Graeci dicunt, et ex caesis quae KouuaTa appellant.
528 membrvm est pars orationis ex pluribus uerbis <absolute
aliquid significans hoc modo 'etsi uereor iudices ne turpe
sit pro fortissimo uiro dicere incipientem timere'. caesvm 15
autem est pars orationis ex duobus aut pluribus uerbis
nondum quicquam absolute significans. quamquam caesam
dicamus orationem, cum singula uerba quoduis significantia
proferuntur ut est 'quis est iste Lollius, qui sine
ferro ne nunc quidem tecum est? quis est ille Lollius»
armiger Catilinae, stipator tui corporis, concitator tabernariorum,
percussor, lapidator curiae?' et in Verrinis 'comites
illi delecti manus erant tuae, accensi medici aruspi-
529 ces scribae manus erant tuae'. uerum superior periodos
constat ex duobus membris et ex tribus et ex quattuor, »5
interdum et sex. quamuis ex uno membro putent non
nulli posse> compleri, quam uovokujXov Trepiobov appellant,
cum sit colon potius. optima igitur oratio fiet si
3 § 72 II 7 § 1 || 14 p. Mil. § 1 || 19 Cic. de domo sua
§ 13 || 22 II § 27
1 ea Halmius ex Aquila et BR |] 3 sed fusum Ruhnk.
defusum BR difusum b diffusum r || occidi occidi B occidi
Rb || 4 melium BR || annonae leuandae iacturis BR annona
leuanda et iact. Halmius annona leuanda iacturisque Cic. et
Aquila || 7 in agro locisque Halmius in alogis quae B in alocisa
R in agris locisque D || 10 ebutti B ebuttii R {] quantum
BR || 17 nondum quicqam Aquila dum quicquam BD ||
19 iste add. E om. BD || 27 quam Halmius quem BR ]]
LIBER V 177
nunc ex ambitu periodico liunc ex illa continuatione perpetuae
elocutionis aptetur, non numquam caesis inter-
^upta fuerit, aliquando colo consocietur. differt autem 530
figura elocutionis a figura sententiae hoc quod sententiae
figura immutato uerborum ordine manere potest: at uero
figura elocutionis ipso uerborum mutato ordine manere
non poterit, quamuis plerumque fieri potest ut sententiae
figuia coniungatur cum elocutionis figura ut in ironia,
quae figura est sententiae, epanaphora permiscetur, quae
est elocutionis.
Sunt igitur figurae elocutionis aliae ad ornandani 531
tantum et quasi pingendam orationem accommodatae,
quibus nunc utimur. dvri6eTov id est compositum ex 174 q
contrariis cum uerba pugnantia inter se paribus uocibus
colliduntur uel paria paribus opponuntur ut est Ciceronis
'domus tibi deerat, at habebas: pecunia superabat, at
egebas' aut si dicas 'in pace ad uexandos ciues acerrimus
in bello ad expugnandos hostes inertissimus'. ic6kujXov
aequatum membriS, quod fit non [in] pugnantibus inter se
uerbis sed paribus exaequatis, ut si dicas 'classem speciosissimam
et robustissimam instruxit, exercitum pulcherrimum
et fortissimum legit, sociorum maximam et fidelis-
16 uulgo fragm. Scaur., at u. Halmii rhetores p. 30, 1
2 nonnumquam Ruhnk. (ad Aquil. % 19) nonnullam BIP
nonnulla br || 3 consocietur Grotius consociet BR || 5 potest
at uero figura elocutionis ipso uerborum mutato (motato
D) ordine manere add. DE om. BR 'supplementum in cot/d.
reliquis factum uidetur ac potius ex Aquila sic scribendum
quod sententiae fignra inmutato uerborum ordine [manet nihilo
minus, elocutionis autem inmutato uerborum ordine]
manere non poterit' Halmius || 8 figura coniungantur BR
(sedninRpunct.) \\ 11 DE FIGVRIS ELOCVTIONIS (ELOQVVTIONIS
R) BR ]f ornandum b \\ 12 quasi ad r || commodatae
BR corr. Koppius || 13 oppositum Ruhnkenius || 14 repugnantia
Grolius [| 15 ut est e ciceronis Bl \\ 17 acerrimus
— inertissimus b acerrimos — inertissimos BR || 18 eipugnandos
b et codd. Aquilae pugnandos BR depugnandos
Halmius || 19 in del. Halmius \\ 21 extruxit BR em. Ruhnk. ex
Aquila [|
MARTIANUS CAPBLLA 12
178 MARTIANI CAPELLAE
simam manum comparauit'. Trapicov prope aequatum.
haec figura differt a superiore, quod ibi omnium membrorum
uerba paria sunt numero, hic uno uel altero addit»
532 in quouis loco cetera excurrunt. ouoiotttujtov simile
casibus. nam ex eo nomen accepit, quod cola omnia in 5
eosdem casus cadunt ut est 'huic socios uestros criminanti
et ad bellum uos cohortanti et omnibus modis ut
in tumultu essetis molienti'. 6uoioTeXeuTov simili modo
determinatum. differt a superiore quod illud et casu et
sono simili postrema <uerba determinat, hoc uero soni w
tantum similitudine sub quacumque uerbi enuntiatione
componitur. Trapovouada leuis inmutatio uerbi ac nominis
id est cum syllaba aut littera mutata diuersa signilicat
ut si dicas 'praetor iste uel potius praedo'. TrXoKri
id est copulatio, in qua idem uerbum aut nomen continuo a
positum diuersa significat ut est 'sed tamen ad illam diem
533 Memmius erat Memmius'. TraXiXXoTia iteratio. haec
figura repetito uerbo aut nomine non diuersa uult intellegi
sed uehementius repetita significat ufest 'nos nos dico
aperte, nos consules desumus'. eTravaXriunc repetitio. 20
haec figura a superiore distat, quod illa eadem parte ora-
*75fftionis repetita coniungitur aut uno alteroue uerbo interposito.
at haec non una parte orationis> sed prout libuerit
sociatis uerbis ut est 'non potest, iam non potest haec libera
ciuitas esse'. 25
anadiplosis est redvplicatio. optima est cum
16 Cic. fragm. p. 468 Or. (1) || 19 or. Catil. I § 3
2 omnium membrorum uerba Ruhnkenius omnia membrorum
genera BR || 4 cetera BB pariter Aquila recle \\ 8 molienti
Ruhnkenius uolenti BR l| 9 illud add . p || 12 paronomosia
B \\ 14 dicas p dicat BD || iste Ruhnkenius (ad
Aquil. 27) est BD \\ 15 nomen bis continuo Aquila % 28 II
16 illum Aquila || 17 erat Memmius add. Grotius ex Aquila [|
palinlongio B palinlogion D || 19 nos non dico aperte E nos
aperte BD || 20 nos anle consules om. B \\ epanalempsis B
epanalemsis D || 23 una parte BD una parte interposita b ||
26 reduplicatio Habnius replicatio BR II optima est scripsi
optime BR ||
LIBER V 179
ea, quae in priore membro postrema ponuntur, in posteriore
prima repetuntur ut est illud Terenti
.« 'negat hanc sibi cognatam Demipho ?
hanc Demipho negat esse cognatam?'
5 TrpocaTrobocic redditio orationis id est cum nomen in postrema
parte membri aut eadem quaecumque pars orationis
redditur, ex qua idem membrum coepit, ut si dicas
Hibi calamitates imputare debet res publica, Hbf. CTrava- 534
cpopa relatio, quotiens per singula membra eadem pars
10 orationis repetitur hoc modo 'Verres calumniatores apponebat,
Verres de causa cognoscebat, Verres pronuntiabat'.
dvTicTpocpr| conuersio. haec flgura hoc differt a superiore,
quod in illa ab eadem parte orationis saepius incipitur,
hic in eadem terminatur, ut est pro Fonteio '/rw-
15 menti maximus numerus e Gallia, peditatus amplissimae
copiae e Gallia , equites numero plurimi e Gallia'. cuuttXokti
conexio. nam et incipit saepius ab una parte orationis
et totiens in unam eandem desinit ut est 'quis legem
tulit? Rullus. quis decem uiros quos uoluit creauit? idem
20 Rullus'. ttoXutttujtov ex pluribus casibus quod cum 535
saepius initium ab eadem parte orationis flat, illa ipsa
pars declinationibus aut niimeris -immutatur per casus,
ut est 'senatus iussit, senatui placuit, senatum certum est
praecepisse, a senatu delectus est'. cuvujvuuia est com-
25 munio nominis, quotiens uno uerbo non satis dignitatem
rei aut magnitudinem demonstramus ideoque ad eandem
significationem plura conferimus. TauToXoYia est eadem
3 Phorm. 2, 3, 5 || 10 seoundum Cic. Verr. II § 26 || 14 ex
parte amissa 4, 8 || 18 secundum Cic. de lege agr. II § 22
2 Terentii br || 5 proapodosis BR || redditio raditionis
IfR1 \\ 8 tibi BR publica tibi b || immutare deberes
publica BR || tibi add. Halmius ]] 9 est relatio b \\
13 in add. Halmius \\ 14 hic B haec Rb || frumenti add. Grotius
|| 16 synploce BR ]] 19 post tulit? Rullus colon quis
tribus sortitus est? Rullus uidetur excidisse Hahnio |] 20 quod
add. Hahnius ]| 23 senatus iussit] 'inhoc exemplo CapellaAquilam,
ducem suum, reliquif Halmius J|
12*
180 MARTTANI CAPELLAE
pluribus uerbis significatio. hoc differt a superiore, quod
, ibi singulis uerbis eadem res, in hac plurimis significatur.
536 kXTuoS est ascensus ut est Ciceronis pro Milone 'neque
uero se populo solum sed etiam senatui commisit, neque
senatui modo sed etiam publicis praesidiis et armis, neque 5
his tantum uerum etiam eius potestati, cui senatus totani
rem publicam commiserat'. dcuvbeTov est solutum, cum
demptis coniunctionibus, quibus uerba aut nomina conectuntur,
singillatim<unum quodque enuntiamus utest 'expecto
uim edicti, seueritatem praetoris, faueo aratori, cupio w
[supplico] octuplo damnari Apronium'. bieEeuYMevov disiunctum
appellamus, cum diuersis redditionibus uerborum
cola disiungimus siue duo siue plura hoc modo 'Capuam
colonis deductis occupabunt, Atellam praesidio communient,
Nuceriam, Cumas multitudine suorum optinebunt, 15
537 cetera oppida praesidiis deuincient.' f dvTefeuTu.evov
iniunctum. haec figura a superiore hoc differt, quod ibi
singulis membris singula diuersa redduntur, hic plura in
uno coniungimus ut est 'quorum ordo ab humili, fortuoa
a sordida, natura a turpi ratione abhorret'. hoc enim 20
postremum abhorret praedicta coniunxit. TrXeovacuoc
est plus necessarium , cum uerba quaedam> adicimus non
3 § 61 || 10 Cic. Verr. III § 28 || 13 Cic. de lege agr.
II § 86
5 praesidiis Cic. et Aqv.Ua sociis BR || 7 cum demptis Halmius
cum ademptis E ut eademptis B ut ademptis Rb ubi
ademptis coni. Kopp. || 9 unumquemque ^' || enontiamus D
nuntiamus B || 10 aratori Cicero oratori B et AquUa ratori
D j| 11 supplico del. Halmius || Apronium B Aphronium
D II diezeumenon B dieteumenon D l| 14 Atellam p
tadelam BD || 15 numeriam BD \\ Cumas Aquila cum hac
BD || sociorum D || 16 deuincient B deuincent Db || Antizeugmenon
B Antezeumenon D Epezeugmenon Grotius at cf.
Halmius ad Aquilam p. 36, 14 || 17 hoc add. p \\ 18 diuersa
BD uerba b |f 19 umili D || 20 a et natura a add. Habnius ||
sordida nitorpiratione B sordida turpi ratione B natura add.
Ruhnk. ecc Aquila l| 21 praedicta B corr. ex praeterea ||
22 plus quam necessarium Grotius || adicimus Halmius dicimus
BR ||
LIBER V 181
enuntiandae rei necessaria , sed magnitudini cumulandae
ut si dicasCato ille cum suffecerit nomen dixisse, ad
amplltudinem adicimus ille. IXXeiuuc est detractio, contraria
superiori flgura, cum uerbo aliquo minus dicto rem
5 sentiendam potius praeterimus, ipsa celeritate gratissimi.
hae sunt elocutionis figurae, quas quidem non oportet
uelut studiose copulatas in unius conceptionis sententiam
conglobari.
Nunc ordo praecepta memoriae subministrat, quam 538
io quidem constat esse naturalem sed et arte adiuuari posse mo
non dubium est. haec autem ars breuibus praeceptis sed
magna exercitatione formatur. cuius partis hoc muuus
est ut non tantum firma uerum etiam celeri comprehensione
res uerbaque percipiantur. tenenda uero sunt non
is ea tantum , quae a nobis inuenta sunt sed etiam quae ab
aduersario in agendo tractata sunt. Simonides huius rei
praecepta inuenisse perhibetur poeta idemque philosophus.
cum enim conuiuii locus subito conruisset nec
possent propinqui obtritos internoscere, discumbentium
20 ordinem nominaque memoria recordante suggessit. quo
admonitus intellexit ordinem esse qui memoriae praecepta
conferret. is uero in locis inlustribus meditandus est, in
quibus species rerum sententiarumque imagines collocandae
sunt ueluti nuptiarum uelatam tlammeo nubentem
25 aut homicidae gladium uel arma detineas, qlias species
locus tamquam depositas reddat. nam id quod conscribitur
cera continetur et litteris, quod memoriae mandatur
in locis tamquam in cera paginaque signatur. imaginibus
uero quasi litteris rerum recordatio continetur. sed ut 539
9 hoc caput est ex Fortunatiano III 13
1 magnitudinis cumulaTTa BR m. cumulandae b magnitudini
cumulandae Grotius || 2 Cato illefi antole BRl antoille
br M. Cato ille Habnius || 3 eglipis BRl eclipsis b \\ 4 figurae
b \\ 5 gratissimam * || 16 contracta b || 18 lacus Bl ||
22 his uero BR \\ 26 locus BR locis b \\ depositas BR depositas
memoria b || nam BR nam sicut 6 nam sic r || 27 litteris
quod B litteris sic quod R (?) b ||
182 MARTIANI CAPELLAE
diximus, magnam exercitationem res laboremque conquirit,
in qua illud obseruari compertum est, solere ut scribamus
ipsi quae facile uolumus retinere, deinde ut si longiora
fuerint, quae sunt ediscenda, diuisa per partes facilius
inhaeres.cant, tum apponere notas rebus singulis opor- 5
tebit his, quae uolumus maxime retinere, nec uoce magna
legenda sunt, sed <murmure potius meditanda et nocte
magis quam interdiu maturius excitari memoriam manifestum
est, cum et late silentium iuuat nec foras a sensibus
auocatur intentio. est quidem memoria rerum atque 10
uerborum, sed non semper ediscenda sunt uerba nisi spatium
meditandi tempus indulserit sat eritqne res ipsas
animo tenuisse praesertim, si nihil eius munere naturali
prouenerit.
540 actionem apud ueteres appellabam, quam nunc is .
pronvntiationem uulgo dici non nescio. ea praestat
[oratio] ut concilietur auditor, ut ad fidem persuasione
ducatur, ut animorum motibus incalescat. eius partes
sunt tres : uox, uultus, gestus. his ut plerique putant cultus
uel habitus oris accedit. uox et natura constat eV> 20
quadam scientia modificata seruatur. in natura qualitas
uocis et quantitas dispensatur. scientia uero, quo modo
641 ea utaris, assequitur et quid oporteat obseruare. bonitas
uocis constat claritate firmitate suauitate. quae omnia
nutriuntur tibi potus coitus obseruantia praecipueque, ut 25
corpus deambulando moueatur intra breue spatium reditu
maturato. qui motus cum digestionem facilem praestat,
sine dubio purgat et uocem. nimia excursio uel longa
deambulando extehuat ac fatigat. post hanc ambulationem
15 — p. 183, 8 cf. Fortunat. III c. 15 sqq.
2 obseruare R \\ 5 inhaerescant Halmius inhaerescunt
BR || 6 quas II || 9 nec B corr. e ne || 10 uocatur BD corr.
Ilalmius ex Fortun. p. 129, 23 || 12 sateritque Halmius saterit
qui B sat erit cui D \\ 13 tenuissem D || 17 oratio deleui
oratori Halmius || 20 uox ex b || 23 ea utaris p cautaris BB.
caute (cauta b) res br cf. Fortun. p. 130, 13 \\ 26 deambulando
BR deambulatio r ||
LIBER V 183
statim nos ad studia conferamus priusque quam sit dicendum
, uocem lectione coloremus. nec ab initio claman- 542
dum sed tenui murmure inchoandum, quo sensim uocem
possis efferre. ad curandam autem uocem plerique per-
5 tinere dixerunt, ut sedentes paucissimos uersus lenta et
graui proferant uoce, deinde per gradus paulatim erigant
sonum, per eosdemque gradus recolligatur oratio, quo sine
damno ad murmur usque perueniat. uultus uero pro 543
sententiae dignitate mutandi sunl sed non ita , ut histrio-
10 nibus mos est, qui ora lorquendo ridiculos motus spectantibus
praestant. significanda enim , non spectanda sunt
ista , quae actio uultusquc commendat. sed oculorum in
hac parte magna moderatio est, qui tum hilaritate, tum
intentione, tum minaci mouentur aspectu. nec nimium
15 grauioribus superciliis premendi aut petentibus frontem
nudandi sunt oculi, quod in Pisone Tullius amare uituperat.
nec mollius agitandi sunt gestus aut muliebriter latera
deducenda sunt. nec iactanda deformiter ceruix, ne
in illasllortensii deducatur inlecebras, quibus etsi uenuste, noG
20 tamen non uidebatur uti uiriliter. ad summam gestus
non is oratori tenendus est, quo scaenae placere uidentur
actores. manus in contentionibus fusa porrectius, in sermocinatione
uel narratione contracta, praecipueque in hac
parte praestandum est ut deceant cuncta, quod prudentia
25 magis quam ulla praeceptionis htiius arte seruatur.
Iam nunc ordo admonet promissorum ut partks 544
orationis excurram , quas <quidam subtilius duas , alii
quinque, non nulli plures esse dixerunt. qui autem duas
asserunt, unam qua docemus iudices, aliam qua mouemus,
30 aduertunt, et in docendo tam narrationem quam confirmationem
partis adscribunt, in mouendo autem prooe-
16 in Pis. § 14 p. Sest. § 19 || 20 cf. Cic. Brut. § 303
2 colemus Grotius || 3 quo sensim scripsi quae in similem
BR quo in similem br || 5 ut om. ^1 || 18 nec in illas b |
21 his B \\ 23 contracta B corr. e contra || 24 deceat BB j
26 ammouet Bl ammonet R || 28 nonnulli E non BD j
31 partes b \\
184 MABTIANI CAPELLAE
mium et epilogum nexuerunt, quia et initio praeparandus
est et commouendus sententiam prolaturus auditor. qui
uero quinque dixere partes, rationalem ordinem persecuntur.
nam est exordium narratio propositio argumentatio
peroratio. ' 5
545 exordivm est oratio noscendae causae praeparans
auditorem. eius uirtutes sunt tres, ut attentum ut docilem
ut beniuolum faciat auditorem. attentum facimus si magnam
rem geri, si nouam, si putdicam aut plurimorum dicimus
, docilem si de causa aliqnid strictim, quo instrua- io
mus iudicem, profe->ratur, beniuolum aut a re aut a persona
facimus, a persona autem aut nostra aut iudicum
aut aduersariorum. a nostra, si quod fauorabile gessimus
commendamus, aut si quod obest causae diluimus uel
extenuamus, a iudicum, si eos nobis uel ex causae ipsius 15
blandimentis uel extrinsecus conciliamus, ab aduersariorum
autem persona tribus modis, si eos in odium, in inuidiam
in contemptum adducimus: in odium, si scelestos
180 G crudelesue doceamus; in inuidiam, si eos impotentes esse
546 monstremus ; in contemptum uero, si humiles. uerum ex- 20
ordiorum genera sunt duo: principium et insinuatio.
principivm est, quo statim simpliciter palamque conciliamus
nobis auditores, insinvatio cum insidioso exordio
iudicem circumscribimus. in qno modi sunt quattuor:
primus cum res ipsa mala est, alter cum aduersum nos 25
iudex aliquid contraria opinatione praesumpsit aut fatigatus
est, aut adclamatio uel inrisio ulla interuenit.
547 Ante cuncta discutiendum , quae sit forma materiae.
nam sunt quinque: honesta turpis dubia humilis obscura.
si honesta est, aut principio non utendum, aut amplifi- 30
catione exordium concludendum ; si turpis, insinuatione
utendum; si dubia, beniuolus faciendus auditor; si humilis,
attentus ; si obscura, docilis.
548 Insinuatio uero quattuor modis explicatur, cum aut
6 oratio om. B || 9 p'urimorum Halmius plurimum B plurimam
Db || 13 fauor habile Bl || 19 in (ante inuid.) om.
LIBER V 185
personam rei subiectione mutamus, aut rem persona, aut
rem re, aut personam persona. nam si in causa meretricis
agendum est, rem potius iudicibus spectamJam esse
dicimus. aut si libertus alicuius uel cliens agat, personam
s patroni, non huius considerandam esse admoneamus atque
ita cetera.
Vitia uero exordiorum ista sunt: uulgare quod in 549
omnis causas cadere potest, commune quo etiam aduersarius
uti potest, contrarium quo melius aduersarius utereio
t;ir, affectatum quod aut uerbis inusitatis aut rebus externis
profertur, superuacuum quod neque attentum neque
docilem neque beniuolum facit auditorem. fugiendum
praeterea salis longum et obscurum.
<narrationvm genera sunt quattuor: historia fabula 550
15 argumentum, negotialis uel iudicialis assertio. historia
est ut Liuii. pabvla neque uera est neque ueri similis
ut 'Daphnen in arborem uersam'. argvmentvm est, isig
quod non facta sed quae fieri potuerunt continet, ut in
comoediis 'patrem timeri' et 'amari meretricem'. ivdi-
20 cialis autem narratio est rerum gestarum aut ueri similium
expositio.
Narrationis autem laudes tres sunt, ut lucida sit, ut 551
ueri similis, ut breuis, et his contraria uitia uocantur. lucida
est narratio, si non confusa, si uera, si usitatis signifis5
rationibus, si non longo circuitu rem monstremus. ueri
similis, si nihil adfectate et quasi ex natura exponere uideamur.
breuis, si non ultra quam res exigit et prolixe fundatur
assertio.)
Narrationum aliae sunt ipsius causae et negotii, aliae
30 incidentes. ipsius causae sunt, sine quibus res, quae
agitur, intellegi non potest. incidentes, quae aut proba-
1 utamus Bl || 7 sunt om. Bl II 13 b ne sit addidit post
praeterea || 14 DE NARRATIONfc titulus in BR \\ 16 Kbii
B' || 17 daphim B daphnim D \\ uersum b \\ 23 et is B
et ut his contraria uitia nitentur Halmius \\ 24 si us significationibus
B' \\ 25 longum circumito Bl fl 26 extra naturam
b ||
186 MARTIANI CAPELLAE
tionis gratia aut exempli aut augendi aut inuidiac aut uoluptatis
extrinsecus afferuntur. non nulli quinque species
552 narrationis esse dixerunt ut Theodorus Byzantius Graece
discernit Trpobrn.Tricrv uTrobirpfflciv Trapabifprriciv avTtbiriYlciv
KaTabiriTriciv. narrationis etiam elementa sunt 5
sex: persona causa locus tempus materia res. item narrationum
aliae continuae, aliae partiles uocantur. continuae,
quae perpetuo contextu sine ulla interruptione dicuntur.
partiles, quibus uel argumentum uel digressio
aliqua interponitur. narramus autem modis sex : augen- u
tes, aliquid attenuantes praetereuntes admonentes docentes
gratiam uel inuidiam comparantes.
Post narrationem quidem digressionem, quam TtapeKfiaciv
uocant, oportet adiungere, quo uel incitamus iudices
uel delenimus. sed quoniam pars orationis non est is
et non semper arripienda est, eam placuit praeterire.
553 propositio aut nostra est aut aduersariorum aut
1S2 G communis. nostra ut 'caedem obicio'. aduersariorum
'caedem me fecisse dicit'. communis 'uterigitur nostrum
554 caedem admiserit quaerllur', propositiones aut princi- »
palium quaestionum sunt aut incidentium aut simplices
aut coniunctae. simplex est [luxurialis] ut 'meretricem
amas'. coniunctae autem per partitionem maxime proponuntur,
quae dupliciter fiunt. aut enim simpliciter quid
dicturi simus ostendimus, aut ante, quid nobis cum aduer- s
sario conueniat, quid in dubium uocetur edicimus.
1 aut augendi codex Grotii aut agendi BR agendi b |]
4 TTPWAerHCIN YTTOAINrHCIN (INYnOAINrHCIN R) TTAPAAQNrYCIN
(nAPAACIHrYCIN R) INriANAA€IHrHCIN
(INTTANAACiNrCHCJN R) KaTaAeiNT'HCIN BR (dvTibir,-
THciv Halmius || 5 sunt VII b \\ 6 modus locus b \\ 9 quibus b
qmBR || 11 attenuantes Halmius aut tenuantes aut attenuantes
b || admonentes Halmius aut monentes BRsed vXB in ras. \\
13 parecbasin^ parebasin R \\ 15 delinimusi)6 || 17 DE PROPOSITIONE.
propositio^fi || aduersariorum ut Db l| 20 ammiserit
B1 || propositionis BlRl || aut B autem /{ || 22 luxurialis
B luxorialis /{ quod deleui: luxurialis es p luxuriaris Grotius.
post luxur. in B dimid. uers. uiginti fere litt. erasus est (sini-
-plex est luxurialis. composita est meretricem amas cod. Grolii
interpolale) || 25 simus Halmius sumus BR \\ 26 et quid b ||
LIBER V 187
Propositiones aut nudae sunt aut ratione subiecta. 555
nudae ut 'adfectas tyrannidem'. ratione subiecta 'adfectas
tyrannidem. arma enim domi habes'. omnes autem
sumuntur aut simpliciter aut per inductionem. simpli-
5 citer ut si dicas 'docebo proditorem'. per inductionem,
ut si superioris meminimus et sequentem introducimus
ut si dicas 'quoniam docui <iniustam legem, docebo inutilem'.
proponimus autem aut per concessionem aut per
praeteritionem. per concessionem cum gratiam facientes
10 eius quod diximus prius, aliquid introducimus ut si dicas
'concedo interim occisum sed ab hoc interemptum nego'.
per praeteritionem cum ita transimus ad alteram propositionem,
ne superiorem interim concedamus, ut si dicas
'nunc quoniam docui ignominioso actionem de priuatis
15 rebus tantum negari, docebo de proditionis crimine non
negari'.
partitio est quae ordinem totius diuisionis breuiter 556
conprehendit, ut est pro Quintio 'negamus te bona Publii
Quintii possedisse ex edicto praetoris'. et primo sic in-
20 cipit 'nullam causam fuisse postulahdae proscriptionis'.
huic subicit 'nec ex edicto possidere potuisse' ad extremum
'nec possessa esse. haec' inquit Hria cum docuero
perorabo'.> animaduertis corpus totius orationis per haec
liniamenta digestum esse. talis autem debet esse \wti-i83G
25 tio ut singulae partes eius plurimas quaestiones in se contineant.
nam si fuerint et per incidentes quaestiunculas
deriuata, onerabitur ipsa partitio et ex hoc rebuntur iudices
rerum copiam fugiendam. ideo et Tullius in eadem
Quintiana sic partitus est, ut singula capita plures quae-
30 stionum articulos continerent. et enim primum illud
18—23 § 36
1 ratione subiecta B rationes subiectae RS rationi subiectae
6 || 2 adfectasti tyrannidem R adfectas tityrannidem
B || adfectasti BR II 8 aut om. D \\ 15 proditionibus
Bl [| 17 DE PARTITIONE. partitio BD \\ 18 quinti B ||
21 nec ex b ne ex BD || 27 diriuata R [] 28 rebus R1 item Bl
ut uidetur || 29 capitula b ||
-
188 MARTIANI CAPELLAE
'non fuisse causam postulandae proscriptionis' uide quanta
contineat 'quod pecunia debita Sexto Naeuio non fuerit
et aliter agi oportuerit, quod Quintius uadimonium non
deseruerit' secundum 'quod ex edicto possidere non potuerit,
qnod et procuratorem habuerit et absens defensus s
sit et non latitauerit et ceteri creditores quieti sint' et
'quod ante missum sit, ut fundo communi expelleretur,
quam proscriptio eius imperaretur' et 'quia ui de saltu
sit deiectus, contra quam praetor iusserit'. his igitur
manifestum est intra partitionem quaestiones esse ponen- io
das, quae in exsecutione sint euulgandae, ut iudex et nobis
attentus flat et promissorum copia non grauetur. illud
etiam inspiciendum , quae nobis cum diuersa parte conueniant,
quae in controuersiam deuocentur, et ea quae
conueniunt, tunc etiumeranda , si nobis prosunt, ut Cicero 15
pro Marco Tullio ait 'damnum passum esse Marcum Tullium
conuenit mibi cum aduersario. ui hominibus armatis
rem gestam esse non inficiantur. a familia P. Fabii
commissam negare non audent. iam dolo malo factum
sit ambigitur.' uides ergo hic in partitione a concessis 20
duxisse quod sibi proderat.
557 argvmentatio est elocutio, qua argumenta ipsa
uerbis exsequimur, argvmenta uero quibus causa probatur.
argumentatio diuklitur in duas partis: in confirma-
16 locus omissus est in edil., quae tantum habent similem
Victorini p. 209, 25 sqq. || 22 caput est ex Fortunatiano II
23 et 24
1 cansa # || 3 quintios BlRl || 4 quod ex D quem ex
BR quae ex b 'lectio jnanifesto corrupta fort. sic emendanda est
etenim primum illud 'non fuisse causam postulandae proscriptionis'
uide quanta contineat . . . secundumque illud 'ex
edicto possidere non potuisse', quod etc.' Halmius || 6 quintii
b |] 8 ui de saltu sit deiectus Halmius uide uita (ui**ta,
ex uisita ut uidetur B) sit eiectus BR ui deiectus sit p cf. or.
p. Quint. § 28 et 79 || 11 euulgandae Halmius deuulgandae BR
diuulgandae b || 17 ui Br ut Rb || 20 ergo hic R ergo hac r
ergo hoc B II 22 DE ARGVMENTATIONE. argumentatio
BR II
LIBER V 189
tionem et reprehensionem. <argumentorum genera duo
sunt: artificiale et inartificiale. sed artiOciale locos prin- i84G
cipales habet quattuor : ante rem, in re, circa rem, post
rem. ante rem uero diuiditur in iocds septem : a per-
5 sona, a re, a causa, a tempore, a loco, a modo, a materia.
in re autcm loci sunt duodecim : a toto, a parte, a genere,
ab specie, a differentia, per septem circumstantias, qui
locus recipit in se etiam a maiore ad minus, et a minore
ad maius, a proprio, a definitione, a nomine, a multiplici
10 appellatione, ab initio, a progressione uel profectu, a perfectione
uel consummatione. circa rem loci sunt decem : 558
a simili, cuius species sunt quinque: exemplum similitudo
fabula imago f id est ueri simile, quod de comoedia sumitur>.
addunt quidam et apologos ut sunt Aesopi. ergo
15 circa rem locos exequar, qui sunt a dissimili, a pari, a contrario
per positionem et negationem, ad aliquid, quod figuratur
casibus quattuor genetiuo datiuo accusatiuo ablatiuo :
ab inter se collidentibus per babitionem et amissionem,
a maiore ad minus, a minore ad maius, a praecedenti,
20 ab eo quod simul est uel a coniunctis, a consequentibus.
post rem loci sunt duo: ab euentu et a iudicato. sunt 559
alii loci cnro Tf|c cuEuYioc id est a coniugatione siue a
coniugatis, quod quasi iunctum est personae qualitati, ut
si eum qui bostilia sential hostem esse dicamus. item a
4 in loco septima persona B1 || 6 sunt XIII D || 8 etiam
in se D || 9 adproprio Bl || 10 ad progressionem uel profectum
BD em. Koppius ex Fortunatiano p. 115, 24 \\ 11 ab initio (ad
initium b) uel consummatione B uel consummatione ad initinm
D glossam sustulit Koppius ex Fortun. \\ 12 quinque B
IIII D || exemplo Bl || 13 ide BD item Koppius exemplum
uerisimile, id est quod de comoedia sumitur Fortunalianus uid.
Halmius \\ 16 positionem Halmius ex Forlunatiano propositionem
Br (sed prosotionem R) || 17 genitiuo B gello D ||
18 habitionem B hambitionem R habitationem Rm b habitum
Koppius || 20 simul Halmius ex Fortunatiano simile BR || 'immo
uel a consequentibus ut habet Fortunatianus' Halmius || 22 apo
tes synzugias BR ]] coniunctione Rl ut libri Fortunatiani ||
23 ut**si eum B (si del. b) ut qui eum {deleto qui) R ]] ii a
om. B' ||
190 MARTIANI CAPELLAE
qualitate ut 'si iracunde fecit, sine ratione fecerit'. a quantitate
ut 'si seruus est, eodem modo factum sit'. a coniunctis
id est airo tujv + TTTOCCOC Kal cuvGctujv , ut
fasces et toga, sella curulis magistratuum ornamenta sunt.
item partitio est id est biaipecic per omnes circumstan- 5
tias id est cum partimur per personas tempora et cetera,
quae uarietas grata discriminat.
560 inartificialia aegvmenta diuiduntur in praeiudicia,
in rumores, in tormenta, in tabulas, in ius iurandum,
in testes. quae similiter quem ad modum et artificialia io
tractat orator. in argumentis autem cauendum est ne in
185 G aliqua parte nobis noceant, ne inter se discrepent, ne uulgaria
sint, ne cum aduersario communia, ne alte repetita
aut supra dignitatem causae aut infra dignitatem.
De confirmatione breuiter memoraui. nunc repre- 15
hensionis praecepta uideamus, reprehenditur enim
actio aduersarii aut redarguendo, cum aut totum argumentum
aut partes eius contra facere monstrabimus ; aut repugnando
cum docemus falsa esse pro ueris assumpta uel
illa ex his non effici ; aut compensando , si [contra argu- 20
mentum quod aduersum nos est aliud opponamus.
561 qvaestionvm duo sunt genera. dicitur enim Trpor|-
8— 21 = Fortunatianus II c. 25 ]] 22 — p. 192, 8= Fortunat.
II 26 sq.
1 'immo s. ratione fecit et deinde factum est' Halmius ||
2 si seruus est] u. Halm. rhet. p. 116, 14 \\ coniugatis 6 || 3 id
nm. B' || ATTOTONTTTOCeOC KAI CYNC6TON (uel CYN€€-
TON; b: CYNT6TON) BR dnd tujv Trpoc6vTujv etc. Halmius \\
fasces lictores toga recte Fortunatianus || 5 partitio est (pariitio
* c i? partitionem R) id est dieresis (dieresin R) BR a partitione
id est du6 Tfjc 6iaip£cetuc p 'ut est apud Forlunatianum
p. 116, 17, sed uidetur potius Capella errasse' Halmius || 8 inartificialia
argumenta Halmius inartificialia artificia BR inarfificialia
b \\ 9 in (ante ius) om. Bl || 12 nec alte b [] 14 aut
supra B corr. ex asupra |] 17 redarguendo p remarguendum
BR remarguendo br || 18 monstrauimus BlR \\ 20 illa addidi
(ex his sumta non effici Halmius) [] offici /{ [] compensando b
compensandum BR |[ 22 praemissus est tilulus DE QVAESTIONIBVS
in BR |] proegumenos BR ||
LIBER V 191
Youuevri, quae a nobis inducitur ut confirmetur. ab aduersariis
autem quae infertur <et repellenda est, dicitur
dvctYKcda. uerum superior quaestio, quae a nobis infertur,
modis fit duobus, ut aut singillatim separatae inducan-
5 tur aut plures coniunctim. inducimus autem eas uarie :
aut per simplicem' propositionem aut per partitionem aut
per figuras, quas dianoeas dicunt. qui locus multiformis
est. nam paene tot sunt occasiones inducendae quaestionis
in hoc genere, quot sunt figurae sententiarum. fit 562
io enim aut per solutionem id est kot' dy&Xuciv aut per adiectionem
aut per praeteritionem aut per concessionem
aut per reprehensionem aut per seiunctionem id est dcpopicu.
6v aut per admonitionem aut per dissimulatam propositionem
aut per repetitam aut per instructam aut per -
15 partitam aut per similitudinem superioris quaestionis aut
responsionis, aut per inuersionem id est cum primam
illam> quaestionem tractamus quae secunda est, dein
quae prima.
Etiam eam quaestionem, quam aduersarii intulerint, 563
20 isdem modis refutare possumus et adicere solemus cum
aliquid aut obscure abuersarius posuerit aut augendi potius
causa dixerit quam probandi aut cum per hypophoran
gradum facimus nostrae propositionis aut cum aduersarii
propositionem in nostram partem conuertimus, quam ts6 G
25 peristronhen uocamus, aut cum secunda proposita quaestione
primam tractamus. et hoc faciendum uel cum elegantiam
uarietatis adfectamus uel cum prima quaestio ad-
2 est dicitur bD est igitur B || 5 inducimus Halmius ducimus
BD || 6 praeparationem codd. Forlunaliani || 10 enim
aut D enim et B || cata anteloesin B catantelixin D kcitci bi&-
Xuciv p || ant per adiectionem BD ante id est dqpopicn6v
habent, secundum Fortunalianum transpo&uit Koppius Q 11 et per
praeter. Bl || 12 aut per reprehensionem om. codd. Fortunatiani
|| 14 aut per repetitam non habel Fortunalianus nec
uerum uidelur Halmio || aut instructam B \\ 16 Hmmo primo
ut habet Fortunalianus uel primum cum Grotio' Halmius \\ 20 hisdem
BR || 21 agendi R || 22 per hypophoram add. p cf. Foriunat.
p. 117, 15 y 25 quaestione D quaestionem BR ||
192 MAKTIANI CAPELLAE
uersus nos ualde facit et non est in primo loco ponenda.
in hypophora cauendum est ne plene et copiose ponatur,
quamquam aliquando irridendi aduersarii causa, si hoc
augeat, de quo nulla quaestio est, exaggeranda a nobis
est, aut ut quod discrepat ostendamus. hypophorae tribus 5
modis imminuuntur adiectione uerborum, immutatione,
detractione. bypophora est autem intentio aduersae partis,
anthypophora responsio eius.
564 anacephalaeosis est ueluti a capite causae breuis
repetitio quaestionum. anacephalaeosi non semper io
utendum est sed quando aut partitionem fecimus aut
quando in multas quaestiones causa processit, ita tamen
ut summam cuiusque, non partes partium retexamus. qua
quidem utemur etiam in alia parte orationis, cum iudicis
memoria fortasse succumbet, quae res tunc emuepicuoc is
uocatur. anacephalaeosis tamen nulla pars orationis est
sed epilogi quaedam portio.
565 epilogvs enim tres partes habet: enumerationem
praedictam, indignationem quam beivujciv dicimus, miserationem
quam oTktov uel £Aeoc memoramus. sed di- ao
nosis ex locis argumentorum. nam bis non tantum res
probamus, uerum etiam augemus. sed conquestio id est
miseratio isdem ex locis argumentorum sumitur quibus
et indignatio. peroratione tamen non in <fine tantum
orationis utendum sed ubi materia permiserit id est in a
digressione principiorum aut narrationis assiduae sed et
quaestionum non numquam. in epilogo generaliter obseruandum
ut breuis sit , si quidem commotus iudex statim
dimittendus est ad seutentiam proferendam , dum aut
9 — p. 193, 2 = Fortunat. II c 31
3 si hoc augeat suppleuit Halmius e Fortunatiano p. 118, 2 ||
4 quaestio quae exaggeramus B l| 5 aut add. Halmius [] 6 detractatione
BR || 11 facimns b || 20 oTktov Halmius yctosin
B ystostin R \] 20 sed] snmitur uel sed sumitur Halmius |!
23 isdem ex locis Halmius his locis BR [] 26 degressione B1 |j
29 ferendam Fortunatianus ||
LIBER V 193
aduersariis irascitur aut tuis miseretur lacrimis aut reorum
afflictatione commotus est.'
Adhuc adserenti innuit ipse Cyllenius ut ad termina- 187G
tarum coetum nubentisque transiret obsequium. quo con-
5 specto asserta determinans ad Philologiae consessum fiducia
promptiore perrexit eiusque uerticem deosculata cum
sonitu — nihil enim silens ac si cuperet> faciebat — sororum
se consortio societatique permiscuit.
Tandem loquacis terminata paginae 566
10 asserta cursim, quae tamen uoluminis
uix umbilicum multa opertum fascea
turgore pinguis insuit rubellulum.
quod si probatur et caret fastidio,
non nulla promet quae nouella texuit
15 diditaque fient quae uetustas praeterit:
sin sanna typhi naris imum torseris,
pigebit arma horruisse caelites,
formidinisque tunc locus mouebitur,
Siluane, falcem cum petis Saturniam.
20 at tu reclamans rhetorum turbam tuba
clangore uerso Tulliana percrepans
in castra abibis, quo nec osor inuidens
nec liuor ater te sequatur praecluem.
1 reorum scripsi rerum BD || 2 afflictatione BD afflictione
b || commotus st (uel si) adhuc B commotus sic adhuc.0
commouetur. sed adhuc b || 3 innuet Bl || terminatarum (scU.
disciplinarum) b tminarum corr. alia m. 2 in feminarum B feminarum
D || 4 nubentesque Bl II 13 qui si B quis si Rl quae
si Halmius || 14 nonuella BlRl [| 15 diditaque B deditaque
R || 16 tyfi B tifi R \\ torserit b || (sin sanna typhum nare sima
intorserit Heinsius adOuid. Metam. XllII 95) || 20 turbam Halmius:
om. B scarum Rb \\ 22 nec B sed ec in ras. \\ 23 libor
BW || 24 MARTIANI MINNEI FELICIS CAPELLAE DE
ARTE RHETORICA (rethorica R) LIBER V EXPLICIT BR Q
HABTIANUS CAPiiLLA 13
194 MARTIANI CAPELLAE
< LIBER VI
DE GEOMETRIA
567
188 G 'Virgo armata decens, rerum sapientia Pallas
aetherius fomes mens, et sollertia fati,
ingenium mundi, prudentia sacra Tonantis,
ardor doctificus nostraeque industria sortis
quae facis arbitrium sapientis praeuia curae
ac rationis apex diuumque hominumque sacer vouc,
ultra terga means rapidi ac splendentis Olympi,
, celsior una Ioue, flammantis circulus aethrae
£ttt&c in numeris, prior igni, tertia Luna,
quam docto assimilant habitu qui agalmata formant -.y
568 hinc nam tergeminae rutilant de uertice cristae
quod dux sanguineo praesulque corusca duello,
uel tibi quod fulget rapiturque triangulus ignis:
569 hinc tibi dant clipeum, sapientia quod regat orbem,
uel rationis opem quod spumea proelia poscant,
hasta etiam uibrans penetrabile monstrat acumen,
Lymphaseum magis est et scutum circulus ambit :
570 hinc iam uernicomae frondent tibi munera oliuae,
artes cura uigil per te quod discat oliuo ;
571 glaucam dant uolucrem quod lumina concolor igni es,
tuque ignis flos es cluis et YXoukujtuc 'AGnvti..
an mage noctiuidae tibi traditur alitis usus
quod uigil insomnes ducat sollertia curas?
INCIPIT DE GEOMETRIA (GEOMETRICA D) LIB. VI
FELICITER. inscriptum in BD || 8 nus BD || 11 etitas D |]
ignis ul uidetur Bl \\ lunae ut uidetur Bl \\ 12 formant Grotius
firmant BD || 18 asta BR || penetrale BlR 0 19 limfaseum B
linfaseum R || 22 ad quod add. quae r ]] lumina scripsi lumine
BR \\ 23 claucopis athenae BR || 24 unde age Barthius ||
LIBER VI 195
pectore saxificam dicunt horrere Medusam 572
quod pauidum stupidet sapiens sollertia uulgum.
arcibus urbanis ueteres tibi templa sacrarunt, 573
quod ratio amplificet quodque est elatior urbe.
5 hinc de patre ferunt sine matris foedere natam,
prouida consilium quod nescit curia matrum,
consultisque uirum praesis : hinc dicta uirago.
0 sacra doctarum prudentia fontigenarum 1S9G
sola nouem complens, Musis mens omnibus una,
10 te precor ad proprium dignata illabere munus
inspirans nobis Graias Latiariter artes.
Ago tibi habeoque, diua, persoluensque perpetes de- 575
bebo grates, quae optatis fulgida dignaris annuere. nosco
uenerorque quod uidi. parent denique iam ingressurae
15 artes obsequio electissimae feminarum , quae decentem
quandam atque hyalini pulueris respersione coloratam
(uelut mensulam gestitantes ad medium superi senatus
locum fiducia promptiore procedunt. sed quae istae sunt
quidue gestitent gerendorum inconscius non aduerto.' hic 576
20 ut lepidula est et quae totam fabellam ab inchoamentorum
motu limineque susceperit, Satura iocabunda 'ni fallor'
inquit 'Felix meus plurimum adfatimque oliui, quantumque
palaestras perluere uel sponsi ipsius possefc, superfluo
perdidisti dispendiaque lini perflagrata cassum deuorante
25 Mulcifero , qui tot gymnasiorum ac tantorum heroum matrem
Philosophiam non agnoscis, saltem cum per eam
Iuppiter dudum caelestis consultum senatus tabulamque
uulgaret cumque ad Philologiae concilianda consortia
procum adfatum conubialiter allegaret, ne tunc eam no-
30 scere potuisti ? sed quia nunc Arcadicum ac> Midinum 577
sapis praesertimque ex illo quo desudatio curaque distri-
4 quoque Bl || illa b est BR || urbe Grotius urbes BR \\
10 te precor Barthius in membranis se inuenisse mentitur deprecor
BR || 13 quae om. B || fulgida Koppius fulcida BR
16 coloratum BlR \\ 21 satyra bD \\ 22 affectimque D
23 superfluuio D || 25 gemnasiorum B gimnasiorum b
27 consultumque tabulam senatus D \\ 28 uulgarit b || 30 ar
chadicum D || medimnum 6 \\ 31 illo om. R \\
13*
196 MARTIANI CAPELLAE
ctior tibi forensis rabulationis partibus inligata aciem industriae
melioris obtudit, amisisse mihi uideris et huius
matronae memoriam , et iam eiusdem germanam uoluisse
578 nescire. illa namque parili quam accinctam cernis officio
TTcubeia uocitatur, femina admodum locuples et quae illas 5
Croesias Dariasque prae suis opes gazasque despiciat.
haec utpote talentorum conscia in omnium rara congressus,
nec cuiquam facile primores saltim uultus superba
committens plerumque tamen adhaesit arrisitque pauperibus
, magisque illis quos aut pedibus nudos aut intonso 10
crine hispidos aut sordenti conspexit pallio semitectos:
190 G denique si Marcum Terentium paucosque Romuleos excipias
consulares, nullusiprorsus erit diues, cuius ista limen
579 intrarit. uides igitur utrique feminae quam insit fastuosa
censura , tamen utraeque Mercurialis ministrae , quae ue- is
niet, officio praeparantur. illud quippe quod gerulae
detulerunt abacus nuncupatur, res depingendis designandisque
opportuna formis , quippe ibi uel lineares ductus
uel circulares flexus uel triangulares arraduntur amfractus.
haec totum potis est ambitum et circos formare 20
mundi, elementorum facies ipsamque profunditatem adumbrare
telluris: uidebis istic depingi quicquid uerbis uisum
non ualeas explicare'. 'nimirum' inquam Msta quae ueniet
Apellem Polycletumque transcendit : ita quippe memoratur
posse omnia effigiare ut labyrintheus Baedalus eam 25
580 credendus sit genuisse. et cum dicto prospicio quandam
feminam luculentam radium dextera, altera sphaeram
solidam gestitantem amictamque laeuorsum peplo, in quo
siderum magnitudines et meatus, circulorum mensurae
conexionesque uel formae, umbra etiam telluris in caelum so
quoque perueniens uel lunae orbes ac solis auratos ca-
581 liganti murice decolorans inter sidera uidebatur. ipsum
1 fabnlationis Br rabulationis bR || pastibus B || alle
gata B1 || 3 inatroniae R \\ 5 pedia BR \\ 8 saltem B
12 terrentinm R II 13 diues addidi || ad cuius add. q istius r
18 oportuna BR || 19 anfractus R || 20 haec scripsi hic BR
22 hic R || uisum B et uisa b uisu R || 24 appellen BR
polyclitumque BlR || 25 labyrintus BR labyrinteus b ||
LIBER VI 197
uero uernantis aethrae <colore ' fulgebat , denique etiam
in usum germanae ipsius Astronomiae crebrius commodatum,
reliqua uero uariis illitum diuersitatibus numerorum,
gnomonum stilis, interstitiorum ponderum mensurarumque
formis diuersitate colorum uariata renidebat.
crepidas peragrandae telluris causa easdemque permenso
orbe contritas uiatrix infatigata gestabat. quae quidem
ingressa senatum deum, licet quot stadia e terris in caelum
quotque ulnas, quot denique digitos permensa sit instaret
absoluere, tamen louiali caelestiumque maiestate
contacta ad illam abaci renudati mensulam circumspectans
camerae exterioris ornatum et laqueata sideribus
pala->tia properauit.
constitit attonito spectans stellantia uisu
et decuit crinis puluereique pedes.
ipsa etiam laeua sphaera fulgebat honora
assimilis mundo sideribusque fuit.
nam globus et circi zonaeque ac fulgida signa
nexa recurrebant arte locata pari.
tellus, quae rapidum consistens suspicit orbem,
puncti instar medio haeserat ima loco.
hanc tener et uitreis circumuolitantibus auris
aer complectens imbrificabat aquis :
quae tamen inmenso quo cingitur illa profundo
interriuata marmore tellus erat:
texerat exterior qui fulget circulus orbis
aetheris astrifico lumina multa peplo.
hinc nitidus rutilum Titan succenderat orbem
moxque imitata pium lactea Luna diem.
sic oculos igitur furuae splendescere noctis
3 uariis Grotius uersis BD |J 4 gnominumque D || interstitionum
bD || 5 uariegata Bl (| 9 instaret absoluere Susius
instanter absoluere BD instanter absolueret Grotius || 11 contracta
bD || 12 camarae D || excelsioris Susius || 15 crinis
br inis B crini K || 20 quo Heinsius in Burm. Ouidio 111 p. 12 ||
suscipit BlR || 21 pro haeserat coni. sederat Heinsius || ima
Heinsius una BR \\ 22 circumuolitabilis BlR || 28 hic BlRl \\
30 (oculo spledescere BlRl) \\ igitur furuae oculos BR: uerba
transposuit Vulc. \\
198 MARTIANI CAPELLAE
cerneres ex auro ut sacra flamma micat.
sic Cypris Oceani perfuso sidere lymphis
Lucifero annuerat lumina tota suo.
omnia compar habet paribus sub legibus ordo
nec minus haec mira est quam domus alta deum. e
hanc mundo assimilem stupuit Trinacria tellus
Archimedea astrificante manu :
o felix cura et mentis prudentia maior
corpore sub nostro aequiperasse Iouem. .»
586 tandem igitur reglutinatis ab aethrae interuibrantis admi- 10
ratione luminibus decenti conlustrans diuos conspectansque
censura, cum omnibus reuerenda uenerabili dignitate
et magistra <ceterarum quae notae diuis sunt [artibus]
diceretur, exquisitum est eruditionis arcanum ut ab ipsis
praeceptionis cunabulis auspicata depromeret. tum illa i»
remoto paululum obstaculo contorti crinis a facie orisque
luculenta maiestate resplendens atque abaci sui super-
587 fusum puluerem mouens sic exorsa 'licet Archimedem
meum inter philosophos conspicata Euclidemque doctissimum
in astruendae praeceptionis excursus potuerim sub- 20
rogare, ne impolitum quicquam subsisteret assertorum
aut profunditas caligaret, tamen congruentius ipsa uobi-
192 G scum , quia Cyllenium excludit ornamentum , illi etiam
Helladica tantum modo facultate, nihil effantes Latiariter,
atticissant quae etiam ipsa eos edocui, quod numquam fere 25
588 accidit, Romuleis ut potero uocibus intimabo/> ac prius
uocabuli mei promenda ratio, ne indecenter squalentior
peragratrix caelicolarum auratam curiam et interstinctum
cylindris gemmantibus pauimentum rurali respersura
puluere credar intrasse. Geometria dicor quod permea- 30
tam crebro admensamque tellurem eiusque figuram magnitudinem
locum partes et stadia possim cum suis ratio-
2 cf.Verg.Aen. VIII 589 || 10 ammiratione BR || 13 artibus
deleui \\ 19 philosofos D \\ eoclidemque BD \\ 23 excudit
B || 24 elladica BD \\ faccultate D || efantes D ||
lacialiter D || 25 ipsa eos scripsi ipsos BD \\ 27 exqualentior
B squalentior b xqualentior R et squalentior Vulc. \ 30 geometrica
r || 31 ammensamque BR \\ 32 partis BlR \\
LIBER VI 199
nibus explicare neque ulla sit in totius terrae diuersitate
partitio quam non memoris cursu descriptionis absoluam'.
quo dicto quoniam fuerant in deorum senatu quam 589
plures qui neque toti terrei essent neque ipsam umquam
5 dicerent se calcasse tellurem , ipse etiam Iuppiter curiosiiis
totius terrae latebras uellet exquirere, credo necubi
decentes puellas isto quoque saeculo is uersiformis etiam
cupitor audiret: hoc igitur promere Geometria primum
iubetur ac demum cetera astruendae praecepta artis apeio
rire. tum illa
'Formam totius terrae noTi planam, ut aestimant 590
positioni qui eam disci diffusioris assimilant, neque
concauam, ut alii qui descendere imbrem dixere telluris
in gremium, sed rotundam globosam, etiam sic ut
15 secundum Dicaearchum asseuerant. namque ortus obi- 591
tusque siderum non diuersus pro terrae elatione uel inclinationibus
haberetur, si per plana diffusis mundanae
constitutionis operibus uno eodemque tempore supra
terras et aequora nituissent aut item si emersi solis ex-
20 ortus concauis subductioris terrae latebris abderetur. sed 592
quoniam posterior assertio mage despicabilis opinationis
cassae uilitate tenuatur, illam priorem, cui etiam physicus
Anaxagoras accessit, praestat exigere, quamuis non nullas
credatur adstruere rationes. quippe dicit planam terram
25 ortu occasuue solis aut lunae perspicue comprobari , qui
mox, primi luminis fulgor ut emerserit, confestim ad obtutus
nostros directis lineis diriguntur, quod magis indubitabilis
probamenti fiet, si in litore consistentes obstacula 193 G
montium <relinquamus. quod si ita esset, cunctis supra
30 terras degentibus eodem tempore emergentia uiderentur
occasusque uno obitu condita cunctas ualerent tenebrare
4 terrei b terris BR ]] ipsam b ipsi BR || 7 his R \\
8 geometrica r || 11 forma R \\ 12 positioni B positione b
possitioni R possitionem r || assimulant BR corr. p || 13 discendere
R [] 15 secundus dicearcus asseuerat BR quod
correxi \\ 17 per del. in B || 22 ad cassae add. al causae b |1
utilitate R ]j 23 ullas Bl l| 24 astruere B U 26 ut om. BlR |1
31 condita inductum in B ||
200 MARTIANI CAPELLAE
terras, ac falsa Romulei uatis exploderetur assertio qua
docet
nosque ubi primus equis Oriens adflauit anhelis,
illic sera rubens accendit lumina Vesper.
^93 quin etiam cunctae noctes ac dies similibus interstitiis ho- 5
'risque semper paribus conuenirent nullique parti telluris
uel apparerent certa uel alia sidera negarentur. at cum
Arctoa conuersio supra uerticem uoluatur Hesperiae,
apud Troglodytas Aegyptumque confinem ignoto occultoque
penitus sidere nescitur : cum Canopum ac Berenices 10
crinem stellas admodum praenitentes Scythia Galliaeque
atque ipsa prorsum non cernat Italia , cum illae> antarcticis
terris conspicuae ac praenitentes et uelut perpendiculatae
capitibus suspectentur: in Alexandria etiam Canopos
quarta parte interstitii signi unius ultra terras emi- i5
neat, Trionesque geminos ut deuexa non cernat; cum in
Arabia Nouembri mense sub noctis auspicio Helice non
conspecta secunda uigilia prospectetur, in Meroe solstitio
tantum exiguaque breuitate conspicitur, ubi circa ortum
Arcturi cum die nascitur, quae item in India Patalitano 20
portu prima tantum parte noctis aspicitur, in qua etiam
in Maleo monte quindecim tantum diebus annuis uidetur ;
quis igitur dubitet [et] globi deuexioris oppositu alia inconspicua
fieri atque alia uelut sphaerae curuationibus
594 eminere? additur ad fidem globi rotundioris ambigentibus 25
asserendum quod solis lunaeque deliquia in occasu facta
orientis incolae non uiderunt itemque in ortu si accidant,
a tota Brittania atque occasiuis regionibus ignorantur;
etiam in mediis plerisque regionibus horarum diuersitati-
§ 593 ex parte ex Plinio II 178 | § 594 ex Plin. II 180:
de Martiani errore uid. Harduiims |
3 Verg. Georg. 1 250 || 5 orisque D [| 8 haesperiae B ||
9 trogoditas BD I egiptumque D || 11 crimen Bl || schytia
B schythia b ] 12 antarticis BR || 15 quarte R || signi
unius Koppius ex Plinio signilis BR \\ 16 non Rb nunc B |l
20 cum B || Patalitano Koppius cf. Plin. II 184 patauitano R
patauitano B || 23 et deleui \\ 27 que deletum fn B J| accedant
B1R \\ 29 plerumque BlR [\
LIBER VI 201
bus uariantur ; sic ut in magni Alexandri uictoria lunam
noctis secunda hora defecisse Seruius NobHis in Arabia 194 G
nuntiauit, quod in Sicilia in exortus primi splendore conspectum.
\ Alpiano et Fonteio consulibus undecimo ka-
5 lendas Maias defectus solis fuit, qui in Campania diei
septima uisns in Armenia eiusdem diei undecima comprobatur.
quod factum est utique spbaerae circuitu moras
per inflexus rotunditatis subinde uariante. denique ipsa 595
uasa, quae horoscopa uel horologia memorantur, pro loio
corum diuersitatibus immutata componuntur alioque gnomone
ultra quingenta stadia discernuntur , umbris pro
locorum aut elationibus celsis aut inclinationibus infimatis.
hinc est quod in Meroe longissimus dies duodecim aequinoctiales
horas et alterius bessem secat, Alexandriae
i5 quattuordecim , in Italia quindecim , in Brittannia decem
et septem. solstitiali uero tempore cum caeli uerticem
Sol in-<uectus subiectas deorsum terras perpetui diei continuatione
conlustrat itemque brumali descensu semiannuam
facit horrere noctem, quod in insula Thyle comper-
20 tum Pytheas Massiliensis asseruit. his temporum diuersitatibus
assertum ni fallor globosam rotunditatis flexibus
habendam esse tellurem. sequitur ut quem mundi locum 596
quamue granditatem sortita sit approbemus. circulus
quidem terrae ducentis quinquaginta duobus milibus sta-
25 diorum, ut ab Eratosthene doctissimo gnomonica subpu-
§ 595 — 201, 12 infimatis ex Plin. II 182. reliqua ex
Plin. II 186 || § 596 — 598 non uidentur ex Cleomede cyel.
theor. c. 10 (cf. Bernhardyi Eratosth. p. 57 sq.) excerpta esse,
quod censet Delambre hist. astron. I p. 310 ||
j, 2 hora add. br || 4 alpiciano b Vipstano apud Plinium ||
calendas B || 5 diei b die BR (hora add. Vulc.) || 9 orispica
BR oroscopa b [] orologia BR orologica b || 12 infirmatis R l|
13 aequinocciales R || 14 oras B ]| besem BR bissem b ||
alexandreae B alexandria 6 |] 17 deorsum Monac. 1 leuorsum
BD || 18 discensu B descensus -6 || 19 orrere BD
oriri b || tyle BD || 20 pyteas BD \\ 21 rotonditatis D ||
23 circulus scripsi circulum BD || 25 eratostene D || gnomionica
D ||
202 MARTIANI CAPELLAE
597 tatione discussum. quippe scaphia dicuntur rotunda ex
aere uasa , quae horarum ductus stili in medio fundo siti
proceritate discriminant, qui stilus gnomon appellatur,
cuius umbrae prolixitas aequinoctio centri> sui aestimatione
dimensa uicies quater complicata circuli duplicis 5
598 modum reddidit. Eratosthenes uero a Syene ad Meroen
per mensores regios Ptolemaei certus de stadiorum numero
redditus quotaque portio telluris esset aduertens
multiplicansque pro partium ratione, circulum mensuramque
terrae incunctanter quot milibus stadiorum ambiretur io
absoluit.
,g^G Comperta est terrae breuitate rationabili magnitudo :
locus eiusdem ac positio doceatur. quam in medio imoque
mundi immobilem stare multiplicibus monstratur
assertis [quae] siue ante constitutionem mundi in eodem is
loco fuerit, ex quo moueri non potuit ac dehinc diuulsis
a confusione primae commixtionis elementis undarum inmensa
et uolubilis latitudo aerisque halitus undiquesecus
circa terrae stationem diffusus artarit mediumque fecerit
quod teres ac uolubilis circumclusit ; siue quod in sphaera 20
efficitur imum omne quod medium est, dum paribus ab
extimae rotunditatis ambitu lineis quicquid eas sustinet
600 constipatur. imum uero iam necesse est sui extremitate
consistere, quia inferius quo decidat non est. omnia
etiam pondera in eam desuper cadunt ut imber, grando, 25
nix, fulgura atque ipse, qui in eius penita praecipitatur,
Oceanus et fluenta latentia, quae fundo uoluuntur in imo.
uides igitur eam, quae undas cunctaque sustentat, artatam
ex omnibus nihil subicere quo secedat. media igitur credenda
est, quia postrema. quod praesertim aequinoctialis 30
2 orarum BD [] 5 duplicis R \\ 6 redidit R |l eratostenes
BR || ab BlR \\ suene B syene b siene R \\ 7 ptolomei
B phtolomei R || 9 mensuram Bernhardyus Eraiosthenica
p. 59 \\ 10 quod BlR N 15 quae deleui || siue scripsi sibi
B (deleta ut uidetur s) et R || constitutione R || 18 alitus BR \\
19 difusus B || artarit B (i in ras.) artaret R \\ fecerat Br
fecerit bR || 20 quod p quo BR || 24 ex B \\ 26 fulgora R \\
27 oceanos BlR || 29 subiacere r || medio bR \\
LIBER VI 203
temporis interstitia manifestant: nam pares horarum metas
tam antemeridialium quam etiam postremarum, et tam
diei quam noctis horologia manifestant. quo documento 601
clarum est tantundem undiquesecus ab terris abesse cae-
5 lum, quod item duobus circulis edocetur solstitiali et brumali.
nam utique quantum interstitii dies habet, cum
caeli culmina sol elatus inlustrat, tantum spatii longior
nox, quam sol in brumam decidens jrepraesentat. itemque
quicquid singula signa zodiaci intercapedinis luci conio
tulerint tantundem <sole e contrario rutilante umbris
noctis ignoscunt, quod utique undiqueuersum probat tantundem
circulos sideraque distare mediamque esse tellurem.
quod si congrue uidetur assertum, iam partes eius,
quas ipsa permensa sum, perhibebo. 602
15 Orbis terrae in quinque zonas siue melius fasceas
dico pro rerum diuersitate discernitur, quarum tres intemperies
multa contrariorum nimietate relegauit. nam
duae quae axi utrique confines, algore inmenso et frigoribus
occupatae, desertionis causas pruinis ninguentibus
2opraebuere, media uero flammis atque anhelis ardoribus
torridata propinquantes animantum amburit accessus,
aliae autem duae uitalis aurae halitu temperatae habitationem
animalibus indulserunt. quae quidem per totius
rotun->ditatem telluris incuruae tam supernum hemi-
25 sphaerium quam inferius ambierunt. nam utique terra 603
duas sibi partes hemicycliorum quadam diuersitate dispescit
id est unam habet supernatem, quam nos habitamus
et ambit Oceanus, et aliam infernatem. sed haec superior
1 orarum BR || 2 an pomeridianarum scribendum? \\
3 orologia BR || 8 quam scripsi cum BR || im BlR \\ 9 zodiaci
b zoziazi BR \\ intercapedinis b intercapedines BR ||
luci b loci BR || 10 e om. B || contraria Bl || 14 perabeboi?
peribebo b peribeo D || 15 fascias D sed cf. script. hist. Aug.
I p. 246, 12 ed. Berol. [| 16 ad diuersitate add. al necessitate
6 II 17 a post multa add. p || religauit Bl ligauit D []
19 dissertionis D \\ ningentibus D |] 20 anelis BD || 22 alitu
BlD || teporibus Heinsius in Burm. Ouidio 11 p. 234 temporibus
BR |f 24 emispherium BR || 26 emicycliorum BR []
dispescit Grotius despicit BR (dispicit Bl) ||
204 MARTIANI CAPELLAE
initium habet a solari ortu, illa incohat a lucis occasu,
604 quem circulum Graeci horizonta perhibent. uerum quia
illae zonae uolubilitatem utriusqne partis includunt, decem
utrimque circulo suo faciunt regiones, e quibus|haec, quae
a nobis habitatur, est una atque ad aquilonem uersus et 5
septem triones ascendit, altera quae contrario ad meridiem
atque austrum fertur, quam habitare illi aestimantur
605 qui uocantur dvTOiKoi. similiter ex infernatibus duae.
sed hi qui nobis obuersi antipodes memorantur, qui contra
illos quos dvTokouc diximus, dvTixGovec appellantur. io
sed nos cum illis diuersitas temporum uelut quadam contrarietate
discriminat. nam cum aestate torremur, illi
frigore contrahuntur; nam cum hic uer pubescit florentibus
pratis, illic edomita aestas teporibus autumnascit ; hic
bruma, solstitium illic apparet; nobis Arctoa lumina spe- is
606 ctare permissum, illis penitus denegatum. antipodes
autem nostri unum nobiscum tractum perferuut hiemis et
flagrantiam communis aestatis, sed noctem diuersam diesque
contrarios ; scilicet aestate nobis grandes dies prolixaeque
hieme noctes, illis aestate grandes noctes pro- 20
./07 <? lixique hieme dies nobisque septemtrio conspicabilis
illos lateat sine fine. ita etiam his qui &vtoTkoi uocantur,
antipodes sui quattuor anni tempora nouere communia,
ac polum qui est ad austrum, antipodibus suis nobisque
607 penitus ignoratum soli suspiciunt. qui autem in media 25
fascea sunt, his cotidie ortus occasusque mutantur, et
supra quos sol est his citius exoritur tardiusque mersatur.
aequinoctiali autem tempore et oriens et' occidens simi-
Hter apparebit neque ulla astra sunt quae Hlorum obtuti-
1 incoat BR inchoat r II 2 orizontam BR orizontem b
3 partes R \\ 4 utrique R || e post quae add. p II 10 ANTIkOYC
BR || ANTIKTONeC B ANTIKONCC R l| 11 \ad illis
add. al ab b |j 14 autumnescit R || 15 arcto R [[ 19 scilicet
scripsi licet BR || nobis om. BlR || 19 prolixasque BR
quod correxi \\ 20 hyeme om. BlR || illis aestate grandes noctes
prolixosque (prolixique scripsi) hyeme dies in marg.
add. b om. BR \\ 22 ante lateat om. illos Bl illis om. R' ||
23 ad antipodes add. q. b \\ ad suis add. al nostris b || 25 ad
soli add. illi b || suscipiunt R \\
L.IBER VI 205
bus denegentur, et quae una illis oriuntur, simul ueniunt
in occasum. <hi dies cunctos pares suis noctibus intuentur
nec ullas meridiano die metiuntur umbras; eorumque
antipodes dies noctesque sub eadem longitudme patiuntur.
5 cum autem solstitii properantia peragendi per eosdem
transeat et iam brumam itidem sol reuertens similiter per
illos iter ducat et procul ab bis utrimque secedat, dubium
non est quin bis hiemem et secundo patiantur aestatem;
quibus cum ortus solis est, eorum antipodibus appa-
10 ret occasus. uerum illae duae regiones, quas fasceas item 608
dixi, quarum una uicinantis Plaustri algore crustatur, altera
transaustrini halitus desertione contrahitur, antipodas
proprios non habent sed ipsae sibi inuicem contraria fiunt
habitatione antipodes nullosque ortus siderum absque>
15 planetis utrimque nouerunt, quae quidem illis non supra
caput eunt sed de medio lateris oriuntur. stellae etiam
fixae caeli sex uidentur mensibus, sex itidem non apparent,
ortiuusque circulus aequinoctialis illis est, senaque
ex zodiaco signa conspiciunt. denique sex mensibus dies-
20 que noctesque patiuntur, ut utrisque poli axisque termini
supra uerticem uideantur. sed haec prior Septentrionis,
altera Canopi stellae inlustrata fulgore cetera non nouerunt.
Quarum regionum habitus prodidit doctissimus Py- 609
25 thagoras , sed ego ipsa peragraui , nequa mihi ignota ui- 198 G
deretur portio superesse telluris. cuius terrae totius ambitus
omnis plenusque circuitus , ut Romanorum dimensione
percenseam quicquid stadiorum supputatione memoraui,
est in milibus passuum trecenties et quindecies
80 centenis: quo loco non puto transeundam opinationem
Ptolemaei in geographico opere memoratam. idem quippe 610
zodiacK tractum omnemque complexum trecentis sexa-
1 cum ante illis add. r [] 6 in brumam Grotius || 12 alitus
B .i. frigoris add. b || 14 antipodae BlD \\ 17 ante uidentur
add. eis p l| 18 ortitrasque BlR || 19 zoziaco BlR quod deinceps
non notabitur || 24 habitus BR al ambitus add. b ||
pytagoras BR [] 26 habitus BR al ambitus add. b || 30 centenis
b centena BR [] 31 ptolomei BR ||
206 MARTIANI CAPELLAE
ginta caeli partibus secat, quas singulas in telluris centrum
ita aestimat peruenire, ut-unius partis latitudo istic
quingentorum stadiorum mensura tendatur, singula uero
stadia centum uiginti quinque passibus explicata, quae
octies millenos passus absoluunt, unde quingenta stadia, 5
quae sunt partis unius, milia passuum colligunt sexaginta
diio passusque quingentos. uerum illa stadia quingenta
trecenties sexagies complicata faciunt semel milies octingentiesque
centena ; ex quibus milia passuum partitione
praedicta collecta faciunt ducenties uicies quinquies cen- io
tena. hoc de totius terrae globo oportuit intimari.
611 Ceterum eius longitudo ab ortu ad occasum, hoc est
ab ipsius Indiae extremitate usque ad Herculis columnas
Gadibus sacratas, octies quinquies centena septuaginta
septem milia sunt, sic ut etiam Artemidorus auctor asse- a
ruit. nam Isidorus nonagies octies dicit et decem et octo
milia. uerum Artemidorus dimensioni praedictae adicit
quicquid a Gadibus procurrit: nam per Sphenis frontem
circuitu sacri promunturii ad aliud finale promunturium,
quod Artabrum memoratur, procedere dicit terram in a>
612 <nongenta nonaginta unum milia. quae dimensio item
fieri compendiosior potest, si per maria quis uectus excurrat.
nam a Gange fiuuio ostioque eius, quo se in
199 ffEoum effundit oceanum, per Indiam Parthyenemque ad
Myriandrum urbem Syriae in Issico sinu positam quin-as
§ 611 ex Plinio II 242 |] § 612 ex Plinio II 243
5 octies Bottgerus inlahniiarch. uol. XIII p. 612 ooto BR ||
quingenta B quinquaginta R || 7 quingenta B quinquaginta
R || 8 faciunt semel milies octingenties q; sescenta (sexcentena
R) ex quibus BR faciunt milies oetuagies centena ex
quibus b || 9 (colleota praed. part. Rm) \\ 12 orto R ||
14 LXXX.LXVIII mill. pass. Plinius || 16 esiodorus b ||
et B || 18 sphenis p spinam BR \\ 19 promuntorii b promontorii
R \\ promuntorium B promontorium R || 20 cartabrum
BR cantabrum b corr. p \\ 21 nongenta nonaginta milia
et nnum mille D DCCCXCI PHnius J| 23 hostioque D II
24 partyenemque BD ||' 25 my myrandum B myrandum D ]J
siriae B ||
LIBER VI 207
quagies bis quindecim milia. inde proxima nauigatione
Cyprum insulam , Pataram Lyciae, Rhodum, Astypalaeam
in Carpathio mari, item in insulam Taenarum Laconicae,
inde Lilybaeum Siciliae et Caralim Sardiniae tricies quater
quingenta milia. inde Cadibus quadragies bis quinquagena
milia. quae mensura uniuersa ab eo mari efficit
octogies quinquies septuaginta octo milia. potest item 613
aliud terra marique iter duci per Gangem Euphratemque
fluuium Cappadociam Phrygiam per Aegeum pelagus et
Laconicum mare itemque per sinus alios usque Peloponnesum
Leucadem Corcyram, Acroceraunium Brundisium
Romam Alpes et Gal-)liam per Pyrenaeos etiam montes
in Oceanum uespertirium, Hispaniae oram traiectumque
per;Gades, et omnis mensura attestante Artemidoro assertionibus
meis habet milia octogies sexies octoginta quinque.
habetis Iongitudinem multipliciter memoratam.
Latitudo autem eius a meridiano situ in septentrionis 614
caput plurimum minor est. nam utrimque intemperati
aeris nimietate contrahitur. eo accedit quod a septentrionis
plaga Sarmatarum gens copiosaque barbaries accessum
indagandae dimensionis excludit. attamen quicquid
intrepida permeare quiuit excursio competenter admensum
repertaque latitudo habitabilis terrae paene di-
§ 613 ex Plinio II 244 || § 614 et 615 ex Plinio II 245
2 pateram BD || licye D || rodum BD || astypaleam B
astipaleam D fl 3 earpatio B carpatheo D || insula BD corr.
Koppius || tenarum B teneclarum ai tenarium b teneclarum
D || 4 lylibeum BD |1 sardiniae uiciens et semel CIII M
pass. Plinius || trecies -Z) || 5 posl inde add. a b || Gadis duodeciens
CL M pass. Plinius || 7 octoagies D || LXVIII Pli- ,
nius || potestate B potest iter b || 8 iter duci B item duci b ||
gangen b || eufratemque BD || 9 cappadotiam D || frigiam
BD || egeum BD || 10 peloponessum BD peloponnessum b ||
11 leucadam B leocadam D || acrocerauniam BD || 12 pyreneos
BR l| ' 13 spaniae BR hispaniae b ispaniae R ||
15 LXXXIX.XXXXV Plinius \\ 18 utrique R \\ intemperanti
aeris BR intemperania aeris b corr. p fl 19 contraitur
B 0 accidit br || 22 quiebit Bl || ammensum BlR U
208 MARTIANI CAPELLAE
615 midio minor quam dicta est collegisse longitudo. nam
colligitur in quinquagies quater centena sexaginta duo
milia, quippe a littore Aethiopici oceani, qua habitabilis
200<rprimum est, ad Meroen, inde Alexandriam Rhodum Cnidum
Coum Samum Chium Mitylenen Tenedum Sigeum- 5
que promunturium, os PontiCarambim promunturium, os
Maeotidis, ostiumTanais praedicta dimensio comprobatur.
qui quidem cursus si per maria transeatur, in compen-
616 dium ducit milia sescenta septuaginta octo. huc usque
compertum progressum Artemidorus asseuerat sed Isido- i0
rus adiecit duodecies quinquaginta usque ad Thylen ultimam
tendi. quae quidem opinatio mihi uidetur incerta.
nam ipsi tantundem latitudinis inesse dico quantum longitudinis
comprehensum. neque enim cum rotundum telluris
orbem astructio superior ratioque monstrarit, impar is
latus globo poterit prouenire.
Sed supra dicti scriptores aequabilem dixere tellu-
61? rem. rotunditatis autem ipsius circa extima circumfusus
ambit Oceanus, sicut nauigatus undique comprobatur.
nam a Gadibus per Hispaniae Galliarumque flexum occi- 20
618 dentalis plaga omnis hodieque nauigatur. dum autem
diuus Augustus classe Germaniam circumiret, septentrionalem
totum permeauit <Oceanum. nam primum in
Cimbricum promunturium ueniens magno dehinc permenso
mari ad Scythicam plagam ac rigentes undas usque pene- 25
§ 616 ex Plinio II 246 || § 617 et 618 ex Plinio II 167
2 XLIIII.LXXXX milia Plinius \\ 3 litore R \\ etiopici
BR ethiopici b || 4 rome nidum B rodum cnidum b rodum
gnidum R || 5 chyum B || 6 promuntorium b promontorium
R || promuntorium b promonturium R \\ 7 meotidis
hostium BR \\ 8 qui cursus conpendiis maris breuior fieri
potest LXXXIX milia Plinius || 9 sexcenta R \\ 10 esiodorus
b n 11 duodeciens centena milia quinquaginta Plinius ||
tylen BR || 15 monstraret R \\ 17 aequabilem scripsi habitabilem
BR || 18 circa br eir BR || 20 ispaniae br spaniae
BR || 21 odieque R || 24 promuntorium bD [] 25 sciticam
^ sciaticam D || agrigentes D ||
LIBEB VI 209
trauit. rle confinio item ab orientis principio et Indico 619
mari pars, quae pergit in Caspium mare, a Macedonum
classibus remigata, dum Seleucus et Antiocbus regnauissent.
palus uero Maeotica eiusdem sinus babetur Oceani.
5 item laeui lateris circumflua memorentur. ab ipsis ita- 620
que columnis Herculis , quae in Gaditano sunt litore consecratae,
usque in Arabicum sinum meridianus omnis
permeatur Oceanus sic ut plurimis asseueratur exemplis.
nam eius maximam partem Magni Alexandri sulcauere 621
10 uictoriae. in eodem Arabico sinu constituto Gaio Caesare
Augusti filio, Flispanarum nauium naufragium et eiectae
fragmentorum reliquiae paruere.> item Hanno dum Pu- 201G
nicum floreret imperium Mauritaniae circuitu ac dehinc
meridiani flexus excursu in Arabiae terminos prolixa adis
modum nauigatione peruenit. Cornelius auctor adfirmat
quendam Eudoxum fugientem regis insidias ex Arabia in
Gaditana peruenisse refugia. Caelius Antipater se hominem
uidisse cnnfirmat, qui negotiationis ardore in Aethiopiam
ex Hispania nauigasset. idem Cornelius post captos
20 Indos per Germaniam nauigauit.
Ostensum puto ambitum superioris terrae permenso 622
in circulum mari undiquesecus nauigato. nunc ipsius
diuisionem lerrae quantum patitur succincta insinuatio
memorabo. circulus omnis superae habitabilisque telluris
as sic ut plerique testantur in tres partes est distributus: Eu-
§ 619 ex Plinio II 167 et 168 0 § 620 et 621 ex Plinio
II 168—170 || § 622 et 623 ex Plinio III 3
4 meotica BD || 6 literae D || 8 si D || 10 cesare BD |f
11 spanarum B ispanarum D || 12 Hanno p annio BR ||
13 maturianiae R || ac p hac BR || 16 eudoxium R || 18 ethio
piam BR ]] 19 ispania B spania R isspania r || an posuit pro
post et nauigasse scribendum? || captus B' || M. haee Plinii
uerba corrupit idem Nepos de septentrionali circuitu tradit
Q. Metello Celeri L. Afrani in consulatu conlegae sed tum
Galliae proconsuli Indos a rege Sueuorum dono datos, qui
ex India conmerci causa nauigantes tempestatibus essent in,
Germaniam abrepti || 22 nauigato scripsi nauigatum BR [|
25 europem R ||
MABTIANUS CAPELtA. 14
210 MARTIANI CAPELLAE
ropam, Asiam, Africamque. quarum primam atque ulti-
623 mam interruptio dispescit Oceani. nam Atlantici profundi
ex Gaditano freto uis intersecans profunda telluris
Lybicum Hibero latus abscidit et confestim se in propinqui
maris fluenta diffudit. quippe a Gaditano ostio in in- &
gressum interioris maris per longitudinem cursus uix
quindecim passuum milia numerantur, latitudo uero, ubi
angustior quinque, ubi diffusa septem, ubi prolixior decem
milibus explicatur. hinc defluxere per diuersos
sinus subsidentesque campos tot maria tot fragores efo
624 quantum per diuersa aequora tumescit. undarum uero
illa proruptio interfluentis Oceani laeua Europam facit,
Lybiamque dextra, et montibus utrimque concluditur.
nam ab Europa Calpe, Africa Abyla monte despicitur, qui
utrimque prominentes dici columnae Herculis meruerunt, i&
quod testimonio uetustatis laboris Herculei limes in illis
sit consecratus, si quidem ultra eum progredi consumptae
625 telluris inuia prohibebant. denique etiam hoc de eius
sacrae uirtutis possibilitate persuasum, quod, cum antea
202 G natura terris maria dispararet ac tantum cingi circuitu ®
firmaret Oceani, montium praedictorum effossis <radicibus
diuulsoque confinio camporum deuexis lacunisque terrarum
improuisum pelagus in usum impigrae mortalitatis
admisit permutans orbis faciem naturaeque discrimina.
626 hoc igitur freto laeuorsum Europa distenditur usque in 2»
Tanais fluminis gurgitem, a quo incohans Asia Nili itidem
alueo limitatur. qui quidem Nilus eandem Africamque
disrumpens telluris complexum intersecat multitudine fluuiorum.
Europam tamen terminari Propontidis faucibus
§ 624 ex Plinio III 4
2 dispicit R et corr. in dispescit B (dissicit supra add. b)
athlantici B athalentici R \\ 5 diffundit B \\ hostio BR
in B || 10 flagores Bl \\ 13 libiainque B lymbiamque R
14 alpe Bi \\ Abyla p ab aetna BR || dispicitur BlR
20 disperar et BlRl || 23 inmortalitatis D || 26 incoans B inchoans
bD || 28 complexu B || intersecans BlD ||
LIBER VI 211
dixere quam plurimi, quae Propontis per angusta descendens
ad Maeotidem quoque perfertur.
Europae tamen principium incohamentique Iimen 627
Hispaniae contributum fertili frugum opimaeque prouin-
5 ciae, metallorum aurique fetura minii marmoris gemma->
rumque muneribus praedicandae. quae quidem, quod
Iberi fluminis interriuata tractu, amnis sui meruit cognomentum.
cuius illa portio, quae Atlantico confinis oceano
in Gaditani freti litus excurrit, Baetica perhibetur etiam
10 ipsa uocabulum proprii fluminis nuncupatione sortita,
quae ab Vrcitano fine, qua citerior meat, Tarraconensis
dicitur a Tarraconensi urbe, quam Scipiones condidere.
nam Poeni fundauere Carthaginem conditas ubicumque
urbes amico sibi nomine praesignantes. sed praedictum 628
15 latus a Pyrenaei iugis in aliam prouinciam dissecatur, si
quidem Baeticae a septentrionali confinio Lusitania sociatur,
cui nomen fabula a lusu Liberi patris uel cum eo
bacchantium sociauit. haec quoque cognomini fluuio permeatur,
licet eam Tagus quoque arenis inlustret auratis.
20 Olisipone illic oppidum ab Vlixe conditum ferunt, ex cuius 629
nomine promunturium, quod maria terrasque distinguit.
nam ab eius ambitu inchoat mare Gallicum et facies
septentrionalis Oceani, Atlanticus uero et occiduus terminatur
Oceanus, qui tum Hispaniae limitatur excursibus.
25 in eius quoque confinio equarum fetura uentis maritanti- 203 g
§ 627 ex Solino p. 115, 19 sq. et 117, 4 ed. Momms. ||
§ 628 ex Plinio III 8 et Solino p. 116, 20 || § 629 ex Solino
p. 116, 14 116, 19 117, 1
1 discendens BlD \\ 3 incoamentique B inchoamentique
D || lymen D || 4 spaniae BD ispaniae b \\ 5 factura B faetura
b I minii Vulc. miri BD || marmoris bD arboris B \\
8 athlantico BR || 9 betica BR [| 11 urcitano B rucitano b
urticano R || terraconensi B || 12 terraconensi R || 13 cartaginem
BR \ 15 pyrenei BR \\ 18 bachantium BR \\ 20 solissipone
BR olisipone b || 21 promuntorium b promonturium
R || 23 septentrionales R \\ athlanticus B athalenticus R \\
24 spaniae BR ispaniae b || 25 miritantibus Bl mirantibus R
maritantibus bRm ||
14*
212 MARTIANI CAPELLAE
bus inolescit uolucres proli cursus, ipso spirante Fauonio.
uerum Baetica cunctas ubertate fecunditatis prouincias
630 anteuenit. quae quidem habet iuridicos conuentus duo,
Gaditanum Cordubensem, oppida centum septuaginta
631 quinque babitantium multitudine frequentata. eadem s
uero longitudinis dimensione distenditur a Castulonis oppidi
fine in Gaditanum oppidum, ducentis quinquaginta
milibus amplior aestimatur; latitudo quoque in ducenta
632 uiginti quattuor milia excurrit. at uniuersa prouincia
habet conuentus septem Carthaginensem Tarraconensem »
Caesaraugustanum Cluniensem Asturum Lucensem Bracarum,
ciuitates uero praeter insulas atque aliis contributas
ducentas nonaginta quattuor tota complexione dinumerat.
tenditur autem per longi-<tudinem quantum
Agrippa dinumerat milibus quadringentis septuaginta a
quinque, latitudine ducentis uiginti quattuor, cum fines
Carthaginem usque protenderet, quae opinio Agrippae
633 non exiguum admittit errorem. nam Hispania omnis citerior
a Pyrenaeo in Castulonis finem per sescenta septem
milia longitudinem protrahit, cuius ora paulo amplior ae- m
stimatur, latitudo autem a Tarracone ad litus Iarsonis
trecentis septem milibus inuenitur, a radicibus Pyrenaei,
ubi utriusque maris propinquitate concluditur. nam paulatim
diffusior adia«et in latitudinis excrementum.
634 Idem igitur Pyrenaeus ex alio latere Galliarum fini- »
§ 630 ex Plinio III 7 fl § 631 ex Plinio III 17 || § 632 ex
Plinio III 18 et 16 || § 633 ex Plinio III 29
1 et posl inolescit add. b || poli B1 || 6 oppidb BR corr. p ||
9 CCXXXIV M. p. Plinius fl 10 cartaginiensem b || terraconensem
R || 11 lucrensem BR corr. Vulcanius || 12 alias b || 13 numerum
potius esse earum quae aliis contribuebanlur Koppius adnotauit
|| 15 agryppa BR || septuaginta BD ai LX add. b J
16 latitudinem CCLVII M Plinius || 17 cartaginem D ||
18 spina B hispinia b spania D || 19 pyreneo BD quod deinceps
non notabitur || sexcenta b || 20 longitudine D |I protraitjB1
|| 21 iaraolis b gersonis D Olarsonis Plinius II 24 adicit
BlD ||
LIBER VI 213
bus admouetur, a cuius radicibus quicquid interiacet usque
Rhenum et item inter Oceanum et montes> Gebennam
et Iuram, Gallicis regionibus attributum. Narbonensis
autem prouincia appellatur , quae interno mari allui-
5 tur ; haec Bracata antea dicebatur , quae ab Italia iugis
Alpium atque amne Varo discernitur, cuius longitudo,
sic ut Agrippa dimensus, trecenta septuaginta milia passuum,
latitudo autem ducenta quadraginta octo. in hac 635
prouincia Rhodanus fluuius ex Alpibus ueniens per Le-
10 mannum lacum meat, et causas fertilitatis importat terrae
germinibus ac fecundis , cuius ora diuersis nominibus appellata.
nam Hispaniense unum, alterum Metapinum, tertium,
quo plenior meat, Massilioticum nuucupatur. prouincia
uiris oppidis frugibus memoranda unoque trans-
15 currenda piaculo, quod illic fas fuerat hostias humani generis
immolare.
Sed post Alpium montes, qua facies prominentis 636
naturae ortiui solis inluminatione perfunditur, inchoat ac
descendit Italia longe ante alias omnes laudibus ueterum
20 in urbis Romae gratia praedicanda. cuius principium 637
Ligures tenent, dehinc quae ubertate soli sacrata occupauit
Etruria regio, tam indigetis Aeneae foedere quam remediorum
origine atque ipsius Tagetis exaratione celebrata.
Vmbri mox Latiumque atque ostia Tiberina de-
25 hincque ipsa caput gentium Roma armis uiris sacrisque,
quam diu uiguit, caeliferis laudibus conferenda. haec a
mari sedecim passuum milibus disparatur. dehinc litus 638
in Vulscorum nomen sortemque concessit. mox Campania
§ 634 ex Plinio IIII 105, III 31 et 37 Q § 635 ex Plinio
III 33 et Solino p. 111, 12 || § 636—638 Plinii III 38 ratione
habita sed multis de suo admixtis conscripsit
1 ammouetur B || 2 renum D || gaebennam R gebennam
B gehennam b |) 3 et Iuram p et duris BR eduris b ||
7 agryppa BR || 12 spaniense B ispaniense b spaniensem R
ispaniensem r || Metapinum p etapinum BR alpinum br \\
22 indigitis Bl || 24 hostia RR \\
214 MARTIANI CAPELLAE
Picentesque ac Lucanum latus Bruttiumque coniungitur.
cuius prumunturium in meridiem austrumque respectans
in mare procurrit laeuaque alia interioris sinus fluenta
complectitur, ut si a primis Alpibus dextrum latus et prolixi
montis brachium contempleris, prominentias utrimque 5
componens theatrum quoddam spectare uidearis undarum.
lunata quippe et quodam hemicyclio in promunturium
memoratum circumfertur Italia ; denique ab ipsis Gadibus,
qua se fauces freti interfluentis aperiunt, in Bruttium sinum,
qui est <primus Europae, emissa maria conquie-w
scunt. interior uero tellus, quae in superum mare Boreamque
profertur, Graeciae ora, Sallentinis Pediculis
205 G Apulis Pelignis Istris Liburnis et ceteris populis obscurioribus
habitatur. laeuorsum quoque se flectit et item duobus
promunturiis peltae Amazonicae formam reddit, a
dextro cornu Leucopetram tendens, laeuo Lacinium. unde
cum longa sit ab Alpibus Praetoriae Augustae per urbem
Capuam et Rhegium oppidum absque recuruo flexu decies
centena et uiginti milia passuum, nusquam uero trecenta
milia latitudo eius excedit. a solo igitur Italico Li- »
burnia Istriaque discretae sunt centenis milibus passuum,
quod ab Epiro et Illyrico quinquaginta , ab Africa intra
ducenta milia, ut Varro commemorat, ab Sardinia centum
uiginti, a Sicilia mille^) quingenta, a Corsica minus octo-
610 ginta milia, ab Issa quinquaginta. uerum omnis Italiae^
circuitus tenditur uicies centena quadraginta nouem milia.
eius umbilicus in agro dicitur Reatino. angustior pluri-
§ 639 ex Plinio III 38, 43, 45 || § 640 ex Solino p. 40, 18
— 19 et 17 et 15—16 p. 41, 3—11
1 ad b |i bryttiumque B || 2 promuturium B promuntorium
b || 5 bracchium B || 7 emiciclio B emicycilio B ||
promuntorium b || 9 bryttium BR || 12 gratiae D at) add. d j
salentinis D || 13 apulisque b || 15 promuturiis B proinuntoriis
bD |] pelthae B || 16 leocopetram B'D || 17 Praetoriae
Augustae Vulc. praetoribus augustae BD ai praetoriis
augustis b || 18 regium BD || 22 affrica omisso intra D ||
24 quingentis BlR corcyra BlR || 26 uicies quadragies
nouies centena codd. Solini ||
LIBEB VI 215
mum est ad portum, quem Hanmbalis castra dicunt : nam
uix ibi centum triginta milibus passuum lata est. uerum
Italia etiam Pado flumine memoranda, quem Graecia dixit
Eridanum. hunc amnem mons Vesulus inter montes Al-
6 pium elatior gignit fonte mirabili, qui in Ligurum finibus
flumen creat, ac dehinc fluuius mersus in penita telluris
in parte agri Vibonensis emergit. canis ortu diffusior:
nam solutis Alpium niuibus flagrantia solis aestiui exuberat
ultra gurgitis ripas nullique gloriae nobilium amnium
10 cedens triginta receptis fluminibusAdriaticum mare magna
opimus granditate perfundit. cetera Italiae memoranda 641
nec poetae tacent, ut Scyllaeum oppidum cum Crataeide
flumine, quae Scyllae mater fuit, Charybdisque uoraginem
ac uertiginem tortuosam; Paestana rosaria, scopulos Si-
15 renarum. in Campaniae amoenis antiquitus nemora. Phlegraei
dehinc campi, habitatioque Circeia Terracina, prius
insula, nunc continenti iuncta, Rheginique ab Sicilia continenti
separati, atque in compensationem conexae telluris
in insulam relegati, Formiae etiam Laestrygonum habita-
20 tione famosae.
Hoc loco possem etiam urbium percurrere condito- 642'
res, ut a Iano Ianiculum, a Saturno Latium, a Danae Ardeam,
ab Hercule Pompeios, cum boum pompam duceret
Hiberorum. ex cuius laboribus in Liguria campi Lapi-
§ 641 maximam partem ex Solino p. 39, 20 — 40, 7 ||
§ 642 ex Solino p. 34, 7—14 et p. 35, 3 et 5, 9—10 et p. 36,
1—6 et 7—8
2 aul XL aut CCCC codd. Solini centum triginta milibus
BR || 3 memoranda R \\ 5 gygnit BR || 6 hac B || 7 bibonensis
BR || 8 solitis B1 || nubibus B1 || 12 scyllaeum b
syllaetum B sylleum R || grateide BR || 13 carybdisque B
carypdisque R || 14 pestana bR pertana B || riosaria B1 ||
15 nemora D numera BR nunera b || hinc Campaniae amoenissimi
tractus Salmasius || flegrei BR || 17 continenti iuncta
scripsi ex Solino cogiuncta B coniuncta bR || reginique B
regnique /{ || 19 furmiae b || lestrygonum R lestrigonum
B || 23 herculae B || Herculanium ad radicem Vesuuii a quo
haud procul add. p posl Hercule ||
216 MARTIANI CAPELLAE
darii sunt appellati, quod eodem dimicante saxis ferunt
pluisse caelum. idem etiam Ionio nomen dedit. nam
Ionem Autocli filiam obsidentem uias latrocinaliter interemit.
Iapygas Iapyx Daedali filius condidit, Coram Dardanus,
Agyllinam Pelasgi, Tibur Catillus praefectus classis 5
Euandriae. Parthenope dicta ab Sirenis sepulchro hoc
nomine uocitata, quae nunc Neapolis appellatur. Praeneste
ab Vlixis nepote Praeneste, licet alii uelint Caeculum
conditorem, quem pignus <asserunt fuisse flammarum.
Arpos et Beneuentum Diomedes, Patauium Antenor, w
Pylii Metapontum condidere. sed nihili mea interest origines
urbium perscrutari.
643 Nunc quoniam continentis terrae limes interfluentis
freti coercitione distinguitur, non alienum est inter fluenta
emergentes terras, quae quod tn salo sint insulae uo- is
citantur, praesertimque nobiles commonere. neque enim
morosa debet esse percursio. transeo itaque Pityussas
a silua pinea memoratas, quae nuncEbusus appellatur, in
confinio Carthaginis nouae, Baleares etiam duas, Colubrariam,
et quas Gymnasias Graeci dicunt, uel Caprariam 20
naufragalem. in Galliae quoque ora in Rhodani ostio Metina,
mox quae Blascorum uocatur, et tres Stichades, quarum
haec sunt nomina singularum: Prote, Mese [secunda]>
uel Pomponiana, tertia Hypaea; ceterasque exiguas
644 aduersum Antipolim. in Ligustico autem mari est Cor- 25
§ 643 ex Plinio III 76—79 || § 644 ex Plinio III 80—83
4 YaPYX dedali BR || 5 agyllam agellan agillinam
codd. Solini \\ 6 partenope B || 8 praesente BlR jj ceculum
BR [] 11 Pylii p fylli B psylli b pheli D || morigines
D || 14 coercitatione D || 17 percussio b [] pytiessas B pytieshas
b pytyesses D [] 18 ebusias D || 19 cartaginis D ||
20 capraliam BD || 21 rodani BD || hostio B 0 mitina D
midma (d in ras.) B II 22 nascorum BD euasconum b \\ sticades
D stycades B |( 23 Prote Mese ex Plinio Wesselingius
protemes***^ temesto prima b prima temistho D prima
Themista p \\ ad exemplum Plinii secunda deleui et uel addidi
|| 24 pomponiona B \\ tertya B [] ypea B ypeia b
ypera R ||
LIBER VI 217
sica, quam Graeci Cyrnon appellauere, longa centum
quinquagmta milibus passuum, lata quinquaginta. circumitus
eius omnis distenditur milibus trecentis uiginti 207 G
quinque. babet ciuitates triginta tres. sita autem citra
5 est Oglasa, intra in sexagesimo Corsicae Planasia, fallax
nauigantium mentiensque propinquitas. Vrgo item et
Capraria, quam Aegilion Graeci dixerunt. item Igilium
Dianium. item Columbaria Veneria. item ultra Tiberina
ostia in Antiano Palmaria Sinonia et in Formiano Pontiae,
10 Pandataria Prochyta, Abaeneria Inarime a Graecis dicta,
Pithecusa, et Megaris etiam in Neapolitano. a Surrento
in octauo miliario Capreae. item Leucothea. iam Afri- 645
cum mare spectans a Corsica in octauo Sardinia est, in
quo angusto freto sunt paruae insulae, quae Cuniculariae
15 perhibentur, item Pintonis et Fossae. uerum Sardinia a
Sardo filio Herculis appellata habet formam humanae
plantae. denique Sandaliotes est appellata et Ichnusa,
quod utrumque uestigii formam significat. uerum ab
oriente centum octoginta octo milibus patet, ab occidente
20 centum septuaginta quinque, a meridie septuaginta se
ptem, a septemtrione centum uiginti quinque milia. habet
a Gorditano promunturio insulas duas, quae Herculis memorantur,
a Sulcensi Enusin, a Caralitano Ficariam [Ga-
§ 645 ex Plinio III 83 (Solino p. 50, 15?) et 85 et 84 (Galatara
ex Plinio III 92 assumpsit)
2 milia ante circumitus (eircuitus b) add. b ]| 3 ostenditur
R || 4 sita autem citra est Oglasa (oclisa BR oclifa b)
intra Grotius Stipa autem citra est, O. infra p \\ 6 argo BR \
7 elegion BR egian b || elegium B eligium R egilium b \
9 hostia b [| antino Rb antina B || 10 pantatoria BR j
procyta /{ procita B prochita b || aheneria BR abueneria b
ab Aenaria Plinius cf. Koppius || 11 pitecusa BR pytagussa
1 pyteguas b || assurento B surento R || 12 ad octauo add.
atacio b || leocotea BR leucotea b |[ iam BR in b ]] 13 cursica
BlR |] 14 coniculariae BR \\ 15 Phintonis et Fossae
Plinius Pythonis fossae coni. Grotius [] 17 ignosa BR signosa
b ]| 22 corditano BR || promunctorio b || 23 ficaria BR
figariam b [] Galatamque deleuit Lildeckius cf. ad § 648 \\
218 MARTIANI CAPELLAE -
latamque.] quidam item non longe Balaridas dicunt et
Callode et Heras lutra. contra Paestanum Leucasia est
a Sirene ibi sepulta nominata. contra Veljam Oenotrides.
contra Vibonem Ithacesiae ab Vlixis specula dictae.
646 Hinc Sicilia memoranda, quae a Thucydide Sicania, 5
a multis Trinacria perhibetur. Sicania a Sicano rege,
qui cum Iberica manu in eandem terram ante bella Troiana
peruenit. dehinc Siculus Neptuni filius, a quo nomen
eidem commutatum. nam Trinacria, quod tribus promunturiis
triangula censeatur. quippe unum, quod a 10
Pachyno in Peloponnensum in meridiem uersum spectat,
quadringentis quadraginta milibus a Graecia disparatur.
Pelorias autem occasum Italiamque inspicit, quae freto
<mille quingentis passibus separatur; Lilybaeum Africae
fines uidet in centum octoginta milibus. ipsa autem pro- is
munturia inter se terreno itinere disparantur sic : a Peloro
Pachynum milia centum septuaginta sex, inde Lilybaeum
ducenta, inde Pclorum centum quadraginta tria.
647 coloniae in Sicilia quinque, urbes sexaginta tres, fluuii
fontesque quam plures ac montis Aetnae miracula nocti- »
bus totis uomentis incendia. cuius crater stadiis uiginti
patens fauilla Taurominium Catinamque respergit magno
§ 646 ex Plinio III 86 Solino p. 54, 4 sq. Plinio III 86
et 87 || § 647 ex Plinio III 88
1 leberidas BR liberidas b || 2 gallode BR || praestanum
BR || sinum post Paestanum eoc PUnio add. Liideckius II
leugasia Bl \\ |3 beliam B belliam R || 4 bibonem BD fl
itacaesiae BR itacaessiae b || 5 tucydide R tucidide B tuchidide
b \\ 7 hiberica BR || trogana Bl || 9 promuntoriis B
promonturiis R || 11 pacyno BlR \\ peloponnessum b cf.
p. 221, 10 et 17 || 13 a post quae add. b \\ freto mille quingentorum
passuum coni. Koppius XV M in longitudinem freto,
in latitudinem autem MD p. Plinius III 86 |] 14 lylibeum B
lylybeum D || 15 promunctoria b promuntoria D || 17 ad
post Peloro add. b || pacynum BlD || CLXXXVI M p. Plinius
|| lylibeum B lilibeum D || 18 CLXX Plinius \\ 20 aethnae
b etne D \\ 21 crater BD atra b || 22 fauillam BlD ||
tauromenium b ||
LIBER VI 219
strepitu mugiens et inmensos fragores intonans obluctatione
flammarum. in Siculo etiam freto insulas esse non 648
dubium est. Africam uersus Gaulos, Melita a Camarina
in milibus octoginta octo, a Lilybaeo in centum tredecim,
s Consura Hieronesos Coene Galata Lopadusa> Aethusa,
quam alii Aegusam dixere , et ceterae. sunt aliae citra
Siciliam : ex aduerso Metauri amnis in uicesimo quinto ab
Italia septem Aeoliae, appellatae a nostris Vulcaniae, cum
diuersis nominibus prima dicitur Lipara, secuuda Theraio
sia , tertia Strongyle , in qua Aeolus regnasse fertur et e
flamma in proximo prorumpente uel eius fumo qui uentus
flaturus esset intellexisse, quod hodieque eius loci incolas
certum est praesentire. quarta uero insula est Didyme,
quinta Ericusa, sexta Phoenicusa, ultima Euonymos.
15 Hic primus Europae sinus Ausonii maris patet nona- 649
ginta sex milibus , quique tres sinus habet. Italiae frons
incipit, quae Magna Graecia appellata est, ubi amnium et
oppidorum copia. ac tunc portus, qui Hannibalis castra
dicuntur, ubi latitudo Italiae uiginti solis milibus ae-
20 stimatur.
Dehinc a Lacinio promunturio secundus incipit sinus 650
Europae magno ambitu flexus etAcroceraunio Epiri termi- '
natur promunturio, a quo abest octoginta quinque milibus
§ 648 ex Plinio III 92—94 || § 649 ex Plinio III 95 ||
§ 650 ex Plinio III 97, 100, 150, 151
3 gaulo BD || meleta B melata B || ac marina a lylibeo
[ita B lilbeo B) in milibus octoginta octo consura (censura
b) in centum tredecim BD corr. ex Plinio p || 4 milibus
post tredecim add. b || 5 eroriesros B herohesros D II
cene b || Galata ex Plinio add. Lildeckius cf. ad § 645 jj
lampadusa BD || astusa BR || 7 uiginti quinque milia ab R
8 apellatae BR || 9 diulsia B || terasia B terrasia R ||
10 strongile B l| 13 dydime B || 14 erepusa BR \\ foenicus
R fenicus B phoenicos b l| donymos BR [] 15 ausoni
£lR || LXXXVI M p. Plinius || 17 appellatur 6 || 18 locus
BR portus b || annibalis BlRl \\ 19 quadraginta solis BR
CXXX solis b H 21 promuntorio b promonturio R || 22 terminantur
Bl \\ 23 promonturio R \\ LXXV M p. Plinius ||
220 MARTIANI CAPELLAE
oppidum Crotona. ex hinc propter oppida sinusque
quam plures in mare Italia plurimum pergens in Hydruntum
urbem uenit, ubi superum inferumque mare decem
et nouem milibus disparatur, unde in Graeciam breuissimus
transitus. ac dehinc Italia per populos sinus urbes 5
fluuios montes barbarosque quam plures ducitur in lines
Illyrici, cuius a flumine Arsia ad flumen Drinium longitudo
pergit quingenta quinqua milia, a Drinio ad promunturium
Acroceraunium centum septuaginta quinque milia.
ora Illyrici habet insulas ultra mille. i»
651 Tertius autem Europae sinus Acrocerauniis inchoans
montibus Hellesponto terminatur, ac sinus habet decem
et nouem, prouinciasque quam plures. nam ibi sunt
Epirus Acarnania Aetolia Phocis Locris Achaia Messenia
Laconia Argolis Megaris Attice Boetia. item ab alio u
latere alioque mari Phocis et Locris Doris Phthiotis Thessalia
Magnesia Macedonia Thracia Graecia omnis. Epiros
autem incipit Acrocerauniis montibus, in qua primi Chaones,
<a quibus dicta Chaonia. deinde mons Pindus, Dryopesque
Molossique Dodonaei Iouis fano inclyto celebrati. «
a tergo inter ceteros populos Ponto iunguntur Maesia ac
Maedia. Thraces usque ad Pontum. Rhodopae mox et
§ 651 ex Plinio IIII 1—8
1 oppida B [] 2 primum b || foruntum B fodruntum R U
3 decennouem B decem et nouem b decen et nouem R 8
7 yllirici B yllyrici R || farsia r \\ 8 DXXX M Plinius ||
drino BR || promuntorium B promonturium R || 10 hora
BlR l| inlyrici BlR \\ 11 acroceraunis R \\ 12 elesponto B
ellesponto bR ]] 13 et om. BlR [] 14 epyrus acarnia BR ||
etholia B aetholia R \\ focis BR || locis BlR || agaia B
achaia b acaia R || 15 laconiaca post laconia add. BRD (laconiana
b) || beotia B' sed (cf.p. 221,16 et 222,12 etSalm. ad script.
hist. Aug. II p. 222 ed. Hack. \\ 16 alio quoque b || focis BR \
lucris R || dori thiotis BR || tessalia magnaesia BR | 17 tracia
BR || epirus b || 18 acroceraunis R aceranniis B || caones
BlR || 19 caonia BD J triopesque D || 20 mollossique B
molosique b inolosique D || dodonei BD dodoneique 6 || inclito
D | 21 ponte B sponte b || iugitur D || moesia BD ||
22 media BD || traces BD || rodopae B rodope bD ||
LIBER VI 221
Haemi uidetur excelsitas. tunc colonia Buthrotum. Ambracius
sinus faucibus angustis aequor accipiens, in quod
defertur amnis Acheron infernae fabulae errore famosus.
post aliquot gentes etiam Actium colonia cum Apollinis
stemplo, ex quo ipsi quoque deo additum cognomentum,
ciuitasque Nicopolitana. egressos sinu Ambracio in \o-2lOG
nium excipit diuersitas populorum Aetolique, apud quos
inter ceteras urbes oppidum in conGnio maris nomine Calydon
Diomedis Tydeique progeneratione notissimum.
10 dehinc> influens sinus Aetoliam ac Peloponnensum diuidit.
mox in Acarnania Aracynthus, in Aetolia Ozolei, apud
quos oppidum Oeanthe, in quo portus Apollinis. tunc
deinde in Phocidis campis oppidum Cirrha, portus Caleon,
a quo in septem milibus passuum introrsus oppidum Del-
15 phos sub monte Parnasso, clarum oraculis Apollinis. fons
ibi Castalius. deinde in intimo sinu angulus Boetiae
montem Heliconem iuxta. Peloponnensus paene insula 652
inter duo maria Aegaeum et Ionium angulosos recessus
obducens, in circuitu habens quingenta sexaginta tria
20 milia passuum, et per sinus paene tantundem. angustiae,
unde procedit, Isthmos appellatur. in quinque milibus
passuum diuersa maria utrimque conlidunt ac latera mea-
- tus arradunt. in medio hoc interuallo, quod Isthmon appellaui,
colonia est Corinthus, sexagenis ab utroque litore
§ 652 ex Plinio IIII 9—12, 23
1 emi B hemi bD ||coloniam b || butrotum BD || ambrachius
B ambrocius D || 2 sirus D || quo p || 3 aceron BlD \ i aliquod
BlD || accium D || 6 egressos D egressis B egresso b |] ambrachio
b ambrocio D \ 7 Aetolique Koppius et oblique BD ||
8 calidon BD || notissimus D \ 10 aetholiam R etoliam D ||
peloponnessum bR || 11 acarnia B carnia R || araquintus
B arachintus b aracintus R || eotalia B etolia b aetholia
R || azolei B azoeli R || 12 teante BR\\ 13 focidis BR ||
cirra BR || celeona BR Chalaeon Plinius || delphus R ||
16 de boetiae ef. ad p. 220, 15 || 17 eliconem BR || peloponnessum
bR \\ 11 egeum BR || 19 quinquaginta Rl \\ tria om.
R || 20 pene BR [] 21 hismos BR || 23 hismon BR histmon
* fl 24 chorinthus R \\ littore B \\
222 MARTIANI CAPELLAE
stadiis, a summa arce, quae dicitur Acrocorinthos, utrumque
mare prospectans. ab Isthmo autem Achaiae prouinciae
nomen incipit, quae ante Aegialos uocabatur, propter
urbes in litore per ordinem constitutas. ibi quam
plures sinus portus montes urbes et populi. ab ipsius 5
Isthmou angustiis Hellas incipit, a nostris Graecia dicta.
653 in ea prima Attice antiquitus Acte uocitata contingit Isthmum
sui parte Megaris dicta, in ora autem portus, cui
nomen Scironia saxa*, [uiginti] sex longitudine, latitudine
quinque milibus passuum Myrtoo recedentibus Athenae io
atque Attica. fontes ibi multi, inter quos Callirhoe praedicatur.
nec Athenis cedunt Boetiae, in quis Epicrene,
Arethusa Hippocrene Aganippe Gargaphie. post oppida
montes populique quam plures.
664 Sequitur Aemonia , cuius a tergo mons Oeta , eaque i*
211 G etiam Thessalia nuncupatur. ibi natus rex nomine Graecus,
a quo Graecia dicta. ibi Hellen , a quo Hellenes appellati.
in Thessalia montes notissimi Olympus Pelius
Ossa, cuius ex aduerso Pindus et Othrys Lapitharum sedes
occasum uerticibus intuentes. nam ortum Pelius uidet. 20
hi omnes montes theatrali more curuantur, ante quos septuaginta
quinque urbes sunt memorandae. Thessaliae
§ 653 ex Plinio IIII 23—25 [] g 654 ex Plinio IIII 28,
30, 32 et Solino p. 69, 17 (sed cf. Mommsenus)
1 estadis RB estadiss b [] agrocorinthos R agrocorintos
B acrocorintos b || 2 hismo BR histmo b \\ acaiae BR ||
egialos B eialos R || 5 popli B'R || 6 isthmou Grotius hismos
R mos B ismos b || ellas BR || graeciae BlR || 7 atice
R \\ atte BR || hismum BR || 8 sui partem megatitana in ora
R megatitana sui parte (partem Bl~) B || 9 XX ex antecedenti
saxa ortum deleui: YlPlinius \\ Plinii sententiam male contractam
pessum dedit Martianus || latitudine om. B add. Rm || 10 myrto
B myro R myrote mare r l] athaenae B \\ 11 atticae B |j
12 quibus b || 13 aretusa B |] ippocrene BR || gargani BR |
14 populusque BlR || 15 emonia BR [] 16 tessalia BR |(
17 elles BR || ellenes BR || 18 thesalia BR \ pierius R et
corr. in pelius B al pierius add. b || 19 otris B otrys R ||
lapidarum B lapitarum b laphitarum R || 21 hii b ||
LIBER VI 223
uicina Magnesia, cuius fons est Libethris <poetici haustus
nomine celebratus. longitudo Thessaliae habet milia quadringenta
nonaginta, latitudo ducenta nonaginta septem.
Macedonia postea centum quinquaginta populorum 655-
5 maximis regibus inclita praesertimque Alexandro , qui
Philippo cum natus crederetur, eius mater Olympias dracone
eum conceptum esse memorabat. uictor orbis: nam
easdem peragrationis et uictoriae metas habuit quas Liber
et Hercules. haec tamen Macedonia populos, qui Edonii
10 dicebantur totamque Mygdoniam Pieriam Emathiamque
recepit in nomen. haec in Thracium limitem terminum
ducit. a meridie Epirotis habitatur, a uespera a Dardanis
etlllyriis, a septentrione Paphlagonia ac Paeonia. inter
ipsam et Thraciam amnis Strymon pro limite est ab Haemi
is montis uertice defluens. in ea Rhodope, quenf> Mycdonium
asserunt montem, et Athos abscissus a continenti
Xerxe uiribus utente Persarum , et Orestidem terram, ab
Orestis et Hermionis filio quam uocitari non dubium est.
ibi Phlegra nunc ciuitas, tunc Gigantum proeliorumque
20 immanium temeritate famosa. quae sola etiam diluuio
§ 655 ex Plinio 1111 33 et Solino p. 73, 20— p. 74, 6
p. 69, 19 — p. 71, 18
1 magnaesia B || libetris BR l] poeteci BlD || austus
B || 2 thesaliae D || quadraginta Bl |j 3 latitudo CCLXXXVII
miiium Plinius || 5 inclyta B ]] 6 a philippo b || olimpias
BD |] draconeum BD || 10 micdoniam B et corr. ex macedoniam
D || ematiamque B emathiamque b emiatiamque D ||
11 recepit BD recipit b || tractum B tracium bR || 12 meridiana
epirotis corr. in meridiae ab epirotis B: deinde ante
meridiae add. a et supra scripsit al meridiana p*rotis b meridie
epirotis D || 13 inliriis B illiriis bD || septemtrione B ||
paplagonia B paflagonia bD Pelagonia Solinus cf. Valesius
ad Amm. Marc. XXVII 12, 9 || poenia BD peonia b ]I 14 tratiam
D traciam B || strimon D || aemi D emi B jj 15 rodope
B || mycdonium R micdonium B Mygdonum Solinus |I
16 atos B1 || abscisus BR [] 17 serxe BR xerxe b erse r ||
orestidam i?1 (accusatiuus apud Solinum p. 70, 14 est) || hermioni
Bl || inductum quam in B \\ 19 flegra BR || non de
Phlegra haec apud Sol. dicuntur (p. 71, 17) ||
224 MARTIANI CAPELLAE
tnundi asseritur non operta , quod utique praestitit montium
celsitudo.
656 Sequitur Thracia, cuius incolae barbari habent appctitum
maximum mortis, et qui a dextera parte Strymonis
degunt Bessi et Denseletae, Mestusque amnis, qui Pan- 5
212 G gaeum ambit. nam Hebrum Odrysiae niues complent,
qui inter diuersos barbaros tluens etiam Ciconas perluit.
quorum confinio Haemus sex milibus passuum cacumen
extollens uicinia perflatur astrorum. cuius item terga
diuersae gentes tenent, inter quas Getae Sarmatae Scy- i0
thae. dehinc Pontum Sithonia gens habet, quae gloriam
Orphei progeniti uatis perfectione sortita est. nam in
Sperchio promunturio ille uitam aut sacris inpendit aut
657 fidibus. mox regio Maronea ac Tyrida oppidum, in quo
equi Diomediaci stabulati. circa eum locum Abdera , cui is
constructae Diomedis soror suum nomen asscripsit, quod
oppidum Democriti physici ortu potius decoratum. eandem
Thraciam Polydori sepulchro signatum nec poetae
praetereunt. illic promunturium Ceras Chryseon Byzantio
oppido celebratum, quod a Dyrrhachio septingentis 20
undecim milibus distat. eo enim interstitio a se utraque
maria recesserunt, id est Adria et Propontis. illic Hel-
§ 656 ex Solino p. 74, 22 et p. 75, 20—21 et p. 76, 2-7 |]
§ 657 ex Solino p. 76, 9—14 et 20 et p. 78, 8-11
3 trachia D tracia b || barbari Koppius bardi BR ||
5 Denseletae Solinus denseleusque BR || mesiusque R mesius
B messiusque b Mestus Solinus |I pangium R et fortasse
Bl (pangeum 6) || 6 ebrum RR || Odrysarum solum
Solinus || 8 confini Bl || emus BR || 9 austrorum BlR ||
10 gente sarmatae BR gentes sarmatae b corr. Mommsenus
ex Solino || scytae B \\ 11 dein R || sitonia B || habet BR
habitat br \\ 13 sperthio B al spartio b spartio R Sperchiuo
Sotinus || promnntorio B promuncturio R || 14 maronea BR maronia
b mauronia r || tyrda BR [] 15 circa eum B eirceum R II
locum addidi || stabulata B1 \\ abdira b \\ cui BR cuius b ||
17 fisici B fysici R || 18 traciam BR || polidori B || 19 promunturium
B promuntorium b promunctorium R || cryseon
BR cryson 6 || bizantio R || 20 dyrratio BR \\ 21 distant
Bl || 22 adrias D || ellespontus BR ]|
LIBER VI 225
lespontus angustior per stadia septem ab Europa Asiam
diuidit. hic quoque duae ciuitates, quarum una id est 658
Sestos, Europae est, Abydos Asiae. deinde promunturia
contraria : Cherronesi , in quo terminatur Europae sinus
5 tertius et Asiae Sigeum, in quo Cynossema dicitur locus
Hecubae sepulchro tumulatus. in confinio insula Tenedos,
a qua usque in Chium diffusior sinus interiacet, cuius
dexterior Antandrus. exiguitas insularum denique nauigantibus
caprae similitudine diuulgatur, ab eaque Aeio
gaeum pelagus appellatur. sed in Corcyrae Phalario promunturio
<effigiem nauis scopulus imitatur, in quemVlixis
nauem uersam fabulosa confinxit antiquitas. iam Creta 659
centum urbibus opulenta in ortum occasumque porrigitur,
cui nomen suum Hesperidis filia Nympharum pulchra con-
15 cessit, aut Curetum rex Cretes, a quo Creta primo, mox
Curetis nuncupata. deinde propter caeli temperiem Macaronesos
est appellata. haec in longitudinem tenditur
milibus ducentis septuaginta, latitudo quinquaginta milia
non excedit. circuitus omnis quingentis octoginta octo 213 Cf
ao milibus patet, montibus Idaeo et Dictynnaeo sublimibus.
Euboea uero a Boetiae continenti modico atque ita exiguo
mari interfluente discernitur, ut plerumque ponte
iungatur. duobus promunturiis , ad Atticam uersum
§ 658 ex Solino p. 79, 7—13 et p. 79, 17—80, 2 || § 659 ex
Plinio IIII 58 et 63 et 64 in.
3 sextus BR sextos b [] 4 linea sub contraria in B ||
3 promuntoria b promonturia R || 4 cerronessi BR || 5 Sigeum
Koppius ex Solino aegeu BR \\ cimasema BR corr. p ||
6 haecubae B haecurbe R haecube r || ad confinio add.
aegei b \\ temedus B tenedos b temedos R ]] 7 cium Bl ||
Martiani ipsius errorem frustra correxit Salmasius || 9 eaquae
£lR \\ aegeum R egeum B || 10 falario BR || promonturio R
promuntorio b || 12 confixit B \\ iam scripsi nam BD ||
14 aesperidis BR || nimharum D || pulcra D || 15 praeterea
B creta b praeterea creta D ]] 16 noncupata D []
macaronisos Db macaronesso*s B || 19 circuitum DLXXXIX
Plinius [l 20 ideo BD \\ dictynneo B dictim nec D \\ 21 euboia
D || boeciae D cf. adp. 220, 13 \\ 22 mari om. B || 23 iugatur
D [] promuntoriis bD \\
MABTIANUS CAPELLi 15
226 MARTIANI CAPELLAE
Gerasto, et ad Hellespontum Caphareo> decoratur. huius
latitudo ultra secundum miliarium intra quadragesimum
contrahitur, longitudo uero totius Boetiae ab Attica usque
Thessaliam centum quinquaginta milibus numeratur.
circumferentia uero trecentis sexaginta quinque milibus 5
explicata. huius oppidum Chalcida ex aduerso Aulis, el
660 Carystos marmore fluctibus concolore. in Myrtoo autem
mari Cyclades, quarum notiores Delos et Antandros: quae
nomina a circulata ordinatione sortitae. item Sporades,
quarum Naxos Homeri sepulchro memoranda, aliaeqaew
quam plures per septuaginta longitudinem et per ducenta
latitudinem ducunt. inter Cherronesum et Samothracen
quaedam loca uasta nuncque Barbarica.
661 Quartus uero magnus Europae sinus ab Hellesponto
incipiens Maeotis ostio terminatur. nam artum mare 15
inter Europam et Asiam in angustias septem stadiorum
interfluens coartatur. quas angustias Hellespontum dicunt:
Xerxes Persidis rex adgregatis nauibus ponteque constructo
exercitum duxit. uerum haec angustiora quadam interriuatione
per octoginta sex milia distenduntur, ac rur-*>
sum diffunditur mare latissimum, iterumque contrahitur;
sed maris illa diffusio Propontis dicitur secundaeque
angustiae Bosporos appellantur, quae quingentis passibus
patet. item hac Darius Xerxis pater copi3s ponte trans-
§ 660 ex Plinio IIII 65 et 68 et 69 et 74 || § 661 ex Solino
p. 87, 5—9 et Plinio IIII 76
1 Geraesto Plinius || ellespontum BD || eaphario D
Caphereo Plinius || 3 boeotiae B{ || 6 calcida BR || 7 caristos
B || marmore fluctibus concolore Salmasius ad Sol. p.
177 marmore (marmoreis b marmore et R) fluctibus concolora
B || myrtoo B myrteo bR || 9 post sortitae add. s.s b
strofades R strophades b || 10 naxo BlR || omeri BR
11 septingenta ex Plinio Lildeckius || 12 eronessum BR
samotracem BR samotrachiam b \\ 14 post uero add. 4 R
ellesponto BR || 15 meotis BR meotidis r || hostio BR
18 serxes BR xerxes b xerses r || 21 contraitur Bl || 22 secundae
R secundae quo r || 23 bosphoros BR bosphortis b fl
24 patent b || eerxis BR xerxis b xersis r \\
LIBER VI 227
misit. cuius ab Hellesponto longitudo ducentis triginta
nouem milibus inuenitur. deinde Scythicus diffusi maris 662
sinus. in quo medio Maeotis ostio iungitur lacus Cimmerius,
Bosporus uocatus. is duobus milibus et quingentis2/40
5 passibus, inter quos Bosporos, id est Cimmerium et Thracium
latus interpatent milia quingenta. circuitus uero
totius Ponti uicies semel quinquaginta milibus, ut Varro
quoque non reticet. qui dicit Europae totius iongitudinem
habere sexagies ter triginta septem milia passusque quinio
gentos. Hister fluuius ortus in Germania de cacumine
montis ad nouem sexaginta amnes absumens etiam Danuuius
uocitatur. dehinc litus Scythicum confertum multi- 663
plici <diuersitate barbarica. nam illic Getae Daci Sarmatae
Amaxobii Trogodytae Alani Germaniae omnis tractus.
15 ab Histro ad Oceanum bis decies centum milium passuum
est, in latitudinem milibus quadringentis usque ad Armeniae
solitudines. nec procul fluuius lacus oppidum, sub
uno cuncta nomine Borysthenes, propter Achillis insulam
eius sepulchro celebratam. introrsus degunt Auchetae,
20 apud quos Hypanis nascitur, et Neuri, apud quos Borysthenes.
Geloni Agathyrsi Anthropophagi et a tergo eorum
Arimaspi. tunc Ripaei montes et regio caligantibus
§ 662 ex Plinio IIII 76 — 79 in. || § 663 ex Plinio IIII
80—83 et 88
2 ad nouem add. VIII b || scyticus B scitycus R ||
3 meotis BR || cimmerius R \\ 4 bosphoros idos BR bosphorus
b || uoeatur BlR || his BlR || 5 bosphoros BR bosphorosque
b \\ cimerium BR || tracium BR || 6 quinquaginta
Rl || 7 uiciens semel centena L M Plinius IIII 77 || 8 quia
BlR || post dicit add. ter b \\ 9 tredeciens centena XXXVII
M. D Plinius IIII 78 |] 10 ister Rb hisister B 1| 11 sub ad
linea in B || assumens b \\ 12 scyticum BR || confestum
Bl l| 13 dai D || 14 amacsobii BD || trogodyte B tragodite
D || termania B1 \\ 15 istro BD \\ 18 borystenes B boristenes
D \\ insula est b \\ 19 celebrata est b || aucete B
ancete b aut cetae D \\ 20 spanis BD spais b l| Neuri Grotius
neutri BD \\ borystenes B boristenes D |1 21 agatyrsi
BD || antropophagi B (eral antropophagia) antropofagi
D || 22 Ripaei Plinius riphei BD ||
15*
228 MARTIANI CAPELLAE
664 tenebris inumbrata. post eosdem montes trans Aquilonem
Hyperborei, apud quos mundi axis continua motione
torquetur , gens moribus prolixitate uitae, deorum cultu,
aeris clementia, semenstri die, fine etiam habitationis humanae^)
praedicanda. uerum Sarmatiae Scythiae Tauri- 5
cae tractus in longitudine habet milia nongenta octoginta,
latitudine septingenta decem. iam nihil in Europa aestimd
memorandum. [quoniam et Hyperboreos sibi Asia uindicauit.]
665 Si autem laeuorsum postRiphaeos montes redeas per io
Oceani septentrionalis tractus, te denuo per Germaniae
Galliarumque et Hiberos populos in Gaditanum ostium
reuocabis. Arimphaei quippe iam in Asia constituti parilem
Hyperboreis uitam degunt cunctis gentibus uenerandi,
ut ad eos uelut ad quoddam asylum confugiant metuentes. is
215 G ultra hos Cimmerii et Amazones ad Caspium mare, quod
in confinio ortus aestiui Scythicum perrumpit Oceanum.
666 post prolixa terrarum et Hyrcania repperitur. ceterum
in Atlanticum litus Oceani remeantes per Aquitaniam extremam
extremaque Europae in Brittanniam reuertuntur. 20
quae insula iacet inter septentrionem et occasum longa
milibus octingentis, lata trecentis. circuitus tricies octies
§ 664 ex Plinio IIII 89 et 91 || § 665 ex Plinio IIII 94
et Solino p. 101, 4—15 |] § 666 ex Plinio IUI 102—104 et
Solino p. 121, 8—11
2 yperborei B iperborei D || motione bD ratione B ||
4 semestri BlD || die b de B dei D || fine,m D \\ 5 sarmaciae
R || scytiae Bl \\ taurice R \\ 6 longitudinem B1 \\ post
octoginta add. VIII b || - 7 latitudo DCCXVII Plinius 1111
91 || 8 yperboreus b yperboreos BR \\ asiam b || glossam
deleui ab interpolatore male docto additam ]] 10 ripheos bR tripheos
B fontes Bl ]] 12 hostium BR || 13 arinfei BR arimfei
b arnifei r \\ 14 yperboreis BR \\ 15 quondam BR quoddam
b quodam r ]] confugiunt Bl || 16 cimmeri RB cimerii
r ]] quia BR quod br || 17 aestiui Salmasius est ibi BR \\
scyticum BR || 18 yrcania BR \\ 19 athlanticum BR |] sub
extremam linea ducta in B || 20 britaniam B brittaniam b
bryttaniam R \\ 22 circuitu patere XXXXVIII . LXXV M Pytheas
et Isidorus tradunt Plinius \\ trecies R \\
LIBER VI 229
et uiginti quinque milia tenet. in uicino eius silua Calidonia
insulaeque quam plures, inter quas Orcades quadraginta
paene iunctae. item Electrides, in quibus electrum
gignitur. sed ultima omnium Tyle, in qua solstitiali temspore
continuus dies, brumalique nox perennis exigitur.
ultra quam nauigatione unius diei mare concretum est.
sed infra confinis est Galliae Hispaniaeque , quibus nisi
Oceani Atlantici prohiberet inruptio Africa misceretur.
nam Velonensis Baeticae ciuitas triginta tribus milibus a
10 Tingi oppido disparatur, quae colonia est Mauretaniae
Caesariensis. huius auctor oppidi Antaeus dicitur.
Africa uero ac Libya dicta ab Afro Libe, Herculis 667
fllio. in confinio est Elissos colonia , in qua regia Antaei
luctamenque cum Hercule celebratur, et Hesperidum horti.
15 illic aestuarium flexuosum, quem draconem uigilem rumor
uetustatis allusit. nec longe mons Atlas de gremio cacumen
proferens arenarum. hunc incolae Adirim uocant.
is usque in confinia lunaris circuli euectus ultra nubium
potestatem. qui ab occasus parte <litora prospectat
2o Oceani, nemorosus, fontibus scatens sed rupibus infecundus.
qua uero Africam spectat, opimus omnis. arbores
praeterea gignit cupressi similes, odore tamen graues,
quae lanam obducunt instar serici pretiosam. per diem
silet, nocte et ignibus micat et tibiis fistula cymbalis tym-
«panisque percrepat Satyris Aegipanisque bachantibus.
§ 667 ex Solino p. 121, 13 — 122, 6 et p. 122, 20 — 123,
16 et p. 124, 11
1 sylua B \\ calydonia R || 3 poene R || 6 unus Bl \\
7 ispaniaeque B spaniaeque R hispaniaeque r || 8 athlantici
BR || africae BR corr. p ) 9 beticae BR \\ ciuitatis
J?1 || 10 mauritaniae R || 11 anteus BR || 12 lybia BR \\
libe Rb liber aut libet B (ab Afro Libyis Herculis filio So-
Ums) \\ 13 lisos B lissos b \\ antei BR \\ 14 esperidum BR ||
orti BR ortus b \\ 16 athlans BR athlas b || 17 addirim b
adiri BR (cf. Mommseni proleg. Solini p. IX) \\ 18 his BlR ||
confinio r || 19 littora D \\ 20 scantens D \\ 21 oma B
omaes b || 22 cnpresse Dl \\ 24 solet B1 \\ 25 satiris D \\
230 MARTIANI CAPELLAE
ultra ipsum ad occasum litus per quadringenta nonaginta
sex milia saltus feris Lybicis occupati. nec plurimum distant
septem montes, qui parilitate cacuminis fratres sunt
appellati, sed elefantorum pleni, ac sunt ultra prouinciam
Tingitanam, cuius longitudo centum septuaginta milium s
est. item Siga oppidum e regione Malacam urbem Hispaniae
contemplatur. in litore quoque Cartenna maiusque
oppidum> Caesarea. item Icosium aeque coloniam. item
Rusgoniae etRusucurus, Saldae etiam ceteraeque ciuitates
atque Igilgili Tubusubtus. flumen uero Ampsaga abest io
669 a Caesarea trecentis uiginti duobus milibus. utriusque
Mauritaniae longitudo decies triginta octo milia , latitudo
quadringenta sexaginta septem. ab Ampsaga Numidia
est nomine Masinissae celebrata. Numidae Nomades dicti.
cuius in mediterraneis colonia Cirta, interius Sicca atque is
Bulla regia. in ora uero litoris Hippo regius ac Tabraca.
interius Zeugitana regio, quae proprie uocatur Africa,
habet haec tria promunturia : Apollinis aduersum Sardiniam
, Mercurii respectans Siciliam , quae in altum procurrentia
duos efficiunt sinus, Hipponensem proximum ab 20
§ 668 ex Solino p. 124, 1—3 etr 20—21 et Plinio V 17 et
19—21 || § 669 ex Plinio V 21 extr. - 24
1 nonaginta (nonoginta ante corr.) aex B LXXVI bD \\
2 libicis BR || 3 a parilitate Vulc. parilitate b paritate
BD || 5 tingitaniam D [] 6 malacam b alacam B malacram
D |] ispaniae Bl || 7 cartenna Plinius V 20 in. et titulus Henzeni
5334 carmenna B carnenna b carnennia D || 9 rusogoniae
bR fl rusuccurus BR rusucurrus b || Salde Plinius aldae
BR || etiae R et, ul uidetur corr. in etiam, B \\ 10 Igilgili
Plinius igibgi B igilgi R || Tubusuptus Plinius et Itin. Anton.
p. 32 et 39 W. tubusubtu BR || et Rusarus add. p ante flumen
om. BRD ]] ambaga BR || 12 mauretaneae Bl || ad octo
add. VII b || 13 quadrangenta R || isaga B saga bR ||
14 Masinissae add. Grotius |f 15 circa bR \\ 16 regio b || ippos
BR ippus b || tabracca B \\ 18 promuntoria b promonturia
R || pro Appollinis coni. Candidum Grotius sed Marlianum
ipsum errasse agnouit Koppius \\ 20 Hipponensem proxismum
ex Plinio addidit Koppius []
LIBER VI 231
Hippone Diarryto. deinde promunturium Apollinis et in
alio sinu Vtica Catonis morte memoranda, flumen Bagrada
ac propinqua Carthago inclita pridem armis, nunc felicitate
reuerenda. demum Maxula Carpi Messua Clypeaque
5 in promunturio Mercurii. item Curubis Neapolis.
Mox alia distinctio: Libyphoenices uocantur qui By- 670
zacium incolunt. quae regio ducentis quinquaginta milibus
passuum circuitur. cuius satio centesimo messis incremento
feneratur. hic oppida Pupput Adrumetus Leptis
io Ruspae Tapsus Tenae Aues Macomades Tacape Sabrata
contingens Syrtim minorem, ad quam Numidiae et Afri- 217 G
cae ab Ampsaga longitudo sunt milia quingenta octoginta,
latitudo ducenta.
Tertius sinus diuiditur in geminos duarum Syrtium 671
is recessus uadoso ac reciproco mari. sed minor Syrtis a
Carthagine abest trecentis milibus. ad maiorem uero per
deserta pergitur, quae serpentibus diuersis ac feris habitantur.
post haec Garamantes. super hos fuere Psylli.
in deflexu ciuitas Oeensis et Leptis magna. inde Syrtis
20 maior circuitu sexcentorum uiginti quinque milium. tunc 672
Cyrenaica regio. eadem est Pentapolitana Ammonis oraculo
memorata , quod a Cyrenis abest quadringenta milia
passuum. urbes maximae ibi quinque: Berenice Arsinoe
Ptolemaida Apollonia ipsaque Cyrene. Berenice autem
§ 670 ex Plinio V 24 et 25 [] § 671 ex Plinio V 26 et 27 ||
§ 672 ex Plinio V 31—33 et 39—40
1 ippone diarryto BR || promuntorium b promonturium
r || 2 bagrada B barcada b bagadra R || 3 inclyta
B || 5 promuntorio b promonturio R || 4 Misua Plinius ||
5 curubis BR curiu b || 6 lybiphoenices B lybiephoenices bR ||
byzacium R bizatium B byzancium r || 8 ratio BlR || messes
BlR || 9 puput B deest hodie apud Plinium || adrometus
BR || 10 ne B tene b tenae R || abes bR abies B || macosmades
b || 12 ansaga BR || ad octoginta add. al XC b ||
16 ad milibus add. passuum b l| 18 Psylli Plinius spylli BR
sphylli b || 19 oeensis Rb (in quo rursum in ocensis correctum)
ocensis B || sertis B syrtis b sirtis R || 20 circuitu ita D
circuit BR circuitus p \\ sescentorum Bl \\ 21 cirenaica B ||
24 ptolomaida B |] uerenice B1 ||
232 MARTIANI CAPELLAE
in extremo Syrtis cornu , ubi Hesperidum horti , fluuius
Lethon, lucus sacer, abest a Lepti trecentis <septuaginta
qninque milibus. ab ea Arsinoe quadraginta tribus milibus
et deinceps Ptolemais uiginti duobus, proculque Catabathmon
et Marmarides et in ora Syrtis Nasamones.
deinde Mareotis Paraetonium. inde Apis Aegypti locus,
a quo Paraetonium in sexaginta duobus milibus. inde
Alexandrea ducentis milibus. totius autem Africae a mari
Atlantico cum inferiore Aegypto tricies quadraginta milia,
ab Oceano ad Carthaginem magnam undecies milies. ab
ea ad Canopum Nili proximum ostium sedecies milies
octoginta octo milia.
G73 Interior autem Africa ad meridiem uersus interuenientibus
desertis habet Leucaethiopes Nigritas et ceteros
monstruosae nouitatis, post quos solitudines fugiendae
ad orientem uersus. fluuius Niger eius cuius Nilus est
prorsus naturae. inter solitudines degunt> Atlantes, qui
218 G neque ulla inter se nomina habent et Soli inprecantur,
quod eos cum messibus semper amburat. hi numquam
674 somniare uidentur. Trogodytae in specubus manent uescunturque
serpentibus striduntque potius quam locuntur.
Garamantes uulgo feminis sine matrimonio sociantur.
Augilae inferos colunt. Campasantes nudi et inbelles
§ 673 ex Plinio V 43—45 || § 674 ex Plinio V 45 et 46
1 esperidum BR || 2 leton BR lecon b [] 3 arasinoe D ||
milibus om. D || 4 ptolomais BD || catabatmon B cathabahtmon
D || 6 mareotis B maraeotis b maroetis D || paretonium
D maretonium B || in B || 8 ducenta milia totius
b |] 9 athlantico Db athlantoco B deinde circuitus t longitudo
add. b || tricies in D legi falso negat Koppius \\ 10 cartaginem
D \} ad om. B1 || 11 hostium BD || XVI . XXVIII M p.
Plinius V 40 extr. \\ 14 leucoetiopes B leucoethiopes 6 leucathiopes
D || nigratis Bl \\ 16 locum recte distinxil Ludeckius
\\ 17 aclantes R aclactes Bl \\ 19 hi b \\ 20 trogoditae
b trogloditae B troglodytae /{ || 21 stridunt neque
Bl || loquuntur b \\ 23 Augylae Plinius autgilae BR autgu-
Jae r || Gamphasantes Plinius ||
LIBER VI 233
externis numquam miscentur. Blemmyae sine capite sunt
atque os et oculos in pectore gerunt. Satyri hominum
nihil habent nisi faciem. Aegipanes quales pinguntur
existunt. Himantopodes debilitate pedum serpunt potius
5 quam incedunt. Pharusi comites Herculis fuere. post
hos finis est Africae.
Aegyptus dehinc, hoc est Asiae caput. quae una ab 675
ostio Canopi ad ostium Ponti habet uicies sexies centena
triginta octo milia passuum, ab ore autem Ponti ad os
i0 Maeotis sedecies centena septuaginta quinque milia passuum.
uerum Aegyptus introrsum ad meridiem tendit,
donec a tergo Aethiopes obuersentur, cuius inferiorem
situm Nilus dextra laeuaque diuisus amplectitur, ut Aegyptum
Nili possis insulam uocitare. nam ab ambitu ciris
cumfiuentis amnis etiam Delta litterae figuram creditur
detinere. sed a principio fissurae ipsius fluuialis ad Canopicum
ostium milia centum quadraginta sex. summa 67&
autem eius pars contermina Aethiopiae multas oppidorum
praefecturas habet, quas nomos uocant, inter quas Mene-
20 laitem Alexandriae regionem, item Libyae Mareotin.
Heracleopolis autem insula Nili est , in qua oppida Herculis,
Arsinoita et Memphita, quae ad summum Delta perueniunt.
Nilus autem ipse incertis ortus fontibus creditur,
cum Iuba rex eum a monte inferioris Mauritaniae de
25 lacu Nilide oriri significet, quod animalibus isdem et argumentis
feturae parilis approbatur. in omni autem Delta
§ 675 ex Plinio V 47 et 48 ]| § 676 ex Plinio V 48 extr.
— 51 et 59 et 62—63
1 esternis BlRl || blemmye bR blemmys B ]| sinea B1 ||
3 egipanes BR || 4 exsistunt B || Himantopodes Plinius iamantopodesi?
imantipodes b imantopedes R || 5 farusi BR ||
hercules BlR \\ 7 egyptus B || 8 hostio BR \\ hostium BR ||
XXVI . XXXIX M p. Plinius [] 9 hore R || 10 meotis BR |j
XV . XLV M p. Plinius || 12 ethiopes BR \\ 15 deltae BR jj
18 ethiopiae BR || 19 nom i?1 [] menalaitem b || 20 lybiae
BR l| mareotis b \\ 22 arsenoita b \\ qui BlR \\ 24 mante
Bl || mauretaniae Bl \\ de B \\
234 MARTIANI CAPELLAE
Nili oppida ducenta quinquaginta fuisse Artemidorus adtestatur.
in litore tamen Aegyptii maris praestantior ur-
219 G bium Alexandrea constituta, ab Alexandro Magno condita,
a Canopico ostio in duodecim milibus passuum iuxta lacum
Mareoticum, qui complures insulas habet tra-<iectusque s
quadringentos , cuius tam longitudo quam etiam latitudo
677 centena quinquagena milia passuum tenent. unde ultra
Pelusiacum ostium Arabia est ad Rubrum pertinens mare,
quod Erythraeum ab Erythra rege Persei et Andromedae
filio uocitatum, a colore etiam dictum Rubrum. nam fons io
est in litore , quem cum greges biberint in rubrum colorem
incipiunt mutare lanas. huius maris oppidum Arsinoe.
678 Verum Arabia tenditur usque odoriferam ac diuitem
terram sed iuxta est Syria multis distincta nominibus. ifi
nam et Palaestina est quae contingit Arabiam , et Iudaea
et Phoenicia et quantum interior habetur Damascene, in
meridiem uergens Babylonia et eadem Mesopotamia inter
Euphraten et Tigrim, qua transit Taurum montem Sophene,
citra uero eam Commagene> et ultra Armenia et 20
Assyria ante dicta. et ubi Cilicia et Arabia quadringenta
§ 677 ex Solino p. 165, 10—18 || § 678 ex Solino p. 165,
18—19 et Plinio V 66 et 67
2 egyptii i? ] 3 alexandria R || 4 cenobico BR canobico
b |] iusta S || 5 traiectusque quadringentos] insulas
quoque pluris amplexus XXX M p. traiectu CL ambitu Plinius
|] 8 ababia D et corr. in arabia (sed r rursus deleta) B l
arabia add. b || 9 erytreum BD || erytra B erytro D \\ perseg
Bl || andromaede B andromede D || 11 littore D ||
12 inquipiunt Bl || 14 ad add. b ante odoriferam || 15 siria
D || destincta Bl \\ 16 palestina BD || qua Plinius \\ congit
B cingit b || iudea BD iudeam b || 17 phoeniciam b fenicia
D ]] 18 babyloniam b babilonia D |f et ex Plinio Liideckius
ex BD \\ mesophotamia b || 19 eufraten D || tygrin
D '|| sophone BD \\ 20 eam BD etiam p || magene Bl [|
et ultra armenia et asyria (asiria RD) ante (antea BlRD)
dicta et ubi Cilicia et Arabia BRD et ultra Armaeniam Adiabene
Assyria aS dca et ubi Ciliciam attingit Antiochia. Logitudo
ei' inter Cilicia & Arabia p || 21 cicilia Bl ||
LIBER VI 235
milia passuum, latitudo autem a Seleucia ad oppidum Eupbratis
Zeugma centum septuaginta quinque milia. Ostra- 679
cine Arabia finitur: a Pelusio sexaginta sex milibus passuum.
Apollonia Palaestinae per centum octoginta octo
5 milia passuum procedens, supra Idumaeam et Samariam
Iudaea longe lateque funditur. pars eius Syriae iniuncta
Galilaea uocatur, a ceteris eius partibus Iordane amne
discreta, qui fluuius oritur de fonte Paniade. secunda
elatio Iudaeae ab Hierosolymis , in quo latere est fons
io Callirrhoe. ab occidente Esseni , qui sine concubitu et
cunctis cupiditatibus uiuunt. hinc aliquanto interius Masada
castellum, in quo Iudaeae finis est. iungitur Decapolis
dicta a numero ciuitatum. redeuntibus ad oram 680
Phoenicjae colonia Ptolemais. a tergo Libanus et Anti- 220 Cf
15 libanus montes, interiacentibus campis Bargilus item
mons sedet. item Syria desinente inter oppida Phoeniciae
Antiochia , quae Oronte amne diuiditur. super eam
mons nomine Casius, cuius altitudo quarta uigilia solem
per tenebras uidet. in Syria fluuius Euphrates nascitur 681
20 a monte qui uocatur Capotes. ibi quoque Marsyas alius
amnis. inter Syriam et Parthiam oppidum Palmyra moxque
Euphrates fluuius, cuius decem dierum nauigatione
in ipsam Seleuciam Parthorum urbem maximam peruenitur.
sed scissus Euphrates laeuorsum in Mesopotamiam
§ 679 ex Plinio V 68—74 in. || § 680 ex Plinio V 74
—80 in. || § 681 ex Plinio V 83 et 88 et 89—90
1 exLfr&tis BR || 2 zeuma BR || ostraciae b || 3 CLXXXVIIII
mil. p. Plinius V 69 || 5 ibymeam R ydime B ydimem b ||
samariam b samarin BR samaria in r (et ante corr. b) || 6 incuncta
R1 \\ 7 galilea BR || 8 paneade bR |] secunda Iatio
B secundum latus b \\ 9 iudeae BR \\ hierosolimis B j|
10 callirroe BR || occidente b occidenti B occidentis R ]|
essenii B1 \\ sene B || 12 iudeae BR [] decaprailis ut uidelur
Bl \\ 14 foeniciae BR \\ 15 et post montes deleta in BR \\
bargylus BR || 16 sedit B1 || siria B || poeniae B1 || 17 antiocia
B1 || 18 Casius Ptinius V 80 cassius BR \\ 19 eufrates
R || 20 marsias B || 21 partiam bR partium B || palmira
BR \\ 22 eufrates R \\ 23 seleutiam R \\ 24 eufrates R \\
236 MARTIANI CAPELLAE
uadit et Tigridi infunditur, dextro autem meatu Babylo-
682 niam petit, quae Chaldaeae caput est. sed redeundum
ad oram Syriae. cui confinis est Cilicia, in qua oppidum
Veneris et Cypros insula et fluuius Paradisus. Ciliciae
Pamphylia sociatur, cuius ultima Phaselis. dehincque 5
Lycaonia in Asiaticam iuris dictionem uersa, quae ab illa
parte qua Galatiae contermina est habet ciuitates quattuor-
683 decim. uerum Pamphyliae iuncta Lycia, a qua incipit
mons Taurus paene mediatenus orbis conscius, quem peragraret,
nisi maria restitissent. quae aliquando flexuo- io
sus euadit et in Ripaeorum montium iuga sub nominum
diuersitate protenditur. nam inter cetera nomina idem
Niphates est Caucasus et Sarpedon. Portarum etiam nomine
censetur et alibi Armeniae , alibi Caspiae. et idem
Hyrcanius Coraxicus Scythicus Ceraunius appellatur. in 15
684 Lycia alius mons Chimaera <noctibus flagrans. haec habuit
oppida septuaginta. nunc triginta sex sunt. Telmesus
oppidum dicitur, quo finitur. hinc Asiaticum siue Carpathium
mare, et quae proprie uocatur Asia, cui ab oriente
Phrygia et Lycaonia, a septemtrione Paphlagonia est. 20
huius longitudo quadringenta septuaginta milia passuum,
685 latitudo trecenta. Armenia altera ab oriente, a septen-
§ 682 ex Plinio V 91—96 [] § 683 ex Plinio V 97 et 98
et 100 in. |] § 684 ex Plinio V 100—102 || § 685 ex Plinio
V 102—103 in. et Solino p. 185, 6—14
1 babiloniam i? ]| 2 caldeae BR ]| 3 horam BR || cilia
Bl || post qua add. -e- b [] 4 cipros B ciprus b \\ et fluuius b
fluuius BR || paradysus bR [] 5 pampilia br pamphilia BR ||
6 licaonia BR || ditionem b dictione R || 7 quae galaciae
R || 8 pamphiliae BR || liciae B licia R cilicia r 1| a qua
bR qua B \\ 9 conscius BR constitutus r || 10 quae BR
qui p || 11 Kipaeorum Plinius ripheorum BR |j 13 nifates
est R nifatest B nimfates est b || syrpedon b || 15 myreanus
BR || coranxicus B coraxicus b coraxinus R || scyticus
B syticus R || Ceraunius Plinius ceraunias BR ]] 16 cimera
BR chimera b \\ 18 carpatium BD || 19 cui ab b quae ab
B ab D || 20 frigia BD \\ licaonia BD || paflagonia BD \\
22 latitudinem CCCXX M Plinius V 102 || alteri corr. in altera
B ul alterior add. b ulterior D ||
LIBER VI 237
trione Pontica. in proximo Caria est, mox Ionia et ultraZ2lCr
Aeolis sequitur.
In Phrygia Celaene antea , in Apamiam commutata.
illic Marsyas et natus et occidit et fluuio nomen dedit et
5 cum Apolline decertauit. denique pars eius Aulocrene
uocitatur, unde Maeander amnis exoritur. Phrygia Troadi 686
imminet. ab aquilone Galatia est, a meridie Lycaoniae et
Pisidiae Mygdoniae confinis est, ab oriente Lyciae, a
septemtrione Moesiae, Cariae. dehinc Tmolus croco flo-
10 rens amnisque Pacto->lus. hinc Ioniae Miletos caput.
ibi etiam Colophon oraculo Clarii Apollinis celebrata.
Maeoniae principium Sipylus Smyrna etiam Homero notissima,
quam circumfluit Meles fluuius. nam Smyrnaeos
campos Hermus intersecat, qui ortus Dorylao Phrygiam
15 Cariamque dispescit. iuxta llium sepulchrum Memnonis
iacet. supra Troadem in mediterraneo Teutrania est,
quae regio Moesorum fuit, ciuitas uero Teutrana Cayco
flumine alluitur. ibi inter omnes Asiae ciuitates Pergaimim
clarius. nam Bithynia initium Ponti est et ab ortu 687
20 Thraciae aduersa a Sagari flumine primos fines habet.
§ 686 ex Solino p. 185, 17 — 186, 3 et p. 186, 13 et 15 et 18
et 20 — 187, 5 et p. 187, 18 et p. 188, 3 — 6 et Plinio V 126 []
§ 687 ex Solino p. 190, 3—5 'habet' et Plinio VI 4 et Solino
p. 190, 5 'ante' —12
1 proxima Bl \\ iania corr. in ionia B a} alania add. b
alania D || 2 eolis BD eoles b |] gequitur. in Phrygia
scripsi redit (redi Bl) in frigiam BD media Doride in
Phrygia p || celene B caelene D |] apaniam D \\ 4 marsias
BD ]] 6 meander BD || frigia troadi B frigia autem
troiadi b frigia a troia D || 7 Lycaoniae Grotius ex Solino lycaonia
B licaonia D || 8 pisidie D || migdonia D micdoniae
B et micdoniae b |] liciae D \\ 9 VII trione D || Moesiae
Solinus p. 186, 1 mysiae BD || carie D caryae B []
H- molus d molus BD \\ 10 hinc ioniae b hioniae B hinc
meonie r hionie R || 11 clari BlR || 12 meoniae BR \\ omero
BR || 13 melis b || smyrneos BR II 14 ermus BR \\ frigiam
BR \\ 15 dispicit R dispexit b || 16 uero teutrana R ||
17 caito b cato BR \\ 19 bitinia B bithinia b britinia R
brithinia r |] 20 traciae BR \\ habitatores post primos add. p
iines ego ex Solino p. 190, 5 addidi ||
238 MARTIANI CAPELLAE
qui fluuius alii fluuio Gallo miscetur, a quo Galli dicuntur
ministri matris deum. haec et Bebrycia et Mycdonia dicta
est, a Bithyno rege Bithynia. in ea ciuitas Prusias, quam
Hylas inundat lacus, quo puer eiusdem nominis dicitur
interceptus. ibi Libyssa locus Nicomediae proximus. in &
688 eo sepulchrum Hannibalis memoratur. dehinc Ponti ora
post fauces Bosphori et amnem Rhesum Sagarimque sinus
Mariandyni, in quo Heraclea ciuitas, portus Acone, ubi
herba ueneni aconitum procreatur, specus Acherusius,
689 qui mergitur in profunda telluris. inde Paphlagonia, ubi io
a tergo Galatia est. sed hic Enetosa etiam ciuitas, a cuius
ciuibus in Italia ortos Venetos asserunt. ibi promunturium
Carambis, quod a Ponti ostio abest milibus passuum
222 G ducentis uiginti, quantum a Cimmerio. ibi etiam mons
Cytorus et ciuitas Eupatoria, quam Mithridates fecerat, is
sed eo uicto Pompeiopolis appellata.
690 Cappadocia autem introuersus recedit. quae laeuorsum
ambas Armenias Commagenemque transcurrit, dextrorsum
plurimos Asiae populos ambiens. ad iuga Tay/i
succrescit in ortu. praeterit Lycaoniam Pisidiam Ciliciam 20
super tractum Syriae means, Antiochiae partem in Scythiam
pertendens. ab Armenia maiore diuiditur Euphrate
fluuio, quae Armenia inchoata montibus Panedriis. in Cap-
§ 688 ex Solino p. 191, 1-9 || § 689 ex Solino p. 191,
10 — 15 et Plinio VI 6 — 7 (uel Solino p. 191, 16 — 18) ||
§ 690 ex Solino p. 191, 19 — 192, 8 et 192, 11 — 14 et Plinio
VI 24 extr.
1 fluuios Bl \\ ali R et corr. in alii B alio b || 2 bebricia
BR [] 3 binitio ut uidetur B bitino b bytino R bythino r ||
bytiniae B bytinia R bythinia r || prutius b \\ 5 lybissa
BR [] 6 annibalis BR hannibalis r || 7 amnum R \\ ressum
B ressem R |] sinus Mariandyni ex Solino p sinusque
ady BR \\ 8 eraclea R || 9 erba BR \\ acerusius BR |]
10 paphlagonia R et deleta 1 B \\ 12 ubi b \\ promuntorio B
promuntorium b promonturium R \\ 14 CCCXXV M p. uel ut
aliis placet CCCL M Plinius \\ quantum scripsi tantum BR ||
chimeris BR \\ 15 cythorus R |f mitridates BR || 17 liuorsum
R [] 18 commaginemque BlR II 21 Scythiam Solinus p.
192, 5 sistiam BR \\ 22 eufratae R |f 23 cappadociae b \\
LIBER VI 239
padocia multae urbes eximiae, inter quas Melita, quam
Semiramis condidit, et Mazaca, quam dicunt urbium ma-
Irem. cui Argaeus mons imminet, qui niues uerticis albicantis
ne aestiuis quidem solibus superfundit. in hac
5 Cappadocia longitudo Asfae undecies centena quadraginta.
Assyrii <Adiabene incipiunt, quos excipit Media in 691
prospectu Caspii maris, quae Caucaseis montibus cingitur.
sed Caucasus portas habet, quas Caspias dicunt, cautium
praecisiones etiam ferreis trabibus obseratas ad externoio
rum transitum cohibendum, quamuis uerno etiam serpentibus
obcludantur. a quibus ad Pontum ducenta milia
passuum esse non duhium est. in Ponto autem sunt
insulae Symplegades, mox regio Margiane sola in eo tractu
uitifera, inclusa montibus stadiorum mille quingentorum,
is difficilis aditu propter solitudines arenosas, quae sunt per
centum uiginti milia passuum. regionis praedictae amoenitatem
Alexander Magnus delegerat et ibi primo nominis
sui condiderat ciuitatem, quae excisa est, et ab Antiocho
Seleuci filio reparata cum nomine patris> eiusdem, cuius g92
20 circuitus habet stadia septuaginta quinque. inde Oxus 223 0
amnis, qui circa Bactram cum eius nominis oppido fluuioque.
ultra Paranda oppidum Sogdianorum, ubi Alexander
tertiam Alexandream condidit ad contestandam
itineris prolixitatem. quippe ibi a Libero dehinc ab Her-
§ 691 ex Solino p. 196, 1 et 17 et Plinio VI 28 et 30 et
Solino 198, 1 et Plinio VI 31 — 32 et 46 — 47 || § 692 ex So-
Jino p. 199, 1 — 200, 4
. 2 sameramis B saemiramis b semeramis R semiramis r ||
mazasa BR || 3 argevts BR || 5 capadocia R || duodeciens
centena L M p. Plinius || 6 assirii B || adgabene b || inquipiunt
Bl \\ 8 caucasis B |] 10 coibendum B l| 13 Margiane
Plinius martianae B martiana D || 15 ac ante propter
add. Bl || solitudinis Bl \\ 18 antioco B \\ 19 cum nomine
BD cognomine b || 20 stadiis LXX Pliniits VI 47 || oxus b
oxis BR || 21 Bactrum Solinus p. 194, 4 bractani BR bactri
b || 22 paranda BR Panda Solinus \\ 22 socdianorum BR ||
23 alexandriam R || 24 post quippe add. emensi p || p. 240, 1
ibi R et fortasse B, quod deleui: mensi in rasura b immensi
p ||
240 MARTIANI CAPELLAE
cule arae sunt constitutae in testimonium laboris [ibi].
illam terrarum partem Laxates fluuius secat, qui Tanais
putabatur, quem Demodamas dux transcendit aliumque
esse perdocuit et ultra Didymaeo Apollini aras cxtruxit.
693 Hic Persicus limes. Scythis iungitur. sed Scythico 5
Oceano et Caspio mari, qua in oceanum Eoum cursus est,
profundae in exordio niues, debincque longa desertio.
post quam Anthropophagi excursus inuios reddidere. post
quos Seres, qui undis aspergunt arbores suas, ut lanugo,
quae sericum creat, possit admitti. aliarum gentium ho- io
mines aspernantur et appositione mercium sine colloquio
gaudent implere contractum. hinc Attagenus sinus Hyperboreis
beatitate consimilis, quo incolae gratulantur qui
circumactu uallium auras nesciunt pestilentes.
694 Dehinc India. nam Ciconas in medio error astruxit. is
sed a Mediis montibus inchoat India. nam in Eoum mare
a meridiano porrecta, salubris Fauonii uegetabilibus flabris,
secundo aestate annis singulis uegetatur bisque frugem
metit. pro hieme Etesias perfert. quinque milia
habuit oppidorum et mundi pars tertia credebatur. Liber 20
primus ingressus Indiam triumphauit. in ea maximi fluuiorum
Indus et Ganges, sed abScythicis montibus Ganges
uenit. et Hypanis ibi amnis inmodicus, qui Alexandri
Magni iter inclusit, sic ut in eius ripa locatae testantur
§ 693 ex Solino p. 200, 5—6 et p. 201, 17 — 21 et p. 202,
2—5 et p. 202, 11 et 14—16 et 17 — 202, 2 || § 694 ex Solino
p. 203, 3 — 7 et 17 — p. 204, 4 et p. 204, 19 et 12 — 17 et p.
205, 9—19
1 uid. p. 239 extr. || 3 demodas Bl || 4 didimeoZf/f \\ apolloni
R || 5 scytis BR \\ scitico BR scithico r || 8 antropophagi
B andropophagi b \\ reddire R || 9 suos Bl (] 10 ammitti
BlR || 11 appositione Koppius fortasse nutla necessitate apposi-
Hon6xa.BR || 12 contractu B \\ a.tta.cenus Solinus p. 202, 17 adtagenusBR
adtagenius r || yperboreisi? || 16 EmodisproMediis ex
Plinio VI 56 restituere uotebat Grotius sed cf. Solinus || 17 uigetauilibus
Bl \\ 18 secunda p bis Solinus p. 203, 6 \\ uegitatur
R || 19 mittit b || 20 mundo BlR || 22 gandes Bl \\
scyticis B \\ gangens Bl || 23 ypanis BR ypamis r ||
LIBER VI 241
arae. latitudo Gangis ubi diffusior uiginti milia passuum,
ubi angustus octo milia , profundus pedibus centum [mi- 224 (f
lia]. ibi reges gentiumque diuersitas tam exercitibus
quam elephantis copiosa. ultra Palibotram urbem mons
5 Maleus, in quo hieme in septentriones umbrae, in austros
aestate cadunt senis alternatae mensibus. in eo loco per
annum quindecim diebus tantum septentriones apparent.
homines fusciores. iam Pygmaei montibus habitant et qui 695
confines Oceano sine regibus degunt. Pandeam gentem
10 feminae tenent , cui prior regina <Herculis filia. in eo
tractu etiam Nysam urbem esse Libero patri sacram montemque
Merum Ioui, unde fabula est eum Iouis femine
procreatum. ibi etiam insulas duas auri argentique metallis
ac fetura praedicandas, etiam uocabulis approbatur,
is nam una Chrysea , Argyrea altera nuncupatur. omnes 696
Indi comarum fuco decorantur alii caeruleis alii crocinis
fulgoribus tincti. gemmis comuntur. fenerationes neglegunt
elephantisque uehi eximium putant. sed in Taprobane
insula maiores elephanti quam Indici, ampliores
20 etiam margaritae sunt. quae patet in longitudine stadiorum
septem milia , in latitudine quinque milia. scinditur
fluuio interfluente atque Indiae praetenta est. in quam
septem dierum iter, ut Romanis nauibus approbatum.
illic et illud mare absque canalibus profundis senum pas-
25 suum altitudine> deprimitur. ibi septentriones non apparent,
uergiliae numquam, lunam ab octaua in sextam
decimam tantum supra terras uident. ibi sidus clarissi- 69T
mum Canopos. sol ortiuus in laeua conspicitur. in naui-
§ 695 ex Solino p. 206, 2—11 || '§ 696 ex Solino p. 206,
14—16 et p. 217, 8—12 et 14 — p. 218, 7 || § 697 et § 698 ex
Solino p. 218, 3 et 12 et p. 219, 7—9 et p. 202, 13—16 (Mommsenus
confert § 693) et p. 219, 9 — 220, 20
2 milia del. Grotius in marg. || 4 urbeT? || 8 fusciores b fustiores
BR fortiores r || iam scripsi nam BR || picmei BR j| 11
nisam D || 12 semine b \\ 15 crysea BD || argirea BD |j 16
cerules D \\ 17 fanerationes B faenerationes b || neclegunt
Bl || 18 elefantisque D || 19 elephantis B elephantes b elefanti
D || 22 india D \\ 26 uirgiliae b || 28 gando BWD1-
MABTIAMUS CAPELLA 16
242 MARTIANI CAPELLAE
gando nullum sidus obseruant, auium quas uident uolatus
secuntur. quaternis per annos mensibus nauigant. homines
ibi corpore grandiores ultra omnium mensuram , rutulis
comis, caeruleis oculis, trucioris soni, nullo linguae
commercio genti alteri sociantur. cum negotiatoribus &
aliis in ripa fluminis merces apponunt ac uix complacitas
mutant. aetas illis ultra humanam fragilitatem prolixa,
ut mature pereat qui centenarius moritur. nulli per diem
225 G somnus. annona eodem semper tenore. aedificia humilia
603 paruaque. uitem nesciunt. redundant pomis. Herculem 10
colunt. regem eum , qui mitior annisque grauior ac sine
prole fuerit eligunt et si in regno prolem susceperit, remouent
hereditarium formidantes imperium. cum quo
tamen alii triginta cognoscunt, et si fuerit prouocatum
septuaginta iudices fiutit. rex Liberi patris cultu compo- 15
nitur et si peccauerit interdicto omni usu et conloquio
iugulatur. culturas et uenatus amant uerum tigridum aut
elephantorum. piscationibus delectantur praesertimque
testudinum, quarum superficie domos familiarum capaces
699 operiunt. dehinc habitant Ichthyophagi , quos Alexander
uesci piscibus uetuit. nec longe insula Solis quae dicitur,
et Nympharum cubile rubens, in qua omne animal ui feruoris
absumitur. mox Ypanis Carmaniae fluuius, a quo
primum aspici septentriones incipiunt. deinde tres insulae
, in quibus hydri marini uicenum sunt cubitorum. in
his Rubrum mare litoribus sinu gemino disparatur. uerum
ortiuus Persicus dicitur propter habitationem Persarum,
qui sinus uicies et sexaginta milia circuitu patet. ex ad-
§ 699 ex Solino p. 22.3, 14 — 16 et 18 — 224, 8 et p. 225,
12—17
1 auium quas uident scripsi auium quasueut BR auium
quas uehunt b auiumquase ut r || 2 sequuntur b || 3 rutilis
6 || 5 commertio BR \\ alteri bR literi B \\ 11 eolant R \\
annisque ex Solino p. 219, 18 add, Liideckius || 17 iungulatur
BlR || 20 ietyofagi BR \\ 22 ferboris Bl \\ 23 Hyani Solinus
p. 224, 3 || germaniae BR corr. p ex Solino || 25 idri
BR || 27 ortibus BlR \\ 28 uicies et sexagies centena milia
Sofaius p. 225, 15 ||
LIBEK VI 243
uerso alter Arabicus uocatur. Carmaniae quoque Persis 700
adiungitur, quae ab insula Aphrodisia inchoat, quae translata
est in Parthicum nomen. littore quo occasui obiacet
milium est quingentorum quinquaginta. oppidum ibi no-
5 bile Susa , in quo templum Dianae Susiae. iuxta Carbyle
siue Barbyta in centum triginta milibus, <in qua sunt homines,
qui aurum in profunda defodiunt, necui sit in usu.
Parthici uero regni nongenta quadraginta quattuor milia
passuum. uerum omnis Media Parthia et Persida ab
io oriente flumine Indo, ab occidente Tigri, a septentrione
Tauro Caucasio, a meridie Rubro mari terminantur. quae
omnes per longitudinem patent tredecies uiginti milia passuum,
per latitudinem octingenta triginta.
Sed Chaldaeae gentis Babylonia caput est , denique 701 \
is Assyria et Mesopotamia propter illius claritatem Babylonia 226 G
uocatur. urbs ipsa sexaginta milia passuum muris amplectitur,
qui ducentis pedibus alti, quinquagenis lati sunt,
nisiquid amplius. nam terni digiti singulis mensurae
nostrae pedibus applicantur. haec interluitur Euphrate.
20 ibi Iouis Beli> templum, qui inuentor fuit disciplinae sideralis.
haec nunc ad solitudinem rediit exhausta a Seleucia.
item in bunc usum etiam Ctesiphontem tertio ab ea
lapide condidere Parthi, ac nunc caput regnorum est.
habitantur etiam abdita Aethiopiae et adusta Trogodyta- 702
§ 700 ex Solino p. 225, 19 — 226, 7 et Plinio VI 137 []
§ 701 ex Solino p. 227, 7—15 et Plinio VI 122 || § 702 ex
Solino p. 229, 7 — 230, 1 et p. 230, 9 — 231, 9
1 germania BR \\ 2 frondisia BR || 3 particum BR ||
litore R || 5 Snsiae Grotius ex Solino p. 226, 3 susae BR \\
6 Babitae Solinus p. 226, 4 \\ centnm triginta quinque milibus
Solinus || 7 diffodiunt b || 8 partici B || 9 partia B \\ 10 VII trione
D || 12 latitudinem D || 12 tredecies b dicies B ter decies
D || 13 DCCCXL Plinius || 14 caldeae BD || babilonia
BD || deinde b || 15 et siria D || 16 uocantur b || 18 nisi
quod BD || 19 eufrate BD || 21 exhausta Grotius exaustate
B exaustae b exauste R \\ a Seleucia Grotius Seleuciae B
seleutiae R || 22 tesipontem R ctesipontem B ctesiphontem b \\
23 concidere BR corr. p \\ parti at B'R || 24 de abdita cf.
Mommsenus ad Sol. p. 229, 7 \\ trogoditarum R ||
16*
244 MARTIANI CAPELLAE
rum et Ichthyophagorum gentibus. sed primi feras cursu
praetereunt. alteri nando marinas beluas uincunt. sunt
et Gorgades insulae obuersae promunturio quod uocatur
Hesperu ceras. has incoluisse Gorgonas ferunt, in quas
a continenti biduo nauigatur. ultra has Hesperidum insulae,
quae in intimo admodum mari sunt. Fortunatas
autem insulas in laeua Mauritaniae constitutas inter meridiem
occasumque non dubium est. quarum prima
Membriona dicitur, secunda Iunonia, tertia Theode, quarta
Capraria, alia Niuaria, quae aere nebuloso et concreto
est. mox Canaria, canibus inmensae magnitudinis
plena. omnes auibus plenae, nemorosae palmiferae, nuce
pinea, mellis copia, amnibus ac siluris piscibus abunaantes.
703 Percursus breuiter terrarum situs, licet ignobilia
quaeque praeteruolansimmorari nonpotui.tamen ut orbem
terrae mariaque ammensa cognoscar, mensuram omnem
breuiter intimabo. a Gaditano freto per longitudinem directo
cursu ad os Maeotis XXXIIII. XXXVII milia passuum.
uniuersus autem circuitus ab eodem exordio per
sinus dictos intra Maeotium lacum CLVH, cum ipsa uero
Maeotide CLXXXII. XC. Europae mensura solius
LXXXH. XCIIII. Africae longitudo XXXVII. XCIIII, la-
227ff titudo in Cyrenaicam eius partem DCCCCX. Asiae uero
longitudo LXIII. DCCL latitudo ab Aethiopico mari ad
§ 703 ex Plinio VI 206—210
1 hictiophagorum B yctyophagorum R || 3 gordades b ||
promuntorio b promuncturio R || 4 esperuceras B espereucheras
6 esperuteras R \\ 1 mauretaneae Bl ]] 8 Norion
Solinus p.230, /fijOndrion Plinii Ubri || 9 de Theode c/. Salmasius
ad Solinum 56, 16 || 19 milia add. p || 21 sinos R U C\ LVIIII
M p. Plinius VI 207 \\ 22 CLXXIII . XC M p. Plinius I. I. ||
24 cuirenaicam R quirenaicam B sirenaicam 6 || 25 LXHI.
DCCCL Bi (LXUI . LXXV M p. Plinius VI 209) || adom.fl U
LIBER VI 245
\
Alexandream iuxta Nilum sitam per Meroen et Syenen
xvnT xxv.
Exposita est terrae, quam ipsa peragraui, aequorumque
mensura; nunc ad artis praecepta, ut iussum est,
5 ueniemus.'
Dixerat, at Paphie paulum contractior ore 70i
mora intricante laeditur,
nixaque mox famulis marcentia terga reclinat
magisque lassa pulchrior.
10 hic dudum roseas inter resoluta puellas
Voluptas <inquit anxia
'unde haec tam duris immitis rustica memhris
peregit orbis circulum, ,
et tantos montes fluuios freta compita currens
i5 delere uenit taedia?
hanc ego crediderim sentis spinescere membris,
neque hirta crura uellere.
namque ita puluerea est agresti et robore fortis,
iure ut credatur mascula.'
20 quo dicto Iocus ministris Veneris suscitatur ipsique Cythe- 705
reae, cui de proximo, susurratim decenter adrisit. quam
Arcas nutu hilaro et quo eam> solitus intueri propter diuum
reprehensiones circumspectus inhibuit. uerum Pronuba
propter assidens 'nihil mirum' inquit 'si propere
25 Venus cum deliciis famulitioque tam comi appulsa est
lasciuire. nam et nuptialiter laeta est et blanda semper
arridente Cyllenio'. et cum dicto Geometria praecipitur
ad promissa properare sed ita, ut summa quaeque perstringens
fastidium non suscitet tarditate. tum illa 706
1 alexandriam R || 2 XVIII . LXXV M p. Plinius l. I. ||
ad XVIII add. al XV . III b || 6 ad B || paphie b paple B
paphile R || ora r || 9 magisque Luciatms Miillerus magis
quod BR || laxa Rl | 12 montis B || 17 neque irrita B nec
irta b neque irta D || 18 et agresti b || 20 cytereae BD ||
21 arrisit i>D || 23 inihuit B \\ 27 dictu BlR \\ 28 praestringens
Rb praestinges B corr. p || 29 ante tum add. k B \\
MARTIANI CAPELEAE
'Omnis mea quae in infinitum propagatur assertio,
numeris lineisque discernitur, quae nunc corporea tum
incorporea comprobantur. nam unum est quod animi
sola contemplatione conspicimus, aliud quod etiam oculis
intuemur. uerum priorpars, quae numerorum regulis 5
rationibusque concipitur, germanae meae Arithmeticae
deputatur. alia est linearis atque apodictica huius pul-
22S<?ueris erudita cognitio, quae quidem ab incorporeis procreata
ac sensim in multiplices formas effigiata tenui ac
uix intellectuali principio in caelum quoque subuehitur. 10
707 quod quidem incorporeum inuisibileque primordium commune
mihi cum Arithmetica repperitur. nam monas
eiusdem insecabilis procreatio numerorum est, mihique
signum uocatur, quod utpote inconprehensibile partenulla
discernitur, apud illam dyas lineam facit, mihi linea in 15
longitudineui ducta latitudinis nihil prorsus adquuit.
superficies item mihi tam longe lateque diffusa sine profunditate
censetur, illi numerus, qui cunctis accedere speciebus
gregatim singulatimque potest, nisi rebus incidat
incorporeus inuenitur. ergo incorporea utriusque 20
principia.
708 Verum primae apud me formaudorum schematum
partes duae: una quae dicitur planaris, quam errurebov
Graece soleo memorare, alia solida, quam crepeov dicimus.
et prioris principium est cr|ueIov, quod punctum 25
uel signum Latiariter appellatur; consequentis superficies,
quae eTrupaveia dicitur. punctum uero est, cuius pars
nihil est, quae si duo fuerint, linea interiacente iunguntur.
linea uero est, quam Ypauurjv uocamus, sine latitudine
1 finitum Bl \\ 6 conspicitur b |l aritmeticae Bl \\ 7 apodictica
b optica BR \\ 9 sensib- r ]| in add. p || 10 subueitur
B || 11 incorpoream Bl || 12 aritmetica B \\ 13 progregatio
Bl j| 17 itim BlR || 18 accedere BlR \\ 19 singillatimque
r || 22 scematum BR || 23 epipedon BR Graecos
terminos in p deinceps emendatos esse singillatim non notabo
24 stereon BR stirion b || 25 simion BR [] 26 latialiter R
ad consequentis (corr. ex consequentes) add. b al quens
27 epiphania BR || 29 grammen R gramen B ||
LIBER VI 247
longitudo. <linearum aliae directae sunt quas euGeiac 709
dico, aliae in gyrum reflexae quas KuKXiKdc, non nullas
etiam ^XiKoeibeTc, alias KauiruXac pro obliquitate discrimino.
quae tamen lineae punctis utrimquesecus inclusduntur,
sic uti ipsae quoque superficiem circumcingunt.
superficies est, quae longitudinem et latitudinem tantum
habet, profunditate deseritur, ut est color in corpore.
hanc emcpaveiav Graeci dixere, et ut dixi eius termini
lineae sunt, siue plana sit siue sinuosa.
710
10 Planus autem fit angulus in planitie duabus lineis se 229 1
in uicem tangentibus et non unam facientibus ad alterutrum
inclinationem. quando autem aeque intra se tenent
angulum lineae et directae fuerint, directilineus dicitur
angulus et Graece euGuYpauuoc. quando autem directa
15 super directam iacentem> stans dextra laeuaque angulos
aequales fecerit, directus uterque est angulus, et illa superstans
perpendicularis dicitur, sed Graece KdSeToc.
angulus maior directo obtusus dicitur, minor directo acutus.
definitio est res, quae alicuius est terminus. forma est
20 res, quae exaliquo uel aliquibusterminiscontinetur. circulus
est figura planaris, quaeuna linea continetur. haeclinea 711
Trepicpepeia appellatur, ad quamex una nota intra circulum
posita omnes directaeductaelineaeaequalessunt. punctum
autem est circuli media nota. diametros est directa linea
25 quaedam per punctum supra dictum ducta , quae orbem
aequalibus partibus diuidit. hemicyclium est figura, quae
diametro et peripheria media, quam eadem diametros distinguit,
continetur. lineae tres directae diuersa positione
faciunt trigonum, quattuor tetragonum, multae polygonum.
1 GYTias B ertias D || 2 girum D || cyclicas B cididas
D [| 3 elicoides BD \\ campelas BD cambelas b \\ discriminis
Bl || 5 sicut bD \\ 8 epiphaniam BD || 9 figuras margini
cod. B deinceps appiclas omisi || €YrY (ti D) TPAMMOC
BD || 17 catetos BR || 18 directa BlR || 19 ex aliquo bR
alico B || 20 alico corr. in aliquibus B ex add. b aliquibus R
21 ex ante una add. r || 2 perepiphania BR perypiphania b
26 emicyclium B emiciclium R || 27 perepiphania BR \
media| cf. ad p. 67, 9 fl 29 poligonum BR ||
248 MARTIANI CAPELLAE
et hae planae figurae dicuntur. quarum sunt genera tria.
quorum unum directis lineis clauditur, quod Graeci euGu-
Ypauuov uocant. aliud quod inflexis, quod KauTiuXo-
Ypauuov dicunt. tertium quod directis simul curuisque
712 lineis aptatur, quod uiktov dicunt. euGuYpauuoc igitur
et TpiTrXeupoc et TeTpdTrXeupoc et TroXuTrXeupoc dicitur.
TpmXeupoc tres habet formas. nam trigonus est aut
icoTrXeupoc, quod Latine aequilaterum dicitur, quod tribus
paribus lineis lateribusque concurrit; aut icocKeXf|c
.230ff quod ex tribus lineis duas aequales habet, quibus quasi
cruribus insistit, denique aequicrurium uocitatur; aut
cKaXnvoc, quod omnes tres lineas inter se inaequales
habet. euGuYpauuoc item TeTpdnXeupoc quinque species
habet: primam quae quattuor aequalibus lineis et directis
angulis sustentatur, quod schema tetragonon dicitur. se- i
cunda species,quae directiangula est, non aequilatera, etdicitur
eTepourjKr|c. tertia aequilatera est non tamen directiangula
et dicitur pou{3oc. item quae ex aduerso sibi latera
aequalia et contrarios angulos inuicem sibi aequales habeat
et neque omnia latera in uicem sibi aequalia neque angu- 20
los directos et dicitur poupoeibr|c. [item quae nec latera
sibi in uicem aequalia nec angulos directos sed acutos et
obtusos et dicitur pou(Joeibr|c]. extra has formas quicquid
quadrilaterum est TpaTreCiov uocatur. parallelae
sunt directae lineae, quae in eadem planitie <constitutae 25
1 hae BR eae br || 2 CYTYrPAMMON BR || 3 KAMni-
(YK)rPAMMON BR \\ 4 curuis B'R \\ 5 Ml (Y/<) KTON BR ]|
eutygrammus B eutygramnus R \\ 6 tripleuros et tetrapleuros
et polypleuros BR \\ 7 tripleuros BR || est add. p I
8 isopleuros BR & isoaequus ide e add. b || 9 partibus R \
TICOCK6A6C5 ICOCK6A6C bR \\ 11 uocitatur^ || 12 CKAA
(A R) 6NON BR \\ 13 habeant BlR || eutygrammos BR eutygramnos
b |I tetrapleuros BR ij 15 scema BR \\ 16 post
species add.^b \\ 17 €T€pOMHKCC BR \\ 18 PONBOC R II
latere Bl |I 19 qualia Bl \\ 20 quae ante ncque add. b ||
21 PONBOIANC B PONBOCTANC b PONBOIAN6 R \\ item
quae — et dicitur PONBOHCTANC (ctnqnirXeupoc p) om. BRD
add. b in marg. nihili sunt neque leguntur Euclid. I 33 \\ 25 plantia
/{ planitia B planitie b \\
LIBER VI 249
atque productae in infinitum nulla parte in se incidunt.
dictum de tetrapleuris , quorum similitudo polypleura
schemata potest docere. in his autem pentagona hexagona
et cetera euthygrammi generis continentur.
5 Sequitur secundum schematum genus, quod curuis 713
lineis informatur, quod KauTruXoTpauuov appellatur, cuius
species duae sunt. una quae integri circuli rationes tenet,
nam integer est cum ad eius circumferentiam ab uno
centrali lineae protentae undique aequales sibi sunt. alia
0 quae obducti circuli diuersitates ostendit. tertium genus 714
est planorum schematum, quod uiktov uocant. quod
partim curuis lineis, partim directis includitur, ut est semicirculus,
cuius ut supra dixi gyrum curua linea facit et
alia directa, quae linea sic ut dixi bidueTpoc dicitur, La-
5 tine distermina,> quae si in circulo pleno sit, per centrum
eius ad utramque circumferentiam peruenit. 231(7
In his generibus planorum alia schemata dicuntur 715
ergastica, alia apodictica. ergastica sunt, quae faciendae
cuiuslibet formae praecepta continent. apodictica quae
1 probandi quod asseuerant adferunt documenta. uerum
Graecis nominibus sic appellantur. primus cuctotikoc,
secundus TunuaTiKoc, tertius dvctT paqpoc, quartus erYpatpoc,
quintus TrepiYpaqooc, sextus TrapeuftoXiKoc, septimus
TrpoceupeTiKOC TuriuaTiKoc est qui docet quibus argumentis
lineas praecidamus ad imperatum modum. cucraTiKqc
dicitur quo docetur, quibus argumentis propo-
2 polipleura D || 3 scemata BD || pentegona D || exa-
?ona BD \\ 4 eutygrammi B eutigrammi D \\ 5 scematum
BD || 6 KANTTYAbrPAMMON D KANnYAOrPAMMON B
7 post integer add. est BD \\ 10 post ostendit add. k B
11 scematum BD \\ 12 partem bis BlD || includit bD
13 girum D \\ 14 diametros BD \\ 15 disterminato D dimetiens
coni. Bollgerus l. I. \\ 21 systaticus BR || 22 Tnr||aaTikoc
el hic et postea Grotius itmematicus BR || anagraphos b
anagraphas BR || engraphos b engraphas BR l| 23 perigraphos
b perigraphas BR \\ parembolicus BR [| proseureticus
BR (proseuretibcus B') || Tur|uaTiK6c Grotius systaticus R
systatias B || 25 cuctotikoc Grotius itmematicus (corr. ex
anagraphos) B itmematicos R || 26 anagraphos (ita etiam R)
dicitur quo docetur om. Bl || dicitur om. R \\
252 MARTIANI CAPELLAE
720 discrepant dcuuueTpoi sunt. ex his alogae tredecim fiunt.
quarum prima dicitur uecri fiXoToc. secunda eK buo
6vou.dTUiv fiXoToc: huius species sunt sex. quarum prima
233 G dicitur rrpujTri oiXoToc, secunda similiter beuTefja, item
TpiTri et ceterae deinceps. item tertium genus dicitur £k 5
buo uecurv TrpujTri fiXoToc et similiter ut supra. quartum
£k buo udcujv beuTepa fiXoToc. quintum genus dicitur
uei£ujv fiXoToc. sextum pryrov Kai uecov buvauevri
fiXoToc. septimum buo ueca buvauevri fiXoToc. octauum
dTroTouri fiXoToc. huius species sunt sex : prima io
secimda tertia et deinceps dicuntur ut supra. nona \iict\c
dTroTou.fi TrpujTri fiXoToc. decima dTroTOuri beuTepa
fiXoToc. undecima eXdrrujv fiXoToc. duodecima ueTd
pnToO uecov to 8Xov Troiouca fiXoToc. tertia dec/ma
ueTd udcou uecov to oXov Troiouca fiXoToc. hae omnes 15
mixtae ceteris lineis dum aut trahunt suas aut alienas
1 a {om. R) CYMM€TPAI BR || sequentia ex Euclide X\H2
(uol. II p. 137 Aug.), ex quo desumpta sunt, emendauit Botlgerus
|| 2 M€C€*AOr*OC (alogos b) B mesolotos R \\ decim
{scil. tredecim) — secunda om. R1 || cK BR || otio 6vo|a<i-
Tiuv Bottgerus AYONON (0 add. B) MATON R et punctis suppositis
B M€CH DYNAMIN add. b || 3 AAOrOC BR \\ 4 prote
alogos BR || deutera BR alogos add. b || 5 tritae B trite R ||
ec (et Bl) dio (dyo R) meson prote alogos BR \\ 7 ec (et ^1)
dy (o add. B) meson deut- (e add. B) ra alogus (alogos b) BR \\
8 mizon (micton b) alogos BR || sextem R, deinde reton
KAIMCOI AYNAMCNH AAOTOC (AAOIOC R) BR (ec dimese
dinamin alogos add. b) corr. Boltgerus \\ 9 A (A/l) Y0M6CA
AYNAM€NH BR (mese dinamin alogos ai omesa dinamene
alogos add. b) corr. Koppius \\ AAOrOC R MOTOC B \\ octaua
BR corr. p \\ 10 diroTO|Lifi p attoto R ATTOTO B \\ MNAAOTOC^
apotome alogos add. b MHAAOIOC R l| 11 H&nc
Boltgerus M€CH BR \\ 12 ATTA|(0«)TO MH TTPOTH AAOrOCBR
|| AnOTOMH BR ATTATOMH b || €T€PA B A€YT€
PA bR || 13 et 14 AAOTOC BR || 13 tXdTTuiv Bdttgerus
CAACCON B {supra AA add. me b) ACCON R \\ MCTAPHTOY'
M€CON TOAON (N om. B1) TTOIOYCA (nOYOICA B
nOYIC b) AAOTOC BR \\ 15 M€TA M€C0Y (MCCON b)
M€CON (CO del. b) OAON TTOYOICA (TTOYOC b TTOIOYCA
R) AAOrOC (AOrOC R) BR (t6 add. Bottgerus \\ haec B1 \\
16 certus BlR ][
LIBER VI 253
uires accipiunt, diuersis rationibus certos spatiorum modos,
quos Graeci xujpia appellant, demonstrant.
Haec de planis dixisse sufficiat. nunc de solidis, quae 721
CTeped dicimus, uideamus. crepeov schema , quod longi-
5 tudine latitudine altitudine constat, cuius extremum superficies
est , ut in planis linea. subsistit autem solidum
schema planorum schematum superficie. nam subiacenti
trigono pyramis imponitur, circulo conus aut cylindros,
quadro cubus, et cetera similiter. sphaera sane intrinse- 722
io cus capax omnium circulis subsistit, in quos resoluitur.
soliditas uero efficit schemata generalia, <quae dicuntur
a Graecis pyrames. item prisma , id est sectio, quae instar
schematis est. item cubus. item conus. item cylindrus.
item sphaera. his adduntur nobilia schemata ex
15 his composita oKTdebpoc item biuoeKdebpoc item ekocdebpoc.
quae cuncta ut ordine suo monstremus in puluere,
haec primitus concedenda fas sit. ab omni signo ad
omne signum directam lineam ducere et terminatam dire- 234 G
ctam per continuum in directam emittere, et omni centro
20 et interstitio circulum scribere, et omnes directos angulos
in uicem aequales sibi esse, et omnem directam lineam
terminatam quantum uidetur producere, et si in duas directas
lineas directa linea incidet intus et eadem parte
duos angulos duobus rectis minores faciat , ex illa parte
25 qua sunt minores duobus rectis directas lineas conuenire.>
communes animi conceptiones sunt tres : quae eidem ae- 723
qualia sunt, etin uicem sibi aequalia sunt; et si aequalibus
aequalia addas, tota aequalia esse ; et si aequalibus aequalia
adimas, aequalia sunt reliqua.' haec cum permissa 724
2 x^pfa Bdtlgerus coras BR \\ 4 sterea B steria R stiria
b || stereon BR stirion b || 4 et 7 seema BR || 6 solum
jR [] 7 scematum BR || 8 cilindros BR cilindrus b || 9 cibos
B cubos b cybos R || similia b |[ 11 et 14 scemata BR ||
11 quod D || 12 pyramis B || 12 scematis BD || cibus BD
cubus b || cilindrus D || 15 octaedros BD || duodece- (ae B)
dros BD || icosaedros BD || 17 primitus B \\ concidenda
Bl || 23 incidens B (ad fuerit add. s. fuerit b) || ad eadem
add. s. in b || ad parte add. s. sua b || 25 ad conuenire.
add. s. fas sit b || 26 communis B'Rl ||
254 MARTIANI CAPELLAE
conspiceret, lineam in abaco rectam ducens sic ait 'quem
ad modum potest super datam directam terminatam lineam
trigonum aequilaterum constitui?' quo dicto cum plures
philosophi , qui undiquesecus constipato agmine consistebant,
primum Euclidis theorema formare eam uelle
cognoscerent, confestim adclamare Euclidi plaudereque
coeperunt. cuius laudibus etiam ipsa Geometria plurimum
gratulata, se per sectantis gloriam sublimari prouehique
cognoscens ab eodem, libros eius, quos casu apportari
conspexerat, festina corripuit, atque in ceterae astructionis
doctrinaeque documentum Ioui ac senatui caelitum
offerens intimauit. quo facto et doctissima cunctarum et
benignissima comprobatur.
< LIBER VII
DE ARITHMETICA
Postquam conticuit prudens permensio terrae,
Innuba sollertes curam quae instigat in artes,
sic abacum perstare iubet, sic tegmine glauco
pandere puluereum formarum ductibus aequor.
altera tunc etiam gerularum accire iubetur
germanam doctae mundum quae admensa sororis.
2 supra b \\ 5 eoclidis BlR || 6 oclidi BR eoclidi b
8 gloria b II proueique i || 9 apportare BR corr. p
10 inter br || asstructionis i? || 11 ioui b obi B iobi R
subscripluvi MARTIANI MINNEI (MINNEI B) FELICIS CAPELLAE
AFRICANI CARTHAGINIENSIS DE 6EOMETRIA
(GEOMETRICA B) LIBER VI EXPLICIT in BR || 14 inscriptum
INCIPIT DE ARITHMETICA (ARITMETICA ^1) LIBER
VII (SEPTIMVSi)) in BD FELICITER add. B || 18 clati-
C0 5l ||
LIBER VII 255
nec mora digreditur. tunc rursus dia Voluptas
ipsius aelheria Cylleni immurmurat aure
'cum doctas superis> admirandasque puellas
adprobat Armipotens, tu optati lentus amoris
i gaudia longa trahis captumque eludis honorem?
seria marcentem stupidant commenta maritum.
talia conplacita spectat fastidia uirgo:
nec te cura tori nec te puer ambit herilis
nec mea mella rapis? quaenam haechymeneia lex est?
10 in Veneris agro Pallas sibi uindicat usum :
quam melius thalamo dulcis petulantia feruet.
casta maritalem reprimit Tritonia mentem,
et nuptae non aequa uenit: poscenda Dione est
conueniensque tibi potius celebrare Priapum.'
15 liis Atlantiades auditis licet risum inhibere uix posset, ne
infacetus tamen et impar lepidulis haberetur, hilaro susurramine
sic respondit
Uicet urgeas Voluptas
thalamos inire suadens,
20 tamen exeret peritas
breuis ambitus puellas:
demumque nec iugalis
cessator intricatus
tardabo fulcra lecti
» et siquid illa nostrae
Veneris feret Voluptas
nec uobis abnegabo:
furtis modo adlubescat,
et clam roseta paruae
5 eludis b laudis BR || 7 fastidia nesoio quis post Vulcanium
sed ante Grotium fastigia BR || 8 herilis b || 9 haec om.
Bl NEC R || hymeneia lex in rasura B HYMELEA R ii imenela
Rv || 10 uendicat b || 11 feruit Blr '\\ 13 dionae
B'Rl || 14 piapum Bl || 15 atlantiades B athlantiades b
alantiades R adlantiades r || 16 infracetus r || lepedulis
Bl || habetur R || 18 urges BR urgueas b || 19 talamos
RlB || 22 demnm b || 24 fulchra b \\ 25 si om. Bl \\ 26 feruet
R> || 28 furiis b \\
256 MARTIANI CAPELLAE
liliaque det papillae.
ne nunc sensu iugalis
ferat pudore morsum
et uulsa fellis atro
laceros trahat capillos.' 5
727 quo dicto <renidens et plus solito laetior Voluptas ad Venerem
regressa cuncta eius auribus intimauit. quae deliciosa
mollitie et interrumpente genas rubore paene prodidit
susurrata tuncque marcidulis decenter paeta luminibus
Maiugenam conspicata quodam aspectu promittentis 10
inlexit, quam Saturnia de propinquo uelut deprehendentis
728 castigabat obtutibus. quae dum geruntur Paedia, quae
egressa dudum, cum alia femina miri decoris ingreditur,
cui quaedam maiestas nobilissimae uetustatis et ipsius
Tonantis natalibus ortuqiie praecelsior uultus ipsius lu- 15
mine renidebat. quae etiam miraculis quibusdam capitis
reuerenda uidebatur. nam primo a fronte uno sed uix intellegibili
radio candicabat, ex quo item alter erumpens
quadam> ex primo linea defluebat. dehinc tertius et quartus
tumque etiam nonus decuriatusque primus honorum 20
reuerendumque uerticem duplis triplisque uarietatibus
circulabant. sed innumerabili radios multitudine prorumpentes
in unum denuo tenuatos miris quibusdam de-
729 fectibus contrahebat. huius autem multiplicem pluriformemque
uestem quoddam uelamen, quo totius naturae 25
opera tegebantur, abdiderat. digiti uero uirginis recursantes
et quadam incomprehensae mobilitatis scaturrigine
uermiculati. quae mox ingressa septingentos decem et
A37<rseptem numeros conplicatis in eos digitis Iouem salutabunda
subrexit. tum Philosophia ut Tritonidem propter so
2 NEC Rne B nunc add. br || sensu scripsi sensus BR ||
3 ferat pudore morsum scripsi feralis cura morsum BR j|
7 delitiosa BD || 9 peta BD poeta b || 10 conspicatur
BlD || 11 deprehendentis D de prudentis B &l dephendentis
add. b jj pedia B poedia D || 16 ei iam b [] 20 decoriatusque
b || 21 duplicis Bl \\ 24 contraebat Bl |] plurimiformemque
B || 27 nouilitatis Bl || 28 septingentis b ||
29 numeris b || eius r || 30 surrexit Bl || tritonidam corr.p \\
LIBER VII 257
astabat, quid numero tali Arithmetica intulisset exquirit.
cui Pallas 'proprio' inquit 'Iouem nomine salutauit'. ac
tunc illi radius, qui primus emerserat, conliniatae lucis
nitore porrecto ipsius Iouis uerticem luminauit. quibus
5 miraculis radiorum innumera repente multitudine prorumpente
non nulli tellustres siluicolaeque diui Herculem
conspicati opinantes eam hydreo germine pullulare. ac
tunc oborto terrigenis mussantibus murmure puer ille piceus
iussus admonere silentium. uerum feminam Pytha-
10 goras ut inter sapientes stabat usque abacum consecutus
idemque iam artem promere cupienti quandam lactei luminis
facem officioso consistens munere praeferebat.
tum illa antequam iuberetur quid adportet expromere, sic
exorsa
15 'Non ignota caelo nec rebus mundanis ignorata quas 730
genui aducni, superi, uestrum quidem nil dedignata concilium,
quamuis singulos uos uniuersosque recenseam ex
meis ramalibus germinare. tuque potissimum, quem principalis
ante cunctos procreauit emissio, tuae singularis
20 primigeniaeque naturae fontem Iuppiter recognosce. nec
despicabilem uetrum omnium matrem Mercuriale quod
habeo me faxit officium, cum prosapiam arcanae sortis
originisque primordialem uobis studeam comprobare.
quae cum in terris exerceor, astrorum populus recogno-
*5 scat honorandam suae multitudinis genetricem.
<Prae cunctis igitur adfata sacra monas esto, quam 731
ante cuncta uibrantem sociati postmodum numeri principia
docuerunt. quae si species est accidens cuilibet extantium
primo, priusque est quod numerat quam illud nu-
1 aritmetica BR || inquirit Rl \\ 2 inquid B1 || 3 ille b ||
qui oi». BlR || 6 tellustres Vulc. telluristres B tellurestres
Afl || 7 ydreo BR \\ pollulare BlR || 8 murmorent Bl ||
9 pytagoras BR \\ 10 stabat b estabat B exstabat r || consecatus
BR ** consecutus b \\ 12 'pacem BlR \\ ad munere
artd. at lumine b \\ 14 est post exorsa add. b \\ 16 superi
scripsi super BR || 20 primigeneque b || 21 descapicabilem
R || mercoriale BlRl || 22 prosapientiam R \[
23 primordialim BlRl fl 25 genitricem br ||
MABTIANUS CAPBLLA 17
258 MARTIANI CAPELLAE
merandum, rite eam ante ipsum, quem principem dixere,
ueneramur. nec dissimulabo ex eo quod monas retractantibus
unum, solum ipsam esse ab eaque cetera procreari
23SQ omniumque numerorum solam seminarium esse solamque
mensuram et incrementorum causam statumque detrimen- 5
torum. quae tamen ubique pars est ubique totum, dum
per cuncta perpetua: neque enim quae est ante extanlia
et quae post absumpta non absconditur, potest non esse
perpetua. hanc igitur patrem omnium Iouem rite esse
nominatum, quod quidem idealis illius intellectualisque 10
speciei uis causatiua testatur. ad cuius exemplum unum
deum unum mundum> unumque solem singularemque
lunam, elementa etiam, IUIquae extant, singula memorari.
licet Aristoteles, uuus e sectatoribus meis, ex eo quod
unum solum ipsa sit et se quaeri semper uelit, cupidinem 15
adserat nominatam quod se cupiat, si quidem ultra nib.il
habeat et expers totius elationis aut copulae in se proprios
detorquet ardores. hanc quoque alii concordiam hanc
pietatem amicitiamque dixere, quod ita nectatur ut non
secetur in partes : tamen rectius Iuppiter nuncupatur so
quod sit idem caput ac pater deorum.
732 Denique cum unum facta iu quodcumque defluxerit,
licet eius linea insecabilis ac sine latitudinis significatione
fundatur, dyadem tamen facit. quae dYAS quod sit prima
procreatio a non nullis genesis dicta. quod autem inter 25
eam ac monadem prima coniunctio est consortiumque
consimile, luno perhibetur uel coniunx uel germana praecedentis.
est autem medietatis capax. nam bona malaque
participat. eadem discordia ex qua aduersa oriantur,
utpote quae prima poterit ab adhaerente separari. in bonis so
3 ab eaque D ab ea adque (corr. in atque) B || 8 absconditur
D abscenditur B scinditur b || 10 supra illius add.
omnibus b H 13 IIII quae extant scripsi in quo extant BR II
memoraui b || 14 aristotiles BlR l| 16 ad ultra add. se 6 ||
17 proprium BlR \\ 20 iupiter R | 21 fit BlR || 24 diadem
BR || dyadas B1 || 25 a om. R \\ post dicta add. b [I
29 ex qua Vulc. et quae BR \\ oriuntur b riantur B \\
30 utpute R || aderente B> \\
LIBER VII 259
uero eadem iustitia, quod duobus aequis gaudeat pariter
ponderatis. eademque societas, quod uinculum quo media
conectantur habeatur utrimque commune. ab hac numerus
auspicatur et est opinabilis corporatio motusque
5 primi probamentum. elementorum etiam mater: nam de
dyade quartus elementorum [etiam mater] numerus procreatur,
primaque forma paritatis est. 23g
trias uero princeps inparium numerus perfectusque 733
censendus. nam prior initium medium finemque sortitur
10 et centrum medietatis ad initium finemque interstitiorum
aequalitate conponit. denique Fata Gratiarumque germanitas
et quaedam uirgo, quam dicunt 'caeloque ereboque
potentem' huic numero colligatur. ex eo etiam per-
. fectus quod perfectos gignit senarium nouenariumque.
15 cuius auspicio preces tertio ac libamina repetuntur. tres
symphonias continet harmonia id est diapason hemiolion
diatessaron. in tria se spatia temporis cursus alternat
ideoque tribus diuinatio memoratur. idem mundana perfectio
est. nam monadem fahricatori deo, dyadem male-
20 riaeprocreanti, triadem idealibusformisconsequenteraptamus.
animam uero rationis et iracundiae cupiditatis-<que
distribuere trigario.
Quid tetradem dicam? in qua soliditatis certaper- 734
fectio. nam ex longitudine ac profunditate conponitur
25 decasque plena his quattuor numeris gradatim plicatis integratur,
id est uno duobus tribus quattuor. item hecatontas
a decade quaternario cumulatur id est decem uiginti
triginta quadraginta, qui sunt centum. et item a
ceutum quattuor numeri reddunt mille id est centum du-
30 centi trecenti quadringenti. sic decem milia ceteraque ex-
1 anle quod add. -s- b || 2 medio BlR || 5 elimentorum
Bl aliorum supra add. b || 6 diade R l| etiam mater om. p ||
n&ra ante numerus add. Bl || 12 Verg. Aen. VI 247 || 16 sinfonias
B symphonias b sinphonias R || armonia BR || emiolion
bR emolion B \\ 17 triu se B trias R || alternae R \\
19 materiei b || 20 procreandi b \\ 22 trigario Grotius tricario
BR || 25 plicatis Monac. 1 plicitis BD || 26 unum b \\
tres BD corr. p || aecatontas B ekatontas D ||
17*
260 MARTIANI CAPELLAE
crementa complentur. quid quod quattuor anni tempora
frontesque caeli elementorumque principia esse non dubium
est? hominum etiam quattuor aetates quattuor uitia
quattuorque uirtutes. hic numerus quadratus ipsi Cyllenio
deputatur, quod quadratus deus solus habeatur.) 5
735 Sequitur pentas. qui numerus mundo est adtributus.
nam si ex quattuor elementis ipse sub alia forma
240 G quintus, pentade est rationabiliter insignitus. qui quidem
permixtione naturali copulatur. nam constat ex utriusque
sexus numero. trias quippe uirilis est, dyas femineus 10
aestimatur. apocatastaticus etiam dicitur et siue cum aliis
inparibus siue cum suo genere sociatus se semper ostendit.
nam quinque per quinque habes uiginti quinque, et
quinquies terni quindecim, et quinquies septeni tricies
quinquies, et quinquies noueni quadragies quinquies. item is
zonae terrae quinque. in homine sensus quinque, totidemque
habitatores mundi generibus ut homines quadrupedesque
reptantes natantes uolantes. hunc numerum
quis neget esse diametrum? nam decadis perfectio circulusque
huius hemisphaerio dissecatur. 20
736 senarivm uero perfectum analogicumque esse quis
dubitet cum suis partibus impleatur ? nam et sextam sui
intra se continet quod est unus, et tertiam quod duo, et
medietatem quod tres. item naturalia officia sine quibus
esse nihil potest sunt sex : magnitudo color figura inter- 25
uallum status motus. item motus totidem differentiae
sunt. nam mouemur prorsum retrorsumue, dextra laeuaque,
sursum deorsumque. nam ille aeternus quidam motus
est circuli. hic autem numerus Veneri est adtributus,
quod ex utriusque sexus commixtione conficitur id 30
3 aetas B' || 5 deputatur om. B || 6 modo B'R || 7 elimentis
B || 9 utroque B'R || 11 apocatasticus supra addilo
singi b || 12 suo p sio RB (in quo tamen o in ras.) || 14 tricies
scripsi (trigies p) tries BR || 15 quinques B quinquis
b II quinque noueni BR || quadrages quinques BR quadragis
quinquis br || 17 habitores B || 20 eius b || emisferio
R emis*ri*o B phe add. b || dissecatur b edissicatur
B dissicatur R |j 22 sextum BlR || 23 tertia R \\
LIBER VII 261
est ex triade qui mas quod inpar est numerus habetur, et
dyade quae femina paritate: nam bis terni sex facit. solida
etiam figura quadrati sex superficies habet. totius
harmoniae toni sunt sex id est quinque toni et duo hemi-
6 tonia. idem per primum motum hoc est dyadem collatus 737
duodecim facit, inter quos duos numeros duo medii inueniuntur
id est octo et nouem. quorum unus ex meo nomine
regulaque censetur: nam arithmeticus memoratur
id est nouenarius : eodem enim numero superatur a duoio
decim quot numeris superat senarium id est tribus. alius
autem numerus, id est octo, musica ratione confertur. 241 0
ea enim parte superatur a duodecim qua ipse superat
sextum, idesttertia: nam sexti tertia duo sunt, duodecimi
<tertia quattuor. quod geometrica ratione conponitur.
15 ea enim possunt per collationem media , id est octo per
nouem, quae extrema, id estsex per duodecim: nam utraque
faciunt septuaginta duo. item et in maioribus numeris
media extremorum rationibus conponuntur sub praedicta
senaria ratione. nam sexies LXXII [dipondiiis]
20 facit quadringentos XXXII [dipondius] : similiter octies
LXXIl [dipondius] quingentos septuaginta sex. item nouies
LXXII faciunt sescentos quadraginta octo. similiter
duodecies faciunt octingentos LXIIII. quae media inter
se multiplicata reddunt numeros extremorum inter se
»5 conuenientium. hic primus numerus [id est senarius]
2 diade BR \\ femina B femine R feminina b || ternis
Blr || sex facit scripsi sex his facit R sexis facit B l|
3 quadratis B}R || ex BR sex br || 4 armoniae BR || emitonia
BR \\ 6 numerus R \\ medi Bl \\ 7 eo BlR || 8 aritmeticus
BlR |[ 10 quod BR quo b || numeris BR numero b ||
15 id om. Bl || 17 facit| B |] et om. D \\ 19 LXXII scripsi
et hic ct postea Koppio obsecutus septuagies b septuages B septuagesies
D || 19 et 20 et 21 dipondius deleuit Koppius ||
20 quadringenta (a in ras.) B fl XXXII scripsi tres D tries
dB H octogies BlD || 21 LXXII scripsi seqtuagies (septuagesies
D) dipondius BD || quingentos D qningenti B quingenta
b \\ 22 duo D \\ sexcentos b \\ XLVIII B ]| 23 post
duodecies add. septages dipondiii D sed LXXII in B omissum
facile auditur \\ 25 id est senarius del. Grotius ||
262 MARTIANI CAPELLAE
harmonias ostenditur genuisse, quippe sex ad duodecim
est> symphonia diapason, sex ad nouem hemiolios, sex ad
octo epitritos id est symphonia diatessaron. unde Venus
Harmoniae mater perhibetur. item hic senarius quadrato
et solido quaternario sociatus horas diei noctisque dime- 5
titur: nam quater seni uiginti quattuor facit.
738 Quid autem te, heptas, uenerandam commemorem?
quae quod naturae opera sine feturarum contagione conformas,
inter deos Tritoniae uirginis uocabulum possedisti.
namque omnes numeri intra decadem positi aut io
gignunt alios aliisque gignuntur aut procreantur: hexas
octas generantur tantum modo, tetras autem et creat et
creatur, at heptas [autem] quod nihil gignit eo par uirgini
perhibetur, sed quod nullo nascitur, hinc Minerua
est, et quod ex numeris tam masculinis quam femininis is
constet, Pallas uirago est appellata. nam ex tribus et
quattuor septem fiunt, qui numerus formam lunae complectitur:
nam primo est corniculata quam unvoeibfi
242 ffGraeci uocant, deinde medilunia quam biaTouov, dehinc
dimidiato maior quae dicitur duquKupToc, mox plena quae *>
dicitur rrXr|poceXnvoc. item tres formas praedictas deficiens
repetit. hic numerus lunae cursum significat: nam
unum duo tria quattuor quinque sex septem uiginti octo
faciunt. item septem sunt circuli et tot planetae tot dies
2 et 3 synfonia B symfonia b || 2 emiolios B || 3 sinphonia
R ]| 4 armoniae BR || materp maior BR || 6 uiginti
quattuor Koppius uies quartus B uiges quartis b uies quattus
R uies quartis r || 7 qui BlR || 8 natura BlR || opera
D opere BR \\ conformans b || 10 nam quod BlR \\ inter
b || 11 aut ante gignuntur add. Bl || exas BR \\ 13 ad
BlR || eptas BR \\ autem om. p ]] nil R \\ eo per in ras.
B || uirgo b || 14 a ante nullo add. p \\ nullo om. Rl [|
hinc Koppius hic BR \\ 17 forma R \\ 18 menoidem BR monoidem
b || 19 diatomon b dicotomon BR diatomenoidea
r || 20 maior in ras. in B \\ amficirtos B amfycirtos R |]
21 pleroselinos B plerosolenos R plerosilenos b || 22 luminae
corr. in lumen BR lunae add. b \\ cursus ante significat
om. BR add. D || 24 fiunt Rl || planae R planate r; deinde
et add. R ||
LIBEK VII 263
totque transfusiones elementorum : nam ex informi materie
primus ignis, ex igne aer, ex aere aqua, ex aqua
terra: item fit adscensio et ex terra aqua est, ex aqua
aer, ex aere ignis, ex igne in materiem inconprehensam
5 iam non poterit peruenire. quid quod omnium natura 739
nonne huic probatur numero deseruire? in principia septimani
partus hominem absolutum perfectumque dimittunt.
dehinc ideo homo septem meatus habet in capite
sensibus praeparatos, duos oculos auresque et nares toti-
-io dem et os unum. dehinc paruulis mense septimo dentes
emergunt ac septimo anno mutantur. item secunda
hebdomas pubertatem mouet gignendique possibilitatem,
tertia florem genarum, quarta incrementa staturae finiuntur,
quinta iuuenalis aetatis plena perfectio est. septem
15 etiam natura abstrusit membra uitalia : linguam cor pul-,
monem lienem iecur et duo renes. item septem corporis
partes <hominem perficiunt: caput tenus imum collum,
pectus, uenter, duas manus pedesque. totidem stellae in
uertice axis caelestis.
20 At octonarivs numerus primus cubus est et per- 740
fectus, Vulcano dicatus. nam ex primo motu id est
dyade, quae Iuno est, constat. nam dyas per dyadem
facit tetradem, at bis facit octadem. perfectus item quod
a senario tegitur: omnis enim cubus sex superficies habet.
25 item ex inparibus consecutis impletur. nam primus inparium
trias, secundus pentas: ambo octadem faciunt.
1 transfusionis BlR \\ 2 igni BlR' H 4 igni B'R' |l
5 quid quod b quid R quod B || 6 incipio BR principio b
corr. p (I 10 paruolis R' || 11 secundae BlR || 12 ebdoma B
ebdomadas R ebdomadis r corr. Vulc. || ubertatem BlR || 13
incrementae R || 15 natura* B \\ abstrusit b abstrusa B abstrusi
R || 16 splenem in ras. B lienem R et b in mg. || iecor
BlR || 17 tenuis D || inum B' || 18 ter in uenter in ras. in
B |] totidemque pedes totidemque tellae p || 19 post caelestis
add. septem stellae sunt b [| 20 ad Bl \\ cybus B ||
21 primotu B' \\ 22 diade D || dias D lI diadem BD \\ 23 aut '
B' || ad bis add. ducta p s tetras d \\ 24 cibus Bl \\
264 MARTIANI CAPELLAE
idem cubum, qui a> triade uenit id est uiginti septem sequentes
inpares reddunt id est heptas enneas et undeci-
243 G mvis, qui omnes faciunt XXVH. item tertius cubus, qui
a tetrade uenit id est LXIIII: nam quater quaterni: sedecim
, hoc quater LXIIII fit , et hic ex inparibus quattuor,
qui superiores secuntur, id est XIII XV XVII XVIIII:
fiunt simul LXIIII et sic omnes cubi per inparium incrementa
inueniuntur sui dumtaxat numeri. sane hic octonarius
cubus ita omnium cuborum primus est ut monas
omnium numerorum. cubus autem omnis etiam matri
deum tribuitur: nam ideo Cybebe nominatur.
741 enneas quoque perfecta est et perfectior dicitur,
quoniam ex triade perfecta forma eius multiplicata perficitur.
deinde quod primi uersus finem tenet, et ideo
Mars appellata, a quo fmis omnium rerum. quadratus
quoque finis est eorum, quae per collationem augentur.
nam et harmoniae ultima pars est, ad enneadem enim ab
octade collatio percussionis sonus efficitur. non minus
nouem Musas dixere. in mundo etiam nouem sunt zonae
id est sphaerae et deorum septem et terrae duae.
742 decas uero ultra omnes habenda. quae omnes numeros
diuersae uirtutis ac perfectionis intra se habet.
quae licet primi uersus finis sit, secundae monadis implet
auxilium. haec primi uersus numerorum regulas analogias
genera species differentias perfectiones et inperfecta
concludit daturque Iano, quamuis eam plurimi apocatastasin
memorarint.
1 cybum D cibum B1 || id estt R item r || 2 eptas
BR || undecim b \\ 3 XXVI R \\ cybus BR \\ qui a Rb qua
B || 4 faciunt post quaterni add. b (quaternis decies R quaterni
sedecies B || 5 quatuor BR || 6 tredecim quindecim
R || 7 cybi R cibi B || 9 cybus BR || cyborum BR || 10 cubus
b cybus R quibus B |f 11 tribuetur BlR \\ cybele r II
nenominatur B' || 13 ter forma b performa B forma R ||
14 primus R primis r ||- 15 Mors Grotius || 17 ennadem
B'R> || 19 addixere Bl \\ in mundo BR immo b \\ 20 sperae
BR \\ duae addidi || 24 finis sit — primi uersus om. i?' ||
secundi /{' || 25 diferentias B 26 ad apocatastasin add.
adstantes b j| 27 memorarit Bl memorarent Rl \\
LIBER VII 265
Dictum breuiter quis numerus primum uersum facit, 743
quos deorum contineat quasque uirtutes. iam nunc quid
ipse numerus sit quasue inter se analogias seruet et formas
breuiter intimabo. numerus est congregatio mona- 244 G
5 dum uel a monade ueniens multitudo atque in monadem
desinens. sunt autem numeri simplicis regulae quattuor :
prima est quae appellatur a paribus par, secunda a paribus
inpar, tertia ab inparibus par, quarta ab inparibus
inpar, quas inferius memorabo. sunt etiam qui primi nu- 744
io meri appellantur, qui a nullo numero diuidi possunt, nisi
a monade tantum non diuidi sed componi uidentur ut puta
V VII XI XIII XVII et cetera similia: nullus enim eos
numerus diuidere uno ordine potest. qua propter primi
appellantur, quoniam a nullo numero exoriuntur nec ae-
15 quis portionibus discernuntur. a semet igitur nati alios
ex se creant numeros, quoniam ab inparibus paria fiunt,
a paribus inpar fieri nullo modo potest. ergo et primi
numeri necessario habendi pulchrique. sed omnes <nu- 745»
meros primi uersus sub his regulis retractemus. monas
20 quidem numerus non est. dyas par est. trias et ordine
et uirtute primus. tetras a paribus par pentas primus.
hexas a paribus inpar et ab inparibus par unde et perfectus
nominatur. heptas primus. octas a paribus par.
enneas ab inparibus inpar. decas ab inparibus par.
25 sic uti in primo uersu ita> et sequentibus hae regulae colliguntur.
primus igitur uersus est a monade usque ad
enneadem, secuudus a decade usque ad nonaginta, tertius
uero ab hecatontade usque ab nongentos , quartus qui et
ultimus a mille usque ad nouem milia, licet non nulli
so Graeci etiam uupia adiecisse uideantur. mihi uero solus 746«
numerus adprobatur, qui digitis coercetur : alias quaedam
1 quis add. r et deleta s b || 2 contineant b \\ 3 serbet
Bl || 6 simplices bR || 7 secunda a paribus om. BlRl || 9 interius
BlR || 11 putas BlR \\ 12 V om. BlR \\ 16 numerus
R |J 18 necessario p necessari BR necessarii br || omnis
fl1 f| 22 exas BD || 23 eptas BD || ocdas D \\ 25 haeii B \\
26 est b et BR || 28 ecatontade BR || 30 myria br myrea
B minea R U
MARTIANI CAPELLAE
bracbierum contorta saltatio sit, qua fit ut numeros germanae
praecedentis formis ac lineis concinnemus. nam
mihi ia primo uersu monas, illi in signo principium quod
:non nabet partes. in secundo uersu a decem numeri
uelut linea distenduntur. in tertio uersu quadrati ex cen-s
tum .reliquisque fiunt, quae uelut latitudo primae longitudini
seciatur. in quarto uersu iam cubi sunt: ideo ex
24S G mille reliquisque soliditas. fines ergo uel limites mihi sunt
monas decas hecatontas et mille, geometriae uero nota
linea figura soliditas. nam monas ita indiuidua est ut nota, 1
decas in numeris ut linea longitudinis solius, hecatontas
quadratus, qui est superficies et in longitudinem latitudinemue
diuiditur. item decas per decem fit centum qua-
747 dratus, hoc per decem fit cubus mille. omnis inpar progressus
a monade per singulas positiones necessario qua- l
dratos efficit. primum ipsam monadem, adde triadem:
facit quattuor. primum quadratum, adsocias quinque: fecisti
secundum quadratum VIIII, iunge VII: implesti quadratum
XVI, adicis item nouem et perficis quadratum
XXV. eodem modo progreditur ratio usque in infinitum. 2
sed ad superius diuisa regrediar. omnem numerum aut
parem aut inparem esse aut utroque finiri, quicquid numero
adiciatur finito, finitum adici, neque ex infinitis finitum
fieri posse.
1 braciorum Bl || ad saltatio add. i exal b || qua r que
R quae B quo b || numeris BlR || 2 procidentis Bl || concinamus
B concinnem b concinnamus R quod corresci 11 3 monades
BR corr. p \\ 6 quae uetut — cubi sunt om. R (] 7 cybi
B || 8 soliditas b partim in ras. deinde delelum sotas in B at
sociaetas add. b sociatas R solidiatas r || finis p [] 9 el 11 ecatontas
BR || 9 geumetria Bl || 11 in B si R |f numerus R' ||
in ante linea add. R || 12 latitudinem add. b (ue ut uidetur B
que b) || 13 item Vulc. id est BR \\ decas per decem Grotius
decus per decus BR || 14 cybus BR \\ 15 necessarios BR
corr. p || quadrat Bl quadratus /{ || 16 primam B ai ™
add. b prima R || adde (ad te /{) triadem add. br || 17 fecit
B || 18 VIII iunge — quadratum XVI om. BlRl || 19 nouem
Grotius nonas BR || ad sedecim post nonas add. D \\ perficit
6 || 20 in om. B'R \\ 22 esse et BlRl \\ utreque R \\ certum
est post finiri add. r |] 23 infinitum fieri BlRl ||
f § LIBER VII 267
[.' Omnis uero numerus aut par aut inpar est. par est 748
e qui in duas aequas partes diuiditur ut U II II VI, inpar qui
i in duas aequas partes diuidi non potest ut III V VII.
: deinde [ex inparibus] quidam ex inpari tantum inpares
itsunt ut III V VII, quidam etiam multitudine constant ut
nouem quindecim uiginti unum, quos TrepiccdKic irepiccouc
Graeci appellant. at in bis qui pares sunt plura
s discrimina sunt, an pares sint et diuidi possint. ceteri uel
?! ex paribus pares uel ex inparibus pares uel ex paribus
,3) impares. et illos Graeci dptidKic dpttouc uel TrepiccdKic
ili dpTiouc uel dpndKic nepiccouc nominant. pares ex pa- 749
ribus sunt quattuor quia ex bis binis, octo quia ex bis
[ji quaternis constant. pares ex imparibus sunt, qui pares
>r impari multiplicatione fiunt, ut bis terni sex, aut quinpquies
quaterna uiginti, quod genus Graeci TrepiccdKic
0 aptiouc uocant, et hi qui inparem numerorum multitu-
; tlinem pari multiplicatione consummant, ut cum bis terni
psex, et quater quina uiginti fiunt, quod genus dpTtdKic2*6ff
jiin rceptccov Graeci uocant. qui numeri quamuis idem sunt,
1 I rationes tamen in crescendo diuersas recipiunt. atque ex
iiJiis ipsis <quidam in duas partes diuisi protinus in pares
m numeros reccidunt, quidam semel saepiusue per pares re-
Ss pHcati citra singularitatem in impares resoluuntur: nam
duodecim et uiginti semel per pares diuidi possunt, at
tu.' 2 -f- post inpar add. b || 3 ut om. BlR \\ 4 ex inparibus
0<iel. Bottgerus \\ ex inparibus Bl || TT€piCCAKIC in ras. B
[(iin60ICCAKIC R [] 8 sunt BlR || diuidi p dici BR || pos- '
jjsunt BlR || uel ex paribus impares om. B'Rl ]] 10 APTIA-
,K6IC RB, cuius manus secunda quo modo Gracca huius loci uoni
tabula ampttus corruverit non notabo || TT€PICCAK€IC B n€-
^fPlCCAKeC R || 11 APTIAK€IC B APTIAKCIN R \\ €PICjj^
COYC R || 12 IIII B || 13 post constant add. qti genus greci
$ APTIAK€IC APTIOYC b in marg. || sunt b et BR \\ 14 ternis
^fMiB BR terni sexis b corr. Vulc. (| quiques i?1 || 15 quaft!,
iternar quater BR 0 uies BR uiges b \\ .TT(N/J)€PICCAK€IC
,ejftPTION BR || 16 hii R |] 17 ternis ex his RB terni sexis b ||
.„.18 APTIAK6IC BR \\ 20 crescendi BlR \\ aut quae R ||
J„j8l is B his b om. R \\ in inpares fi in impares b || 22 reccidunt
Bi recidunt bD ||
268 MARTIANI CAPELLAE
quadraginta octo nimirum bis uicenos quaternos, inde bis
duodenos, deinde bis senos omnes adhuc pares efficiunt,
nouissime in ternos impares decidunt. itaque nemo longius
procedere simili multiplicatione potest, quin ut duplicatione
reuoluta scanderit sic per replicationes item in 5
plures partes digeritur. nam uigintf> et bis dena sunt et
quinquies quaterna et decies bina et quater quina.
750 Quattuor deinde species omnes numeros excipiunt.
quidam enim sunt per se incompositi, quidam per se
compositi, quidam inter se incompositi, quidam inter se io
compositi: ex quibus duo priores primi numeri, duo sequentes
secundi nominantur. sed ea res quo facilius addisci
possit, planius indicanda est. prima et minima omnis
numeri mensura singularitas est, quia nullus numerus
non in singula diuidi potest. deinde eum etiam aliae 15
mensurae excipiunt ut duplicationes quae duplo, t.riplicationes
quae triplo increscunt. cum hoc ita sit, quibusdam
numeris in singularitate sola mensura est, qui nisi in singula
digeri non possunt quales sunt tres. quidam tantum
in pares, quidam in inpares ut sunt IIII et VIIII: nam bis *>
bina IIII, terterna nouem sunt: ita illa duplicatione, haec
triplicatione metimur. ac saepe non una quidem talis
mensura numero est sed plures , si quidem octo metiri et
quadruplicatione et duplicatione facile est cum et quater
bina et bis quaterna octo sint, itemque euidens est quic- 25
247 0 quid aliqua multiplicatione metimur metiri nos etiam singularitate
posse, sed non ubicunque singularitatis mensura
1 XLVIII B || ni miro uis Bl || deinde D inde in ras. b ||
2 bis in ras. B om. D || 3 impares ternos D [] 5 scanderit
scripsi (adscenditur p) scapet D *scabe*t B l u& add. b ||
6 digeritur b dirigitur B degeritur D || XX B || 7 quinquies
D quinque BR || bina bR una B; deinde et om. BlRl \\ quattuor
BR corr. Vulc. || quina om. BlR || 8 quattuor add.
p [] omnes om. BlR excipiuntur BlR al excipinnt
add. r || 10 quidam inter (intra r) se compositi add. rb sed b
tertio loco j| 12 adisct b adici r || 19 quidam om. BlRl ||
20 quidam in (om. r) impares om. BlRl || 23 est D om. BR \\
25 itemque D iter (inter b) quae (que R) BR || 27 sed
om.Bl ||
LIBER VII 269
est, esse alicuius etiam multiplicationis. ita singularitas
omnibus communis mensura, quibusdam unica est. cum 751
hoc ita sit, per se incompositi numeri dicuntur qui nullam
mensuram habent nisi singularitatis , per se uero
5 compositi quos metiri non tantum singularitate sed alia
quoque multiplicatione licet. et haec quidem singulorum
numerorum aestimatio est. bini uero pluresue iuncti
inter se incompositi esse dicuntur, qui nullam communem
mensuram nisi singularitatis habent ut tres et quattuor.
10 neque enim interest an quattuor dupli mensuram habeant,
cum eadem illa in tribus non sit. at inter se compositi
sunt quibus alia quoque quam singularitatis mensura communis
est ut nouem et duodecim, quorum utrumque licet
triplicatione metiri, cum ter terna nouem, ter quaterna
15 duodecim fiant. cum uero alii numeri in singula tantum, 732
alii etiam in aliquos solidos numeros diuidantur, ut re
ipsa discreti sunt, sic etiam uocabulis discernam nequa
indiligentibus confusio oriatur, et cuiusque numeri membra
nominabo solidos numeros in quos is deduci poterit
20 ut in duodecim fiunt, at singula et siqui etiam solidi numeri
inmixti singulis inserentur, partes appellabo, ut in
septem, uel totidem singula uel etiam bis terna singulo
adiecto.
Ex numeris quidam perfecti sunt, quidam ampli- 753
25<ores perfectis, quidam inperfecti: TeXeiouc et uTrepTe-
Xeiouc et wroTeXeiouc Graeci appellant. perfecti sunt
qui a partibus suis pares sunt, ampliores perfectis qui plus
in partibus suis quam in se ipsis habent, inperfecti in quorum
partibus minus quam in ipsis est et exempli causa
30 sumamus sex. hi et in singula diuidi possunt et in bina
et in terna, cum et sexies singula et ter bina et bis terna
1 etiam om. Bl \\ 4 habet R || 5 meriri b; quid primitus
scriptum fuerit non dispicio l| 10 habeant om. Bl habent R ||
15 fiunt b || singulari r || 17 discreta BlR || 18 indelegentibmBr
fl 19 didici.fi1 || 20 ad BlR \\ 22 singula BlR jj
23 adicto B || 25 T€A6YC D et cetera similiter \\ YTT€PTfc-
A£OIC B || 26 graece b \\ apellant D || sunt post perfectis
add. b || 30 hii B || 31 ad sexies add. I sex b \\
270 MARTIANl CAPELLAE
248 G fiant sex. ergo> partes eius sunt I II III. nunc in unum
eae conferantur, fiunt VI. boc est esse parem partibus
suis et hoc numeri genus in aliqua uirtute est, cetera in
uitio, uel ex superante uel ex deficiente. ut puta sumamus
duodecim. et duodecies singula et sexiens bina et &
quater terna et ter quaterna et bis sena duodecim fiunt,
itaque eius partes sunt unum duo tria quattuor sex, quae
iunctae in unum sedecim efficiuntur. hic amplior perfecto
numerus est. at sedecim fiunt iunctis sedecies singulis,
octiens binis, quaternis quater, octonis bis, neque »
praeter has [si facias] ulla eius numeri mensura est, eollati
autem in unum unus, duo, quatuor, octo non ultra
faciunt quam quindecim, minus eo ex quo orti sunt, hie
inperfectus numerus est.
754 Alii etiam plani numeri sunt, alii crassitudinem quo- 1*
que in se habent. planum numerum esse Graeci dicunt,
qui duobus numeris continetur. id eius modi est: in ratione
mensurarum tantum de norma contineri, quantunt
a toto quadriangulo , cuius pars in ea norma sit, existimant.
item ad numeros planos referuntur qui in duo
latera ordinantur, sic ut rectum angulum faciant et normae
similitudinem repraesentent. igitur si in alterum
latus quattuor, in alterum tres porriguntur, hi duo numeri
lege eorum duodecim capiunt planumque eum numerum
nominant. at crassitudinem aiunt a tribus numeris. sint 25
in alterum puta latus quattuor, in alterum tres, supra
deinde quattuor adiciuntur. his numeris altitudinem quo-
2 VII R || 5 sexies br \\ 8 ad efficinntnr add. i fiunt b
9 sexdecies R || sedecies singulis om. Bl \\ 10 octies b
benis Bl || quater (priore loco) om. Bl l| octonis bis om. B1
11 praeter Koppius pariter BR || si facias deleui \\ post
mensura add. non r [ 13 quindecim add. p \\ eo p quo
BR || 14 interfectus B \\ 11 & anle duobus add. BlR ||
18 norna B || 20 idem BlR || plani Bl || feruntur RlR
21 et om. BlR \\ faciunt et repraesentant BR corr. D [
23 hii BR || 25 aiunt a BR iunctam br || tres b || sunt b ||
26 laterum tres BR corr. p || 28 nornam B ||
LIBER VII 271
que super inferiorem normam impleridicunt includique uiginti
quattuor. in quibus obscuritate ex superuacuo quaesita
euidentissimum est planum esse numerum sic singulis iunctis,
nequid super alterum sit, crassitudinem fieri numeris
5 super numerum inpositis. ipsa autem planities uarias 75&
formas habet numeris ad similitudinem aliquarum figurarum
ordinatis, quae incipiunt a linea, tum uel triangulae
fiunt, atque eae quae quattuor angulos habent uel quadratae
sunt uel altera parte longiores, quas tTepounKeic 249 §
10 Graeci appellant. praeterea plures quoque anguli possunt
interdum etiam inaequalia numeri latera esse, ut cum
deinde in crassitudinem insurgat figurasque plures efficiat,
tessera perfectissima esse inter eas uidetur. est autem
triangulum in paucissimis trihus, quadratum in pau*
15 cissimis quattuor. id autem quod imparia latera habet
in paucissimis V. altera parte longius quadrangulum in
paucissimis sex. crassitudo item, quae tessera, in paucissimis
octo. nam duo simplicem ordinem faciunt, tres sic
componi possunt ut lotidem angulos habeant, quattuor in
m quadram positi in omnem partem binos habent, quinque
sic colligantur ut in altero latere duo, in altero tres sint:
sex [ut] quadrangulum faciunt quod in duobus lateribus
<binos, in duobus ternos habet, at si quattuor ponuntur
et crassitudo oritur et paria omnia latera in planitiem at-
8 que altitudinem sunt, binis in omnem partem ordinatis.
similes autem plani numeri sunt, quorum latera eandem 754
rationem habent ut sex et sexcenta, cum illis in altero latere
duo et in altero tria, his in altero ducenta, in altero
latere trecenta sint. eodemque modo similes etiam in
3« crassitudine numeri sunt,> quorum latera sub eadem
ratione sunt ut uiginti quattuor et nonaginta sex. nam ut
in illis alterum latus quattuor, alterum tres habet, quo fit
5 numeris b numero BR || 7 ad triangulae add. i qua-1
drangiae 6 j| 8 uel quae r || 12 in add. Grotius || 14 trian--
gium om. BlR \\ 16 quinque p VI BR Q 20 onnem B \\ 22 ut
del. p || quadriangulum Bl \\ 23 habent ac D \\ 24 omia D II
26 fiunt ante similes add. b \\ similes b similis B simile D [|
272 MARTIANI CAPELLAE
ut planities duodecim , crassitudo uiginti quattuor capiat,
sic in his alterum latus octo, alterum sex recipiat, quo fit
ut planities quadraginta octo, crassitudo nonaginta sex
comprehendat. quod est autem inter duos et tres, est
inter CC et CCC; ratio quae est inter III et IIII, sex et 5
octo. manifestum erit simul atque rationes, quae inter
numeros sunt, suhiecero.
757 Omnis enim numerus pars est alicui numero maiori,
qui aut multiplicatione procedit , aut ratione membrorum
aut partium, aut simul et multiplicatione et ratione mem- io
brorum uel partium. ratio membrorum in uno membro
250 0 pluribusue, ratio partium in una parte pluribusue est,
minor uero numerus aut replicatione minuitur aut ratione
membrorem uel partium , interdum etiam simul replicatione
et ratione aut membrorum aut partium. neque ulla is
ratio numeri ad numerum quae non intra haec est. Graeci
multiplicatos numeros TroXXcmXaciouc , replicatos utto-
TroMaTrXariouc, membro membrisue antecedentibus emuoptouc
membro membrisue inferiores UTreTnuepeic appellant,
binis deinde nominibus utuntur in eis in quibus %>
758 binae rationes sunt. cum hoc ita sit, numerus comparem
rationem habet aequalitatis, quam koTriTa Graeci uocant
ut duo ad duos , tres ad tres , quae ratio etiam perfecto
numero ad suas partes est ideoque is numerus potior ceteris
habetur. quid enim aequo esse melius potest? at*
ubi alter numerus maior, alter minor est, protinus inter
eos distantia est, quod in omnibus fil qui ratione membro- .
rum uel partium aut antecedunt aut anteceduntur, ideoque
hi numeri peiores sunt, inter quos partesque eorum aliquod
discrimen est. sed ut distantia inter duos numeros»
4 est inter om. BlR || 5 haec est. inter anle sex add. p ||
8 maior B'Ri || 9 qui om. BlR || 15 rationem /{ || 17 ad
ratio add. minuitur b || quae om. BlR II 17 TTOAATTAACIOY
R || YTTOAAATTAACIOIY R \\ 18 €TTIMOPIOYC BR \\
19 YTTOM€PeiC BR corr. Koppius || 20 his R iis B \\ 21 cum
parem B || 22 eisoteta R eicoteta B || 28 aut antecedunt
om. BlR \\ 29 hii B || 30 discriminent sed R \ discrimen
non est add. r ||
LIBEU VII 273
maiorem minoremque eadem est, sic ratio inter eosdem
contraria est: tantundem enim distat inter tres et quattuor
quantum inter quattuor et tres, at ratio inter hos
ipsos diuersa est eaque quae sit infra patebit.
5 Cum proposuerim uero primas in multiplicatione 759
rationes esse, multiplicationis ratio est senioni ad ternionem,
octonario numero ad quaternarium; contra replicationis
ternioni ad senionem, quaternario numero ad octonarium.
membrorum uero ratione uincit is numerus qui
io solido membro membrisue antecedit, qualis est nouenarius
ad senarium: ternione enim uincit, quae eadem bis
in senario numero inuenitur.- contraque membrorum ratione
uincitur senarius a nouenario. at partium ratione
uincit qui in se et ipsum minorem <numerum habet et
15 aliquam partem eius partesue, ut si septem cum quattuor 251G
conferantur: si quidem in septenario numero et quattuor
sunt et horum tres partes : contra uero partium ratione
uincuntur quattuor. at idem numerus et multiplicatione
et membrorum ratione antecedit, si puta VIII et III iun-
20 guntur: nam octo et bis terna habent et praeterea membrum
in duobus. et multiplicatione> uero et partium ratione
uincunt quinque si conferantur cum duobus: nam
in quinque bis bina sunt et praeterea duorum pars una.
contra in bis ipsis numeris minores a maioribus simul et
25 replicatione uincuntur et aut membrorum ratione aut parlium.
sed ut genera rationum inter numeros haec sunt, 760
sic species in singulis plures. nam ut ad multiplicationem
primum replicationemque ueniamus, inter hos aut
dupli ratio est aut tripli aut quadrupli ac procedere quo-
30 que ultra multiplicatio potest per eosdemque rursus gradus
idem numerus replicatur. ergo rationem habent
3 ac b \\ 5 posuerim R || 9 his R || 11 uis B || 13 nouenarius
a senario B' \\ 14 et R || 16 et om. D || 17 partes
om. Bl l| uero b ergo BD || 18 uincuntur a septem. at D uincuntur
IIII at B |j 22 post uincunt add. ut b || conferatur
BRl || 23 propterea R \\ 26 hae br \\ 28 ad hos add. I
quos b J 29 ac B a R ||
HABTIAKUS CAPELLA 18
274 MARTIANI CAPELLAE
duplo maiorem duo ad unum, quattuor ad duos, octo ad
quattuor; duplo minorem unus ad duos, duo ad quattuor,
quattuor ad octo. item triplo maiorem tres ad I, nouem
ad tres. triplo minorem I ad tres, tres ad nouem. quadruplo
maiorem quattuor ad I, sedecim ad quattuor. qua- 5
druplo minorem 1 ad quattuor, quattuor ad sedecim,
eademque in ulterioribus multiplicationibus et incrementi
et diminutionis ratio est.
761 At ubi inter maiores minoresque numeros ratio
membrorum est, maior aut superdimidio uincit, quem io
ruiioXiov , aut supertertio, quem ^mTpiTov, aut superquarto,
quem ^mTeTapTov Graeci uocant et sic ad superquintum
supersextum ulterioresque ratio procedit. superdimidius
est qui ipsum aliquem numerum et dimidium
eius habet, supertertius qui ipsum aliquem et tertiam eius, is
superquartus qui ipsum aliquem et quartam eius, eadem-
252<?que in ulterioribus ratio est. contra ex isdem numeris
minor maiori aut subdimidius est quem ucpriu.i6Xiov. aut
subtertius quem viTroTpiTov, aut subquartus quem Citto-
T^TapTov Graeci appellant. superdimidii rationem habent w
tres ad duos, CCC ad CC, quorum supra facta mentio est.
contra subdimidii duo ad tres, CC ad CCC. at supertertii
quattuor ad 111, octo ad sex, qui ipsi quoque supra positi
sunt. subtertii tres ad quattuor, sex ad octo. superquarti
quinque ad quattuor, decem ad octo. subquarti quattuor 25
ad quinque, octo ad decem.
762 Partium uero ratio proxima in quibusdam numero
supertertio est, in quibusdam superquarto, idque procedere
ultra potest. supertertio similis est ubi maior numerus
minorem ipsum et aliquas eius tertias partes com- 30
1 ante duplo add. in post duplo add. I pli b || 3 in ante
triplo add. B || 4 nouem B VIII R || 6 maiorem — quattuor
om. BlR || 8 deminutionibns corr. in deminutionis B ||
11 HMIOA60N R || 12 CTTITTePTATON R || 13 ad supersextum
b || ultioresque BlR || 14 ipsam R |j 16 ipsam BlR ||
17 hisdem BR \\ 18 eOHMIAION B YnOMIOAION b €0HXIOAION
R 0 19 nPOTPITON BR YTTOHTTITPITON b 0
teptaton R || 22 ad BlR []
LIBER VII 275
prehendit, superquarto ubi et illum ipsum et quartas eius.
sumamus quinque ad III et decem ad sex. antecedit quinarius
ternionem, quod et illam ipsam et eius duas tertias
habet. item in decade sunt et sex et de sex duae tertiae.
5 at proxima superquarto ratio est inter septem et quattuor,
inter quattuordecim et octo. in septem et ipsa quattuor
sunt et eius tres quartae. atque ut ea ratione, quae supertertiae
et superquartae proxima est, maiores in his
numeris uincunt, sic ratione proxima subtertiae et sub-
10 quartae minores cum maioribus habent. illo neminem
decipi conuenit, ut aliquam <partium rationem superdimidiae
similem putet. nam si numerus aliquis numerum
aliquem et dimidium eius habet superdimidius est, si numerum
aliquem et eius duo dimidia habet pars est. nam
15 ut duae quidem tertiae rationem supertertio proximam
habent, sic duae quartae rationem superquarto proximam
recipiunt. nam siquis ipsum et eius duas quartas habet>
superdimidius est, ut si sunt sex et quattuor: in sex enim
et quattuor sunt et eius duae quartae. contra uero ut
20 ea ratione, quae supertertiae et superquartae proxima est, 253'0
inaiores in his numeris uincunt, sic rationem proximam
subtertiae et subquartae minores cum maioribus habent
eademque ratio procedit, sic ut superquintae ulterioribusue
similis est. hinc rursus plura discrimina oriuntur, si qui- 763
25 dem unus numerus potest duplo generari aut superdimidio
aut-supertertio aut superquarto ulterioribusue et multiplicationum
et membrorum rationibus. ponamus quattuor
et decem. ex his decem duplo et superdimidio aucti
sunt. nam bis quaterna octo sunt, deinde dimidium quatso
tuor in duobus. apponamus quattuor et quattuordecim ;
ex his quattuordecim triplo et superdimidio aucti sunt.
nam ter quaterna duodecim sunt. deinde dimidium quattuor
est in duobus. progrediamur ultra usque ad IHI et
2 ad] et B || ad] et B fl 4 decus BR corr. Vulc. \\ sunt VI b |J
5 ad BlR || 11 aliquis b \\ 14 pars est B par est b pars
eius est D \\ 16 duae BD III b \\ 25 generari Vulc. geri
BR || 28 ex b et BR || 30 est b sunt BR || 33 sunt ante
in duobas add. BlR || post ultra add. sex R sextum Bl || ad
18*
276 MARTIANI CAPELLAE
XVIII. ex his XVIII quadruplo et superdimidio increuerunt.
nam quater quaterni XVI sunt. deinde dimidium
quattuor est in duobus. at si sint III et septem, ex his
septem duplo aucti sunt et supertertio. nam bis terna
sex sunt, deinde pars tertia trium est in uno. sint III et 5
decem. ex his decem triplo increuerunt et Supertertio.
nam ter terna nouem sunt. et deinde pars tertia trium
est in uno. ponantur III et tredecim. ex his tredecim
quadruplo aucti sunt et supertertio. nam ter quaterna
duodecim sunt. deinde pars tertia trium est in uno. acci- w
piamus nunc quattuor et nouem : ex his nouem et duplo
plus babent et superquarto. nam bis quaterna octo sunt.
deinde [quattuor] quarta pars est in uno. quattuor uero
et quattuordecim tripli et superquarti. inter quattuor
uero et XVIII quadrupli et superquarti ratio est. idemque u
in ulterioribus numeris fit perindeque numeri minores ex
his et replicationes alicuius et subdimidii uel subtertii uel
subquarti uel alicuius ulterioris rationis cum maioribus
254 G naDent- ut apparere autem ex bis potuit, multiplicatio a
minima ratione incipit et subinde ad maiores maioresque 20
transit ratio, membrorum uel partium replicatio a maxima
ratione incipit et subinde ad minores minoresque transit.
maior ratio dicitur quae plus, minor quae minus adicit:
ergo maior ratio tripli quam dupli, maior quadrupli quam
tripli est : contra minor dupli quam tripli , minor tripli 25
765 quam quadrupli est. incipit igitur multiplicatio a duplo,
inde ad triplum ad quadruplum semperque ad maiores rationes
transit. at ratio membrorum incipit a superdimiom.
B'R H 2 XVI om. B add. post sunt 6 || 3 est 4 sunt BR II
4 aut r || 5 trium sunt Bl || 6 et ex b || 7 ter om. BlR ||
ex BR et de b l| 8 unum BlR || 13 deinde quattuor quarta
pars est in uno quattuor uero et XIIII b deinde quattuor
uero et XIIII B deinde IIII-IIII q quarta pars est in uno et
^tuordecim R || 15 uero om. BlR || XVII p XVIII R X et
VIII B || 16 per quem R per quae B ai |pindeq. add. b \\
17 iis Bl |I replicationes p replicationis BR || 22 minores
om. BlR || 25 contra minor — quam (quamquam R) quadrupli
est om. Bl \\
LIBER VII 277
dio, deinde supertertium superquartum semperque ad
minus et minus peruenit. quae omnes rationes inter duos
fines sunt ita [numeri sunt] ut puta dupli ratio est inter
II et I, tripli inter III et I <quadrupli inter quattuor et
5 unum. et sub eisdem rationibus nominum fines minimi
suaque comparatione multo minores, uel sub duplo quam
duo et unum, uel sub triplo quam tres et unum, uel sub
quadruplo quam quattuor et unum possunt. super hos
deinde quantumlibet eisdem rationibus solius fines his
10 numeris augentur.) ideoque eos fines , qui minimi sunt,
TTuGuevac [Thermacides] nominant quod ut uas super
suum fundum sic numeri rationis eiusdem super istos adiunguntur.
idemque etiam ratione membrorum. minimi 768
enim fines sunt superdimidii inter II et III, supertertii
15 inter III et quattuor, superquarti inter quattuor et quinque,
tum deinde sub isdem rationibus numeri conplentur. neque
alia condicio est, quae ipsa incipit a tertia parte, sic
ut membrorum ratio dimidia, deinde primum minimos
fines conprehendit, tum ad maiores transit. ex his autem 767
20 ueri simile est primam multiplicationem esse inuentam,
deinde rationem membrorum, tum partium. neque enim
difficultas ad duplum deinde triplum et quadruplum apparuit.
tum ex duplo superdimidii facta condicio, ex
triplo supertertii, ex quadruplo superquarti est, idemque
25 in ulterioribus incidit. nam qui duplum uidebat, hoc 255 G
ipso coepit intellegere dimidium, quia ut duplum quattuor
duorum sunt, sic dimidium quartae rationis duo : ut igitur
duobus adiciendo quattuor fecit, sic rursus quaternioni
3 numeri sunt deleui || 5 hisdem bD || 8 ad possunt add.
ai sunt b \\ 9 solis b || finis #l || 10 hii ante eas add. BlR ||
eas BR corr. Koppius II qui BR qua b || minimi sunt Koppius
minime eunt BR || 11 ituG|a^vac Koppius pytagoricus B
phythagoricus R \\ Thermacides deleuit Koppius l| nominant
scripsi nomina dant B nominabat b nominat R \\ uos R et
corr. in uas B ai os add. b || 12 sic p sit BR ita add. b |
istos b istis B histis R || 13 rationem BR || minime BR
corr. p || 16 hisdem R \\ 17 ad quae add. i quia b \\ 18 dimidia
r ai adimidia b demilia R et corr. in ab emioliai? || 19 ante
ex add. at R aut Bl ||
278 MARTIANI CAPELLAE
duos adiciendo fecit superdimidium , utque ex duobus
triplo sex impleuit, sic senario numero duos adiciendo
supertertium inuenit, idemque in ulterioribus incidit. deinde
cum incurrerent numeri sine iudicii quidem rationibus
positi, quaesitum est quot quotaeue partes alterius 5
numeri in altero essent, et his eo uentum est, necuius
numeri non aliqua ratio ad alium numerum exploratissima
sit. post haec non difficillima animaduersio gemina ratione
in numeris fluxit.
768 Quoniam genera numerorum rationumque inter eos io
orientium exposui, rursus ad ea singula reuertar et quae
in quoque animaduersiones sint indicabo. incipiam de
paribus atque inparibus. par omni multiplicatione sic
procedit ut par maneat: duplo augentur duo et quattuor,
octo et XVI, triplo II sex XVIII, quadruplo I et quattuor 15
sedecim, sexaginta quattuor, CCLVI idemque in ulterioribus
fiat. inpar pari multiplicatione protinus interit et in
numerum parem recidit. inpar inpari multiplicatione increscere
potest ut inpar maneat. nam bis terna sex, iiem
bis quaterna octo fiunt, eodemque modo quater terna duo- *>
decim, quater quina uiginti. at ter terna nouem, et ter
nouem uiginti septem. item quinquies terna quindecim,
quinquies quina uiginti quinque. idemque in omnibus
multiplicationibus euenit, quo fit ut siue par siue inpar
parium numerorum multitudo est, id quod consummatuoi a
est par sit. ut duo quattuor sex octo, quae par numerorum
multitudo est, fiunt uiginti. duo quattuor sex, quae
inpar numerorum multitudo est, fiunt duodecim: ambo
769 numeri pares. item par inparium numerorum multitudo
pares facit. ergo tres et quinque fiunt octo , qui pares so
2 sex scripsi sexis B sex his R || adicienda rBl || 4 sine
om. Bl || iudicis BR iudicii br || 5 quod R || 6 nec R \\ 7 exploratissima
Koppius exploratis ultima BR || 8 gemina BR germana
b || 9 in] si R || numeros b l| 15 XVI p XV BR || ante
triplo add. V post triplo add. est b || II corr. in et in B || 16 et
ante XVI add. b \\ et post LXIIII add. b || 18 impar om. BlR ||
20 quater terna B quaterna R || 21 ter nm. R || 22 terna
VIII R || 28 est fiunt — numerorum multitudo om. R ||
LIBER VII 279
<(sunt. inpar tantum modo inparium multitudo inpare, 256 G
seruat. nam III et quinque et septem fiunt quindecims
illi quoque inpares. eadem de causa quotiens par numerus
uel parem uel inparem multiplicat, qui efticitur par
5 est. nam duplicatio siue duo multiplicauit, fecit quattuor:
siue III, fecit sex, ambos pares. at inpar numerus si
parem multiplicat facit parem, si inparem tum> demum
inparem reddit. nam triplicatio si duos multiplicat, efficit
sex ipsos quoque pares, si III efficit nouem.qui inpaio
res sunt. tum si pari par adicitur, par manet ut si duo- 770
bus quattuor adiciantur, sunt sex. si inpari inpar adicitur,
par fit, ut si tribus quinque adiciantur, sunt octo. uno
autem modo inpar numerus procedit, si numero numerus
non adicitur eiusdem generis sed par inpari, et inpar pari.
15 nam siue quattuor quis adiectis tribus auxerit, siue tria
adiectis quattuor, fient septem, qui inpares sunt. deinde
numero pari quale demitur tale superest. numero inpari
contrarium est, ne quod demitur supersit. ergo si
pari par demitur, id quod superest par est, ut si ex octo
20 duo auferantur, supersunt sex. si numero pari inpar demitur,
id quod superest inpar est, ut si ex VI tria auferantur,
supersunt III. si numero inpari par demitur, id
quod superest inpar est, ut si ex septem duo auferantur,
supersunt quinque. si numero inpari inpar demitur id
25 quod superest par est ut si ex VII III auferantur supersunt
IIII. par deinde ex paribus est numerus quisquis 771
2 et om. BlD || 4 post efficitur add. numerus b || 5 post
duplicatio deteta aiue duo multiplicatio in 5 || 6 aut i?1 atque
D || 7 mnltiplicat p multiplicationem BD || 10 si »;
BR add. p \\ 12 adiciatur BlR || 14 pari BR corr. p || et
impar om. BR add. D || pari deletum in B || 18 nec b II 19 pars
BUi || VIII corr. in VI in B || 20 supersint BlR \\ VI BR
IIII br || si numero pari (impari R) inpar demitur —«III auferantur
supersint {corr. in supersuut in B) IIII deleta in B ||
impar D par BR || 21 inpar est B inpares B || 22 supersint
Bl || III D IIII BR || 24 si numero inpari inpar demitur —
supersunt (ita Grotius sup D) IIII om. BR add. D quem codicem
Koppius ante oculos habuit cum Grotio eadem ex suo cod. inseri
iubenti non obsequebatur ||
280 MARTIANI CAPELLAE
dimidium par habet ut est in duodecim, quorum dimidium
in senario numero est ipso quoque pari. item par ex
paribus est quisquis a duobus duplo increuit ut quattuor
octo sedecim, aut quisquis ab aliis sic increuit ut recidere
in parem possit, quod euenit etiam quadruplo uel octuplo 5
similibusque auctis. at quisquis numerus dimidium inpar
habet par ex inparibus est, ut senio cuius dimidium in
tribus est. siquis uero neque duobus per duplicationem
increuit nec dimidium inpar habet, par quidem ex paribus
est, oritur tamen ab eo qui par ex inparibus est ut 10
duodecim. hic enim numerus neque per duplicationem
257ffa duobus ortus est neque dimidium inpar habet sed a senario
numero per duplicationem increuit. ille autem par
ex inparibus id est ternis est.
772 Transeamus nunc ad numeros incompositos, quos i5
etiam primos secundosque nominare proposui. incompositi
per se numeri nulli pares sunt exceptis, ut supra
posui, duobus. ceteri quicunque per se incompositi sunt,
omnes inpares sunt ut III quinque septem XI tredecim
XVII XVIIII similesque. per se uero compositi numeri»
sunt omnes pares, qui uel ex paribus uel ex inparibus
sunt. nam et quattuor atque octo duplicatione metimur,
quorum alter numerus in binos, alter in quaternos replicatur
et idem facere in sex aut decem facile est, cum ille
in ternos, hic in quinos resoluatur. praeter hos multi in- 25
pares per se compositi sunt, id est qui cum inpari numero
multiplicantur. nam siue ternio siue quinarius numerus
siue quis alius inpar inpares numeros multiplicauit,
qui sic effectus inpar est et per se compositus. multiplicet
2 ipso BR ipse br || pari. item p parietem R pariter
r pariter corr. ut uidetur in par item B || par ex par
inparibus BR par ex paribus b ex inparibus r || 4 alis BlR ||
reccidere Bl || 5 ad parem add. ai imparem b || posset b ||
euenit Vulc. uenit BR II 6 inpar R impar b par B \\ 9 inparibus
R \\ 10 inpar Bl |) 12 a duobus om. Bl || a duobus —
per duplicationem om. R} || 14 est del. b \\ 15 ante quos adi.
& copositos b || 17 ut supra posui del. b || 19 III b llll BR\\
XI b VIIII BR || 24 aut in X b || 26 ad cum add. que r ||
28 siquis B'R || 29 sit BlR \\
LIBER VII 281
ternio se ipsum , fiunt ter terna nouem. multiplicet quinarius
numerus se ipsum, fiunt quinquies quina uiginti
quinque. at multiplicet uel .ternio quinarium numerum
<uel quinarius numerus ternionem, fiunt quindecim.
5 omnesque hi numeri nouem quindecim uiginti quinque
per se compositi sunt et quicunque inpares partis eiusdem
sunt. inter se uero incompositi nulli duo pares sunt 77*
siue ex paribus siue ex inparibus sunt, quia nulli non'
aliquam communem mensuram> babent. nam ut suma-
10 mus duos pares numeros alterum ex paribus, alterum ex
inparibus, id est quattuor et sex, tamen inter se compositi
sunt, quia communis eis duplicatio est, qua bis bina quattuor,
bis terna sex sunt. at inpares primum omnes, qui
per se incompositi sunt. neque enim possunt aliquam
15 communem mensuram praeter singularitatem habere, qui
ne propriam quidem ullam habent. ergo'tres quinque
septem similesque omnes ut per se sic etiam inter se incompositi
sunt et in eadem sorte is quoque numerus est, 258
qui par sub eodem iure est: duo. nam ne hic quidem
20 cum tribus aut quinque aut cum similibus componitur.
tum quisquis ex his numeris, qui per se incompositi sunt, 774
iungitur cum altero numero quamuis per se composito
efficit ut hi duo numeri inter se incompositi sint ut si tres
et quattuor iungantur. quid enim interest si in alterius
25 mensura aliqua pars et eadem singularitate sit, si alteri
non est? ac licet etiam duo pluresue numeri non per se
tantum sed etiam sint inter se compositi, incompositus
efficit ut omnes inter se incompositi sint, quia quamuis
aliqua mensura pluribus communis sit, nulla tamen om-
30 nibus praeter singularitatem. quod euenit si quattuor
sex octo et quotlibet similes ponantur, adiciantur deinde
5 XXV XV BlD ]| 8 ad sunt add. al fiunt b \\ non nulIii) ||
9 aliquam b alia quam B aliam quam D || 12 iis B his R
hiis * || 16 nec 6 || 20 simili Bl || 23 hii BR \\ 24 ad interest
add. al inter se b || si om. BlR || alteri Bl || 25 ad et
add. al ex b || post eadem add. in b || s.i. R || altera b
27 sint om. BlR \\ compositi om. BlR || incompositos 7{
efficiat r \\ 28 sunt Bl || 29 sit om. BlR || 31 quodlibet BlR
"282 MARTIANI CAPELLAE
his tres: nam quamuis tres priores numeri inter se componi
possint, tamen quattuor hi inter se non componun-
.775 tur. non tantum uero adiectio eius numeri , qui per se
incompositus est, efficit ut plures numeri inter se non
componantur sed potest etiam euenire, ut qui per se com- 5
positi sunt, in unum dati inter se incompositi sint, ubi
quamuis aliquas mensuras, diuersas tamen recipiunt; idque
euenit et inter impares duos numeros, et parem atque
inparem. sumamus nouem et uiginti quinque. horum
uterque per se compositus est. habet enim mensuram 10
nouenarius numerus in ternione, habet uiginti quinque in
quinario numero. inter se tamen hi non componuntur,
quia neque nouem quinarii numeri meusuram neque
uiginti quinque ternionis admittunt. idem flt inter
octo et nouem , parem atque inparem numerum. nam is
neque duplicatione aut quadruplicatione nouem neque ternione
octo metiri possumus. itaque per se etiam inter se
incompositi sunt, qui per se componuntur non protinus
etiam inter se componi possunt.
776 Compositi uero inter se sunt omnes pares, ut appa- 20
259 ff rere supra quoque potuit, quicunque uel ex paribus uel
ex inparibus sunt. deinde quidam inpares ut nouem et
quindecim cum uterque numerus in ternos recidunt. tum
quidam pares et qliidam inpares ut nouem et duodecim,
si quidem his quoque triplicatio communis est: ter ternatf
nouem, ter quaterna duodecim sunt. at illud animaduersione
dignum est quod cum inpari numero numquam is
par componi potest, qui ex paribus sed qui ex imparibus
ortus est: adeo mutata quoque sorte iuris tamen aliqua
societas superest. ergo nouem neque cum quattuor ne- 30
que cum octo neque cum sedecim <neque cum ullo simili
1 his III b ut coni. Bottgerus duo tres R III s. III B |]
2 possunt BlR |] 5 uenire BlR || 8 et del. b \\ 10 compositi
(i corr. in u) sunt est R \\ 13 hii BR \\ 13 mensuram numeri
R || 19 post etiam add. compositi b || 20 sunt om. R |]
21 quicum B || 22 XVI BlR \\ 23 recedunt BlR \\ 26 quater
BR corr. Vulc. \\ ad del. in R at om. Bl \\
LIBER VII 283
numero componi possunt. conponuntur uero cum duodecim
et uiginti quattuor, quae a tribus initium sumpserunt.
ac ne cum omnibus quidem, qui pares ex inparibus 777
sunt, componi potest omnis inpar numerus qui per se
5 compositus est, quia potest non in eandem mensuram reccidere.
ergo nouem et quinquaginta componi non possunt,
quia quinquaginta nullam triplicationem recipiunt,
quae> nouenario numero sola praeter singularitatem mensura
est. euenit autem hoc, quia ne uiginti quinque qui-
10 dem , quae duplicata quinquaginta fecerunt, ternionem
recipiebant. ergo siquando inpar numerus, ex quo par
factus est, eandem mensuram, quam alter inpar tenet,
habuerit, tum demum cum illo inpari par, qui ex hoc
factus est, componi potest. ubi illud non antecessit, ne
is hoc quidem sequitur. ideo nouem et quinquaginta inter
se non componuntur at nouem et triginta inter se componuntur.
orta sunt enim triginta duplicatis quindecim,
iam autem nouem et quindecim inter se componi poterant,
cum communis his mensura in ternione esset. et ex his
20 cetera oriuntur quae ad hoc genus numerorum pertinent.
Ex duobus numeris inter se incompositis siue uter- 778
que siue alter per se compositus est, mensura alterius cum
altero non componitur. sint quattuor et nouem. hi per
se compositi sunt, inter se incompositi sunt. mensura 260 0
25 autem quattuor in duobus, nouem in tribus est neque duo
uero cum nouem neque tres cum quattuor componuntur.
ut sint quinque et quattuor, alter per se incompositus,
mensuram quaternio habet in duobus. duo autem et
quinque non componuntur. si duo numeri inter se in-
30 compositi sunt et alter ex his se ipse multiplicauerit , is
qui sic effectus est cum priore illo non componitur. sint
1 eonputuntur B conpununtur b conputantur D \\ 2 qui
b || sumserunt B || 3 nec b \\ 5 eadem Bl || recidere D ||
9 nec b || 16 non om. BlRl || 19 is BlRl || 23 post hi add.
qui b [] 24 inter se incompositi om. R 1 || 25 nonus in BlR II
27 ut sint ut uidetur B ad sint b at sint R at si sint r |(
30 ipsum b [] multiplicabit BlR ||
284 MARTIANI CAPELLAE
tres et quattuor. hi inter se incompositi sunt: siue ternio
se multiplicarit, nouem et quattuor, siue quaternio idem
fecerit, sedecim et tres inter se incompositi erunt. si duo
numeri inter se incompositi se ipsos multiplicarint , qui
ex eis fient inter se incompositi erunt, ut si eosdem tres 5
uel quattuor sumpserimus et uterque se multiplicarit,
779 nouem quoque et sedecim inter se incompositi erunt. si
duo numeri inter se incompositi sunt, et alter ex his se multiplicabit
effectusque sic numerus rursus ipse se multiplicabit,
qui sic effectus est numerus cum altero illo nonio
componitur. sint duo et Ires. uterlibet numerus se multiplicet,
fiunt bis bina quattuor, ter terna nouem. rursus
hos numeros eidem multiplicent. fient bis quaterna octo,
ter nouem uiginti septem. sumantur nunc duo et uiginti
septem uel duo et nouem : aeque inter se incompositi is
sunt. si duo numeri inter se incompositi sunt et uterque
se multiplicauit , deinde effectum ex se rursus multiplicauerit,
hi quoque qui sic effecti sunt, ut in eis ipsis qui supra
positi sunt inter se incomposili sunt. nam ex duobus
octo, ex tribus uiginti septem sic facti inter se non com-ao
ponuntur. si duo numeri inter se incompositi sunt et in
unum iunguntur, hic numerus qui sic effectus est conponi
cum alterutro ex prioribus non potest. si tres et quinque
in unum iunguntur, fiunt octo. hi neque cum quinque
780 neque cum tribus componi possunt. si numerus in duos »
inter se incompositos diuisus est , componi cum alterutro
26iffeorum non potest. diuidantur nouem in quattuor et
quinque. neque cum quattuor neque cum quinque componi
nouem possunt. si duo numeri cum <tertio iuncti
sic fuerint ut omnes inter se incompositi sint, deinde ex »
2 multiplicaret R multiplicauerit r || 4 multiplicarent
B1 || 5 eis om. B1 his R \\ 6 multiplicauerit b \\ 8 multiplicauit
BR || 9 rursus — est numerus onu Rl \\ ipse se BR
ille b II 13 idem BR f| 15 inter positi Rl || 18 iis B hiis b
his R || 19 inter se incompositi sunt add. Koppius || 22 hic
R hi B del. b \\ numeri R \\ 24 iunguntur b || cum V neque
b communeque BR commune neque r || 26 incompositus
R || post componi add. olim b \\
UBER VII 285
duobus alter alterum multiplicet, qui sic effectus erit cum
eodem illo tertio componi non poterit. sint duo numeri
quattuor et octo. adiciantur his tres, inter se incompositi>
sunt. multiplicent duo priores alter alterum, quater
5 octo aiit octiens quaterna fiunt triginta duo. hi et tres
inter se incompositi erunt.
Omnis numerus qui per se incompositus est, com- 781
poni cum altero non potest , nisi cuius ipse mensura est.
ergo componuntur tres ad nouem, quinque ad quindecim,
io quia ter terna nouem, quinquies terna quindecim sunt , in
quo numero, qui dimensionem eius non habebunt, cum
eo componi non poterunt. si duobus numeris positis
minor maiori detrahitur et is qui superest non est mensura
eius, qui proximus ante eum demptus est, hi numeri
15 inter se incompositi sunt. sint tres et octo. tollantur ex
maiore numero terni quotiens possunt. supersunt duo.
in his trium mensura non est. ergo tres quoque et octo
inter se incompositi sunt. si tres iuncti sunt ex omnibus,
qui sub eadem ratione sunt, ex his duo quilibet in unum
20 dati cum tertio non componuntur. sint tres numeri nouem,
duodecim, sedecim. horum insequens semper priori
supertertius est nec ulli tres minores duo iuncti reperientur.
confundantur in unum nouem et duodecim. fiunt
XXI. hi cum sedecim non componuntur. si inpar nume- 782
25 rus cum aliquo componi non potest, nec cum duplicato
quidem eo componitur. sint quinque et octo. hi inter se
incompositi sunt. duplicentur octo. fiunt sedecim. nec
cum his quidem quinque componi possunt. si duo et alteri
1 mnltiplicet D multiplicat b multiplicant B || post
erit add. atque corr. in atqui B || 2 poterint Bl || 5 aut BR
uel b || octies b || hii BR || 7 quippe a se R et corr. in
quippe si a se B al qui per se add. b || et ante componi
add. BlR || 9 ad B et R || 10 sunt om. Bl || 11 qnid eius
R et corr. in qui id eius B al qui dimensionem add. b ||
12 cumponi B \\ potuerunt BlR || 13 e maiore BlR || is b
hiis B his R \\ 14 hii BR \\ 17 et R \\ 22 duo del. b \\ reperiuntur
B repperientur R repperiuntur r [] 24 componentur
BlR || 25 alico B alicuo b || 26 componuntur b || hii
BR || 27 compositi BlR \\ 28 quinque Koppius quoque BR ||
286 MARTIANI CAPELLAE
262 G duo numeri ponuntur sic ut neuter ex prioribus cum
alterutro ex insequentibus componi possit, ne is quidem,
qui de duobus prioribus factus est, componi cum alterutro
insequentium potest. sint duo numeri quattuor et octo,
itemque alii duo [et] quinque et septem, neuter ex priori- 5
bus componi cum altero insequentium potest. confundantur
in unum quattuor et octo. fiunt duodecim. ne hi qui-
783 dem cum quinque aut septem conponuntur. minimi numeri
ex eis qui sub eadem ratione sunt inter se incompositi
sunt, ut in dupli ratione minimi sunt duo et quat- m
tuor, in tripli duo et sex , hique inter se non componuntur.
at quamuis magni numeri sumantur, qui inter se
incompositi sunt, minimi sunt ex omnibus qui sub eadem
ratione sunt. sint CC et C. hi inter se non componuntur.
est autem inter eos partium ratio, quod CC et centum etis
I dimidio et nonaginta nouem partibus antecedunt. neque
784 id esse inter ullos minores numeros potest. cum uero
mensurae ratio efficiat ut quidam per se inconpositi compositiue,
quidam inter se inconpositi conpositiue sint, non
alienum uidetur documenta his protinus subicere. omnis *
numerus aut per se inconpositus est aut si per se conpositus
est in aliquo per se inconposito mensuram habet ut
III quique ab eo per triplicationem increscunt nouem in
tribus, item quindecim in quinque. sed eorum qui pares
ex paribus sunt, minima mensura in duobus est. eorum »
autem qui pares ex inparibus aut etiam inpares sunt, potest
minima mensura <etiam in maioribus numeris esse,
omnibus tamen imparibus. unius autem compositi mensura
uel minima uel maxima facile repperitur. replicato
1 cum alterutro — duobus prioribus om. Bl || 3 qui de om.
R j] 5 et om. p | 7 hii BR || 9 is R his B || 10 dupli
ratione R et corr. in duplici ratione B al duplicatione add. b |
11 triplici bR || hiique B hique R hi qui r || 13 sunt RB
sint r || sint om. R \\ 14 ut in duo ad unum post sint add. p U
15 et * B al I add. b || 17 numerus R || 19 inconpositiue b f
20 post alienum add. tamen b l| documenta his Koppius timentis
BR his b tamen his r || 23 IIII Bl || quinque b ||
VIIII om. BlR || 28 tamen BD etiam b || 29 reperitur D repperietur
b || replicatio Bl ||
LIBER VII 287'
enim numero proxima mensura maxima, ultima minima
est. ut puta sint quinquaginta. hi replicentur. dimidia
pars eorum uiginti quinque. in his maxima mensura est.
rursus animaduer->tamus quas inferiores mensuras ha-
5 beant. sunt autem decies quina quinquaginta, item quinquies
dena , item bis quina uicena nec ulla ex his minor
est ea quae ex duobus est: haec igitur ininima mensura
quinquagenarii est. at si duo numeri inter se compositi 7g.
sunt, maior et minor, quo modo repperiatur communis^ff
his maxima minimaque mensura quaeri potest. oportet
autem minorem numerum maiori detrahere quotiens potest.
deinde quantum ex priore superest, tantundem demere
ex minore quotiens potest. qui sic intererit numerus,
is erit eorum numerorum mensura maxima. sint
duo numeri CCCL et C. demantur ex CCCL quotiens
possunt centeni, id est fer: reliqui sunt quinquaginta.
ex altero centenario numero detrahantur quinquaginta.
supererunt ex eo quinquaginta. hic numerus CCCL et
C communis mensura maxima est. nam quinquagiens
bina centum, quinquagiens septena CCCL sunt. ex hoc
etiam illud apparet quod quisquis numerus minor maximum
in supra dictos numeros metitur, is quoque eorum
minimam mensuram metietur. minima autem mensura
eorundem numerorum sic jnuenitur. ubi maxima reperta
est, illius ipsius minima quaeritur. eadem etiam prioribus
numeris communis minima est. ut hic quoque minima
quinquagenarii mensura in duobus est: igitur eadem etiam
priorum numerorum minima mensura est. at trium nu- 786
merorum, qui inter se compositi sunt, maxima minimaque
mensura sic inuenitur. duorum mensura maxima
2 hii B || 8 quinquagenari B corr. p quinquagenaria bR ||
10 is BlR || 11 minorem b maiorem BR || maiori b minori
BR || 12 tantumdem B || 14 inensuram BlR || maxima * B \\
19 bis quinquagies b || 20 ex hic corr. in ex hinc B ai hoc
add. b ex hic R ex hinc r || 21 maximam BR corr. p || 22 duos*
BR dictos b || is om. BlR \\ 23 minimam add. Vidc. ||
mens-nram metietur (mitietur Bl) minima in ras. in B \\ 26 ad
hic add. ai huic b || 27 quinquagenium BlR ||
288 MARTIANI CAPELLAE
quaeritur. si ea tertio quoque eorum minimo communis,
repertum id quod desideratum est: si non est, medii minimique
maxima mensura eodem modo requiritur eaque
tribus omnibus communis est. sint tres numeri trecenti
quinquaginta, centum, septuaginta quinque. quae sit men- 5
sura maxima communis his qui trecenti quinquaginta et
his qui centum sunt, repertaque sit in quinquagenario
numero , consideremus an hic tertium illum , qui septuaginta
quinque habet, metiatur. si metiretur, omnibus
tribus communis esset. non metitur autem. ergo iungi- 10
mus centum et septuaginta quinque et horum maximam
mensuram requiramus. demo ex centum septuaginta
quinque. supersunt uiginti quinque. hos quotiens possum
demo ex eo numero, qui septuaginta quinque habet, id
est bis. supersunt uiginti quinque. hic numerus maxima 15
mensura est communis his qui centum et his qui septua-
. 264 G ginta quinque sunt. in his etiam omnium trium numerorum
maxima mensura commiinis est. nam uiciens quinquiens
terna septuaginta quinque sunt, uiciens quinquies
quaterna centum, uicies quinquies quaterna dena trecenti»
quinquaginta. consideremus nunc horum uiginti quinque
quae minima mensura sit. ea peruenire neque ad duos
neque ad tres neque ad quattuor potest, sed est in quinario
numero et haec eadem mensura minima communis
omnibus tribus superioribus numeris repperietur. nam n
duo qui et trecentos quinquaginta et centum metiuntur,
septuaginta quinque non metiuntur. tres, qui septuaginta
quinque metiuntur, <CCCL et C non metiuntur. quattuor
qui centum metiuntur, rursus CCCL et septuaginta quin-
1 ea Koppius ex BR ai in b || quoque eorum p eo quoque
b quoque eo BR || 6 & C & inter CCCL et LXXV add. b ||
in ante his add. b [] et his qui R et is qui B et in his qui b ||
7 ad sit add. al fit b \\ 9 si metiretur om. Rl || 10 iungamus
p || 13 supersunt XXV om. R' || 18 uicies br \\ quinquies
br || 19 uicies bR \\ C — quaterna om. R \\ 20 CCCCL
BlR || 21 orum R || 25 reperietur R \\ 26 post duo add. et
Rl || et post qui om. R || et ante C om. Rl \\ 28 C metiuntur
om. B add. post rursus b || 29 post et add. C metiuntur Bl ||
LIBER VII 289
que non metiuotur. quinque primum omn«s illos metiri
possunt, quia quinquies quina dena septuaginta quinque,
quinquies uicena centum, quinquies septuagena CCCL
sunt. duobus uero numeris datis quem minimum illi 787
5 metiantur> sic inuenitur. sint dati numeri duo et tres.
hi inter se incompositi sunt. ex his alter alterum multiplicet.
bis terna uel ter bina fiunt sex. hic minimus numerus
est quem illi duo metiuntur. maximum quem metiri
possint nemo dixerit, sed omnem idem numeri mew
tientur quicumque senario numero multiplicato fiet. addantur
duo numeri inter se compositi nouem et duodecim.
simplici multiplicatione eodem non peruenitur, quia potest
etiam minor numerus quam qui sic efficitur in his mensuram
habere. alia igitur uia reperiendum est. uidea-
15 mus qui minimi numeri sub eadem ratione qua hi 788
sint. est autem in noueuario numero minimus rationis
eiusdem in III, in duodenario in duobus. nunc multiplicet
ex minoribus numeris uterlibet non suum numerum sed
alienum id est uel III duodecim, uel duo nouem. ter duo-
20 dena triginta sex, bis nouena XVIII, mensuram habeat et
in nouem et in duodecim, habet autem in nouem et in
duodecim non habet. dimittatur igitur et maior adprehendatur
qui est triginta sex. hic minimus est quem metiri
et nouem et duodecim possint. nam et nouiens qua-
25 terna et duodecies terna XXXVI sunt. eadem ratione
omnem numerum quicumque triginta sex multiplicatis 265 ff
fiet idem illi duo numeri metiuntur. tribus autem nume- 789
ris datis numerus quem minimum illi metiantur, sic inue-
3 septagena Bl \\ 6 compositi Bl || alter bis positum in
B || 8 metiuntur D metiantur BR || mitiri B etiri R || 10 quicum
b || addentur B || 12 simplici scripsi similii?/i || 13 quam
del. b II 14 habere. alia scripsi aliam habere BR aliam habere
alia Vulc. | 15 quam 6 fl 16 sunt b || 17 in III (tribus
R) in duodenario om. BW || 19 II ui VIIII B || 20 is BlR ||
& in VIIII iteratum a Bl || 21 et ante in XII om. R \\ 22 sic
ante maior add. b || 23 hic minimus — 25 quicumque XXXVI
om. /{' || 24 nam et nouiens (nouies Rb nobiens B) quaterna
et dnodecies terna XXXVI sunt om. Koppius || 27 metietur
Hl || 28 quem (corr. ex qui m) ***** illi B ||
MARTIANUS CAPELLA 19
290 MARTIANI CAPELLAE
nitur. sint dati tres numeri duo tres quattuor. summus
is numerus qui minimus et in duplicatione et in triplicatione
mensuram habet. is est senarius. consideremus an
hic etiam tertium ex tribus id est quaternionem metiatur.
si metiretur, repertum id esset quod requisitum est. nunc 5
non metitur. aspiciamus ergo quem minimum quattuor
et tres metiantur. is est duodecim. ergo is est minimus
quem omnes illi tres metiri possunt. nam et bis sena et
ter quaterna et quater terna duodecim fiunt. et hic quoque
omnem numerum , qui duodecim multiplicatis fiet, »
790 idem illi numeri tres metiuntur. ubi duo numeri numerum
aliquem metiuntur, qui minimus in illis duobus mensuram
habet, eiusdem illius numeri mensura est. sint
dati duodecim. hos et duo et tres metiuntur. minimus
autem numerus, quem illi duo metiuntur, senarius. atquin a
idem etiam duodecim metitur. nam sexiens bina duodecim
sunt. idem fit in eo numero, quem tres aliqui metiuntur.
nam hunc quoque metitur qui minimus in illis
tribus mensuram habet. ponantur uiginti quattuor. hos
et duo et tres et quattuor metiuntur, minimus autemao
numerus, qui est duodecim, in isdem illis tribus mensuram
habet. atquin hic quoque eos qui uiginti quattuor
sunt metitur. nam duodeciens bina uiginti quattuor sunt.
791 si bini numeri maiores minoresque ponuntur sic ut eadem
ratio inter maiores minoresque sit, quotiens maior maio- »
rem, totiens minor minorem metitur. sint numeri duo et
tres. deinde octo et duodecim. eadem inter maiores minoresque
numeros ratio est. nam et tres duobus et duo-
2 his Bl {] 3 ad is est add. al id est b || 5 esset b est
et B est R || 7 metiatur R || in ante XII add. b \\ id est
corr. in is est B al idem add. b II minimus BR numerus b ||
8 possint BlR || 9 hic BR is b || 10 qui a XII b l| fient Bli
al et add. b || 14 & IIII ante metiuntur add. b |) 15 atqut
b || 16 idem scripsi isdem BR || sexies br || 18 hinc BlRl ||
post metitur add. atquin quinarius quoque numerus sexiens
metitur Bl || 21 qui BR id b || numeris post illis add. b ||
22 atqui b || 23 binis R || 24 numeris RBl \\ maioresque
omisso minores BlRl || 26 ad minorem add. 1 maiorem b ||
et III (corr. ex IIII) B ul add. b 0
LIBER VII 291
decim eis qui octo sunt superdimidii sunt. metiuntur autem
tres eos qui duodecim sunt quater. nam ter quaterna
duodecim sunt. <atqui duo quoque eos qui octo sunt
quater metiuntur. nam quattuor bina octo sunt. [quo- 79®
5 tiens singularitas aliquem numerum metitur, totiens alius
numerus metietur.] eueniet ut, quotiens singularitas ex
secundis priorem numerum metietur, totiens is, qui ante
in singularitatis mensuram ue->nerit, ulteriorem numei um
metiatur. sint unum et quinque et sex et triginta. singu-
10 laritas quinarium numerum quinquiens metitur. idem
facit senio in triginta. rursus ipsos sex singularitas sexiens
metitur. atqui quinarius quoque numerus sexiens metitur
eos qui triginta sunt. si duo numeri alter alterum multi- 793
plicant, eum uero numerum qui sic effectus est aliquis
i5 qui per se incompositus est metitur , idem necesse est
etiam utrumque ex prioribus metiatur. multiplicet decas
octonarium numerum, fiunt octoginta. hos duo metiuntur.
nam bis quadragena octoginta sunt. atquin idem
octo quoque et decem metiuntur, cum bis quaterna octo,
20 bis quina decem fiant. quotienscumque numeri propor- 794
tionis eiusdem, quam &vaX<rptiv Graeci uocant, in ordinem
ponuntur, primus si ultimum metitur, secundum
quoque et deinceps omnes metietur ; si secundum metitur,
ultimum quoque et medios metietur ; si quemlibet deni-
25 que unum metietur, omnes metietur. contra si ultimum
non metitur, ne secundum quidem neque quemquam
alium; si secundum non metitur, ne ultimum quidem
aliumue; siquem medium non metitur, ne alium quidem.
sint tres et nouem et uiginti septem, LXXXI CCXLIII.
1 is BR his br || 2 ter quaterna BR quater terna r || 3 eos
om. B fl 4 glossam deleui || 6 post numerus add. alium b || 7 priorem
scripsi ulteriorem BD |] his (deletum in) B || 9 et ante XXX
om. R || 10 quinquies b || 11 sexies b \\ 12 atquin R II atqui—
sexies metiatur (sic)om.Bl fl 16 decus BR corr. Vulc. jj 17 octonarius
BlR \\ numeri? numerus R || 18 posl idem add. si BlR ||
19 metitur&r || 20fiunt6 || 21anaTTOTTAAN (logian;6)# ANATTOTTAAN
R l| 25 omnes metietur om.R || 26 non metieturi?1 || ne b nec
B necfl || neque quem B nequequam b nequemquam R corr.p J
27 metietur/? fl nec b II 29 et ante XXVII om.RBl || CCLIII^1 j|
19*
292 MARTIANI CAPELLAE
inter hos omnes tripli ratio est. ternio autem metitur eos,
qui ducenti quadraginta tres sunt. ter octogena singula
ducenti quadraginta tres sunt. idem ergo metitur nouenarium
numerum, cum ter terna nouem sint, et quia bunc
metitur, etiam ultimum, et quia utrumlibet, etiam ceteros, 5
et quia medium quemuis ex illis , et priores quoque et ulteriores.
at duo quia non metiuntur ducentos quadraginta
tres, ne nouem quidem aut medios ; quia nouem non
metiuntur, ne ducentos quadraginta tres quidem aut medios;
quia nullum ex mediis metiuntur, ne ulteriores qui- io
795 dem. si quotlibet ab uno numeri conueniunt proportionis
eiusdem, quot per se incompositi numeri ultimum nume-
267 G rum, totidem etiam eum qui ab uno proximus est metientur.
sint numeri qui duplo increscunt: I duo quattuor octo
sedecim. ex his eos qui sedecim sunt duo, et idem se is
ipsos metiuntur. at sint l, XII, CXXXXIIII, MDCCXXVHI:
sunt perse incompositi numeri II et III.quiabisDCCCLXIIIl
in MDCCXXVIII: itemque ter DLXXVI. atquin eidem duo
et tres et duodecim quoque, qui ab uno proximi sunt, me-
796 tiuntur, cum bis sena et ter quaterna duodecim sint. si 20
quotlibet ab uno numeri proportionis eiusdem sunt, roinor
numerus maiorem semper per aliquem aliorum, qui sub
eadem ratione sunt, metitur. sint I duo quattuor octo se-
1 omnis triplicatio R || metietur R || 3 et 5 metietnr fl1 ||
8 ne om. BlRl [] post VIIII add. quidem r || 11 quodlibet
BR || portionis BlR ||_12 quod R \\ 16 at sint -I . XII .
CXllI . I . *dCC . IIII st p se incopositi numeri . II . et IU .
qui ab_his octingenta quinquagena bina I "oCC . IIII . st;
ite quet quingentena sexagena octo£^na . atquinide . II B (in
his qui bis lcguntur numeri I "o in ras. sunt) : at sint I . XII .
CXLII a CCIIII sunt per se incompositi numeri duo & tres
qui ab his octingenta quinquagena bina m 5CCIIII sunt
(jj se incopositi numeri duo et tres _ ab is octingenta quinqgena
bina m septingenti quatuor sunt add. in marg. inferiore)
itemque ter quingentena sexagena octogena atquin idem
R: totum lotum restituit Koppius \\ 19 post sunt add. T r ||
20 sunt B || 21 quodlibet R || portionis BlR \\ 22 eorum 6
aliorum BR \\ 23 ratione marg. Vulc. portione BR fj
LIBER VII 293
decim, triginta duo, sexaginta quattuor. ex his duo eos
qui quattuor sunt, quattuor eos qui octo sunt, octo eos
qui sedecim sunt, sedecim eos qui triginta duo sunt, triginta
duo eos qui LXIIIl sunt, duplicatione metiuntur. at
5 duo eos qui octo sunt quadruplicatione metiuntur. eadem
eos, qui sedecim sunt [qui] metiuntur quattuor, [sunt]
VIII eos qui XXXII sunt, XVI <eos qui LXIIII sunt. itemque
octuplicatione metiuntur duo eos qui sedecim sunt,
quattuor eos qui triginta duo sunt, octo eos qui sexaginta
10 quattuor sunt, neque inuenitur numerus qui non et maiorem
metiatur et nulla alia mensura id facit, quam quae
in isdem numeris est. si quotlibet ab uno numeri pro- 797
portionis eiusdem sunt> et is qui ab uno proximus est
per se inconpositus est, maximus ex his in mensuram non
15 ueniet nisi qui eiusdem proportionis erit. sint I tres nouem,
uiginti septem. inter hos tripla proportio est, et uni
proximus numerus per se inconpositus est. igitur eos,
qui uiginti septem sunt, nullus numerus metiri potest nisi
aut tres aut nouem , quia sub eadem proportione sunt,
20 quod non ita euenit, siquando ab uno proximus numerus
conpositus est. sint I quattuor sedecim, sexaginta quattuor.
proximus ab uno numerus per se conpositus est.
ergo ultimus qui est sexaginta quattuor, alias quoque
mensuras quam quae in hac serie sunt admittit, et duo et
«5 octo et triginta duo, cum bis XXXII octiens octona bis
2 qui IIII sunt IIII eos om. BlR || 3 XXXII B XXII
R || qui ante XXXII add. BlR || 4 LXIIII B LX R
XL r || at — metiuntur om. Rl || 5 ad eadem audiendum est
quadruplicatione || 6 qui om. p \\ IIII B quater R || sunt
VIII eos qui XXXII sunt XVI eos qui LXIIII sunt om. p et
deinde omnes edd. etiam Koppius quamquam in BRD plene perseripta
|| 8 quadruplicatione b || 10 ante neque add. XVI b ||
11 faciat BD \\ 12 hisdem bD \\ quodlibet BlD || 13 portionis
B1 porcionis D \\ his R I 14 ad maximus add. I o b jf
15 uenient b \\ portionis BlR | erunt BR \\ 16 triplo portio
BlRl || 19 qui b || portione Bl || 21 post est add. numerus
b || 22 ante proximus add. faciunt r || 24 quae b quam BR
quem r || 25 VIII R VIIII Br || XXXV B' || octies b \\
octone b \\ & bis b ||
294 MARTIANI CAPELLAE
et triciens bina , sexaginta quattuor faciant. quem minimum
numerum duo per se incompositi metiuntur, eum
nullus alius per se inconpositus metietur. sumantur quinque
et septem. nullum minorem numerum triginta quin-
268 0 que metiuntur. nam quinquies VII et VII quina triginta 5
quinque sunt. atque nullus alius numerus per se inconpositus
hunc metiri potest, non duo non tres non unde-
798 cim non tredecim non XVII. multo uero minus ulteriores
numeri. si quadratus numerus quadratum metitur, in latere
quoque eius alterius mensura est. sint duo quadrati 10
numeri quattuor et sedecim. metitur eosqui sedecim sunt
quaternio, quater enim quattuor sedecim. atquin in latere
quattuor duo sunt, in latere eorum qui sedecim sunt
quattuor sunt. duo metiuntur quaternionem , bis enim
bina quattuor sunt. ex hoc etiam illud apparet ex duobus 15
quadratis numeris, si in alterius latere mensura est, in
799 ipso quoque quadrato numero alterius quadrati mensuram
esse. si quadratus numerus quadratum non metitur, ne
in latere quidem alterius mensura alterius est. sint quadrati
numeri quattuor et nouem. quaternio nouenarium 20
numerum non metitur. ergo ne duo quidem, qui in latere
quaternarii sunt, tres, qui in latere nouenarii numeri
sunt, metiuntur. ex hoc etiam illud apparet ex duobus
quadratis numeris, si in alterius latere alterius lateris
mensura non est, ne in altero quidem quadrato numeri25
800 alterius quadrati mensuram esse. si tessera tesseram metitur,
in latere quoque alterius lateris mensura est. sint
duae tesserae octo et sexaginta quattuor. eos qui sexaginta
1 et triciens BR tricies b || faciant p faciunt BR fiunt
6 || 4 ante XXXV add. quam * || 7 XI b XII BR \\ 8 XVII
BR XVI r || ulterioris R || 9 post numeri add. metiuntur b ||
quadratus metitur BR || 10 alterius p lateris BR || 12 atqui
r || 13 quattuor B eorum qui quattuor sunt 6 || duo sint Bl ||
14 sint ante duo R || 16 post latere add. eius b || 18 metietur
Bl || nec * || 20 nouem p VIII BR |J qua ** B ternarii
add. b quaterna R || 22 nouenari BlR || 25 alio B \\ 26 tessera
p eam BR etiam 6 || metietur Rl || 27 alterius alterius
lateris B alterius tesserae lateris b ||
LIBER VII 295
quattuor sunt octo metiuntur, si quidem octies octo sexaginta
quattuor sunt. atquin si in latere eius tesserae, quae
octo habet, duo sint, in latere eius, quae sexaginta quattuor
habet, quattuor sunt, duo quaternarii mensura sunt.
5 ex hoc etiam illud apparet, si ex duabus tesseris duo alterius
latus, alterius lateris mensura est, eius quoque tesserae
alia tessera mensura est; atquin si tesseram tessera
non metietur, ne in latere quidemapparens lateris alterius
mensura est. <sint duae tesserae octo et uiginti se-
10 ptem. eos qui uiginti septem sunt octo non metiuntur.
ergo cum in latere eius tesserae, quae octo habet, duo
sint, in eius, quae uiginti septem habet, tres sint; duo
ternionem non metiuntur. ex hoc etiam illud apparet
quod si in latere tesserae non est mensura , ne ea quidem 2g9
15 tessera eam tesseram metitur. in omni uero numero, 801
qui mensuram in aliquo numero habet, ex eodem et meny
surae nomen adquirit, qui mensuram facit. sint nouem,
hos ternio metitur, et est nouenarii numeri tertia pars in
tribus. sint sedecim, hos quaternio metitur, et est quarta
20 eorum qui sedecim sunt IIII. idemque in ceteris omnibus
numeris reperietur. sequitur autem ut si numero membrum
sit, in eo numero mensuram is habeat, cui cum eo
membro commune nomen sit; ut nouenarii numeri membrum
in ternione est, eumque tres metiuntur.
85 Hos sat erit cursim numeros memorasse modosque. 802
cetera Cecropias aequum perhibere cathedras,
si tamen ullus inest nostris super halitus aris
aut rite in ueterem cultum replicantur abollae.
me spatium admonuit iam claudere fatibus orsa,
1 octies b || 2 in latere b altere B in altere R || 3 habent
b || in om. R || 4 sint BlR || quaternarii p quattuor
BR || 5 hac BlR || duo alterius latus (Iatius B) alterius
BR in alterius latere alterius b duo alterius r || 8 apparens
BR alterius b || 16 alico Bl || 18 numeri inductum
in B [] 21 reperitur R || 22 his Bl \\ 25 hos B nos bR \\
26 cecropeas r || aecum BlR ||
296 MARTUNI CAPELLAE
I
ne superum nostri capiant fastidia coetus
et uetus astrigero pellar Numeraria caelo.'
sic ait ac reticens propiori adiuncta sorori est.
LIBER VIII
DE ASTRONOMIA 5
Quae dum geruntur et deorum sacer senatus illos
. numerorum concinentium repugnantiumque admiratur
anfractus ipsamque feminam quadam uenerabilis.excellentiae
celsitudine reuerendam non cassum parentem superum
creditam recognoscit, multitudo etiam quae iuxta 10
constiterat sapientium praesertimque Pythagoras cum sectatoribus
cunctis Platoque Timaei sui caligosa discriminans
arcanis eam laudibus uenerantur, nupturamque uirginem
saepius conspicabunda Pallas quid super dotalis
eruditione feminae comprobaret exquirit et ipsa nutum is
admirantis adsocians, Cyllenius autem nullius magis alumnae
splendore ac luculentia gloriatus huius se feminae
euebit granditate: sic Phoebo diutule aliam dotalium intromittere
remorante, ne prioris propere admiratio labe-
3 riticens R || propriori BlRl || est om. Rl || subscriptum
MARTIANI MINNEI FELICIS CAPELLAE DE ARITHMETICA
(ABITMETICA B) LIBER -VII- EXPLICIT in
BR || inscriplum INCIPIT DE ASTEOLOGIA LlB. (LIBER R)
VIII (FELICITER add. B) in BR || 10 creditum bR \\ iuxta
Grotius iussa BR || 11 sapientium b sapientem B sapientum
R || pytagoras BR || 12 timei BR \\ discrimans B \\ 13 ueneratur
r || nuptiaramque R nuptaramque r || 15 exquiret
B'Rl || 16 nullus B' \\ 18 foebo BR II 19 propere r et (p m
ras.) B al proferae add. b profere R ]] laueretur BlR ||
LIBER VIII 297
retur, sacrum paululum fuit reuerendumque silentium.
Silenus interea ut Euan consecutus pone uietus atque ad- 804
clinis adstabat seu marcore confectus aetatis siue anxia
inter doctae uocis miracula intentione conpressus, an alias
5 poculis turgens tunc etiam nuptialis gratiae nomine prolectatus
inundantis se temeti infusione proluerat, iam dudum
laxatus in somnos, forte repente blandum stertens
<Yanae sonitum desorbentis increpuit. quo terrore et
rapiduli sonitus raucitate concussi eodem se quam plures
io conuertere diui senisque proflantis somnum atque umentis 271 Cr
crapulae exudatione conspecta risus circumstantium eo
maxime quod claudebatur excussus. tunc quoniam credita
iocos nuptialis licentia> non uetare, famulitium Veneris
uernaculaeque Bromiales tantos cachinnos concussis
15 admodum tulere singultibus, ut quam plures alios conisos
cohibere risum hoc maxime in petulantis proruptionis
sonitum effusique cachinni libentiam prouocarint. denique,
ut semper inpatiens atque inuerecundis procax ac
proteruus adsultibus ad eum alacer Cupido atque hilarus
20 adcucurrit atque ut depile rubellumque caluitium senex
baculum adclinatus adflxerat, palmae uerbere percrepantis
adploso eoque sonitu reclamanti risum uelut etiam permissum
paene omnibus suscitauit,
tunc uix senex reclusis 80&
25 creperum uidens ocellis
circumspicit ridentes
ictuque suscitante
stupidum dolens tuetur,
2 adque Bl II 3 ancxia R || 4 eompsus BR conpressus 6
i uictus add. b || 5 proiectatus Rl || 6 inundatis Bl ||
7 glandum BR clandum b sterteny bR sterneny B corr. p |1
8 raniae bD [] terrore D sterope B &l terrore b |] 9 concussi B
al confusi b confusi D || 10 somnum BD somno b || humentis
bD \\ 12 quod scripsi quo BD \\ excusus D deinde
-S- add. bD || 13 nuptiales D et ut uidetur Bl \\ 14 ad uernaculaeque
add. 1 bernulae b || cacinnos BlR \\ 15 tuleri BlR \\
ut in ras. B ad R || quemplures R || 16 coibere Bl \\ 17 cacinni
BlR J] 19 ilarus BlR || 20 adque Bl || 21 baculo b ||,
adflixerat BlR \\ ueruere Bl || 28 tueretur R \\
298 MARTIANI CAPELLAE
frictuque palmulari
madida detergit ora.
tunc motus increpante
baculum rapit Lyaeo,
ac dum mouere gressum
cupit auocante Lyde,
tandem recepta luce
superum uidet senatum :
percellitur repente
silicerniumque nutans
temptat celerare cursum ;
tunc motibus negatis
magis inuolutus astat,
cessimque formidantes
abeunt pedes tremore
titubansque moliensque
baeret redit recurrit,
tunc uicta palpitansque
turgens cadit senectus.
fit maior inde risus
272 G nec scit modum uoluptas,
donec iubente Baccho
Satyrus rapit iacentem
<scapulisque dat supinum
uuidumque> quadrimembrem
colloque complicatum
utribus parem reportat.
806 hac iocularis laetitiae alacritate feruente Satura illa, quae
meos semper curae habuit informare sensus 'ne tu' ait
'Felix uel Capella uel quisquis es non minus sensus quam
i lyeo BR || 6 an cupit ac uocat Lyaeum? || ad lyde
add. dea b || 11 clere BR celere b celerare r l| 18 uita palmitansque
Rl || 21 nec scit r nesit B nescit bR || 23 saturus
B' || 24 scalpulisque Bl scapilisque D \\ sopinum D || 25 et
iatimembrem BR || 27 parem R darent B daren b || 28 iacularis
R || ferbente Bl || satyra BR \\ 30 quisquis guies R
quisquis quis es B eraso postremo quis ||
LIBER VIII 299
tiominis pecudalis, huius incongrui risus adiectione desipere
uel dementire coepisti? aiu tandem non dispensas
in Iouiali cachinnos te mouisse concilio uerendumque esse
sub diuum Palladiaque censura adsimulare quemquam
s uelut cerritulum garrientem? at quo etiam tempore Cu- 807
pido uel Satyrus petulantis ausus procacitate dissiliunt?
nempe cum uirgo siderea pulchriorque dotalium in istam
uenerabilem curiam ac deorum uentura conspectus! apage
sis nec post hos nugales ausus lege hymeneia et culpae
10 uelamine Iicentis obnuberis ! saltim Prieniae ausculta nihilum
grauate sententiae et ni ovoc Xupac, Kaipov Y vujGi\
tam tristibus asperisque Saturae alioquin lepidulae uerberibus
demulcatus, cum excusamentis admissi uelut procacis
inuolutus, tandem quae puellarum intromittenda pa-
15 ratur inquiro. ac sic illa nondum stomacho senescente,
quo in me iuuehebatur, exorsa
'astrigerae iam sedis iter cursumque polorum 808
et sacra multiuagos qua tollunt sidera flexus
dicere tempus adest : uideo splendescere pulsu
20 icta corusciferi subito laquearia caeli:
illinc bis septem solitus seruare Triones
pastor Hyperborea resplendet luce Bootes,
hinc qua deuexo tellus subducitur axe,
ignoto Canopos sese infert fulgidus astro :
35 Phoebeos pariter currus rapidosque meatus
1 inconcruiri R [] adlectione R J 2 an tandem bR ]]
3 cacinnos B'R || 5 uelut Susius in Gurlitti animaduerss. IV
p. 10 uel BR || cerritulum B cerriculum bR \\ ad BlR |I
9 post hos scripsi post id haec B post id b post haec R |]
leges menega B leges himenegia (sed hi rursum delet.) b leges
menegia R corr. p |] 10 obnuueris Bl j| saltem Br |f priaeneiae
(iae in fine uoc. deleta) B |] 11 NIONOC AYPAt in
ras. B ni onos ayPAC R || KAIPON BR rNOTO B rNOTY b
TNOti R || locum restituit Grotius || 12 satyrae BlR j lepudulae
BlR || 13 demulcatus Grotius demulgtatus Bli demulgtatis br ||
14 pararetur Bl || 20 iacta b |] subi ubi tunc B ubi tunc b
subitunc R corr. Vulc. |] 22 yperborea Rb iperborea B |[
24 icnoto B'R || 25 foebeos BR || cursus br []
300 MARTIANI CAPELLAE
et totiens uariae flammantia cornua lunae,
quin etiam medios quos nectunt culmina circos,
275 G oblique et rutilis quo se rapit orbita signis,
cernere iam uideor: tu fingere ludicra praestas
uiliaque astriloquae praefers commenta puellae.' 5
809 talia adhuc canente Satura uetitus ille ac durissime castigatus
denuo me risus inuasit. 'euge' inquam 'Saturam
artem poeticam feci colere! coepistine Permesiaci gurgitis
sitire fontes? iamne fulgores praeuides et uultus deorum?
ubi illud repente discessit quod inrisoria sempeno
lepidaque uersutia inter insana semper deridebas uatum
tumores dicabulis cauillantibus saleque contenta nec minus
poetarum rhetorumque cothurno inter lymphatica derelicto
et quod rabido feruebas cerebrosa motu ac me Sileni
somnum ridentem censorio clangore superciliosior 15
incre-<jiabas ? ergone figmenta dimoueam et nihil leporis
iocique permixti taedium auscultantium recreabit? Peligni
de cetero iuuenis uersicnlo resipisce et ni tragicum
conrugaris
ride si sapis o puella ride!' »
810 his me Saturaque mea alterna diutule obiurgatione rixatis,
aliam dotalium uirginum Delius intromissurus> egreditur.
et ecce globus quidam lucis aetheriae et concaua perspicui
ignis adiectio, ut apparebat, intra se quandam uirginem
claudens, miti uertigine sensim uolutus inlabitur. 25
quo candore luminis propinquantis plures inradiati refulsere
diui fatalesque maxime, quorum etiam habitus molusque
et quicquid in his ignotum credebatur emicuit.
1 toties BlR || 2 nectunc BlR || uolmina Rl \\ 3 obliqua
B || qna b || obita R || 4 pestas Bl || 6 satyra BR ||
7 Saturam artem poeticam feci colere scripsi Satura me artem
poeticam fecit colere Koppius satyra me ante poetriam
(potetriam Bl) fecit colere (colera BlRl) BR || 10 inrisuria
B1 || 12 dicabilis Bl \\ 13 coturno inter lymfatica BR ||
14 et scripsi est BR || rapido R \\ ferebas Bl || 16 ergo nec
BlD || 17 iecique D \\ 20 Martialis 11 41 || 21 mea ut uidetur
B' ; ante me add. a b || satyraque BD || 24 adiectio seripsi
adiestio BR aggestio p || 25 mitti R ||
LIBER VIII 301
tunc et ipsa extimi caeli contextio eiusdem lucis fulgoribus
reuibrauit. quo miraculo stupefacti aerii terrestres
marinique diui et siquos clausa telluris operiunt, Astraeamque,
Vranien, certe Libyssam apparuisse rati, locum
5 consessionis honoratissime praebuere. et ecce subito pro- 811
silit quaedam gemmata nec minus totis artubus decenter
oculea. huic sidereus uertex uibrantesque crines. uerum
alae cum pennis hyalinis et uolitandi per mundum remigia
crebrius aurata crispantur. gestabat in manu cubitalem
io fulgentemque mensuram , in alia librum , in quo praemetata
diuum itinera et cursus recursusque siderei cum ipsis 274 G
polorum cardinibus praenotati ex metallis diuersicoloribus
apparebant. quae ubi in medium quam pluribus sibi dis
adridentibus uenit, ceteris pulchritudinem splendoremque
15 eius admirantibus, ita coepit
'Multae admodum rationis nec eiusdem despicabilis 8i2
temnendaeque contuitu me, siqua sunt industriae nostrae
opera, conuenerat reticere. haec enim uerecundae arbitror
probitatis motus cursusque proprios ipsis edisserere
20 qui mouentur docereque deos uelle quod faciunt, tum
etiam quod per inmensa spatia saeculorum, ne profana
loquacitate uulgarer, Aegyptiorum clausa adytis occulebar.
quippe per quadringcnta ferme annorum milia illic reuerenti
obseruatione delitui, atque utinam post diluuialis
25 consternationis excursum Athenarumque urbem longa
intercapedine restitutam nullae me in Graecia terrestres
inlecebrae nec iactantes crinitorum scopas palliolis con-
1 et b ex BR || 3 claustra in B a manu recentiore
corr. || astreantemque R astrea ** tem ** (uidetur fuisse ro)
que B || astreantemque b corr. Koppius || 4 aut ante Vranien
add. Koppius || lybyssam B lybissam R || 5 subitum b || 6 artibus
BR corr. p \\ 8 pinnis Bl \\ yalinis b salinis B ialinis R ||
10 praemeta B' || 12 populorum BlR l| 13 diis BR || 16 dispicabilis
BlR || 17 tempnendaeque b |f contuitus r et fortasse
Bl || 22 aditis R || occolebar Bl l| 23 quadraginta b ||
25 athenarumque b * (uidetur fuisse n) atnarumque B aeternarumque
R ethernarumque r || 26 graetiam R et ul uidetur
Bl || terrestres b taerestris R taeretuis B || 27 scopae Grotius
sed structura est 'philosophi qui cKOirdc iactabant' || pallio302
MARTIANI CAPELLAE
tegendam potius quam diuulgandam cognouissent ! numquam
profecto itineris rationes reditusque uestri in notitiam
hominum ac mortalium curarum inluuiem perueni-
813 rent. sed quoniam utcumque in Graiam notitiam errabunda
perueni, sufficere oportuit quicquid ab Eratosthene 5-
Ptolemaeo Hipparcho ceterisque uulgatum, ne me ultra
loquendi necessitas ingrauaret. tamen quia me alumnantis
erudientisque Cyllenii reticere non permittit ofOcium,
nostrique studii secreta discludere sollertia quoque nubentis
inuitat, apud uos superi caelestesque qui uestra recen- io
sebitis meacula non tacebo.
814 Mundus igitur ex quattuor elementis isdemque lotis
in sphaerae modum globatis, terram in medio imoque
<defixam aeternis caeli raptibus circumcurrens circulari
quadam ratione discriminat. quamquam auscultare phy- 1&
sicis in ipso astruendi limine non dedigner, qui subtilium
corporum teneritudinem suis coactibus circumductam in
275 G quasdam sectas uias et circulorum intercapedines non
aestimant> disparari, sed suis ftuctibus adhaerentes naturas
undiquesecus globoso ambitu orbibusque diffundi. »
quarum circa medium, quod dixere centron, aquae primum,
aerisque sequens, tertium ignis kOuci commemorant;
et tunc quinto quodam corporeae substantiae temperamento
aetherios circumuolare fulgores, quo loco solis
lunae ac siderum signiferique orbis se obliquitas circum- K
ducit, quod KuKXocpopriTiKov kOuci gymnasia rettulerunt.
lis Grotius contegendam Koppius palliolos (nec add. r) non
tegendam BR \\ 1 quam diuulgandam om. l1 || post diuulgandam
add. potius Bl \\ cognouissent b cognossem B cognoscendam
R || 2 iteras BR iteris 4 initeris r corr. p || 5 quidquid
Bl || eratostene R heratostene B \\ 6 ptolomeo ipparco
BR || 7 et ante tamen add. Bl || 8 cylleni BlR fl 9 studi
jff1 || 10 aput Bl || 12 hisdemque BR || 13 spere R sperae
B II globatis Br globatus bR |] 15 fysicis BD \\ 22 commemorat
br || 23 post quodam add. loco br \\ temperamento b
temperato r temperata BR \\ 24 aeterios B aethereos b ||
26 ciclo foreticum cima B cido foreticus et cima b cydo foreticum
cyma R in quo a manu saec. XVI add. locus corruptus
forte KUKXocpopr|TiK6v x°M« II retulerunt b retullerunt R ||
LIBER VIII 303
cuius naturae tranquillitas etiam illum extimum tenet
ambitioremque cursum, qui ex eo, quod nullis sideribus
occultatur, fivacrpoc perhibetur. si igitur sui similis 815
omnis circumagentium naturarum ambitus repperitur,
5 nulli possunt aetherium tractum circuli uariare. nos igitur
circulos non ita dicemus, ut linquentis naturae discrimina
corpulenta fingamus, sed ut ascensus descensusque ad nos
errantium demonstremus. neque enim uel axem prolosque,
quos in sphaera aenea, quae KpiKWTri dicitur, ad in-
10 tellegentiae conpendia adfixere mortales, ego robori mundanae
rationis apponam, cum nihil solidius terra sit quod
eam ualeat sustinere; deinile cum poli uelut perforatae
exterioris sphaerae cauernis emineant, et hiatus quidam
cardinesque fingantur, quod utique subtilibus aetheriisque
15 accidere non potuisse conpertum. sicubi igitur intelle- 816
gentiae edissertandique proposito uel axem uel polos uel
circulos perhibebo, ideali quadam prudentia, non diuersitate
caeli discreta sed spatiorum rationibus dispensetur.
sicque habeatur cum euexum deuexumque mundum di-
20 xero, cum similis cunctis suis partibus sit sublimeturque
uel lateat pro condicione horizontis positioneque terrarum.
HoC igitur praemonito illud insinuo, quod quidam 817
Romanorum non per omnia ignarus mei stellas a stando,
25 sidera a considendo, astra ab Astraeo dicta fuisse comme- 276 G
morat, fabulosisque commentis Grai conpleuere caelum.
ego praecepta potius edisseram disciplinae ac decem dici
mundi circulos adseuero. quorum alii paralleli, quos aequidistantes
Latine possumus memorare, eosdem polos
30 habent quos ipse mundus. poli enim sunt qui a centro
circuli linea usque in circumferentias ducta medietatis
2 syderibus BR || 3 occulatur BlR \\ anastros B anros
R || 6 liquentis BR || 8 enim inductum in B \\ 9 feraenea R
sferaenea r sferaenea B spherecia b \\ cricote BR circote
br || 13 faere R || cabernis Bl II 14 cardinisque BlR ||
18 depensetur B \\ 21 orizontis BR || 24 meis B1 mihi Ritschelius
de Varr. discipl. libris p. 10 |I 25 astreo BR || 28 aequistantes
B equistantes R corr. p || 29 eosdemque b ||
304 MARTIANI CAPELLAE
818 sectae mensuram aequa ratione discriminant. uerum ex
parallelis primus est is, qui et semper apparens et contingens
confinia finitoris numquam mersus adsurgit, qui
septentrionalis circulus perhibetur ex eo quod cum ceteris,
quae promentur, etiam gemina sidera Septentrionis 5
819 includit. secundus autem ex parallelis maximus solstitialis
est, ad quem sol aestiuus accedens solstitii fine repulsus
820 abscedit. tertius aequinoctialis medius maximusque cunctorum,
per quem sol secundo, uel cum in aestiuam flagrantiam
surgit uel cum in hi-<berna descendit, quadam w
mundi mcdietate peruectus mensuram noctis lucis aequa-
821 litate conpensat. huic propinquus brumalis, in quem hiemali
fine perueniens in aquilonem denuo repulsus assur-
822 git. quintus autem idemque ultimus australis quique antarcticus
perhibetur. hic mersus ac uix altiore circuli is
extremitate> horizontis defixa contingens tanti tamen
277 G spatii quanti septentrionalis circulus ratione monstratur,
ei etiam inuenitur obpositus.
823 Consequens reor coluros demonstrare, quorum pars
desuper, quaedam alia in imo uersatur occulta. de qui- 20
bus non nescio scriptorum uariare definita. nam alii a
septentrionali cardine meridianum duci circulum perhibent
cxindeque sub terras meantem denuo in arcticum
apicem sublimari, alii uero contra a cardine meridiano
inchoamenta circuli perhibentes , eundem per arcticum »
uerticem unde ortus denuo retulerunt; qui quidem alium
ab ortu circulum decussantes in quattuor quadras mundi
824 ambitum discreuerunt. uerum ego, quod Hipparchus
meus scriptorum ueritatem complexus, hos dico a signis
1 aeque BlR [] 2 his Bl || 3 assurgit b || 4 circulos R I
5 etiam in ras. in B || 7 fini Bl || 14 post australis add. est b |
antarticus BD |I 16 orizontis BR || 17 post spatii add. est b \
20 obculta Bl ]| 21 ali BlR || 23 articum BR \\ 24 a om.
Blf{ || 25 ad eundem add. al eodem 6 || articum BR || 27 decusantes
B decursantes bR || 28 ipparcus meus BR ypparcus
meus b alumnus meus a recentiore manu add. in B ||
29 ueritatem scripsi ueritate BR uarietate r \\ ante hos add.
est r ||
LIBER VIII 305
zodiaci cycli uenientes et tam inter se secundo coniunctos,
quam omnes parallelos angulis aequalibus persecantes in
cardines peruenire. nam unus ab Arietis octaua parte
natus ambito mundo per polorum uertices ad eandem re-
5 currit, alius simili conplexu mundum a Cancro exortus
includit, quod planius postmodum faciemus.
Verum nunc obliqui sunt edicendi. quorum signifer 825
duodecim discriminibus interstinctus ex parallelis duos
solstitialem brumalemque contingens, aequinoctialem meio
dium secat secundo nec ad pares angulos aut findit aut
finditur. qui soli lunaeque iter praebet cum quinque side- 826
ribus. Galaxeas uero lacteus obliquorum mullo maiore
ambitu porrectus etiam uisibus adprobatur. nam confinio
septentrionalis circuli natus in flnitorem antarcticae reis
gionis adclinans paene totum uidetur permeare caelum.
quem quidem mihi desipere uidentur qui circulum negauerunt.
superest iam unus e circulis, quem quidem, quod 278 S
Iocis momentisque omnibus uariatur, dubito quid appellem.
hic tamen nouissima supernaque discriminans atque
20 undique in superficiem telluris lineae flexu ambientis incumbens
horizon uel finitor [uel oriens] perhibetur.
Sed quoniam expositi circuli breuiter claruerunt, 827
nunc eorum spatia, unde primo coeperam, perhibebo. ac
prius ad septentrionalis circuli redeam granditatem. in
25 quo more geometrico duo primo signa conposui ad circulum
perducendum id est unum quod centron, aliud quod
peripherian demonstraret. itaque in ipso mundi cardine
posui clarius sidus atque ab eo ad Oraconis caput, quod
iam notaueram usque ad finitoris circulum peruenire,
30 lineam duxi. quam postea manente centro mente circumagens
circulum designaui atque ab omni parte spa-
1 zoziaci i?1/?. || cicli b cili BR || uenientis BlR || 2 aequa-
] ib u s scripsi aequalesi?/{ || 3 arietesfl || 4 solorum || .5 cancro
b leoneBR || 8 duoi?1 || 10 necBR nam b |] 12 post uero add.
icf b || 14 antarticae BR || 16 ante qui add. illi b || 17 quod/J quo
B quia b || 21 orizon BR || glossam del. Grotius ]] 23 primo concipere
B primo conciperem R primo conceperem r ceperam (inducto
primo) b || 25 ad om. R || 27 perferian BR \\ 30 doxi
corr. in duxi B 1 di add. b ]] manente b manante BR del. r \\
MABTIANUS CAPELLA 20
306 MAETIANI CAPELLAE
tium aequale conplexa per baec sidera peripheria circumducta
peruenit: a capite Draconis et dextro pede eius qui
appellatur Engonasis ad medium Cephei pectus, <tunc
ad pedes priores maioris Vrsae, inde rursus ad Draconis
caput. 5
828 Huic circulo confinis solstitialis , quem itidem lineari
dimensione a cardine mundi in octauam Cancri partem
ducta , quo Sol accesserat solstitio , repperimus> eundem
circulum ambitu potiorem per haec tamen signa curuari:
incipit ab octaua parte Cancri, cuius omne corpus in Ion- w
gitudinem secat, ad Leonis pectus ac uentrem; inde ad
Ophiuchi umeros, deinde ad caput Cygni, deinde ad ungulas
Equi ac protinus ad dextram Andromedae manum,
deinde ad sinistrum Persei crus eiusdemque sinistrum
umerum, inde ad utraque Heniochi genua et proxime ad 15
Geminorum capita, a quibus rursus ad octauam Cancri
ipsius partem.
jgG Aequinoctialis demum circulus bis admensus a poli
termino circumactus tam in Arietem quam in Libram
linea permeante per haec signa circulum cludit: ab octaua w
parte Arietis per totum corpus eiusdem ad reductum
Tauri pedem , inde ad mediam Orionis aluum, deinde per
edictas curuationes Hydri Crateraque et Coruum ad octauam
Librae partem inter duas lucidas signi illius stellas ;
inde ad utraque Ophiuchi genua ac tunc per Aquilam ad 25
Pegasi caput, a quo rursus ad octauam Arietis partem.
830 Brumalem uero circulum similiter signo in octaua
Capricorni parte defixo per haec meare conperimus: ab
octaua parte Capricorni per totum corpus eius ad pedes
Aquarii ; inde ad Ceti ultimam caudam , ac dehinc ad Le- *>
1 perferia BR || 3 aengonasis B engonasis R engonosis
r [] cefei BR || 6 quem p qua * B qua D ubi add. b \
9 ambitum Bl || potiore BR corr. p || ourbare BlR \
12 ofiuci R **offiuci B || humeros b N cygni b cynni B
cycni R \\ 15 numerum B humerum R |f enioci BR eniochi
b || 22 album B'R \\ 23 editas BR \\ ydri bR ydi B ||
crateramque B || 25 ofiuci BR || aliquam BlR || 26 capud
BlR \\ parte R \\ 30 aquari BlR || ac dehinc 6 ad hehinc
LIBER VIII 307
porem prioresque Caniculae pedes; inde per Argo tergusque
Centauri ad Scorpionis aculeum , deinde per Sagittae
ultimam partem ad octauam Capricorni partem circulus
reuocatur.
5 , Vltimus ex parallelis, qui uocatur antarcticus, tan- 831
tundem spatii quantum septentrionalis includit. quem
quidem meantem, quibus sideribus circuletur, ego potero
niemorare. neque enim mihi ulla caelestis globi portio
hahetur incognita. sed quoniam per ignota superioris
to partis uisibus hominum distenditur, dicere praetermitto,
. ne inconperta falsitatem admiscere uideatur adsertio.
Melius coluros demonstremus, licet ipsi quoque ali- 832
quid curuationis abdentes non se totos uisibus repraesen- 280 0
tent, tamen quia coniecttlra non errat, poterunt demon-
15 slrari. atque ita eorum primus, qui ab aequinoctiali parte
sumit auspicium, ab octaua Arietis parte contingens ultirnuin
Deltotou angulum, ac mox summum contingens
Persei caput dextrumque eius brachium, proxime manum
secans per septentrionalem circulum ad cardinem peraeso
nit mundi; a quo per caudam Draconis ad sinistrum Arctophylacos
proximeque ad Bootis stellam ductus dextrum
Virginis pedem sinistrumque contingit, in quo octaua pars
Librae est; unde ad dextram manum Centauri, qua pantheram
tenet, diuisus haud procul ab eo loco, quo sini-
25 stram Centauri ungulam tetigit, in regionem inconspicuae
nobis partis obruitur; unde emersus infra Cetus per
corpus eius auersique ceruicem ad caput atque inde ad
octauam partem Arietis redit. alter autem colurus, qui 833
etiam tropicus dicitur, ab octaua parte Cancri <consurgit
30 ad siuistrum ex prioribus Vrsae pedem per ipsum pectus
eius ceruicemque; inde ad cardinem peruenit mundi, atque
inde per clunes minoris Vrsae et inde per Draconem
B ad debinc R II 1 argonem b || 5 antarticus BR || 12 demonstramus
bR || 14 poterat BlR || 17 Deltotu Grotius deltotos
BR || 18 ei B \\ 20 artofylacos BR arctofylacos b \\
24 aut BlR || 25 regionem R regione 6 egioni B || 26 coetum
BR || 29 tropicos BlR J| 31 at D (?) |j 32 inde b bis D
et a manu recentiore in ras. in B \\
20*
308 MARTIANI CAPELLAE
ad sinistram alam Cygni ceruicemque perductus ultimum
Sagittae spiculum et proxime rostrum Aquilae contingit,
a qua ad octauam partem Capricorni> descendit. inde
iiaud procul mersus in regionem inconspicuam infra Argo
resurgit, cuius et gubernaculum et rectam puppim secans &
ad octauam Cancri partem redit.
831 Duos iam superesse circulos dubium non habetur,
quos quidem obliquos dici superius memoraui. quorum
unus signifer non ut ceteri, quos linealiter feci, sed latissinius
omnium conprobatur. quem cum in duodecim spatia io
discernerem , singulis triginta partes non nescia rationis
281 6 ascripsi. uerum eius latitudinem circuli tetendi in duodecim
portiones, ut tantum spatii habeat latitudo, quantum
longitudini duodecim partes adtribuunt. quod cur factum sit
facile est loco eo, quo de sole loqui coepero, demonstrare, qui 1*
per mediam circuli eiusdem lineam solus fertur. cuius circuli
ambitum perduodecimsigna admodum claracircumagi
dubium non habetur. nam galaxias non magis ratione
835 quam oculis adprobatur. cuius ultra regulam et plerumque
deficiens latitudo a Cassiepeae astro in Scorpionis »
836 aculeum longitudine conpensatur. superest circulus solus
finitor, qui ex eo, quod semper surgentis demeantisque
mundi diuersitatibus uariatur, certum astrorum ordinem
non poteril retinere.
837 Iam nunc inter circulos uniuersos quid iuterstitii uel *
spatii intercapedo naturalis iumiserit aequum explicare.
nam inter s<" entrionalem circulum, quem in spatia octo
resecaui, et inter solstitialem interpatet tantundem, quantum
interest inter octo et sex. nam idem interiectus spatiis
similibus continetur, iu quo fit, ut circulus maior sit»
1 ad p ac BD || cycni BlD || 4 aut BlR || argo resurgit
B argonem surgit b argon consurgit R || 5 puppin BlR \\
13 tantum b tandem BR |f 20 casiphaeae (sed ipbae in ras.)
B casiepiae b casiepie R casiapia r \\ 21 longitudine interpolatus
Ettenheimuensterensis latitudine B latitudinem R I]
circuli b || 22 finitur R orizon add. b \\ 23 uarietur BlR
24 poterat Bl \\ retineri R \\ 26 aecum B aeqnm 6 j
27 septemtrionalem R ||
LIBER VIII 309
ab eodem interiectu pari spatio et eiusdem tertia portione.
alia intercapedo inter solstitialem aequinoctialemque circulos
minor est a superiore interiectu, quantum quattuor
numeri ad sex. ab aequinoctiali ad brumalem similis.
5 a brumali autem ad austrinum talis qualis illa, quae inter
septentrionalem solstitialemque circulos interiecta, circulusque
ipse austrinus tantum habet ad cardinem suum
quantum septentrionalis ostendit.
Peracta iam spatiorum circulorumque breuiter ra- 838
10 tione, sidera quae appellantur inerrantia percurramus.
dubium enim non est triginta quinque signis omne splendescere
caelum, nisi forte uelit quis eorum gestamina so- 282 G
ciare, licet animalium uocabulis censeantur. ut Capra,
quae Heniocho superposita , aut Haedos qui eius humeris
15 sustinentur, uel Serpentem quem Ophiuchus tenet, aut
Pantheram quam Centaurus gestat, quae sidera uelut partes
habendae sunt potiorum. haec igitur quinque et triginta
signa circuli interiacentis ambitu discernuntur. nam
alia sunt aquilonia, alia austrina. a regione quippe zodiaci
20 quae Septentriones uersus defixa sunt aquilonia perhibentur,
interius autem numerantur austrina. Aquilonis igitur
habent <partem utraque Septentrio, Draco qui inter
utramque flexuosus inlabitur, Arcturus quem alii Booten
appellant, Coroua Ariadnes, Nixusque quem alii Engonasin
25 dicunt, Lyra Cygnus Cepheus Cassiepia Perseus Deltoton
Heniochus Andromeda Pegasus Ophiuchus Delphinus^
Aquila Sagitta. austrina autem haec sunt : Hydrus Crater
Coruus Procyon Orion Canicula Lepus Eridanus qui ab
Orionis pede defluit, Cetus, Centaurus, nauis Argo, Piscis
4 brumalen BlR || 10 sidera scripsi cetera BR || 11 dubio
BlR || ad quinque add. I III b || 12 quisque BR || 13 post
capra add. est b \\ 14 enioco BR || edos R || 15 ofiucus
BR || 16 panteram B || 19 a om. BlRl deteuit rursus b II
zoziaci BlR || 20 defixa scripsi (cf. p. 310,17) depicta.BR \\
aquilonalia b l| 23 arturus BR || 24 nixusque b nixosque
BD || engonesin D U 25 cycnus BlD \\ casiephia (iephia
in ras. add. b) B casiepia D || 26 eniocus BD \\ ofiucus BD \\
delfinus BD || 27 ydrus BR \\ 28 proqon B procion b
proon R || 29 defluxit R defluit r diffluit B \\ caetus B
310 MARTIANI CAPELLAE
austrinus, Caelulum Ara. nam et aquam, quae ex cratere
Aquarii fluit, melius partem signi credimus, et stellam,
quam quidam Canopon, quidam Ptolemaeum appellant,
quae superioribus inconspicua in confinio Alexandriae
incipit apparere, ut partem Eridani tluminis aestimabo. 5
£39 haec discernit Zodiacus, qui quidem aequales duodecim
signorum integrat portiones sed undecim habet signa.
Scorpius enim tam suum spatium corpore quam chelis
occupat Librae , cuius superiorem partem pedes Virginis
occupant, maiorem ueroScorpius; deniqueChelas — quam io
Libram dicimus — quidam dixere Graii. horum ergo signorumduodecim
nomina, quod uulgo nota sunt, praetermitto.
840 Intellego ordinis hoc fuisse, ut quo circulo spatioue
quae signa sint demonstrarem. sed et magnam partem is
283 G astructionis exquirit contra propositum breuitatis, et quod
mediatenus tertiaue parte quaedam signa defixa diuersis
circulis sua membra discerpant, hanc obscuram caliginem
derelinquo. quippe, ut cetera transeamus, manus interior
Arcturi intra septentrionalem circulum ponitur relicumque
corpus parti alteri deputatur, Cephei corpus mediatenus
[septentrionali] thorace partito diuersis circulis adtribuitur.
Nixus uero sinistro pede septentrionalis Draconis
uerticem calcans, capite solstitialem circulum ascendit,
unum brachium Lyrae, alterum dans Coronae; et alia 25
huius modi non minus insuauia quam morosa.
841 Illud potius adtendendum quibus surgentibus signis
coetus R || 1 ad caelulura add. turibulum b sed cf. Scaliger
ad Manilium p.411 ed.1600 || aqua B || 2 aquari Bl aqua B \\
3 ptolomeon BR || 5 eridari BlR \\ 6 zoziacus BlR || aequalis
R || 7 ha**bet B || 8 scorpUus (u scripsit b) B || caelis
Bl || 9 occuparunt BR ai occupant add. b \\ 10 scurpius
R || heleas Bl || 11 s. dicimus post libram add. b om. R 11
grauiorum ergo BlRl \\ 14 intelligo bR || 15 sunt b |
16 exquirit BR acquirit b || 17 deflxa Bondami codex (Bond.
uarr. lectt. p. 59) defixis BR || 18 discrepant b \\ 19 arturus
BR || 21 cefei BR \\ 22 septentrionall del. Grotius || torace
R toraca B toracae b || post partito add. cetero toto b ||
24 capitem BlR \\ ascendit BR ostendit b ||
LIBER VIII 311
quae ortum faciant occidantue. nam oriente Cancro occidit
Coronae Ariadnes et auslrini Piscis pars dimidia,
Ophiucbus a pedibus usque umeros, Serpensque quem detinet
praeter fauces caputque totum , Bootis etiam medie-
5 tas ; oriuntur uero Orion totus Eridanique principium et
in lingua Caniculae lucida stella. cum autem Leo oritur,
Coronae reliqua conteguntur, austrinusque Piscis et
Ophiuchi Serpentis Bootisque partes, itemque Aquila,. Nixique
pars dextra; oriuntur uero Hydri caput, Lepus et
10 Procyon, Caniculaeque pars prima. oriente autem Virgine
occidunt Lyra Delphinus et Sagitta , Cycnique pars prior
Eridanique pars ultima et caput ceruixque Pegasi ; oriunlur
autem Hydri pars prior usque ad Craterem, Caniculaque
tota et nauis Argonis puppis. Libra surgente occi- 842
15 dunt Pegasi et Cycni reliquae portiones Andromedaeque
caput Cepheique umeri, Cetus, et flexus fluminis Eridani;
oriuntur Coronae medietas, Nixi dexter pes, et Bootes et
Hydri reliquum praeter ultimam caudam Centaurique
pars, quae in equi speciem figuratur. Scorpione aulem 284 G
20 nascente occidunt Andromedae pars reliqua, item Cephei
pars, quae extra septentrionalem circulum posita, et Cassiepeae
et Orionis pars. eodem tempore oriuntur Ariadnes
Corona tota <et caput Ophiuchi, Nixique corpus omne
praeter sinistram manum, Hydri cauda ultima, et Centau-
25 rus totus praeter priores pedes. Sagittario nascente mergitur
Orion et Canicula et Heniochi pedes, oriuntur uero
totus Ophiuchus et Nixi sinistra manus el Lyra et Cephei
1 occidantque BlR || occidit coronae Bondami 'excerpta'
occidunt corona BR \ 2 et B cet R || 3 ofiucus BR || hnmeros
B || 5 principio R principia r || 7 reliquiae B || 8 offiuci
BR || 9 ydri BR || 10 procion R proquion B prochion corr.
ex prochiron 6 || ad autem add. I uero b || 11 delfinua BR \\
cygnique b \\ prior b potior BR \\ 13 ydri BR \\ craterain
R II 15 cygni b || 16 cefeique BR [| humeri b \\ coetus R II
17 autem post oriuntur add. b || 18 ydri BR || relicum B ||
20 cefei BR | 21 pars om. Bl || cassepia R cassiapia r casiephia
B (siephia in ras. add. V) || 23 enioci BD ophiuci b [I
24 ydri BD || 26 enioci B eniochi bD \\ 27 ofiucus BD ||
nisi Dl || lira D \\ cefei B \\
r
312 MARTIANI CAPELLAE
843 caput umerique et Centauji priores pedes. Capricorno
oriente occidunt Heniochus totus et eius Capra Haedique,
Persei pars sinistra , et Argonis> puppis et Procyon ; in
uicem oriuntur Cycnus et Aquila et Sagitta, et Altarium.
Aquario oriente occidunt Centauri pars equina, Hydri ca- 5
put; oritur et equus Pegasus. Piscibus ortis occidunt Hydrus
totus et Centauri pars reliqua et Crater; praeterea
oriuntur Andromedae pars dextra et Piscis austrinus.
Arietis signo surgente occidunt pedes Centauri et Altarium,
oriuntur uero Andromedae sinistra pars et Persei caput w
usque ad aluum et Deltoton. signo Tauri oriente occidunt
Bootis pcdes, Ophiuchus a pedibus ad genua usque;
oriuntur autem Ceti pars reliqua et sinister Orionis pes.
Geminis orientibus occidit Serpentarius usque ad genicula
; oriuntur uero Fluuius Cetus Orion. 15
844 Temporum quoque ipsorum, quibus oriuntur aut
occidunt, habenda distantia est. nam quae transuersa
oriuntur et recta occidunt, celeriores ortus habent quam
occasus; contra autem quae recta oriuntur et transuersa
285 G conduntur, tardius oriuntur quam occidunt. nam Cancri *>
signum recte oritur inclinatumque mersatur, licet hoc in
Capricorno parua inflexione curuetur: oritur duabus horis
et duodecima parte horae, et hora occidit ac deunce; minima
in isto distantia est. Leo autem oritur duabus horis
et tertia parte horae, occidit uero hora semis et sexta «5
parte horae. Virgo oritur horis duabus et dimidia et sexta
1 humeriquo 6 || 2 eniocus BD eniochus b \\ aedique D
di* B edique b || 3 argus Bl || et ante puppis add. br ||
prochyon b || 4 cygnus b || 5 ydri BR || 6 ad ortis add. I
orientibns b || ydrus BR || 7 cratera b || 11 album Bl ||
12 ofiucus BD || 13 caeti B coeti R \\ 14 geminis orientibus
— fluuius (heridanus supra add.) coetus (sic) orion om.B'RD ||
17 abenda B'R || distentia BlR \\ quae om. R || 18 recto
BlR || 22 capricornu R 1| oritur decima B oritur duodecima
R oritur et duobus horis duodecima r oritur duabus horis
et duodecima b || 23 orae BlR || ora B1 \\ deeunce R ||
24 est om. BlR || oris BR || 25 orae B \\ accipit R \\ ora B ||
26 horae om. B || oris B ||
LIBER VIII 313
parte horae, similiterque Libra, occiduntque hora et tertia
parte. at Scorpius diminuit ortum et auget occasum. oritur
enim horis duabus et tertia parte, occidit hora semis
et sexta parte horae. at Sagittarius oritur horis duabus
5 et duodecima parte horae, occidit hora et deunce horae.
at in uicem quae transuersa oriuntur et recta occidunt, 845
breuiores ortus occupant quam occasus. denique ex his
est signum Capricorni, quod oritur hora et deunce, occidit
duabus horis et duodecima parte horae. Aquarii uero
10 proximum signum oritur hora et dimidia et sexta parte
horae, occidit horis duabus et tertia parte horae. sequens
Piscium signum oritur hora et tertia parte horae, occidit
duabus horis et dimidia et sexta horae parte. eandem
mensuram Aries utriusque temporis seruat. Taurus oritur
15 hora et dimidia et sexta parte horae, occidit duabus horis
et tertia parte horae. at Gemini oriuntur hora et deunce,
occidunt duabus horis et duodecima parte horae.
Haec est inaequalitas , quae dierum spatia noctium- 846
que discriminat. nam cum Solis lumen eorum signorum
20 principium, quae tardius oriuntur, ingreditur, dum sequentia
signa nascuntur, diei prolixitas procreatur; ubi
uero haec intrarit, quae cito orta tardius demersantur, 286 G
diebus exiguis noctes efficit grandiores. denique haec
ratio.et illis respondet, qui uelut miram efficiunt quaestio-
25 nem talia proponentes: si spatiis aequalibus signa omnia
percensentur ac necesse est diebus noctibusque cunctis
sena signa supra terras esse, omnes dies noctesque pares
esse debuerunt. sena autem signa superstare non dubium
est totidemque delitescere, dies quoque noctesque uariari
30 diuersitatibus spatiorum. (nam solstitialis dies habet ae-
1 orae BR || ora BR quod notare desinam || 2 augit BlR II
4 ex sexta R || 5 occidet BlR || dehunce B || 7 is Bl ||
9 XII R || aquari BlR || 11 sequens o B sequens b sed
quaeso R sequens r \\ et om. BlR || 14 taurus oritur— 16 et
tertia parte horae om. BlRl || 16 dehunce B || 17 duobus R ||
horae om. BlR \\ 18 ad haec est inaequalitas add. qua ratione
dies accrescunt noctesque breuiantur Bm |l 21 proeuratur
BlRl \\ 22 intra** B intrarit b intraret R \\
314 MARTIANI CAPELLAE
quinoctialis mensurae horas XIIII et sextantem , brumalis
uero horas nouem et dimidiam ac tertiam portionem, uicissim
brumales noctes solstitialis diei temporibus porriguntur,
cuius lucis tempora suscipit nox aestiua. in tanta)
uarietate diuersitateque temporum illud profecto colligi- 5
847 tur signa aequalia non habenda. cui conclusioni et rerum
ueritas et nostra regula refragatur. multiplici enim clepsydrarum
adpositione monstratum omnia signa paria spatia
continere. cum enim diuersa tempora in ortu habeant
atque occasu, tamen si omnium ortus occasusque conpen- 10
ses, uidebis ad plenum conlata mensuris aequalibus re-
848 spondere. uerum hac quaestione consummata alia subtilior
de spatiis inparibus obiectatur. dicunt enim : si spatia
signorum aequalia sint aut Sol tardiore cursu quaedam
signa transcurrit, aut [in] dierum ratio diuersitate men- 15
titur. sed constat Solem Geminorum signum triginta et
duobus diebus excurrere, Sagittarii autem XXVIII, ceterisque
signis aut adici aut detrahi aliquas portiones; quod
profecto non fieret, si aut Sol aequali cursu ferretur aut
signa spatiis paribus tenderentur; Sol autem eadem ac*>
perpetua celeritate festinat; relinquitur ut signis spatio-
849 rum aequalitas denegetur. sed hunc quoque errorem
opinio inueterata conposuit, quam omnes hactenus credidere,
quem ad modum ipsi mundo sphaeraeque postremae
centron est terra, ita et solaris circuli eandem centron 25
287 G esse, quod omnino falsum esse non dubium est. nam ut
diuersa spatia sunt caelestis ambitus circulique medialis,
ita et diuersis centrorum signis punctisque torquentur,
quo fit, ut terra solaris circuli centron non sit sed eccen-
9 tempora om. BlR \\ 12 summata corr. ut uidetur in summota
B consummata br summota R l| 13 ante si add. et r ||
15 in om. Ellenheimunsterensis inlerpolatus \\ 17 sagittari
BlR || 19 perfecto R \\ 21 po.it relinquitur add. el del. ergo b ||
22 hunc quoque errorem add. r et in ras. b hanc nem R [j
23 actenus BlR \\ 24 mundus R \\ sphereque R sp (corr. ex f) eraeque
B \\ 27 in ras. aequistantibus b caelestis ambitus R
et supra add. ab || 29 eccentron B ecentros b haeccentros R
terra add. br H
LIBER VIII 315
tros habeatur. per uices enim propinquitates descensusque
ad terras solaris orbita cursusque submittit itemque
pro signorum condicionibus sublimatur, et cum medietatem
linearem in latitudinem zodiaci Sol libratus excurrat,
5 orbem tamen Solis obliquitas meatus aut inprimit aut extollit.
quis enim dubitet Cancrum Geminosque uerbi gratia
in mundi ardua sublimari rursumque Sagittarium Capricornum
pererratis deilexibus infimari? quod cum ipse
zodiacus signaque caelo cohaerentia tantundem a terris
10 undiquesecus interstitii detineant, solaris tamen circulus,
qui subtermeat, aut euehitur aut descendit. hinc uenit
ut a Sole signa cum uariis transcurri diuersitatibus uideantur.
Transcursa ratio est signorum caelestium atque etiam 850
15 circulorum ; nunc planetarum orbes edisseraro, quos quidem
non ab erroribus suis — nam isdem Solis rationibus
commeantes nihil licere patiuntur erroris — sed quia diuersa
uarietas mortalibus caligines intentionis offundit,
non planetas sed planontas, sic ut ratio asserit, memorabo,
20 licet eos propriis nominibus insignitos etiam aliis nominibus
appellarint. nam Saturnum Phaenona dicunt Iouem- 851
que Phaethonta, Pyroenta Martem, Venerem Phosphoron,
Mercurium Stilbonta nominarunt; Soli uero Lunaeque diuersitas
gentium innumera uocabula sociauit. horum igi-
25 tur septem illa eo maxime cum flxis sideribus habenda
distantia, quod illa caeli tantum modo cursibus commouentur
propria statione seruata, <hi uero tam mundanis
1 discensosque BlRl || 3 per BlRl || conditionibus bR ||
4 linearum br || zoziaci BlR ]| 6 uerbi et in ras. gratia add.
b q v V (h. e. ueluti cf. not. lat. Momms. 281, 3 et 314, 2) R ||
7 capricornum et r |] 8 perratis R perarratis r pererratis in
ras. b supra add. transcursis b || infirmari Bl \\ 10 inter****
B ransitii add. b ersticii supra add. b || 11 eueitur B uebitur
R || euenit b \\ 12 diero B uariis bR \\ 15 disseram bR ||
quas R et ul uid. Bl || 16 idem in ras. R hisdem b || 17 erroribus
BR corr. p || 19 sicut ratio scripsi strator R sic orator r
sicut B in ras. oratus add. b |J 21 pbenonam Rb plenonam ut
uid. B || 22 phaetontam BR || pyroin BR || 25 confixis B II
26 distantia est b || 27 seruata scripsi ornata BD \\ hii B ||
316 MARTIANI CAPELLAE
raptibus auferuntur quam propriis cursibus commouentur.
852 nam quantum eos retulit diei noctisque rotatio, tantum
nituntur diuersis conpensare temporibus, id est aut mense
iSSG ut Luna, aut anno ut Sol, aut triginta annis ut Saturnus,
et ceteris temporibus adtributis pro spatiorum quae cir- 5 :
853 cumeunt latitudine> aut breuitate. quae cuncta sidera
licet in ortum pergere uideantur, non tamen aduersum
mundum rigido motu sed obliquo per zodiaci defixa moliuntur.
alioquin ex contrario partium suarum motu mundus
stare non posset. denique etiam Peripateticorum io
dogma contendit non aduersum mundum haec sidera promoueri
sed celeritate mundi, quam sequi non potuerunt,
praeteriri. quod quidem etiam ut uerum sit, meis non
poterit rationibus obuiare. siue enim Saturnus nimia cum
mundo celeritate concertans uix exiguis cursibus supera- i5
tur, ac Luna, quod tardius incedat, intra tricesimum diem
a mundi parte eadem praeteritur; siue contra mundum
nitentibus ideo celerior quia breuiore ambitu orbem circuit
Luna, tardiusque Saturnus propter latitudinem orbis
effusi; utrum uelis, meis regulis non obsistit, si quidem »
354 suis motus istorum rationibus dispensatur. quibus tamen
septem sideribus unus est communis motus, quod omnes
ortum petunt. alius quod temporum omnes diuersitatibus
atque accidentibus uariantur. nam ex his quinque sidera
stationes recursusque patiuntur, Sol uero Lunaque cursu »
continuo rapiuntur. item haec lumina uicibus obscurantium
occultantur , quinque uero sidera nesciunt obumbrari.
tria item ex his cum Sole Lunaque orbem terrae
circumeunt, Venus uero ac Mercurius non ambiunt
terram. 30
855 Licet generaliter sciendum cunctis orbibus planeta-
2 ratatio d || 4 aut luna Bl || 5 circumagunt b || 10 periphatheticorum
BR || 11 docma B || 12 potuerunt R poterunt
B poterant b || 21 dispensatur b depensatur BR dispensantur
r || 25 stationes b stationibus B stationis R ||
26 obscurantium corr. in obscurantur B -i- occultantur add.
b || 27 sydera B || 28 item BR igitur r []
LIBER VIII 317
rum eccentron esse tellurem, hoc est non tenere medium
circulorum, quoniam mundi centron esse non dubium, et
illud generale septem omnibus aduertendum, quod cum
mundus eiusdem ductus rotatione unimoda torqueatur,
5 planetae cotidie tam loca quam diuersitates arripiant circulorum.
nam ex his nullum sidus ex eo loco unde pridie 289 0
ortum est eleuatur. quod si est, dubium non est centum 856
octoginta tres circulos habere Solem, per quos aut ab solstitio
in brumam redit, aut ab eadem in solstitialem lineam
io subleuatur. per easdem quippe mutationes commeat circulorum.
sed cum Sol praedictum numerum habeat, Mars
duplos circulos facit, louis stella duodecies exercet, octies
uicies cumulatur Saturnus eos circulos qui paralleli etiam
'dicti sunt circumcurrens ; qui motus omnium cum mundo
15 proueniunt, et terras ortibus occasibusque circumeunt.
nam Venus Mercuriusque licet ortus occasusque cotidia- 857
nos ostendant, tamen eorum circuli terras omnino non
ambiunt, sed circa Solem laxiore ambitu circulantur. denique
circulorum suorum centron in Sole constituunt, ita
20 ut supra ipsum aliquando, infra plerumque propinquiores
terris ferantur, a quo quidem uno signo et parte dimidia
Venus disparatur. sed cum supra Solem sunt, propinquior
est terris Mercurius, cum infra Solem, Venus utpote quae
orbe uastiore ditTusioreque curuetur. nam Luna quae 858
25 propinquior terris est, per quos feratur amfractus inferius
memorabo. post cuius orbem alii Mercurium Veneremque,
alii ipsius circulum Solis esse concertant; <deinde
—ou
1 eccetron R ]] 2 que. B q-ue b que R || cetron R ||
post dubium add. est b || 4 ratione Rl |] 5 post loca add.
alia b || arripiunt b \\ 8 et tres R \\ 9 in BR ad b \\ 12 exercet
Ettenheimuensterensis excrescere BR [] 13 uices R || cumulatus
R || ad eos add. al hos b || 15 in ante ortibus add. b ||
19 de Copernico cf. Delambre hist. de VAstronomie I p. 512 et
Koppius || 20 intra B || 22 uenus bR mercurius B || disperatur
R || propinquior est terris B propinquior ei est b propinquiores
terris R [] 23 intra BR || utpute R ]| que R
quia r [] 24 uastiore Koppius castiore BR || 25 inferius scripsi
interius BR |]
318 MARTIANI CAPELLAE
Martis Iouis ac Saturni, quos omnes ut suis amplitudinibus
metiamur, quod non facile astrologi uoluere, ab uno geometriae
concesso assertio est inchoanda, quod et ipsa
suggerit in praesenti et ab Eratosthene Archimedeque persuasum,
in circuitu terrae esse CCCCVl milia stadiorum 5
et decem stadia ; ita ut ab hoc ergo indubitatis rationibus>
adprobetur, Lunae circulum centies esse maiorem , qui
quidem circulus ipsa Luna sexcenties potior inuenitur.
859 quae duo ex defectibus Solis assiduis, quantum umbrae
Luna subiecta reddiderit et ipsius umbrae conlatione cum 10
2906 ipso Lunae corpore uera dimensione monstrantur. quae
nisi morosa sint, quem ad modum dimen.sa sim demonstrabo.
crebro in climate Diameroes proueniens Solis defectus
eiusdem ex omni parte totum obumbrauit orbem,
sed propinquo climati, id est Diarrhodu , portio obscura- is
.tionis apparuit, in climate uero Diaborysthenis nulla obsistente
parte Sol totus eluxit. unde quoniam clima Diarrhodu
quot stadia contineat manifestum est, repperi duodeuicesimam
partem terrae umbram quam Luna fecerat
continere. sed quoniam maius corpus est, quo umbra me- ao
taliter iacitur, quam ipsa umbra, ex climatibus, quibus
pro parte Sol obscurabatur dextra laeuaque. coupertum
triplo maiorem esse ipsam Lunam umbra sua. ergo collectum
est Lunam sexies minorem orbe terrae praedictis
860 rationibus inueniri. Luna autem minor est orbe suo sex- 25
centies. quod ckpsydris intellegi potest. duobus enim
4 eratostene BD || 6 ergo om. R [] 6 post maiorem add.
et del. tellure b || quiq.idem R || 8 sescenties /?l || 9 ex D
et BR || II demensione BlR || 12 sunt BlR || 13 climmate
BlR || 15 climate b climmati R [] diarodu BR || climmate
Br || 16 diaborystenis R diaboristenus B diaboristenes b II
17 climma BR [] dyarodu B diarodu R \\ 18 quod R \\
repperiri BlR repperitur r || 21 climmatibus B climmantibus
b || 25 sescenties Bl \\ 26 post quod add. si b || post clepsydris
add. intelligi potest — p. 319, 17 corporis lunae in marg.
eiusdem quo B saec. manus ita ut ego textum retiqui: ceterum marginis
particuta resecla aliquot uocabulis paucae litt. desunt. sed
BR post clepsydris ita pergunt fusile inponas (ponas B) atque
(ea in ras. add. B) emersa (prior e in ras. in B, in eodem
LIBER VIII 319
uasis aeneis fusilibus positis unum inferius uacuum, aliud
superius aqua plenum pone. obserua autemLunae ortum,
et stellam fixam simul cum ea orientem. et cum coeperit
corpus Lunae ex superiore parte supra terras apparere,
5 cito superioris uasis aquae uidelicet pleni centron aperi,
ut simul cum incipiente Luna oriri aqua fluere in uas inferius
incipiat, et donec totum corpus appareat fluat. cum
autem tota supra terras apparuerit Luna, statim primum
uas in quod aqua fluxit subtrahe, et aliud apponas in quod
10 aqua fluat, donec nocte alia renascatur illa stella, quae in
priore nocte cum Luna oriebatur, et cum illa orta fuerit,
superius uas unde aqua fluxerat tollas. deinde metire
totam aquam, quae in spatio XXIIII horarum fluxerat, ad
mensuram illam primam, quae cum corpore Lunae prius
is in primum uas fluxit et inuenies sexcenties aquam excrescere,
quod in Lunae circulo fieri non dubium est, id est
sexcenties superare spatium corporis Lunae: uides luna- 291 G
rem circulum centies maiorem esse tellure.
Quo monstrato alios circulos uideamus. sed quis du- 861
20 bitet solarem circulum duodecies quam Lunae esse maiorem,
cum quod illa mense, ille duodecim currat? Martis
uero circulus uicies quater potior inuenitur, louis centie.s
et quadragies quater, Saturni trecenties tricies et sexies.
unde si numerus interiectionibus supputetur, et quot sta-
% dia Salurni circulus babeat, et quota eius portio omnis
uocabulo s corr. in n b) omni subtrahas primum et aliud
uas apponas (corr. ex opponas B) donec nocte alia renascatur
adiecto ad circuli spatia & quod excurrit partibus et
(et in ras. in B) ipso item Iunae corpore qm de circulo hoc
quoque ee non dubium est inuenies sexcenties (sescenties Bl)
aquam excrescere unde colligas (aquam — colligas om. R)
circulum (circulus R) eius (maior luna supra add. b) uides
lunarem circulum centies maiorem esse tellure (tellurem Bl)
quo monstrato BR || 6 infer B* \\ 7 cor Bm || toto Bm ||
9 subtrahe scripsi subtrahi Bm fl 12 uas in resecta folii parte
legebatur || 13 to i?m [] XXII (alia resecta) i?m || 21 illam esse
R || 22 potius BlR \\ 23 quadrages BlR' \\ CCCXXX et BR \\
sexties Bl || 24 interiectionibus Ettenheimuensterensis intentionibus
BR || quod BlR \\
320 MARTIANI CAPELLAE
terra sit, inuenitur stadiat f DLVI et passus XHII. nam si
centies Lunae circulus maior est terra. Luuae autem circulo
trecenties tricies sexies maior Saturni, maior est
igitur Saturni circulus omni terra tricesies ter milies et
sexcenties. 5
862 Nunc iam Lunae meatum , quae terrae propinquior
est, uideamus. quam quidem menstruum habere lumeu
physicorum assertione persuasum et [cum quod sit] semper
pleni orbis esse non dubium est. nam si ab illa sola
parte qua se subicit Soli, omni hemisphaerio conlustratur, w
etiam cum nobis tricesima nullum lumen ostendit superne,
qua Solem spectat pleno lumine relucescit; denique cum
discedens a Sole a latere eum coeperit intueri, pro parte
etiam inferius lumen adquirit, donec e regione posita ab
863 hac parte qua nobis est uisibilis conlustretur. circuit enim b
eius globum undiquesecus Solis nitor, et ei parti, quam
totam tunc aspicit, lumen indulget, cuius luminis radii in
terras quoque luculentiores perueniunt, ut siquis*ex speculo
lumine repercusso efligiem lucis <excipiat. quae quig64
dem Luna cum eum in orientis partibus conprehenderit, 20
292 G obscuratur, et cum in occasu deseruerit, lucescit. cuius
primi luminis effigies quibusdam uelut cornibus circulata
urivoeibr|c dicitur, cum uero XC partibus a sole discedens
orbem eius mediatenus idem radius luminarit, bidtTOuoc
perhibetur; sed praedictis)> partibus cum alias quadra- s
ginta quinque adiecerit, ctuqnKupToc perhibetur id est
maior dimidia, minor plena; cum uero centum octoginta
partibus a sole discesserit contrario posita totam partem
1 stadia '-oLiVI & passus XIIII om. BR add. b 'vielleicht
war 6,048000000 geschrieben: VI.IIL. milia stadiorum (
Plin. VI 23, 24) et pars (slatt des vorhergehenden portio)
XXXIII . DC ' Bottgerus p. 618 \\ 2 circulos R \\ 3 CCCXXX
sexies BR \\ 4 XXXIII milies et sexceuties BR || 8 et scripsi
est BR || cum quod sit deleui || 9 illa sola b illo BR ||
10 hemisplerio BR hemispherio b \\ 15 quo Bl || 18 lucubrandiore
B lucubrantiores b lucubrandiores R lugubrandioes
r || ex B: om. R a r \\ 21 eum ante lucescit add. b ||
23 menoides BD monoides bd || 24 illuminarit D || diatomos
B dialomus D || 26 amphicyrtos BR amphicyrctos b ||
LIBER VIII 321
quam terris opponit inluminat, TravceXrivoc perhibetur;
ac dehinc deficiens seruat cum praedictis partibus nomina
memorata. quae quidem tredecim orbis sui partes die
nocteque transcurrit, cum pro latitudine circulorum,
5 quos obeunt, eodem interstitio Mars dimidiam, luppiter
duodecimam unius partis, Saturnus uicesimam octauam
unius portionis excurrat. uerum Luna circuit totum signi- 865
ferum diebus uiginti septem et besse, sed Solem XXVIIII
diebus et media diei noctisque parte consequitur, quod
io ideo tardius prouenit, quia cum suum peregerit circulum,
ex quo ipse Sol ab eodem loco, qui ei lumen dederat, excurrit
et in signo proximo aut etiam altero repperitur.
nam si in Librae aut Scorpii aut Sagittarii ultima parte
lumen acceperit, non eum in sequenti signo, sed in altero
15 consequetur. haec enim tria signa aliquando transcurrit,
quem ad modum his contraria plerumque bis inuenit. nam
quoniam ibiSol triginta diebuset in Geminis triginta duobus
moratur? Luna, quae XXVIIII diebus et dimidia parte eum
consequitur, ibi utique poterit inuenire. uerum eadem 866
20 Luna aliquando quattuordecim diebus, aliquando quindecim,
plerumque sedecim plenum perficit lumen, ita
tamen, ut in eodem deponendo conpenset. nam si decimo
quarto die lumen inpleuerit, quindecim diebus amittit, ut
dierum ratio integra concludatur. uerum eadem implet
25 annum suum CCCLIIII diebus. nam duodecim eius coitus
hoc numero peraguntur, sicque fit ut annus solaris diebus
undecim maior habeatur, quod intercalationum diuersitatibus
conpensatur.
867
De latitudinis partibus, per quas Luna commeat, edi- 293 G
30 camus. nam in zodiaco duodecim esse latitudinis partes
1 TTANC€ACNOC B TTANCCACNOC R || 2 cum Ettenh. tum
BR || 7 excurrit b || 8 et z D i- bisse add. d et z R & ss in
ras. b || 9 de media cf. ad p. 67, 9 || 11 excucurrit Bl \\
12 proxumo Bl || 14 sequente B'R || 16 is B in his b || contraria
BR contrariis his b \\ uenit 6 || 17 XXXII B || 18 obmoratur
r || XX nona R XX nono B XXVIIII' diebus b ||
22 decimo quarto Koppius XIIII BR || 29 comeat BR ||
MABTIANUS CAPEIXA 21
322 MARTIANI CAPELLAE
superius intimaui , per quas diuersis modis sidera spatiantur.
nam alia per tres partes, alia per quattuor, alia per
quinque, alia per octo, quaedam per omnes duodecim deferuntur.
Sol enim in nullam excedens partem in medio
libramento fertur absque ipso Librae confinio. nam ibi 5
se in.austrum aquilonemue deflectit ad dimidium fere momentum.
Luna autem per omnes duodecim currens nunc
in aquilonem prouehitur, nunc in austrum deueniens inlimatur,
utrimque momentis excurrens, sic ut Hipparchus
868 quoque consentit. denique obliquitati eius uocabulum io
constitutum , ut fere eAiKoeibr|c diCatur, ita tamen ut descendens
ascendensque ipsam solarem lineam, quam mediam
inter senas utriusque lateris partes esse monstraui,
aut acutis aut spatiosis angulis secet, nec possit tamen ad
idem, hoc est ita ut est posita, eodem mense eadem parte i5
sic ad Solem reuerti eadem latitudinis portione, nisi mense
ducentesimo tricesimo quinto hoc est anno undeuicesimo.
nam ut sub eadem die isdemque propinquitatibus siderum
inerrantium ad idem redeat, faciunt anni quinquaginta
quinque; ut uerum etiam planetarum isdem rationibusao
sub eadem specie <contingat, anni magni prolixitas spe-
869 ctanda. uerum eadem Luna cum secans solarem Iineam
in aquilonem scandit, uoeatur uvuoc unjouuevr|, cum ab
aquilone ad solarem lineam redit dicitur uujoc Taireivouuevr|,
cum a solari in austrum> descendit Tcnreivujua Ta- 25
Treivouuevrj , cum deinde rediens ad Solem resurgit to-
1 sydera BR || 2 alia per quinque om. B || 3- differuntur
BlR [] 6 aut ante in add. B || 9 ipparcus BR || 11 beliquoides
B helicoides bR \\ discendens BlR \\ 13 litteris R
17 CCXXXV BR || XVIIII BR || 18 dieque hisdem BlRl
proprietatibus b || 19 redeant BlR \\ ad LV add. XXXII r
20 radiationibus Rl || 21 contingant Bl |] YTTCOC deleta
priore C B om. D || YTTOMCNH B YYQM6NH D \\ 24 reddit
D || YYQC D YTTOC B |] TATTINOMCNH BD || 25 post
descendit add. dicitur r ]| Taireivui|ua Salmasius exerc. Plin. p.
530 ed. 1689 TATTINOMA B TAITINOC b TAPINOWA R toueivoc
uel Taueivujc Grotius \\ TAnNOYMHNH B TATTINOMHNH
b YfOYCOCNH R \\ 26 post resurgit add. dicitur
r \\
LIBER VIII 323
.rcevvujua ui|iouue'vr|. sed idem ascensus descensusque
faciunt utriusque luminis obscurationem. nam cum Luna
scandens descendensue in solarem lineam inciderit, si tricesima
est, hoc est omni corpore subiecta Soli, obscura-
5 tionem Solis terris facit : suo enim corpore subter se positis
obscurat, aliis partibus terrae Sole qua non tegitur
relucente. quam obscurationem eadem non cunctis men- 294 G
sibus facit, quia non semper tricesima in eadem solari linea
repperitur, sed aut sursum aut deorsum posita obstare ne
io possit transmittit. item Lunae defectus fit, cum in con- 870
trario Luna posita, hoc est decima quinta, in eadem linea
Solis umbra terrae metaliter infuscatur. nam Sol umbram
terrae in suam lineam mittit, quam si Lunae corpus intrarit,
quoniam uidere lumen Solis terra obstante non poterit,
15 luminis soliti ademptione furuescit. alias cum in superiore
aut inferiore latitudinis loco fuerit, pleni luminis
effigie relucescit. denique ideo intra sextum mensem de- 871
fectus non potuerunt iterari, quia aut decima quinta aut
prima in eadem Solis linea per duodecim partium latitu-
20 dinem spatiatur, deinde non poterit inueuiri. unde si ab
aquilone rediens ad Solem in latere proximo posita non
obsistit, TrctpdMctSiv £v cuvobuj facere perhibetur; quae
si a latere septentrionis transcurrens coit nec obsistit, TrapdXXa£
iv ev ftopeiiu cuvobuj facere memoratur ; si ab au-
25 stroueniens nec obsistens lumen acceperit, TrapdMaHiv ev
1 TAPINOMA BR TAPINOC b || YOYMCNH B YTTOM€-
NH 4 YY0YO€NH R \\ diseensusque R || 3 descendens BR
ue descendens b descendensue r \\ 7 eadem p idem BR ||
9 obstare posse B ut obstare ne possit b ut (om, Rl) obstare
non possit R || 11 XV BR || 12 nam BR item r || 15 ademtione
Bl \\ feruescit B'R || 17 VI B || 18 potuerunt B
poterunt b potuerint R || XV B ma add. b II cuper R cumper
B II 21 proxumo Bl \\ 22 TTAPMAAZlNeN (corr. in
TTAPAMHKHNCN) CYNOA00C B TTAPACJAZINeNCYNOAQ
R corr. Salm. U 23 nec B et bR \\ 24 TTAPAAAAZINCN
(corr. in KATABIBAZINH) BOPIOCYNOAK) B nAPAAAAZIN€
NBOPIC0CYNOAC0 R || facere add. Salm. \\ 25 TTAPAAAAZIN€
N CYNOAONOTIW B TTAPAAAA^INCN CYr
21*
324 MABTIANI CAPELLAE
cuvobuj votxuj fecisse dicitur ; si autem ad solarem circulum
ueniens ab austro obstiterit Soli, dvaf}i(3aIovTa
cuvbecu.ov fecisse dicitur. hae species diuersitatesque
Lunae superae mutabilitatis uarietate confundunt.
872 Nam Solem gemino diximus meare motu. quippe ab 5
ortu aut cum mundo corripitur, aut ipse suum circulum
contra mundum per obliqua distendit. uerum ex ea parte,
qua cum mundo uoluitur, cottidie ortus sui lineam mutat,
et quoniam omnes ductus per quos uoluitur circulos appellamus,
centum octoginta tres eosdem esse dubium non 10
habetur. nam siue a Cancro descendat, per eosdem
usque ad brumalem circulum currit, siue a bruma in sol-
295 stitium ueniat, per ipsos denuo reuoluitur, qui quidem
secantes secundo zodiacum contrariis signis perpetuo lineantur.
nam primus Arietis circulus primus est Librae, i5
item secundus secundus, Arietis tricesimus tricesimus est
Librae, item Tauri prior Scorpionis est primus. sic igitur
trecentis sexaginta sex partibus fiunt centum octoginta
tres circuli, quos omnes parallelos appellamus, et ex contrario,
ut dixi, signa isdem partibus secant. ergo hos 20
circulos annuos trecentis sexaginta quinque diebus et
quadrante diei peragit siue ad solstitialem circulum tendat
873 siue exinde reuertatur. illud etiam non tacendum quod
cum duo sint hemisphaeria, unum ab aequinoctiali circulo
in septentrionem, aliud in austrum ab eodem aequinoctiali, 25
tamen Sol diuersa utrumque <Yatione transcurrat, cum ut
dixi paria sint signa partis utriusque. uerum id quod ad
solstitialem consurgit centum octoginta quinque diebus et
NOAONOTIGJ R || 2 anabiba ZONCYNA€CMON B anabibazon
CYNAGCwON R corr. Salm. || 4 superae mutabilitatis p
sui martalitas BR sui mortatis b sui martalis r || 5 solem
br sol quem BR || 11 descenderit b || 12 discurrit 6 ||
brumma B1 || solstitialem b || 15 librae item arietis (hoc uoc.
in ras.) tricesimus item tauri prior B librae item secundus
secundus item arietis tricesimus tricesimus est librae item
tauri prior 6 librae item secundus ac tricesimus item tauri
prior R || 20 hisdem BR || post ergo add. bis br |1 22 triente
diei B corr. p quarta diei parte b XXX diei R || 24 ab om.
BiR \\ circuli BlR || 28 octoaginta D \\
LIBER VIII 325
quadrante diei noctisque, id autem quod ad brumalem
deprimitur centum octoginta diebus peragitur. quod utique
illa res facit, quod eccentron solis circulo dixi esse
tellurem et in superiore hemisphaerio> altius tolli, in in-
5 feriore ad terrae confinia appropinquare. dubium autem
non est citius transcurrere breuiorem sinum tardiusque
diffusum. uerum Sol, cum ad Cancrum ab aequinoctiali 874
parte conscendit, aestatem praestat hominibus, quos inter
solstitialem septentrionalemque uiuere dubium non habeio
tur; cum ab eodem Cancro in aequinoctialem Libram descenderit,
auctumnum facit; cum uero ad brumalem lineam
recedit, hiems habetur propterea quod calore dimoto
torpor inuadit. rursum cum a Capricorno hiemali in
aequinoctialem Arietem surgit, uernum tempus adridet.
15 exhinc denuo in Cancro aestas torrida renouatur. sed e
contrario perferre omnia non dubitatur antipodas; quorum
aestatem Capricornus facit, hiemem Cancer, Sol tenens
aequinoctia utrique parti temperiem.
Iam illud superfluum puto noctium accessus defectus- 875
20 que memorare, cum pares pro rata sint aestiuis diebus
hiemis noctes, et hiemalibus diebus noctes aestiuae, una- 296 G
que aequinoctialis nox, quae bis anno contingit, par sit
diei suo. nam cum ab aequinoctio uerno in Cancrum Sol
meat, omnes dies maiores sunt noctibus suis. item ab au-
25 tumnali aequinoctio usque ad brumam minores dies noctibus
dilatatis.
Minimus autem anni dies brumalis est, qui habet 876
horas nouem; maximus solstitialis habet horas XIIII licet
hoc pro climatum rationibus uarietur. nam climata octo
30 sunt, sed proximum solstitiali Diameroes, deinde alterum
Diasyenes, tertium Dialexandrias , quod ducitur per Cyre-
1 quadrante bD triente B || die D || 3 ecentron b \\
4 hemisperio D \\ post tolli uoc. Solem aegre caremus || 5 apropinquare
R || 11 autumnum B || 12 hiemps r || 17 hyemem
R || 20 pro B per R \\ rata Grotius rota BR latae * || 26 dilatatis
rb lateritis R lateratis B j| 28 oras B || XIIII BR
XII b XVI r l| 26 climmata BR \\ 30 proxumum B1 || diametoes
BlRl || 31 di**alexandrias B dioialexandrias R ||
326 MARTIANI CAPELLAE
nas in Africam Carthagini ab austro adiacentem, quartum
et medium ex omnibus Diarrhodu, quod per mediam Peloponnensum
Siciliamque ductum ad ostium Baetis peruenit,
quintum est Diarrhomes per Macedoniam et alteram partem
per Gallias et Lusitaniam ad Tagum descendens, 5
deinde sextum per Hellespontum Thraciamque et confinem
Germaniae Galliam, septimum Diaborysthenis per Ponticum
mare et ab altera parte Germaniam Brittanniamque
praecidens, ultimum est ultra Maeotis paludes et infra Riphaeos
montes. 10
877 Ergo secundum climata dies dicantur. Diameroes
maximus dies habet aequinoctiales horas tredecim, minimus
dies undecim ; Diasyenes maximus dies Iioras habet
quattuordecim , minimus decem. Dialexandrias maximus
horarum XIIII, minimusdecem. Diarrhodu maximus horas is
quattuordecim , minimus nouem. Diarrhomes maximus
quindecim, minimus nouem; Diahellespontu maximus
horas quindecim, minimus octo. Diaborysthenis maximus
2 diarodu BR || peloponnesum R peleponnesem r || 3 hostium
R \\ beutis BR beotis b l meotis add. b boatis r ||
4 diaromes BR \\ 5 ad tagundens R corr. p ad tagongens r
adtin * * g * * ens B ptingens b || 6 VI BR tum add.b |] ellespontum
traciamque BR \\ 7 diaboristhen B diaboristhenes
per b diaborystenes per fi || 8 brittaniamque BR \\ 9 meotidos
R maetis B maeotides b || ripheos BR || 11 — 327, 11
ex Strabone 179,3 — 182,18 Mein. non excerpta esse docent termini
maiorem partem a Strabone non abhibiti et minimorum dierum
mensurae ab eo omissae || 11 climmata BR [] dicuntur b \\
12 aequinoctiales deleuit Bottgerus p. 618 sed Strabo 179, 4
Mein. (p. 133 Cas.) habet lcr|UEpiviIiv |] 13 dies del. b ante XI ||
diassienes R dia*senis B diasienes b || Diasyenes maximus
dies horas habet tredecim et bessem, minimus decem et bessem
coni. Boltgerus; ifapujv tcriuepivujv £cn TpicKaibcKa Kai
i*juiujpiou Strabo || 14 diaalexandrias BR || 15 decem Bdttg.
VIIII R et in ras. B || diarhodu 6 diarodu BR [| 16 et bisse post
quattuordecim add. p (et bessem Koppius) ujpuiv icnuepivujv
6iaTeTTdpujv Kai r)|a{couc Strabo 134 Cas. 180, 21 Mein. j|
et bessem post nouem add. Boltgerus || diaromae BR jj
17 diaelepontu B diaellespontu b diaelespontu R || 18 diaborusten
B diaboristenes b diaboristhenes R ||
LIBKR VIII 327
horasXVI, minimus octo. Diarrhiphaeon maximus sedecim,
minimus octo. deinde cum prope cardinem accesseris, 297G
longior dies semper, breuiorque nox fiet. denique colligitur
sub ipso uero cardine semper diem esse. interea hic 878
5 climatibus quibusque crescunt decrescuntque Iuces, sciendumque
a bruma ita dies adcrescere, ut primo mense duodecima
eiusdem temporis quod additur aestate adcrescat,
secundo <mense sexta, tertio quarta, et quarto mense alia
quarta, quinto sexta, sexto duodecima. illud quoque maio
nifestum quod zodiacus circa Cancrum Capricornumque
flexior aequinoctialem paene directum secat.
Hactenus deSoIe. nunc planetarum cursus> conuenit 879
intueri eorumque praecipue qui circa Solem peragratione
mundana uoluuntur. nam Stilbon paene anni circulum
15 ducens per octo latitudinis partes alterna incitus diuersitate
discurrit. huius Venerisque circulos epicyclos esse
superius memoraui, id est non intra ambitum proprium
rotunditatem telluris includere sed de latere quodam modo
circumduci; qui ut oriri subinde occidereque uideantur,
20 mundani motus raptibus inuoluuntur. sed idem Stilbon, 880
licet Solem ex diuersis circulis comitetur, ab eo tamen
numquam ultra XXII partes poterit aberrare nec duobus
signis absistere, nunc praeteriens nunc consistens aut
certe regrediens. qui quidem diuersis schematibus ua-
25 riatur. nam licet exiguos paruique temporis faciat, tamen
1 posl octo add. et bisse p \\ XVI BR XVI ct bisse p ||
et trientem ante Diarrhiphaeon add. p || diaripheon BR \\
sedecim] ev be toTc ... fiopeioTepoic oOci Tfic MaiujT{boc Vl
be neticTn r^epa cctIv ubpdiv icr|nepivuiv beKaeitTd Slrabo
135 Cas. 182, 17 Mein. \\ 3 breuior noxque R \\ fiat B'R \\
4 uere BlR \\ hic Grot. his BR || 5 climmatibus B clymmatibus
R || quibus BlR || post crescunt add. ita b || 6 quia
bruma r que bruma R \\ post duodecima add. s pars r |
12 actenus B || 13 eorumque b earum quae B eaque R \
14 poene R \\ anno BRl || 15 ad incitus add. incitatus 6 |
19 uiderentur b || 21 comitetur p contineat bR continet B |
22 XXII R XXXII B XXII Plinius (II 39) ex quo tamen haec
non excerpta uidenlur || 25 exiguos (s inras.)B exiguus R ||
spatia post temporis add. et del. b || facit b ||
328 MARTIANI CAPELLAE
et ortus facit et occasus. quippe ubi radiis solaribus condicione
partium liberatus ante emergentis splendorem
iubaris uibrabundus apparet, ultra terrarum horizontem
subleuatus. nam dKpovuicriiu ortu hic numquam poterit
eleuari: quippe in diametro Solis positis potest euenire »
sideribus; diametrum in signo septimo perhibetur; ita fit
ut iste , qui ultra signum et alteram exiguam portionem
sequentis abesse non poterit, non illi contingat ortu ctKpo-
98 G vv^ty subleuari. denique nec contrarium eidem nouit
occasum sed ortum itidem uespertinum facit, cum post 10
occasum Solis luminis sui libertate clarescit. item occasus
duos habet, unum cum ante Solem parere solitus claritate
radii superuenientis occulitur, alium cum idem retrogradatione
sua uiciniae Solis admotus idem patitur in
occasu. ab eo quippe Solis lumine intra uiginti momenta 1»
abesse non poterit, licet maioribus partibus aberrarit, qui
ultra secundum signum non poterit inueniri. ethas tamen
obscurationes ortusque perspicuos quarto quoque mense
nec id tamen semper offendit.
882 At Venus, quae ab aliis Phosphoros nominatur, a 20
Pythagora Samio cum suis ostensast terris rationibus peruestigata,
et ipsa circa anni confinia ambire circulum proprium
perdocetur. nam diebus trecentis et aliquot, latitudinis
uero partibus duodecim Lunae similis peruagatur,
quinquaginta momentis a Solis orbe discedens, licel plus 25
quadraginta sex partibus aberrare non ualeat. et in suo
posita circulo eum uaria diuersitate circumdat, quia aliquando
eum transcurrit, aliquando subsequitur nec con-
—r
1 ortum BlR || occasum BlR || 2 libratus br || emergentes
B'R || 3 orizontem BR \\ i dKpovuKTiiy Bollg. acronico
BR || nisi in cod. Grot. |J 5 posse B potest R el (sed rttrs.
del.) b non potest cod. Grot. |J 6 post perhibetur in mg. B add.
aut in quadrato partibus XC aut in tric&ro partihus CXX
aut in aduerso partibus CLXXX || 8 illi bR illic B || acronico
BR || 10 orsum Bl || ortum sumit R || item/?1 l| facit del.
in R || 14 sui* B \\ 15 integra b intra BR \\ 21 pytagora B ||
ostensa est p ostensas BR ostensa b || 26 plus a XLVI partibus
B || 27 quia XLI quando (aliquando r) R quia aliquando
(a ali in ras. add. b) B \\
LIBER VIII 329
prehendit, aliquando superfertur, non numquam subiacet,
quippe quae non annis omnibus reuocet cursum. tunc 883
etiam cum retrograditur, ultra anni circulum tardior conlustrat
orbem, cum autem directo cursu meat, etiam un-
5 decimo mense circulum compjet. nunc faciens ortum
matutinum Lucifer, nunc post occasum Solis effulgens
Vesper uei Vesperugo nominatur. sola de quinque sideribus
umbram reddit ut Luna, solaque fulgori Solis emergentis
diu conspecta non cedit. quae quidem in ortu ma-
10 tutino plerumque quattuor mensibus inmoratur, in uespertino
uero numquam plus uiginti diebus. uerum tam uisus
eius quam occultationes <decem et nouem mensibus restaurantur.
gg4
lam Pyrois siue Martium sidus ultra Solem means 299G
15 proprium etiam ipse circulum telluris eccentron meat
anuis prope duobus, in latitudinem quinque partes excurrit.
cui licet cum duobus superpositis ortus occasus
stationesque ac reditus uideantur esse communes, tamen
et altitudinem propriam> et stationem primam et absidem
20 suam exceptam ceteris nouit. nam eius altitudo, id est
ubi se eius circulus altius a terra tollit, sub signi Leonis
regione consurgit; statio uero specialis eius prima. nam
utpote Soli coniunctus de proximo etiam in quadratura
eius positus radios sentit, quippe in nonagesima parte ex
25 utroque eius latere remoratur. absidem etiam habet recessumque
sublimem in Capricorni confinio hoc est sub
eius uicesima nona parte.
Stella uero Iouis salutaris ad omnia utpote superior 885
2 cursu R || 5 ortum matutinum scripsi ortum at ut in B
ortum ut in b ortum in R || 6 Lucifer scripsi luciferum
BR || 8 fulgoris (del. a) R' omisso solis || 11 diebus BR
duobus b || 12 XVIIII D || 14 iam scripsi nam BR || martis
BlD || 15 ad circulum add, circa b \\ etcentron D excentron
B || 16 quinque BD secundum pi IIII Dm || 17 hortus D ||
18 cummunes D II 19 stationem primam BD stationem propriam
6 Q 21 tollitur b || 22 ante eius add. est b || super
prima add. et del. ': Becunda 6 || 23 utpute R || 24 nongesima
B> l| 25 recensumque B'R || 27 XVIIII BR || 28 utpote-6
aut tua R ut tua B \\ super ****** B superior b supero re330
MARTIANI CAPELLAE
duodecim annis longitudinem propriae circumactionis excurrit,
per latitudinem uero quinque partium spatiatur.
altitudo eius circuli in Virgine repperitur, absis uero in
Cancri quinta decima portione. qui ascensus descensusque
eccentron esse terrae ipsum quoque circulum con- 5
testantur.
886 Phaenonis autem hoc est Saturni praelatius omnibus
sidus modico minus annis triginta circulum suum per longitudinem
circumcurrit, in latitudine uero tribus tantum
aut etiam duabus partibus peruagatur. altitudo quidem 10
cuius circuli in Scorpionis signo grandescit, uerum absis
ipsius in Librae uicesima portione. ortus tam ei quam
300 Gduabus inferioribus sunt similes, cum ultra partes duodecim
eos matutini radius non praecesserit Solis. tunc
quippe matutinum ortum facere perhibentur , occasum 15
autem cum Sole dimerso remotae tot partibus poterunt
887 apparere. est et alius ortus, qui (xkpovuktioc perhibetur,
cum Sole intra horizontem demergente de orientis
facie clarum planetae nascentis sidus emergit. occultationes
uero eorum flunt, cum radio Solis consequente pro- 20
prii luminis uibratum amittunt. denique a partibus centum
uiginti stationes matutinas efficiunt moxque in contrario
in centum octoginta partibus exortus faciunt uespertinos,
itemque in alio latere in centum uiginti partibus
uicinantes stationes faciunt uespertinas, quas etiam secun- 25
das dicunt, qui superiores primas esse dixerunt, consecutus
autem radius intra duodecim partes eas opprimit et
occultat. sed cursus diuersitatem altitudinisque causas
consistendi retrogradiendique atque incedendi omnibus
ctor R superu rector r || 4 discensusque R || 5 ecerrtron rb
centron R centro B || terram BlR || 7 faenonis BR || praelatis
r || 8 modicomunus R || 11 huius (h in ras.) B quis R
cuius r II signum b || 12 XX BR || 13 XII partes B \\ 14 non
om. RB1 || praesserit BR corr. p || 16 demerso b \\
17 AKPONYKOYC BR uid. p. 328, 4 || cum sole R \\ arizontem
R orizontem B || ante de add. cum r |f- 20 solis add.
Koppius || consequentes Bl \\ 28 diuersitates Bl ||
LIBER VIIII 331
supra dictis inportat radius Solis adfulgens, qui eas percutiens
aut in sublime tollit aut in profundum deprimit
aut in latitudinem declinare aut retrogradari facit.'
LIBER VIIII/'
DE MVSICA
888
lam facibus lassos spectans marcentibus ignes 301 0
instaurare iubet tunc hymeneia Venus.
'quis modus' inquit 'erit? quonam sollertia fine
inpedient thalamos ludere gymnasia ?
deriguit comis blandisque adsueta Voluptas,
et noster pallens contrahit ora puer.
ipsa etiam fulcris redimicula nectere sueta
Flora decens trina anxia cum Charite est.
nec melicum recinens modulatur tibia carmen,
<nec dulcis temptat psallere Melpomene.
omnia quae tenero moris feruescere ludo
in cumulum doctae uocis honore tacent,
nec Suada inlecebris sponsalia pectora mulcet
nec Stimula intenso allicit aculeo :
quin etiam interulos gaudens dissoluere nexus
1 radiis r || 2 tollit om. Bl || tollit aut in — facit om. Bl
aut in — faoit om. R || MARTIANI MINNEI (MINEI b)
F. C. DE ASTRONOMICA LIBER VIII FINIT in B, nihil
subscriptum in R || 4 INCIP. DE ARMONIA in B, nihil inscr.
in R || 7 hymeneia deleta i in ras. B hymenaea R te Hymenaee
Heinsius in Burmanni Ouidio I 186 || 8 uis B [] quoniam
R || 11 contrait BlR [] 12 fulchris R et sic legebat scholiasta
Iuuenalis VI 22 \\ 13 trina Flora decens Vonckius ||
carite R caritate Bl || 14 reticens rb || 19 intenso Grotii
margo incensa b incenso R || 20 renexus Rl ||
332 MARTIANI CAPELLAE
blandificaque libens stringere corda face
nictantes oculos reprimit stupefacta pauore
nec perferre ualet Gorgonos ora trucis.
si erudita placent certe sponsalia diui,
saltem docta ferat carmina Calliope : s
nam simul oblectans uocis modulamine mentes
taedia dulcisonis auferet illa tonis.
quippe scrupposis, fateor, lassata puellis
insuetis laedor maestificata moris.
Pronuba si uolupe est haec seria carpere Iuno, io
nec cura astriferi te stimulat thalami,
ast ego subcubui, lepidisque adsueta choreis
non ualeo tristes cernere Cecropidas.'
889
302Ge^cam dicto resupina paululum reclinisque pone consistentis
sese permisit amplexibus Voluptatis. cuius uerbis is
assertionique ruricolae omnes cunctique fluctigenae quam
plures eiiam astriluci adsensere diui praesertimque
Lemnius Mulciber fabrilium tantum operum sollers maritus
promtiore adtestatione conlaudat : tunc denique, quod
decenter innixa atque ipsa relabentem lassitudo decuerat, 20
Mars eminus conspicatus tenerae cum admirationis obtutu
languidiore fractior uoce laudauit profundaque uisus est
traxisse suspiria, nec Bromius in fauoris gratiam dispar
fuit: quin etiam ipsum Atlantiadem tam flammatae cupiditatis
cura concussit ut omittere uellet quae circa spon- «5
salem coetum ornatiora disposuit. tanti quippe uisum
890 numquam Veneri displicere. uerum superum pater licet
insinuatione germanae ut properaret admonitus tamen nequid
nuptialibus derogaret ornatibus aut tantae eruditionis
examen deliciosa festinatione conuelleret, qui probandarum 30
891 numerus superesset nihil afferens festinationis exquirit. cui
DeliusMedicinam suggeritArchitectonicamquein praepara-
1 blandifiaque R || 2 pauore D uapore BR sopore br |]
tae.dia R || 8 scruposis R || puellis BR salebris D duellis
Oudendorpius Apul. I p. 484 || 9 modis b \\ 10 si Koppius
sic BR I 13 caecropidas bR caetiopidas B || 16 ruriculae
BlR || 18 mulcifer b ]] 24 flammate R || 26 centum BR
corr. p || post uisum add. est b \\
LIBER VIIII 333
tis adsistere 'sed quoniam his mortalium rerum curaterrenorumque
sollertia est nec cum aethere quicquam habent
superisque confine, non incongrue, si fastidio respuuntur,
in senatu caelico reticebunt ab ipsa deinceps uirgine ex-
5 plorandae discussius. una uero quae potissima caeli
siderumque dilectio est, examinis huius tam fauore quam
uoluptate disquiritur tuisque conspectibus non poterit
sine scelere uiduari. sed illud prae cunctis intimatum 892
uelim, quod dotis offerendae cumulandaeque reciproco
io alias <aduexit uirginis mater puellas, quas opulentis coornatura
muneribus examine isto explorare constituit,.
hae igitur nec dispares numero nec disgregae uenustate,
eruditionis etiam dignitate paucis adstantium conferendae
in penetralibus quoque uirginis secretisque sanctioribus
i5 alumnatae quo odio quibusque> deliciis ac prorsus enerui 303 G
mollitudine sideralis curiae transeuntur, Iouialis uigoris
maiestate percensae?' hic Tritonida 'atquin' ait 'uirgines 893
quas Phronesis educauit superum incessabiliter pectorum
arcana tenuerunt nec fuit uestrum quisquam qui non illis
-20 uoluntatis abditae interpretamenta commiserit. denique
ex his quam plures antistitium professae diuum, ac ni per
illas nefas in terris sanctis libare numinibus, certe litare
penitus abnegatum. uerum transactae uirgines eruditionis
castae praestitere miracula, hae familiaritatis uestrae
25 praeferunt documenta. nam inter diuina humanaque discidia
solae semper interiunxere conloquia. hasigituringres- 894
sas agnoscetis probabitisque diui.' quae dumDeliusPallasque
dissererent, earum disquisita uocabula. tunc Phoebus
'Genethliace prior' inquit 'astabit, quae rationis aetheriae
2 quidquam BlR || 4 senatuque r || reticebant r \\
10 uirgines D || coornatura seripsi conlatura (atura in ras.) B
i tas add. b collocatura D || 12 non dispares BlD || 14 secretisque
sanctioribus p secretis sanctioribus R secretioribus
D || 15 quo scripsi quamne ni fallor B quone bD ||
16 curia BlR || franseantur b || 18 fronesis BR \\ 19 archana
R || 20 commisserit BlR || 21 antistitiam Bl antestitiam
R || 22- librare Bl liberare R \\ 23 eroditionis BlR ||
24 cascae corr. in caustae B i a add. b || haec Bl || 27 probatisque
BlR || quaedam B quae cum b || 28 generiace /{ ||
334 MARTIANI CAPELLAE
conscia pensa Lachesis adoperta atque instantium saeculoruni
generanda denuntiat. deinde Symbolice, quae uarietatibus
ominatis uentura conponens auspiciorum prouentus
pensat uicibus futurorum. Oeonistice tertia est,
per quam tripus illa uentura denuntiat atque omnis emi- 5-
nuit nostra cortina. denique in argumentum praescientiae
mihi coruus adludit, cycnus etiam sociatur, ut diei
noctisque prouentus nos auibus praesentire concolor temporum
pluma testetur. ipsaque tripus trini cursus prae-
895 sagia pollicetur hoc est exstantis instantis et rapti. demum io
trigarium supplicantis semper germanitatis adueniat, quod
nostra uulgo suilragia pollicendo incertos mortalium sensus
primum in spem opis superae proritauit praesidiique
indigam in cultum fecit procedere nationem. hanc igitur
siue trigeminam feminam siue tres in unius nominis uoca- »
bulum conspirantes quis in caelum uenientes inexaminatas
adtemptet explodere, cum per eas in terras nos cer-
896 tum sit demeare? post has uero adstabit decens illa sidereis
fulguransque luminibus, quae epistularis tua et dicta
est et probata. huic semper pater tuas adsereris credi- »
disse manubias ac trisulcae lucis commisisse fulgorem
304ffquae uias uestigia aduentum exitusque igniuagae denuntiationis
agnoscit. huic igitur feminae conloquium denegamus,
per quam edictorum tuorum admonitus mortalibus
innotescunt? cur igitur pater optime remoraris et intro- 25
897 mittere eas alacer et probare?' postquam haec Latoius
dixit Iuppiter Harmonien uenire, quam suggestum est
Mercurialium solam superesse, praecepit, tuncque alias
in ordinem continuari. hic Luna iam gemina emensi diei
1 lacessis R || adoperta Koppius adopertae BR |] 2 gerenda
b \\ symbolieae BR || 4 uicibus scripsi uiribus BR
cf. Amm. Marc. XIIll 11, 26 \\ oenestice B || 5 tripos b
uenturi R |] denunciat B || emicuit D || 6 argumenta D
cicnus R |] eciam B netiam i) || 9 ipsa quoque tripos 6
11 adueniet^ |] 12 uestra BlR || 13 pruritauit r || 19 fulgoransque
R \\ epistolaris b || 20 adseris R \\ 21 commusisse B
(sed si in ras.) jj 22 ad inuentum r \\ 23 adnoscit R \\ 25 quur
R || 27 armonien BR || 29 ordine R \\ emense B'Ri ||
LIBER VIIII 33»
portione commonita 'ingressuram mox' inquit 'feminam
possum explorare uobiscum. ceterum propinquante confinio
noctis consequentibus tempora inpertire non possum.
quippe Plaustrum mihi Taurusque ac mundanae decursio-
5 nis iter subeundum nec ceterarum me auscultare commentis
stelligeri raptus meta permittit. et fateor uellem
siqua examinationem uirginum <prorogaret auctoritas,
ipsa quoque tam praecluis eruditionis adserta cognoscere:
praesertimque cum perendinatio rationabiliter expetatur,
10 ne lassata cognoscentis curae fatigatione fastidia omnem
doctae intimationis excursum grauatae laboris intentionis
excludant, et illa expetendae cognitionis adprobandaeque
subtilitas in> odium noscendorum obtusa multiplici prolixitate
uertatur. aequius igitur duco ampliandam discus-
15 sionem tantam in ardentem sitim aurium uiuidarum.'
quae cum Luna dissereret, omnes certatim adsensere diui, 898
dehincque utrum repensatrix data rliesque conferendae
dotis prorogari iure publico posset inquiritur. quo dicto
arcanus ille prisci iuris adsertor magna nepotum obsecra-
20 tione consulitur responditque regulariter etiam matrimonio
copulato dotem dicere feminam uiro nullis legibus
prohiberi. ac tunc luppiter periti patris eruditione commonitus
'habeo' inquit 'mea pignera gratulandum quod
fas adseritur quicquid uos uelle cognoui. neque enim
25 fastuosa rigidus elatione defugiam aut uestrum crebrius
adcelerare consilium, aut doctarum uirginum examinare
sollertiam desidis ignauiae dissimulatione piguerit, prae- 305<7
2 propinquante confinio noctis b propinquante confinioque
nocte BR (sed noctis R) || 3 consequentis r || inpertinere
B impertiri b \\ 4 mundana R || discursio R \\ 5 sit inter B
inter R iner r itiner b || 6 stelligeni BlR || 7 siquam B || uirginem
r || 8 precluis BD \\ erudicionis B || asserta D ||
9 prehendinatio b |[ expetatur scripsi expectatur B exspectatur
R || 15 tantam scripsi tantum BR || arium BlR ||
inuitarum Koppius || 17 dato BlR \\ 18 ducto BlR \\ 16 archanns
Rb \\ adsertur R \\ 21 ducere b \\ uiro BR iure b
23 ante quod acld. ob b \\ 24 assertur B'R \\ quidquid B
26 accelerare margo Grotii celebrare R adcelebrare B
17 pigebit B \\
336 MARTIANI CAPELLAE
sertim cum terris indecenter expulsas solis oporteat ad-
899 haerere sideribus. nunc igitur praecellentissimam feminarum
Harmoniam quae Mercurialium sola superest audiamus.
haec quippe est quae superum curas prae cunctis
poterit permulcere aethera cantibus numerisque laetificans 5
et nostra tantum modocupitcelebrarepalatiaexosaterrigenae
stoliditatas ignauiam, quam melicorum indocilis augct
sine fine mortalilas. denique iam pridem homines dirutaque
gymnasia abscedens orbe terrisque damnauit ac uix
Cyllenidae indagantis excursibus nunc conprensa post io
longae occultationis obliuia de fugae reuocatur reducitur-
900 que latibulis. hanc igitur repertam post saecula numerosa
et tandem in usum melicum carmenque reuocatam
tam uolupe est quam conducit audire. ceterae iiero eruditionis
doctissimae sacraeque germanae cum renouata is
lux fuerit intromissae intentioris curae examine proba-
901 buntur.' his orsis Iouialibus Phoebus admonitus uirginem
sibi prorsus adcommodam admissurus egreditur.
uerum Paphia remeantis filiae gratulatione concussa adnuit
puero praecineret nuptiale carmen. itaque Hyme- 20
naeus alacri tandem uigore luminatus nec ipsa iam renuente
Tritonide sic coepit
902 'aurea flammigerum cum Luna subegerit orbem,
rosis iugabo lilia.
uirgo deusque sacro sociabunt foedera lecto : 25
fulcris parate cinnama.
Hesperus intactam seruet licet usque puellam,
nuptam uidebis Phosphore :
nec iam artos lacrimae pressi nec crinibus ungues
nexus ualebunt rumpere. s0
5 armoniam BR || 4 est quae om. B'R' || 6 coepit Bl ||
8 derutaque BlR \\ 10 conprehensa b || 11 fuga R ]] 14 eruditiones
R || 15 sacraque R || germinae R || 16 intentioris Br
intentiones R intentionis b || 18 admisurus D || 19 paphiae
R phaphiae B || 20 puero ut br \\ praeciperet r praecinere
B precineret D || hymeneus BR || 21 rennuente BR ||
29 iam artos Barlhius ad Claudianum p. 461 matris BR [j
prensi Burmannus Anthol. I 747 || crinibus Heinsius in Burmanni
Ouidio II 330 uirginis Roeuerius uiribus BR ||
LIBEK VIIII 337
ne Uialamos metuas : eris hoc quod Iuno Tonanti est,
quae nunc sorore dulcior :
<si placuit docti sollertia sacra mariti,
magis placebunt oscula.
5 Aurora> exoriens roseis spectabit ocellis
floris resecti praemia :
ipse ego pallentem speculabor luce puellam
sese occulentem uisibus.
conscia iam Veneris noua serta parate Napeae
10 crocumque lecto spargite
inque torum uiolas ccrtatim fundite conchis :
puluinar almum comite.
crinalem spicum pharetris deprome Cupido,
libens capillum soluere.
15 flammea uirgineum quae obnubere sueta pudorem
regina demet Pronuba.
te blandum teneri quae conscia sola doloris
Venus decens solabitur.
quae nunc dura nouo nescis committere amori
20 parabit illa pectora.
tu modo quae mando oculos deiecta decoros
reconde mentis intimo :
doctilocum chelis iuuenem complexa lacerti
facunda redde pignera.'
25 his Hymenaeo diutius uelut fescennina quadam licentia 904
personante geminanteque crebrius placuisse ratus maxima
circumstantium multitudo Tritoniden Dionenque comitata
5 spectauit B'R || 6 flores BlR \\ proemia R |] 8 oculentem
Br || 9 in napeae peae in ras. in B \\ 11 thorum Rb \\
12 cometis BR corr. p || 13 crinalem Scaliger crinali BR crinale
b (crinale spiclum Orotius) \\ 15 que R \\ 16 regni debet
R1 regni demet Bl ]] 19 nescis p noscens BR \\ cummittere
RBl \\ amore RBl \\ 20 parauit BlR \\ 21 delecta
BlR ]] decorus R || 23 doctiloquum b \\ chris B'Rl \\ lacerti
Gronouius obss. p. 305 Frolsch. lacertis BR \\ 24 feconda B II
pignere RBl JJ 25 hymaeneo R \\ 26 crebriusque BR |j
27 tritonidae B'R || dionaeque RBl \\
UABTIANUS CAPELLA 22
338 MARTIANI CAPELLAE
digreditur et ad os reductae tandem uirginis studio properante
concurritur. uerum tam puellarum quae deas
dominas consecutae pone forte constiterant, quam heroum
populus qui iussus aduenerat properabat: illae ut psallendi
materiem discerent, hi ut sacri uultus memoriam 5
905 recenserent. nec mora et ecce quaedam suauitas intemptata
aulicaeque dulcedinis cantus insonuit, ac melodiae
ultra cuncta rerum oblectamina recinentes auditum mirantium
conpleuere diuum. non enim simplex quidam et
unius materiae tinnitibus modulatus sed omnium organi- io
carum uocum consociata permixtio quandam plenitudinem
cuncticinae uoluptatis admisit. quo canore diutius
circumstantium pectora deorumque mulcente illae egressorum
paulo ante turbae aduentum uirginis praeeuntes
ac, tanti comitatus, praeambulare uisuntur. sed non i5
cassae dulcedinis nec sine aliquo sonori modulaminis argumento
aut opere reuerterunt. nam Eratine Cypridis
filia et Himeros Cupidinis adsecutor itemque Terpsis e
307 0 famulitio Oionae concinentes gratissime intrauere primum.
906 sed puer monauliter sonabat. post hos psallentes Pitho »
Voluptas <et Gratiae admixtis lyrae uocibus atque ipsae
barmonicis dissultantes motibus aduenere- dextra laeuaque
interea praecedebat numerus heroum crinitorumque
sapientum, qui omnes modulatione quidem leni paruaque
uoce qualibet> dulcedine murmurantes sed alii laudes 25
deorum hymnosque quam plurimi alii musicos tonos quos
modo conpererant retexebant, uerum per medium quidam
agrestes canorique semidei, quorum hircipedem pandura,
Siluanum harundinis enodis fistula sibilatrix, rurestris
Faunum tibia decuerunt. uerum sequens heroum so
1 degreditur BlR || os scripsi nos BR || properanter p ||
3 dominas Vulcanius domine R dominae B l| 6 interiectata
r fl 7 aulidaeque BR || 8 obiectamina BlR \\ 17 eratime
rB || 18 imeros BR || terpsiss bR \\ 19 dione BR || 20 moniliter
r monauliter b monauloter BR || pito BR || 21 graiae
D || lirae D || 22 armonicis BD || 24 in sapientum in B n in
ras. || 26 ymnosque BR \\ 28 hyrcipedem R || pandora 6 ||
29 sibilatris nifallor Bl sbilatris R ||
LIBER VIIII 339
praecluis enituit admiratione conuentus. nam Orpheus
Amphion Arionque doctissimi aurata omnes testudine consonantes
flexanimum pariter edidere concentum,
nam Thrax quo duri rumpere regna Erebi 907
quoque suam meruit inmemor Eurydicen,
quo cantu stupidae tigridis ira ruit,
quo fertur rabidas perdomuisse feras,
quo uidit rigidas glandibus ire comas
Ismaros et siluas currere monte suas,
carmine quo Strymon continuit latices
et Tanais uersis saepe reflatus aquis,
quo inpune accubuit rictibus agna lupi,
et lepus inmiti contulit ora cani —
hoc nunc permulsit insonuitque melo
adcumulansque magis carmina sacra Ioui.
Amphion rigido in corpore ihentis iter 908
quoque dedit montes sumere posse animas,
quo sensus duris cautibus inseruit
et docuit rupes carmina uelle sequi :
nam muros Thebis dulcisonis fidibus
praesidiumque dedit carminis arbitrio.
sed nec Arioniam marmora surda chelyn
tempsere, extremam cum flagitaret opem,
et licet indomiti dira procella noti
spumea Scyllaei uerreret ima maris,
delphinas totis sollicitauit aquis,
et melicos cantus belua grata tulit.
o uere antistans numina magna deum,
quae istorum laudes protulit Harmonia, 308
quae domitare erebum marmora saxa feras
et potuit rupes sensificare tonis.
1 preclui BRl || 2 amfion R || 3 flexeanimum B1 || 4 trax
R || herebi b \\ 5 euridicen BlR \\ 7 quod R \\ 8 quod R \\
clandibus BlR ]] 9 istmaros BlR ]] montes r \\ 10 strimon
B || 11 tanaus r \\ 14 promulsit r || 15 sacro BlRl II
16 anphion RB |] 22 chelen B chelin b || 23 temsere BlR jj
24 nothi br || 25 spumea scynei BR spuma cyanei 6 spumea
cynei r || uerteret b || 29 armonia BR |j .30 domitar
BR domitat r domitare b | ferebum BlRl ]l
22*
340 MARTIANI CAPELLAE
post hos honoratior fontigenarum uirginum chorus Pegaseae
uocis nectare diffluebat, qui Phrygii cuiusdam pubedae
cicutis geminatis <interstinctus omnes praecedentium
909 suauitatum dulcedines anteibat. tandem inter Phoebum
Pallademque media Harmonia sublimis ingreditur. cuius s
sonorum caput auri coruscantis bratteis comebatur
caeso etiam tenuatoque metallo rigens uestis et omnibus
ad motum gressumque rata congru->entia temperatum
blandis leniter crepitaculis tinniebat. cuius incessum
mater Paphia ut eam contigue sequebatur licet pulchris 10
rosea numeris ac libratis passibus moueretur uix tamen
poterat imitari. dextra autem quoddam gyris multiplicibus
circulatum et miris ductibus intertextum uelut clypeum
gestitabat, quod quidem suis in uicem conplexionibus
modulatum ex illis fidibus circulatis omnium modo- u
rum concinentiam personabat. laeua autem uirginis
quam plures ex auro adsimilatae paruaeque effigies thea-
910 tralium uoluptatum religatae dependebant. uerum ille
orbis non chelys nec barbiton nec tetrachordon apparebat
sed ignota rotunditas omnium melodias transcenderat 20
organorum. denique uix ingressa atque eiusdem orbis
sonuere concentus: cuncta illa quae dissona suauitas commendarat
uelut mutescentia tacuerunt , ipseque tunc Iuppiter
caelestesque diui superioris melodiae agnita granditate
quae in honorem cuiusdam ignis arcani ac flammae a
insopibilis fundebatur, reueriti intimum patriumque carmen
paululum in uenerationem extramundanae omnes in-
1 uirginem RBl || pegasaeae R || 2 defluebat B difluebat
b || phygii Bl phigit R frigii r || pubedae b pubidae B
pudide R U 4 foebum D ||, 5 armonia BD || 6 brateis m
ras. B blatteis D cf. Lachmannus ad Lucretii IIII 727 II
comeatur Bl || 8 motu D || 9 necessum R (inces in ras. B) ||
10 paphiae BR phaphiae b || contigua b ]] pulchi B pulchis
b || 13 clipeum R || 14 gestitebat R || conplexibus br ||
15 ilis R || 16 concinencium R || leua BR || 17 adsimulatae
BRl || paruoque B1Rl || 18 religatae dependebant scripsi
religataeque pendebant BR |] 19 chelis R [] tetracordon
BR || 21 uix scripsi mox BR || 26 patriumque scripsi patrimumque
BR ||
LIBER VIIII 341
tellegentiae surrexerunt. tunc egersimon ineffabile uirgo 911
concludens ad Iouem reuersa aliis modulis numerisque
uoce etiam adsociata sic coepit
'te nunc astrisono carmine Iuppiter
5 quo gemmata poli uoluere sidera
sueuit lege rata sacra recursio
praefandum ueneror, quippe potissimus 309 G
nectis sceptrifero sub diademate
omnigenum genitor regna mouens deum
10 mundum perpetuo dum rotat ambitu
mens, quam sidereo sufficis inpete.
te nam flammigeri semina fomitis 912
spargentem referunt astra micantia:
te Phoebea sacro munere lumina
15 terris purpureum dum renouant iubar
testata ambrosium splendificant diem:
Cynthia noctis honos lampade menstrua
auratis rubuit praedita cornibus:
sub te plaustrilucis luminat ignibus
anguis Parrhasias disiciens feras.
sic solidi tenerum corporis ambitum
tellus non prohibens axibus inditur
<alternisque regit et regitur polis ;
sic Nerea freti noscere limitem
sicque ignem superum lambere pabula,
ut nullis> scateant dissona litibus
atque ita perpes ament dissita uinculum,
ut semper metuant foedifragum chaos.
1 infabile RB1 || 4 astrisono Grotius astrisonum BR \\
8 necdis B nectis bR || 10 rogat RBl || 11 sydereo B [] sufeicis
RB subiacia r sufficis b || 12 te om. BlR [] flammigeris
R [] 13 fererunt BlRl || 14 Phoebea Heinsius in Burnu Anthol.
1 137 foueant BR potata b || flumina BR \\ 17 Cynthia
Heinsius sic tua BR \\ 18 rubuit Heinsius creuit BR || praedita
Heinsius premia B praemia R praeuia Grotius [] 19 plaustrilucas
BRl \\ 20 parasias BR parnasias br \\ dissiciens
BR || 21 habitum RB1 || 22 proibens R || 25 labere D |l
26 nulli D |] lit ibus D libus BR || 28 chaus R caus B chaos b ||
342 MARTIANI CAPELLAE
tu rector superum tu pater optimus
conplexuque pio sidera colligans,
natos perpetuo corpore uiuidans,
salue, nostra cui perficitur chelys,
bis plenum omnisona cui recinunt mela. t
913 Iam uos uerenda quaeso caeli germina,
quae multiforme scit ciere barbiton,
adflata nostris ferte corda cantibus,
miscilla sacrae dum geruntur curiae,
mulcere uestrum quae uelim consortium. 10
iam uos uicissim proque lege numinum
posthac sonabo disgregato plasmate
suisque cunctos adlubescentes tonis
deducit urget atque delenit iocis
stimulosque rursum lene permulcet melos. is
914 Nunc igitur alma quae senatum lumina
deum uerendo culminatis uertice,
bis sena quamuis uos Etrusci numina
ritus frequentent atque opiment uictimis,
tamen gemellis quae refulgent cursibus 20
310 G natura honoro protulit fastigio
Phoebeum utrumque praeferens uocabulum :
Phoebus coruscus ac decens Latoia :
lunare quippe haec uenit consortium,
Phaethontos ardens scandet axem Delius. 25
nunc uos pudici nostra fratres culmina
precabor ipsa, ne uerendos contrahant
uultus iugandis quae feram dis carmina
Hymenque nostrum inuehat fastidium :
3 uiuidas BR corr.Kopp. || 8 atfata r || 9 geruntur scripsi
feruntur BR || 10 ualent b uelent B uellent R || 14 deducet
BR corr. Vulc. || adque R || delenit iocis scripsi debebit (debit
Bl) locis BR || 20 refulgent scripsi refulgens BR refulget b ||
22 Phoebeum scripsi foebea BR || utrumque scripsi utero BR
cithero b uero p || praeferes BR corr. p praeferre b \\
uocabulo R \\ 23 Phoebus coruscus scripsi Pallas corusca
BR || latolae BlR || 24 haec scripsi hac b ac R hanc Br \\
25 fotontos R foetontos B || 28 quae del. in B \\ feram dis
Grotius ferendus RB ferent diis r ferendo b ||
LIBER VIIII 343
psallente plectro concinentur nuptiae
fidibusque iuncta fescennina prodient.
lam nunc blanda melos carpe Dione, 915
durus quippe rigor cedit amori.
5 Nouit nam tenerum probare carmen
<ipsum spumigenae salum Cytheres,
Nerinaque> chelys mouet Camenam,
dum conchis Galatea personantes
nantes fluctigenas chorumque Phorci
10 flagrans cura trahit niualibusque
inrestinctus aquis triumphat ardor.
Iam nunc blanda melos carpe Dione, 916
durus quippe rigor cedit amori.
Carmen Maenaliae tulere pinus,
i5 percussaque modis sonat Lycaeis
sollers Arcadiae nemus cicuta :
pernix semiferi puella Panos
nam uersa in calamos sonat loquaces,
quam dum forte deus premit labellis,
20 suspirat uelut osculis canorem.
Iam nunc blanda melos carpe Dione, 917
durus quippe rigor cedit amori.
Puer ipse uersiformis
fidibus studet Cupido,
25 arcusque dulcinerues
roseo ligans ramali
feriato liquit arcu
calamos parante Musa.
in carminis leporem
1 concauentur R cumcanentur br con**nenter B || 2 iuncta
scripsi luxa BR || 4 amore B || 7 cheli R chaeli B chaelis
b || 8 galathea BR || personantes Grotius personante BR \\
9 forci BR || 10 niuabibusque R || 11 ad inrestinctus cf.
Heinsius in Burm. Ouidio II 678 || 14 menaliae BR || 15 liceis
BR || 18 loquacis BlRl |1 19 quam dum BR quam cum 6
quantum r || 23 uersiformis b uerniformis B uernisformis R
tieris formis r || 24 fidibus scripsi facibus BR || 27 arcu p
actu BR arcu D \\
344 MARTIANI CAPELLAE
curam negat sagittis
tenerumque arundinetum
nostrum in melos reliqult.
nunc ergo corda mulcent
amor et canor iugati:
placet ac decet, uicissim
cantemus atque amemus.
lam nunc blanda melos carpe Dione,
durus quippe rigor cedit amori.
Prudens puella pulchrae
mater fuit Lacaenae,
inlecta sed canore
nescit dolum cauere.
nam candidus niuosis
olor inuolutus alis,
argenteis minorem
<plumis uidens decorem
nec posse purpuratis
nimium> placere ocellis,
teneros ciere cantus
Phaethontiasque Musas
coepit repente ficta
fraudem parans senecta:
sic admouetur ori
roseumque circumactae
rapit osculum puellae,
gremioque conplicatus
pretium tulit pudoris.
Iam nunc blanda melos carpe Dione,
durus quippe rigor cedit amori.
Carmen Latmiadeum
Iucis diua secundae
sacris praetulit astris.
antrum quippe secuta
linquens culmina caeli
5 amor scripsi uapor BR || 6 cecet r || 11 lacenae RB
26 faetontiasque B foetontiasque R || 31 ladmiadeum BR
LIBER VIIII 345
pastoralibus ardens
palmam dedit cicutis
pulso et luminis auro
pandit saepta balantum
5 sordentique adoperta
pratis gaudet amictu:
hoc tunc comite noctu
pascit monte capellas:
spectans sidera mundi
10 mage percrepat flagello
nec curare deorum
pensa aut ferre susurros 312 0
illex carminis ampli
aegram cura coegit.
15 temnit noctis honorem,
praefert antra subulci
rupe et dura quiescit,
et post regna Tonantis
stramen dulcius herba est.'
20 <talibus Harmoniae carminibus oblectati omnes permulsi- 920
que diui nec minor quippe ex fidibus suauitas quam uocis
modulamine resultabat. denique qua industria conparatum
quibusue adsequendum ediscendumque opibus uigil
cura re->promittat, ut in tam dulcem eblanditamque mol-
25 litiem intima mentium liquescat affectio, Ioue admirante
disquiritur. ac tunc uirgo cum artis praecepta a se expeti
examinandae eruditionis intentione conspiceret, paululum
melicis temperans exhortante quoque Delio Palladeque
sic coepit
30 'Iam pridem quidem exosa terrigenas et fastidiosa 921
mortalium caeli orbes stellantes inspicio' in quibus artis
4 septa BR || 7 hoc scripsi ac BR || comite scripsi
conscia B constantia R constia r || 10 fagello B \\ 14 curam
BlR || 15 tempnit b || honorem b horem RB horrorem r
20 armoniae BD || oblectatis B1 \\ 23 assequendum D
27 paulum b || 28 exortante /{ || 30 quippe b quidem BR
31 inspicio scripsi incutio BR \\
346 MARTIANI CAPELLAE
praecepta edissertare prohibitum, cum melodiam omnisonis
conuenientem pulsibus modulorum machinae obeuntis
ipsa rapiditas et concinat et agnoscat. sed quoniam
emersa terris uirgo nuptura uanescentia intercapedinatae
prolixitatis obliuia iam supero debet uigore discutere, 5
iussa percurram, si prius ingratae mortalitatis commoda
922 repudiata recenseam. dum me quippe germanam gemellamque
caelo illa incogitabilis effigientiae genuisset
inmensitas, sidereae reuolutionis excursus atque ipsa totius
molis uolumina comitata superos incitosque fulgores io
modis adsocians numeros non reliqui. sed cum illa monas
intellectualisque iucis prima formatio animas fontibus
emanantes in terrarum habitacula rigaret, moderatrix
earum iussa sum demeare. denique numeros cogitabilium
motionum totiusque uoluntatis inpulsus ipsa rerum dispen- is
923 sans congruentiam temperabam. quam rem dedere mortalibus
uniuersis Theophrastus laborauit. Pythagorei etiam
313 G docuerunt ferociam animi tibiis aut fidibus mollientes cum
corporibus adhaerere nexum foedus animarum. membris
924 quoque latentes interserere numeros non contempsi. hoc *>
etiam Aristoxenus Pythagorasque testantur. denique benignitate
largissima sensim ipsam notionem meae oblectationis
aperui. nam fides apud Delphos per Deliacam
citharam demonstraui ; tibiae per Tritonidam nostri comitem
Marsyamque Lydium sonuerunt ; calamos Mariandyni »
et Aones in laudes inflauere caelestium; panduram Aegyptios
adtemptare permisi ipsisque me pastoralibus fistulis
uel cantus auium uel arborum crepitus uel susurros fluminum
imitantibus non negaui. psaltas cordacistas sam-
1 edissertare deleta t R || omnissonis r I| 7 repedita B
repediata R l repudiata b \\ 8 effitientiae r [] 11 mones R ||
13 &manantes RBl \\ 14 numerus R \\ 15 uolumtatis R uoluptatis
r ]| 16 dedere scripsi debere BR || 17 theofrastus
BR || pytagorei RB || 18 tybiis bR \\ 20 interse Rl intersere
Bl \\ non deleta in R || 21 pytagorasque BR || 22 sensi
R || obieetationis BlR || 23 delfos B delfus R || 24 cytharam
B || 25 marsiamque lidium BR |] mariandini BR ||
26 pandurum BR pandoram b || 29 negabi BlR || paltas BR
peltas b || cordacistas BR cortialistas b |]
LIBER VIIII 347
bucos hydraulas per totum orbem ad commodum humanae
utilitatis inueni. per me quippe uestrum homines 925
inlexere succursum irasque inferas per naenias sedauere.
quid quod bella uictoriaeque undique meis cantibus con-
5quisitae? nam Cretes ad citharam dimicabant, Lacedaemonii
ad tibias, nec ante adgrediebantur fata proeliorum
priusquam illis contigerat litare Musis. quid Amazones
nonne ad calamos arma tractabant? quarum una quae
concipiendi studio uenerat, cum Alexandrum salutaret
10 donata tibicine ut magno munere gratulata discessit. Lacedaemonios
in Graecia, in Italia Sybaritas tibicines ad
proelia praeire quis nesciat? tubas non solum sonipedes
atque bella sed agonas acuere certamenque membrorum
nunc quoque conpertum. quid pacis munia <nonne 926
15 nostris cantibus celebrata? Graecarum quippe urbium
multae ad lyram leges decretaque publica recitabant. perturbationibus
animorum corporeisque morbis medicabile
crebrius carmen insonui. nam phreneticos symphonia
resanaui. quod Ascle->piades quoque medicus imitatus
20 cum consulentibus urbium patribus plebis inconditae uulgus
infremeret seditiones accensas crebriore cantu inhibuit.
ebrios iuuenes perindeque inprobius petulantes Damon
unus e sectatoribus meis modulorum grauitate perdomuit.
quippe tibicini spondeum canere iubens temu- 314 G
25 lentae dementiam perturbationis infregit. quid adflictationibus
corporeis nonne adsidua medicatione succurri?
febrem curabant uulneraque ueteres cantione. Asclepiades
item tuba surdissimis medebatur. ad affectiones animi
tibias Theophrastus adhibebat. ischiadas quis nesciat ex-
1 ydraulas B draulas R || 5 critarum R cytharam B ||
demicabant R \\ 6 preliorum B || 10 tubiciue b || 11 sibaritas
bR subaritos B \\ 12 praelia B || 16 liram D || 18 insonuit
D || freneticos BD || symfonia D syfonia B \\ 20 consolentibus
B'R \\ 21 sedicione B \\ crebrior cantus BR corr.
Mon. 3 || inbuit BR inibuit b || 22 ebrios om. R || 24 temulentiae
BlR \\ 25 adnictationis RB adflictionibus 6 || 26 meditatione
r || 27 asclipiades BlR \\ 28 turba BlR || meditabatur
B \\ effectiones RB afflictiones b || 29 theofrastus
BR || adibebat B \\ sciadas BR corr. p \\
348 MARTIANI CAPELLAE
pelli aulica suauitate? Xenocrates organicis modulis lymphaticos
liberabat. Thaletem Cretensem citharae suauitate
conpertum morbos ac pestilentiam fugauisse. Herophilus
aegrorum uenas rhythmorum conlatione pensabat.
927 animalium uero sensus meis cantibus incunctanter adduci 5
saltem Thracius citharista perdocuit. in quo non fabula
sed ueritas gloriam procreauit. unde enim cerui fistulis
capiuntur, pisces in stagno Alexandriae crepitu detinentur,
cycnos Hyperboreos citharae cantus adducit? elephantos
Indicos organica permulsos detineri uoce conpertum, io
fistulis aues allici conprobatum, infantibus crepitacula
uagitus abrupere, fides delphinis amicitiam hominum per-
928 suaserunt. quid canticis adlici disrumpique serpentes,
glandem ferunt messesque transire ! manes cieri lunamque
laborare nonne ipsius uetustatis persuasione conper- is
tum? in Lydia Nympharum insulas dici, quas etiam recentior
adserentium Varro se uidisse testatur, quae in medium
stagnum a continenti procedentes cantu tibiarum
primo in circulum motae, dehinc ad littora reuertuntur.
929 in Actiaco litore mare citharam sonat. Megaris saxum w
ad ictum pulsus cuuiscumque fidicinat. possem innumera
mortalibus a me conlata percurrere, ut non me terras fugiendi
studio reliquisse sed ingratae humanitatis ignauiam
uiderer iure damnasse. sed iam ad artis praecepta desiliam
, ut nupturae uirgini promissum munus inpendam. 25
930 et quoniam officium meum est bene modulandi sollertia
quae rhythmicis et melicis astructionibus continetur prius
315 G de melicis dissertabo. dico quicquid rite sonuerit aut
tonum esse aut hemitonium aut quartam toni quae diesis
1 senocrates BR || lynfaticos BR || 2 taletem BR \\ chitarae
B \\ 3 erofilus BR || 4 ridmorum R rytmorum B ||
6 tracius B tratius R || chitarista B || 9 cicnos R |] yperboreos
B [] cythare BR || elefantos BR || 12 abrupere scripsi
adrumpere B abrumpere bR \\. delfinis BR |] 13 cantibus b ||
allici b U 14 ferrunt R || 16 lidia nimfarum RB || 17 asserentium
b || disse BlR{ ]] ante testatur add. eas r || 19 litora
R || 21 fidicinnat R |] 24 dampnasse 6 || 25 uirgine
BlR |] 27 ritmicus R ritmi*cis B rithmicis b || 29 temitonium
BR emitonium b \\
LIBER VIIII 349
appellatur. uerum tonus est spatium cum legitima quantitate,
qui ex duobus sonis diuersis inter se in uicem con
tinetur. hemitonium dicitur quod toni medium tenet,
diesis uero distantiae tres sunt. nam prima breuior, quae
5 tetartemoria nominatur ex eo quod quartam partem toni recipiat.
enarmonios quoque diciturpropterea quod enarmonionmodulandigenusper
hancmaximedemetimur. secunda
abilla maiorest: nam tritemoria nominaturquoniamhabet
partem tertiam toni itemque chromatice appellatur, quod
10 chromaticum modulandi genus per ipsam funditur <tertia
uero habet toni quartam partem ac dimidiam quartae et
uocatur hemiolia ex harmoniae diuisione quoniam hemiolium
modum conplet. tonus igitur idem plerumque appellatur
et sonus. uerum soni sunt per singulos quosque 931
15 ac per omnes tropos numero XVIII.> quorum primus
dicitur apud Graecos TrpocXau.f5av6u.evoc, apud Romanos
uero idem dicitur adquisitus ; secundus uTrdTri uirdTujv hoc
est principalis principalium, qua eadem uoce nos uti summus
Iuppiter statuit; tertius TrapuTrdTTi uTrdTujv id estsub-
20 principalis principalium, quartus UTrdTujv burrovoc id est
1 spartium B'R || 3 emitonium BR || 5 tetrartemoria b
tetaremoria R || nominatus R || 6 enarmonius R || armonior
R inarmonion rb || 7 post hanc add. quoque 6 || demitimur
R || 9 cromaticae BR \\ 10 cromaticum BR || funditur
seripsi finditur BR || tertiam et deinde tertiae BR corr.
Meibomius \\ 12 emioliae enarmoniae diuisionis B hemiolia
et harmoniae diuisio D ex harmoniae diuisione loannes
Grotius ab harmoniae diuisione Meibomius \\ hemiolium Meibomius
emiolii B hemiolii D || 14 soni uero in ras. b uerum
add. b uero soni D \\ 16 TTPOCAAWBANOOOeNOC BR ||
17 ypate spaton R ypate ypaton B || 18 post principalium
inserenda uocabula qua eadem uoce uti summus Iuppiter statuit
(quae ila: quia eadem uoce nos uti summus Iuppiter statuit
exhibent BR) post apud Bomanos uero in codd.posita intellexit
Grotius || 19 principalium — 350,3 subprincipalis om. R \\
18 principalium — 350, 1 id est principalis om. Bl \\ 19 TTAPITTAT€
YTTATON B \\ id est D -i- in ras. B \\ 20 ict mediarum
extenta B l principalium add. b || 'duabus primis biaT6votc
uox Xixdvou adiungenda, duabus posterioribus irapavr|Tric' Grotius
||
350 MARTIANI CAPELLAE
principalium extenta , quintus unctTn uecujv id est principalis
mediarum, sextus autem TrapuTrdTri yicujv quod est
subprincipalis mediarum , septimus uecujv bictTOvoc id est
mediarum extenta, octauus uecri hoc est media, nonus
TpiTn cuvnuuevtuv id est tertia coniunctarum, decimus »
cuvnuuevujv bidTovoc hoc est coniunctarum extenta, undecimus
viyrri cuvnuuevujv id est ultima coniunctarum .
duodecimus Trctpauecri hoc est prope mediam , tertius decimus
TplTri bieZeuYuevujv id est tertia diuisarum, quartus
decimus bie£euYU.evujv bictTovoc quod est diuisarum u
3/6ffextenta, quintus decimus vriTn bieZeuYuevujv id estultima
diuisarum, sextus decimus TptTn UTrep(3oXaiujv id est
tertia excellentium , septimus decimus UTreppoXaiujv bidtovoc
hoc est excellentium extenta, octauus decimus vrjTTI
UTreppoXaiujv id est ultima excellentium. 15
Hi sunt igitur soni, qui modulationem apte et cum
932 ratione conponunt. constat autem omnis modulatio ex
grauitate soni uel acumine. grauitas dicitur quae modi
quadam remissione mollescit, acumen uero quod in aciem
933 tenuatam gracilis et erectae modulationis extenditur. ex 20
supra dictis itaque sonis, qui et singulis et omnibus tropis
rite conueniunt sunt symphoniae tres , quarum prima est
bid Teccdpujv, quaeLatine appellatur ex quattuor, etrecipit
sonos quattuor spatia tria productiones duas et dimidiam
, nam prius tonum productionem uocaui , est autem 25
1 MHCON B M€CON D \\ 2 COHCON D || 3 AIATONOC
BR et sic deinceps \\ 4 MHCC B || 5 LPITC R TPYT6 B |j CYNCNM€
NON BR et sic deinceps \\ 8 TTAPACOCOC BR \\ media/{
|| 9 TIPITHfl l| AI€ZCYCO€NON R adeZCYaMHNON
B l| 10 AI€Z€YC0€NON R aieZ€YOC0€NON B \\ AIATONOC
R ATONOC B \\ 11 N€TAI€Z€YC0€NON R N€TeAI€-
Z€YGM€NON B || 12 YTT€PB0A6^H5)0N RB \\ 13 YTT€PBOA€
(H /3)»N RB et sic pcrnUo post \\ AIATONOC R AIATONOC
B || 16 hii R || 18 pro modi mauult modulationis Meibomius
|| 19 remissione Ioannes Grotius emissione BR ||
symfoniae b || 23 qua R \\ 24 tres r || dimidia BlR || 25 nam
prius tomim Bamb.393 nam sonum fiat id est tonum R nam
sonum fiat ideo tonum B nam sonum id est tonum b ||
LIBER VIUI .351
hemitoniorum quinque [quae ad productiones plenas et
integras mediatenus ualent] bie'ceujv decem, diesis uero
[interpretatioj est sic ut supra dixi quarta pars toni. sed
haec symphonia est in epitriti ratione. epitritus autem
5 dicitur qui et numerum ternarium habet et trium tertiam,
quod est unus, ut sunt quattuor ad tres. alia symphonia 934
quinaria est et dicitur bia ireVre atque constat sonis quinque
, qui inter se quattuor spatiis diuiduntur. productiones
habet tres mediamque praecidit, hoc est tonos tres ac
10 medium, hemitonia septem, diesisque quattuordecim, atque
hemiolii possidet rationem, quae forma et eundem numerum
circa conlata detinet et eius medium, ut sunt tres ad
duo. tertia bia rracujv, quae ex omnibus dicitur, octo
sonos recipit, spatia septem, productiones sex, hemitonia
15 duodecim, diesis uiginti quattuor, atque constat ex ratione
diplasia, hoc est dupli.
Tropi uero sunt quindecim sed principales quinque, 935
quibus bini cohaerent , id est Lydius cui adhaerent uTrep-
Xubioc et uTroXubioc, secundus Iastius cui sociatur utto- 317 0
20 idcTioc et uTrepidcrtoc , item Aeolius cum uiroaioXiiu et
UTrepaioXiuj , quartus Phrygius cum duobus uTrocppuYiuj
et UTrepcppuTiiw , quintus Dorius cum uTrobujpuu et uTrepbujpiuj.
uerum inter hos tropos est quaedam amica concordia,
qua sibi in uicem germani sunt, ut inter uTrobuj-
1 emitonium BR \\ quae ad productiones plenas et integras
mediatenns ualent delebat Meibomius \\ 2 AI€C€GjN
RB || ante decem add. uero B || 3 interpretatio deleui l|
4 simfonia BR quo in uocabulo quae uarient libri notare desinam ||
9 praecidetfl || 10 emitonia BR \\ AI€CICque BR \\ 11 emiolii
BR || 14 emitonia BR \\ 16 duplici r 0 17 quinque om.
B || 18 coerent BR \\ hyperlidius B yperlidius R || 19 ypolidius
B ypolydius R \\ YnOIACTIOY(Y del. b)C BR ||
20 YTT€PIACTIOY(Y del. b)C BR || eolius BR J YTTOCOAION
(Al in ras.) B YTTO€OfjOON R \\ 21 YTTCPeOjAION
(AION in ras.) B YTT€PeONC0 R || frigius BR \\ YHO deinde
in ras. (DPiriCO B YTTOAPIO) R \\ 22 YTT deinde ex parte inras.
6P0PiriO secuntur inducta OPIQ B Yn€PAOPIQ R \\ quintus
AOPIOC cum YTTOAOPIO & YTTHPAOPIO om. BlR 11
23 tropus R \\ 24 YnOAOPIOY (Y del. b) M BR \\
352 MARTIANI CAPELLAE
piov et uirocppuYiov , <et item inter uttoidctiov et uttoaioXiov,
item conueniens aptaque responsio inter uttocppuYiov
et uiroXubiov, qui tamquam duplices copulantur.
mediae uero grauiorum troporum his qui acutiores snnt
TrpocXaupavouevai> fiunt. uerum tropi singuli quoque 5
, tetrachorda faciunt quina. tetrachordum autem est affectio
quaedam sonorum quattuor per ordinem conpositorum,
quorum extremi sibi debeant conuenire. sed haec posterius.
nunc ac incoamentorum ratum ordinem redeamus.
praedicta enim ideo prima dicta sunt, ut altiusw
tenerentur.
936 Primo quippe cumLasus ex urbe Hermionea harmoniae
uim mortalibus diuulgaret, tria tantum mei genera
putabantur eibiKov cnrepYacTiKov eSaYY^TiKov , quod
etiarh epur|veuTiK6v dicitur. et elbiKov est, quod ex per- «
seuerantibus et similibus consonabat, id est sono numeris
atque uerbis. sed quae ex his ad melos pertinent , harmonica
dicuntur; quae ad numeros, rhythmica; quae ad
uerba, metrica. arcepYacTiKov est quidam materiae tractus
efficiens exercitium eius , cuius tres itidem partes id 20
est ueXoTroua Xr|unc irXoKrj. e£aYYeXTiK6v autem ad ex-
1 ineP^PiriOYM B YN€P0PIOYco R []YTTOACTIOYM
B YTTOIACTIOM b YTTOIACTIYM B || ITT6PeOAIOYM B
ITTCPOAIAIOM b YTTOAIAIllM D II 2 ipofrigium et ipoiolion
D YTTOOPITIOYM et inCPAIAIOYM B || 3 tamquam
loannes Grotius tantum BD \\ 6 tetracorda BR || tetracordum
BR || 9 inchoamentorum b II 11 tenerestur BlR ||
12 cum uulgo quam om. BR add. b || latus r iasius b || ex
urbe Ermionea Scaliger exorsus harmoniae uim Grotius es
urse (surse B) ermionaea (ermioniaea R) uir BR ex suse armeniae
uir b II 14 YAIKON A (Y.J) TT€PrACTIKON- 6ZANT€
A (C add. 6)TIKON BR \\ 15 ePMCNCYTIKON BR \\ YAIKON
BR || 17 armonica BR \\ 18 rytmica BR \\ quae ad
uerba metrica om. R [] 19 YTTCPrACTIKON BR corr. Meib. ||
quidem br || tractatus pro tractus coni. Meib. ]] 21 'legendum
censeo neXotroua f>u6uoiroua iroir)cic. Melopoeiae autem partes
sunt tres Xfjiyic (pro quo hic inepte X£Eic) |u(Eic Kai xpflcic. Quarum
partium subdiuisiones rursus adferendo periieniremus tandem
ad irX0Kr|V' Meibomius || moelopeia B melopeia R II Xf|niic
Meibomius lexisSfl || HAOK6 B I| CZANTeACTIKON B ZAI
LIBER VIIII 353
positionem pertinere uidetur et habet partes tres opTavikov
djbtKov CnrOKpiTtK6v , quae inferius rerum ordo
disponet. nunc de prima uoce uelut de sonitus totius
parente dicemus.
5 Omnis uox in duo genera diuiditur, continuum atque 937
diuisum. continuum est uelut iuge conloquium, diuisum
quod in modulatione seruamus. est et medium, quod in 318 g
utroque permixtum ac neque alterius continuum modum
seruat nec alterius frequenti diuisione praeciditur, quo
io pronuntiandi modo carmina cuncta recitantur. horum
illa, quam in diuisas partes certasque deducimus, Diastematica
nominatur et ei parti quae Harmonica uocatur
aptanda est.
Quae quidem Harmonica habet partes disputationis 938
15 septem, primam de sonis, secundam de spatiis, tertiam de
systematis, quartam de genere, quintam de tonis, sextam
de commutationibus, septimam de modulatione, quam
melopoeiam uocamus. ac prius de sonis, ubi artis est
elementum. sonus quippe tanti apud nos loci est, quanti 939
20 in geometricis signum, in arithmeticis singulum. phthongos
sonos dicimus. uerum phthongus dicitur uocis modulatae
particula una intentione producta. est autem iirtentio,
quam dicimus tasin, in qua uox consistit ac perseuerat.
sonus phthongus uel speciatim uel generaliter
25 appellatur ; sed generale uocabulum et specialia habent
quae IbioTnTec Graia uoce perhibentur. ut si quem ad
modum nobis scribendum sit cogitemus, ita haec uirtus
phthongi docet quid uel acutius exeramus uel lenius re-
THTIKON R || 2 OAIKON Rb (quid in B primitus scripltcm
fuerit non dispicio) \\ interius BR corr. p \\ 3 de om. R ||
8 utrumque BlR \\ 9 quo Meibomius ut BR || 12 et 14 armonica
BR armonia b || 16 diastematis b || quarto BlR ||
quinto BlR \\ sexto BlR \\ 17 VII in ras. b \\ 18 melopeiam
R || est artis R || 20 aritmeticis BR fl ptongos BR I
21 ptongus BR \\ 23 tasin Leid. tasis BR \\ 24 ptongus BR ||
25 uoeabulo BlR \\ speciale R speciali B aliquae B quae R
habent et specialia quae p \\ 26 tbi6Tr|Tec Grot. ideotetra R
idioteta corr. in idiotheta B sX ideit&ra add. b \\ perhibetur
b || 27 hae R \\ 28 ptongi BR || acutius Grot. acuminis BR ||
MABTIANUS CAPELLA 23
354 MARTIANI CAPELLAE
940 mittamus. uerum ex istis alia faciunt, alia patiuntur.
faciunt intentio uel remissio, patiuntur acumen et grauitas.
productio autem est — hoc est dTriTacic — uocis commotio
a loco grauiore in acutum locum, avecic uero contra, nam
ab acuminis culmine in graue quiddam seriumque descen- 5
dit. fit autem soni grauitas cum ex intimo quidem spiritus
trahitur, acumen uero ex superficie oris emittitur.
sunt igitur innumerabiles soni sed specialiter per singulos
tropos <duodeuiginti tantum poterunt conuenire , quorum
941 nomina superius memoraui. quorum prior est adquisi- io
3l9Gtus, qui ideo tali nomine nuncupatur, quoniam eorum
quae tetrachorda nominantur nulli omnino consentit sed
extrinsecus uelut adqui->situs accedit propter consortium
mediae, cui concinere consueuit. qui adquisitus uno tono
a principali principalium separatur, quae principalis prin- is
cipalium, quia prima in tetrachordo conlocatur, quasi
cuiusdam rectoris nomen accepit; subprincipalis denique
942 dicitur , quae principali subiecta coniungitur. principalium
uero dvccpuovtoc et xpujucitikoc, quam nos uix forsan
recte colorabilem memoramus, et ideo hoc nomen 20
accepit, quia inter principales colores album tetrumque
quicquid interiacens inuenitur colorabile Graia significatione
perhibetur. ergo enarmonius chromaticus itemque
diatonus, quam extentam dicimus, indicia sunt generuni
modulandi. multiplex quippe tetrachordorum ratio sic 25
firmatur. principalis autem mediarum, quia prima est
medii tetrachordi, ideo id nomen accepit; cui subnexa
subprincipalis mediarum esse dicitur. denique reliquae
tres sui similibus oboedient. dictum uero hoc tetrachordum
mediarum, quia in medio locatum est inter principa- 30
3 est del. in B || 6 quidam BlR || 7 traitur BR || 9 XVIII
Bamb. 393 uiginti octo BD || 12 tetracorda BD \\ 16 tetracordo
BD: omissam h in hoe uoe. notare desinam \\ 17 rectores
BlR \) 19 CNAPMONIOYC BR \\ KPOMATIKOYC BR ||
quam R quae B quem b ]| 23 cromaticus BR || 24 diatonos
BR || indicio b \\ genera B l rum add. b || 27 cuius BlR ||
29 suis b || similibus p simili usu R et fortasse B similes sub r
similes b || ubedient Bl ||
LIBER VIIII 355
lium tetrachordum et tetrachordum coniunctarum. post 943
supra dictas autem quae sequitur media nominatur : quae
ideo media dicitur , quia tam grauis modi finis est , quam
in tropis omnibus futuri acuminis caput, atque ipsius quo-
5 dam modo uinculo tam grauis modulatio quam acuta conectitur,
ut in Lydio modo, ubi rectum iota est. uerum
post mediam exteridentem hemitonium coniurictarum erit
tertia , quae in eodem modo, id est Lydio , L litteram pro
nota habebit. post hanc illae quae a nobis superius exio
pressae sunt tres sequentur evapuovtoc xPujuotikoc et
bidTovoc, quae et paranete dicitur, quam Latine paene
ultimam perhibemus. post quam ultima sociatur, quae
ideo dicta est coniunctarum ultima, quia in hoc tetrachordo
finem tenet. omne autem tetrachordum coniun-
15 ctarum ideo dictum , quia mediae ipsi , quae perfectam
symphoniam prima conpleuit, adiungitur ac producente
media sequentem tonum ille qui sequitur sonus Trapdue- 320 G
coc nominatur, quod hunc satis proximum sonus adiunctae
modulationis offendat. dehinc diuisarum tertia, quae ple- 944
20 num systema diapason finit, unde diuisarum tertia perhibetur.
post hanc soni ceteri consecuntur. sonus uero
diuisarum ideo hoc nomen accepit, quia uno et dimidjo
tono a mediae fine diuellitur. post hoc tetrachordum excellentium
conlocatur, quod ideo excellens nomen accepit,
25 quia in singulis tropis in omne acumen erigitur, in singulis
modulationibus fastigiatur. horum igitur sonorum , id 945
est phthongon, sunt alii quos consistere et perseuerare
necesse est, alii uero sunt uagi. denique alii fjapmruKvoi
nominantur, alii uecoTruKvot perhibentur. spissum uero
7 emitonium BR || 8 id est inducta in B II 1 litteram scripsi
litteram BR labda supinnm codex Grotii || 10 KPOMATIKA(
A/i)l BR KPOMATIKOC b \\ 11 AIATONOC BR \\
poenaeultimam R poenultimam r penultimam B || 12 ultimam
BlR \\ 15 media R \\ 16 synfoniam BR \\ 20 diuisarum
b coniunetarum R et ut uidetur B \\ 26 fastigatur BlR l|
27 ptongon BR II aliquis BlB> \\ 28 BAPYnYrNOI BR |j
29 M€COTTYrNOl B M€COTTYrNOY R: deinde alii 6Suirukvoi
add. codex Grotii \\
23*
356 MARTIANI CAPELLAE
dicitur trium sonorum conpositiua quaedam qualitas.
(3apuTriiKv0i autem sunt qui uelut regiones primas spissi
retentant, uecoTruKvot <uero qui media possident, 626-
ttukvoi qui ultima tenent, Sttukvoi qui in positionem sonorum
trium , qui sunt spissi , nullo genere aut lege iun- 5
946 guntur. stantes autem perseuerantesque dicuntur uel
ottukvoi uel papuTruKvoi> qui ueluti quandam speciem
et formam sibi principalium uindicabunt. ideo autem a
quibusdam statarii nominantur, quia diuersas extentiones
recipere non possunt. alii autem uagi et errantes haben- i0
tur, quia interdum largiora, interdum minora spatia receperunt
: sed hi alii 7rapuTraToeibelc alii Xtxavoeibek uocantur.
uerum primi ideo sic dicuntur, quod statim prioribus
subnectantar. Xtxavoetbelc dicuntur a digito, qui
minister artis et cantus singulos mouet. est autem pri- is
947 mus a pollice. hi uero alii sibi in uicem congruunt, alii
discrepant et resultant. sed illi 6u.6cpujvot quia sibi in
uicem coniunguntur, bidcpujvoi autem id est dissentientes
sunt qui cum percussi fuerint in uicem discrepant, ou.6-
cpujvoi qui uocis quidem aliam significationem gerunt, 20
eundem tamen inpetum seruant. sunt autem et aliae sonorum
diuersitates. et prima quidem per intentionem,
ut aut acumine aut grauitate dissentiat. secunda per spa-
321 Gtiorum perceptionem , cum uni aut plurimis coniungitur
spatiis. tertia per coniunctionem systematis, quo aut 25
unum aut plura recipit, etquod secundum morem dicitur
2 BAPYITYrNOI B BAPYRYrNOC R H aute B || spissisB
|I 3 retantant R \\ MeCOITYrNOI B MCCONYrNOI
R II ante media add. in B' || OKYnYrNOI B OKYnYTNOY
I) || 4 et 7 AnYrNOI B AnYrNOY D || 7 BAPYnYrNOI
B BAPinYTNOY D || 8 a quibusdam b quidam
BR || 9 extensiones b || 12 his b \\ nAPYnATIO***C B fTAPinATOIAICfl
|| AIKAONIAIC^ AYKAONIAIC R |] 14 Al-
KAONIAIC B AYKAONIAIC R || dinunt R || dicito B'R ||
quos b || 15 et BR ad b II 16 his 'b Jj' OMO<t>ONI BR pro eo
Grotius coni. .ciincpujvoi || 18 AIA<t>ONI B AIATONl R \\
19 sunt R || OMO<t>ONI RR \\ 23 aut post ut om. R || 25 communionem
Meibomius coniunctionem BR ||
LIBER VIIII 357
id est koit' fjOoc : alium quippe morem acuta significant,
alium grauiora.
Nunc iam de diastematis disserendum. diastema est 948
uocis spatium, quo acuta et grauior iucluditur. sed in diastematis
alia breuiora illa, quae sunt in diesi enarmonia;
maiora uero sunt, quae per singulos tropos bis ex omnibus
faciunt, quo nibil maius in tropis possumus inuenire.
atque in spatiis alia sunt conposita , alia disiuncta atque 949
asyntheta. et conposita sunt quae per ordinem currunt,
inconposita autem quae ex diuersis sibi in uicem copulantur.
item alia logica, alia aloga memorantur. ac rationabilia
illa sunt quorum consensu possumus praestare rationem,
inrationabilia quibus non subest ratio. item alia
conuenientia, alia discrepantia , tuncque alia enarmonia,
aUa chromatica, alia diatonica, item alia artia, alia perissa.
sed prima aequalia, secunda excurrentia memorabo.
uerum aequalia sunt, quae in aequas partes poterunt separari,
ut tonus in duo hemitonia ; perissa autem, quae in
tria hemitonia discernuntur. deinde alia diastemata spissa, 950
alia rariora. spissa sunt, quae per diesis colliguntur ; rariora,
quae tonis. et in his alia sibi congruunt, alia discrepant.
sed discrepantium nimia multitudo. conuenientia
uero per singulos tropos sex sunt, id est diatessaron
quod de quattuor dicimus, diapente quod de quinque,
dehinc diapason quod ex omnibus concinet; illud etiam,
quod ex omnibus et ex quattuor constat uel ex omnibus
et ex quinque uel bis ex omnibus, quod bis diapason dicitur.
sed illud quod diatessaron, hoc est ex quattuor dici- 951
1 KATACON R || 3 nunt R \\ desserendum R || 4 post
acuta add. uox b \\ 5 post alia add. sunt b || 6 quod b ||
8 diiuncta B || 9 post uarias correcturas asinteta b syntetae
R assytetae r || et om. R \\ 11 ita BlR || 12 consensu scripsi
consensui b consensus BR || rationem p per portionem
R proportionem b partionem B fl 14 conuenientia Grotius
conhibentia B conibentia bB || 15 cromatica BR || diatotica
B |I archia BR \\ 18 et 19 emitonia BR || 23 singulos BR
omnes b \\ aiateccapan R || 25 AIAPACON B lAIAnACON
R || continet B'R || 26 ex om. R ante quattuor || 28 illut R ||
AlATCCCApan B ||
358 MARTIANI CAPELLAE
322 fftur, recipit sonos quattuor, spatia tria, tonos duo semis,
hemitonia quinque, diesis uero decem, et est in epitriti
<ratione, ut sunt quattuor ad tres. diapente quod ex
quinque est, sonos recipit quinque, spatia quattuor, tonos
tres semis, hemitonia septem, diesis XIIII et est in he- 5
miolia ratione, quod sunt tres ad duo. diapason autem
sonos habet octo, spatia septem, tonos sex; hemitonia geminat,
diesis quadruplicat atque in diplasia ratione uer-
952 satur, quae est unum ad duo. quod uero ex omnibus et
ex quattuor dicitur,> sonorum est undecim, spatiorum 10
decem, tonos habet octo, hemitonia duplicat, diesisque
praedicta ratione multiplicat, et est in diplasi et diametri
regula ut sunt octo ad tres. quod uero ex omnibus et
quinque constat, recipit sonos duodecim, spatia undecim,
tonos nouem semis, hemitonia geminantur, diesis tetra- 15
plantur, et est in triplasia ratione ut quattuor ad duo-
953 decim. quod disdiapason dicitur, habet sonos quindecim,
spatia bis septena , tonos decem ac duo , hemitonia duplicata,
diesis quadraginta octo atque est in tetraplasi ratione
ut sunt duodecim ad tres. est autem tonus in epogdoi 20
ratione. ubique diesin in enarmonio debemus accipere,
quae est in quarta particulatione.
954 Nunc quid sit systema perhibendum. systema est
magnitudo uocis ex multis modis constans, quae licet
multa diuisionum genera recipit, tamen quia eadem et in 25
diastematis memoraui , praeteream. sunt autem absoluta
ct perfecta systemata numero octo. et primum est, quod
ab adquisito quem TrpocXauf3av6uevov dicimus, ad me-
1 duos b || 2 emitonia BR quod atnplius non notabo ||
6 XIIII Db septem b || emiolia BD \\ 8 duplasia b \\ 11 octo
et semis p || emitonium BlR \\ duplicat b eadem BR \\
12 et est om. R \\ 15 aiesis R Aietic B Aiecic b II tetraphcantur
b \\ 17 aicaia TTACON B BICAIATTACON b ACAIATTACON
R \\ 19 est om. R || 20 autentonos R || epocdoi
BR || 21 in om. BlR H 22 est R ee B \\ 23 num BlR \\ systima
BlR \\ 24 ex multis modis add. in margine R: sed hodie
solum ex m comparent \\ 26 praeterea BlR \\ 28 TTPOCAAMBANOM€
NON B TTPAAOBANOWeNON R \\
LIBER VIIII 359
diam, quam mesen diximus, omne conficitur. secundum
quod aprincipaliprincipalium inparamesonusquetenditur.
tertium quod a subsprincipali principalium in diuisarum
tertiam iungitur. quartum quod ab extenta principalium
5 usque in diuisarum diatonum profertur. quintum quod a
principali mediarum in netendiuisarum usque progreditur. 323 G
sextum quod a subprincipali mediarum in tertiam excellentium
trahitur. septimum quod a mediarum extenta in
excellentium diatonon excurrit. octauum quod a media
10 excellentium in ultimam ducitur.
Quibus excursis genera tetrachordorum modutandi- 955
que discurram. tetrachordos est IIII chordarum cum
certa qualitate diuisio. genera modulandi sunt tria £vapluoviov
Xpuju.a bidTovov. et enarmonion quidem dicitur, 956
15 quod pluribus spatiis et angustioribus separatur, diatonon
uero, quod tonis copiosum; chroma, quod de hemitoniis
conponitur. sic ut enim quod inter album nigrumque
est, color dicitur, ita hoc chroma, quia inter utrumque
est, nominatur. et enarmonion quidem cum ab inmuta- 957
20 bilibus sonis cingitur, modulationi oboediet in acumen per
diesin et diesin et diatonon inconpositum ; in grauem uero
sonum e contrario modulatio tota submittitur. chroma
autem hoc modo melos accipit: per hemitonium et hemitonium
et tria hemitonia, quae inconposita prouenient;
25 in grauem uero ex diuerso recurret. at uero diatonum
ipsis contentum sonis in acumen quidem ita accipiet modulationem,
ut per hemitonium et tonum modum integrum
compleat. at uero grauiorem per contrarium <ordinem
1 quam B'R || mecen b mexen BR || 2 TT(N /J)APAMHCON
BR \\ 4 tertiam Ioannes Grotius tertium BR diatonum
b ]| 6 netem B || 9 diaton R |j 10 ultimum BR corr. Vulc. ||
12 IIII om. BlR \\ oordarum BR (genus est quatuor chordarum
coni. Meibomius) j 13 enarmonia (armonia B'R) KPOMA
BR || 14 AIATONON R N 14 et 19 et armonia BR et enarmouia
b || 15 AIATONON B \\ 16 et 18 croma BR II 19 ab
om. R II 21 diesim BlR |] et diesin add. Meibomius || diatonon
b diaton B ditoni R ditono r | 22 sonum a BlR || totq
BR [] croma BR || 25 diuersum BlR || 26 is ipsis coni. Joannes
Grotius \\
360 MARTIANI CAPELLAE
958 persequetur. sed nunc maxime diatono utimur. sed horum
alia modulamur per agogen, alia per plocen. per
agogen est cum per ordinem sonus sequitur, ploce autem
dicitur cum diuersa sociamus. exhinc in modulando alia
euthia dicitur, quod est recta; alia anacamptos, quod est &
reuertens;> alia peripheres, hoc est circumstans. euthia
est quae a graui in acumen erigitur, anacamptos quae e
contrario deficit, peripheres quae ad utramque aut com-
959 modatur aut seruit. sed cum tetrachordorum, quos qua-
324ffdrifidos appellamus, diuisiones innumerabiles sint, sex io
sunt notae: enarmoniae una; chromatis tres, quarum
prima quae mollis ac soluta, secunda quae hemiolia est,
tertia quae est toniaea; diatonicae duae, mollis una, altera
robusta. et modos quidem accipit enarmonia a tetartemoria
diesi, id est toni parte quarta; illud uero, quod i»
mollius diximus, per tritemoriam diesin copulatur; ipsum
uero chroma hemiolion fit ab hemiolia diesi eius quae sit
enarmoniae.
960 Sed nunc de tonis. tonus est spatii magnitudo , qui
ideo tonus dictus, quia per hoc spatium ante omnes prima 20
uox quae fuerit extenditur, hoc est de nota qualibet in
notam ; ut a media in paramesen, ut est in Lydio, si a iota
directo in sigma iacens signa concurrant. uerum quia
hemitonia diesisque quid uel quantae qualesue sint docui,
troporum etiam nomina numerumque monstraui, nunc 25
de tetrachordis eloquemur. nam singuli quique tropi
tetrachorda quina custodiunt, sic ut superius quoque non
tacui. uerum horum extremos sibi aptandos esse non
1 persequitur BlR II 5 eutia BD \\ anacantos BD
6 periferes BR ]I eYTTA R || 7 ANAKANTOYC BR
8 utranque BlR || 11 inarmoniae BlR || cromatis BR
12 emiolio bR emiolis B || 13 toniaea Meibomius tonia BR
AIATONIK€C(Hpro6Cfl) BR || una altera om.BlR adque R
14 post rob:ta {ita B) add. at uero bis tria sunt 6 II armonia
R 0 15 in ante illud add. B1R ]] 16 per B peri R ]] Aiesi B
AlfcCI R || 18 CNAPC0ON6 R || 21 de nota qualibet del. Meibomius
|| 22 paremesen BlR || lidio BR || 23 simma BR corr.
Grotius in Zeta coni. Meibomius ]\ concurrent 6 |J 27 non tacui
6 notaui B nontacui R [] 28 exccremos R \\
LIBER VIIII 361
dubium est. tetrachordum quippe est quattuor sonorum
in ordinem positorum congruens fidaque concordia. sunt 961
autem tetrachorda principalium mediarum coniunctarum
separatarum excellentium. et primum tetrachordum,
5 quod est grauius, incipit a principalium principali et desinit
in principalem mediarum* ***** uerum principalium
et mediarum conexum, quod coniunctarum uocatur,
erit tetrachordum a media in neten coniunctarum usque.
atque ab his diuisum longeque discretum, quod est quario
tum , diuisarum a submedia in neten separatarum usque
coniungitur. quod autem ex diuersis coniunctum est, in
acutiorem sonum et quintum excellentium profertur. sed
de tetrachordis satis dictum.
Nunc de pentachordis uideamus. ac similiter haec j^f ,
i5 quoque quinque esse non dubium est. primum igitur,
quod est grauius principalium esse dicemus, quod incipit
ab adquisito et in principalem mediarum terminatur. sequens
in acumen eius modi est et constat a principalium
extenta in mediarum illam, quae in Lydio iota rectum
20 habet. tertium autem coniunctarum est, quod a mediarum
extenta in ultimam coniunctarum ducitur. quartum
uero, quod per diuisionem est, a media in tertiam diuisarum
conecti solet. quintum in acumen erigitur, atque in
nete excellentium terminatur. haec quae dixi artis nostrae 96s
25 doctis-<simis adprobantur. nam non sum nescia asserere
quosdam pentachorda ab hemitoniis initia posse sortiri,
quod est in modulatione diatonica situm, de qua superius
multa dixi. sane notum atque intimatum uelim adquisitum
in omnibus quidem aliis conlocari, in his autem, quae
4 tetracordo BlR \\ 6 excidisse secundum a mediarum
prineipali ad mediam extenditur uidentur Meibomio || 9 atque
om. Bl absque R || 11 coniunctum et quintum est et a nete
separatarum in neten excellentium profertur coni. Meibomius ||
14 -4- ante nunc add. b || ac R hac B et 6 || 17 sed ante sequens
add. b \\ 19 illa RBl || lydio iota b ludiota BR || recto
BlR || 22 tertiam B tertia R ultimam coni. Meibomius || 23 solent
BlR \\ 24 terminantur BlR || artes BlR || 26 quaedam
I) quasdam Bl 1| pentachorda Meibomius tetracorda BD ||
AIATONIKA.fi AlATONIKAi) || 29 intra D ||
362 MARTIANI CAPELLAE
non per sonos fiant, in tetrachordis fieri non posse. in
his enim semper ab hemitoniis princi->pia ducuntur, in
aliis autem, quae pentachorda nominantur, nec tamen modulationi
subiciuntur, ut per sonos constare uideatur, apponitur.
secundum enim in his hemitonium possumus 5
ponere.
964 Nunc de transitu modulantium. transitus est alienatio
uocis in figuram alteram soni. fit autem transitus modis
quattuor: per genus , ab enarmonio aut in chroma aut in
diatonon ; uel per systema , ut a principali principalium si w
forte in subprincipalem aut in aliud forte systematum,
aut cum de coniunctis ad diuisas transitum facimus; uel
per tonum, cum a Lydio uel in Phrygium uel in alium
tropum cantilena transducitur ; uel per modulationem,
cum ex alia specie modulandi in aliam desilimus, uel cum is
a uirili cantilena transitus in femineos modos fit.
De genere modulandi consequenter edisseram. melopoeia
est habitus modulationis effectae. melos autem est
actus acuti aut grauioris soni. modulatio est soni multiplicis
expressio. melopoeiae species sunt tres: hypatoides 20
mesoides netoides. et hypatoides est quae appellatur tragica,
quae per grauiores sonos constat; mesoides quae et
dithyrambica nominatur, quae tonos aequales mediosqile
custodit; netoides quae et vouikoc consueuit uocari, quae
plures sonos ex ultimis recipit. sunt etiam aliae distan- 25
tiae, quae et tropica mela dicuntur, aliae 6uotoXoYiK&.
sed haec aptius pro rebus subrogantur, nec suas magis
poterunt diuisiones aflerre. hae autem species etiam tropi
9 croma BR cromata b || in om. BlR || 10 AIATONON
B AIATONO R \\ CICT€MA BR \\ aut a BlR 0 a principali
principalium — 11 systematum (sistematum bR sustematum B)
del. Meibomius \\ 12 uel anle facimus add. BlR || 13 lidio B \\
frygium b frygiam BR \\ 14 tropum B locum R || uel inductum
in B || per melopoeiam legendum censet Meibomius l| 20 Y0ATOides
B YTTATOIA€ct R || 21 N€TOA€C R || ypatoides R ||
traica BR || 22 M€COIA€C qua R [| 23 AYTTPANIBIKA B ai
lipraniambisa add. b AYTTPANIBIKA R || 24 N€TOIA€C BR ||
26 mele BlR \\ alia b || comiologica BR tomeologica 6 ||
28 diuisionis B || efferre b || haec BlR \\
LIBER VIIII 363
. dicuntur. dissentiunt autem melopoeiae ipsae modis plu- 966
ribus inter se et genere, ut alia sit enarmonios alia cliromatice,
alia diatonos; specie quoque, quia alia est hypatoides,
alia mesoides, alia netoides; tropis ut Dorio Lydio
5 uel ceteris. omnis tamen, qui melos incohat, prae cunctis
systema debet aduertere, dehinc sonos miscere atque
conponere. haec de septem partibus artis nostrae dixisse
sufficiat.
Nunc rhythmos hoc est numeros perstringamus, quo-
10 niam ipsam quoque nostri portionem esse non dubium est.
rhythmos igitur est conpositio quaedam ex sensibilibus 967
conlata temporibus ad aliquem habitum ordinemque conexa.
rursum sic definitur: numerus est diuersorum modorum
ordinata conexio, tempori pro ratione modulatio-
15 nis inseruiens, per id quod aut efferenda uox fuerit aut
premenda, et qui nos a licentia modulationis ad artem
disciplinamque constringat. interest tamen inter rhythmum
et rhythmizomenon. quippe rhythmizomenon ma- 968
teria est numerorum, numerus autem uelut quidam artifex
20 aut species modulationis apponitur. omnis igitur nume- 327 G
rus <triplici ratione discernitur, uisu audituque uel tactu.
uisu sic ut sunt ea quae motu corporis colliguntur ; auditu
cum ad iudicium modulationis intendimus ; tactu ut ex
digitis uenarum exploramus indicia. uerum nobis adtri-
25 buitur maxime in auditu uisuque. sed rhythmice est ars 969
omnis in numeris, quae> numeros quosdam propriae conuersionis
accipiat flexusque legitimos sortiatur. est quoque
distantia inter rhythmum metrumque non parua, sic ut
posterius memorabo. sed quia uisus auditusque numero
30 dicti sunt accedere, hi quoque in tria itidem genera diuidentur:
in corporis motum, in sonorum modulandique
1 M€AOTTON(l b)H B weAONONH R || 2 iuarmonios
BlR || cromaticae BR || 3 spatoides BR sypatoides b ||
5 incoat B inchoat bR \\ ante prae add. inOACA R \\ 9 rytmos
BR quod amplius non nolabo \\ 10 ipse r || portioue R portionis
r \\ 18 rityzomenon R ryttizomenon B \\ ritizomenon
BR || 20 modolationi b || 21 uel B et bD II 25 ritizete B
irstioTti zete D || 30 dicti sunt p dictus BR || in om, R ||
y
364 MARTIANI CAPELLAE
rationem, atque in uerba, quae apta modis ratio conligarit.
quae cuncta socia perfectam faciunt cantilenam. diuiditur
sane numerus in oratione per syllabas, in modulatione
per arsin ac thesin, in gestu figuris determinatis schematisque
conpletur. 5
970 Verum numeri genera sunt septem. primum de
temporibus. secundum de enumeratione uerborum , quae
in numerum cadere non possunt, quae rhythmoides id est
similia numeris iudicantur quaeque tribus uocabulis
discernuntur hoc est enrhythmon arrhythmon rhythmoi- 10
des. tertium de pedibus. quartum de eorum genere.
quintum est quod agogen rhythmicam nominamus id est
quo genere numerus modique ducantur. sextum de conuersionibus.
ultimum rhythmopoeia id est quem ad modum
procreatio numeri possit effingi. i5-
971 Primum igitur tempus est quod in morem atomi nec
partes nec momenta recisionis admittit ut est in geometricis
punctum, in arithmeticis monas id est singularis
quaedam ac se ipsa natura contenta. sed numerus in
uerbis per syllabam, in modulatione per sonum aut spa- 2»
tium quod fuerit singulare, in gestu incipiente corporis
328 ffmotu quod schema diximus, inuenitur. atque hoc erit
breuissimum tempus, quod insecabile memoraui. conpositum
uero quod potest diuidi et quod a primo aut duplum
est aut triplum aut quadruplum. eatenus enim tempus25
omne numeri profertur atque ei finis est, qui plenae rationis
est terminus atque in hoc numerus toni similis inuenitur;
ut enim ille per quattuor species hoc est diesis
diuiditur, hic etiam quaternaria temporum modulatione
concluditur. w
972 Sed eorum temporum, quae ad numeros copulantur,
2 sociata p || 4 tesin BlR \\ scematisque BR || 5 conplet
BlR || 7 numeratione R || 8 rytmoide BlR \\ 11 tertio
BlR || 12 quod B de R || 18 aryt (h add. b) meticis BR ||
19 contempta BlR || 21 singulari R || gestum b \\ post gestu
add. et BlR \\ incipientem BR || 22- motum BlR \\ scema BR ||
31 et post sed add. R ||
LIBER VIIII 365
alia sunt quae enrhythma tempora nominantur, alia quae
arrhythma , tertia quae rhythmoide perhibentur. et enrhythma
quidem sunt, quae ratione certa ordinem seruant,
ut in duplici uel hemiolio, ut in aliis, quae alia ra-
5 tione iunguntur. arrhythma sunt, quae sibi nulla omnino
lege consentiunt ac sine certa ratione coniuncta sunt.
rhythmoides uero in aliis numerum seruant in aliisque
despiciunt. quorum temporum alia crpoYYuXc hoc est 973
rotunda perhibentur, alia TrepvrtXeuj. et rotunda sunt,
10 quae procliuius et facilius quam gradus quidam atque ordo
legitimus expetit praecipitantur, TrepiTrXeiu uero quae amplius
quam decet moras conpositae modulationis innectunt
seque ipsa <tardiore pronuntiatione suspendunt.
Sed temporum alia simplicia sunt, quae podica etiam 974
i5 perhibentur. pes uero est numeri prima progressio per
legitimos et necessarios sonos iuncta , cuius partes duae
sunt, arsis et thesis. arsis est eleuatio,> thesis depositio
uocis ac remissio. sed pedum differentiae sunt septem. 975
per magnitudinem cum alios simplices alios multiplices
20 pedes ponimus: et simplices quidem ut est pyrrhichius,
conpositos uero ut sunt paeones uel eorum pares. et
simplices quidem dicuntur qui temporibus diuiduntur, 329 0
conpositi autem qui in pedes etiam resoluuntur. alios
uero alogos hoc est inrationabiles nominamus, quorumque
25 ratio nulla praestatur sed incondita quaedam conpositio
profertur. alia deinde differentia est, quae per diuisionem 976
quaeritur, qualis existit, hoc est Troia, cum uarie et multipliciter
ea quae conexa fuerint diuiduntur. atque illi, qui
1 et 2 enrythma b erytma bR || 1 temporum B (u in
ras.) || 2 et 5 aritma R et similiter B j| 2 rytmoides b || 4 et
ante ut add. b || in ante alia add. rBl \\ 1 numeros b |l
8 stryngyla BR tirigilla Rm 0 9 et 11 TT6PITTA€C (C ex O
corr.) B \\ 9 TTCPINACO R corr. Meibomius \\ 11 expetitur BR
expetit b expeditur r || TT6PITTA60 R \\ 12 modulationes
BlR || 15 poes D || 17 tesis B \\ tesis BR 1 extensio add. b U
20 pyrrichius BR || 21 poeones BR \\ post pares lacunae
signum posuit Westphalius (fragm.rhythmicorumGraecorump.51) |
28 ad illi add. al illos b \\ illa qua (ila uulgabatur) delere uidetur
Westph. ||
36G MARTTAM CAPELLAE
simplices pedes esse multiplices nominamus. alia est,
quae per diuisionem fieri consueuit. septima quae per
oppositionem fit id est cum duobus pedibus acceptis unus
habet prolixius tempus, quod praecedit ex ordine. illud
autem tempus quod insequitur angustius, uel cum pen5
contrarium ordinem tempora praedicta uertuntur.
Rhythmica uero genera sunt tria, quae alias dactylica
iambica paeonica nominantur, alias aequalia hemiolia duplicia.
denique etiam epitritus sociatur. et enim unus
semper, cum sibi fuerit aptatus, ut aequalis conuenit. tria 10
uero ad duo numerus hemiolius est. duplex uero qui
fuerit ad singularem, geminam rationem tam syllabarum
quam temporum seruat. quattuor uero ad tres epitriti
modum facit. sed quae aequalia diximus, eadem dactylica
esse dicemus. denique in dactylico genere signa aequali u
sibi iure nectuntur: uerum ad alterum uel ad numerum
geminum duo uelut forte aequalitas numerosa decurret.
sequitur iambicum genus, quod diplasion superius expressi
; in quo pedum signa duplicem rationem ad in uicem
seruant siue unus ad duo siue ad quattuor gemini uel 20
quicquid ad duplum currit. hemiolium sane quod paeonicum
memoratum tunc est cum pedum signa hemiolii
rationem iusque sectantur ut ad duo tria sunt. accidit
autem etiam in epitriti ratione saepe numerus, cum pes in
eo accipitur , qui sit ad tres quattuor. sed iam ad ordi- 85
nem recurramus.
Aequale est igitur numeri genus, quod a disemo usque
in sedecim pedes procedit. disemus autem appella-
1 ante pedes add. & r || esse del. r \\ ante multiplices add.
& r || nominamus om. BlR || 2 septimus BlR \\ 7 dactilica
BR || 8 ianbica R || poeonica B peonica R || alias BR alia
br || alia emiolia alia duplicia b \\ 9 unus b unis BR uni r )
11 emiolius BR quod notare desinam || quae bR qui B ||
14 esse post aequalia add. b || dactilica BR quod notare desinam
\\ 15 dicimus Rl \\ genera BlR \\ 16 nerum BR uel
unum b \\ 17 decurrent r || 18 ianbicum b l| 20 unius BR ||
21 poeonicum BR \\ 23 sunt br erunt BR \\ 26 redeamus
b || 28 procedunt BR corr. p \\
LIBER VIIII 367
tur pes, qui per arsin et thesin primus constare dicitur ut
est leo. duplum uero incipit a trisemo, decem et octo
autem syllabas in finem usque deducet. hemiolium sane
a pentasemo ducit exordium, impletur autem in quindecim
5 numero. epitritus ab heptasemo principium facit, quattuordecim
similibus idem ponens, cuius difficilis est usus.
atque hos quidem omnes numerorum ordines ideo memorauimus,
ut singulorum leges per uniuersa seruentur.
Sed numerorum alii sunt conpositi alii inconpositi 979
10 alii permixti. <et conpositi e duobus generibus uel pluribus
cohaeserunt. inconpositi qui uno pedum genere
consistunt ut sunt tetrasemi. mixti uero qui aliquando)
in pedes, aliquando in numeros resoluuntur ut in hexasemo
numero accipere debemus. at uero eorum, qui
15 conpositi esse dicuntur, alii per copulas alii uero per periodum
colligantur. et enim cuZuTict id est copula
duorum pedum in unum est ascripta conexio, qui [in]
dissimiles sibi positi esse uidentur. periodos sane est
pedum conpositio plurimorum, quique dissimiles sibi in-
20 paresque sociantur. dissimilitudinum sane differentiae 980
tres erunt : per magnitudinem per genus per oppositionem.
per magnitudinem cum ex disemo uel tetrasemo
conponitur numerus. per genus, cum diaplasium aut hemiolium
simul iungimus uel quod ex pluribus aequaliter
25 copulatur. per oppositionem, id est per antithesin, cum
aut primos disemos ponimus insequentibus longe potioribus
aut tetrasemos disemis insequentibus applicamus.
uerum notum esse conueniet unum etiam pedem posse
sufficere ad conplendam.periodon, si solus ceteris inae-
30 qualis inseritur.
2 tesin BlR \\ 3 sillabas B \\ 4 pensasemo B'B II 5 eptasemo
BR \\ 6 pones R \\ 7 hi Bl hii R \\ 11 coeserunt B [| 13 pede
B || exasemo BR || 16 colliguntur b || sizigia B sinzygia b \\
17 pedum inductum in B \\ in del. Westphalius I] 18 uideantur
BlR \\ est post sane del. et post positio add. b |( 20 pares b II
que add. Westphalius \\ 25 per om. R \\ antitesin BR ||
26 dissemos B || aut post ponimus add. BlR || longioribus pro
longe potioribus coni. Westphalius \\ 27 dissemis BR \\ aplica.
mns BlR || 28 esse notum R \\ 29 sic BlR ||
368 MARTIANI CAPELLAE
981 Sed eorum, quae in pedem reccidunt, dactylicum genus
33iffprimum est, in quo genere pedes inconpositi uocabuntur,
qui numero sunt quinque, id est proceleusmaticus dactylus
anapaestus spondeus simplex et spondeus maior. ac
proceleusmaticus quidem est, qui et positionem breuem 5
et elationem breuem retinet. utetur autem hic idem tetrasemo
frequentius. namque et disemus, id est qui duobus
temporibus inpletur, proceleusmaticus quidem sed breuior
nominatur. ille uero maior est, qui ex quattuor breuibus
efficitur. at uero breuior id est disemus syneches uoca- w
tur, quia ipsa adsiduitas et frequentia conprehendentis se
in uicem syllabae nec magnitudinem aliquam nec modum
diuisae potestatis extendit ideoque eo raro uti decet, ne
adsiduitas breuis syllabae carmen ipsum, quod cum dignitate
aliqua proferri oportet, incidat. in permixtione uero is
aliorum pedum, qui longiores ponuntur, decenter aptatur,
ut illorum prolixam moram interueniente sua celeritate
conpenset. quare proceleusmaticus, qui ad numeros apta-
982 tur, quadrisemo exordium debet accipere. anapaestus
qui uocatur accipiet elationem pedis unius temporis, posi- 20
tionem uero duorum temporum faciet. monochronon
quippe dicitur tempus etiam cum longa ponitur, quae
longa duo tempora recipere consueuit; uel cum tria tempora
simul breuia conlocantur, uel cum sunt quattuor
numero. quae omnia ad conparationem longae syllabae
conputantur. igitur maior anapaestus elationem quidem
suscipiet, quae monochronos esse dicatur, positionem dichronon
habere monstratur. quare utriusque temporis,
quod in positione fuerit, aequali sibi posito oportet elatio-
1 im pedem R II 3 pro quinque ex Aristide scripsit sex
Westphalius II 3 TTPOKeAeYMATICOYC ANATT€CTOYC
spondeus B TTPOKeAeYWATICOYC ANATI€CTOYC spondeus
R dactylus add. codex Grotii || 5 proceleumaticus BR et
sic semper || 6 et elationem breuem om. R || utimur 6 1| hoc
b || idem BR id est br || 10 effingitur BlRl || ad BlR (f dissemus
B || syneces BlR || qui ab ipsa BlR l| 16 aptantur
BlR || 21 monocronon B monocron R || 22 cum om. BlR ||
27 monocronos BR || dicronon BR || 28—29 monstratur —
fuerit om. Rl \\
LIBER VIIII 369
nis geminum tempus accipere, ita tamen ut utroque insequenti
tempore par priori esse uideatur. quare anapaestus
&tt6 uei£ovoc dactylicus a nobis esse dicitur, at uero
anapaestus, qui an' eXaccovoc nominatur, ex duabus
5 (breuibus, quae in elatione sint, et ex una, quae in positione
sit, copulatur. simplex uero spondeus erit, qui ex 983
producta tam arsi quam thesi iungitur. maior> uero dicitur,
qui quaternariam non solum elationem sed positionem
etiam uidetur admittere.
10 Per copulam uero duplices accedunt numeri, quo- 332 G
niam alter ex maiore erit ionicus, alter ex minore. atque
illequi exmaiore procedit, constabit ex spondeo simplici
et proceleusmatico , quem disemum esse non dubium est.
qui uero ex minore est contrarium facit. atque hi qui-
15 dem in dactylico genere ponentur rhythmi inconpositi ac
conpositi, qui septem numero omnes erunt. dactylus 984
igitur est dictus quia ordinem syllabarum- consimilem digito
hominis informat, anapaestus uero quia per ordinem
redeat sursum, pyrrhichius uero id est proceleusmaticus
20 quia hic adsiduus uel in certamine uel in ludo quodam
puerili, spondeus, quia plerumque cttovocuc inseruit, ionicus
sane propter numerorum inaequalem sonum: habet
enim duaslongas duasque correptas, quo pedum carmine
multi saepe reprehensi sunt. ac de dactylicis satis.
25 Nunc iambica memoremus. in quo genere numeri 985
inconpositi erunt quattuor, conpositi per copulam duo, at
uero per periodum sunt duodecim. qui igitur inconpositi
erant isti sunt. iambus ex dimidia elatione et positione
quae gemina est. trochaeus ex duplici positione et elatione
1 uroque R || 2 priori b priore Br prior R || 3 apo mizonos
BR || 4 appellasonos BR || 5 elationem sunt D || 7 subiungitur
b W 10 post duplices add. uero R || 11 erit — maiore
om. R || ionico BD corr. Koppius l| 13 et Koppius uel BR II
disimum B || 14 hii R || 15 at positi R deinde sunt add. b |J
21 cirovoaic om. BR add. Grotius || 24 ac B a R \\ de om.
BlR l| 26 erant BlR || 28 erent Bl \\ ianbus B \\ praepositione
B'R || 30 duplice B1R || positione et indueta in B || post
elatione add. ' geminae & positione 6 ||
JIABTIANUS CAPBLLA 24
f
370 MARTIANI CAPELLAE
quae breuis est. orthius uero qui ex tetrasemi elatione
id est arsi et octasemi positione constabit, ita ut duodecim
tempora hic pes recepisse uideatur atque babet propinquitatem
aliquam cum iambico pede; quattuor enim primis
temporibus ad iambum consonat, reliquis octo tempo- 5
ribus adiunctis. dehinc trochaeus qui semanticus dicitur,
id est qui e contrario octo primis positionibus constet,
reliquis in elationem quattuor breuibus artetur.
986 Conpositi sane sunt qui per copulas colliguntur.
sunt autem hi. bacchius, qui ex trochaeo deducit auspi- io
cium , fine autem iambici terminatur. qui uero bacchius
est ab iambo, a iambo principia sortitur atque a contrario
his quos diximus pedibus aptabitur. per periodum uero
333 G est quod uelut per se certam uiam prouenit. in hoc genere
cum sint duodecim numero, quattuor quidem per»
singulas periodos accipere docetur, unum iambum ac tres
trochaeos. ac de isdem quattuor, primum quidem quod
iambum habere monstratur, trochaeus a iambo nomiuatur.
qui uero rhythmus secundum iambum recipiet, a bacchio
trochaeus uocabitur. qui uero iambum tertium recipit, »
bacchius a trochaeo poterit nominari. ille uero, qui
quartum admittit iambum, appellatur epitritus iambus.
eorum uero qui ex uno trochaeo fiunt, iambus a trochaeo
appellatur a doctis. secundus iambus a bacchio dicitur
1 orcius BR || 2 ogtosemi D eptasemi R optasemi B
oddosemi b || constauit BlR |J 3 praecipisse R || 5 consona
BlR || reliquis p reliqua BR (| 8 elatione B elationibus b ||
breuitus R et corr. in breuibus B ai breuius i breuitas
add. b || 10 baccius BR antibacchius b || auspitium R ||
11 antibacchius r || 12 ab iambo add. Koppius || sortiretur
BlR || e contrario b \\ 17 hisdem BR fl 18 a om. BlR ||
dominatur Bl || 19 bacchio b bocceo B baccio R || 20 trocheus
b troceos B trocheos R || 21 baccius BlR || troceo
BlR quod amplius non notabo \\ 22 ante iambum add. etiam
R et Bl || 23 fiunt Westphalius fit b sit BR: aliquid excidisse
ratus sic locum reslituit Grotius eorum uero qui ex uno
trochaeo fiunt et iambis tribus, qui primum trochaeum habet,
iambus a trochaeo appellatur || ante iambus add. et BlR ||
24 a doctis b haec dotis BR 0 bachio b bactio BR ||
LIBER VIIII 371
aut certe bacchius medius poterit nominari. qui uero tertium
recipit, Lacchius ab iambo nominatur. qui uero
quartum recipit trochaeum , <epitritus trochaeus appellatur.
octo uero **** et quattuor de his, quos duodecim 987
5 diximus per periodum , illi esse dicuntur , qui binos trochaeos
atque iambos> per periodum seruant. atque ille
qui primos trochaeos recipit , duplex bacchius a trochaeo
esse dicitur. qui uero secundos iambos habebit, duplex
bacchius ab iambo nominatur. cum autem trochaei medii
io conlocantur, trochaeus medius iure dicetur. cum autem
in medio iambi, medius iambus uocatur. omnes uel qui
inconpositi per periodon uel qui per copulam colligantur,
rhythmi decem et octo numerati sunt.
Sed iambus dictus est ab eo, quod taupKew Graeci 988
15 detrahere dixerunt et hoc carmine quibusque ueteres detrahebant.
item hoc nomen est ab eo, quod uenenum
maledicti aut liuoris infundat. trochaeiis uero ab eo dictus,
quod celerem reuersionem faciat ueluti rota. orthius
propter honestatem positionis est nominatus. semanticus
20 sane quia cum sit tardior tempore, significationem ipsam
productae et remanentis cessationis effingit. bacchii uero
sunt dicti, quod Bacchicis maxime sonis congruunt, isque
Bacchi ludus est, qui illis carminibus aptatur.
In eo uero genere, quod paeonicum nominatur, in- 334q
»5 conpositi duo rhythmi esse dicuntur. quorum unus paeon
1 bachius R || 4 ad VIII add. s. hii sunt b his qui accedunt
add. Westphalius reliqui uero quattuor expectabat Koppius
|| et om. BD || 5 periodum Westphalius pyrrithium b pyritium
B pyrricium R \\ 7 qui primos trocaeos recipit 6 primus
trocaicus recipit B qui primus trocaicus recipit R || bacchius
a trocheo esse dicitur (dicatur 6) — habebit duplex om.
R iterauit Bl (ubi scriptum dicetur) || 9 a diiambo coni. Grotius ||
10 dicitur b || 13 ante decim (ita R) add. et sint BlR [] 14 iambizin
BR \\ graece R || 15 detraere5 || dicunt.6 ]| 16 ueneno
BlR || 17 infundant b \\ 18 ortius B orcius R \\ 19 semanicus
R ]] 21 bacchi b bacci B bachi R | 22 baccis R
bacchis B || sonos BR sonis b || hisque BR I 23 Bacchi p
bacchius Westphalius bacchis BR bacchius b \ in ante illis
add. r || ipsis b || 24 poeonicum BR ||
24*
372 MARTIANI CAPELLAE
bi&YUioc appellatur ex longa positione et breui et longa
elatione. ac paeon empaToc thesi duplici positione producta
et arsi longiore iungitur. hi sunt paeonici generis
numeri, quos inconpositos esse praediximus. neque uero
per coniunctionem hoc est cuZuYictv neque per periodum 5
in isto genere rhythmus accedet. inde bi&Yuioc quidem
dictus est id est quasi duplicia membra discernat, emBaToc
autem quia membris ueluti utens quattuor et duabus diuersitatibus
copulatur.
990 Verum haec genera cum permixta fuerint speciebus w
numerorum, primae species erunt istae, quae dochmiacae
nominantur. ex quibus prius quod fuerit, hac lege conponitur
ut sit ex iambo et paeone , qui bi&YUioc uocatur.
hunc biaYUiov posteriores Graeci creticum nominarunt.
secunda est species , quae ex iambo dactylico et paeone i5
991 constare monstratur. qui autem deducti numeri nominantur,
propter adsiduum et conpositum sonum appellari
uidentur.
Fiunt autem numeri, qui et prosodiaci uocantur.
quorum alii per ternos pedes fiunt, pyrrhichio iambo et*>
trochaeo. alii uero quattuor, ut his tribus pedibus iambus
primus aptetur. alii uero ex duabus syzygiis id est copulis,
bacchio et ionico &Tro ueiZovoc constare consuerunt.
992 Sunt sane qui etiam irrationabiles esse dicuntur,
1 StdYuioc Westphalius exAristide AYATIOC B AYAIOC b
AYATYOC R, || breui et ex Aristide add. Westphalius || 2 ac
duplici BRD alter paeon epibatis id est in thesi ac p \\ 3 hi B
om.R his add. r \\ poeonici BR Q 5 sinzygian b sinzigian BR l|
per om. BlR || peridum B periodon b || 6 diagios cod. Bamb. 393
(laeck.) interpolatus saec. X AYAI'YOC B AYAIOC b AYATYOC
R l| 7 membra B \ OTIB (TTi) A (A R) TOYC BR ||
11 prima BlR \\ 11 docimine BR docimiae b corr. TVestphalius
|| 12 ac BR || 13 poeone BR || diagios cod. Bamb. 393
AYArOYC B AYAIOC b AYrOYC R \\ 14 hunc om. R \\
diagiom cod. Bamb. 393 AYATOYM B AYAIOYM b AYArOYCO
R XOKeiov Grotius AOkiov Kuhnius (de dochmio. Halis
1863 p. 22) || creticum b graeci cum BR \\ 15 poeone BR II
20 pyrrithio b pyrritio B pyrrichio R || 21 tracheo R ||
22 sinzigiis BR sinzygiis b || 23 apo mizonos BR II 24 rationabiles
B<R \\
LIBER VIIII 373
quos alogos uocitamus, quos etiam chorios appellare consueuimus.
sunt autem numero duo, quorum alter diiambi
figuram respicit, et constat ex elatione quae longa est et
duabus positionibus. et numero quidem est ad dactylicum
5 similis, partibus uero ad numerum ionicum iungitur et iam- 335 0
bicum. alius uero est numerus qui trochaeides nominatur
id est qui figuram quandam speciemque <trochaei habere
uidetur, ex elationibus geminis et longa positione consistens
per contrarium prioris effectus.
io Sunt autem mixti generis quinque id esf> dactylicus 993
per iambum , dactylicus in bacchio incidens is qui ueniat
ex trochaeo, dactylicus per bacchium qui ex iambo manauerit,
dactylicus per chorium qui ex iambi similitudine
exordium mutuetur, dactylicus per chorium, qui ex simi-
15 litudine trochaei uideatur expressus. et creticus quidem
consonans ex trochaei positione et initio iambi*******
***positione et indicio numeri conponendi, et om- 994
nium figurarum plena perceptio. diuiditur haec in eas
quas et melopoeia partes, quae sunt istae : £mXr]ijnc id est
20 perceptio , per quam scimus quo quantum numero utendum
sit. xPflclc id esl usus' Per quem positiones aut elationes
decenter aptamus. ui£ic id est permixtio, per
quam quod opportunum fuerit ex arte miscemus. tropi
uero. ut in melopoeia, et in rhythmopoeia tres sunt, quos
25 systalticos dicimus et in harmonicis eos superius memoraui.
numerum autem marem esse, melos feminam noue- 995
rimus. et enim melos materies est, quae sine propria
1 corios BR || 2 numero inductum in B \\ diambi bR diambus
B || 4 numeri BlR || 6 iambo uieinum b iambicinum
BR || 11 par iambus BlR || his B || ueniet B ]] 12 manaberit
B'R || 13 dactilius per corium(i<a BR) — ex ordine (exordium
p) mutuetur (ila BR) inducta in B || corium BR |]
16 trocheo b trooeo BR || positione et dicio numeri B positione
et iambo et indicio numeri b positione et inditio numeri
R lacunam indicauit Meibomius Rhythmopoeia add. Westphalius
|| 17 et BR haec est b || 19 eTriAGMCIC BR \\
21 cresis BR \\ 23 oportunum BlR \\ 24 ut BR et b [] quos
om. BlR |] 25 systalticos BR al sistaticos add. b || armonicis
BR || 27 matees est R materies est r mat B eries est in
ras. add. b \\
374 MARTIANI CAPELLAE
figura censeturt rhythmus autem opere quodam uirilis
actus tam formam sonis quam uarios praestat effectus.'
Quae cum Harmonia intentis tam diuis quam heroum
996 populis augusta quadam suauitate percurreret, ad cantus
carminumque dulcedines decenter regressa conticuit.
tuncque Ioue adsurgente diuisque praeambulis Kcnu,riciv
modulata in thalamum quoque uirginis magna cunctorum
uoluptate peruenit.'
Habes senilem Martiane fabulam,
36 q miscilla lusit quam lucernis flamine
Satura, Pelasgos dum docere nititur
artes creagris uix amicas Atticis,
sic in nouena decidit uolumina.
haec quippe loquax docta indoctis adgerans
998 fandis tacenda farcinat, inmiscuit
Musas deosque, disciplinas cyclicas
garrire agresti cruda finxit plasmate.
haec ipsa nauci rupta conscientia
999 turgensque felle ac bile 'multa chlamyde
prodire doctis adprobanda cultibus
possemque comis utque e Martis curia,
Felicis' inquit 'sed Capellae flamine,
indocta rabidum quem uidere saecula
iurgis caninos blateratus pendere,
2 affectus bR || 3 armonia BR armonias b || eroum
BlR || 4 angusta bR \\ pereurrere B deinde deletum et in B ||
5 continuit BlR || koiuticiv Vulcanius cymesin BR chymesin
6 || 7 talamum B || 9 marcianae BR marciane b ||
10 miscilla Scaliger miscillo BR || quem BR corr, p || 11 satora
BR satyra b satira r || pelasgas b \\ 12 creagris b cagris
BR diacriis Meursius theatris Heinsius in Burm. Ouidio I
p. 90 || uix Br suis R || 14 pro loquax coni. linguax Heinsius
1. 1. || 17 deoque Bl || oiclicas B ciclidas R || 17 agrestis
Bl || crura Rl ]| placmate Bl || 18 hac BlR || nauci br nauque
BR || an scribendum haec ipsa nec corrupta conscientia? ||
quae ante rupta add. r || 19 uile B uili bR || clamitae B clamide
b clamytae R clamydae r || 22 inquid BlR \\ capillae
B1 || famine coni. Grotius || 23 rauidum BlR \\ 24 iurgis] forU
Heinsius in Burm. Ouidio 1111 p.21 \\
LIBER YIUI 375
proconsulari uero f dantem culmini,
ipsoque dudum bombitante flosculo
decerptum falce iam caoescenti rota,
<be->ata alumnum urbs Elissae quem uidet
5 iugariorum murcidam uiciniam
paruo obsidentem uixque respersum lucro,
nictante cura somnolentum lucibus —
ab hoc creatum Pegaseum gurgitem 1000
decente quando possem haurire poculo?'
M testem ergo nostrum quae ueternum prodidit
secute nugis nate ignosce lectitans.
1 Proconsolari Bl || uero dantem BR iura dantem Scaliger
perorantem ad sensum recte Koppius desudantem Bdttgerus in
lahnii arch. suppl. uol. XIII p. 612 fl 2 bombitante scripsi bombinatorem
B bobinatorem R || 3 decertum BlR fl fulquem BR
falce b falcem r || canescente rotam B1 || iam falce deeerptum
canescenti rota Bottgerus decerptam falce iam canescenti rosam
Grotius || 4 uidit bR \\ 5 iurgariorum b || 6 obsidem BlR |j
7 nictante BR nictantem b fl somnulentum BlR || 8 AB Br
AD R ob p || creata pecaseum R || 9 posse BlR |[ MARTIANI
MINNEI FELICIS CAPELLAE APRI CARTHAGIN (I add. b)
ENSI8 DE ARMONIA LIBER VIIII EXPLICIT (FELICITER
add. B) subscriptum in BR ||
J
SCHOLIA IN
CAESARIS GERMANICI ARATEA
P = codex Puteaneus
B = codex Basileensis
C = uterque codex
' P1 = lectio codicum correctura anterior
p b = secunda codicum manus
V = codex Vrbinas
uncinis obliquis circumscripsi quos locos Catasterismorum
scholiasta interpreiatus est
margini exteriori adiecti sunt numeri paginarum editionis
Buhlianae
Ab Ioue principium]
Quaeritur quare ab Ioue coepit et non a Musis \it38B
Homerus. conueniens magis hoc aestimauit principium
Pbaenomenis, ut Iouem inuocaret, quoniam et ipsarum
s Camenarum est origo Iuppiter. non solus autem ita coepisse
uidetur Aratus sed et Crates comicus ab isto incipiens
[et] profari carmina. et Sophron in mimo qui
'nuntius' scribitur [a Vesta incipiens] 'omnes inuoco deos,
Iouem omnium principem'. et quaeritur cuius Iouis me-
10 minerit, utrumne fabulosi an naturalis. et philosophorum
quidem plurimi naturalis aiunt eum Iouis meminisse, Crates
autem Iouem dictum caelum. inuocatum uero merito
aerem et aetherem quod in his sint sidera. et Homerum
Iouem dixisse in aliqua parte caelum
15 ujc b' Stc TapcpeTai veq)£Xai Aidc eKnoTeovTai
et ipsum Aratum
auTap 6 "Ittttoc
ev Aioc eiXeiTai
cum dicit Hesiodus Iouem [dictum] aera et Crates eius- 37 B
Inscriptum CLAVDII CAESARIS ARATI PHOENOMENA
in P || 4 uti B || qiio et B || 5 et B J| 6 ab isto incipiens profari
scripsi a uesta a incipiens et profari C || 8 nuncius P [| a Vesta
incipiens del. Meinekius fragm. com. 11 p. 251 |] omnis B |]
deos om. B || 13 aere ij is B \\ sunt P || 15 T 357 \\ QC
AOTOY lAP<t>€IAI N€<t>eAAI AIOC CXnOTOANTOI B G)C
AOTOY TAP<t>6IAI Ne<t>6AAI AIOC exnOTOANTOI P \\
17 u. 223 AYTAP O innOC CN AIOC CIAelTAI B AYTAP
O iniTOCei eiAeiTAI P \\ 19 Hesiodus Suringar cf. schol.
Arati p. 49, 24 ed. Bekk. 'Hcioboc "irdvTa l6ibv Ai6c 6op6aXjadc"
t6v d£pa oOtw koXCuv herodotus B Erodotus P [| di380
SCHOLIA IN
dem opinionis esse et testem [quem esse] Philemonem
comicum dicit
6v oiibe ek Xe^XnOev oube Sv ttoiujv
ofiTe kokov out1 ap' ec6X6v, outoc eiu.' ifvj
'Arip, 8v fiv tic ovouaceie Kai Ata. &
hoc autem constat et ipsum Aratum dicere
tov oube ttot" civbpec eujuev
appriTov.
namque quoniam nihil aliud est uox quam percussus aer,
uidetur conuenienter dixisse auctoritatemque ueri prae- «►
stat 'plenas Ioue uias' referens et '6mnis hominum conuentus'.
nihil eorum quae in terra sint sine aere est. ratione
etiam 'Iouis omnes usum desideramus'. nam cuncti
mortales ostendunt usum suspirio et per quem uiuimus
aere indigent. at quod ait 'dextra monstra' ad auguria i5
pertinet auium. propter quod et Stoici louem esse adfirmant
qui per materiam manat spiritus [et] similis nostrae
animae. Zenodotus Aetolus et Diodorus aiunt nec fabuloso
Ioui sufficere huius modi opinionem. esse enim
natalem causam Iouem et conuenire omnes uias eo con- i0
fertas, quas tamquam loco eius describit. dicendo autem
ctum deleui || 1 esse oppinionis B \\ quem esse (que B)
deleui || Philemonem Mein. fragm. com. Graec. 1111 p. 32 qm
uerss. restituit Philonem C \\ 3 ON OYA€ 6IC AGAIOHN
OYA6 CN.nOICON OYTC KAKU OYT6 rC €C-e>AN OYr
ccimci eiACo ahp on antic onomac€I€ kai aeia b
ONOYAe €IC A€AI€N NOYAC €NITOYC0 NOYTO KAKU
oyt€ reec -eaNOiceY Meieico anponanti conomac€
l€KAIA€IA P || 7 u. 1 TON OYA€TTOT AN ANAP€C €C0Me
APPITON B TON OYACNOT ANAP€T €C0Me APPITON
P || 8 nox quo mihi nihil (mihi deletum) B || 10 ueri scripsi
rei C || 12 ratione Breys. rationi C || 13 Iouis Breys. (omnes
cnius B) cuius P || cuncti uulgo cunc sequente uacuo spatio
sine ras. P cuncta B || 14 ostendunt bis scriptum in P || et per
quem Breys. sed per quae P sed q:- per B || 15 at uulgo ad C ||
auria B || 16 pertinent C corr. V l| 17 et deleui || nostra
anima C corr. V || 17 Nenodotus P || eotolus C \\ 19 iouis deinde
deletum esse in B\\ efficere C corr. V officere Breys. || eius B ||
oppinionem B || natalem Hertzius talem C || 21 tamen P \\
CAESARIS GERMANICI ARATEA 381
'nos etiam genus eius' ostendit animae inmortalitatem.
bene praeterea quod lenem. nouerat enim uirtuti aliquid
aemulum futurum. deum igitur aduersus delicta
lenem. sed quoniam omnium in Ioue bonorum causa
5 est, rationabiliter et omnium parens adfirmatur et non
solum hominum sed etiam deorum.
Cetera quae toto] u. 17
<Hanc Hesiodus dicit Lycaonis filiam in Arcadia so- 38 B
litam cum Diana uenari et in montibus uagari. quae uiio
tiata ab Ioue celauerit Dianam. quam grauidam nudam
lauantem cnm aspexisset irata dea, efferauit eam. et dum
esset ursa Arcada esse enixam.> Amphis comicus poeta
refert Iouem Dianae effigie transfiguratum in uenatione 39B
Callistum compressisse. tempore partus pleno cum uexa-
15 retur Dianae culpam indicasse. iratam Dianam in ursam
transfigurasse. <quae dum in montibus uagaretur, a quibusdam
pastoribus conprensam cum puero et perductam
ad Lycaonem post tempus in Lycaei Iouis templo confugiens
cum eam Arcas filius persequeretur ubi nefas erat
20 intrare, cum ab Arcadibus utrique interfici possent, Iuppiter
utrosque caeli astris intulit VRSAMque eam nominauit.>
Ouidius a Iunone ob pelicatum in ursam transfiguratam
eam scribit. <habet stellas in capite VII et in singulis
umeris singulas obscuras, [duas] in armo unam, in
8 Catast. p.239, 1—8 ed. Westerm. || 16 Catast. p. 239, 8 —
240, 3 || 23 Catast. p. 240, 4—241, 5
1 nos Breysigius non C \\ 3 deum scripsi deo C || 4 Ioue
scripsi totum C \\ causas & C corr. Heinsius || 8 hesidiosus B \\
ducit ante corr. P || solitam Heinsius solitum C || 9 ueneri
P || 11 et ferrauit B \\ 12 Archada P || esse enixam Heinsius
esset enixa C || poetam P || 13 refert P rej? B || 14
conpressisse B || 17 comprensam Heinsius compressam P conpressam
B || perducta P perducatam B || 18 liccaonem P ||
lycei B lice P || 19 persequetur B || nephas P || 20 cum
scripsi eum P eam B || 22 in add. V || appelicatum B ||
transfiffuratum B || 23 et pro eam B \\ 24 humeris P || duas
deleui ||
382 SCHOLIA IN
pectore duas, in pede priore claras duas, in summa cauda
claram unam, in uentre claram unam, in crure posteriore
duas et in extremo pede duas, in cauda tres: flunt XXIII.
VRSA MINOR a pluribus Phoenice uocatur. ex eadem
ratione qua superior astris inlata uel beneficio Dianae. &
hanc priusquam luppiter eam infamasset efferasse. quod
cognita miserata inmortalitati donasse, submutasse et
aliam posuisse ursam , ut essent duo eius beneficio [duas
40B ursas fecisse]. Aglaosthenes autem inquid in Naxiacis
Cynosuram [dicit] Iouis fuisse nutricem unam ex Idaeis ia
Nymphis, a qua in Cretae oppido 'Ictoi, quam Nicostratus
composuit, portas et circa eum locum Cynosuram appellatam.
[haec Cynosura fuit cumTeichines qui dicuntur Curetes
Idaei.J Aratus Cynosuram et Helicen Cretensis Iouis
nutrices fuisse dicit. ob quod sunt eaelesti donatae ho- 15
nore. habet stellas> in ipso latere HII <in quattuor angulis
claras et in cauda claras tres: fiunt VII. sub eis maximum
apparet sidus quod uocatur polus a quibusdam. circum
quod putatur totus orbis uerti.> praedicti autem duo reliqui
uocantur f chore ut e decem et VII. »o
41 B <Hic est amplissimus inter utrisque septemtrionibus
positus medius. qui putatur hortorum Hesperidum custos
fuisse et ab Hercule interfectus a Iunone astris inlatus
21 Catast. p. 241, 6 — 16
1 in pectore unam C quod correxi ex £irl ToO cTr)9ouc 0'
Catast. || 2 cruee ante corr. pr. m. P \\ 4 phenice B || 5 et 6 uel
et hanc et Iuppiter addidi |] 5 dianam B || 6 priusquod B II
7 inmortalitati miserata B || submutuasse ante corr. B ||
8 duas ursas fecisse deleui ]] 9 Agaphenis Beinsius 'AyXaocOe^
vnc Caiast. agluostenens P aglaostenens B || inquid autem
B || 10 dicit del. Heinsius || 11 nimphis B ]| crete C deest
in Catast. \\ 'Ictoic Catast. iste P istoe Bp \\ 12 portus B || 13 haec
— Idaei desunt in Catast. || cynosora Bl || 14 idaei pB daei
P || Cynosura P || heliten Bl \\ 15 nutricis B |] quod Heinsiut
quos C || honore donate B || 17 maximum corr. in maximls
B || 18 sydus C \\ s. app. B || 19 quod Breys. quo C || 20 uocantur
P putantur corr. in uocantur B || ohore P chore B H
21 cf. p. 393, 18 || 22 medius positus B \\ ortorum B ||
CAESARIS GERMANICI ARATEA 383
quoniam eum horti sui custodem posuerat. dicitur enim
cum Iuno Ioui nuberet auctore Pherecyde deos omnes ei
munera attulisse. Terram mala aurea cum ramulis suis
attulisse muneri. quae in hortis suis Iuno inseri iusserit.
5 cum a filiis Atlantis saepe uexarentur, custodem horti DRACONEM
adposuisse , quem Hercules occiderit.> hunc alii
Iouem memoriae uirtutis Herculis astris instituisse dicunt,
alii a Minerua giganttbus obiectum , quem illa contortum
caelo inmiserit et in septentriones locasse. <habet stellas
10 in capite claras V, in corpore toto usque ad caudam complures.
quae fiunt XV.>
Haud procul efficiens] u. 65
<Hic est Hercules super anguem incumbens claua 42 B
reiecta, pelle leonis opertus. dicitur cum ad mala aurea
15 profectus esset> ut refert Panyasis Heraclea (serpens
hortorum custos> magnitudinis inmensae insomnisque
fuisse. <cui cum Hercules obstiterat uictorque maximo
periculo [Herculis] *** ab Ioue, hunc laborem memoriae
dignum honorauit et utrosque sideribus intulit ita ut in
20 certamine fuere eorum habitus : serpentis caput iam defectum
Herculem super genu prementem, altero pede caput
calcantem dextra manu clauamt** sinistra leonis pelle
13 Catast. p. 241. 22 — 242, 15
1 quem eum B || dicitur scripsi dicit C |] 2 omnis B ||
3 attulisset B || suis om. P || 4 munera P || ortis B || Iuno
om. C dum a Iunone ad custodienda aurea mala esset constitutus
V || 5 athlantis B || uexaretur C corr. in apographo
Jieinsiano || 6 posuisse B || cum pro quem B \\ hanc C corr.
in apogr. Beins. || 7 dicunt Mineruae ohiectum C: sententiam
expleuit ex Hyg. poet. astron. II 3p. 362Munck. Breys. |] 8 comtortum
B [] 9 immiserit B [] conlocasse Bl \\ septentrionem
Bl || 10 XanirpoOc yCatast. \\ 13 incomhens P \\ 15 Panuassis
C fragm. X ed. Tzschirneri (p. 47) [] 16 custus inm. magn. B ]\
his omnisque P || 17 cui scripsi qui C || Herculis posUcorr. P
herculi B ]| ohstiteret B || 18 Herculis deleto uerbum excidisse
significaui |) post Ioue add. maximum Bl || 19 utrisque B1 [] syderibus
P || 21 altero pede Breys. Erdpu) uobi Catast. altero P
altero de B || 22 claue C quod correxi 0 dextra post claue
add. B quod uerum expulisse uidetur || pelle om. P ||
384 SCHOLIA IN
obuoluta. habet stellam in capite unam, in brachio unam,
in umeris singulis claras, in sinistro cubito unam , in ipsa
manu unam, in ilia utraque una: clarior in sinistra parte,
dextro femore 77, £m Yovcitoc unam, in crure duas, in
pede unam, supra dextram manum unam, quae appellatur
CLAVA, in leonina pelle quattuor. summa decem et nouem/>
Clara Ariadneae] u. 69
<Haec CORONA dicitur esse ARIADNES, quamLibe-
43 B rum astris intulisse ut eiusnuptias dei in insula Dia celebrarent
cogitans praeclaram facere, qua primum noua nupta
coronata est. quam acceperat ab Horis et Venere.> sed
qui Cretica conscripsit, refert cum Liber ad Minoem uenisset,
ut eam uxorem duceret, coronam donum Ariadnae
dedisse <Vulcani opere confectam ex auro et gemmis.
[ab eodem deo] dicitur Thesea ex labyrintho liberasse:
tali fulgore fuit. quae post astris adfixa> cum in Naxo * * *
ut eis qui uidissent signum amoris esset. et <crinem esse
qui fulget sub cauda leonis. habet stellas corona nouem
in orbe positas, quarum III clarae, quae contra caput leonis
sunt ei, qui est in septentriones.>
Hic OPHIVCHVS erit] u. 71
<Hic est qui supra Scorpionem stat tenens duabus
7 Catast. p. 242, 16—26 |] 22 Catast. p. 242, 27— 243, 13
2 humeris P || cubito om. P J 3 illa B || una addidi |I
4 femori B femere P ]I II add. Kiesslingius \\ €TTITONATOC
unam ex Catast. addidi |] cruris una B [] 6 XVIIII Kiesslingius
uiginti quattuor (h. e. XXIIII) C |] 8 arianes B ]] 9 nt P at
corr. in ad B \\ diiP]] 10 praeclaram (h. e. celebrem) scripsi
praeclarum C || nupta om. P \\ 11 acciperat B ]] oris C |] 12
praefert B \\ libera P \\ minonem C || 14 uulgani B || factam
B || 15 ab — deo deleui quamquam scholiasta Catast. uerba 6io
toutou fortasse male intellexit \\ labyrinteo P || 16 tali xcripsi
tale C || noxo B |] nuptias celebrassent uel simile aliquid excidisse
significaui || 17 is qui uidissent scripsi utrique uenissent
C || esset et scripsi oo et corr. a sec. m. in eius P eius et B II
crinem scripsi ex Catast. crimen C || 19 positus P || capud B ||
20 eius B || septentrione P []
CAESARIS GERMANICI ARATEA 385
manibus anguem qui esse dicitur. Aesclapius rogatu
Apollinis patris ab Ioue astris inlatus, qui ab eo fulmine
erat interfectus , quod esset indignatus Iuppiter eum arte
sua rursus post obitum defunctis animas restituere ad
5 uitam. cuius stella clarior est. habet stellas ipse XVII et
ANGUIS quem tenet stellas XXIII. habet stellas in capite
claram unam, in singulis umeris claras, in singulis pedibus
claras, in sinistra manu III, in dextera IIII, [ex his duas
in dextera manu] in singulis cubitis singulas, in singulis
10 genibus singulas, in dextro crure clariorem. summaXVII. 44 B
serpentis in oreficio duas, in capite spissas IHI, usque ad
manum Asclepii aliae duae etadmanum eius clarior, cum
corpore Asclepii VIII, flexura HII, et secunda flexura ad
tertiam usque ad caudam sex: omnes serpentis fiunt
15 XXVHI.)
<Hic ob magnitudinem in duo domicilia partitur. el45B
enim alio tendunt brachia eius, alio corpus etcauda intenduntur
atque aculeus. hunc ferunt ex terra ortum submissumque,
quiOriona interficeret ob eius loquacitatem, quod
20 ex uenatione nullam se feram relinquere diceret. isque
Oriona percussit et occidit. ob quod a Ioue astris inlatus
est, ut eius naturam futuri homines intellegerent.y Nigidius
ita dicit : SCORPIONEM ad perniciem Orionis in insu-
16 Catast. p. 243, 14 — 244, 2
1 Asclapius ? I 2 inlatum C quod correxi || 5 clarior
est P clariorem B || 6 immo XXVII || 7 humeris P || singulas
B || 8 ht\ Tf|c oeSuac xeipdc f', feirl Tfic dpierepotc b' Catast. \\
ex — manu deleui || is B \\ 9 in — 10 singulas om. P \\ 9
cub. sing. B \\ 10 clariorem B clariore P || XVI C || 12 est
pro eius B || 13 corpere P || VIIIl Bl \\ 14 sex Heinsius ex
C || 15 immo XXVII || 16 dominicilia Bl || 17 alio tendunt
scripsi ut iam fere V alii (aliud B) attendunt C \\ eius B
ei P || alio scripsi alii C || cauda intenduntur scripsi caudam
intelleguntur ( intelliguntur P) C \\ 18 et aculeus V ob aculeum
B ac baculeum P || mortum summissumque B \\ 19 ob
eius V ab eius B ab ei P || loquacitate C corr. V || 20 hisque
P || 21 percussussit B || 22 ut om. B \\
MABTIANUS CAPELtA 25
386 SCHOLIA IN
lam Chio in monte Pelinaeo ortum uoluntate atque ope
Dianae. nam quodam tempore memorat is Iouem cum ceteris
inmortalibus apud Nisaeum regem Bisthoniorum
hospitio dapsili copiosoque adfectos [praediti] hilaritate
constitisse in uno loco et in corio tauri, qui tum deis in- 5
molatus sit eorum gratia, minxisse. eoque loco [in] corium
terra obrutum. ex quo natus sit Orion. quo ex facto adulescens
digna deorum forma atque egregia uirtute incitatus
inmortalia [memoria] operabat optemperabatgwe quibus
ortus dicebatur. nam cum in monte Pelinaeo uena- 10
retur, inridens Dianam contemnebat eius opera, quae in
monte constituebat, obterens. itaque Dianam misisse scorpionem
qui Orionem uita priuaret, et postea inpetrasse
ut scorpiosXII signorum memoria constitueretur. Iuppiter
[memoria] porro Oriona uita priuatum sideribus consti- 15
tuit. <Scorpio habet stellas XVIIII : in singulo cornu binas,
primas maiores, insequentes claras et obscuram unam, in
fronte III quarum una clarior in media, in dorsum III
clarae, in uentre duae, in cauda V, in aculeo IIII, summa
X et nouem. ex his priores, quae sunt in cornibus eius 20
IIII duae clarae duae obscurae, Librae adsignantur quae
CHELAE dicuntur. stella autem una , quae est in ore canis,
Sirius dicitur.>
1 in monte Pelinaeo Rutgersius monte chelippio P monte
chaelippio B || 2 caeteris P || 3 inmortalihus Heinsius mortalibus
C || 4 hospicio P fl adfectos scripsi adfectu C \\ predita
P praedito B quod deleui || 5 deis Breys. eis C || immolatus
B || 6 sit add. Breys. \\ gratiam C || minxisse Heins.
exisse C || loco corium Breys. lotium (locium P) in corio C ||
7 obruptum P \\ adolescens C || 8 egregia om. P\\9 inmortalia
scripsi inmortali C || memoria deleta operahat et que addidi || 10
celcinio C || 11 condemnebat B || 12 obterens corr. ex obteres a
pr. m. P obterens condemnebat B \\ mississe B \\ 15 memoria deleui
l| orion nauita B orion uita P \\ syderibus P |l 16 scorpios
B || decem et u B || 17 insequentis P || claras et ohscuram
scripsi (aliter tamen Cat.) clara et nos C \\ 18 ia media B l|
19 lirt toO KivTpou b' Cat. in aculeo II C \\ 20 et om. B \\
iii B l| 21 libra P || 22 chelea P chaelaea B || 23 syrius
P \\
CAESABIS GERMANICI ARATEA 387
Inde Helicen] u. 89
<Hunc dicunt Arcadem esse Iouis ex Callisto lilium.
quem Lycaon, cum Iouem hospitio recepisset, infantem
membratim lacerauit cum exitio, Iouique in epulis posuit,
5 cumque Iouis domum Lycaonis fulmine incendisset Lycaonemque
in lupum uertisset, Arcadem autem conpactis
membris ad uitam reduxisset, pastori cuidam dedit nutricandum.>
qui cum adulta aetate uenisset, matri inscius
uim ferre uoluit, quos utrosque incolae Lycaei montis46#
io cum occidere uellent, luppiter utrosque ereptos astris
intulit, qui ut res gesta est ita manent: illa ursae natura,
ille inpetum faciens, quem BOOTEN Homerus uocat.
ARCTVRVS est stella media. <habet stellas in dextera
manu TIII, quae non occidunt, in capite unam claram, ex
15 singulis umeris singulas , in mamillis singulis singulas :
lucidior est in dextra. sub mammam una obscura, dextro
cubito una clara, inter genua utraque una clara et magna
quae est Arcturus, in singulis pedibus singulas : fiunt numero
XIIII.>
20 Virginis inde subest] u. 95
<Hanc Hesiodus Iouis et Themidis tiliam esse dicil
nomine Iustitiam, quae cum mortalibus in terris moraba- 47 B
tur> uirorum aspectu se abstinere solitam cum feminis
consuetam ludere <nondum inter homines nequitiam> ne-
25 que nauigationem fuisse sed omnia terram oratam edi-
1 Catast. p. 244, 3 — 20 || 22 Catast. p. 244, 16 — 245, 8
2 archadem B |] ex scripsi et C |] 3 tum P || ospieio
corr. alt. m. in hospicio P [] 5 cumque scripsi quamque C ||
licaonis semper P \\ fulminis P || incendisse B 1] licaonemque
P || 6 archadem P || 8 mari C \\ 10 uellet B || 12 ille scripsi
illorum C \\ impetum B \\ botem P || 13 dextra P \\ 15 humeris
P || singulas B N singulas ex Catast. addidi || 16 lucideor
B || 21 dicit add. V || 24 consuetam Heinsius consultam C ||
25 terram oratam edidisse quibus uitam alerent scripsi sententiam
exempli causa eccplens terra morata uitam alere C terra
moratos uitam agere consueuisse Breysigius ||
25*
388 SCHOLIA IN
disse quibus ultam alerent aequitatemque eis praestitisse
eo saeculo, quod aureum dicebatur. <jsed postquam minus
aequi essent homines, minime cum eis conuersatam.
postquam uero hominum mores in deterius uersi sunt , in
toto se e terris abstulit et in ea parte caeli habitauit qua 5
et nunc moratur. alii dicunt eam esse Cererem quod
spicas teneat. alii Atargatin. alii Fortunam. ob quam rem
sine capite astris refertur.> Nigidius de VIRGINE ita re-
48 B fert: uirginem Iustitiam dici siue aequitatem. quae ab hominibus
recesserit et ad inmortales merito peruenerit. io
cum inter mortales conueniret, omnibus locis conciliabulisque
solitam consistere et praecipere hominibus, ne
temere ab aequitate atque iustitia discederent. quam diu
mortales monitis obedissent, tam diu in uita sine cura ac
sollicitudine futuros. sed cum neglegentius aequitatem ob- is
seruarent in insidiasque declinassent, cupiditate et auaritia
alter alterum deciperent, ab hominibus discessisse.
digna caelesti numero inmortale praemium pietatis possedit.
sunt qui aliter memorent. Erigonen Atheniensem Icari
filiam fuisse. quod cum Liber inuentum suum uinum sua- 20
uitate inter mortales inlustraret, ueritum ne cum ciuibus
suis obtulisset saporis nobilitatem, ebrietatis iucunditatem
arbitrarentur maleficium, persuasit Icario amicissimo sibi,
ut is inferre in ciuitatem suam uellet [hoc est uinum].
quod et libens amico Icarius tulit et distribuit in Attice.
hi capti nobilitate uini Ianguore subito uacillantes, ueriti
ne non augendae uoluptatis sed minuendae ualetudinis [id
est] sensum sibi sublatum ***** commoti uino praecordia-
1 aequitatem eius P aequitatemque eos Breys. || 2 minutae
qui B || 4 sunt om. B || 5 a&eris P || 6 riunc moratur P
numeratur B || 7 ob P ab B || 9 dedici B |] 10 inmortalis
P || 13 timere P || 14 iam B || in uita Heins. uitam C \\
15 neglegentes ante corr. P \\ 16 in add. Heins. || 19 memorant
P || origonem P || micari B \\ 21 mortalitates P || 22
ebrietatis iucunditatem scripsi aebrietatem iocunditatis C ||
24 inferre in ciuitatem suam uellet scripsi inferret in ciuitatem
quam uellet C || hoc est uinum deleui [I 25 amico
scripsi animo C || 26 capite P || langore P [] 27 id est
deleui \\ 28 sentirent uel tale aliquid excidisse significaui \\ praeCAESARIS
GEKMANICI ARATEA 389
que transpulsi Icarium interfecerunt. quod pro iucundissimo.
praemio est adeptus. contra corpus patris Erigone
cum miserando ululatu [mortem] requirens canis
tenens ueste eam accersitam ad patris corpus perduxit.
5 quae eius corpus sepelit, ipsaque se in Hymetto monte
contulit ibique sibi laqueo mortem adsciuit, tum dicitur
Liber ab Ioue petisse propter quod Icarius pater Erigones
iuisset, siderum signis nobilitaretur , ad eaque uirgines
Athenienses quotannis diem festum instituerunt criujpac
10 — quos oscilla Latine dicimus — ideo quia illam pendentem
[qui] iactari conspexerunt, quod est apud Graecos (pepecGai.
ex quo factum est ut soli oscillo iactarentur homines.
Icarius autem pater uirginis nominatur stella ARCTVRVS,
quae cum exoritur spurcissimas tempestates mari
15 terraeque efficit. quod meminit sibi pro beneficio exitium
fuisse a mortalibus. canis autem Icarii qui ululans ante
pedes pendentis uirginis mortuus est, astrum KYQN nominatur,
quod nos CANIS stellam nominamus. qui ob eandem
causam, quando exoritur, summam pestilentiam mortalibus
20 portat. <VIRGO figuratur stellis XVIIII. in capite obscuram
nimis I, in singulis umeris singulas, in sinistra ala 49 B
obscuram, in dextra ab umero et ab ala extrema una:
uocatur TrpoTpirrnTrjp. in singulis cubitis singulas, in sincordia
P || 1 iearium pB icarum P || interficerunt B |] iocundissimo
P |] 2 corpus scripsi morem C || 3 commiserando
P || mortem (mortem mortem B) deleui || cani P1 || 4 tenens ueste
scripsi leni uestigio C|| accersitam scripsi accensam C || patris
scripsi matris C || 5 hymeto BPl || mente Pl \\ 6 tibique Bl II
7 erigonis B origonis P || 8 syderum P || nobili daretur C ||
eaque scripsi ea quae C ]] 9 alujpac quas oscilla Latine
scripsi (aiuupac iam SchaubacMus coni.) aras quos nos latine
C || 10 illam scripsi illa C \\ pendente P || 11 qui deleui ||
iacturi P || cp^pecGai scripsi O6P6C0M B <t>ePeC€AI P 1| 13
carius Bl || nominatus B || 14 terreque B || 15 exsitium C ||
16 moralibus Pl || Icarii scripsi carii B Icarius P |] 17 cyon
B cion P ]| nominatus B || 18 can Bl || 19 qui pro quando B \\
21 humeris P || 22 humero P ]| ad B \\ ala extrema scripsi
toO OKpou Tf|c irTepuToc Catast. altera C || una scripsi inna
C || 23 protrygeter B protrigetur P correxi ex Catast. ]|
390 SCHOLIA IN
gulis manibus [in] ultimis singulae, (in sinistra clarior quae
uocatur Spica), in tunica stellae obscuraeVI, in singulis
pedibus singulae. summa XVIIIL>
Qua media est] u. 146
50 B Hi dicuntur Castor et Pollux <fratres maxima concordia
iuncti.> ex quibus cum unus excidisset in pugna,
quam aduersus Athenienses gerebant, partem alternam inmortalitatis
accepit. <quos Iuppiter caelo intulit sideribusque
Geminos nominauit,> qui salutares sunt appellati.
alii uolunt Zethum et Amphionem esse. ideo alter citharam
habet. <quorum prior habet stellas VIIII. alter eorum
TRIPVS appellatur. GEMINI figurantur stellis XVIIII. qui
iuxta CANCRVM est habet stellas in capite unam claram,
in singulis humeris singulas claras, in dextro cubito I, in
eadem manu unam , in singulis genibus singulas , in pedibus
singulis singulas: fiunt priores VIIH. alter in capite I,
5lB'm mammis singulas, sinistro cubito II, in manu ultima I,
sinistro genu I, in pedibus singulas, sinistrb pede distans
ultimol, quae uocatur TrpoTrouc: fiuntX.> duodecim autem
signa haec sunt. sed in medio circulo aequinoctiali tropici
hiemalis, quae notia appellatur, sita sunt sidera quae Nigidius
deos Samothracas **** quorum argumentum nefas
5 Catast. p. 245, 10 || 8 Catast. p. 245, 13 || 11 Catast.
p. 245, 14 — 21
quod C || 2 tanica P ff 3 immo XVII || 5 haec a pr. m. corr.
in hic P || dicitur castur castor Bl || 6 excidisse B \\ 7 atanienses
P || gerebat P || alternam scripsi alteram C |] inmortatis
accipit B || 8 Iupitcr B |] syderibusque P \\ 10 zephum
C|| chitaram P cytharam B \\ 11 eorum scripsi cum C \\ 12 gemini
figurantur stellis XVIIII Breys. gemini tigura is C || 13 uxta
ante corr. primae m. P \\ habet stellas add. ex V Breys. || una
clara B || 14 singulos umeros B || in add. Breys. ex V U
in — unam ex V add. Breys. || 15 singula pro singulas B ]|
16 singulas ex V add. Breys. || 18 genum P \\ 19 quae uocatur
nponoyc B quae uocatur TTPOTTOIC P || duodecem P II autem
om. P || 21 sidera quae addidi || Nigidius f^nidius C || 22 samotrhacas
B || lacunam indicaui ||
1 in deleui || ulae scripsi primis C |] quae scripsi
CAESABIS GERMANICI ARATEA 391
sit enumerare praeter eos, qui mysteriis praesunt. item
dicit Castorem et Pollucem Tyndaridas Geminorum honore
decoratos, quod hi principes dicantur mare tutum a
praedonibus maleficiisque pacatum reddidisse. et quo in
5 tempore nauigauerint cum Iasone atque Hercule ad pellem
inauratam auferendam multis laboribus tempestatibusque
conflictati, periculorum atque nimborum experti inpendio
potius quam libentius nauigantes, laboribus liberare studuerunt
[auxilium ferre precantibus studuerunt.] itaque
io cum ab Ioue sunt elati , petiuerunt a patre sibi liceret in
eo caelo constitui, unde mortalibus auxiliantes prospicere
possent. quas ob res uenia data inmortali memoria loco-
. que constituit ut plerisque mortalibus auxiliandi gratia conspectum
exhibeant. sunt qui dicunt Herculem Theseum-
15 que esse Geminos. eorum memoriam hunc locum possidere
ideo , quod duo maxime dicuntur artissimi sodalitate
parique industria atque egregia uirtute decorati sapientiaque
ceteris mortalibus praestantes. namque Hercules
duodecim athlis perfectis, quae ab Eurystheo sunt ei im-
20 perata, propter Iunonis Iouisque certationem, immortali
memoria contentionis aeternatus, purgandae *** causa
1 mysteriis Cauchius ministeriis C |] praesent corr. a pr.
m. P 0 iter P || 2 tindaridns P || 3 hii C |] tutum a Heins.
totum C |] 4 malificiisque B ]| reddisse B || 7 nimborum scripsi
animorum C quod pro dv£|Uluv dictum putat Breys. \\ 9 'rhetoricam
amplificationem' agnouit Schaubachius (instituerunt B) []
12 uenia data Breysigius ueni ad B uenit ad P || immortali
B || 13 ut addidi || auxiliandi scripsi auxiliantis P auxiliantes
B || conspectum scripsi conspectu C \\ 14 exbibeant scripsi
praebent P liberantur B \\ f Thesbiumque esse Geminos.
eorum memoriam hunc locum possidere ideo conieceram Theseumque
(quod iam Merkelius coniecerat) esse qui Geminorum
memoriam publicam possident Breys. . thesbium (tesbium P)
qui esse genitorum ( genitorom Bl ) memoria populum possidere
id (hi B) C || 17 decorati sapientiaque scripsi decoratis
a pia quae (que B) C \\ 18 mortalibus praestantes scripsi
inmortalibus restantibus P immortalibus restantes B \\ 19 atlis
C \\ euristeo P eurysteo B || ei om. P \\ 20 immortali scripsi
mortali C || 21 aeternatus scripsi animantibus C || purgandae
scripsi et terrae excidisse indicaui putandae B eputandae P imputandae
marg. apogr. Heinsiani ||
392 SCHOLIA IN
atque ceteris hominibus auxiliandi gratia egregios memorandosque
labores perpessus eximia nobilitate praeter ceteros
est peruulgatus. eorumque alter est louis, alter
Neptuni filius. quorum non abest propinquitas.
<CANCER astris positus esse dicitur beneficio Iuno- 5
nis, quod cum Hercules cum Hydra ad fontem Laernium
depugnaret, hic cancer Herculis pedem morsu deprehendit,
ut Panyasis auctor dicit. quem iratus Hercules calcatum
contribulauit beneficioque Iunonis magnis honoribus
decoratus XII signorum numero adnumeratur. sunt in 10
hoc signo> in eius textu <aliae stellae, quas ASINOS appellant>.
Graeci enim Svbuc dicunt. <quos Liber astris
intulit.> quod cum ab Iunone insania obiecta fugeret ad
occasus , ui in Dodonaei Iouis templo responsa peteret,
ut Philiscus refert , magnus imber cum grandine ortus 15
est, cumque transiturus erat inundata, detinuerunt iter
eius asini ex contrario transeuntes per aquas. ex his
uno insidens et ipse transuectus esse sine periculo insaniaque
liberatus dicitur. uno itaque ex his fecisse ut uoce
humana loqueretur [alterum] cetera uita. qui cum sensum 20
accepisset [cum] paucum tempus, cum Priapo de membro
naturali contendere coepit. Priapus conprehensum asinum
occidere uoluit. quem Iouis beneficio surreptum et
pro eo alterum subpositum occisumque. ambosque inmortali
honore donatos astris intulit. <esl autem eis ad- 25
positum et praesepium. est et altera origo , quae infertur
5 Catast. p. 245, 22 — 246, 6 || 25 Catast. 246, 6 — 20
1 atque scripsi partem C \\ auxiliandi scripsi anxiliandae
C || 2 perpessos B f| 3 Iouis om. P | 6 ydra C || 8 paniasis
fr. 4 ed. Tzschirneri (p. 44) \\ 9 magis B \\ 11 texto B \\ 12 ovoic
P || 14 ut addidi in add. V || dodonai B dedonaeius P dedonaei
p || 15 filiscus C || magnus imber scrtpsi magnis imbribus
C || 16 cumque scripsi eaque P eaquae B || innudata C
quod correxi \\ detinuerunt iter scripsi detinerent inter C ||
17 aseni B || transientes B l| is B || 18 esse scripsi est C \\
19 is B || 20 alterum deleui || cetera uita scripsi laboreauit C \\ 21
accepisse B || cum deleui \\ 22 conpressum B || 23 surreptum
scripsi suo tractum C l| 24 suppositum P \\ 25 eis P eius B ||
CAESARIS GERMANICI ARATEA 393
aliis. cum aduersus gigantas di bellum gererent, Liber et
Vulcanus et Satyri asinis sedentes profecti ad pugnam.
quod genus inuisum gigantibus. magnam uocem cum audirent,
territi gigantes hac uoce fugierunt. ob quod sunt
5 astris inlati et in signo notabilis Cancri positi. cuius
cursus ad occasum tendit. Cancer habet stellas in pectore
II claras , hi sunt Asini, — PRAESEPIVM autem ut
nubes iuxta paret— dextris pedibus singulas. fiunt IIII.
obscurae in sinistris priores II , clarae in altero II, in ter-
10 tio I , in extremo minore I , in dextro cornu III , similes
non magnae in sinistro II: fiunt XVII. ex quibus super
textum Cancri sunt II clarae quae ovoi appellantur. quod
autem nubium circa eum uidetur Praesepium dicitur.
Asini autem stellas habent IIII, duas claras duas obscuras.
15 reliquae fiunt XII.>
Quam media est] u. 146
<Hic notabilis et maximus inter signis est Iouis beneficio,
quod uirtute praeter ceteras bestias praecellat. aliis
placet quod primus Herculis labor esset, memoriae hono-
20 rificae traditum , til Pisandrus Rhodius.) Nigidius refert
hunc leonem nutritum apud Lunam iussu Iunonis ad Herculis
exitium dimissumque caelo a Iunone in terram Arcadiam
in regionem Nemeae. in qua speluncam esse, ubi
hic leo uictus memoratur quae f Mihidymon nomine fuerit.
25 Hercules iussu Eurysthei interfecit cum Molorcho hospite
suo, cuius clauam, quam uiribus tributam tum principio
18 Catast. p. 246, 21 — 247, 10
1 gigantes Pl || 4 a pro hac B || 12 aenoi P \\ 17 signis
C cf. p. 382, 21 || 18 praecellat V cellei C \\ 19 hercule P
hercules B || labor esset scripsi lahores sed C || 20 Pisandrus
Hyginus Periandrus C TTivoapoc codd. Cat. \\ hodius
C corr. V |[ nigidius B nigius P || 22 archadiam C || 24
quae scripsi quia Pb qua B l| Didymos Munckerus || 25 Hercule
C corr. V || euristhei B || molorcho Strozzianus molocho
C || 26 tum add. Bucheler mus. Rhen. nou. XIII p. 183 ex
Ampelio ||
394 SCHOLIA IN
est adeptus, eaque leonem interfecit. itaque postea claua
pro gladio, pelle pro scuto in reliquo tempore uti instituit
<*«pud omnes mortales gratus ob uirtutem haberi coeptus
est. Iunoni porro magis in odio peruenerat. qua propter
leonem caelesti memoria donari uoluntate Iunonis arbi- 5
trantur. plerique Nemeae gymnicos ludos ab hoc arbitrantur
leone institutos. hic totus figuratur. <LEO habet
stellas in capite III, in collo duas, in pectore I, in spina III,
in cauda media I. in ultima cauda clara I, sub pectore II,
53B prioribus pedibus clara I, sub uentre clara I, in medio 10
uentre claram I , eVi tou icxiou I , in posteriore genu I,
em Troboc mcpou claram I, summa XVIIII. uidentur aliae
iuxta caudam eius stellae obscurae VII. quae uocantur
crines.Berenices EuepTeTiboc> dicuntur et earum uirginum
quae Lesbo perierunt. 15
Est etiam aurigae] u. 156
<Hic ERICHTHONIVS dicitur, qui primus equos IIII
iunxit. quem> Hesiodus <miratum similitudinem solis quadrigis
uexisse et quod primus Panathenaea constituisset
astris receptum memoriae tradit habitu agitatoris. de so
huius initio deinde Euripides refert Vulcanum Mineruam
dilexisse, et quae secuntur dum Erichthonius nasceretur.
in hoc signo et capra est, quae Iouem nutriuit itemque
haedi eius filii. ut Musaeus refert dat Rhea Iouem infan-
17 Catast. p. 247, 11 — 248, 29
2 nt B || 4 quampropter C corr. r | 5 caelestia Pl II
dignari B || 6 cymnicos B cynnicos P H 7 institutus B || 8 tm
toO crr|Oouc p' Catast. |[ 11 £irl toO icxiou Calast. inschium
C || 12 iiti tcob6c fixpou Catast. in propoda C \\ 14 euepT^-
Tiboc Catast. €Y€PS€NAOC P eyeptenaoC B 1] 15 iesbo C||
17 erictonius B ericthonius P |J 18 funxit B [| Hesiodus miratum
scripsi Iouis miratus C || quadrii Bl || 19 uexisse scripsi
fecisse C (om. B1) || primus scripsi irpiIiTov Catast. prius C ||
pannathenaea P pannathenea B |J 20 habitu scripsi habitum
C || 21 initio scripsi initia C fl Euripides add. Breysigius ]]
22 ericthonius C || 24 fili B || museus B || dat Rhea scripsi ex
Catast. datur P datur supra scripto eodem datur B ||
CAESARIS GERMANICI ARATEA 395
tem nutriendum Themidi et Amaltheae Themis [amalthea] 54 B
eum tradidit. haec fuit domina caprae. quae ex ea Iouem
nutriuit. esse autem hanc capellam Solis filiam, cuius
aspectus tam atrox fuisse dicitur, ut Titanes eam timerent
5 rogarentque matrem Terram ut eam abderet. Terra autem
in antro clausam Amaltheae tradidit custodiendam. ibique
Iouem infantem cum Curetibus Amaltheam educasse.
qui cum esset iuuenis et contra Titanas inermis uellet
pugnare, eius pellem dicitur arreptam, pro scuto usum ea,
io quod semper Titanas agitator timori fuerit et quo dicebatur
media parte Gorgoneum capud habere. eo tutus tegimento
illius caprae terga alia pelle tecta restituit uitae
et inmortalitate donauit caeloque et astris intulit. etiam
Aegiochus appellatur id notat agitatorem ***** Myrtilum
i5 Mercurii filium Oenomai aurigam a patre astris inlatum.>
habet stellas VIII ex eis quae CAPRA dicitur stella I
in sinistro genu eius clara , qui HAEOI dicuntur in sinistra
manu eius sitae stellae sunt II. Agitator stellas habet V,
capral, haedill. fiunt stellaeVIII. (habet stellas in capite I,
20 in singulis umeris singulas sinister clarior qui appellatur
caprae. in singulis geuibus singulas, in manu ultima II, 55 B
item in sinistra duae, hi uocantur Haedi summa VIlII.>
Aurigae pedibus] u. 173
Hunc Iuppiter Neptuno fratri per gratiam dicitur ob-
25 duxissse. qui figuram tauri, sensum humanum haberet,
1 nutriendem P1 || amaltheae cum B || 4 esse P || 5 terrae
ut in B || 6 amatheae C || 7 cum Curetibus Amaltheam
scripsi curematheae P cura ematheae B cum cura Amaltheam
V |f 8 tytanas P \\ 9 pugnare P1 || arrepto P arreptam p acceptam
B || 10 titana sagittator B || 12 illius scripsi alique
P aliusque B || alii P \\ pelle B parte P || 13 et inmortalitate
scripsi ex Cai. etiam mortalitate C \\ et om. C \\ etiam P et
eius B || 14 aiochus C \\ apallatari (apallaturi p) id fit P,
apallaturii dicunt agitatorem B || aliis placet add. V || 15
cenomai C || 16 habet stellas — 19 fiunt stellae VIII desunt
in Catast. neque cum eis quadrant quae secuntur || quae om. P II
17 aedi P> \\ dicitur 5' || 18 sitae scripsi sita C || 19 aedi P \\
20 humeris P || 21 man pro in manu B \\ 22 iter P1 || Touc
TrdvTac rf Catast. || 24 frater C corr. in apogr. Heins. ]|
396 SCHOLIA IN
quem Iouis Sidonem misit ut Europam Agenoris filiam ad
se portaret. is per pelagus Sidoniam venit ibique Europam
inter aequales suas ludentem in templo Aesculapi
conspexit eamque repentino abreptu in dorso conlocatam
suo deuexit ad Iouem in insulam Cretam. ob hanc igitur 5
causam Iuppiter sideribus taurum dignatus est inmortalique
memoria adfecit. haec Nigidius. <Eratosthenes dicit
Ionem esse> quae fugit. cuius priores partes parent, relicum
corpus non adparet. spectat autem orientem ob id
ab love honorata. signum autem tauri frons quam faciem 10
Hyades uocantur, quas Pherecydes Athenaeus nutrices
56 B Liberi dicit septem. quot et stellae sunt. quae Dodonides
nymphae uocantur. quarum nomina Phaesula et Ambrosia
CoronisEudora PolyxoPhaeo Thyene. quae cum aLycurgo
captiuitatem timentes fugerunt Thebas subito ne ab lu- 1»
none aliquid paterentur. Iovis caelo inlatas sideribus
honorauit, Hyadas appellauit, quod nascente Libero eas in
uerni temporis signum posuit, quod sint pluuiales. Seiv
enim pluere est et eorum ortus imbres concitat. Musaeus
ita refert: haec Thia ex Oceano procreauit filias duodecim. 20
ex quibus quinque stellis figuratas Hyadas, septem autem
Pliades. his unus fuit frater Hyas, quem omnes sorores
dilexere. quem in uenatu alii ab leone, alii ab apro interfectum
dicunt. quae eum flentes obierunt Pliades nuncu-
7 Catast. p. 249, 5—18
1 sydonem P l| 2 sydoniam P sidoneam B \\ 3 suos P ||
ascolapi || 5 suo om. P\\ & syderibus P\\ immortalique />||
7 affecit P || eratostenens P || 8 Ionem scripsi ex Cat. bouem
C || fugit scripsi fuit C \\ cuius B cum P || priore parentes B ||
reliquum B \\ 9 apparet P || 10 frons p frons P fros B || 11
hiades P || ferecydes B fericides P || atheneus B || 12 quot
scripsi quod C || Dedonides P || 13 quorum B || Praesula P ||
14 Coronis Hyg. p. 395 Cotonis C || pholixo P I| Phaeo Thyene
Kiesslingius Phriotenis C \\ lycurco captiuitate B ligurgo captivitatem
P \\ 15 subi B || 16 inlatus B || syderibns P || 17 hiades
P || 18 uerni scripsi uener P uenerit B || yein Bp nein
P || 19 ortus in ubris B \\ concitet B || musaeus ex ista B II
20 haec om. B || thia B tibi P \\ 21 hiadas P || 22 hias P ||
24 fl. eum B || nunccupatas Pl ||
CAESARIS GERMANICI ARATEA 397
patas. alii Hyades. alii contra sentientes dicunt, quod hoc
signo largi imbres fundantur, quod vieiv pluere dicatur,
Hyades appellatas. alii ob eandem causam, quae supra
est, uelut quidam septentriones id est arcton aut amaxam
5 dicunt, ursa maior ab aliis, quod Graeca lingua arctos
siue a m a x a dicatur. Myrtilus autem Hyades quinque filias
Cadmi esse dicit. habet stellas taurus * * * caput eius V,
quac Hyades appellantur, reliquas XIII, ab abscisioneque
Tauri usque ad brachia uocantur Pliades. sunt per stellas
10 VII, quas dicunt Atlantis filias esse septem. ex quibus sex
clarae sunt, una obscura, quod sex cum deis concubuerunt,
ex quibus tres cum Iove : ex Electra Dardanum natum,
Maia Mercurium, Taygete Lacedaemona. cum Neptuno
II: Alcyone ex quibus Hyrieus; Celaeno e qua
15 Lycus. cum Marte Sterope , ex qua Oenomaus. Merope
cum Glauco ex qua Sisypho. magnam apud homines dignitatem
habent, quod omnibus honoribus significant.
<TAVRVS figuratur stellis * * * in fronte utriusque partis
— clarior sinistrae — id est in cornibus singulae, in
so oculis singulas', in naso I. hae stellae quinque Hyades ap-
1 alias B || hiades /"l|2 dicatur scripsi dicantur C \\
3 hiades P || apellatas B || alii scripsi alias C || 4 id est del.
Breys. [I 5 ursa maior Breys. hersa minus C || Graeca Breys.
ea C [1 6 siue amaxa Breys. amata C \\ hades pro Hyades
B \\ 7 excidisse numerum indicaui \\ capud B || ei P || 8 abscissioneque
B || brachin C || 9 Pliades sunt — honoribus
significant bis leguntur in B et hoc loco et infra ad u. 258—269
post scholion quod incipii ex Danae et imbre — per caliginem
uix uidentur: haec dislinxi litteris B et § 10 anlantis B
atlindis P || fuisse B \\ 11 clares B || eis C corr. Heins. \\
12 eleta P eletra B eledra (J quod correxi H tardanum ante
corr. B || Maia] nata C || 13 taygetem B taygeten § tyagetem
P || lacedaemona B lacedemon (3 || 14 duo alchione (3 II alcione
P || quis B || Hyrieus scripsi (cf. Munck. adHyg. p. 396 p)
hercus C \\ caeleoneque P H 15 lycus § tycus C || cum arte C
corr. § || saterope /3 || qua addidi || ex — merope om. fl \\ 16
Glauco ex qua addidi ex Hyg. || sisypho (l sisyptona B sysiptone
P || 17 horis P oris B || 18 post taurus excidisse non
totus putal Breys. || stellis scripsi stellas C et numerum excidisse
significaui || ut priusque parti solarior B || 20 quinque
B V /"II £cp' Ikot^puuv tCuv ujuuiv Cat. ||
398 SCHOLIA IN
1
pellantur. in sinistro genu I, in dextro I, in ungula I, in
collo II, in dorso III : ultima clarior. sub uentre I, in pectore
I clara. fiunt XV. ab scissione tauri ad id, quod
uocatur rachis, septem stellae, quas Atlantides appellant.
quae non uidentur simul nisi sex: septima obscura.> s
Iasides etiam] u. 183
57 B <^Hic in ordine quarto loco situs, quem septentrionalis
circulus occupat a pedibus usque ad pectus. reliquus
medius est inter et aestiui et tropici circulum. ut Euripides
dicit, hic Aethiopum rex, pater Andromedae. cuius io
filia obiecta ceto a Perseo seruata eiusque causa et ipse
pater sit astris inlatus beneficio Mineruae. habet stellas
in capite claras duas, in dextera . CEPHEVS manu claram
I, in cubito obscuram I, in sinistra manu claram
unam, in sinistro umero I, in cincto tres obliquas, in dex- is
tera coxa II, in sinistro genu II, in pede ultimo I, supra
pedem alitis III : fiunt XVII.}> [haec antem in septentrionali
climate posita sunt.]
Qua latus affiexum] u. 191
<Hanc refert Sophocles praeposuisse formam suam 20
Nereidibus. ob quod ira Neptuni ceto inmisso uastabatur
eorum ferra expostulatamque Andromedam et ceto prae-
7 Catast. p. 249, 19 — 250, 10 || 20 Catast. p. 250, 11—21
1 genu scripsi ex Catast. cornu C [] I scripsi (eiri tuiv
X»iXujv a' Catast.) III C]| 2 dosso Bl || 4 uocatur scripsi uocantur
C || adlantides B |] 5 sex scripsi si ex C \\ 1 qui uasto P ||
9 et ante tropici om. B \\ erides P eripides p || 10 ethiopura p
etiopum P [] 11 obiecta p obiecto P obiect B \\ 12 sit ante
pater add. P1 \\ beficio B n 13 manum erasa m P \\ steltae atiter
craanerantur £iri rf\c Ke<paXr}c XanpiroOc f5', t'p' iKardpuiv ili|auuv
a' Kai ^ni )jeipujv €KaT£puuv a', eir' otkuivujv eKaTepuiv a',
etrl CJivnc f XoEoiic duaupooc, eiri KoiXiac necnc Xa|aup6v a',
eiri 6eEtSc XaY6voc a', eiri Yovotoc a', eirl irob6c fiKpou a'
in Calast. || 14 cubitu Pl || 15 in om. BPl [] humero P || cinctnm
BPl || 16 II P duas corr. in duo B || 17 alias B \\ hae B \\
haec — sunt deleui ut ex u. 7 repetita \\ 18 posite B || 20
Sosodes P sofocles B || flammam P \\ 21 inmissa PlB ||
22 expostolatamque C [] peto Pl \\ propositam B \\
CAESARIS GERMANICI ARATEA 399
positam.> ob quam rem longe habitus eorum diuersus est.
<id est autem Cassiepia in sella anaclito sedens. habet in
capite stellam claram unam, in singulis umeris singulas
claras, in dextra mamilla claram unam, in dextro umero
5 ad manum claram I magnam , et clarae in sinistro femore
II, in genu claram I, in basem sellae in qua sedet ***58B
in utrisque angulis claras singulas : summa XlIII.>
Nec procul Andromedae] u. 200
<Haec quoque in sideribus recepta dicitur beneficio
io Mineruae, ut labor Persei aeternus pareret, manibus eius
passis quem ad modum ceto fuit proposita. quae cum a
Perseo esset liberata neque patri neque matri uoluit commorari
sed continuo cum Perseo Argis est profecta ita ut
Euripides profert. habet stellas in capite stellam splendi-
15 dam unam in umeris singulis singulas, in dextro cubito I,
in manu claram I, in sinistro cubito I claram, in bra- 59 B
chio I, in cinctuIII, supra zonam quattuor, in genibus singulis
claras singulas, in dextro pede II, in sinistro I:
summa XX.>
*> Andromedae radiat] u. 207
<Hic dimidius est in priore parte parens usque ad
umbilicum> [dicitur] super geniculatorem situm. <Aratus
hunc dicit qui Hippocrenem fecit. alii hunc Pegasum dicunt
ad astra uolasse posteaquam Bellerophontem a se
9 Catast. p. 250, 22 — 251, 7 || 21 Catast. p. 251, 8 —
252, 2
1 deuersus B || 2 id autem est B || casepia p casipia P\\
stellae aliter enumerantur in Catast. || 3 humeris P || 4 humero P ||
6 sellae V stellae C \\ 6 numerum exeidisse indicaui || 7 utriusque
P || 9 syderibus P || 11 ruit B et corr. in fuit P || 13 itautem
B l| 14 proferet B || 15 singulas addidi || cirl beEioO Tiob6c
P' eir' apicTepoO a add. Catast. \\ I om. P\\ 16 in sinistro cubito
I non legitur in Catast. fl in brachio I non legitur in
ast. || 17 supra — qnattuor om. P \\ 19 immo XVIIII ||
dicitur deleui \\ Aratus post umbilicum positum in C posl
sitnm reieei fl 23 hipocrenem P [] nunc pegasium B || 24 euolasse
B \\ belorofonten B belerofontem P \\
400 SCHOLIA IN
excusserit. Euripides Melanippen Chironis filiam esse
astris inlatam [cum esset interfecta in Pelio monte eamque
naturalem speciem conseruaret]. namque cum ab
Aeolo conpressa, grauida profugit ob pudoremPelio monte.
quam cum pater requireret, ne ei se offerret aduenienti, 5
deorum misericordia uersa in equum puerum genuit.
quam eius patrisque pietate Diana astris intulit unde
CENTAVRO nomen appareat. Chiron autem dicitur is
esse ideoque auersa caeli parte ab eo positam filiae effi-
60 B giem ut non agnosceretur. habet stellas in facie claras II, 10
in capite I, in coxa I, ad singulas aures singulas claras, in
collo IIII, proximo capiti claram unam, in armo I, in
pectore I , in umbilico ultimam claram I , in genibus prioribus
duobus duas, in ungulis singulis singuias: fiunt
summa XVIII. 15
Inde subest ARIES] u. 223
<Hunc putanl quidam esse qui Phrixum et Hellen
Colchos portauit [pertulit]. Nebula eum his dedit aureo
uellere KctT' 'Hciobov qui eos perferret. deinde iungit
decidisse Hellen a qua Hellespontum dictum. quam Neptu- 20
17 Catast. p. 252, 3—17
1 excuserit in excusserit corr. pr. m. in P || euripiden
melanipen B euripidem menalii appen P euripides dicit Melanyppen
2 uerba praeter sensum scholiaslae obtrusa deleui ||
3 namque cum scripsi nam cum qui C || ab eo locum BP ab
eolo p || 4 compressa p cumpressa P || 5-ne eis se offeret
B || 6 misericordi aduersa B || equom corr. in equam B || 7
adastris B \\ 9 ideoque auersa Breys. eoque aduersa C j|
caeli parte caeli B || 10 claras] du.aupouc Catast. || 11 auris
B || claras| d|iaup6v Catasterismus || 12 unam post clarani
(clara B) addidi ex Calast. || iirl cTr|Gouc a', £iri pdxeujc a'
Cat. || 13 ultima clara BP1 || prioribus Breys. (ex.Cat.) posterioribus
C || 14 in ungulis . . in singulis B |I duas et singnlas
addidi ad exemplum Cat. \\ 17 quidem P (?) || pbrisum /"
phrysum B || ellen P || 18 colehos P colcos p colohos B ||
portauit deleto pertulit Biichelerus mus. Rhen. nou. XIII lSf
poi tam pertulit C || Nebula eum his scripsi nebulae is P el
corr. in nubulae is B || 19 cathaesiodum P cata hesiodum B ;|
20 a om. P \\ quam nessum comy ressum C ||
CAESARIS GERMANICI ARATEA 401
num compressisse. ex qua filios genuerit. Phrixum autem
perlatum Colchos eius arietem immolasse pellemque eius
auream Ioui sacrasse. ideo eum pallere ait Eratosthenes, 61 B
quod deposito uellere aureo in caelum sit receptus. habet
5 stellas XVIII. caput autem eius ad TAVRVM uersum spectat.>
Nigidius hunc ARIETEM dicit ducem et principium
esse signorum, inmortali autem memoria donatum , quod
cum Liber exercitum in Africam duceret, aquarum inopia
deminuebatur eius multitudo. post deinde aliquot dies
io casu repentino apparuit Liberumque et exercitum dux ad
aquam diuinitus perduxit. ab hoc facto Liber eum arietem
Iouem Ammonem appellauit eique fanum eo loco,
quo reperta est aqua,*magnificum aedificauit [memorauitque]
eumque [locum] inmortali nobilitauit honore. id fais
num abest ab Alexandria iter dierum VIIII. harenosum est.
serpentium est multitudo. quod ab harena Hammon eat
nominatum. igitur propterea aries dux atque inmortalis
nobilitatus est caeli sidera consecutus. cetera ut superius
scripta sunt refert. <ARIES stellas habet in capite I, in
20 naribus III , in collo II, in imo pede dextro I claram et in
dorso IIII . in cauda I, ***** in imo pede sinistro I:
fiunt XVI.> conuertit autem caput ad TAVRVM. ipse autem
signis adsignatur.
Et etiam propiore] u. 234 .
25 <Hoc est super caput ARIETIS situm. quod obscu- 62 B
rum esse dicitur ***** hoc ei Iuppiter signum posuit. alii
'25 Catast. 252, 18 — 253, 3
1 ea C || phryxum B phrisum P || 2 colchus BP' || arietis
P || 3 sacrassed B |] pallere ait Eratosthenes Bilchelerus 1. 1.
parere ut heraoides C f] 5 capud B || 6 nigius B || 7 dienatum
B || 9 aliquod P || 10 causa B || 11 diuinitatio P1 |} 12
hammonem B || 13 memorauitque (memoriauitque B) — honore
deleuit Bilch. (decorauitque Breys.) || 14 locum del. Biichelerus ||
15 exandrea B || 16 arena P || hammon deleta h P || 18 sydera
P || 20 nanibus B || claram — 21 sinistro I add. m. paullo
rec. in B \\ 21 exciderunt haec Catasterismi uerba tiird Tf|v koi-
Xiav t' 4ttI to0 lcxtou a' || 22 XIII B || capud B || 23 adsignatur
Breysigius adsequitur C || 25 capud B || 26 plenam sententiam
uel certe Mercurii nomen excidisse ex Catast. patet \\
MABTIANUS CAPELLA 26
402 SCHOLIA IN
(licunt Aegypti esse effigiem stellis figuratam in tribus
angulis id est in trigono, et Nilum inundationem facientem.
habet stellas III in singulis angulis singulas.>
Stridentis aureas] u. 243
<Hi sunt maioris PISCIS &crovot, cuius originem suo 5
loco dicemus. horum autem piscium singuli in diuersis
locis siti sunt situm inmutantes quorum alter Boreas appellatur,
alter Notius. habent inter se alligamentum continentem
usque ad priores pedes Arietis. BORIVS piscis
habet stellas XII, NOTIVS XV, linea autem qua continen- 10
tur in partem Borii stellis III, in NOTII HI, ad occidentem
tres***: fiunt stellae -f- XXVI.> Nigidius hos dicit pisces in
Euphrate flumine ingentis magnitudinis ouum inuenisse,
uoluentes eiecisse in terram atque ita columbam insedisse
et post aliquot dies exclusisse deam Syriam benignissi- i5
mam maximeque misericordem multaque quac ad homines
pertinebant [ad utilitatem hominibus uterentur] ea
dicitur inquisisse. quae quoniam Iouis a Mercurib saepius
laudari [nominarique se saepius] audiret quod in deos religiosa,
in hominibus officiosa diligenter fuerit, rogata ab 20
Ioue quod sibi obtanti tribui postularet, illa ait, pisces, qui
suam originem servarent, utinmortali praemio adficerentur.
itaque Iuppiter in XII signis siderum splendore de-
5 Catast. p. 253, 4—12
1 Aegyptii C corr. uulgo \\ 5 hii B || maiores pisces eggoni
C: correxi ex Catast. || 6 dicimus B || 7 situm addidi || immutantes
B l| borius B boreus P || 8 nocius P || 9 priores corr. in prioris
B l) boreus P\\ 11 borei P \\ motu P\\ 12 iiri toO cuvbdcuou
f' add. Cat. || XO' Cat. || 13 eufrate C || 14 columba B |1 15 aliquod
P || benissima B || 16 maximaeque B || misericors C corr.
Biich. || multaque quae ad homines pertinebant Bilch. ad homines
pertinebat quae multa quaeque (multaque quae B) C ||
17 ad — uterentur del. Biich. || quaeque P quae B \\ ulitatem
Pl || 18 quom pro quoniam Biich. || Iouis V Ioui C l| saepius a
mercurio C (sed s P) || 19 nominarique del. Biich. [| se saepius
del. Breys. || 19 quod est B \\ 20 homines Biich. || 21 optanti
P || postulare B || illi B || piscis B || 22 seruassent B || premio
B |f 23 syderum P ||
I
CAESARIS GERMANICI ARATEA 403
corauit unde hodieque Syri neque hos pisces edunt et
columbas deorum potestate decorant. .
Tantus ubique micat] u. 251
<Ex Danae et imbre aureo natus Perseus. qui missus
5 a Polydecte rege insulae Seriphi ad Gorgonem interficien- 64 B
dam , qui accepit talaria et arpen a Mercurio. per aerem
uectus est. Aeschylus hanc arpen adamantinam a Vulcano
dicit eum accepisse. Gorgonum custodes ferunt tres uno
oculo inter se communicantes seruare uigilias, Persea auio
tem inter traditionem oculum intercepisse et inTritona lacu
deiecisse. qui cum Gorgones dormientes inuenisset, caput
Medusae abscidit, tum pectori Mineruae inposuit, ob quod
a Minerua astris inlatus. habet stellas in singulis umeris
singulas claras, in dextra manu claram l, in manu sinistra
is in qua putatur tenere caput Gorgonis III, in uentre I, in
dextero latere claram I, in genu I, in pede I claram, in
sinistro femore claram I, in tibia II, in sinistra manu I,
circa caput Gorgonis claras III : Summa f XXVIHIr*tpput
4 Catast. p. 253, 13 — 254, 13
1 unde hodieque B undeeque corr. a pr. m. ^*t'uja'di<iq)re
P || sirene hos P syri ne quos B corr. f\\ dicunt B || 4 Danae
et imbre aureo uulgo Daneam et imbream Verro P danea et
imbre auerro B \\ perseus B p sidus P || 5 polytecte B
polideote P || insule P ( Breys. teste) \\ seripe p eripe P
seripehi B \\ 6 qui accepit Breysigius quae accepta C \\ taliaria
P' \\ aera B \\ 7 aescylus P et corr. in aescilus B II
hanc arpen scripsi ex Catast. harn B ar P \\ damantinam P |j
uolcana B uulcana P |J 8 dici B jj Gorgonum Breysigius Gorgonem
C || custodem P ]| 9 sevuare scripsi seruarent C II perse
C U 10 inter traditionem Breysigius introductionem C || 11 domientes
Pl \\ capud B || 12 tum scripsi cum C || pectore P \\
imposuit B jj 13 £ni tt^c K6<paXfjc a add. Castast. || utrisque
umeris B singulis humeris P ]| 14 singulas om. P \\ iiz' dyKiuvoc
a' add. Catast. \\ 15 capud B |] III] a Calast. I £uf Tfjc KoiXiac
o' non agnoscunt codd. Catast. |j 16 dextera P\ iro66c a' d|naupov
non agnosc. codd. Catast. \\ 18 capud B \ ToOcitdvTac ie'
Catast. \\ capud B \\
26*
404 SCHOLIA IN
autem et harpe singulis stellis non notatur : per caliginem
uix uidentur.>
Sidera communem] u. 258
65 B <TLIAl)ES sunt per stellas VII, quas dicunt Atlantis
filias fuisse VII. ex quibus VI clarae sunt, I obscura. cum 5
66 B deis concubuerunt. ex quibus tres cum Ioue : ex Electra
Dardanum, Maia Mercurium, Taygete Lacedaemonem.
cum Neptuno duo: Alcyone ex qua Hyrieus, Celaeno ex
qua Lycus. cum Marte Asterope, ex qua Oenomaus. Merope
cum Sisypho. magnam apud homines dignitatem 10
habent quod omnibus honoribus significant.>
Tempora laeua] u. 273
<Haec nono loco posita est lyra Musarum, quam initio
fecit Mercurius de extensa testudine et de Apollinis
bouum cornibus intenditque chordis septem Atlantiadum 15
numero. quam postea Apollini datam, alii Orpheo dicunt
Calliopes musae filio : chordas VIIII fecit a numero musarum.
qui tantam mollitudinem eius expressit ut ad cantum
saxa arbores ferasque mulceret traheretque. qui>
cum ob coniugis Eurydices desiderium ad inferos descen- 20
67^disset, quam ibi esse animadvertisset < neglegentius Liberum
colere coepit solemque Apollinem **** dicit esse.
is adsidue nocte in Pangaeo monte adscendens , ut orien-
4 Catast. p. 254, 14-27 || 13 Catast. p. 255, 1—25
1 f\ fipirr| Cat. arpes C || non addidi: fivacrpoc 6paTai
Cal. || 4 stelle P1 || 5 clares B || obscuram B || 6 diis P || concubuerint
B || eledra bardanum B || 7 taygeten B tiageten
P || Lacedaemonem scripsi lacedaemon P lacedemon B || 8
alchione C || qua V quibus C \\ Hyrieus scripsi ex Cat. ercus
B hercus P || celeno B \\ 9 licus P || martes B \\ aterope B II
ex qua — Merope cum om. B || cenomaus P || 10 magna B ||
11 lomnibus P\\ 13 nono scripsi ex Cal. non C|| 14 mercurios
P1 || extensa testudiue scripsi extensitudine C \\ 15 intendisque
P || cordis C || Atlantiadum scripsi atlantidam P atlantidum B ||
17 numusarum P || 18 mollitudinem scripsi multitudinem C || 19
mulceat trahereque B || 20 euripidices C || discendisset B || 21
quam scripsi quae C \\ esset P || 22 et maximum deorum excidiste
ex Cat. patet || inter esse et eis ras. in P: uidetur fuisse se || 23
is scripsi eis C || assidue P adsiduae B || ascendens C ||
i
CAESAKIS GEKMANICI ARATEA 405
tem solem uideret unde surgeret. Liber indignatus misit
Bacchas ut Aeschylus scribit. quae eum membratim discerpsere.
recollectis membris sepelierunt in Lesbiis montibus
eiusque lyram Musaeo dederunt Iouemque rogauerunt
5 ut eius memoriam astris inferret. habet stellas in utrisque
pectinibus singulas, in cacumine chordarum singulas,
in umeris singulas, in fundo I, in dorso I: fiunt VIIF>
Aut medii fulgoris] u. 281
<Hic est CYGNVS, in quem ferunt louem se trans-
10 figurasse et transuolitasse in terram Atticam Rhamnunta
ibique conpressisse Nemesem , ut ait Cratinus tragoediarum
scriptor eamque edidisse ouum, unde nata sit Helena.
sed quoniam Iuppiter rursus in caelum in cygnum trans- '
figuratus se receperat, ut fuerat pennis tentus simulacrum
15 eius sideribus reliquid. habet stellam in capite claram \,
in alis utrisque quinas, in corpore I, in cauda I, quae est f>8B
amplissima : fiunt omnes XUl.y
Oceano mersus] u. 287 .
<llic nomen accepisse dicitur, quod eius exortu im-
20 bres plurimi fiant. quidam uolunt Ganymedem eum esse
quem. figuratum in ministerium oenochoi et quod imbres
infundit suo sidere ******* nectar dici. habet stellas
AQVARIVS XVIII, sed fusio aquae fit ex stellis XXXI, ex
9 Catast. p. 256, 1—14 || 19 Catast. p. 253, 15 — 257, 10
2 bahcas C |] aeschyius B aescilus P |] discerpere B |]
3 recollectis membris Musae eum sepelierunt in Libethris montibus
Breys. ex Catasterismo || lezbiis Bp letbiis P || rogauere
B ]| 5 utrisque V utraque C || e<p' eKdcrou irrixeujc a',
eir' dKpoTnTi 6uo(iuc a' ]] 6 cordarum V cornearum B cornaearum
P || 7 in numeris corr. in in humeris P || 9 cignus
P |] 10 attiga rhamnum tii C correxi ex Cat. ]| 11 compressisse
P [] 12 scriptor eamque scripsi scriptorque P scriptoremque
B || natus Bl || 13 cignum C \\ 14 fuit B || tentus B utentus
aut uteritus P || post eius add. a P || 16 syderibus P || habens
B || eirl toO Tpaxr)Xou Xauirpdv a' Catast. || 16 alisque P \\ 20
ganimedem P [| 21 ministeriumi?rey*. ministrum P mistrum B \\
enochoi C ]| 22 sydere P \\ excidisse aliquot uerba ex Catast.
patet: fusio enim ab aquario facta neclar dicebatur || 23 extellis
B ]| ?xouca dcTepaic P', oX elci Xa|itrpo( Catast. \\
406 SCHOLIA IN
quibus duae clarae sunt , reliquae obscurae.y Nigidius
HYDROCHOEA siue AQVARIVM existimat esse Deucalionem
Thessalum, qui maximo cataclysmo fertur relictus
cum uxore Pyrrha. et posteaquam se et uxorem suam
in terra relictos sensit orbitatem [quae] uastitatis misera- 5
tus ab inmortalibus precari coepit ui aut et ipsi interirent
aut hominum genus restitueretur. Iuppiter responsum
ei per sortem indicauit, ut lapides quos ante se
repperissent post se iactarent. reuersi itaque quosquos
Deucalion misit uiri fiebant , quos Pyrrha feminae. quo w
pacto rursum hominum genus esse natum. ex quo Graece
laoe homines uocarentur. ab antiquis quidem dici AristaeumApollinisfilium.
quare nobilitatem possidere. quem
Apollo fertur ex Cyrena procreasse, quam conpressit in
monte Orpheo, qui Cyrenis appellatur. Aristaeus dicitur is
omnibus modis artibusque adfinis fuisse, quibus artibus
ceteros homines ad bonas fruges utilitatemque perduce-
69B bat isque cum caniculae signum pestiferum oriretur,
et statim praesentes fructus lacerarentur interciderentque
homines aut diuturnis morbis aut pestilentia , [aut pesti- 20
lentia] res diuinas maxime Ioui , parenti, Neptuno, aliis,
tempestatibus et uentis summa diligentia precans faciebat,
ue paterentur genus hominum indignis calamitatibus adfici:
factum est ut ab his impetrari possit. itaque uenia
data constitutum est ab inmortalibus uti post caniculae 25
1 clares B || relique B || obscurae addidi || 2 hidrochoia P
hydrochoia B || 3 thesalum C || cataclismo P [] 4 posteamquam
B || relictus censuit orbitatis (orbitatem P) quae uastitatisque C
relictos sensit orbitatem qua uastitatemque Heins. apogr. || 6 inmortalitatibus
praecari B \\ cepit Pl || et otn. P || interirent Bp
interire cepit P\\ 8 ei Breys. et C \\ uti C |l 9 reperissent B ||
10 quos V quod C || 11 pecto Bl \\ rursus B || esse natum scripsi
est natum P est senatum B || 12 luoe P || aristeum B aristheum
P || 13 nobilitate C corr. Breys. |J 14 cyreanea P || procreare C ||
compressit P |] 15 aristheus C || 16 homnibus P || 17 ceteri C
corr. V II 18 perstiferum B || 20 diuternis P1 || morbis Breys. moribus
C 1] aut pestilentia add. P\\ 21 res diuinas Breys. rei diuinae
C || Ioui parenti Breys. Iouis parentem C || 22 praecans
facebat B \\ 23 parentur B || 24 iis inperari B || 25 constitutum
et ab C || immortalibus B || caniculas P || post Bilch. per C ||
CAESARIS GEBMANICI ARATEA 407
exortus [stellae] uenti perflarent circiter dies quadraginta
eiusque pestilentiae uim absciderent. quapropter Aristaeus
dicitur a deis splendido loco dignatus esse. <AQVARIVS
habet stellas in capite II obscuras, in umeris singu-
5 las utrasque amplas, sinistro cubito unam claram, dextro
cubito I, in manu I, in mammis singulas, dextro crure in
pedibus singulas claras: summa XVIII sed quae fusio ***
flt ex stellis XXXI, ex quibus clarae II, ceterae obscurae.>
<CAPRICORNVS similitudinem Aegipanos habet. ab
10 eo enim est factus. habet posteriorem partem piscis sed 70 B
priorem caprae cornua habentis. hunc honorem adsecutus
dicitur , quod cum Ioue esset nutritus. Epimenides
dicit in Ida utrosque nutritos et ad Titanorum bellum cum
Ioue profectum. quem uictor Iupiter astris intulisset,
15 quod eius opera dei armati essent. item matrem eius capram,
et quod koxXov inuenisset in mare ideo piscis cauda
esse notatum. habet stellas XXVI.> Nigidius de Capricorno
sic refert. inmortali honore donatum quo in tempore Python
in monte Tauro speluncam haberet et Aegyptum in-
20 coleret: inmortalis consilium habuisse num possint ei obsistere,
cum eis consilium Pan daret, si neque terras
relinquere uellent neque Pylhonis inmanitati resistere
9 Catast. p. 257, 11 — 258, 2
1 stellae del. Biich. || 2 aristheus P || 3 dieitur aliis splendidae
et loeo C corr. Breys. || aliter stellae enumerantur in Catast. \\
5 una clara B || eir' fixpac x«Poc beEiac Catast. || erure * B \\ 7
qua P || efusio corr. in effusio a rec. m. in P \\ 8 fit P sit B : excidisse
uidetur appellatur. ceterum idem antea legebatur p. 405, 22
sq. || tellis Pl |f cetere B || 9 capricornus hae similitudinem B (|
hab P || 10 poscis corr. in pescis B || se B || 11 priora P || capri
B || 13 in Ida utrosque nutritos et V inid austrosque nutritero
sed C || at B || 14 quem Iupiter uictor astris Kuictorque Iupiter
astris eum C || intulisset scripsi intulisse C || 15 operam B \\
iter Pl || mater Pl || 16.k6xX.ov Calast. icholaon C || 17 notantum
P || kb' Catast. || 18 quod P\\ tempore Phyton Ktempfore phico
Ptempore pycho B \\ 20 consilium habuisse num Merkelius prol.
in Ouid. Fast. p. LXXXVIII cohibuisse dum P conhabuisse
dum B cohibuisse dum eum Breys. || 21 Pan daret Merkelius
panderet C || 22 phitonis P || inmanitatis B ||
408 SCHOLIA IN
possint, ut consulte figuras inmutarent in quam quis uellet
seu bestias seu uolucrem piscem pecudem, dum tempus
ad ulciscendum se ostenderet. namque terras relinquere
non dari potestatem inmortalibus, considere autem cum
sceleribus eius indignum deorum potestatis , sed ratione »
impios poenas pendere diuini consilii. itaque inmortales
mutatis figuris ignoti Typhonis ante oculos crebro uersabantur,
unde adhuc multas bestias pro deis obseruant
coluntque Aegyptii. eo Typhon conuenit et neminem deorum
ibi uidet aduersari sibimet, uacuam terram cognouit 10
dominantibus. arbitratus deos se ueritos fuisse propter
metum dominabatur et inperitus fortunae uarietatem et
periculi instantis magnitudinem. nam post XVIII dies ut
dicitur consilio deum repentino ab dis discerptus. ob id
71B factum hodieque quoque in Aegypto hos dies XVIII festos 15
perpetuos quodannis institueruut. in quibus diebus siqaid
nascitur amplius quam eos dies non uiuit. Python autem
interficitur in templo Aegypti Memphi, ubi mos fuit solio
regio decorari reges qui regna ineunt. ibi enim sacris
initiantur : primum ut dicitur satis religiose tunicatum tauro 20
quem Apim appellant iugum portare, quem deum maximum
Aegyptii existimant. et eum per uicum unum quemque
perducentes, ut labore periti existimentur : ut humanae
1 ut consulte Breys. inconsulte C || 2 pecodem B || 3
ostendere B || 4 inmortalibus Merkelius inmortalium C ||
considere Merkelius configere C || 6 poenas pendere Merkelius
punire splendore Breysigius poeni splendore C |j immortales
B || 7 ignoti Merkelius ignotis C || tiphonis P || 8 diis P ||
9 aegypti B || 10 simet B || 12 inparatus ad f. uarietatem
Merkelius imperitus f. uarietatis Strozzianus (teste Breys.), sed
'arma uirumque perilus' ex Ausonio (epigr. 137, 1) et ' nil iam
mihi noui \ offerri pote, quin sim peritus' ex Plauto (Pers. 270)
laudant || uarietate B || 14 consilio Merkelius consilium C ||
a B || discertus B || 15 hodie B || 16 quid add. Merkelius ||
17 phyton P \\ autem om. P || 18 in templo Apidis lablonskius
, 19 decorari Rothius in marg. apogr. cod. B decorati
B || 20 ut corr. in in B \\ relegiose B || tunigatum B tonicatum
P || 25 aegypti B l| et eum (scil. Apim) per uicum
unumquemque perducentes Buch. uicumque unum perducentes
C || 23 ut hum. nec. scripsi hum. nec. ut C ||
CAESARIS GERMANICI ARATEA 409
necessitatis, crudelius quae sub eis sunt amputantur. deducuntur
a sacerdote Isidis in locum , qui uocatur ctbuToc
et iure iurando adiguntur neque mensem neque diem intercalaturos
[iurarent] neque festum diem inmutaturos
5 sed CCCLXV peracturos sic ut institutum sit ab antiquis.
deinde alterum illis ius iurandum inponunt sementim per
terram aquamque custodiendam conparandamque. tum
demum diademate inposito potiuntur Aegyptiorum regno.
sed ut illo reuertamur unde digressi sumus, igitur dei im-
10 mortales posteaquam Typhonem digna poena adfecerunt
— nam Panis consilio sine turba tumultuque interfecerunt
— Pana astrorum memoria decorauerunt et ei nomen
Aegipana inposuerunt, quod cum ceteri se in bestias
conuertissent, Pan se in capram transfigurasset, oppidum-
15 que magnificum in Aegypto aedificauerunt idque Panopolin
nominauerunt. <CAPRICORNVS habet stellas in
singulis cornibus singulas, in naso I claram, in capite II, 72 B
sub collo I, in pectore II, in pede priore I, summo pede
*** I, in dorso VII, in uentre V, in cauda II claras. sunt
20 in summa XXIIII.)
1 abutantur B || deducunturque B || 2 sacerdoti B l| Isidis
(uel Apidis) Iablonskius eius dei Buchelerus eisidis C || uocatur
iSoutoc Hauplius notatur adyios (yio in ras. B) C || 3
mensem Rothius mentem C || intercalaturos se neque Rothius
intercalandum iurarent quem in C || 4 inmutaturo B || 5 sit
Mommsenus Chronol. p. 259 ita C || 6 alterum illis ius Merkelius
proleg. fast. Ouid. p. LXXXVIIII el Biich. aliter illius
C || inponunt Merkelius imporiis B inponis P \\ sementim
Mommsenus statim C statum Merkelius || 7 que Mommsenus qui
C || 8 deumum P \\ 9 dii Bp \\ immortales B \\ 10 digna
Wolfflinus sed ideo C || affecerunt P || 11 nam Panis scripsi
quamque C II interficerunt B || (quamquam — interfecerunt
delet Biich.) \\ 12 Pana Merkelius sca C || 13 Aegipana Heinsii
apogr. aegyptii pana (pana post pana add. m. sec. in B) C ||
ceteris si P fl 14 pan sa B || 15 aegyptum P \\ ibique P \\ 16
capricornis B \\ 17 in naso I om. Catast. \\ 18 ^ri TpaxriXou
.f' Cat. || 19 excidisse posteriore uel tale aliquid significaui:
om. Catast. ||
410 SCHOLIA IN
1
Et cum terrores] u. 291
<Hic SAGITTAKIVS, quem quam plures CENTAVRVM
putant, alii negant, quod quadrupedes esse non uideatur
, sed stans bipes sagittetur , neque centaurus ullus
sagittis usus est. hic autem homo equinis pedibus est et 5
caudam habet ueluti Satyri. hic dicitur Crotus Euschemus
Musarum nutricis filius, ut Sositheus tragoediographus
refert, inhabitcfsse Helicona atque Sagittarium uenatu
uitam exigere [aetatis]. qui inter Musas saepius moratus
plausu cantus earum distinguebat , id est ad pedem mani- 10
bus plaudebat quae arriderent. hunc Musae beneficio Iouis
astris intulere. cuius artes inter mortales mansere plausus
et sagittari. sub hoc sita est NAVIS. habet SAGITTARIVS
stellas XIII et nauis VII.> Nigidius de Croto eadem dicit,
sed non conuersatum multis, sed cum illae cantus choros- is
que celebrarent, hunc procul abditum repentino plausu
ad pedem ferientem oblectabat canentes. ob hoc ei ab Ioue
inmortali memoria earum rogatu datum, quod [et] esset
nutricis earum filius, Oceani nepos. alii eum Chironem
esse dixerunt Saturni et Philyrae filium, quod iustissimus 20
maximeque pius atque hospitalis esset, a quo Aesculapius
medicina, Achilles cithara, in astrologia Hercules, ****
2 Catast. p. 258, 3—28
2 Sagittarius V sagitta C || 3 quadrupe B \\ uideatur B uideantur
P || 5 aequinis C || 6 €\icprKur)c Catast. |] 7 tragoedio
diographus C || 8 refer C || atque V adqui C || uenatu V uena
C || 9 exiger etatis (deinde tatis del. in B) C (aetatis deleui) \\ 10
earum Breys. eorum C || 11 quae arriderent scripsi quem alii
timerent C quod alii imitarentur Schaub. propter Catasterismi
uerba 86tv 6ptiivTec toOtov Kai 01 fiWoi JnpaTTOv t6 aOT6 ||
12 inter om. P || mortalis B || 13 sagittarii P || 14 XIII] ib'
Catast. ]| Croto scripsi Crotone C || 15 ille C || chorns qui B eorosqne
P\\ 17 post oblectabat uacat spat. 10 litt. in B [] ob V
ab C|| 18 immortali B \\ et post quod add. C om. V || 19 eum
scripsi cum C || cyronem P || 20 dixerunt scripsi dicerent C \\
filore corr. pr. m. in filire in P || quod addidi || iustissimos corr.
pr. m. in iustissimus P \\ 21 pius scripsi plus C || aescolapius
P || 22 medicana ante corr. pr. m. P || cythara B J| astralogia P ||
herculis B \\ nomen he^ois excidisse significaui ||
CAESARIS GERMANICI ARATEA 411
litteras didicisse dicantur. propterea deorum numero
uidetur esse relatus. Sagittarius habet stellas in ca- 73 B
pite II, in acumine sagittae II, irt dextro ancone I, in
manu I, in uentre I claram, in dorso II, in cauda I, in
5 genu priore I: flunt summa XI. in summo pede I, in
posteriore genu I: fiunt XIII. NAVIS autem VII stellae
reliquae sub crure similes sunt posteriorum, quae non
ostenduntur, quod Centaurus duplex sit.>
Vnguibus innocuis] u. 318
10 <Haec esse dicitur SAGITTA Apollinis, qua Cyclopes
interfecit eos, qui louis fulmen fecerunt, quod eo telo
Aesculapius filius eius a Ioue esset interfectus. quam sagittam
astris inlatam memoriam uirtutis suae reliquisse.
habet stellasIIII: in summo I, in medio I, ultra II in fundo
15 sagittae.
AQVILA haec est, quae Ganymedem rapuit in caelum
Ioui ministrum. est enim ea et signum Iouis, quod
sola auium solis radiis non terreatur. namque ita est
spectans ad orientem pennis tensis. Aglaosthenes dicit
20 Iouem cum ex Naxo aduersus Titanas [cum] proficisceretur
et sacrificium faceret, aquilam ei in auspicio appa- 74 B
ruisse, quam bono omine acceptam tutelae suae subiecisse.
habet stellas IIII. ex eis media clara est.>
10 Catast. p. 259, 1—13 || 16 Catast. p. 259, 14 — 260, 2
1 dedieisse B didicissse P|| 3 £irl ToO t6Eoii j5', ini rf\c
dK(6oc p' Catast. II anchone P || 5 summa pede B || in posteriore
genu om. Catast. ]] 6 nauis autem VII (VII ex VIII corr. pr. m.
in P semper corr. in VII B) stellas sub crure I posteriorum qui
non ostenduntur quod centaurus duplex sit C relique uero
septem subtus crura similes quidem illis sunt posterioribus
quae non ostenduntur quod centaurus duplex (omisso sit) V:
Breysigium fere in explendo loco secutus sum ]] 10 qua scripsi
quae C|| 11 interficit B || fulmem B \\ 12 aesculepius B aescolepius
P\\ 13 relinquisse B || 16 ganimedem B ganinimedem
P | 19 aglosthenis C corr. uulgo (Alghostenes V) || 20 natu
Pl | cum add. P || 22 omine uulgo animo P homine B \\ tutelle
B \ 23 his B ieius P || KOtTd: t6 uecov dnotup6v o' Catast. \\
412 SCHOLIA IN
Sidera quae mundo] u. 324
<Hic causam talem habet cur astris sit inlatus. Neptunus
cum Amphitritem deligeret [diligeret] uxorem quam
haberet, et illa intellexisset, confugiit ad Atlantidem , ut
suam uirginitatem custodiret. quae cum se occulisset
Neptunus misit qui eam raperent , inter quos et DELPHINVM.
qui cum circa insulas Atlantides rimaretur, repperit
eam nuntiauitque Neptuno. quam ille persuasionibus
ad suam perduxit uoluntatem delphinoque maximos
honores in mari tribuit, quem in astris intulit consecrauitque
et ipse in manu sua habere instituit ut Artemidorus
refert. habet stellas VIIII indeque musicum signum dici-
75 B tur quod numero Musarum stellas habet: in ore /, in
Xocpiqi II, in uentris pinnulis III, in dorso I, in cauda II.)
Tela caput magnisque] u. 331
<Hunc Hesiodus ait Neptuni et Euryales filium, cui
donum datum, ut supra fluctus ambularet ueluti super
terram. qui cum Chio uenisset , Meropen Oenopionis filiam
conpressit. quem Oenopion ob iniuriam excaecauit et
finibus suis expulit. ipse cum Lemnum uenisset, Vulcani
auxilio usus dedit ei Cedaliona qui eum ferret. quo cum
ad ortus solis uenisset, a Sole dicuntur ei lumina restituta
2 Catast. p. 260, 3— 19 || 16 Catast. p. 260, 23 — 261, 22
2 hinc Bl || quur B l| austris P || 3 deligeret scripsi diligeret
C diligeret add. P || uxorem om. P || quem B |f 4 confugit
B || 6 Neptunus V niltus C \\ raperet P peterent B ||
delphimum P delfhinum B || 7 circa scripsi urcas P urca
B j| 7 Athlantis V plantides C \\ 8 nunciauitque P \\ 9 delphino
P || maximas B \\ 10 in P et B \\ consecrauitque Breysigius
procreauitque C || 11 artemmidorus C l| 12 in libris
quos de amore fecit post refert add. Heinsius (cf. Breysigius
Philol. XIII p. 662) ex Catast. \\ ducitur B || 13 stellam B
stelt || abet P || unam post ore add. V || 14 Xocpia Catast.
folia B et a pr. m. corr. ex filia P solio uulgo folio V || 16
Euripides P euripyles B Euryales V || 18 chio C || filiam bis
scriptum in B \\ 19 excecauit B \\ 20 expulsit B || Vulcani
Kiessling. Vulcan C || 21 Cedaliona Breysigius caballum C ||
quo scripsi qui C || 22 ortus B hortus P \\ et corr. in a B\\
luminaria P \\
CAESARIS GERMANICI ARATEA 413
esse. uersus ad Oenopionem, qui cum a ciuibus terram
absconderetur, Orion desperata eius inuentione Cretam
est profectus. ibi cum inmodicum uenaretur et ab Diana
et Latona corriperetur , ait se nullam feram in terris
5 relicturum. Tellus indignata scorpionem extulit inmani 76 B
magnitudine qui poenas magniloquentiae eius exigeret.
Orionem ob uirtutem Iouis astris intulit. idem rogatu
Dianae et Latonae scorpionem caelo inter astra XII locauit.>
quorum contra magnitudinem stellae quoque eorum
io amplissimae sunt. ceterique auctores de eis haec proferunt.
Aristomachus ait Hyriea quendam Thebis uoto petisse
ut filium haberet. penes quem Iouis et Mercurius
et Neptunus in hospitio deuenerunt inperaueruntque ei
hostiam deiceret uti filius nasceretur. cuius pelle [bouis]
15 detracta dei in eam urinam fecere iussuqueMercurii terra
obruta unde supra dictus sit natus, quem Oriona appellauerunt.
inlationem astris **+**. similem originem refert
Hesiodus. hic Latine Iugula appellatur, quem ad
modum et apparet stellis figuratus VIII. <ORION habet
20 stellas in capite III claras, in singulis umeris singulas claras,
dextro cubito I obscuram, in ipsa manu I, in balteo
III, in enchiridio III claras, in genibus singulas
1 oenepionem P' || eibus a pr. m. corr. in ciuibus P ||
2 Orion scripsi Opion C Oenopion V\\ disperata P\\ uentione
C corr. V \ Creta C corr. V || 3 immodicum P || ueneraretur
P\\ ad B || Diana et scripsi Dianae C |] 4 feras P' \\
5 intulit P || inmani scripsi intali C ]] 6 magnitudinem P || 7
Orionem om. P || 8 latone B || inajter P||astris B \\ 10 eis
haec scripsi eisdem C praeferunt aristhomachus B || Hyriea
scripsi uid. Munck. myth. p. 407 caubrisa C \\ 13 ospitio B
hospitio P || deuenirent P \\ inparaueruntque C \\ 14 ostiam B ||
pelle bouis P bouis pelle addita de ante pelle B bouis deleui
|| 15 dl P || mercnri B || 16 obrupta P || ductus Pl [] orion
C \\ apellauerunt B || 17 inlatione in B || lacunam indicaui (inlatus
a Ioue astris Breys.) || originem corr. in origenem B II
18 iugala B \\ 19 flguratus scripsi figuratis C f' duaupodc Cat. \\
post orion add. Sorioh B || 20 humeris P || 21 dextro humero
P |] obscuram deest in Catast. (obscu B) l| eir ' fiKpac Xelp6c Catast.
|] 22 enchiridio scripsi echiridion C || Y' d|aaupouc Catast. \\
414 SCHOLIA IN
claras, in pedibus singulis singulas: fiunt XVII. > et
iugumll. et temo II singulas claras: omnes reliquaeX stellae
obscuriores fiunt stellae XVII. aeternae balteus eius
et gladius esse existimantur.
Cum tetigit solis] u. 336 5
<Hunc dicunt custodem datum Europae uua cum
dracone, quae utraque postea Minos accepit. eadem postea
ob medicinam Procridi muneri ab eo data , quae postea
Cephalus utraque possedit uir Procridis. quem Cephalus
ad Thebas adduxisset ad uulpem, quae Thebanorum agros 10
infestabat. huic enim cani fuit fatum ne ab ullo posset
interfici. item fuit et uulpi. lupiter uulpem in lapidem
conuertit, canem in caelo astris intulit.> cuius exortus
origine continetur tali, ut Amphion tragoediarum scriptor
refert. cum subito hominibus segetes delinquerent, ilico 15
missus legatus canis ad Oporam. cum uidit eo tempore
tempestiuam esse, adamauit. qui cum flagraret amore nec
posset frui, magis asperius urebatur. at homines calamitate
accepta deos adiutores inuocare coeperunt. tunc
Aquilo misit filios adulescentes qui Oporam cani trade- 20
rent. ipse flatu suo xanis ardorem sedauit. qui flatus
etaesiae dicuntur. amoris autem memoria remansit eo
tempore quo est dTrujpct, quo homines aestu mori fre-
5 Catast. p. 261, 23 — 262, 12
1 singulis P singulas B || singulas addidi ex V (in quo in
singulis pedibus singulas) || XVI B l| 2 et iugum scripsi ut iuga
C II temos B || 6 eurupae P || uno Bl || 8 Procridi V Procride
C || 9 caphalus B || possederit p possiderit BP possedit V || quem
Cephalus ad Thebas scripsi quem cum ad Thebas P quemcumque
a thebas (ihabas B1) B fl 10 uulpemque P || 11 possit .P|| .
12 uulpis C uulpi V || 13 in astris B || 14 orige P || amphiam
C || 15 subito hominibus segetes delinquerent, ilico Breysigius
sub hominibus stellae relinquerent locum C \\ 16 Oporam Meineckius
dolorem corr. in doloram B doloram P Auroram Schaubachius
|| 17 temptatiuam P1 || amore V amorem C || 18 ad 0
corr. Schaubachius || calamitatem P || 19 accepti C corr. V ||
adnitores et corr. a pr. in adiutores et P || 20 adolescentes P ||
operam C || 22 amoris V moris C || 23 est opera P opera est
B || quo homines aestu mori frequentissimum scripsi id est
pomatio eseu moriri feruentissimnm C ||
CAESARIS GERMANICI ARATEA 415
quentissimum. quae autem est stella in capite eius ISIS
dicitur, quam quidam Sirium dicunt ab ardore <alii autem
hanc esse dicunt Orionis canem eumque omnibus feris
inmitem fuisse cum Orione sideribus collocatum. habet
5 stellas f XX. sed CANIS habet stellam in lingua> I quam
CANICVLAM appellamus claram <in armis singulis sin- 78 B
gulas obscuras, in pectore II, in pede priore III, in uentre
II, in sinistro femore I, in extremo pede claram I, in
cauda IIII : fiunt f XX.> situm signum inter hiemalem tro- sob
10 picum et arcticum subterraneum qui australis notius
uocatur. [quae est in lingua eius CANICVLA dicitur.]
Sic utrumque oritur] n. 342
<Hic dicitur Orionis canem fugere uenantis.> nam
cum oportebat eum uenatorem finxisse, uoluerunt etiam
15 significare qua de causa* itaque LEPOREM eius ad pedes
fugientem finxerunt, <quem non nulli a Mercurio constitutum
dixerunt eique datum praeter cetera genera animalium
ut ****** alios haberet in uentre.> qui autem
ab hac causa dissentiunt negant [oportere] tam nobilem
1 stelt P ]] 2 quidem B || syrium C corr. uulgo || ardore scripsi
(cl. schel. Ap. Rhod. II 517 Ceipioc rjToi irapd Triv Zeciv Ceipioc
Kai ceipioc) odore C\\i immitem B \\ 5 stelt -P||6 claras ante
corr. pr. m. P |] eiri Tfjc YX^Tfr|c "dd. Catast. \\ 7 priore bis
scriptum sed alterum inductum in P || 9 extremo pB dextro P \\
claram om. Catast. || ewi 6e2ioO ito66c add. Catast. \\ 9 if'
Cat. || hiemale (hyemalem P) tropico et arctico (artico P)
subterraneo (subterreano P) C hiemalem tropicum et articum
subterraneum V quae Schaubachius ita explicat ' canis signum
situm est inter tropicum Capricorni, qui est hiemalis, et circulum
antarcticum qui est australis. subterraneus autem uocatur circulus
quod illa sidera definit quae proposita aliqua poli attitudine numquam
ex horizonte emergunt. at Canis sidus usque ad circulum
polarem fere, qui Romae est, ut ueteres definiunt, quamquam ex
ambiguo oculorum iudicio extenditur' || 10 qui australis uocatur V
quod notium (nocium P) uocatur C \\ quae — dicitur (dicur
B) deleui || 15 qua scripsi aliqua C || laporem Pl \\ ei B ]] 16
figientem B \\ 17 eique ex Hygino Breysigius isque C || praeter
cetera ex Hygino Breysigius propter (praeter B) lepora
C [] 18 excidisse alios parere significauit Breysigius ut alios Bp
ut lios P [] 19 oportere del. Breysigius \\
416 SCHOLIA IN
tamque magnum uenatorem, de quo ante in scorpione diximus
signo et postea in ipsius figura dicemus , oportere
flngi leporem uenari. Calumachum quoque accusari quod
cum Dianae scriberet laudes, eam leporino sanguine gaudere
et eos uenari dixerit. itaque Oriona cum tauro de- 5
certantem fecerunt, leporis autem hanchistoriam memoriae
prodiderunt. apud antiquos insula Lero nullum leporem
fuisse sed ex eorum ciuitate adulescentulum quendam
studio Veneris inductum ab exterae gentis finibus leporem
feminam praegnantem adtulisse et ad eius partum diligen- 10
tissime quae opus essent administrasse. itaque cum peperisset,
compluris eius ciuitatis ad studium incidisse et partem
pretio partem beneficio mercatos [esse] omnes lepores
alere coepisse. ita non longo interuallo tantam magnitudinem
leporum procreatam, ut insula ab eis occupata uide- is
retur. quibus cum nihil uacaretur, in semine eorum
inpetu facto insulam calamitas adflixit. totius consilium
ciuitatis fuit ut [ex] eos ex insula abigerent. itaque postea
leporis figuram in astris contulissent ut homines meminissent
nihil esse tam his exoptandum in uita, quin si 20
81 B insolenter utantur, plus doloris ex eo quam laetitiae
1 magnum B magnam p magne P || de om. P || scorpione
P [| 2 dicimus P et corr. in dicemus B || oportere corr. in
oportare B || 3 fingi ex Hygino add. Breys. || callimacum p
callimatum P || accusari Schaub. accusare P accussare B || 4
scribet B || eius P eum B corr. uulgo \\ leporine Pl \\ gauderi
P || 5 eos scripsi deos C || 6 memoria P storiam P || 7 aput
B || 8 aduliscentulum B || 9 Veneris scripsi generis C || indnctum
ex Hygino add. Breys. \\ exteris C corr. Breysigius ||
10 pregnantem B \\ adtulisse ea; Hygino add. Breys. \\ 13 partem
pretio benefitio (beneficio B) C partim precio partim beneficio
V || esse deleui || laebores.- corr. ex labores B || 14
coepisse Breys. cepisset P coepisset B || tamtam P || 15 leborum
B || ut P ita B |] 16 uacaretur scripsi daretur C || 17
impetu corr. in impetus B [] adfu? f" || 18 fuit ut eos ex insula
scripsi uti ex eos ex (ex add. pr. m. sup. lin. in P) singula C
uti uix eos ex insula Breys. || 19 constituisse Breys. ex Hygino
|| 20 esse tam et quin et ex eo add. ex Hygino Breys. ||
21 plus Breys. ex Hygino ius C \\
CAESARIS GERMANICI ARATEA 417
capere posterius cogantur. <stellas habet in oculis singulas,
in corpore IF> in extrema cauda I <in posterioribus
pedibus singulis singulas. fiunt VII.>
Vt cum decurrens] u. 347
5 <Haec beneficio Mineruae astris inlata quaeque prima
nauis ab ea fabricata dicitur et uocalis fuisse exemplar
posteris nauibus futura. quam non totam caelo figurauit
sed a gubernaculis usque ad malum animi aequitatem
nautis factura. habet stellas XXVI, in puppe IIII, in cata- 82B
10 stroma V, in malo summo III, sub carina V, summa XVII/>
Diuerso posita] u. 359
<Haec est cui ^ndromeda proposita erat. quam Perseus
interfecit. cuius ut memoria actus maneret ab Ioue
astris inlatus. habet stellas XUI. in cauda claras duas, et 83 B
ib a cauda usque ad flexus eius V, sub uentre VI. fiunt XHI.)
Planxere ignotis] u. 366
<Huius initium ad pedem Orionis sinistrum est, qui
kot ' "ApctTov ERIDANVS uocatur sed nullum exemplum
praeuertens. aliis placet aequius istum NILVM appellari. 84 B
20 piscium unus a meridie fuit et subest etiam eius stella,
quae CANOPVS appellatur. qui contingit gubernaculis
Argo , qua nullum sidus inferius reparet. ob quod terre-
5 Catast. p. 262, 21—263, 6 || 12 Catast. p. 263, 7—14 fl
17 Catast. p. 263, 15—25
1 ocnlis| diTiiuv Catast. \\ eirl toO cujuaToc f' Calast. II
3 singulas a pr. m. corr. in singulis in P \\ 5 quaequae B ||
6 fribricata ante corr. pr. m. P || 7 futuram P \\ 8 a add.
Breysigius || animi aequitatem nautis factura Breysigius animi
aequitas nauis futara C |j 9 numerus contra sequentia ex Catast.
desumptus, qui tamen kZ' |[ icp' ^vl irr|baX{ui e' Kal tn\ Tip eTepui
b' add. Catast. \\ catasrema P catasroma B || 12 praeposita
P || quem C quod correxi || 14 XIIII P || caudali B ||
claras * II B \\ p' dfiaupoOc Catast. || dn6 be Tfic o6p6ic toO
KupTUj|uaToc Sujc toO Keveujvoc e' Catast. || 15 XIIII P ||
17 pedem scripsi ex Cat. tede C \\ 18 cata Aratum C || heridanus
P \\ 18 oubeuiav be dir6beiEiv irepl afiToO cpepei || 19
aequius istum scripsi aequi usum C \\ 20 piscium unus scripsi
piscem (piceni B) munus C \\ etiam scripsi enim C 1| stelt P II
21 canobus B \\ contigit P \\ 22 qua scripsi quod C \\ sydus P ||
MABTIANDS CAPELLA 27
418 SCHOLIA IN
stris uocatur. habet stellas primo flexu III, secundo III,
in tertio suque ad nouissimum septem, quae dicuntur ora
Nili. summa stellae tredecim.>
Infimus Hydrochoeus] u. 382
<Hic est qui MAIOR PISCIS uocatur , quem dicunt 5
S5B Aquarii fusionem urna ebibere. hic prima memoria Kcrrd
BaupuKriv fuisse fertur , in quod Derceto decidens in piscem
est transfigurata. quam Syriam deam nominauerunt.
huius dicuntur et priores pisces duo ex genere esse. quos
omnes ob eam quod Veneris esset filia honorauerunt et w
in caelum retulerunt eaque regione pisces religose colunt»
aureos argenteosque sacrant in templis. habet stellas XH.>
[haec sunt astra siue signa quae planetae appellantur.]
Oceanum occasu] u. 396
<Hoc est, in quo dei primum coniurationem fece- 1=
runt, cum Iouis contra Saturnum fecit. quod memo-
86 B riae non solum astris inlatum, sed etiam hominibus hoc
habere instituerunt, quod et in agonibus [sed] et in ludis
quinquenualibus coronae habetur ut foederis testem adhiberent
, itemque uates per hoc per ignem futura re- «
sponderent, et in symposiis domibusque consecrarunt. habet
stellas IIII, duas in carbonibus et in base II.>
5 Catast. p. 263, 26 — 264, 6 || 15 Catast. p. 264 , 8—15
1 knl Tf}c KeqpaXfic o' add. Catast.ttS stelt P\\b PISCIS
ex Cat. addidi || 6 urnae B || KATAJCANBICI infnisse C corr. ex
Cat. Schaub. || 7 in quod Dereeto decidens in piscem partim
uulgo partim Schaub. quod faceus C || 8 quam V quem C \\ Syriam
deam Heynius ex Cat. Syri deum C \\ 10 honorauerunt scripsi
honorati erunt C \\ ea quae B \\ 11 colunt aureos scripsi coluntur
eos C || 12 sacrant in scripsi sacrantis C \\ XXII P || 13 haec —
appellantur del. Schaub. \\ quae planta appellantur Grotius \\ 15
dii V diei C || cum iurationem P \\ fecer B || 16 ecTpdTeucev
Catast. feit P fecit B bellum fecit Schaubachius || 18 in add.
pr. m. in P || sed deleui H 19 quinq. malibus P quinqueniunalibus
B II cornae b || federis C \\ 20 hoc Breys. quos C \\ futura V fura
C || 21 simposis P symposis B || domibusquae B || consacrarunt
B || 22 auasin B || Breys. ex scholio quodam Arateis
Latinis in codicibus Paris. et Brux. addito (uid. progr. Posnan.
1865 p. 10) ita totum locum reslitebat quod memoriae causa non
CAESARIS GERMANICI ARATEA 419
Inde per ingentes] u. 417
<Hic est CHIRON. qui dicitur Saturni et PhilyraeS7 5
iilius. habitauit Felium montem. inter homines aequissimus.
magister Aesculapii et Achillis aliorumque heroum.
5 cuius hospitio Hercules usus ex pharetra delapsa sagitta
Chironis pedem uulnerauit, quo exutus inmortalitate ab
Iove astris inlatus. in manu fert quod 0HPION appellatur.
situs contra Argo. habet stellas CENTAVRVS in singulis
umeris singulas, et in cubitis singulas, in pectore
io IIII, in reliquo corpore X, in pedibus II, in ueste VI, in
thyrso HH, in bestiola quam tenet in manu X, in capite V,
ipsius in manu II : fiunt LIII.> 88 B
Hic primos ortus] u. 429
<Hoc signum commune est quod est factum evctpxec.
15 oratus est autem coruus ab Apolline sacrificium facturo
deis reddendam aquam adferre de lacu quodam, quod fuit
castum, antequam uinum ostenderetur. qui cum uidisset
[et] ad fontem ficus grossos arbores habentes, uolans consedit
in eis donec maturae fierent. post paucos dies per-
20 acto sacro ille ficus comedit. cum sensisset se peccasse,
2 Catast. p. 264, 16—265, 17 l| 14 Catast. p. 265, 18 —
266, 15
solum astris inlatum sed etiam homines hoc in symposiis domibusque
habere instituerunt et consecrarunt quod et in agonibus
[id est in ludis quinquennalibus] qui coronas tribuunt
ut foederis testem adhibent. itemque uates in hoc per ignem
iurantes responsa dant || 2 phylyrae B phylirae P || 4 aescolapii
P || aliorumque heroum scrtpsi cl. p. 410, 21 auctorque eorum
C || 5 hospicio P \\ pheretra PBl || 6 exueus P || immortalitatis
P || 7 therion C \\ 8 setus P || aliter stellae enumerantur in
Cat. || singulis om. B || 9 humeris P || in cubitis binas B l|
10 uesti B || 11 thyso P || IIII orion bestolo quem B || 12
immo X XXXVII || 14 kvap-fic ex Cat. scripsi arcis C (quod
est fictum fiKupov Merkelius l. I. p. LXXXX) \\ 15 oratus
Merkelius honoratus C \\ Apollini C || sacrificium facturo Merkelius
sacrificio facto C || 16 deis reddendam aquam Merkelius
de his respondenda (respendenda ante corr. pr. m. P) C \\
17 castuni P l| 18 et deteuit Merkelius \\ mature B \\ 19 peracto
sacro Merkelius peractos agro et C ||
27*
420 SCHOLIA IN
eripit ex eo fonte anguem. attulit cum ipso cratere dicens
ebibisse quae fuerit in fontem aquam. re cognita Apollo
coruo inter homiaes poenam ad paucum tempus dedit sitim
, ut Aristoteles dicit in eo libro qui de bestiis scribitur>
item Isidorus in naturalibus id est physicis memoriae 5
tradidit <ut ipse peccatis poenas daret. quem postea astris
intulit. cratera autem cum qua medio posuit angue, caudam
autem anguis in medio coruum rostro adpetentem
89B neque posse iuxta ascendere ut bibat. habet ANGVIS
stellas in rostro III, claras in prima flexura VI, una ob- 10
scura. ex eis ad ultimum in secunda flexura III, in tertia
IIII, in quarta II, in quinta usque ad caudam VIII
claras: fiunt XXVII. CORVI in cauda I spectans occasus.
qui habet in acie stellam I claram, in pennis II, in
cauda II, in pedibus singulas, ad ungues II, fiunt VIII. 15
paulum ultra prima flexura crater situs est inclinatus ad
genua VIRGINIS. habet in labris stellas, obscuras duas in
medio III, in fundo II, fiunt X. stellas in angulis XII.
Coruus autem, qui est ad ultimam eius caudam spectans
occasum, habet stellas IIII. Crater> in primo Coruus et 20
Anguis <positus ad genu Virginis habet stellas X.>
Sub gemmis Procyon fulgenti sidere lucet] u. 433
<Hic PRIOR dicitur. qui oritur priusqnana MAIOR
23 Catast. p. 266, 16—25
1 erepit B || fonte anguem Merkelius fontem (fonte B)
aquam C || dicent Bl || 2 ebibisse quae fuerit in fontem aquam
scripsi ex Catast. excidisse quod fuerit in fontem aqua C excidisse
quod fuerit in fontem anguis Merkelius \\ 3 pro inter
homines (hominibus B) Merk. coni. in certo mense sed scholiasta
hac catasterismi uerba expressit t(L uev K6paKl ev xotc
dvOpijOuoic ein-duiov £6r)Kev kav6v ... || 4 (aristotiles P)
G. Rosii Aristotelis pseud. p. 338 sq. et p. 345 sq. || besteis B \\
5 idem P \\ phisicis C \\ 6 paenas P \\ 7 cetera P |] 8 in medio
om. B || coruo P \\ 9 accedere corr. in accendere B ]] 13 corui
in cauda I scripsi coruus iri cauda C\\ 14 stelt P || aciem B ||
t
claras B || pinnas B || 15 singulis P || unguis B || II addidi \\ 17
II om. B [] 18 in add. uulgo \\ 19 cauda B \\ 20 IIII P -UU- B \\
an in imo ? || 23 dicitur om. B || prius addidi \\
CAESARIS GERMANICI ARATEA 421
CANIS, qui ORIONIS CANIS dicitur eique tributum quod
studio uenandi est deditus, ob quod ursa ei proxime apparet
et aliae bestiae. habet stellas III. cuius prior est et
eidem paret ut CANIS MAIOR. ideo et PROCYON uocatur
5 quod ante maiorem oriatur. haec quae sunt [stellae] duodecim
signa Sol circulo, quarum f sola appellatur, in XII
mensibus *** quod et ipsae duodecim sint.y
Quique aliae stellae diuersa lege curantur
et proprio motu mundo contraria uolunt
10 curriculo exceduntque loco etuestigia mutant] u. 437 sq.
<De quinque stellis quas PLANETAS uocant ob adsiduos
earum motus ** * quinque deis adsignauerunt.> de
his hae non quae Heraclides Ponticus refert Prometheo
pulcherrimum fictum hominem. quem cum occulisset **
15 ****** et cupido et uitia. ut indicasset misit Mercurium
qui eum tamquam ad inmortalitatem uocaret, qui non ante
adnuit quam potione accepta caelo receptus honoratus.
<louis est stella Phaenon, secundus Phaethon , qui cognominatus
dicitur ab Solis filio)> Phaethonte qui post fulminis
20 ictum caelo receptus. hanc stellam quidam Saturni dicunt.
<tertium sidus Martis, qui Pyrois uocatur.> nam
propier maximum ignem caloremque putatur iuxta Vene-
11 Catast. p. 267, 1—14
2 studium B || est scripsi et C || ei proxime apparet scripsi
et proxima paret C || 3 aliae bestia B alia bestia P correxit
Schaub. || priorem et B || 4 pares C \\ prochyon C \\ 5 maiorem
oriatur scripsi maiorem oria C \\ stellae om. P || XII scripsi ab
b ob BP || 6 signa sol scripsi signorum C || circula Pl || an qui
ZiubidKOc appellatur ? || 7 uidelur eoccidisse percurrit || ipse XII
P|| 11 quae C quod correxi \\ 12 lacunam indicaui: in Cat. idem
fecit Heynius || deis scripsi dies C || 13 an Eratosthenes pro hae
non scribendum? \\ 14 factum ante corr. B || 15 excidere poterant
Iuppiter uirginem fingi iussit quae hominibus afferret
thecam in qua inerant || uitia scripsi uitio C \\ 17 annuit P \\
18 stelt B II phenon C \\ secundum P || ph&ton P phethon
B || cognominatur P \\ 19 phethone B phetone P || qui addidi \\
fluminis P || 21 sydus P || pirois P \\ nam propter maximum
scripsi nomnaximum P non maximum B || 22 caloremque
scripsi colori qui B colorique P ||
422 SCHOLIA IN CAES. GERM. AKATEA
rem situs. hac ex causa petisse, quod Venerem ipse [Vulcanus]
haberet uxorem, missi de sideribus ei esset iunctus.
Pyrois dicitur a suo feruore et celeritate. <quartum sidus
Veneris, Phosphoros colore aureo, maior omnibus sideribus.
quemHesperum etPhosphorum esse dicunt.> est au- 5
tem pes f et caput. ob amorem ex f apice rapuit et cum eo
concubuit. ex hoc caelo honoratus ex utrisque eius partibus
PHOSPHORVS et HESPERVS uocatur. <quintum sidusMERCVRIVS
(uocatur Stilbon) est quidem pusillum sed
clarum : Mercurio adtributum quod isprius constituit orbem 10
caeli et stellarum et horarum. Stilbo uocatur hac ex causa.
Ostenditur autem inter circulos caeli unus qui
Iacteus uocatur, quod albis nubibus [uocatur] denotetur
circuitus eius, quod Iuno lac effudisse dicitur cum audisset
Herculem filium suum non esse.> alii dicunt per Saturnum
factum cum *** [in] lapidem ei pro Ioue attulit
dicens hoc esse [et] quod peperisset, quem cum ob naturam
Saturnus non crederet eam peperisse, mamillis elatis
expressisse et ostendisse lactem iratam: effusum est
lacte: facta est circuli albi species. 20
12 Catast. p. 267, 15—23
1 ficus P || Vulcanns deleui ]I 2 pro missi requiritur ut II
3 phyrois deleta h B || quartus P\\ sydus P II 4 Cosphoros P ||
aureo scripsi auro P iro corr. in airo B || syderibus P || 5 Cosphorum
P || tale aliquid uidetur subesse est Aurorae et Cephali
filius. ob amorem Aphrodite rapuit aliter narrat Hyginus p.ill ||
6 pes om. P\\ capud B || apyceranuit et B || 7 honoratus caelo
B || eius scripsi eis B om. P ]] 8 phosphoros B Cosphoros P || sydus
P || uocatur stilboni uocatur quemP || 9 quidem pusillum
scripsi quem post illum C || 10 attributum P || his P|| 12 ostenditur
autem usque ad ftnem bis posita in C || circulos om. priore loco
C || 13 nibibus pr. I. P' || uocatur om. posteriore loco C |I 14 circulus
pr. I. B || lac addidi || effusisse pr. i. C |] dicaturi? (| circum
audisse pr. I. cun audisset post. I. B |] 15 suum filium utroque l.
B || per Saturnum post. l.C ope jsaturno pr.l.P opem saturno pr.
l.B\\ 16 in om. post. I. C || ei] post. I. orsoP oreB || 17 esse post.
I. P ea se post. I. B est pr. I. C || et om. post. I. C || quem cum
scripsi qui C [] ob pr. I. C or post. I. C || 18 iam perisse pr. I. P iam
peperisse pr. I. B [] elatus pr. I. C || 19 lactem iratam scripsi
lacte mirate C (mirata post. I. miratae pr. I. B) || 20 lacte facta
est om. P et pr. I. B \\ circulis pr. I. B \\
INDEX
RERVM ET NOMIMVM
A 59, 34. 60, 3.
A litterae pronuntiatio 63, 14
usus in fine vocabulorum
58, 17 sq.
transitus in alias
vocales 57, 33 sq.
coniunctio cum aliis
vocalibus 58,
15 sq. et 33 sq.
A littera nomina finita 70, 7
A terminatorum uerborum
personarum quantitas 73, 2
abacus 254, 1
abacus 254, 18
Abaeneria 217, 10
Abdera 224, 15
Abderitae senis alimma 30, 15
abdicatio filii 156, 3 sq.
abdicatiuum proloquium 124,
27. 127, 1
ab inter se collidentibus argumenta
189, 18
ab isdem litteris incipientia
uerba 171, 22
ablatiui pluralis pronominum
quantitas 72, 31
ablatiui pluralis quantitas 72,
11 sq.
ablatiui singularis quantitas
72, 1 sq.
ablatiui singularis pronominum
quantitas 72, 27
abollae 295, 28
absis 329, 19 et 25. 330, 3
absoluta qualitas 149, 4 species
89, 19 sq.
abusio 169, 17
Abydos 225, 3
Abyla 210, 14
Academia 140, 2
Acarnania 220, 14. 221, 11
accentus 65, 15 sq. 68, 10 sq.
accidens definitur 104, 20 sq.
158, 25
accusatiui pluralis pronominum
quantitas 72, 29
accusatiui pluralis quantitas
72, 14 sq.
accusatiui singularis pronominum
quantitas 72, 25
accusatiui singularis quantitas
71, 20
aceruus in syllogismis 98, 16
Achaia 220, 14. 222, 2
Acheron 221, 3
Acherusius specus 238, 9
Achillis insula 227, 18
Acone 238, 8
aconitum 238, 9
de actione qualitas 148, 24 sq.
Acroceraunii montes 220, 11
et 17
Acroceraunium promunturium
207, 11. 219, 22. 220, 9
Acrocorinthos 222, 7
Acta deorum 19, 12
Acte 222, 1
Actiacum litus 348, 20
actio 148, 24. 182, 15 sq.
Actium 221, 4
actiuum Grammaticae officium
56, 30
424 INDEX
actiuum uerbi genus 87, 15
acumen soni 350, 19. 354,
2 sq. 356, 23
acutus accentus 65, 24 sq.
angulus 247, 18.
ad aliquid argumenta 189, 16
adamas 22, 18
adclamatio 184, 27
addictus 145, 19
addubitatio 174, 20
Adiabene 239, 6
adiectio in rhetorica 191, 10
Adiris 229, 17
admissum 148, 7 sq.
admonitio 191, 13
Adon 48, 31
Adrastia 19, 5
adquisitus tonus 349, 17. 354,
lOsq. 358, 28. 361, 17 et 28
Adria urbs 224, 22
Adriaticum mare 215, 10
Adrumetus 231, 9
adsimile 157, 28
adsocium 98, 11
adstructio oratoris 151, 32.
154, 2. 157, 7
aduerbiorum in fine quantitas
73, 24 sq.
S. Aebutius 176, 10
Aegeum pelagus 207, 9. 221,
18. 225, 9
Aegialos 222, 3
Aegilios 217, 7
Aegipanes 233, 3
Aegipani 229, 25
Aegusa 219, 6
Aegyptia auis 47, 2
Aegyptii 39, 25. 44, 12. 301,
22. 346, 26
Aegyptiorum litterae 39, 22
commenta28, 17
rupes 99, 34
Aegyptium mare 234, 2
Aegyptus 44, 13. 200, 9. 232,
6 et 9. 233. 7 et 11
Aemonia 222, 15
Aeneas 58, 17. 213, 22
inter deos relatus 26,27
aenigma redimiculi Philologiae
40, 30 sq.
Aeoliae 219, 8
Aeolis 237, 2
Aeolius tropus 351, 20
Aeolus 219, 10
aequale rhythmicum genus
366, 8 sq. et 27 sq.
aequalia diastemata 357,
17 sq.
aequalitas 272, 22
aequicrurium trigonum 248, 11
aequidistantes 303, 28
aeqnilaterum trigonum 248,
8 et 16 sq. 254, 3
aequ noctialis circulus 304,
8 sq. 306, 18 sq.
aequinoctialis nox 325, 22
aequiuocum quid sit 107, 19 sq.
aequo 88, 19
aer 42, 20. aer 70, 22
- Iuno 21, 31 sq.
Aeschines 140, 19
Aesculapius 3, 1
Aesopus 189, 14
aestas 325, 8 et 15 sq.
aestimator 145, 21 et 30 sq.
151, 24
aestuarium 229, 15
aetates hominum quattuor
260, 3
Aeternitas 4, 6
aether Iuppiter 43, 2
Mineruae adtributus
16, 30 sq. 194, 15
aetheria Iuno 45, 31
aetherius fomes 194, 4
aetherii fulgores 302, 24
Aethiopes 233, 12
Aethiopia 209, 19. 233, 18.
243, 24
Aethiopicum mare 244, 25
Aethiopicus oceanus 208, 3
aethra 138, 3
aethrae circulus 194, 10
Aethusa 219, 5
Aetna 218, 20
Aetoli 221, 7
INDEX 425
Aetolia 220, 14. 221, 10 sq.
Afer 375 extr. adnot.
affectus in persuadendo quo
modo ab oratore adhibendi
sint 164, 27 sq.
Africa (regio proprie sic dicta)
230, 17.
Africa 210, 1 et 14 et 27.
214, 22. 218, 14. 219, 3.
229, 8 et 12 et- 21. 231,
11. 232, 8 et 13. 233, 6.
326, 1.
Africae mensura 244, 23 sq.
Africanus 254 13 adnot.
Africanus uid. Scipio
Africum mare 217, 12
Aganippe 222, 13
Agathyrsi 227, 21
aggerat 61, 29
aggestiones 46, 15
agoge musica 360, 2 sq.
rhythmica 364, 12
Agrippa 212, 15 et 17. 213, 7
Agrypnia 30, 27. 41, 23
Agyllina 215, 5
ai et ae in daliuo 65, 10
Aiax 58, 16. 156, 23
aientia 102,21. 118,13. 120,
9. 122, 30.
AL litteris finita nomina 70, 11
Alani 227, 14
Alexander Magnus 201, 1.
209, 9. 223,5. 234,3. 239,
17 et 22. 240, 23. 242, 20.
347, 9
Alexandrea 232, 8. 234, 3.
245, 1
Alexandrea Sogdianorum 239,
23
Alexandria 200, 14. 201, 14.
208, 4. 310, 4. 348, 8
aliena rebus uerba adduntur
108, 3 sq.
aliena uerba 167, 27 sq.
allegoria 169, 1
aloga diastemata 357, 11
alogi numeri 373, 1 pedes
365, 24
Alpes 207, 12. 213, 6 el 9 et
17. 214, 4 et 17. 215, 4
el 8
t Alpianus 201, 4
Altarium 312, 4 et 9
alternatae litterae 50, 21
aliicinari 167, 19
AM terminatarum uerborum
personarum quantitas 73, 11
Amaxobii 227, 14
Amazones 228, 16. 347, 7
Amazonica pelta 214, 15
ambages 162, 11
ambigua 162, 2
ambifarium f nital 47, 22
ambo 76, 28
Ambracius sinus 221, 1 et 6
amissio 189, 18
Ammon 48,31. cf. etiam Hammon
Ammonis oraculum 231, 21
Amnes 138, 8
amnes caelitus defluentes 7,
3 sq.
amor geminus 41, 21
Ampbiaraus 44, 24 sq.
amphibolia 152, 2 sq.
Amphion 339, 2 et 16
amphimacer 172, 7
Ampsaga 230,10eU3. 231,12
AN littera finita nomina 70, 16
anacamptos modulatio 360,
5 sq.
anacephalaeosis 192, 9 sq.
anadiplosis 178, 26
analogia 75, 11 sq,
analogiae numerorum 265, 3 sq.
analogicus numerus 260, 21
anapaestus 172, 8 et 17. 368,
iell9sq.S69, 18
dird iueiZovoc 369, 3
dir' £Xdccovoc 369, 4
Anaxagoras 199, 23
Andromeda 234, 9. 306, 13.
309, 26. 311, 15e<20. 312,
8 et 10
angelicus populus 51, 16
Angelus 43, 20
f
426 INDEX
angulus planus 247, 10 sq.
directilineus 247, 18. directus
247, 16. bbtusus247,
18. acutus 247, 18
anguli 250, 25 sq.
Anima Entelechiae iilia 4, 2
animae partes tres 259, 21.
simulacrum 41, 9
animae puriores uti maneant
43, 45 sq.
beatorum ueterum
51, 16 sq.
fontibus emanantes
346, 12
animalia musica adducuntur
339, 6 sq.
animantium diuisiones 104,
1 sq. 260, 17
animi conceptiones communes
253, 26
Anio 76, 25
annus lunaris 321, 20 sq.
solaris 324, 5 sq.
magnus 322, 21
anomala 96, 6 sq.
an sit 144, 7
Antaeus 229, 13 et 11.
Antandrus 225, 8. 226, 8
antarcticae terrae 200, 12
antarcticus circulus 304,
14 sq. 707, 5 sq.
ab antecedentibus argumenta
157, 20. 161, 7 sq.
Antenor 216, 10
ante rem argumenta 189, isq.
f antezeugmenon 180, 16
Anthropophagi 227, 21. 240,8
anthypophora 192, 8
antiae 47, 21
Antianum mare 217, 9
Antianus ager 217, 9
anticategoria 155, 17
Antilibanus 235, 14
Antiochia 235, 17. 238, 21
Antiochus 209, 3. 239, 18
Antipater uid Caelius
antipodes 204, 16 sq. 325, 16
Antipolis 216, 25
antisagoge 175, 12
antisigma 61, 2
antistes nictans 2, 2
antistitium 39, 2. 333, 21
antistrophe 179, 12
antithesis 367, 25
antitheton 177, 13
Antonius 156, 30
Aones 346, 26
Aonidum uertex 33, 2
apamia 237, 3
Apelles 196, 24
apex 98, 19
Aphrodisia 242, 2
Aphrodite 4, 20
Apis 232, 6
apocatastasis 264, 26
apocatastaticus numerus pentas
260, 11
apodictica fides 157, 1. schemata
249, 19 sq. cognitio
in geometria 246, 7
apodictici tropi 250, 14
Apollinis oraculum Delphicum
221,15. portus 221,12.
promunturium 230, 18
Apollo cf. Phoebus Delius
Pythius Auricomus Sagittarius
Vulnificus Clarius
Lauripotens 5, 8. 6, 26.
10, 19. 11, 2. 12, 12. 17,
12. 141, 1. 221, 4. 237, 5
Apollo Clarius 237, 11
Didymaeus 240, 3.
Musagetes 14, 16
pestis auctor 9, 5
auricomus 6, 29
eius cognomina 6,
31 sq.
uaticinia 5, 16
aues 334, 7
certamen cum Marsya
237, 4
ei coruus sacer 140,
29 sq. 334, 7
ei copulata Mantice
4, 1
Apollineus axis 11, 27
INDEX 427
Apollonia 231, 24
Apollonia Palaestinae 235, 4
apologi (argumenta) 189, 14
apologus Aesopi 189, 14
apostrophe 174, 17
apotheosis 40, 13
appetitus mortis 224, 3
Appius Claudius 64, 4
appulsus melicus 6, 15
aprugnus 49, 23
Apronius 180, 11
Apuli 214, 13
(Apulia 214, 11 sq.)
(aqua rerum principium 51,22)
in lustratione 41, 9
Aquarii cratere fluens
310, 1
Aquarius 306, 30. 310, 2.
312, 5. 313, 9.
Aquila 306, 25. 308, 2. 309,
27. 311, 8. 312, 4
Aquili 45, 13
aquilo 228, 1. 309, 21
aquilonia signa 309, 21 sq.
Aquitania 228, 19
AE litteris finita nomina 70,
19
Ara 310, 1
arae Herculis Liberi Alexandri
M. 239, 24. 241, 1
Arabia 200, 17. 201, 2. 209,
14 et 16, 234, 8 et 14 sq.
234, 21. 235, 3
Arabici halatus 52, 8
Arabicus sinus 209, 7 et 10.
242, 1
Aracynthus 221, 11
aratri curui puer 48, 30
arbor nauis 47, 30
arca 58, 1
Arcadia 44, 18. 343, 16
Arcadica ratio 142, 8
Arcadicum sapere 195, 30
Arcadicus 142, 8
Arcas 4, 32. 11, 15. 245, 22
Arcesilas 51, 27
Archimedea manus 198, 7
Archimedes 51, 21. 198, 18.
318, 4
eius sphaeral98,
7
Architectonica 332, 32
archiuum superum 19, 10
in arcibus templa Mineruae
195, 3
arcticus circulus 304,4. 305,24
Arctoa conuersio 200, 8
lumina 204, 15
Arctophylax 307, 20.
Arcturus 200, 20. 309, 23.
310, 20
arcula 58, 1
arcus Dictynnae 46, 12
Ardea 215, 22
Arethusa 222, 13
Argaeus mons 239, 3
Argiletum 68, 16
Argiona Iani uxor 3, 4
Argo 307, 1. 308, 4. 309,
29. 311, 14. 312, 3
Argolis 220, 15
argumenta 156, 32. 157, 8 sq.
158, 33 sq. 188, 23 sq.
argumentatio 188, 22. 166, 14.
184, 4
argumentum 185, 17
a nota uel etymologia
159,14
apartel58,28«9.
a maiore adminus
159, 3
a scripto 163,
9 sq.
ab auctoritate
163, 13 sq.
Argyrea 241, 15
Ariadne 309, 24. 311, 2 et 22
Aries 305, 3. 306, 19 et 21
e*26. 307, 16 et 28. 312, 9.
313, 14. 324, 15 sq. 325, 14.
Arimaspi 227, 22
Arimphaei 228, 13
Arinis uxor 155, 26
Arion 339, 2
Arionia chelys 339, 22
428
1
INDEX
Aristoteles 51, 24. 258, 14.
98, 13. 101, 14
Aristotelicus 101, 14
Aristoxenus 51, 20. 346, 21
Arithmetica 16, 22. 246, 6 et
12. 254, 14 adnot. 254, 15.
257,1. 296,4 adnot. 364,18
arma eloquentiae 138, 23
armata Minerua 194, 3
Armenia 201, 6. 227, 16. 234,
20. 236, 22.
Armeniae ambae 238, 18.
portae 236, 13
Armenia maior 238, 22 sq.
Armipotens 255, 4
aroma 31, 25. 41, 4. 42, 3.
52, 6
Arpi 216, 10.
arradere 196, 19
arrhythma tempora 365, 5
arrhythmon 364, 10
arrigere aures 171, 16 .
Arsia 220, 7
Arsinoe 232, 3. 234, 12. Cyrenaicae
231, 23
Arsinoita 233, 22
arsis 364, 4. 365, 17. 367, 1
Artabrum promunturium 206,
19
Artemidorus 206, 15 em. 207,
14. 208, 10. 234, 1
Artes 39, 28
a Mercurio inuentae
14, 30
Mineruae curae 194, 21
e Graecia Romam migrarunt
195, 11
artia diastemata 357, 15
articuli 59, 15. 61, 22 et 31.
62, 25
uerborum 118, 1
quaestionum 187, 30
artificialia argumenta 189,
2 sq.
artificiosa dispositio 166, Hsq.
as 82, 3 sq.
AS litteris finita nomina 70,
25
ascensus figura 180, 3
Asclepiades medicus 347, 19
et 27
Asia 210, 1 et 26. 225, 1 et
3 et 5. 226, 16. 228, 13.
233, 7. 237, 18. 238, 19
Asiae longitudo 239, 5
mensura 244, 24 sq.
Asia (minor) 236, 19
Asiatica iuris dictio 236, 6
Asiaticum mare 236, 18
asomatus profatus 54, 17
asperae 170, 12 sq.
aspiratio 62, 4
assecutor 338, 18
assertio 33, 30. 48, 8. 149, 1.
56, 21. 185, 15. 200, 1
assertum 149, 3. 201, 21.
202, 15. 203, 13
assimile uid. adsimile
associus uid. adsocium
assultus Cupidinis 297, 19
assumptio 133, 7 sq.
assumptiua qualitas 149, 5
eius partes 149,
12 sq.
Assyria 234, 21. 243, 15
Assyrii 239, 6
astra 303, 25
Astraea 301, 3
Astraeus 303, 25
astrificus peplus 197, 27
astriger thalamus 332, 11
astrigera sedes 299, 17
astrigeri dei 25, 1
astrigerum caelum 49, 5.
296, 2
astriloqua puella 300, 5
astriluci diui 332, 17
astrisonus 341, 4
astrites gemma 22, 5
Astrologia 296, 4 adnot.
astronomi officium 57, 3
Astronomia 197, 2. 331 adnot.
Asturum conuentus 212, 11
Astypalaea 207, 2
asymmetri lineae 251, 23
INDEX 429
Athanasia 39, 5 et 23. 40,
11. 41, 5 et 24
Athenae 99, 10. 101, 21.
139, 14 et 34. 140, 8. 222,
10 et 12. 301, 25
Athos 223, 16
Atlantes 232, 17
Atlantiades 15, 26. 255, 15.
332, 24
Atlanticum litus 228, 19
.mare 232, 9
profundum 210, 2
Atlanticus oceanus 211, 8 et
23. 229, 8
Atlantides 47, 13
Atlas 229, 16
atomos42, 18. 51,22. 364, 16
(atramentum) 55, 16
Atropos 19, 8
Attagenus sinus 240, 12
attentus auditor 184, 7
Attica 54, 30. 100, 1 et 29.
222, 11. 225, 23. 226, 3.
Atticae creagrae 374, 13
Attice 220, 15. 222, 7
Attici 44, 14
Atticissare 198, 25
Attis 48, 30
Attius 67, 28
Auchetae 227, 19
ah auctoritate argumentum
163, 13 sq.
audacter 97, 9
auditores 182,17. 184, 2 sq.
auditorum genera 145, 15 sq.
Aues 231, 10
aues augurales 4, 12. 12. 4
Augilae 232, 23
augurales alites 12, 4
augurata omina 43, 7
Augustus 208, 22.
aulica dulcedo 338, 7
suauitas 348, 1
Aulis 226, 6
Aulocrene 237, 5
Aulus itid. Hirtius
aurata uox 139, 29
aurata arena 211, 19
auratus amnis (Sol) 7, 11
auri ilamma 198, 1
aurigo 7, 27
auricomus Apollo 6, 29
Aurora 31, 28. 52, 26. 337, 5
Ausoniae scholae 101, 16
Ausonium mare 219, 15
Ausonius = Latinus 101, 16
auspicia 26, 18. 61, 15. 200,
17. 307, 16
australis circulus 304, 14.
309, 5 et 7
austrina signa 309, 19
Autoclus 216, 3
Autumnus 22, 16
axioma scholicum 98, 9
axis caeli uel mundi 50, 11.
228, 2. 263, 19. 303, 8
azoni dei 18, 26
B littera 60, 18
Babylonia 234, 18. 236, 1.
243, 14 sq.
Bacchici soni 371, 22
bacchii unde dicti 371, 22.
bacchius 372, 23
ab iambo 370, 12.
371, 2
a trochaeo 370, 10
et 19-
duplex a trochaeo
371, 7
duplex ab iambo
371, 9
medius 371, 1 .
Bacchus 298, 22. 371, 23
* Hymenaeipaterl,13
Bactra 239, 21
Baetica 211, 9 el 16. 212,
2. 229, 9
Baetis 326, 3
Bagrada 231, 2
balantes 345, 4
Balarides 218, 1
Baleares 216, 19
barbarica loca 226, 13
barbaricae formae 97, 18
barbiton 340, 19
multiforme 342, 7.
430 INDEX
Barbyta 242, 6
t bardi 224; 3
Bargilus 235, 15
beatorum animae 51, 17
Bebrycia 238, 2
bello praeest Minerua 194, 14
Belus Iuppiter 243, 20
bene 97, 6
Beneuentum 216, 10
Beotia 220, 15 ef. Boetia
Berenice 231, 23
Berenices crinis 200, 10
Bessi 224, 5
bibliothecalis copia 40, 9
bilanx libra 47, 50
binarius numerus 259, 24 sq.
bipedale 109, 27. 113, 29
bipedia 104, 14
birrus 107, 25
Ms 73, 25
bis ex omnibus 357, 7 et 27
bis diapason diastema 357,
27 sq.
Bithynia 237, 19. 238, 3
Bithynus 238, 3
Blascorum insula 216, 22
Blemmyae 233, 1
Boetia 221,16. 225,21. 226,3
Boeotia uid. Beotia 220, 15
Boetiae 222, 12
bonitas uocis 182, 23 sq.
Bootes 27, 10. 299, 22. 307,
21. 309, 23. 311, ietSet
17. 312, 12
Boreas 214, 11
Borysthenes 227, 18 et 20
Bosphorus 238, 7
Bosporos 226, 23
Bosporus 227, 4 sq.
Bostar 155, 26
Bracarum conuentus 212, 11
Bracata Gallia 213, 5
bratteae auri 340, 6
bratteatae comae 22, 20
breues syllabas continuare
vetitum 171, 25
Brittania 200, 28. 201, 15.
228, 20. 326, 8
Bromiales 297, 14
Bromius 100, 8. 137, 13
332, 23
brumalis circulus 304, 12 sq.
306, 27 sq.
brumalis dies 314, 1 sq.
nox 314, 3 sq.
Brundisium 207, 11
Bruttium 214, 1 e( 9
Bulla regia 230, 16
Buthrotum 221', 1.
Byblius Adon 48, 31
byssus 31, 16
Bysacium 231, 6
Byzantium 224, 19
C lillera 59, 31. 60, 31
C terminatarnm uerbi personarum
quantitas 73, 21
caballus Gorgoneus 33, 1
C terminata nomina 71, 13
cacemphaton 171, 14
cacumina = accentus 68, 14
(Cadmus 26, 27)
caduceus (5, 12. 36, 34)
A. Caecina 176, 9
Caeciniana 176 7
Caeculus 216, 8
Caelius 155, 22
Caelius 165, 24
Caelius Antipater 209, 17
Caelulum 310, 1
Caesar 146, 2, 155. 12. 160,
7 et 9. 174, 15
Caesaraugustanus conuentus
212, 11
Caesarea 230, 8 et 11
Caesarea (Mazaca) 239, 2
Caesariensis Mauretania 229,
10
caesum in oratione 176, 15
calami 346, 25. 347, 8
calcei Iouis 19, 28
Iunonis 20, 15
Solis 22, 27
ex papyro 31, 23
Caleon 221, 13
caligosus 296, 12
Calidonia silua 229, 1
INDEX 431
Calliope 1, 17. 12, 24. 32,
31. 40, 1. 58, 28. 332, 4
Calirrhoe 222, 11. 235, 10
Callode 218, 2
Calpe 210, 14
Calydon 221, 8
calymma 20, 1
Camarina 219, 3
Camena 1, 3. 33, 4. 53, 7.
54, 23. 343, 7
camera 197, 12
Campania 201, 5. 213, 28.
215, 15
Campasantes 232, 23
Canaria 244, 11
Canccr 22, 8. 305, 5. 307,
29. 308, 6. 311, 1. 312,
20. 315, 6. 324, 11. 325,
7 et 10 et 15 et 17 et 23.
327, 10. 330, 4
candicare 256, 18
canicnla 307, 1. 309, 28.
311, 6 et 10 et 13 et 26
cannulae 55, 6
Canopicum ostium 232, 11.
233, 16. 234, 4.
Canopus urbs 232, 11
Canopus 200, 10 et 14. 205,
22. 232, 11. 233,8. 241,
28. 299, 24. 310, 3
cantica 348, 13
cantilena 362, 14 sq. perfecta
364, 2
Capella 27, 6. 53, 5. 193,
24 adnot. 98, 3 adnot. 254,
13 adnot. 29G,iadnot. 298,
30. 374, 23 extr. adnot.
caperatus 167, 20
Capharens promuntnrium 226,
1
Capotes 235, 20
Cappadocia 207, 9. 238, 17
et 23. 239, 5
Capra 309, 13. 312, 2
Capraria 216, 20. 217, 7.
244, 10
Capreae 217, 12
Capricornus 306, 28 sq. 308,
3. 312, 1 et 22 sq. 313, 8.
315, 7. 325, 13 et 17. 327,
10. 329, 26
caprigenum tergus 55, 8
capsae 174, 6
captentulae 136, 27
Capua 214, 18.
Caralis 207, 4
Caralitanum promunturium
217, 23
Carambis 208, 6. 238, 13
carbasina uolumina 39, 19
Carbyle 242, 5
Caria 237, 1 et 9 et 15
Carmania 242, 23. 243, 1
Carmentis 44, 18
Carneades 98, 17
caro 76, 24
Carpathium mare 207, 3.
236, 18
Carpi 231, 4
Cartenna 230, 7
Carthaginensis375ea;<r. adnot.
Carthaginensis conuentus212,
10
Carthaginiensis 354, 13 adnot.
Carthago 231, 3 et 16. 232,
10. 326, 1
Carthago noua 211, 13. 212,
17. 216, 19
Carystos 226, 7
Casius mons 235, 18
Caspiae Portae 236, 13 .
Caspium mare 209, 2. 228,
16. 239, 7. 240, 6
Cassandra 169, 27
Cassiepea 308, 20. 309, 25.
311, 21.
Castalius fons 221, 16
Castor 81, 14
Castores 51,3. (23,21) 51,13
Castoris 81, 14
castratus 168, 15
Castulo 212, 6 et 19
Catabathmon 232, 4
catachresis 169, 16
Catamitus 103, 13
432 INDEX
categoriae Aristotelis 98, 12.
decem 102, 1 sq. 109, 17 sq.
Catilina 70, 8. 162, 22. 165,
27. 176. 21
Catillus 215, 5
Catina 218, 22
Cato 146, 1. 155, 11. 181, 2.
231 2
Catullus 56, 22
Caucasei montes 239, 7
Caucasius Taurus 243, 11.
Caucasus 236, 13
a causa argumenta 189, 5
causae natura 155, 14 sq.
ductus 155, 28 sq.
causarum genera 145, 21 sq.
153, 19
causatio 150, 28. 153, 19
causatiua uis 258, 11
causatiuum litis 156, 21 sq.
a causis argumenta 157, 22.
161, 27 sq.
cauilla 137, 1
Caycus 237, 17
cautio 347, 27
Cecaumenae 8, 25
Cecropiae cathedrae 295, 26
Cecropidae 137, 12. 332, 14
Cecropius 295, 25
Cecrops 100, 29
Cedro perlita papyrus 39, 19
Celaene 237, 3
Celeritas filia Solis 18, 8
Centaurus 307, 2 et 23 et 25.
309, 16 et 29. 311, 18 et 24.
312 1 et 5 et 7 et 9
centrale circuli 249, 9
centron mundi 302, 21
tellus mundi 317, 2
centrum 253, 19
Cepheus 306, 3. 309, 25.
311, 16 et 20 et 27. 310,21
cera 181, 27
fago illita 55, 16
Ceras chryseon 224, 19
Cerauniorum lumen 20, 6
ceraunos 22, 6
Ceres 17,11. 18,6. 24,5. 71,5
Ceraunius Caucasus 236, 15
cernentia 118, 12 sq.
cerritus 167, 19
certamina gallorum 47, 8
cerua Lunae sacra 46, 16
cerui fistulis capiuntur 348, 7
Ceteus 311, 16
Cethegus 66, 24
Cetus 306, 30. 307, 26. 309,
29. 312, 13 et 15
Chalcida 226, 6
Chaldaea 236, 2
gens 243, 14
miracula 41, 8
Chaones 220, 18
Chaonia 220, 19
chaos 341, 29
charis 331, 13
charites 38, 24
Charybdis 168, 24. 215, 13
Chelae 310, 10
chelys 14, 33. 340, 19. 342, 4
Arionia 339, 22
Iouis enneaphthongos
19, 22
Latoia 53, 4
Pindarea 33, 5
Cherronesus 225, 4. 226, 12
Chimaera 236, 16
chirographum 163, 10
chius 208, 5. 225, 7
chlamys 3, 16. 374, 19
chordaeistae 346, 29
chordae 359, 12
chorii 373, 1
chroma modulandi genus 459,
16 sq. 362, 9
chromatica diastemata 357, 15
chromatice 349, 9. 363, 2
chromaticus tropus 354, 19 et
23. 359, 16 sq. 363, 2
Chrysea 241, 15
Chrysippus 98, 16
Cicero 106, 3. 140, 3. 141, 28.
142, 26. 148, 24. 155, 11.
159,16. 165,26. 167,4e<22.
174, 18. 175, 9e<14. 177, 15.
180,3. 183,16. 187,28.188,16
INDEX 433
Cicones 224, 7 240, 15
cicuta 345, 2. 343, 16
geminata 340, 3
Cilicia 234, 21. 236, 3 et 4.
238, 20.
Cimbricum promunturium 208,
24
Cimmerii 228, 16
Cimmerium latus 227, 5
Cimmerius lacus 227,3. 238,14
cinnama 326, 26
Cinxia Iuno 42, 10
circa rem argumenta 189, 11
et 15
Circeia habitatio 215, 16
circi organici 33, 19
circuitus terrae 205, 26 sq.
circuli mundi 303, 6 sq.
planetarum 317 sq.
eorumspatiauelintercapedines
49, 30. 302,
18. 308, 25 sq.
Solis 324, 9 sq.
circulorum caelestium interstitia
308, 25 sq.
circulus 247, 20
circulus integer 249, 7 sq.
circumstans modulatio 360,
6 sq.
circumferentia 249, 8 sq. et 16
per septem circumstantias argumenta
189, 7
cirrati 97, 26
Cirrha 33, 3. 221, 13
Cirrhaei recessus 6, 4
Cirta 230, 15
cithara 346,24. 347,5. 348,2e<9
Clarius 9, 4. 13, 11. 14, 22.
98, 3. 237, 11
Claudius imperator 61, 2
Appius 64, 4
clauis 83, 17
clausulae 171, 10 sq.
quos pedes admiltan t
172, 1 sq.
Cleonaei rictus 23, 25
clepsydrae 314, 7 sq. 318,
25 sq.
MABTIANUS CAFELLA
cliens 185, 4
climata 318, 13 sq.
octo 325, 29 sq.
caeli quattuor 29,12
climax 180, 3
Clio 12, 24. 34, 7
Clodianae insidiae 149, 9
Clodius 144, 3. 147, 21. 148,
23. 149, 15. 175, 11
Clotho 19, 8
Cluentius 166, 29 et 31. 174,22
Cluniensis conuentus 212, 11
Clypea 231, 4
Cnidus 61, 22. 208, 4
Coene 219, 5
coereitio 216, 14
Colchica fiducia 30, 17
colon 176, 12 et 28
Colophon 237, 11
color 247, 7. 359, 18
orationis 156, 18
colorahilis tropus 354, 20 sq.
colorare uoeem 183, 2
Colubraria 216, 19
Columbaria 217, 8
coluri circuli caelestes 304,
19 sq. 307, 12 sq.
comma 172, 24
Commagene 234, 20. 238, 18
comminuere caput 24, 15
commotio auditorum quot
modis fiat 164, 27 sq.
commune genus uerbi 87 20 sq.
communio nominis 179, 24.
communis syllaba 69, 9 sq.
comoedia 189, 13
comparatio 149, 29 sq. (= compensatio)
a comparatione argumenta
157, 22. 162, 11 sq.
comparatiua qualitas 147,
28 sq.
compensatio == comparatio
149, 29 sq.
(complexio 179, 17)
complexiua coniunctio 67, 26
composita spatia 357, 8
28
434 INDEX
compositi inter se numeri
282, 20 sq.
compositi per se uumeri 268,
9 sq. inter se 268, 10 sq.
compositionis praecepta 169,
22 sq.
compositiua qualitas 356, 1
concentus (sphaerarum) 6, 25
conceptio 181, 7
conceptiones animi communes
253, 26
conceptus 139, 23
concessio 149, 13. 187, 8
191, 11
conchae 337, 11. 343, 8
conciliatio 157, 2
conciliatio animorum quot
fiat modis 164, 1 sq.
(conclusio 129, 15 sq.)
per confessionem propositio
187, 9 sq.
Concordia 41, 32. 258, 18
condicionalis syllogismus 102,
26. 132, 29 sq.
conditores urbium 215, 21 sq.
confinis conclusio 129, 11.
250, 23
coufirmatio 183, 30. 188, 24
conflictus 147, 11. 152, 24.
153, 30
conexio fig. 179, 17
coniectura 144, 7. 147, 18
coniecturalis uirga 4, 12
coniugata uid. a coniugatis
a eoniugatione argumenta
189, 22
coniugatio uerborum 87, 14
coniugationes tres 88, 3 sq.
coniugationum indeclinando
formaetrigintasex88, 22 sq.
coniugatio prima 89, 9 sq.
secunda 90, 17 sq.
tertia correpta 91,
18 sq.
tertia producta 92,
8 sq.
a coniugatis argumenta 157,
20. 159, 20. 189, 23
coniugia sacra 2, 12
coniuuctarum tertia 350, 5
coniunctarum extenta 350, 6
ultima 350, 7
a coniunctis argumenta 157,
20. 161, 2 sq. 189, 20.
190, 2 J
coniunctionum quantitas 74,
19 sq.
conp cett. uid. comp
conquestio 192, 22
Consentes dei 17, 22
a consequentibus argumenta
157, 20. 161, 11 sq. 189, 20
consili 78, 27
consistoriumlouis 19,4. 24,18
consonantes litterae 57, 25.
59, 50
constitutiones 143, 31
constitutiones (= status principales)
153, 18 sq.,
consul 159, 16
consulares Komulei 196, 13
a consummatione argumenta
189, 11
Consura 219, 5
Consus 18, 16
contentio 183, 22
continua quantitas 113, 20
uox 353, 5
contradictor 151, 5
contraria 118, 8 sq.
contrariae leges 152, 20
a contrario argumenta 157,
20. 160, 21 sq. 189, 15
controuersia definitiua 148, 6
controversiae deliberatiui et
demonstratiui generis 153,
21 sq.
conuenientia diastemata 357,
14
conuersio districta in aliquem
174, 17. 179, 12
in dialectica 116,
12. 124, 30
rhetorica 174, 17.
179, 12
musica 364,3 1
INDEX 435
compositi per se numeri 280,
20 sq.
conuenientia 357, 22
conuentus iuridici 212, 3 et 10
conus 253, 8 et 13
copiose ornatequedicere 167,8
copulae 367, 15
copulatio fig. 178, 15
per copulam 371, 12
Cora 215, 4
corax 140, 25
Coraxicus Caucasus 236, 15
Corcyra 207, 11. 225, 10
cordacistae 346, 29
Cordubensis conuentus 212,4
Corinthus 221, 24
Corneliae 160, 11
Cornelius 144, 8. 166, 20.
174, 23. 209, 15 et 19
cornibus 77, 17
corniculata Luna 262, 18
cornu = cornui 77, 13
cornubus 77, 15
cornuis 77, 21
Corona 310, 25. 311, 2 et 1
et 17 et 22
corporatio 259, 4
Corsica 214, 24. 216, 25 sq.
217, 13
cortina 334, 6
Coruinus 141, 3
Coruus 306, 23. 309,28. 334,7
Cous'208, 5
crassitudo numerorum 270,
25 sq.
Crataeis 215, 12
Crater 306, 23. 309, 27. 311,
13. 312, 7
creagrae Atticae 374, 12
crepidae 5, 30. 197, 6
crepitacula4,24. 340,9. 348,11
Creta 225, 12 et 15
Cretensis Thales 348, 2
Cretes 225, 15. 347, 5
creticus 372, 14. 373, 15
crinalis spicus 337, 13
criniti sapientes 338, 23
crispa inflexio 168, 8
cristae cum aprugnis dentibus
49, 23
tergeminae 194, 13
critici 56, 29
crocodilus 47, 30
crocus 4, 10. 237, 9 337, 10
Croesiae gazae 196, 6
Crotona 220, 1
crystallus 22, 18
C S littera a Claudio inuenta
61, 2
Ctesiphon 243, 22
cubi 266, 7 et 14
cubitalis mensura 301, 9
cubus 253, 9 et 13, 263, 20.
264, 1 et 3 et 9 sq.
culleus 153, 1
Cumae 44, 23. 180, 15
Cumaea Sibylla 44, 20
Cumanum antrum 5, 22
cumulus 331, 17
cunabula 198, 16
Cuniculariae 217, 14
Cupido 5, 3. 41, 33. 297,
20. 299, 5. 337, 13. 338,
18. 343, 24
cupressus Siluani 138, 12
Curetes 225, 15
Curetis 225, 16
curiales Iouis 26, 30
curiae 140, 5
Curiatius 65, 27
Curitis Iuuo 42, 16
cursor Mercurius 11, 27
cursu ueloces TrAgodytae
244, 1
cursus astrorum 27,5. 32,25.
48, 15. 301, 11
Curubis 231, 5
Cybebe 264, 11
Cybele [3, 3]
Cybeleia tympana 46, 12
Cyclades 226, 8
Cyclops 69, 11 sq.
cyclicae disciplinae 374, 17
cycni Hyperborei 348, 9
cycnus 334, 7
Cycnus 311, 11 et 15. 312, 4
28*
436
INDEX
Cygnus306,12. 308,1. 309,25
cylindrus 253, 8 et 13
cylindrus gemmans 198, 29
Cyllenides 336, 10
Cyllenius 3, 8. 4, 29. 5, 1.
6, 24 el 33. 8, 13. 11, 1.
12, 24. 13, 6. 14, 19 et
23 et 26. 15, 24. 16, 9 et
27. 18, 12 et 26. 28, 2 sq.
29, 11. 46, 17 sq. 51, 12 sq.
52, 19. 54, 29. 100, 5.
141, 4. 193, 3. 198, 23.
245, 27. 255, 2. 260, 4.
296, 16. 302, 8. 63, 5
Cynos sema 225, 5
Cynthia 341, 17
Cypris 1, 11. 3, 18. 14, 24.
198, 2. 338, 17
Cypros 236, 4
Cyprus 207, 2
Cyrenaica 244, 24
Cyrenaica regio 231, 21
Cyrene 231, 22 el 24. 325, 31
Cyrnos 217, 1
Cythere 343, 6
Cytherea 245, 20
Cythorus 238, 15
D litterae pronuntiatio 63, 19
Daci 227, 13
dactylica 366, 7 sq.
dactylicum genus 368, 1
dactylicus 369, 3
per iambum 373,10
in bacchio incidens
extrochaeo
373, 11
per bacchium ex
iambo 373, 12
per chorium 373,
13 sq.
dactylus 172, 8. 368,3. 369,16
Daedalus 196, 25. 215, 4
Daniascene 234, 17
Damon 347, 22
Danae 215, 22
Danuuius 227, 11
Dardani 223, 12
Dardanus 215, 4
Darius 226, 24
datiui pluralis pronominum
quantitas 72, 31
pluralis quantitas 72,
10 sq.
singularis pronominum
quantitas 72, 23 sq.
singularis quantitas71,
18
decani 50, 6
Decapolis 235, 12
decas 264, 21 sq. 265, 24.
266, 9 el 10 et 13.
declaratiua pars sententiae
102, 14. 123, 21. 135, 25 sq.
declinatio nominum 75, 2b sq.
uocahulorum (h. e.
translata significalio)
167, 28 sq.
decreta publica ad lyram recitata
347, 16
decussare 51, 5. 304, 27
dedicatiua pars sententiae
124, 26 sq.
deducti numeri 372, 16
defectiua 88, 23
defectus Lunae 323, 2 sq.
Solis 318, 9 sq.
definitio 247, 19. definitur
105, 8
a definitione argumenta 189, 9
definitiua controuersia 148, 6
deformatio 175, 7
dei 42, 27 sq. (cf. deorum)
aerii clt. 301, 2.
c= astra 36, 9. 301, 19
azoni 18, 26
duodecim 17, 8. 342, 18
fatales 300, 27
minores (45, 24. 138, 8.
257,6. 301,2. 338,23)
nouensides 17, 27
publici 18, 23
ruricolae ctt. 332, 16
septem residui 17, 13
tellustres 257, 6
tres 50, 25
num fato regantur 13, 28
INDEX 437
deieratio Pythagorae 29, 13
Deiotarus 164, 6
Deliaca cithara 346, 23
Deliacus 16, 6. 138, 14
fatus. 11, 9
deliberatiui generis controuersiae
153, 21 sq.
'deliberator 145, 18 et 29 sq.
deliquia solis 200, 26
Delius 4, 11. 6, 27. 11, 16. 12, 5.
13, 3. 14, 13. 51, 12. 64, 21.
98, 1. 99, 4. 300, 22. 332,
32. 333,27. 342,25. 345,28
Delos 5, 28. 71, 22. 226, 8
Delphi 346, 23
delphini 348, 12
Delphinus 309,26. 311, 11
Delphos 221, 14
Delta 233, 15 et 22 et 26.
Deltoton 307, 17. 309, 25.
312, 11
Demipho 179, 3 sq.
Democritus 51, 23. 224, 17.
uid. etiam Abderites
Demodamas 240, 3
demonstratiui generis controuersiae
153,21. 154, 24 sq.
Demosthenes 140, 4
dendrites gemma 22, 13
denominatiue 117, 20
Denseletae 224, 5
dentes quando emergant 263,
10
deorum concilinm (senatus)
14, 9. 16, 29, 21,
7. 27, 2. 296, 6.
342, 16
(uulgus)17,15. 138,5
domus siue mansiones.
17, 20 sq.
mater Arithmetica
257, 21
itinera 301, 11
stemmata 39, 26
deponens 87, 15
depositio uocis 365, 17
deprecatio 150, 28 sq.
depulsio 144, 17. 157, 9
de re qualitas 148, 20 sq.
descriptio 175, 7
detractio figura 181, 3
deus unus 258, 11
Deuterus 27, 6
di pro dei 96, 6
diadema 4, 5. 31, 17
Iunonis 30, 2
Neptuni 23, 5
Diaborysthenis 318, 16. 326,
7 et 18
Diahellespontu 326, 17
Dialectica 99, 2. 101, 6 et 20.
137, 21 adnot. 98, 3 adnot.
250, 15
Dialexandrias 325, 31. 326, 14
Diameroes 318, 13. 325, 30.
326, 11
diametri regula 358, 12.
diameter Solis 328, 5
diametros 247, 24 sq.
Diana 17, 11 Susia 242, 5
Dianium 217, 8
diapason -262, 2. 355, 20.
357, 25 sq.
in caelo 49, 31
diapente diastema 29, 20. 357.
24 sq.
diaporesis 174, 20
Diarrhiphaeon 327, 1
Diarrhodu 318, 15 sq. 326,
2 et 15
Diarrhomes 326, 4 et 16
diastemata 357, 3 sq.
diastematica 353, 12
Diasyenes 325, 31. 326, 13
diasyrmos 175, 16
diatessaron diastema 29, 18.
357, 23 sq.
diatonica diastemata 357, 15
modulatio 361, 27
diatonicae notae tetrachordorwn
360, 13
diatonon modulandi genus
359, 15 sq.
diatonos 362, 10.
melopoeia 363, 3
diatonus tropus 354, 24
438 INDEX
diatyposis 175, 7
Dicaearchus 199, 15
dichronon in rhythmo 368, 27
Dictynnae arcus 46, 12
Dictynnaeus mons 225, 20
Dido 159, 29
Didymaeus Apollo 240, 4
Didyme 219, 13
dierum mensura maxima minimaque
325, 27 sq.
dierum noctiumque spatia inaequalia
313, 18 sq.
dies brumalis 314, 1 sq. nox
314, 3 sq.
dies septem 262, 24
semenstres 228, 4
dies solstitialis 313, 30 sq.
diesis 349, 4. 351, 2. 357, 5.
357, 20s?. 360,15«?. 360,24.
364, 18
a differentia argumenta 157,
20. 160, 15 sq. 189, 7
differentia definitur 103, 27 sq.
158, 19
digitis computandi ratio 28, 18
256, 29
coercetur numerus 265,
31
digitus 356^ 14
digressio 186, 13
diiambus '373, 2
dilophos ales 47, 8
diluuialis consternatio*301, 24
diluuium 223, 20
diminutio 83, 21
Diomedes 72, 1, 216, 10. 221,
9. 224, 16
Diomediaci equi 224, 15
Dione 31, 29. 255, 13. 337,27.
338, 19. 343, 3 el 12 et 21.
344, 8 et 29
Dionysus 44, 11
(Dioscuri 23, 21)
diphthongi 69, 7
diplasion rhythmicum genus
366, 18
diplasi regula 358, 12
diplasium 367, 23
[dipondius 261, 19 sq.]
directae lineae 247, 1
directiangulum trigonum 248,
16 sq.
directilineus angulus 247, 13
directus angulus 247, 16
Dis 2, 28. 45, 22. 48, 29
Disciplinae 39, 29
sobriae 53, 1
infamulitio Mercurii 14,
30
disciplinae cyclicae 374, 17-
Discordia 17, 30
discrepantia diastemata 357,
14
discreta quantitas 113, 20
disdiapason diastema 358, 17
disemus 366, 27 sq. 369, 13.
367, 22 et 26 sq. 368, 7 sq.
disiuncta spaiia 357, 8
disiunctio 134, 2
disiunctum fig. 180, 11
dispensare 299, 2
dispositiolll,26. 143,20. 166,
8 sq.
a dissimili argumenta 189, 15
dissimilitudo 160, 14
dissona sacra 48, 29. 50, 20
dissuasor 154, 1
dissyllaba 66, 12. 172, 26 sq.
distantia 349, 4
distermina 249, 15
dithyrambica modulatio 362 ,23
f dithyrambus 172, 9
ditrochaeus 172 ,3
diuersitas legum quarum interpretatio
colliditur 152, 24
diuidere quo modo debeamus 106,
8 sq.
diuisarum diatonus 359, 5
diuisarum tertia 350, 9. 355,
19 sq. 359, 3
extenta 350, 10 ultima
350, 11.
diuisio 107, 1 sq.
terrae 209, 23 sq.
diuisores 161, 25
Dmolus 61, 28
INDEX 439
dochmiacae numerorum species
372, 11
dochmius 172, 5
Dodonaeus Iuppiter 220, 20
' domiduca Iuno 42, 10 [17, 19
domus deorum per Zodiacum
Doriae gazae 196,6
Doricus 101, 11
Doris 220, 16
Dorium melos 49, 22
Dorius 363, 4.
tropus 351, 22
Dorylaus 237, 14
dotalia mancipia 31, 1
dotis conferendae dies 335, 17
reciprocum 333, 7
dotem dicere 335, 21
draco 21, 12. 229, 15
Draco 27, 11. 305, 28. 306, 2
et 7 et 10 et 16. 307, 20 et
32. 309, 22. 310, 23
Drinins 220, 7
Dryopes 220, 19
dubia forma materiae 184, 32
res 157, 9. 158, 1
ductus causae 155, 28. quinque
155, 30 sq. quo modo
reperiantur 156, 21 sq.
duo 76, 28
duodecim radii solis 48, 21
horae 22, 22
numina 17, 8. 342, 18
duplae iuncturae 6, 19
duplex rhythmicum genus 366,
8 sq.
duplicatio 268, 16
duplices litterae 68, 31
dyas 246, 15. 258, 24 sq. 265,
20
Dyrrhachium 224, 20
dysprophoron 170, 11
E 59, 33. 60, 3 et 26. 63, 21
E terminatarum uerborumpersonarum
quantitas 73, 3
E littera finita nomina 58, 27
sq. 70,8
transitus in alias uocales
57, 33. 58, 1 sq.
E cum aliis uocalibus sociata
58, 22 sq. et 34 sq.
in eadem desinentiauerbal71,
23
eadem pluribus uerbis significatio
fig. 179, 27
ebeneus 23, 7
ebrios musica sanat 347, 22
Ebusus 216, 18
eccentros solaris circuli terra
314, 29
tellus 329, 15. 330, 5
tellus orbium planetarum317,
lsq.
ecthlipsis 65, 14
edentulus 119, 10
Edonia 223, 9
Edonii 223, 9
ab effectis argumenta 157,22.
162, 4 sq.
egersimon 341, 1
EI 69, 7
eia 58, 27
EL litteris finita nomina
70, 12
elatio 368, 20 sq. 369, 28 sq.
Electrides 229, 3
elegiacus pentameter 173, 12
uersus 171, 6
elementa 302, 12 sq.
elementorum numerus 260, 2.
302, 12 sq.
praesules 18, 27. 51,
15
concordia 1, 7
transfusio 263, 2
fluctus 302, 19
elementa narrationis 186, 5
elephanti 230, 4. 241, 18.
348, 9
eleuatio 175, 16
Eleusina lampas 46, 11
Elissa 375 , 4
Elissos 229, 13
eliquo 88, 19
ellipsis 181, 3
elocutio 88, 22. 143, 21.
166, 32
440 INDEX
elocutionis figurae 175, 23 sq.
eloquentia 158, 2. 167, 2
eloqui 102, 12
eloquium 122, 24
Emathia 223, 10
empyris mundus 50, 16
EN litteris finita nomina 70,
17
enarmonia diesis 349, 6. 357,
5. 360, 19
enarmonia diastemata 357, 14
euarmonion modulandi genus
359, 14 sq.
enarmonios 349, 6. 362, 9
melopoeia 363, 2
enarmonius tropus 354, 23
encliticae 67, 21 sq.
(Endymion 344, 31)
Enetosa 238, 11
Engonasis 306, 3. 309, 24
enneaphthongos chelys 19,22
enneas 264, 12 sq. 265, 24
Ennianum distichon 17, 10
enodis arundo 328, 29
enrhythma tempora 365, 2
enrhythmon 364, 10
Entelechia 4, 2. 51, 25
enumeratio 192, 18
Enusis 217, 23
eo 94, 9
Eoum mare 240, 16
Eous oceanus 206, 24. 240, 6
spanalepsis 178, 20
epanaphora 179, 8
Ephialta 138, 8
epibatos paeon 372, 7
Epicrene 222, 12
Epicurus 51, 25
epicycli circuli 327, 16
epilogus 192, 18 sq. et 27
Epimelia 41, 22
Epirotis 223, 12
epistularis Iouis 334, 19
epithema 55, 17
epitritus 351, 4. 358, 2. 366,
9 sq.
iambus 370, 22
trochaeus 371, 3
Epiros 220, 14 et 17. 214, 22.
219, 22
epogdoi ratio 358, 20
equarum fetura 211, 25
equi solis 13, 4
Diomedis 224, 15
Equus 306, 13
ER litteris finita nomina 70,
21
Eratine 338, 17
Erato 12, 21. 34, 20
Eratosthenes 201, 25. 202, 6.
302, 5. 318, 4
erebus 259, 12. 339, 4
ergastica -schemata 249, 18 sq.
ergo 67, 20
Ericusa 219, 14
Eridanus 215, 4. 309, 28. 310,
5. 311, 5 et 12 et 16
Erigone 46, 33
errantes soni 356, 10
erotema 174, 25
Erythras rex 234, 9
Erythraea Sibylla 44, 20 sq.
Erythraeum mare 234, 9 .
ES litteris finita nomina 70,
27
Esseni 235, 10
etesiae 240, 19
ethica fides 157, 1
Etruria 41, 7. 213, 22
Etrusct 46, 26. 342, 18
etymologia 157, 18
ab etymol. argumental59, 14
EV 69, 7
Euan 297, 2
Euandria classis 216, 6
Euboea 225, 21
Eucherius 27, 6
Euclides 198, 19. 254, 5 sq.
Eudoxu3 209, 16
ab euentu argumenta 189, 21
Eumenides 41, 7
Euonymos 219, 14
Eupatoria 238, 15
Euphrates 207,8. 234,19. 235,
1. 235, 19 et 22 et 24. 238, 22.
243, 19
INDEX 441
Europa 210, 1 et 12 et 14. 210,
25. 210, 29. 211, 3. 220,11.
219,22. 214,10. 219,16. 225,
1. 225, 3 sq. 226, 14 et 16.
227, 8. 228, 20. 244, 22 sq.
eurus 58, 27
Eurydice 339, 5
Euterpe 12, 21. 35, 18. 70, 9
euthia modulatio 360, 5 sq.
euthygrammum genus 249, 4
exaeta species 90, 1 sq.
exaequatum 177, 18
excellentium diatonos 359, 9
tertia 350, 13
extenta 360, 14
ultima 350, 15
excurrentia diastemata 357,
17 sq.
exemplum (argumenta) 189, 12
exitium Saturni 8, 32
exordium 184, 6 sq.
expletiuae coniunctiones 67,27
exsecutio 188, 11
exta fissiculare 43, 6
extenta 354, 24
extenta principalium 350, 1
359, 4
mediarum 350, 4
coniunctarum 350, 6
extenuare 184, 15
extimi ambitus murus 50, 17
caeli contextw 301, 1
extra causam 166, 4
extramundanus 15,25. 340,27
deus 50, 14
exulis interfector 152, 30 sq.
exuuiae Iouis 19, 11
Philologiae 31, 11
F 59, 31. 61, 18
litterae pronuntiatio 63, 22
pro cp 88, 15
semiuocalis 59, 22
cum aliis sociata 59, 22 s q.
P. Fabius 188, 18
fabricator deus 259, 19
fabula 185, 16
(argumenta) 189, 13
face 94, 7
facere et pati 102, 9. 110,
11. 117, 16
faciliter 97, 7
Facundia 46, 27
Fama 6, 11. 19, 3. 27, 17
Fanae 45, 26
Fantuae 45, 26
Fatuae 45, 26
Fatui 45, 26
fastigare syllabam 64, 15
fastigium 64, 31. 65, 15 sq.
68, 13
fata 18, 20. 24, 18. 108, 21.
259, 11
fatales diui 300, 27
Fatum 13, 27. 162, 5. 194, 4
publicum 21, 6
Fauni 138, 8. 45, 25
Faunus 338, 30
Fanonius 212, 1. 240, 17
Fauor 18, 8
Fauores 17, 23.
fax Leucotheae 31, 4
febris 347, 27
Februa Iuno 42, 8
feles 46, 15. 47, 30
Felix 27, 6. 53, 6. 193, 24
adnot. 98, 3 adnot. 195, 22.
296, 4 adnot. 298, 30. 254,
13 adnot. 374, 23. 375 extr.
adnot. uid. etiam Martianus
et Securus
feminei modi 362, 16
femur 60, 24
ferula 55, 8
fescennina 343, 2. 337, 25
Ficaria 217, 23
fictio uerborum 167, 28 sq.
Fides 41, 32
fides 346, 23. 348, 12
fides quot modis fiat 156, 34
sq.
fidicina 79, 15
[figura] 97, 21
figurae 364, 4
figura elocutionis 177, 4 et in
primis 177, 11 sq.
figurae elocutionum 175, 23 sj.
442 INDEX
figura sententiae 177, 4 sq.
figurae senlenliarum (quarum
nomina uid. in indice Graeco)
174, 13 sq.
finalium syllabarum quantitas
70, 5 sq.
fines minimi 277, 5 sq.
finis 144, 8
finitiua quaestio de scripti
ambiguitate 153, 9
finitor 305, 21. 308, 22
firmatio 157, 11
fistula 338, 29. 348, 7 et 11.
346, 27
fixa sidera 309, 10 sq. 315, 25
flagellum 345, 10
Flora 331, 13
flos ignis 50, 29. 194, 24
fluctigenae diui 332, 16
fluctuantes segetes 108, 9 et 15
Fluonia Iuno 42, 7
Fluuius 312, 15
fomes sensificus 48, 7
Fonteius 179, 14. 201, 4
Fontes 45, 25
Fons 17, 27
fons Gorgonei caballi 33, 1
lucis aetheriae 48, 1
animarum 346, 12
fontana uirgo 50, 27
fontigenae Musae 195, 8. 340, 1
for 88, 18. 96, 29
forma 247, 19
a forma uel specie argumenta
157, 20. 160, 5 sq.
forma materiae 184, 28 sq.
formae 107, 2 sq.
siue species 103, 21 sq.
numerorum 265, 3 sq.
conclusionum 129,25sy.
coniugationum 88,22«y.
in geometria 247,26«y.
Formiae 215, 19
Formianus ager 217, 9
fortis uiri praemium 151, 2
(Fortitudo 38, 5)
Fortuna 18, 17
Fortunarum populus 6, 7 et
13. 7, 16 el 30. 8, 3 et 10
Fortunatae insulae 244, 6
Fossae 217, 15
framea Martis 138, 16
fratres Iouis 23, 2
Fratres septem montes 230,3
Fraus 18, 10
fraus 84, 32
freni 171, 18
frontes caeli quattuor 260, 2
Fronto 140, 21
frugi 59, 4
frumenti inuentio 44, 13
fuat 64, 15
fulgurum iactus 4, 13
fulmina 43, 9. 334, 21
Iunoni quoque tribuuntur
20, 12
Fura 45, 14
Furina 45, 14
G 59, 31. 61, 33. 63, 23
Gades 206, 14 et 18. 207, 5.
207,14. 208,20. 214,8. 212,7
Gaditana refugia 209, 17
Gaditanum fretum 210, 3. 211,
9. 244, 18
litus 209, 6
ostium 210,5. 228,
12.
Gaditanus conuentus 212, 4
[Galata 217, 23]
Galatea 343, 8
Galatia 236, 7. 237,7. 238,11
Galaxeas 305, 12 sq.
Galaxias 27, 3. 308, 8
Galenus 66, 2 sq.
Galaxius 50, 33
Galilaea 235, 7
gallarum gummeosque commixtus
76, 13
Galli 238, 1
Gallia 179, 15 sq. 200, 11. 207,
12. 216, 21. 229, 7. 326, 7
Galliae 208, 20. 212, 25. 220,
12. 326, 5
longitudo 213, 6
latitudo 213, 8
INDEX 443
Gallicae regiones 213, 3
Gallicum mare 211, 22
Gallus fluuius 238, 1
Gamphasantes 272, 23
Ganges 206, 23. 207, 8. 240,
22. 241, 1
Garamantes 231, 18. 232, 22
Gargaphie 222, 13
Gaulos 219, 3
Gebenna 213, 2
Geloni 227, 21
Gemini 13, 8. 22, 9. 306, 16.
312, 14. 313, 16. 314, 16.
315, 6. 321, 17
gemmae 20, 2. 139, 4
duodecim in corona
Solis 22, 2 sq.
in Hispania 211, 5
gemmare uites dicuntur 108,
15. 168, 5
a genere argumenta 157, 20.
159, 27 sq. 189, 6
genera uerbi 87, 14 sq.
generalis omnium praesul 43,
12
genesis 258, 25
Genethliace 56, 6. 333, 29
genetiui pluralis pronominum
quantitas 72, 30
sing. pronominum quantitas
72, 22 sq.
singularis quantitas 71,
' 15
Genii 45, 30
genitalia Osiridis reperta
37, 3
genius 18, 7 et 9. 25, 24. 43,
13 sq.
Iunonis 18, 15
genibus 77, 17
genu = genui 77, 13
genubus 77, 15
genuis 77, 20
genus nominum 75, 22 sq.
definitur 103, 3 sq. 158,
10 sq.
per genus transitus in musicis
362, 9
geometres 57, 4
Geometria 198, 30. 199,8. 245,
27. 254, 7. 254, 13 adnot.
266, 9
geometrica 364, 17
Gerastum promunturium 226, 1
Germania 208,22. 209, 20. 227,
10. 227, 14. 228, 11. 326, 7
et 8
gestamina signorum caelestium
309, 12 sq.
gestus 183, 17 sq.
Getae 224, 10. 227, 13
Gigantes 223, 19
git 86, 3
glandes cantu translatae 348,
14
glutinum 79, 21
Gnatho 161, 20
gnomon 197, 2. 201,10. 202,3
gnomonica supputatio 201,25
Gorditanum promunturium
217, 22
Gorgades 244, 3
Gorgo 100, 7. 332, 3.
Gorgones 244, 4
Gorgoneus caballus 33, 1
Gracchi 140, 21
Gracchus 160, 10
(Tiberius) 149, 19.
162, 19. 163, 14
gracilis modulatio 350, 20
Gradiuus 2, 29. 23, 18. 51, 14.
138, 16
Graeca nomina 68, 1
Graeci 216, 20 passim
Graecia 44, 16. 139, 16. 214,
12. 215, 3. 218, 12. '220, 4.
220, 17. 222, 6. 222, 17. 301,
26
Graecia magna 219, 17
Graecus Graeci passim
Graecus 222, 16
Graia discretio 45, 11
Graii 303, 26. 310, 11
Graius 101, 17. 102, 5. 139,34.
101, 1 et 4. 141 , 2.
195, 11. 302, 4
444 INDEX
Graius uersus 9, 9
Grammatioe 64, 2. 97, 14. 98,
1. 98, 3 adnot. 100,24. 101,
23. 167, 6.
grammatici 168, 6
grammaticum animal 105, 1 Qsq.
Gratia trina 1, 16. 331, 13
Gratiae uid. Charites
Gratiae 259, 11. 338, 21
Gratiarnm germanitas 259, 11
grauis acc. 65, 17. 66, 9 et 18.
68, 11
grauitas soni 350, 18. 354, 2
sq. 356,^23
GS 61, 4
gubernator genins 43, 15
gummi 76, 13
gurgulio 167, 23
gymnasia 302, 26. 331, 9.
336, 9
Gymnasiae insulae 260, 20
H aspirationis nota 62,4. 63,
7 et 24
pronuntiatio 63, 24
ni consonantis 69, 14
habitationes deorum 17, 16 sq.
habitio 189, 18
habitus 102, 9. 110, 9. 111,
32. 118, 12. 119, 6.
et amissio 189, 18
-Haedi 309, 14. 312, 2
Haemus 221, 1. 223, 14. 224, 8
Hammon 44, 8 cf. Ammon
Hannibal 238, 6
Hannibalis castra 215,1.219,18
Hanno 209, 12
Harmonia 375 adnot. 262, 4.
331 adnot. 334, 27. 336;, 3.
339, 29. 340, 5. 345, 20. 353,
14. 374, 4.
Harmoniae genera tria 352, 13
sq.
harmonica 373, 25
(Harpocrates 24, 28. 257, 8)
haruspicium 43, 6
hasta 138, 15
Mineruae 194, 18
Portuni trifida 138, 15
hebdomas 263, 12
Hebrus 224, 6
(Hecate 259, 12)
hecatontas 265, 28. 266, 9 et
11
Hectoris 81, 14
Hecuba 225, 6
Helena 160, 12
(Helena 344, 11)
Helice 200, 17
Helicon 5, 28. 221, 17
heliotropios 22, 14
Helladica facultas 198, 24
hellebori remedium 98, 17
Hellas 222, 6
Hellen 222, 17
Hellenes 222, 17
Hellespontus 220, 12, 224, 22.
226, 1. 226, 14 et 17. 227, 1
326, 6
hemicyclium 203, 26. 247, 26.
214, 7
hemiolia diesis 360, 17
hemiolia 349, 12
hemiolia nota tetrachordorum
360, 12
hemiolia ratio 358, 5
hemiolios 262, 2
hemiolium 367, 23
rhythmicum genus 366,
8 sq.
hemisphaeria 203, 24. 324, 24
hemithei 43, 32. 44, 26
hemitonia 360 , 24. 361, 26.
362, 2 sq.
hemitonium 349, 3
hendecasyllabus 171, 7
Henetosa uid. Enetosa
Heniochus 306, 15. 309, 14.
309, 26. 311, 26. 312, 2
heptas 262, 7 sq. 265, 22
heptasemus 367, 5
Hera 42, 16 terra 44, 27
Heraclea 238, 8
Heracleopolis 233, 21
Heraclitus 24, 8. 51, 22
Heras lutra 218, 2
[Herculanium 215, 23]
INDEX 445
Hercules 23, 23. 44, 5. 51, 13
138, 14. 215, 23. 217,
16 et 22. 223, 9. 229,
12. 229, 14. 233, 5.
239, 24. 241, 10. 242.
10. 257, 6
Herculis columnae 206, 13. -
209,5. 210, 15
Herculis oppidum 233, 21
Herculeus labor 210, 16
Hermagoras 144, 11. 148, 28
Hermaphroditus 14, 24
Hermes quadratus 29, 11
Hermione 223, 17
Hermionea urbs 352, 12
Hermus 237, 14
heroes 44, 26. 338, 23 et 30.
374, 4
heroicum comma 173, 29
heroicus uersus 170, 26
Herophila Sibylla 44, 20
Herophilus 348, 3
Hesperia 200, 8
Hesperidum horti 229, 14. "
232, 1
Hesperidum insulae 244, 5
Hesperis 225, 14
fiesperu ceras 244, 4
Hesperus 336, 27
hexagona 249, 3
(hexameter) 171, 4
hexas 262,11. 260, 21 sq.
hexasemus 367, 13
Hiberi boues 215, 24
populi 228, 12
Hiberus 210, 4
hiems 22, 19
(hieroglyphiasigna) 39,24. 47,
2 sq. 325, 12 et 17
Hieronesus 219, 5
Hierosolyma 235, 9
Himantopodes 233, 4
Himeros 338, 18
Hipparchus 302, 6. 304, 28.
322, 9
Hippocrene 222, 13
Hippo Diarrhytos 231, 1
regius 230, 16
Hippotensis filia Sibylla 44,
22
Hipponensis sinus 230, 20
hircipes 338, 28
Hirtius 162, 8
Hispania207, 13. 208,20.209,
19. 211,4. 211,24
eius longitudo 212, 6
latitudo 212,8
Hispania conuentus 212,3 sq.
212, 18
eius ciuitates 212,
12 sq. 229, 7.
230, 6
Hispanae naues 209, 11
Hispaniense Rhodani ostium
213 12
Hister 227, 10 et 15
historia 185, 15 sq.
histriones 183, 9
hiulcae 170, 15 sq.
Homerus 51, 19. 226, 10. 237,
12 cf. Maeonius
eius sepulerum 226,
10
homo animal risibile 105, 6
definitur 105, 11
absolutus 263, 7
hominis partes 263, 16 sq.
partus 263, 7 sq.
homoeoprophorou 170, 8 sq.
homoeoptoton 178, 4
homoeoteleuton 178, 8
honesta forma materiae 184, 29
horae diei noctisque 262, 5
earum ductus 202, 2
Horatius qui sororem trucidauit
149, 16
horizon 203,2. 305,21. 308,22
horologia 201, 9. 203, 3
hortatiuus modus 88, 1
Hortensius 142, 29. 183, 19
f hospita Iuno 18, 15
deorum nutrixque 23,
12
hnmanae hostiae 213, 15
humida lunae natura 46, 9
humilis forma materiae 184, 32
446 INDEX
Hyacinthus 63, 5. gemma 22, 13
hydatis gemma 22, 18
hydraulae 32, 10. 347, 1
hydri marini 242, 25
Hydruntum 220, 2
Hydrus 306, 23. 309, 27. 311,
9. 311, 13. 311, 18, 311,24.
312, 5 sq.
Hylas 238, 4
Hymen 136, 18. 342, 29
Hymenaeus 1, 11 et 19. 2, 7.
336, 20. 337, 25
hymeneia 331, 7
Hypaea 216, 24
Hypanis 227, 20. 240, 23
hypate 349, 17 sq.
hypatoides melopoeia 363, 3
modulatio 362, 20sq.
Hyperborei 228, 2. 228, 14.
240, 12
Hyperborea lux 299, 22
Hyperborei cycni 348, 9
hypophora 192, 2 sq.
Hyrcania 228, 18
Hyrcanius Caucasus 236, 15
I 59, 25. 60, 3 et 27. 63, 25.
68, 32
finita nomina 70, 9
I litterae pronuntiatio 63, 25
I terminatarum uerborum personarum
quantitas 73, 4
in fine uocabuli 59, 8 sq.
in uocatiuo uocabulorum in
ius 84, 16
pro ii in genetivo secundae
declinationis78, 27 sq.
transitus in alias uocales
57, 34 sq. 58, 2 sq.
usus pro duplici 59, 2 sq.
cum aliis uocalibus sociata
58, 22 sq.
iambica 366, 8 sq.
iambici numeri 369, 25 sq.
iambus 172, 17. 172, 26 sq.
370, 16. 372, 20. 372, 21.
369, 28
iambus unde dictus 371, 14 sq.
a bacchio 370, 24
iambus dactylicus 372, 15
medius 371, 11 m
a trochaeo 370, 23
Ianiculum 215, 22
ianitores terrestres 18, 24
Ianus 3, 4. 17, 23. 19, 1. 58,
16. 215, 22. 264, 26
Iapyges 215, 14
Iapyx 215, 14
Iarso 212, 21
iaspis gemma 22, 11
Iastius tropus 351, 19
Iatrice 56, 6
Iaxartes uid. Laxates
Iberica manus 218, 7
Iberus fluuius 211, 7
ibi 58, 6 ,
Ibis 47, 2 et 9
Ichnusa 217, 17
Ichthyophagi 242, 20. 244, 1
Icosium 230, 8
Idaeus mons 225, 20
idea mundi 20, 29
idealis 258, 10
forma 259, 20
prudentia 303, 17
Idumaea 235, 5
ieeur concupiscentiae sedes
58, 27
Igilgili 230, 10
Igilium 217, 7
ignea animalia 104, 9
ignis in lustratione 41, 8
arcanus 340, 25
elementum 51, 22. 263, 2
triangulus 194, 15
eius flos 50, 29. 194, 24
igniti lapides 22, 4
ignotus deus 48, 6. 50, 14
IL litteris finita nomina 70, 12
Ilium 69, 26. 237, 15
illuc 73, 25
Illyricum 214, 22. 220, 10.
220, 7
Illyrii 223, 13
im in accusatiuo singulari 83, 16
imago (argumenta) 189, 13
INDEX 447
immortalitatis poculum 14, 20.
39, 8. 50, 28
impares numeri 267, 2 sq.
imperatiuus modus 87,30. 89,19
imperi 78, 28 -
impressio 175, 16
Inarime 217, 10
inartificialia argumenta 190, 8
(incantationes) 347, 18 sq,
348, 14
inchoatiua species 89, 22 sq.
uerba 88, 24
incidentes narrationes 185, 30
' sq.
incidentes quaestiunculae 187,
26
incidentes status (= legales)
144, 1 sq. 153, 17.
incomposita rhythmica 367, 11
incompositi inter se numeri
268, lOsq. 281,
7 sq.
per se numeri
268, 8 sq. 280,
losq.291,lbsq.
incorporea 246, 3 sq. (303, 7 sq.)
indefinitum 102, 21. 124, 17.
126, 8
Indi 209, 20. 241, 16
India 200, 20. 206, 13. 206, 24.
240, 16. 240,15 et 21. 241,22
Indici elephanti241, 19.348, 10
Indica prudentia 31, 14
Indicus mons 6, 3
Indicum mare 209, 1
indicatiuus modus 87, 30
indignatio 192, 19
indiuiduum 106, 8 sq.
per inductionem propositio 187,
5 sq.
inductio contraria 175, 13
Indus 240, 22. 243, 10
inerrantia signa 309,10. 322,
19
infamis in femina 156, 14
infinibilis pater 50, 24
infinita quaestio 142, 27
infirmatio rationis 157, 9
inflexus aecentus65, 24. 68,12
ingeni 78, 27
ingenium mundi 194, 5
iniunctum fig. 180, 17
ab initio argumenta 189, 10
Innuba (Pallas) 254, 18
Ino 76, 33 sq.
inpares numeri eorumque natura
278, 16 sq. uid. impares
inperfecti numeri 269 , 25 sq.
inpersonalis modus 87, 32
inpete 341, 11
inrationabiles pedes 365, 24
in re argumenta 189, 6 sq.
insecabile tempus 364, 23
insinuatio 184, 23 sy. 184,34sy.
insolentia uerba uitanda 168, 3
instructa propositio 191, 14
(instrumenta musica 328, 20
sq.)
insulae unde dictae 216, 15
natantes 348, 16
fortunatae 244, 6
intellegentia extramundana
340, 27
Intemperiae 45, 14
intentio 144, 16. 157, 9
uocis 353, 22. 354, 2.
356, 22
intercalationes 321, 27
iuteriectionum quantitas 74,
33 sq.
interiectus 308, 29
interrogatio 174, 25
interstitia circulorum caelestium
308, 25 sq.
interstitium 253, 20
interualla corporum caelestium
46, 5 sq.
in musica 357, 3 sq.
inuentio 143, 19
inuersio 191, 16
inuidia 165, 9 sq.
IOlitteris terminata uerba 91,
33
Io 76, 33 sq. 215, 3
Iocus 245, 20
Ionia 237, 1. 237, 10
448 INDEX.
ionicus a maiore 369, 12 sq.
a minore 369, 14
minor 174, 1
dir6 neiZovoc 372, 23
Ionium 69, 22. 221, 6 el 18. 215,2.
Iordanes 235, 7
iotacismus 170, 6
iota rectum 355, 6. 360, 22.
361, 19
Iouiale concilium 299, 3
decretum 16, 29
sidus 49, 11 et 16
Iouialia orsa 336, 17
praecepta 14, 28
Iouialis 137, 17
maiestas 197, 10
circulus 12, 21
domus 51, 2
uertex 16, 1
Vulcanus 17, 5
uigor 333, 16
Iouis 17, 12
IR litteris finita nomina 70, 22
ira 165, 25 sq.
(Iris) 20, 6. 334, 18
ironia 174, 13. 177, 8
irrationabiles numeri 372, 24 s q.
IS terminata nomina 71, 5
ischias 347, 29
Iseus 48, 27
Isidorus 206, 16. 208, 10
Isis 3, 5. 44, 13
Ismaros 339, 9
isocolon 177, 18
Isocrates 140, 20
Issa 214, 25
Issicus sinus 206, 25
Isthmos221, 21ef23. 222, 2 sq.
Istri 214, 13
Istria 214, 21
Italia 44, 16. 200, 12. 213, 5.
213, 19. 214, 25. (eius circuitus
214, 26 sq.) 215, 3.
215, 11. 218, 13. 219, 8. 219
16 et 19. 220, 2 et 5. 238,
12. 347, 11
Italicum solum 214, 20
iteratio fig. 178, 17 -
Iterduca Iuno 42, 10
Ithacesiae 218, 4
itiner 335, 5 (nam uulgatam sit
itiner retinere debebam)
Iuba 233, 24
Iudaea 234, 16. 235, 6 sq.
iudex 145, 17 el 26 sq.
iudicabile (t6 Kpiv6nevov) 151,
15 sq.
iudicatio 155, 17
legalis eiusque species
sex 152, 1 sq.
iudicatum 189, 21
iudicialis narratio 185, 19
a iudicato argumenta 189, 21
iugarius 375, 5
iuge colloquium 353, 6
Iugurtha 58, 18
Iulia 70, 8
Iulius 72, 16
Iuliae 71, 17
iunctura syllabarum64,32.65,4
musicae 6, 19
Iuno 2, 27. 4, 7. 8, 34. 13, 11
el 21. 14, 18. 15, 8 et
24. 17, 11 et 26. 19,
28. 21, 31. 23, 25. 26,
33. 42, 3 sq. 51, 8.
258, 27. 263, 22. 332,
10. 337, 1
aiir 15, 27. 20, 8. 22.
1. 42, 17
dyas 258, 27. 263, 26
eius mansio 17, 26
eius cognomina 42, bsq.
aetheria 45, 31
pronuba 13, 22. 245,23.
332, 10
regina 16, 32
Sospita 18, 14
Iunonia 244, 9
Iuppiter cf. Tonans Ipuis 2,
20 et 23. 8, 30. 10, 8 et 17.
11, 23. 14, 14. 15, 24. 16, 3
et 6 et 25 et 33. 17, 6 et 8
et 16 et 24 et 30 sq. 18, 7
sq. 19, 2 sq. 21, 3 sq. 23.
2 sq. 24, 18 sq. 26 , 20 sq.
INDEX 449
27, 3 et 17. 28, 16. 32, 36.
38, 11. 42, 5. 43, 2. 46, 2.
47, 13. 49, 7. 51, 1 sq. 52,
1 sq. 97, 15. 101, 2. 139, 8.
140, 15. 141, 9 et 12. 142,
5. 194, 10. 195, 27. 198, 9.
199, 5. 241, 12. 254, 11.
256, 29. 257, 2 et 4. 257, 20.
258, 9 et 20. 315, 21. 321, 5.
334, 27. 339, 15. 340, 23.
341, 2 et 4. 345, 15. 349,
19. 374, 7. 64, 20 uid. Iouialis
Iuppiter Belus 243, 20
Dodonaeus 220, 20
Secundanus 17, 28
Iuppitet uxorius 2, 28
eius filia Aeternitas
4, 5
slellaSll, 12. 318,lsg.
eius circulus 319,
22 sq. 329, 28. eius
cursus 330, 1 sq.
Iura 213, 3
iuridicialis qualitas 148,31«;.
iuris prisci adsertor 335, 19
iusiurandum 190, 9
Pythagoricum 29, 13
Iustitia 37, 34
K 62, 9. 63,8 et 26
kapita 62, 11 '
kalendae 62, 11
kalumnia 62, 11
L litterae pronuntiatio 59, 26
littera 62, 2 et 13 et 22 et
32. 63, 27. 61, 16
eius pronuntiatio 59, 26
nota musica 355, 8
labdacismus 170, 3 sq.
LaborPhilologiae alumnus41,
17
LabyrintheusDaedalus 196,25
lac uid. lact
Lacaena 344, 11
Lacedaemonii 347, 5 et 10
Lachesis 19, 18. 334, 1
Lacinium promunturium 219,
21. 214, 16
MABTIANUS CAPELLA
Laconia 220, 15
Laconica 207, 3
Laconicum mare 207, 10
lact 86, 4. 62, 24
lacte 86, 7
lactea Luna 197, 29
Lacteus circulus 305, 12 sq.
fluuius 7, 7. 50, 32
Laestrygones 215, 19
laetae segetes 108, 5
lampas Eleusina 46, 11
lana herbarum felicium 31, 13
instar serici 229, 23
lanitium uestimentum 44, 9
lanugo quae sericum creat
240, 9
Lapidarii campi 215, 24
Lapithae 222, 19
Lar caelestis 19, 18
t -cunctalis 18, 16
militaris [17, 26| 18, 4
Lares 17, 23. 43, 26. 45, 8
Laruae 45, 9
Lasus 352, 12
Latialiter 102, 6
Latiaris 54, 31. 101, 5 et 10
Latiariter 139, 2. 195, 11.
198, 24. 246, 26
Latinus passim. cf. etiam La- .
tiaris Romuleus
latitudinis partes per quas
Luna commeat 321, 29
latitudo terrae 207, 17 sq.
Latium 48, 19. 57, 27. 67,
27. 213, 24. 215, 22
L/tmiadeum carmen 344, 31.
61, 16 sq.
Latoia 342, 23
chelys 53, 4
Latoides 54, 25
Latoius 8, 17. 334, 26
laudatiuum orationis genus
146, 6 sq.
Laurens = Latinus 101, 18
Lauripotens Apollo 11, 3
laus 84, 32
Laxates 240, 2
(Leda 344, 10)
29
*
450 INDEX
legales status (= incidentes)
153, 17
leges ad lyram recitatae 347, 16
Lemannus lacus 213, 9
Lemnius 4, 17
faber 332, 18
Lemures 45, 1
Leo 22, 8. 306, 11. 311, 6.
329, 21
leo in naui solari 47, 30
Leptis 231, 9. 232, 2
magna 231, 19
Lepus 306, 30. 309, 28. 311, 9.
312, 24
Lesius 152, 10
Lethaea littora 32, 5
Lethon 232, 2
Leucaethiopes 232, 14
Leucas 207, 11
Leucasia 218, 2
Leucopetra 214, 16
Leucotheae fax 31, 4
Leucothea insula 217, 12
libamina 259, 15
Libanus 235, 14
libentia 297, 17
Liber 18, 10. 51, 12. 211, 17.
223, 8. 239, 24. 240, 21.
241, 11. 242, 15
Libs 229, 12
. Libethris 223, 1
Libra 306, 19 et 24. 307, 23.
310, 9 et 11. 311, 14. 313, 1.
321, 13. 322, 5. 324, 15 sq.
325, 10. 330, 12
Hbrariae superum 19, 10
librorum genera 39, 17
Liburni 214, 13
Liburnia 214, 20
Libya 48, 31. 229, 12. 233, 20
Libyphoenices 231, 6
Libyssa 238, 5
oppidum 301, 4
Ligeris 83, 17
Ligures 213, 21. 215, 5
Liguria 215, 24
Ligusticum mare 216, 25
Lilybaeum 207, 4. 218, 14 et
17. 219, 4
limma 6, 21
linea 250, 25. 266, 5 et 11
lineae 246, 7 sq. et 28 sq.
247, 1 sq. 251, 14 sq. finTai
251, 15 sq. fiXoroi 251, 20 sq.
linealiter 308, 9
lineares ductus 196, 18
lini usum monstrauitIsis44,14
Linus 51, 18
Lipara 219, 9
litis causatiuum 156, 21 sq.
litterae animantium effigies39,
22. XVIII. 63,2 et 9
iugatae 50, 21
duplices 68, 31 sq.
earum natura 57, 3
et 16 sq. et 24 sq.
litterarum formatio 63, 14 sq.
litteratus et litteratura 56, 18
sq. 57, 7 sq. 64, 22
litteratOr et Htteratus56,21sy.
57, 8 sq.
liturgi 50, 7
Liuius 185, 16
loci quid sit 110, 4. 117, 25
communes 164, 22
memoriae 181, 22
a loco argumenta 189, 5
Locris 220, 14 et 16
logica diastemata 357, 11
longa syllaba 65, 30 sq. 68,
19 sq.
Lollius 176, 19 sq.
longaeuorum chori 45, 23
natio 242, 7
longitudo terrae 206, 12 sq.
Lopadusa 219, 5
Lucanum latus 214, 1
Lucanus 83, 12
Lucensis conuentus 212. 11
lucerna 2, 10. 35, 8. 167, 25.
374, 10
Lucetia 42, 7
Lucifer 198, 3. 329, 6
Lucilius 65, 8
Lucina 42, 6
INDEX 451
lucis fons in sole 48, 1
dina secundae 344, 32
Lucretius uid. ind. auct.
lucusa cum non luceat 108, 21
sacer 232, 2
lu-mina orationisl39,3. 167,12
Luna 22, 7. 45, 3. 197, 29,
315,23. 316,4 et 16 sq.
317, 24
dea 334, 29. 335, 16.
336, 23
eius circulus 318, 7 sq.
forma 262, 17 sq. 319,
2 sq. 321, 7 sq.
eius annus 321, 25
meatus 320, 6 sq. 321,
29 sq. 322, 7 sq.
eius defectus 323, 10 sq.
328, 24
Luna laborat 348, 14
tertia 194, 11
lunata Italia 214, 1
Lusitania 211, 16. 326, 5
lux aetheria 48, 1
libertatis 168, 19
luxurialis 186, 22
luxuriant segetes 168, 15
Lyaeus 298, 4
Lybia 210, 13
Lybicae ferae 230, 2
Lybicum latus 210, 4
Lycaei modi 343, 15
Lycaonia 236, 6. 236,20. 237, 7.
238, 20
lychnis gemma 22, 5
lychnus 167, 25
Lycia 5, 28. 207, 2. 236, 8.
236, 16. 237, 8
Lyde 298, 6
Lydia 348, 16
Lydius 360, 22. 361, 19. 363, 4
Marsyas 346, 25
modus 355, 6 sq.
tonus 362, 13
^tropus 351, 18
Lymphae 17, 27
lymphaticus 300, 13. 348, 1
Lynsa siluestris 18, 3
Lyra 309, 25. 310, 25. 311,
lyra 347, 16
11 et 27
Lysias 140, 20
M littera 60, 6' et 18. 61, 21.
62, 21 et 23. 63,
- 1 et 28. 65, 2
ea finita nomina 70,
14
Macaronesos 225, 16
Macedones 209, 2
Macedonia 220, 17. 223, 4 et 9.
326, 4
Macomades 231, 10
Maeander 237, 6
Maedia 220, 22
Sp. Maelius 176, 4
Maenaliae pinus 343, 14
Maeonia 237, 12
Maeonius Homerus 2, 18
Maeotica palus 209, 4
Maeotis 208,7. 211, 2. 226, 15.
227, 3. 233, 10. 244, 19.
244, 22. 326, 9
Maeotius lacus 244, 21
Maesia 220, 21
magis et minus 111, 13. 113,
1. 115, 28 sq. 117, 18 et 27
Magnesia 32,33. 223, 1. 220, 17
Maia (3, 10) 14, 6
a maiore ad minus (argumentum)
159, 3. 189, 8. 189, 19
a maiorum comparatione argumenta
157, 23. 162, 11 sq.
Maiugena 9, 18. 11, 2. 16, 5.
25, 19. 51, 18. 52, 14. 56, 9.
136, 14. 256, 10
Malaca 230, 6
male 97, 6
Maleus mons 200, 22. 241, 5
mamma 170, 2
Mana 45, 13
mando 95, 27
Mancinus 66, 24, 149, 20
manes 18, 18 et 21. 44, 28.
45, 3 sq. 348, 14
Mania mater 45, 14
Maniae 45, 10
29*
452 INDEX
Mantice 3, 27. 10, 26
Mantuanus uates 51, 19
Mantuona 45, 13
manuatus 116, 21
manubiae Iouis 334, 21
manus oratoris 183, 22
Mareotis 232, 6 et 20
Mareoticum ostium 234, 5
Maretonium uid. Paretonium.
margaritae 241, 20
Margiane 239, 13
Mariandyni 346, 25
sinus 238, 8
Marmarides 232, 5
Marmensi filia Sibylla 44, 22
Maronea regio 224, 14
Mars 17,11 et 26. 18,9. 264,15.
cf. Gradiuus
stella 318, 22. 317, 11
cf. Martis
Marsica natio 100, 12
praestigiatrix 137, 15
Marsicae petrae 100, 15
Marsyas235,20. 237,4. 346,25
Martia gens 54, 32
Martianus 1, 1. 27, 6. 53, 5.
193, 24 adnot. 98, 3 adnot.
254, 13 adnot. 296, 4 adnot.
331 adnot. 374, 10. 375 exlr.
adnot. cf. etiam Minneus Felix
Capella
Martis circulus 318, 1. 319,
21 sq. 321, 5. 332, 21
curia 374, 22
cursus 329, 14 sq.
Martius circulus 12, 22
mas 82, 3 sq.
Masada 235, 11
Masinissa 230, 14
Massalioticum Rhodani ostium
213, 13
mater Mania 45, 14
a materia argumenta
189, 5
materiae forma 184, 28 sq.
matricida 153, 2
Mauretania Caesariensis 229,
10
Mauretania 230, 12. 233, 24.
244, 7. 209, 13
Maxula 231, 4
Mazaca 239, 2
meatus siderum 4. 13
Media 239, 6. 242, 9. uid. Maedia
media 360, 22. 361, 8. 361, 22.
358, 28
excellentium 359, 9
modulatio 355, 3
mediarum extenta 359, 8. 361,
20
principalis 354, 26
Mediea penulata 56, 9
Medicina 332, 32
medietas 44, 25. 303, 21
Medii montes 240, 10
medilunia 262, 19
Medioximi 43, 22
medium mundi 302, 21
Medusa 195, 1
Medusaei crines 100, 27
Megara 348, 20
Megaris 217, 11. 220, 15.
222, 8
Mela 82, 16
Meles 237, 13
meliea 336, 7
melicae astructiones348,27sy.
Melior uid. Securus
Melita 219, 3. 239, 1
melodiae 340, 20. 346, 1
melopoeia 362, 17 sq. 373, 24
melos 342, 15. 359, 23. 362,
18 sq. 363, 5. 373, 26 sq.
Melpomene 12, 22. 33, 25.
.331, 15
membra numerorum 295,21 sq.
uitalia 263, 15
membrum (kujXov) 176, 13
Membriona 244, 9
Memmius 178, 17
Memnon 70, 19. 237, 15
memoria 143, 23
memoriae praecepta 181, 9 tq.
Mempbis 54, 27. 48, 28
Mempbita 233, 22
INDEX 453
Memphitica regina 3, 5
Memphiticns mensis 47, 10
Menelais Alexandriae regio
233, 20
menses 48, 22
mensores 202, 7
mensnra numerorum inter se
incompositorum 283,
21 sq.
per seincompositorum
285, 7 sq.
minima 287, 23 sq.
maxima 287, 30 sq.
mentis fons 48, 7
uox 50, 20
mentium cultores 18, 28
Mercuriale foedus 36, 13
officium 257, 21
Mercuriales 344, 28. 336, 3
Mercuriales ministrae 54, 25
ministra 196, 15
uirga 5, 12. 12, 3.
36, 34. 47, 5
Mercnrii circnlus 46, 18. 327,
14 sq.
ortus 328, 4 sq.
occasus 328, 11 sq.
promuriturium 230,
19. 231, 5
Mercurius 8, 16. 9, 10 sq. 11,
22. 12, 8 et 12.
17, 12. 38, 16.
53, 5. 315, 23.
316, 29. uid. etiam
Cyllenius Maiugena
Arcas
Slella3n,16et23sq.
meridianus Oceanus 209, 7
Meroe 200, 18. 201, 8. 202, 6.
208, 4. 245, 1
Merus mons 241, 12
Mese 216, 23
mese 359, 1
mesoides modulatio 362, 20 sq.
363, 4
Mesopotamia 234, 18. 235, 24.
243, 15
Messalla 60, 29
Messenia 220, 14
messes cantu transeunt 348, 14
Messua 231, 4
Mestus 224, 5
metae horarum 203, 1
Metapinum Rhodani osiium 213,
12
metaplasmus 97, 20
Metapontum 216, 11
Metaurus 219, 7
Metellns 66, 28
Metina 216, 21
meto 93, 15 i
metonymia 169, 15
metrica 352 19
metrum 363, 28
metus 165, 17 sq.
Mezentius 70, 2
Midinum sapere 195, 30
mihi 72, 24
Milesiae deliciae 28, 7
Milesius 152, 10
Miletos 237, 10
milites Iouis 17, 16
mille 266, 9
Milo 143, 8. 144, 4. 145, 8.
147, 19 et 24. 148, 23. 149,
8 et 15. 165, 23. 166, 17.
175, 9 sq. 180, 3
Miloniana 176, 3
Minerua 17, 11 et 29. 97, 16.
262, 14, cf. eliam Pallas
Tritonia Tritonida
minima numerorum mensura
287, 23 sq.
maxima 287, 30 sq.
a minore ad maius argumenta
189, 8. 189, 19
a minorum comparatione argumenta
157, 23.. 162, l&sq.
Minneus 27, 6. 53, 5. 193, 24
adnot. 98, 3 adnot. 254, 13
adnot. 296, 4 adnot. 331 adnot.
375 extr. adnot.
minium 211, 5
miraculum 44, 4
miscilla satura 374, 11
miseratio 164, 29 sq. 192, 19
454 INDEX
Mithras 48, 29
Mithridates 238, 15
Mitylene 208, 5
mixtum numerorum genus 373,
10 sq.
mohilis angulus 251, 2
modi uerbi 87, 18 sq.
a modo argumenta 189, 5
modulandi genera 354, 24.
359, 11 sq.
genus 362, 17 sq.
modulantium transitus 362, 7
modulatio 362. 19 sq. 363, 16
quaternaria temporum
364, 29
per modulationem transitus
in musicis 362, 14
moduli 346, 2
Moesi 237, 17
Moesia 237, 9
molossus 173, 21 sq. 220, 20
momenta recisionis' 364, 17
monas 246 , 12. 257 , 26 sq.
265, 5 sq. 265, 19. 266, 3.
266, 9 et 15. 346, 11. 364, 18
monauliter 338, 20
monile 58, 28
monilia 58, 21
monochronon tempus 368, 21
sq.
monoptota 60,10. 76,12. 85,8
monosyllaba66,8s5'. 172, 12sq.
Mopsus 44, 25
morhos pellit musica347, 26«j.
morticinum 31, 24
mortis appetitus 224, 3
motus differentiae 260, 26
Mulciher 18, 3. 332, 18
Mulcifer 8, 17. 195, 25. cf.
etiam Lemnius
multiplicatio 273, 5 sq.
a multiplici appellatione argumenta
189, 9
mundana perfectio 259, 18
mundus 302, 12 sq.
unus 258, 12
inteljectualis et sensibilis
50, 22 sq.
mundus ei pentas tribuitur
260, 6
Musa 343, 28. 374, 17
Musae 9, 18. 12, 8 et 16. 32,
7 et 32. 37, 24. 38, 26 et 29.
39, 31. 41, 26. 51, 10 et 30.
52, 4 et 10 . 53 , 4. 65 , 7.
69, 22. 72, 8. 195, 9. 264,
19. 340, 1. 344, 21. 347, 7
Musice 97, 27. 65, 20
mutae litterae (57, 21.) 61,
12 sq. 63, 6
(muta cum liquida 67, 16)
Mycdonia 238, 2
Mygdonia 223, 10. 237, 8
Mycdonius mons 223, 15
Myriandros urbs 206, 25
Myrtoum mare 226, 7. 222, 10
mytacismus 70, 16. 170, 1 sq.
N 60, 7 et 22 et 33. 62, 14
et 24. 63, 29. 65, 2
60, 14. 61, 21
littera terminata nomina
74, 2. 79, 12
naeniae 347, 3
S. Naeuius 188, 2
Napaeae 138, 8. 337, 9
Nar 70, 20
Narbonensis prouincia 213, 3
narratio 157, 5. 185, 14 sq.
eius genera 185, lisq .
laudes 185, 22 sq.
narrationis elementa 186, 5
narrationes ipsius causae 185,
29 sq.
Nasamones 232, 5
natura causae 155, 14 sq.
naturalis dispositio 166, 12 sq.
nauis totius naturae cursum
moderans 47, 26
Nauis 309, 29
Naulochus uid. Autoclus
Naxos 226, 10
Neapolis Italiae 216, 7
Mdurilaniae 231, 5
Neapolitanus ager 217, 11
necessitas 163, 18
negantia 102, 21. 120, 9
INDEX 455
negotialis qualitas 149, 1 sq.
assertio 185, 15
negotium 159, 19
Nemesis 24, 11
Nepos 209 15
Neptunus 17, 12. 18, 15
cf. Portunus
Nereus 10, 10. 341, 24
Nerio [Nerina] Martis uxor
2, 29
Nerina chelys 343, 7
nete coniunctarum 361, 8
diuisarum 359, 6
excellentium 361, 24
separatarum 361, 10
netoides melopoeia 363, 4
modulatio 362, 20 sq.
Neuerita 18, 16
Neuri 227, 20
neutralia uerba 88, 4
Nicia 82, 16
Nicomedia 238, 5
Nicopolitana ciuitas 221, 6
Nigritae 232, 14
Niger 232, 16
Niliaca sistra 46, 11
Nilis lacus 233, 25
Niloticae fruticis collema 55,17
Nilus 26, 27. 48, 28. 210,26 sq.
232, 11 et 16. 233, 13 sq.
233, 21 sq. 234, 1. 245, 1
Niphates -236, 13
Nisus uid. Nixus et Engonasin
Niuaria 244, 10
Nixus 309, 24. 310, 23. 311, 8.
311, 17. 311, 23. 311, 27,
uid. etiam Engonasin
Nobilis uid. Seruius
noctium accessus defectusque
325, 19 sq.
dierumque spatia inaequalia
313, 18 sq.
Nocturnus [17, 23] 18, 14
Nomades 230, 14
nomi Aegypti 233, 19
nominatiui pluralis pronominum
quantitas
72, 28
nominatiui pluralis quantitas
72, 4 sq.
singularis pronominum
quantitas
72, 20 sq.
a nomine argumenta 189, 9
nominum quantitas 70, 6 sq.
Nortia 24, 12
noscibilis 115, 13
nota 247, 22 sq. 266, 9. musiea
360, 21 sq.
a nota uel etymologia argumentum
159, 14
notae . tetrachordorum 360,
10 sq.
nouanda uerba 167, 27 sq.
nouenaria regula 28, 24
nouenarius numerus 29, 6.
259, 14. 264, 12 sq. 282,
22 sq.
Nouensides dei 17, 27
Nox 27, 9
nubo uid. obnubo
Nuceria 180, 15
Numa 18, 29
Numeraria 296, 2
numeri 246, 2 sq.
conpositi inconpositi
permixti 367, 9 sq.
in musicis 363, 13 sq.
numerorum genera 268, 9 sq.
269, 24 sq. 270,
15 sq.
natura 272, 8 sq.
uirtutes 29, 1 sq.
numerus 373, 26
quid sit 265, 3 sq.
Numidae 230, 14
Numidia 230, 13. 231, 11
nunquis 60, 9
nutrix deorum 23, 12. 52, 5
Iouis 21, 21
Nymphae 45, 26. 225, 14
Nympharum cubile 242, 22
insulae 348, 16
Nysa 241, 11
O 60, 22. 61, 1. 63, 30
456 INDEX
O transitus inaliasuocales57,
34 sq. 58, 6 sq.
cum aliis uocalibus sociata
58, 35. 59, 7 sq.
littera finita nomina 70, 10
terminatarum uerborum
personarum quantitas
73, 5 sq.
Oaxis uid. Oxus
obliqui circuli caelestes 305, 7 sq.
casus 86, 22
obnubo obnuberis 299, 10
obscura formamateriae 184, 33
obscuratio solis 323, 4 sq.
obtusus angulus 247, 18
occasiuae regiones 200, 28
occasus siderum 312, 16 sq.
duplex 328 11 '
occultationes planetarum 330,
19 sq.
Oceanus 198, 2. 208, 18 sq.
202, 27. 203, 28. 209, 4 et 8.
210, 2 et 12. 210, 21. 213, 2.
232, 10. 227, 15. 228, 19.
229, 8. 229, 20. 241, 9
Oceanus Scythicus 228, 17
septentrionalis 211,
23. 228, 11
atlanticus 211, 23
occiduus 211, 23
uespertinus 207, 13
octas 262, 12. 263, 26. 265, 22
octasemus 370, 2
M. Octauius 162, 13
octonarius numerus 263, 20
oculi Blemmyarum in pectore~
233, 2
oculorum motus 183, 12
oculus mundanus 48, 9
odium 165, 5 sq.
odor legum 168, 19
Odrysiae niues 224, 6
OE 69, 7
Oeagrius citharista 2, 17
Oeanthe 221, 12
Oeensis ciuitas 231, 19
Oenotrides 218, 3
Oeonistice 334, 4
Oeta 222, 15
officia naturalia 260, 24
officium Grammaticae 56, 26
Oglasa 217, 5
oisus 59, 1
OL litteris finita nomina 70, 13
Olisipone 211, 20
oliuae munera 194, 20
oliuum 195, 22
Olium caput 54, 31
Olympias 223, 7
Olympus 34, 3. 42, 21. 48, 9.
68, 3. 194, 9. 222, 18
omina 35, 14
augurata 43, 7
omne definitur 105, 30 sq.
ON litteris finita nomina70, 18
Opertanei 17, 23
Ophiuchus 306, 12 et 25. 309,
15 et 26. 311, 3 et 8 et 27
et 23. 312, 12
Opigena 42, 14
opinabilis corporatio dyas
259, 4
opposita et contraria 102, 10
118, 6 sq.
Ops 3, 2 cf. etiam Cybele
optatiuus modus 87, 31
optimatis 82, 1
optimitas 112, 28
Opulentia Iouis 17, 29
OR litteris finita nomina70,23
terminatarum uerbi personarum
quantitas 73, 11
oracula 163, 18
Ammonis 231, 21
Apollinis Clarii 237,11
oratio 57, 11. 176, 28
orationis partes 183, 26 sq.
orbatio 119, 6
Orbiliae 65, 10
orbis terrarnm mensura 244,
17 sq.
Orcades 229, 2'
Orestes 149, 15. 223, 17
Orestis 223, 17
organa 340, 21
organica uox 348, 10
-
INDEX 457
organica suauitas 32, 14
Oriens 200, 2
Orion 306, 22. 309, 28 et 29.
311, 5 et 22 et 26. 312, 13
et 15
ornate et copiose dicere 167,8
Orontes 235, 17
ortus siderum 312, 16 sq.
Orpheus 51, 20. 224, 12. 339, 1.
348, 6, cf. eliam Oeagrius
el Thracium carmen
orthius 370, 1
unde dictus 371, 19
orthographae 19, 9
ortus et occasus 311, 1 sq.
solis 324, 8 sq.
OS litteris terminata nomina
71, 6
os 84, 5
Osiris 3, 5. 37, 1. 44, 12. 48,
28. 54, 27
Ossa 222, 19
Ostracine 235, 2
Othrys 222, 19
onilia tergora 39, 20
Oxus 239, 20
Ozolei 221, 11
P 59, 31. 60, 30. 61, 2 et 18.
62, 11. 63, 31
litterae pronuntiatio 63, 31
pabula superum 341, 25
Pachynum 218, 11 et 17
Pactolus 237, 10
Padus 215, 3
Paedia 256, 12
paeon 372, 15
bidnruioc 372, 1 sq.
emfiaToc 272, 2 sq.
primus 172, 4
quarlus 172, 5
paeones 365, 21
paeonica 366, 8
paeonicum genus 371, 24 sq.
Paeonia 223, 13
Paestana rosaria 215, 14
Paestanum 218, 2
Palaestina 234, 16. 235, 4
palaestrae 195, 23
Pales 18, 7. 138*, 8
Secundanus 18, 10
Palihotra 241, 4
(Palladium 31, 9)
Pallas 3, 25. 15, 30. 16, 14. 19,
17. 52, 2 et 11. 56, 8. 64,-
21. 71, 20. 100,17. 136, 13.
141, 4. 142, 8. 194, 3. 255,
10. 257, 2. 262, 16. 296, 14.
333, 27. 340, 5. 345, 28,
cf. etiam Minerua
Falladia censura 299, 4
palliati 51, 29. 101, 1. 137,
12. 140, 8
pallium 99, 10. 196, 11
Pallor 18, 18
Palmaria 217, 9
Palmyra 235, 21
Pamphylia 236, 5 et 8
Pari 343, 17
Panda uid. Paranda
Pandataria 217, 10
Pandea gens 241, 9
pandura 338, 28. 346, 26
Panedrii montes 238, 23
Pangaeus 224, 5
Paniades fons. 235, 8
Panthera 309, 16
Paphia 336, 19. 340, 10
Paphie 245, 6
Paphlagonia 223, 13. 236, 20.
238, 10
Papia Poppaeaque lex 52, 15
papyrus textilis 31, 23
cedro perlita 39, 19
Paradisus 236, 7
Paraetonium 232, 6 sq.
paragoga 168, 6
parallelae 248, 24
paralleli circuli caelestes 303,
28-
paramesos 359, 2
Paralitanus portus 200, 20
Paranda 239, 22
paramese 360, 22
paranete 355, 11
parasitus 161, 18
Parcae 2, 6. 13, 27. 108, 20
458 INDEX
pares numeri 267, 1 sq.
eorumque na-'
tura278,13sj.
a pari argumenta 189, 15
a parium comparatione argumenta
157, 23. 162, 25 sq.
Parmenides 99, 34
Parnasia rupes 6, 2
Parnasus mons 10, 7. 221, 15
paronomasia 178, 12
Parrhasiae ferae 341, 20
aparte argumentum 158,28 sq.
189, 6
ex parte totum usurpare in
translatis uerbis 169, 13 sq.
partes 107, 3 sq.
definiuntur 106, 6
hominis 263, 16 sq.
numeri 269, 15. 272,
8. 273, 9
' orationis 183, 26 sq.
Parthenope 216, 6
Parthi 235, 23. 243, 23
Parthia 235, 21. 243, 9
Partbicum nomen 242, 3
regnum 243, 8
Parthyene 206, 24
participiorum in fine quantitas
74, 6 sq.
partiendidifferentiae 106,25«^.
partitio 107, 1 sq. 187, 17 sq.
partus hominis 263, 7 sq.
septimanus 29,30. 263,6
passibiles quantitates 112, 3
passiones 112, 14
passiuum 87, 15 sq.
Patara 207, 2
Patauium 216, 10
pater ignotus 48, 6 (50, 13)
pathetica fides 157, 1
facultas 164, 21
pati et facere 102, 10. 110,
11. 117, 16
Pauor 18, 18
Pediculi 214, 12
Pegasus 311, 12
Pegasus 306, 26. 309, 26. 311,
15, 312, 6
Pegasea uox 340, 1
Pegaseus gurges 375, 8
Pelasgi 215, 5. 374, 12
Peligni 214, 13
Pelignus 300, 17
Pelius 222, 18 el 20
Peloponnensus 218, 11. 221,
10.. 221, 17. 326, 2
Peloponnesus 207, 10
Pelorias 218, 13
Pelorus 218, 16
pelta Amazonia 214, 15
peluis 83, 17
Pelusiacum ostium 234, 8
Pelusium 235, 3
Penates 17, 22
Iouis 17, 2
pentachorda 361, 14 sq.
pentagona 249, 3
pentameter 173, 13
Pentapolitana regio 231, 21
pentas 260, 6 sq. 265, 21
pentasemus 367, 4
penultima syllaba 65, 26 sq.
chorda 355, 11
peplum 139, 1
aetheris 196,28. 197,27
Aurorae 31, 27
Palladis 16, 15
peragratio mundana 327, 13
percontatiuus modus 87, 33
percussionis sonus 264, 18
perdiu pernoxque 35, 9
perendinatio 335, 9
perfecti numeri 269, 24 sq.
a perfectione argumenta 189,
10
perfectis ampliores numeri
269, 24 sq.
Pergamum 237, 18
Periergia 30, 23. 41, 27
periodus 367, 15 et 29. 370, 13
per periodum 370, 13. 371, 6
et 12. 372, 5
Peripatetici 316, 10
peripheres modulatio 360, 6sq.
peripheria 247, '22 sq.
perissa diastemata 357, 15 sq.
INDEX 459
Permesiacus gurges 300, 8
peroratio 192, 24
perpendicularis 247, 17
perpendiculatus 200, 13
perpetuus modus = infinitiuus
87, 31
Persae 223, 17. 242, 27. 243, 1
Perseus 234, 9. 306, 14. 307,
18. 309, 25. 312, 3. 312, 10
Persicus limes 240, 5
sinus 242, 27
Persida 243, 9
Persis 226, 18
perseuerantes soni 356, 6
a persona argumenta. 189, 4
pes quid sit eorumque genera
365, 15 sq.
pedes quibus clausulae ornandae
172, 1 sq.
pestilentiae auctor Apollo
9, 5
Phaenon 315, 21. 330, 7
Phaethon 315, 22. 342, 25
Phaethontiae Musae 344, 21
phalaecius 171, 7
Phalarium promunturium 225,
10
pharmacopola 100, 12
Pharusi 233, 5
Phaselis 236, 5
Phasi senis ritus 41, 10
Philippica prima 156, 29
Phlegra 138, 7. 223, 19
Phlegraei campi 215, 15
Philippus 223, 6
Philologia 10, 22 sq. 14, 29.
15, 11 et 18. 16, 8. 18, 1.
27, 19. 29, 7. 30, 30. 31, 21.
38, 20. 40, 15 et 21. 41, 4
et 25. 42, 1. 46, 28. 48, 3.
50, 3. 52, 4. 53, 5. 193, 5.
195, 28
Philosophia 26, 31. 195, 26.
256, 30
philosophorum discrepantia
51, 21 sq.
habitus 196,
10
Phocis 220, 14 et 16. 221, 13
Phoebea lumina 341, 14
Phoebei meatus 299, 25
Phoebeum uocabulum 342, 22
Phoebus 6, 2 et 28. 8, 16.
9, 21. 11, 25. 12, 1 et 8 et
30. 14, 16. 26, 2. 27, 9. 48,
26. 52, 18. 141, 8. 296, 18.
333, 28. 340, 4. 342, 23
Phoenicia 234, 17. 235, 14.
235, 16
Phoenicusa 219, 14
Phorcus 343, 9
phrenetici 347, 18
Phronesis Philologiae mater
31, 8 et 21. 333, 18
Phosphoros 31, 5. 32, 1. 315,
22. 328, 20. 336, 28
Phrygia 207, 9. 236, 20. 237,
3. 237, 6. 237, 14
Sibylla 44, 20
Phrygius phthongus 49, 11.
351, 21
pubeda 340, 2
tonus 362, 13
tropus 351, 21
Phthiotis 220, 16
phthongus 353, 20 sq.
physici 302, 15. 320, 8
Picentes 214, 1
piceus hiatus 8, 9 puer 257, 8
pictai 65, 11
Pieria 223, 10
Pilumnus 44, 16
Pindarea chelys 33, 5
Pindus 220, 19. 222, 19
Pintonis 217, 15
pisces crepitu detinentur 348,8
Pisces 312, 6
Piscis austrinus 309, 29. 311,
' 2 et 7. 312, 8
Pisidia 237, 8. 238, 20
Piso 163, 2. 183, 16
Pithecusa 217, 11
Pitho 338, 20 uid. etiam Suada
Pityussae 216, 17
planaris 246, 23
plana schemata 249, 11
460 IKDEX
Planasia 217, 5
planetarum cursus 327, 12 sq.
motus in ortum
'316, 7
harmonia 12, 14
occultationes 330,
19 sq.
orbes 315, 14 sq.
316 extr. sq.
singulorum singulaeMusae
12,20
plani numeri 270, 15 sq.
planities formaeque eius (in
numeris) 271, 5 sq.
planontes 315, 19
Plato 36, 1. 50, 27. 51, 21.
100,2. 101,13. 142,12.
296, 12
eius mysteria 50, 27
plaudo 57, 34
plaustrum uid. plostrum
Plaustrum 205, 11. 335, 4
plebs deorum 138, 19
plectron 343, 1
pleonasmus 180, 21
Plinius 140, 21
Pliades 3, 11. 47, 13
ploce 360, 2 sq.
plostrum 57, 34
plumbum Saturno tribuitur
8, 22
plurali numero carentia 80,10
pluriuocum quid sit 107, 29 sq.
plusquamperfecti numeri 269,
27
Pluto 18 , 2. 45, 1 (et 21) cf.
Dis
poculum immortalitatis 14, 20
39, 8. 40, 28
podica tempora 365, 14
Poeni 211, 13
poetae in eaelum recepti 51,19
poetarum licentia 80, 8
iudicatio 101, 30
Poetice 168, 9
polj 303, 29 sq.
Pollux 61, 10
Polycletus 196, 24
Polydorus 224, 18
polygonum 247, 29 sq.
Polymnia 12, 20. 33, 13
polyptotum 179, 20
polypleura 249, 2
polysigma 170, 7
Pompeii 215, 23
Pompeiopolis 238, 16
Cn. Pompeius 71, 19. 163, 15.
165, 24
Pomponiana 216, 24
pone 67, 20
Pontiae 217, 9
Pontica Armenia 237, 1
ponticum mare 326, 7
Pontus 208, 6. 220, 21. 220,
22. 224,11. 227, 7. 233, 8sq.
237, 19. 238, 6. 238, 13.
239, 11 sq.
Poppaea uid. Papia
Populona Iuno 42, 15
populus angelicus 51, 16
deorum 17, 15
obsequentium 46, 23
potestatum 18, 29
Portae Armeniae 236, 13
Caspiae 236, 13
Portunus 138, 15
positio syllabam longam facit
66, 3 sq. 28, 23 sq.
74, 20
in rhythmo 368, 5
possibilitas 44, 24. 101, 16.
210, 19. 263, 12
post rem argumenta 189, 21
postes unguere 42, 12
potentia 251, 24
potestates fiiraE Kal bic ini-
Kotva 50, 28
potestatum populus 18,29. 50,
24
diuersitates 42, 27
potnia 62, 24
a praecedenti argumenta 189,
19
Praediatus 17, 25
praedicationes decem 117, 29
INDEX 461
praedicatiuus syllogismus 102,
26. 129, 16
praegnatis 82, 1
praeiudicia 190, 8
Praeneste 216, 7
Praenestes 216, 8
praepositiones 24, 27
praepositionum quantitas 74,
27 sq.
praescriptio 148, 29
legis 166, 29
Praestes 43, 13
praestites Manium 45, 12
praeteritio 174, 15
per praeteritionem propositio
187, 12 sq.
praetor et praedo 178, 14
Praetoria Augusta 214, 17
preces ter repetuntur 259, 15
Priapus 255, 14
Prienia sententia 299, 10
primigenia louis natura257, 20
primi numeri 265, 9 sq. 268, 11
principales status 143, 30 sq.
144, 6 sq.
principalis mediarum 350, 2.
359,5. 361, 6 et 17
principalium 349,
18. 354, 15 sq.
359, 2. 361, 5.
362, 10
principalium extenta 361, 18
principium 184, 22 sq.
prisma 253, 12
priuatio 154, 30
proceleusmatici 368, 3 sq.
proceleusmaticus 369, 13 et 19
Prochyta 217, 10
proconsul 78,- 7 sq.
Procyon 309,28. 311,10. 312,3
prodigia 43, 5
productio uocis 354, 3
profatus = categoriae 98, 12
a profectu argumenta 189, 10
a progressione argumenta 189,
10
proloquium 102, 19. 122, 7sq.
124, 15
promissiuus modus 87, 32
Pronoe 3, 28
pronominum accentus duplex
66, 28
quantitas 72, 20
sq.
Pronuba 41, 31. 245, 23. 332,
10. 337, 16
pronuntiatio 143,24. 182, 16 sq,
prooemium 183, 31
prope aequatum fig. 178, 1
Propontis 210, 29 sq. 224, 22.
226, 22
proportio = analogia 75, 10
proportio numerorum 291, 20
sq.
propositio 186, 17 sq.
propria 167, 15
a proprio argumenta 189, 9
proprium definitur 104, 24 sq.
158, 23
proruptio undarum 210, 11
Proserpina 23, 11
Luna 45, 3
prosiciae 5, 17
prosodiaci numeri 372, 19
Prote 216, 33
Prudentia 37, 32
Prusias ciuitas 238, 3
PS 61, 2
psaltae 346, 29
Psylli 231, 18
Ptolemaeus 62, 13. 175, 14.
202, 7. 302, 6. 310, 3
Ptolemaida 231, 24
Ptolemais 232, 4. 235, 14
pubeda 13, 17. 340, 2
publici dei 18, 23
Pudicitia 41, 32. (24, 5)
puer aratri 48, 30
piceus 257, 8
Punica nomina 77, 32
puniceus fulgor 21, 25
Punicum imperium 209, 12
punctum 246, 25 et 27. 247,
23. 364, 18 -
Pupput 231, 9
purgatio 150, 15 sq.
462 INDEX
purpureus 31,4. 52,25. 341,15
Pygmaei 241, 8
Pylii 216, 11
pyramis 253, 8 et 12
Pyrenaei 207, 12
Pyrenaeus 211, 15. 212, 19 et
22 et 25
pyrrhichius (172, 18) 173, 1 sq.
365, 20. 369, 19. 372, 20
Pyriphlegethon 45, 19. 49, 8
Pyrois 49, 7. 315, 22. 329, 14
pyropus 22, 27
Pythagoras 36, 2. 51, 23. 205,
24. 257, 9. 296, 11. 328, 21.
346, 21 uid. etiam Samius
Pythagorae deieratio 29, 13
Pythagorei 346, 17
Pytheas Massiliensis 201 , 20
Pythius Apollo 5, 25. 9, 16.
Q 60, 31. 62, 15. 88, 19. 63,
7 et 32
quadrangulum 271, 16 et 22
quadrati numeri 266, 5 et 13
quadratum 271, 14 sq.
quadratus numerus 260, 4
deus 260, 5
Mercurius 29, 11
quadrifida 360, 9
quadriga elementarum 48, 24
quadrilaterum 248, 24
quadriplicatio 268, 24
quadrisemus 368, 19 sq.
quaesitum 175, 1
quaestio finita 142, 24 sq.
(=iiu6O€cic) infinita
-142, 27 sq.
de scripto 152, 27 sq.
scriptionalis 152, 15
finitiua de scripti
ambiguitate 153, 9
quaestionum duplex species
143, 29 sq.
genera 190, 22
sq.
quaestiunculae incidentes 187,
26
quale sit 144, 9
qualitas 109, 22 sq. 144, 9.
147, 19. 148, 18 sq.
168, 1
absoluta 149, 4
assumptiua 149, 5
assumptiuae partes
149, 12 sq.
de actione 148, 2Asq.
de re 148, 20 sq.
iuridicialis 148, 31 sq.
negotialis 149, 1 sq.
153, 25 sq.
= status incidentes
150, 31 sq.
a qualitate argumenta 190, 1
' qualitates passibiles 112, 3
qualitatum species 111, 25 sq.
quantitas 109, 26 sq.
discreta 113, 20
continua 113, 20 sq.
a quantitate argumenta 190, 1
quaternio 277, 22 sq. 283,
25 sq. 294, 9 sq. 295, 19
que 67, 26
qui 58, 6
longum 72, 22
quis 58, 5
quod sit 144, 8
quinaria symphonia 351, 7
quinarius numerus 260, 6 sq.
265 21 sq.
quinta substantia 302, 23
Quintiana 187, 29
P. Quintius 187, 18
Quirinalis eques 140, 3
Quirinus 17, 25. 18, 9
Quirites 62, 18
R 60, 21 et 34. 61, 16 sq.
62, 2 et 12 el 24. 63, 33.
67, 16
semiuocalis 60,-21. 67, 16
littera terminata nomina
74, 2. 80, 5
eius pronuntiatio 63, 33
rabulatio 196, 1
radii Solis duodecim 48, 20
rariora diastemata 357, 20 sq.
ratio 157, 9
INDEX 463
ratio: eius infirmatio 157, 9
membrorum in numeris
273, 9 sq. 274, 27 sq.
ratiocinatio 128, 28
eius formae 134,
20 sq.
rationabilia diastemata357, 11
rationales status 151* 32.
184, 3
rationes 272, 21 sq. 273, 26
a re argumenta 189, 5
Reatinus ager 214, 27
reciprocum dotis 333, 9
recisionis momenta 364, 17
recordatiua species 89, 26 sq.
recta modulatio 300, 5 sq.
redditio fig. 179, 5
redimiculi aenigma 40, 30
redimitus puer 24, 28
reduplicatio fig. 178, 26
reges coniuges luppiter etluno
16, 33
regina Memphitica Isis 3, 5
regiones decem 204, 3
Kegulus 140, 21
rei 83, 7
relatio 149, 14 sq. fig. 179, 9
relatiua qualitas 147, 28
ratio 157, 24
relatiuum 109, 28. 114, 16 sq.
remissio 354, 2
remotio 149, 18 sq.
repensatrix 33JL 17
repetitio fig. 178, 20
replicatio numerorum 273, 8 sq. .
reprehensionis praecepta 190,
15 sq.
a repugnantibus argumenta
157, 22. 161, 16 sq.
res dubia 158, 1
resolutio uid. solutio
retrogradatio 328, 13
reuertens modulatio 360, 6 sq.
reuolutio 346, 9
Rhegini 215, 17
Rhegium 214, 18
Rhenus 213, 2
Rhodanus 213, 9. 216, 21
Rhodope 220, 22. 223, 15
Rhodus 208, 4
Rhoebus 116, 5
Rhetorica 138, 1 adnot. 142, 10.
193, 24 adnot.
eius officinml42, 17
finis 142, 18
materies 142, 21
officii partes 143,
14 sq.
rhythmi 363, 9 sq.
inconpositi 371, 24 sq.
per coniunctionem372,
5
per periodon copulati
decem etocto371, 13
rhythmica genera 366, 7 sq.
rhythmice 363, 25
rhythmizomenon 363, 18 sq.
rhythmoide tempora 365, 7
rhythmoides 364, 8 et 10
rhythmopoeia 373, 24
rhythmus 374, 2
ricinium 4, 9
rien 79, 19
Ripaei montes 227, 22. 228,
10. 236, 11. 326, 9
Riphaei uid. supra
risus homini proprius 104, 26
107,17. 125,30 158,24
Iouis 8, 30
Roma 110, 4. 207, 12. 213, 20.
213, 25
Romana uox 67, 17
Romanus passim
Romuleus 26, 27. 54, 31. 56,
17. 57, 26. 101, 4. 101, 12.
139, 14. 140 , 24. 141, 2.
196, 12. 198, 26. 200, 1
Rosciana 142, 26
Roscius 142, 27. 144, 8. 155,
23
rotunda tempora 365, 9
rotunditas terrae 208, 18
Rubrum mare 234, 8 sq. 242,
26. 243, 11
Rullus 179, 19 sq.
rupes Parnasia 6, 2
464
INDEX
rupes Aegyptia 99, 34
ruricolae diui 332, 16
Rusgoniae 230, 9
Ruspae 231, 10
Rusucurus 230, 9
S 60, 22. 61, 19. 62, 13. 63,
34. 64, 2. 69, 16
an Iittera sit quaerilur 60, 28
syllabam communem reddit
69, 16 sq.
pronuntiatio 63, 34
terminatarum uerbi personarum
quantitas 73, 12 sq.
infine 60, 35
Sabaei 35, 12
Sabrata 231, 10
sacramenta nuptialia 32, 8
sacrilegium 148, 11 sq.
sacrum promunturium 206, 19
sacsa 61, 3
Sagaris 237, 20. 238, 7
Sagitta 307, 2. 308, 2. 309, 27.
311, 11. 312, 4
sagittarius 311, 25. 313, 4.
314, 17. 315, 7. 321, 13
sagittarius Apollo 6, 31
Saldae 230, 9
Sallentini 214, 12
Sallustius 59, 28. 65, 26. 67, 5
saltatio brachiorum 266, 1
Salus 17, 23
Saluator 168, 3
Samaria 235, 5
sambuci 346, 29
Samius (Pythagoras) 28, 23.
51, 23. 328, 21
Samothrace 226, 12
Samus 208, 5
Sancus 18, 19
Sandaliotes 217, 17
Sardinia 207, 4. 214, 23. 217,
13 et 15. 230, 18
Sardus 217, 16
Sarmatae 207, 20. 227, 13.
224, 10
Sarmatia 228, 5
Sarpedon 236, 13
Satura 2, 9. 195, 21. 298, 28.
299, 12. 300, 6 sq. et 21
miscilla 374, 11
Saturni cursus et ortus cit.
330, 7 sq.
Saturnia 256, 11
falx 193, 19
Saturninus 144, 9
Saturnius circulus 12, 20
Saturnus 8, 32. 18, 22. 215, 22.
138, 17
deorum creator 49,20
senior 3, 3
eius circulus 314,
23 sq.
eius falx 138, 16.
193, 19
mansio 18, 22
coniunx 21, 15
gressu tardus 21 ,70
Latii conditor 215,22
sfe«a315,21. 316,4e<
14. 317, 13. 318,
1 sq. 321, 6
Satyri 45, 25. 229, 25. 233, 2
Satyrus 298, 23. 299, 6
saxum fidicinans 348, 20
scalprum 55, 3
scaphia 202, 1
Scauriana 143, 6
Scaurus 60, 31. 155, 25
schema 97, 20. 364, 22
schemata 246,#2. 250, 16 sq.
36f, 4
ergastica 249,18 sq.
plana 249, 11
apodictica 249, 19
sq.
seholicum axioma 98, 9
P. Scipio 162, 19
Scipio Africanus 163, 13
Scipiones 211, 12
Scironia saxa 222, 9
scopae 301, 27
Scorpio 308, 20. 324, 17. 311,
19. 330, 11 '
Scorpius 307, 2. 310, 8 et 10.
313, 2. 321, 13
INDEX 465
acriptionalis quaestio 152, 15
ascripto argumentum 163, 9sq.
de scripto quaestio ('quae dicitur
syllogismus') 152, 27
scriptural46,29.151,33. 163,7
scrobis 83, 12
Scylla 215, 13
Scyllaeum 215, 12
mare 339, 25
Scythae 224, 10
Scythia 200, 11. 238,21. 228,5
Scythica plaga 208, 25
Scythici montes 240, 22
Scythicum litus 227, 12
Scythicus Caucasus 236, 15
oceanus 228, 17.
240, 5
sinus 227, 2
Scythis 240, 5
scythis gemma 20, 3. 22, 11
sectio 253, 12
secundae beatitatis numina
43, 4
Secundanus Iuppiter 17, 28
Pales 18, 10
secundi numeri 268, 11 >
Securus Melior Felii 27, 6
sedecim caeli partes 17, 20
Seditio 17, 31
musica sedatur347, 21
segetes laetae 108, 5
luxuriant 168, 15
seiunctio 191, 12
Seleucia 235, 1 el 23. 243, 21
Seleucus 209, 3. 239, 19
semanticus unde dictus 371,19
semanticus trochaeus 370, 6
semenstres dies 228, 4
semicirculus 249, 12
semidei 44, 1. 338, 28
semina rerum 1, 5
Semiramis 239, 2
semiuocales 63, 6
semones 44, 1
Semproniae leges 160, 11
senarius numerus 260, 21 sq.
senatus consultum deorum 16,
31. 26, 32. 195, 27
MABTlASUS CAFELLA
senio 280, 7. 291, 11
sensus quinque 260, 16
sententia scripturae 152, 16
separatarum tetrachordum et
soni 361, 4 sq.
sepia 55, 6
septenarius numerus 29, 27. 16,
23. 262, 7 sqseptem
triones 299, 21
septentrio 205, 21
septentrionalis circulus 304,
4 sq. 305, 24 sq.
septentriones 241, 25. 309, 20
septimani partus 263, 6
septimo radiati dei 50, 26
Serapis 48, 28
Seres sericum 240, 9
sermocinatio 183, 22
sermonis uitia 97, 18 sq.
sero 57, 2
serpens caudam deuorans 21,
12
cantu rumpitur348,13
serpentibus habitantur deserta
Syrtis231,17
Caspiae portae
239, 10
uescuntur Trogodytae
232, 21
serpens 309, 15. 311, 3 et 8
serpentarius 312, 14 uid. eliam
Ophiuchus
sertum dominandi 23, 5
Seruius Nobilis 201, 2
sesquialterae iuncturae 6, 19
Sestos 225, 3
Sethus pro Zetho 62, 28
sexis 85, 8 [278, 2]
sibi 72, 25
Sibyllae 5, 22. 44, 19
Sicania Sicanus 218, 5 sq.
Sicca 230, 15
Sicilia 146, 19. 160, 1. 164, 10,
201, 3. 207, 4. 214, 24. 215,
17. 218, 5 el 19. 219,7. 230,
19. 326 3
Sicuii 162, 12. 164, 11
Siculum fretum 219, 2
30
466 INDEX
sidera 303, 25. 58, 11
flammantia 43, 28
eorum cursus 43, 8
sidera inerrantia 309, 10 sq.
siderei cursus 32, 25. 301, 11
siderum ortus et occasus 312,
26 sq.
Sigas 230, 6
Sigeum 208, 5. 225, 5
sigma iacens 360, 23
signifer circulus 305, 7 sq.
308, 9 sg. uid. Zodiacus
signum 246, 14 et 26. 253,
17 sq. 266, 3
sil 60, 4
Silenus 297t2. 300, 14
Siluanus 138, 12. 193, 19. 338,
29
siluicolae diui 257, 6
silua Apollinis 6, 26
Siluani 45, 25
siluri pisces 244, 13
simile casibus fig. 178, 4
a simili argumenta 157,20. 160,
12 sq. 189, 12 sq.
simili modo determinatum fig.
178, 8
Simonides 181, 16
simplicia tempora 365, 14
simulacrum animae 41, 9
simulatio 174, 13
sinapi 76, 13
singularitas 268, 14 sq. 281,
25 sq. 291, 5 sq.
singuli 96, 26 Sq.
singulus 96, 25
Sinonia 217, 9
Sipylus 237, 12
siquis 58, 5
Siren 60, 20. 216, 6. 218, 3
Sirenarum scopuli 215, 14
Sirius 29, 13
sistra Niliaca 46, 11
Sithonia gens 224, 11
sitis 83, 18
situs 102, 9. 110, 9. 117, 20
partium 113, 23
smaragdineus 19, 23
smaragdus 22, 10
Sminthius 60, 8
Smyrna 237, 12
Smyrnaei campi 237, 13
soccus 33, 27
Socrates 100, 2
Sogdiani 239, 22
Sol 12, 22. 13, 5. 18, 8. 21, 24.
31, 5. 48, 19. 313, 19.
314, 14 sq. 315, 4 sq. etl%
315, 23. 316, 4 et 25 sq.
317, 8 sq. et 18 sq. 318,
9 sq. 320, 10 sq. 321,
8 sq. et 17 sq. 322, 1 sq.
232, 18.
eius cursus 324, 5 sq.
eius filia Yuxr) 4, 2
Celeritas 18, 8
radii 6, 29 insula 242, 21
motus geminus 324, 5 sq.
obscuratio 323, 4 sq.
solida schemata 253, 3 sq.
solidi numeri 269, 16 sq.
sollers 59, 28
Soloe 55, 23
soloecismi 97, 18
solstitialis dies 313, 30 sq.
circulus 304, 6 sq.
306, 6 sq.
solstitium 304, 7
solus 85, 1 sq.
solutum figura 180, 7
sorania 43, 5
somnus 163, 19
soni 349, 2 et Usq. 353, 18sj.
363, 6. 374, 3
quol sint 354, 9
sonornm diuersitates 356, 21 sq.
sonus 364, 20 = accent. 68, 14
sonus diuisarum 355, 21
Sophene 234, 19
Sophia 3, 21. 4, 15. 10, 27
sophismata 136, 26
stoica 98, 14
sordida uerba 167, 21
sorites 34, 11. 136, 28
sors 24, 11
Sosantiii 140, 21
INDEX 467
Boter 168, 3 5
spatia circulorum 305, 23 s q.
spatiorum perceptio 356, 23
Bpatium 364, 20
a specie argumenta 189, 7
vel forma argumenta
157, 20. 160, 5 sq.
Bpecies definitur 158, 16
species quattuor 268, 8
species siue formae 103, 21 sq.
spectatiua 56, 30
specua 77, 6
speeulum Sophiae 4, 14
spei 83, 7
spes 165, 22 sq.
sphaera 197, 16. 253, 9 sq.
Archimedis 51, 21,
198, 7
mundi imago 20, 29
caelestis 49,29. 50,10
solida 196, 27
sphaeraaenea 303, 9
sphaera 253, 9 el 14
sphaerae 264, 20
sphaerarum concentus 6, 25.
12, 15. 46, 6. 340, 19
Sperchium promunturium 224,
13
Sphenis frons 206, 18
spissa diastemata 357, 19 sq.
spissus sonus 355, 29 sq.
spondei 368, 4
spondeus (172, 19). 172, 27 sq.
347, 24. 369, 6 maior 369, 7
Sporades 226, 9
stadium 206, 4
stantes soni 356, 6
statarii soni 356, 9
status incidentes 144, 1 sq.
147, 13 sq. 151, 15 sq.
150, 31«}.
legales (= incidentes)
153, 17
a quibus causa nascitur
(=principales=constitutioues)
153, 18 sq.
principales 143, 30 sq.
144, 6 sq.
status quo modo inueniantur
153, 28 sq. 154, 24 sq.
quot sint 147, 4 sq.
stelae deorum stemmata continentes
39, 26
stellae 303, 24
stemmata deorum 39, 26
sterceratus apud ueleres 85,
21
stercus senatus 168, 26
Stichades 216, 22
Stilbon 12, 1. 315, 23. 327,
14 et 20
stilus 202, 2
ad scribendum 19, 13
Stimula 331, 19
[Stipa insula 217, 4]
Stoica sophismata 98, 9
Stoici 35, 10
Strongyle 219, 10
Strymon 223, 14. 224, 4. 339,
10
Suada 331, 18
Juno 2, 26 |13, 25]
sua rebus uerba snnt 108, Isq.
subdimidius 274, 18 sq.
subiectiua proloquii pars 102,
13. 123,20. 130,3
particula 125, 14
subiectiuus modus 87, 34
subiectum definitur 108, 31 sq.
de subiecto 109, 3 sq. in
subiecto 109, 8 sq.
submedia 361, 10
subprincipalis 354, 17. 362,
11
mediarum 350,
3. 354, 28.
359, 7.
principalium
349, 19. 359,
3.
subquartus 274, 19 sq.
substantia 102,7 sq. 108,31 sq.
116, 2 sq.
prima definitur 109,
17 sq.
secunda 109, 18 sq.
30*
468 INDEX
subtertius 274, 19 sq.
succentus 6, 19 et 25
Suliense promunturium217, 23
Summanes 45, 12
Summanus 45, 2
sumptum 102, 24. 128, 11
superdimidius 274, 10 et 13
superficies 246, 17e<26. 247,6sy.
(superparticularis numerus
274, 9)
(superpartiens numerus 274,
27)
superquartus 274, 11 sq.
supertertius 274, 11 sq.
surdis tuba medetur 347, 28
Surrentum 217, 11
Sulla 160, 11
Susa 242, 5
Susia Diana 242, 5
Sybaritae 347, 11
Syene 202, 6. 245, 1
syllaba 64, 29 sq. 364, 20
syllabarum quantitas68,20sg\
iunctura 64, 32
syllogismus (= de scripto
quaestio) 102, 25. 128, 28.
152, 27
Symbolice 334, 2
Symmachia 44, 22
symperasma 102, 25. 129, 11.
250, 19
symphonia 347, 18
perfecta 355, 16
symphoniae tres 29, 3 el 16.
350-, 22 sq.
Symplegades 239, 13
synaloephe 65, 13
syneches proceleusmaticus
368, 10
synonymia 179, 24
? sypnum 44, 7. 62, 14
Syria 206,25. 234,15. 235,6e<
16 et 19 et 21. 236, 3. 238,21
syrma rhetoricum 34, 8
Syrtes 231, 14
Syrtis 232, 1 et 5
minor 231, 11. 231, 15.
maior 231, 16 sq.
Syrus quidam 41, 9. 46, 13
systaltici tropi 373, 25
systema 356, 25. 363, 5
systema diapason 355, 20
systema quid sit 358, 23 sq.
quot sint 358, 26 sq.
per systema transitus 362, 10
syzygiae 372, 22
T 60, 35. 61, 21. 62, 13 et 30.
63, 25
T terminata nom. 71, 13; tterbi
pers. quantitas 73, 20
Tabraca 230, 16
tabulae 162, 8 et 11. 190, 9
nuptiales 52, 15
Tacape 231, 10
Taenarus 207, 3
Tages 44, 7. 213, 23
Tagus 211, 19. 326, 5
Tanais 208, 7. 210, 26. 240, 2.
339 11
Tanaquil 60, 3. 70, 13. § 294
Taprobane 241, 18
Tapsus 231, 10
Tarraco 212, 21 ' -
Tarraconeusis conuent. 212,10
Tarraconensis urbs 211, 11
Tartarea claustra 20, 26
nox 27, 7
Tartarei recessus 10, 8
Tartarus 15, 13. 36, 13
tasis 353, 22
Taurica 228, 5
Taurominium 218, 22
Taurus 152, 5. 234, 19. 236, 9.
238,19. 312, 11. 306,
22. 313, 14. 324, 17.
stelta 335, 4
Caucasius 243, 11
tautologia 179, 27
Telmesus 236, 17
Tellurus 18, 6
tellus uid. terra
centron mundi 317, 2
eccentros 325, 4. 329, 15
eccentros orbium planetarum
317, 1 sq.
Tellus 12, 11. 19, 24
INDEX 469
tellustres diui 257, 6
telum 58, 10. 153, 14
Temperantia 38, 2
temperatio 14, 2
temperiem dat Sol 48, 14
tempora anni quattuor 22,16sq.
tempora ortuum occasuumque
312, 16 sq.
in rhythmicis 364, 16 sq.
a tempore argumenta 189, 5
temporis quid sit 110, 5. 117,
25
Tenae 231, 10
Tenedos 225, 6
Tenedus 208, 5
tenor 155t 29
tenuatum metallum 340, 7
ter 73, 25
Terentia 65, 9
Terentius 179, 2 uid. Varro
tenninus 247, 19
ternarius numerus 28, 3. 259, 8
Terpsichore 12, 23. 35, 5
Terpsis 338, 18
Terra Vulcani filia 18, 6
hera (44, 27) cf. teUus
terra circumnauigdbilis 208,
18 sq.
solaris circulieccentros
314, 29
inmobilis 202, 14
media 197, 21. 202, 13
302, 13 sq.
terrae circuitus 205, 26 sq.
longitudo 206, 12 sq.
318, 5 sq.
circulus 201, 23 sq.
dimensio 244, 18 sq.
diuisio 209, 23 sq.
forma 199, 11 sq.
latitudo 207, 17 sq.
longitudo 206, 12
locus 201,22. 202, 12 sq.
partes (zonae) 203, I5sq..
rotunditas 208, 18
Terracina 215, 16
terrea uis 40, 26
terreus ortus 26, 10
tertia diuisarum 361, 22
excellentium 359, 7
tessera 271, 13 et 17. 294,
26 sq.
testamentum 163, 11
testimonia 157, 14. 163, 14.
190, 10
testudines 242, 19
tetartemoria 349, 3
diesis 360, 14
tetrachordon 340, 19. 360, 27 sq.
352, 6 sq. 354, 12 sq. 355,
1 sq. 362, 1 genera 354, 11
tetrachordum excellentium
355, 23
tetragonum 247, 29 sq. 248, 15
tetraplasi ratio 358, 19
tetrapleura 249, 2
tetras 259, 23 sq. 265, 21
tetrasemus 367, 12 et 22 et 27
368, 6. 370, 1
Teutrana ciuitas 237, 17
Teutrania 237, 16
Thales 51, 22. 348, 2
Thalia 12, 28. 36, 17
Thaumantias Iris 20, 6
Thebae 26, 17. 44,12. 339,20
Themis 46, 33
Theode 244, 9
Theodorus Byzantius 186, 3
Theophrastus 346, 17. 347, 29
theorema 254, 5
theoremata 57, 5. 250, 24 sq.
Therasia 219, 9
[Thermacides 277, 11]
Theseus 71, 22
thesis 364, 4. 365, 17. 367, 1
Thessalia 220, 16. 222, 16 et
18. 222, 22. 223, 2. 226, 4
Thraces 220, 22
Thracia 220, 17. 223, 14. 224,
18. 227, 3. 237, 20. 326, 6
Thracium latus 227, 5
Thracius limes 223, 11
Thracius (Orpheus) 348, 6
Thrax 339, 4
Threicium carmen 33, 7
thripes deorum 45, 15
470 INDEX
Thucydides 218, 5
Thyle 201, 19. 208, 11
Tiberiana ostia 213, 24
Tiberina ostia 217, 8
Tiberius uid. Graechus
Tiberis 83, 17
tibi 72, 25
tibia 338, 30. 346, 24, 347, 6.
347, 29. 348, 18
tibicina 79, 15
tibicines 347, 11 et 24
Tibur 215, 5
Tigris 234, 19. 236, 1. 243, 10
Timaeus 296, 12
Tingi 229, 10
Tingitana prouincia 230, 4
Tisias 140, 27
Titan 70, 17. 197, 28
Tlepolemus 62, 23
Tmolus 62, 23. 237, 9
Tonans (Iuppiter) 5, 6. 11, 16.
13, 9 et 16. 17, 3e<9. 19, 11.
23, 16. 34, 22. 36, 11 et 22.
54, 10. 136, 30. 138, 18. 194,
5. 256, 15. 337, 1. 345, 18
tonat orator 139, 7. 141, 30
toni 360, 19 sq.
toniaea nota tetrachord. 360, 13
toreuma 58, 20
per tonum transitus in musicis
362, 13
tonus 349, lsj.=:accent. 68,14
a toto argumenta 189; 6
totum definitur 105, 21 sq.
totus 85, 1 sq.
trabeatus 139, 33
tractatus 158, 33
negotii 154, 6
tractus materiae 352, 19
tragica modulatio 362, 21
transactio 163, 11
transaustrinus 205, 12
transfusio elementorum 263, 2
transitus modulantium 362, 7
translata uerba 168, 11 sq.
translatio 145, 11. 148, 29
translatum 167, 14. 168, 11
transmotio (ncTdcTacic) 175,19
transuersi ortus 312, 17
tressis 85, 8
triangulares amfractus 196, 19
numeri 271, 6 sq.
triangulum 271, 14
triangulus ignis 194, 15
trias 265, 20. 259, 8 sq.
tribunos appellare num seruo
liceat 145, 9
trigarium 259, 22. 334, 11
trigonum 247, 29 sq,
aequilaterum 254, 3
trigonus accentus 33, 1$
Trinacria 198, 6. 218, 6
Triones 200, 16. 299, 21
triplasia ratio 358, 16
triplicatio 29, 2. 268, 16
Triptolemus 44, 13
triptota nomina 80, 12
tripudia hymeneia 38, 27
tripus 334, 5 et 9
trisemus 367, 2
trisulcae lucis fulgor 334, 21
trisyllaba 66, 19 sq.
in clausulis 173,19 sq.
tritemoria 349, 8
diesis 360, 16
Tritonia 4, 8. 16, 32, 255, 12.
262, 9
Tritonida 100, 7. 333, 17. 346,
24
Tritonis 256, 30. 336, 22.
337, 27
triumfo 88, 16
Troas 237, 6. 237, 16
a trochaeo bacchius 370, 10 sq.
trochaeus 172, 13. 173, 3 sq.
369, 29. 370, 17.
373, 7. 372, 21
ab iambo 370, 18
medius 372, 10
semanticus 370, 6
unde dictus 371, 17
trochaeides 373, 6
Trogodytae 200, 9. 227, 14.
232, 20. 243, 24
Troia 62, 24. 69, 1 et 6
INDEX 471
Troiani 160, 12 Sibylla 44, 22
Troianum secretum 31, 19
tropi 97, 20. 249, 20 sq.
in musica 354, 9. 362,
28 sq. 373, 23
quindecim 351, 18 sq.
tropica mela 362, 26
tu longum 72, 21
tuba 347, 12. 347, 28
Tubnsubtus 230, 10
Tulliana castra 193, 21
turbo 77, 2
turpis forma materiae 184, 31
turris 83, 17
tussis 83, 18
tutela 58, 7
tutelator genius 43, 18
tutor 58, 7
Tyche 24, 12
Tydeus 221, 9
Tyle 229, 4
tympanum Cybeleium 46, 12
in manu Iunonis
20, 13
eius bombus 38, 30
Typhon 48, 29
tyranni interfectio 145, 2.
153, 3
Tyrida oppidum 224, 14
V 59, 25. 61, 1 et 6. 62, 17 sq.
64, 1
V littera finita nomina 70, 10
V terminatorum uerborum
quantitas 73, 10
transitus in alias uoc. 58,
1 sq.
cum aliis sociata 59, 2
uagi soni 356, 10
Valitudo 18, 17
M. Terentius Varro 101, 10 et
14. 171, 2. 196, 12. 214, 23.
227, 7 (303, 24) 348, 17
Varus 213, 6
uas quo modo declin. 79, 9 sq.
uasa horoscopa 201, 9
uaticinia 43, 5
ubera Iunonis 8, 34
ubi 58, 6
in Dialectica 117,25. 142,
22
ue 67, 25
Vedius 41, 6. 45, 21
Veientanus 58, 27
Veiouis 18, 23. 45, 22
Velia 218, 3
Velonensis ciuitas 229, 9
uenarum indicia 363, 24
Veneria 217, 8
Venerium auram 12, 24
Veneris circulus 327, 16. 328,
20 sq.
oppidum 236, 4
Veneti 238, 12
Venus 17, 11. 41, 20. 47, 19*9.
54, 32. 245, 20 et 25. 255, 10
et 26. 256, 6. 260, 29. 262,
3. 297, 13. 331, 7. 332, 27.
337, 9 et 18 uide etiam
Aphrodite Paphie
Venus stelta 317, 16 et 22 sq.
315, 22. 316, 29
uer 22, 6. 325, 14
eius deus 12, 12
Veris fructus 18, 14
uerba ad duas coniugationes
pertinentia 95, 26
uerba singulis casibus iunguntur
85, 29 sq.
sua et aliena 108, 1 el
11
noua facere 117, 3
uerborum quantitas 72, 33 sq.
exoletorumususl67,
18
genera 87, 14
modi 87, 28
nouatio 167, 27
Vergiliae 241, 26
Vergilius 51 , 19. 167, 25 cf.
etiam Mantuanus uates el
index auctorum
ueritas ex non existentibus
50, 29
uernum tempus 325, 14
472 INDEX
Verres 146, 16. 150, 7. 162, 13.
165, 7. 166, 23. 179, 10 sq.
Verrinae 155, 25. 176, 22.
uersiculi euitandi 170, 22 sq.
uersus numerorum 264, 24.
265, 19
uerua 77, 6
uertex cum petaso 47, 3
Vesper 200, 3. 329, 7
Vesperugo 329, 7
Vesta 17, 11. 21, 20. 46, 1.
deorum nutrix 52, 5
Vesulus 215, 4
uetusta uerba 167, 18
Vibo 218, 4
Vibonensis ager 215, 7
uinolentia 163, 20
uirago 262, 16
uir fortis 151, 2 sq.
uirga memor 36, 34
uirgo 58, 8 cael. 307, 22. 310,
9. 311, 10. 312, 26.
330, 3.
foutana 50, 27
uirilis cantilena 362, 16
uitalia membra 263, 15
Virtus 4, 33. 5, 7 et 14. 6, 24
et 33. 8, 12 et 16. 9, 8. 10,
19. 11,22. 12,3
uirus 85, 10
uitia quattuor 260, 3
uitiligiues linguarum 55, 22
uitium inuentio 44, 11
VL litteris finita nomina 70,
' 13
Vlixes 156, 23. 211, 20. 216,
8. 218, 4. 225, 11
ultima coniunctarum 350, 7.
355, 12. 361, 21
syll. cum accentu 67,18
ultima excellentium 359, 10
ultramundanus pater 48, 10
umbilicus 193, 11
Italiae 214, 27
umbra lunae 318, 9
terrae 196, 30
Veneris 329, 8
Vmbracius mons 31, 15 .
Vmbri 213, 24
uniuersale 102, 20
proloquium 124, 17
sq.
uniuocum quid sit 107, 24 sq.
unus 85, 1 sq.
Vnxia Iuno 42, 10
VO litteris terminata uerba
92, 19
uocales 57, 12 sq. sex 63, 6
uocatiui pluralis quantitas 72,
4 sq.
uocatiui singularis quantitas
71, 23 sq.
uocatiui singularis pronominum
quantitas 72,
26
uocatiuus 71, 23 sq.
in i 84, 12 sq.
uoces 57, 21
uolo 58, 8
Voluptas 245, 11. 255, 1 et 18
et 26. 256, 6. 331, 10. 332,
15. 338, 21
uomitio Philologiae 39, 15
uox 182, 20 sq. 353, 5 sq.
VRlitteris finita nomina 70,23
Vrania4, 14. 12, 19. 32, 18.
40, 1.
Vranie 301, 4
Vrcitanus finis 211, 11
Vrgo 217, 6
urna Adrastiae 19, 5
urnulae Phoebi 8, 18
Vrsa minor 307, 32
VS litteris terminata nomina
71, 10
Vtica 231, 2
utilitatis publicae cultores 18,
28
Vulcaniae 219, 9
Vulcanus 17, 12. 18, 7
Iouialis 17, 5
Lemnius 4, 17
Terrae pater 18, 6
uulgus deorum 17, 25. 138, 5
uulnera musicae ope curata
347, 27
INDEX 473
uulnificus Apollo 6, 31
Vulsci 213, 28
uultus 188, 8 sq.
X 60, 22. 63, 8. 64, 2. 68, 31
duplex 60, 22. 61, 4. 63, 8
in fine uocabuli 86, 8
pronuntiatio 64, 2
Xanthus 61, 8
Xenocrates 348, 2
Xerxes 223,17. 226,18. 226,24
Ya non nullis reiecta 57, 26
uocalis 63, 4
pronuntiatio 64, 3
Ypanis 242, 23
Z Graeca 62, 26
duplex 62, 30
dentes mortui imitatur 64, 5
Z 62, 6 et 26. 63,9. 64,4. 68,
32. 70, 2
Z syllabas communes reddit
70, 2
Zacynthos 70, 3
Zeno 51, 27
zeta iacens 360, 23
Zethus 62, 28
Zeugitana regio 230, 17
Zeugma Euphratis 235, 2
Zmyma 63, 2
Zodiaca hospitia 5, 9
Zodiacus 3, 11. 305, 1. 305,
Tsq. 308,9 sq. 310,
6. 321,30. 327,10
tractus 17, 18
Zonae 264, 19
terrae 203, 15 sq.
INDEX GBAECYS IN MARTIANYM
dTaGol Kal kokoI bafuovec
45, 11
dTuiTri 360, 2. 364, 12
deiZujoc 40, 31
'AOrivri 194, 24
dKepceKOfiric 9, 11
dKpovuKTioc ortus 328, 4
dXoroc 251, 9 et 12 et 15 et
19 et 20. 252, 2—15
duqnBoXia 152, 3
ducpiKup-roc 262, 20. 320, 26
[duqriitXeupoc 248, 23]
dvapiBdZujv cuvbecuoc 324, 2
dvaTKaia quaestio 191, 3
dvdTpacpoc 249, 22. 250, 1
dvabiirXujcic 178, 26
dvaiTioc 140, 12 sq. 330, 17
dvdKau.TrToc 360, 5
dvaKecpaXa(ujcic 192, 9
dvaXoTia 291, 20 sq.
dvdXoToc 251, 11
dvdXucic 191, 10
fivacTpoc 303, 3
fivecic 354, 4
dvTeZeuTuivov 180, 16
dvTeicaTuiTH 175, 12
dvTtbiriTricic 186, 4
dvTiOecic 367, 25
dvTiSeTov 177, 13
dvTiKaTr|Topia 155, 17
dvTiirobec 204, 16 sq. 325, 16
dvTicTpoqpr| 179, 12
dvTiqjpacic 108, 22
dvTixOovec 204, 10
dvToiKoi 204, 8 et 22
dtra9r|c 43, 2
airaS Kal bic eiriKOiva 50, 28
dir^iXdccovoc anapaestus 369, 4
direpTacTiKdv 352, 14 sq.
dirobeiKTiK6c 157, 1. 246, 7.
249, 18 sq.
dTr6bei£ic 250, 19
dTroee>cic 40, 13. 50, 31
dTroKOTdcTactc 264, 26
dird neiZovoc anapaestus369, 3
ionicus 372, 23
dirocTpoq)r| 174, 15
diroTour| SXotoc 252, 10 sq.
fittTuiToV 58, 30
fiiruKvoc 356, 4 sq.
dppuOuoc 364, 10. 365, 2
fipTta 357, 15
dpTtdKic fipTta et Trepiccd
267, 10 sq.
dcuuueTpoc 251, 23. 252, 1
dcuvbeTov 180, 7
dcuvOeTa 357, 9
dcujuaToc 54, 17
dcpopiqj.6c 191, 12
BapCiTruKvoc 355, 28 sq.
p6petoc 323, 24
TXauKuiTric 194, 24
TpduuaTa 56, 15
TpauuaTtKri 56, 14
Tpa|anaTtcTiKf| 56, 19
TpauuaTObibdcKaXoc 56, 25
Tpauuri 56, 15. 246, 29
bar|uujv 43, 22
ba(uovec 42, 24. 43, 21. 45, 11
beivujcic 192, 19
Af|Xoc 71, 9
bidTuioc paeon 372, 1 et 6 et
13 sq.
biaipecic 190, 5
INDEX GRAECVS IN MARTIANVM 475
StdueTpoc 249, 14
btd Tracujv 351, 13
irevT€ 351, 7
Teccdpujv 350, 23
(biavoiac figurae 161, 10 sq.)
btaTr6pr|cic 174, 20
btacupu6c 175, 16
biotouoc 262, 19. 320, 26
btdTovoc 355, 11. 359, 14
. cuvr]uu.evujv ctt, 350,
6 sq.
biaTUirujcic 175, 7
btdtpuivot 356, 18
&ie£euYu.evov 180, 11
&teZeuYuevujv Tprrr| ett. 350,
9 sq.
biectc 351, 2
btoptc|n6c 250, 18
buvduet cuuueTpoc 251, 25
&uvauevr| SXoToc 252, 8 sq.
bujbeKdebpoc 253, 15
e 58, 23
gYYPOKpoc 249, 22. 250, 3
€Yepctu.ov 1, 6
eIbtK6v 352, 14 sq.
eiKOcdebpoc 253, 15
€tuapuevr| 19) 18
cipouevr| XeStc 175, 27
eipujveia 174, 13
eXdTTWv SXoToc 252, 13
IXeoc 192, 20
eXtKoeibeTc lineae 247, 3 Luna
322, 11
«XXemnc 181, 3
evapu6vtoc 354, 19. 355, 10.
359, 13
eSaYYeXTtK6v 352, 14 sq.
eiravdXrmnc 178, 20
eiravacpopd 179, 8
eirtPaT6c paeon 372, 2 et 7
etrtKoiva uid. fiiraE
eiriXr|V|nc 373, 19
€iriuepicu6c 192, 15. 341, 1
eirtu6pia 272, 18
einTrebov 246, 23
eTriTacic 354, 1
eiriT^TapToc 274, 12
ettiTptToc 274, 11
eirtcpdveia 246, 27. 247, 7
eitTdc 194, 11
epu.r|veuTiK6v 352, 15
eT€pour|Kr|c 248, 17. 271, 9
eTuuoXoYta 157, 18. 159, 14
euOetai 247, 1
euOuYpauu.oc 247, 9. 248, 2
et 5 et 13
rj 58, 23
fjOoc in musica 357, 1
rjuieeoi 43, 32
r|u.i6Xioc 274, 11
laupiZetv 371, 14
ibl6Tr|Tec 353, 27
ic6KujXov 177, 18
tc6TrXeupoc 248, 8
icocKeXric 249, 9
ic6Ttic 251, 8 sq. 272, 22
KdGeToc 247, 17 _
Katp6v YvujOt 299, 11
KauiruX6Ypauuoc 248, 3. 249, 6
KauiruXr| linea 247, 3
KaTabir|Yr|cic 186, 5
KaT' dvTicppactv 108, 22
KaTacKeur| 250, 18
KripuKeTov 100, 5
Ko(ur|cic 374, 7
K6u.ua 176, 12
KptKuiTri 303, 9
t6 Kptvouevov 151, 15 sq.
kukXikoi lineae 247, 2
KUKXocpopr|TiK6v KOua 302, 26
KOua 302, 22
kujXov 176, 12 et 28
XfiMjic 352, 21
Xixavoetbr|c 356, 12 sq.
X6Yia 5, 19
ueiZujv <5XoToc 252, 8
ueXoirotta 352, 21
uecri 350, 4
uecr| 252, 2 et 4k &uo uecujv
fiXoYOc 252, 5 sq.
u.€c6ttukvoc 355, 29 sq.
uecujv StdTovoc 350, 3
ueTdcTacic 175, 19'
urivoeibric 262, 18. 320, 23
uikt6v 248, 5. 249, 11
uvcic 373, 22
476 INDEX GRAECVS
uov6ku>Xoc ireptoooc 176, 27
juupia 265, 30
vriTt) cuvr)uuevujv cit. 350, 7
vouik6c 362, 24
v6tioc cuvo6oc 325, 1
voOc 25, 25. 37, 20. 194, 8
l 61, 3 -
oIktoc 192, 20
6KTde6poc 253, 15
6uaXlI>v plenitudo 29, 28
6|aoioXoYiKd 362, 26
6u.oi6tttujtov 178, 4
6uoioTeAeuTov 178, 8
6u6XoYoc 251, 10 sq.
6u6cpujvoi 356, 17
ck 6uo 6voudTuiv SXoYoc 252,
3 sq.
6voc Xupac 299, 11
6EutruKvoc 356, 3
6pYaviKov 353, 1
6piZwv 805, 21. 308, 22
iraibeia 196, 5
iraXiXXoY(a 178, 17
iravceXr)voc 321, 1
irapdYurra 168, 8
irapaoir)Yr)cic 186, 4
TrapdXciHJic 174, 15
TrapdXXaEic 323, 22 sq.
irapauecri 350, 8
irapduecoc 355, 17
irapeKBacic 186, 13
TrapeuBoXiK6c 249, 23. 250, 7
irdpicov 178, 1
uapovouacia 178, 12
TrapuTrdTr) UTrdTujv 349, 19
uecwv 350, 2
TrapuTraToei6r)c 356, 12
TrepiYpacpbc 249, 23. 250, 5
irepio6oc 176, 5 et 27
Ttepi/rrXeuj 365, 9 sq.
irepiccdKic dpTioi et Trepicco(
267, 6 sq.
irepicpepeia 247, 22
TrXeovacu6c 180, 21
uXr)poceXr)voc 262, 21
irXoKr) 178, 14. 352, 21
Trofa 365, 27
Troi6TriTec 168, 1
TroXXairXdcioc 272, 17
TroXuTrXeupoc 248, 6
iroXuirTUIToV 179, 20
Trpo6ifitricic 186, 4
irporiYouuevr) quaestio 191, 1
irp6Oecic 250, 18
irpocair6&ocic 179, 5
TipoceupeTiK6c 249, 24. 250, 10
irpocXauBavouevri 352, 5
irpocXau8av6|j.evoc 349, 16.
358, 28
irpocuj6ia 65, 16. 68, 15
iruOuriv 277, 11
irucua 175, 1
prrr6c 251, 14 sq. et 17 et 20
pouBoei6fic 248, 21 [et 23]
66uBoc 248, 18
criueTov 246, 25
cKaXr)v6c 248, 12
crrov6ai 369, 21
CTepe6v 246, 24. 253, 4
cTpoYruXa 365, 8
cuZuria 88, 3. 189, 22. 367,
16. 372, 5
cuXXoYicuoc 128, 28 «
cuuuCTpoc 251, 22 et 24 sq.
cuuTrepacua 129, 11. 250, 19-
cuu.TrXoKf) 179, 16
cuvOeTa 190, 3
cuvr)uuevujv TpiTr) cett. 350,
5—7
cuv6ecuoc dvaBiBdZuuv 324, 3
cuvo6oc 323, 23 sq.
cuvujvuua 179, 25
cuctotik6c 249, 21 et 25
TaTreivuuua Taireivouuevr) ei
uujouu-evri Luna 322 , 25 sq.
Tdcic 353, 23
TauToXoYia 179, 27
TeXeioi numeri 269, 25 sq.
TCTpditXeupoc 248 6 et 13
TCTpdc 29, 13
Tur)uaTiK6c 249, 22 et 24
Tpaireaov 248, 24
TpiirXeupoc 248, 6 sq.
TplTT) 350, 12
uuvoXoYetv 2, 3
IN MA.RTIANVM 477
in&Tt] uTtdTuuv 349, 17 necuuv
350, .1
tiTtdTuiV bidToVoc 349, 20
{meiriuepeic 272, 19
&irepai6Xioc 351; 21
uirepbtfipioc 351, 22
UirepfSoXaiiuv TpiTtl cett.. 350,
12 sq.
uirepidcTioc 351, 20
tiirepXObioc 351, 18
fntepTeXeioi numeri 269, 25 sq.
uiteptppuYioc 351, 22 sq.
imoai6Xloc 351, 20 sq.
Uirobir^ricic 186, 4
UirobuOpioc 351, 22 sq.
6Tc6Oecic 142, 30
uitoidcTioc 351, 19 sq.
6ttokpitik6v 353, 2
uttoXubioc 351, 19 sq.
uiroiroXXairXdcioc 272, 18
uitoTeXeioi numeri 269, 26 sq.
fiitoTCTapToc 274, 19
6ti6tpitoc 274, 19
uitocppUYioc 351, 21 sq.
ucpriui6Xioc 274, 18
tfiyoc uujouuevri Lurta 322, 23
TaTreivouuevri 322, 24
<t>iXawuuv 72, 10
Xpficic 373, 21
Xpujua 359, 14
XpujuaTiK6c 354, 19. 355, 10
Xiupia 253, 2
V 61, 3
Vuxri 4, 4 et 31. 10, 28
0jbik6v 353, 2
INDEX AYCTORYM
Attius in Pelopidis 67, 27
Caesaris Aniicato duobus uoluminibus
conscriptus 155,
12
Catullus 14, 9. 56, 22
Cicero : libri rhetoricl
Brutus § 303. 183, 20
de Inuentione 1, 10.
126, 15. 143, 31
Orator § 20. 168, 10
§ 93 sq. 169, 15
§ 215. 172, 2
de Oratore III. § 164.
168, 25
Topica II, 46. 160, 15
Orationes
Caeciniana § 1. 176, 7
p. Caelio § 80. 165, 24
in Catil.
I§2. 170,26
I § 3. 162, 19 el 22.
178, 19
I § 9. 165, 27
I § 19. 169, 14
I § 31. 160, 13
III § 2. 162, 26
IIII § 11. 165, 20
p.Cluentio§96. 171,22
p.CornelioII, 1.174,23
p.Deiotaro§ 15.161,22
de domo s.§24. 169, 2
§ 13. 176, 19
p.Fonteio 4,8. 179,14
p. Ligario § 1.' 174,15
§ 11. 172, 21
de lege agraria
II § 22. 179, 18
II § 86. 180, 13
Cicero: Miloniana 151, 18
§ 1. 176, 14
§ 2. 170, 19
§ 10. 169, 20
ib. 172, 14
§ 54. 175, 9
§ 44. 161, 8
§ 61. 180, 3
§ 72. 176, 3
Mureniana § 25sq. 175,
18
Philippicae
I 17. 162, 8
I 18. 160, 7 et 10
II 55. 160, 12
II 101. 168, 9
III 14. 161, 1
inPisonem §10. 163,2
§14.183,16
§ 20. 169, 5
p. Quintio §36. 187,18
p.RoscioAm. §86. 161,4
§11. 164,3
§72.173,23
Scauriana 143, 6
p. Sestio § 19. 183, 16
p.Tullio§ 10,21. 167,23.
188, 16
diu.inCaecil.§2. 164,9
§51.174,5
I § 42. 165, 7
I § 47. 165, 18
I, 109. 161, 14
I, 122. 167, 24
I, 127. 162, 12
Verrinae II, 8. 159, 31
II, 26. 162, 1. 179, 10
INDEX AVCTOBVM 479
Cicero: VerrinaeII,27. 176,22
II, 154. 168, 4
III, 214. 160, 17
III § 7. 165, 10
III § 9. 165, 13
III § 28. 180, 10
III § 43. 171, 8
1111 § 29. 170, 14
IIII § 110. 171, 5
V § 118. 165, 1
V § 160. 168, 19
V § 162. 171, 12
V § 163. 168, 20
Philosophica
Acad. I § 25. 168, 1
II § 122. 171, 2
Tuscul. V 29. 168, 10
Fragm. Or. 34 Or. 161,
25
p. 468 Or. (1) 178, 16
de rege Alex. 3, 4.
175, 15
(uulgofragm.Scaur.)
177, 16
incerta 171, 1 et 6
172, 14
178, 16
Ennius ann. 63. 17, 11
ann. 113. 170, 10
ann. 455. 67, 27
Homerus II. XI 654. 140, 12
Horatius carm. I, 4, 4. 168, 8
ignotus poeta 170, 5
[Licinius 65, 10]
Lucanus 8, 576. 83, 12
Lucilius 65, 9
Lucretius 65, 10
- II 476. 85, 10
Martialis II 41. 300, 20
Sallustius fragm. Hist.lib.IH.
172, 18
Serenus Sammonicus 171, 26
Terentianus Maurus 1103. 69,
17
Terentius Adelphi I, 1 , 30.
162, 17.
III, 3, 6. 95, 20
Andria I, 1, 83. 162,
24
I, 1, 115. 160, 23
V, 4, 31. 171, 16
Hecyra I, 1, 1. 171,
20
Phormio n, 3, 5.
179, 3
Vergilius eclog. II, 22. 86, 5
II 23. 73, 8
VIII 93. 73, 8
VIIII 11, 94,
32
Aeneidosl, 105.169,
14
I, 430. 168, 7
543. 96, 19
726. 167, 25
H, 1. 24, 29
413. 171, 16
664. 69,1 et 28
in, 183. 169, 27
211. 69, 22
270. 70, 3
647. 69, 11
689. 69, 11
IIII, 13. 162, 10
22. 69, 28
314, 162, 4
V, 261. 69, 26
866. 169, 26
VII, 335. 162, 15
485. 95, 16
524. 69, 24
VIIII, 607. 69, 14
X, 394. 69, 20
493. 69, 14
XI, 7. 69, 2
308. 69, 17
XII, 36. 168, 7
181. 69, 7
572. 69, 20.
INDEX
IN SCHOLIASTEN GERMANICI
Achilles 410, 22. 419, 4
fi6u-roc 409, 2
Aegiochus 395, 14
Aegipan 407, 9. 409, 13
Aegyptii 408, 9. 408, 21. 409,
12
eorum reges quibus
caerimoniis regnum
ineant 408,
19 sq.
Aegyptus 402, 1. 407, 19. 408,
15. 408, 18. 400, 15
Aeolus 400, 4
aequinoctialis circulus 390, 20
drip 380, 5
aer 379, 13
Aeschylus 403, 7. 405, 2
Aesclapius 385, 1
Aesculapius 396, 3. 410, 21.
411, 12. 419, 4 uid.etiam
Aesclapius Asclepius
aestiuus circulus 398, 9
aether 379, 13
Aethiopes 398, 10
Africa 401, 8
Agenor 396, 1
agitator 394, 20. 395, 10 et 14
Agitator 395, 18
Aglaosthenes 411, 19
Naxiacorum auctor
382, 9
agones 418, 18
aiOupat 389, 9
Alcyone 397, 14. 404, 8
Alexandria 401, 15
Amalthea 395, 1 et 6 sq.
amaxa 397, 4 et 7
Ambrosia 396, 13
Ammon 401, 12 uid, etiam
Hammon
Amphion 390, 10. 414, 14
Amphis comicus 381, 12
Amphitrite 412, 2. 412, 3
Andromeda 398, 10. 398 , 22.
399, 8 et 20. 417, 12
anguis 419, 1 et 7 sq. et 21
Anguis 385, 6
animae inmortalitas 381, 1
anima hominum similis Joui
380, 17
annus Aegyptiorum 409, 5
? Aphrodite 422, 6
Apis 408, 21
Apollo 385, 2. 404, 14 et 16.
404, 22. 406, 13 sq. 411, 10.
419, 15. 420, 2
Aquarius 405, 23. 406, 2. 407,
3. 418, 6
Aquila 411, 16
Aquilo 414, 20
(Ara 418, 15 sq.)
"Aparoc 417, 18
Aratus 379, 6. 379, 16 (u. 223).
380, 6. 382, 14. 399, 22
Arcades 381, 20
Arcadia 381, 8. 393, 22
Arcas Callistus filius 381, 12.
381, 19. 387, 2
arctos 397, 4 sq.
Arcturus 387, 18. 389, 13
Argo 417, 22. 419, 8
Argos 399, 13
INDEX. IN SCHOL. GERM., 481
Ariadne 384, 13
Ariadnes Corona 384, 8
aries 401, 2. 401, 17
Aries 400, 16. 401, 6. 401, 19
et 25
Aristaeus 406, 12 et 15. 407, 2
Aristomachus 413, 11
Aristoteles de bestiis 420, 4
Artemidorus 412, 11
Asclepius 385, 12 sq.
Asini 392, 11. 393, 7 et 14
Asterope 404, 9 et idem uocabulum
restituere debebam p.
397, 15
Atargatis 388, 7
Athenaeus Pherecydes 396, 11
Athenienses 390, 7
uirgines 389, 9
Atheniensis Erigone 388, 19
Atlantis 412, 4
Alantides 398, 4. 404, 15
insulae 412, 7
Atlas 383, 5. 397, 10. 404, 4
Attica 405, 10
Attice 388, 25
auguria 380, 15
aureum saeculum 388, 2
Auriga 394, 16. 395, 23
? Aurora 422, 6
Bacchae 405, 2
Bellerophon 399, 24
Berenice 394, 15
bestiae ab Aegyptiis cultae
408, 8
Bisthonii 386, 3
bonorum causa Iuppiter 381, 4
Bootes 387, 12
Borius piscis 402, 7 et 9
Cadmus 397, 7
Callimachus 416, 3
Calliope 404, 17
Callisto 381, 14. 387, 2
Camenae 379, 5
Cancer390, 13. 392, 5. 393,
5 sq. et 12
Canicula 406, 25. 415, 6 et 11
Canis 389, 16 et 18. 414, 11.
415, 5 et 13. 420, 23 sq.
MAHTIANUS CAPELLA
Canis maior 421, 4
Canopus 417, 21
capella 395, 3
capra 394, 23. 395, 2. 395, 12
et 16
Capricornus 407, 9 et 17. 409,
16
Cassiopia 399, 2
Castor 390, 5. 391, 2
catastroma 417, 9
causa natalis Iuppiter 380, 20
Cedalion 412, 21
Celaeno 397, 14. 404, 8
Centaurus 400, 8. 410, 2 et 4.
411, 8. 419, 8
Cephalus 414, 9
VCephalus 422, 6
Cepheus 398, 13
. Ceres 388, 6
Cetus 398, 22
(Cetus 417, 12 sq.)
Chelae 386, 22
Chios 386, 1
Chiron 400, 1. 400, 8. 410, 19.
419, 2 et6
Chius 412, 18
circulus aequinoctialis 390, 20
aestiuus 398, 9
lacteus 422, 13 sq.
septentrionalis 398, 7
tropicus 398, 9
tropicus aequinoctialis
390, 20
Claua 384, 6
clima septentrionale 398, 18
Colchi 400, 18. 401, 2
Corona Ariadnes 384, 8. 384,
18
coronae 418, 19
Coronis 396, 15
coruus 419, 15. 420, 3 et 8 et
13 et 19 sq.
crater 420, 1 et 7 et 20
Crates comicus 379, 6 el 11.
379, 19
Cratinus 405, 11
Creta 382, 11. 396, 5. 413, 2
Cretensis 382, 14
31
482
INDEX IN
qui Cretica conseri psit 384, 12
crines Berenices 394, 14
Crotus 410, 6 et 14
Cnretes 395, 7
Idaei 382, 13
Cyclopes 411, 10
Cygnus 405, 9
Cynosura 382, 10. 382, 13e<14
locus 382, 12
Cyrena 406, 14
Cyrenae 406, 15
Danae 403, 4
Dardanus 397, 12. 404, 7
defuncti ab Aesculapio inuitam
reuocati 385, 4
dei 379, 8. 384, 9. 393, 1.
397, 11. 418, 15
Samothraces 390, 22
DelphinuS 412, 6 et 9
Derceto 418, 7
Deucalion 406, 2 et 10
dextra monstra 380, 15
Dia insula 384, 9
Diodorus 380, 17
Diana 381, 13 el 15. 382, 5.
386, 2 et 11 sq. 400, 7. 413,
3 et 8. 416, 4
Dodonaeus Iuppiter 392, 14
Dodonides nymphae 396, 12
Draco Hesperidum hortorum
custos 383, 5
duodecim signa401,23. 402,23
Electra 397, 12. 404, 6
Engonasin 383, 13 sq.
Epimenides 407, 12
Eratosthenes 396, 7. 401, 3.
421, 13 (?)
Erichthonius 394, 17. 394, 22
Eridanus 417, 18
Erigone 388, 19. 389, 2 et 7
etaesiae 414, 22
Eudora 396, 15
€0£pTiTiboc Berenices crines
394, 15
Euphrates 402, 13
Euripides 394, 21. 398, 9. 399,
14. 400, 1
Europa 396, 1 sq. 414, 6
Euryale 412, 16
Eurydice 404, 20
Eurystheus 391, 19. 393, 25
Euschemo 410, 6
festiAegyptiorum dies 408, 15
Fortuna 388, 7
fusio Aquarii 418, 6
Ganymedes 405, 20. 411, 16
Gemini 390, 9 et 12. 391, 2 et
15
gigantes 383, 8
gigantes 393, 1
Glaucus 397, 16
Gorgo 403, 5 et 15 el 18
Gorgones 403, 8
Gorgoneum caput 395, 11
Graece 389, 11. 406, 12
Graeci 392, 11
gymnici ludi 394, 6
haedi 394, 24
Haedi 395, 16 et 22
Hammon 401, 16 uid. etiam
Ammon
Helena 405, 12
Helice 382, 14
Helicon 410, 8
Helle 400, 17 et 20
Hellespontus 400, 20
Heraclea Panyasidis 383, 15
Heraclides Ponticus 421, 13
Hercules 382, 23. 383, 6. 383,
7 et 17 sq. et 21. 383, 9.
391, 5. 391, 14e/18. 392,
6 sq. 393, 19 et 21 et 25.
410, 22. 419, 5. 422, 15
t Herodotus 379, 19
heroes 419, 4
Hesiodus 379, 19. 381, 8. 387,
21. 394, 18. 412, 16. 413,18
'Hcioboc 400, 19
Hesperidum horti 382, 22
Hesperus 422, 5 el 8
hiemalis tropicus circulns
390, 20
Hippocrene 399, 23
"liriroc 379, 17
SCHOLIASTEN GEBMANICI 483
Homerus 379, 3 et 13 (T 357).
387, 12
homines ex Iouis genere 381,1
Horae 384, 11
horti Hesperidum 382, 22
Hyades 396, 11. 396, 17 et 21.
397, 1 et 3 et 6 et 8 et 20
Hyas 396, 22
Hydra 392, 6
Hydrochaeus 406, 2. 418, 4
Hymettus 389, 5
Hyrceus 397, 14 404, 8. 413,
11
Iasides 398, 6
Iason 391, 5
Icarius 388, 19 et 23 et 25.
389, 1 et 7 et 13 et 16
Ida 407, 13
Idaeae nymphae 382, 10
Idaei Curetes 382, 13
ignis 418, 20
inaurata pellis 391, 5
inmortalitas animae 381, 1
Io 396, 8
Iouis 396, 16. 413, 7 et 12..
418, 16
Isidorus in naturalibus id est
physicis 420, 5
Isis 409, 2. 415, 1
'IcToi Cretae oppidum 382, 11
Iugula 413, 18
Iuno 382, 23. 383, 2 et 4. 391,
20. 392, 5 et 9. 392, 13. 393,
21 sq. 394, 4. 396, 15. 422,
14
Iuppiter 379, 2 et 4 et 5. 380,
11 et 13. 381, 13.
381 , 20. 382, 6. 382,
10. 383, 2. 383, 7 et
18. 385, 2sq. 385, 21.
386, 14. 386, 2. 387,
2 sq. et 10. 387, 21.
389, 7. 390, 8. 391,
10. 391, 20. 392, 3.
392, 23. 393, 17. 394,
23 sq. 395, 2 et 7.
395, 24. 396, 1 et 5
sq. et 10. 397, 12.
401, 3 et 26. 402, 18
et 21 et 23. 405, 4 et
9 et 13. 406, 7 et 21.
407, 12 et 14. 409, 11
et 17. 411, 11 et 17
et 20. 414, 12. 417,
13. 419, 7. 421, 18.
422, 16 cf. Iouis
Inppiter aer 379, 19. 380, 5
et 9 sq.
Ammon 401, 12
bonorum omnium
causa 381, 4 '
caelum 379, 12 et 14
Callistum uitiauit
381, 10
causa natalis 380, 20
Dodonaeus 392, 14
deorum princeps
379, 9
fabulosus 379, 10
380, 18
lenis aduersus delicta
381, 2
Lycaeus 381, 18
naturalis 379, 10 sq.
parens omnium 381,
5
planeta 421, 18
spiritus qui per materiam
manat 380,
16
Iouis nutrices 382, 14
nutrix Cynosura 382, 10
Iustitia 387, 22. 388, 9
Labyrinthus 384, 15
Lacedaemon 397, 13. 404, 7
lacteus circnlus 422, 13 sq.
Laernius fons 392, 6
laoe 406, 12
Latine 389, 10. 413, 18
Latona 413, 4 et 8
Lemnus 412, 20
lenis Iuppiter 381, 2
Leo 384, 19. 393, 21
lepores 416, 13 sq.
Lepus 415, 15. 416, 3 et 6 et
19
31*
484 INDEX IN
Leros 416, 7
Leshii montes 405, 3
Lesbos 394, 15
Liber 384, 8. 384, 12. 388, 20.
389, 7. 392, 12. 393, 1. 396,
17. 401, 8 et 10 sq. 404, 22.
405, 1
Liberi nutrices 396, 12
Libra 386, 21
ludi gymnici 394, 6
ludi quinquennales 418, 18
Luna 393, 21
Lycaon 381, 8 et 18
Lycaei Iouis templum 381, 18
Lycacus mons 387, 9
Lycaon 387, 5
Lycurgus 396, 15
Lycus 397, 15. 404, 9
Lyra 404, 13. 405, 4
Maia 397, 13. 404, 7
maior Piscis 402, 5
Mars 421, 21
Medusa 403, 12
Melanippe 400, 1
Memphis 408, 18
Mercurius 395, 15. 397, 13.
404, 7. 397, 15. 404, 9. 402,
18. 403, 6. 404, 14. 413, 12
et 15. 415, 16. 421, 15. 422,
9 sq.
Merope 397, 15. 404, 9. 412, 18
t Mihidymon 393, 24
mimus 379, 7
Minerva 383, 8. 394, 21. 398,
12. 399, 10. 403, 12 sq, 417,5
Minos 384, 12. 414, 7
Molorchus 393, 25
monstra dextra 380, 15
Musse 379, 2. 404, 13. 410, 9
et 11. 412, 13
Musarum nutrix 410, 7
Musaeus 394, 24. 396, 19.
405, 4
Myrtilus 395, 14. 397, 6
mysteria 391, 1
natalis causa Iuppiter 380, 20
nauigatio 387, 25
Nauis 410, 13. 411, 6. 417, 5iq.
Naxiaca Aglaosthenis 382, 9
Naxos 384, 16. 411, 20
Nebula 400, 18
Nemea 393, 23. 394, 6
Nemese 405, 11
Neptunus 392, 4. 395, 24. 397,
13. 398, 21. 400, 20. 404, 8.
406, 21. 412, 2 et 6 et 8 et 16.
413, 13
Nereides 398, 21
Nicostratus 382, 11
Nigidius 385, 22. 388, 8. 390,
21. 393, 20. 396, 7. 401, 6.
402, 12. 406, 1. 407, 17.
410, 14
Nilus 402, 2. 417, 19
Nisaeus 386, 3
tiixus 383, 13 sq.
notia sidera 390, 21
Notius piscis 402, 8 et 10
nubes 393, 8
' nuntius ' mimus 379, 8
nuptiae Liberi et Ariadnes
384, 9
Iouis et Iunoois
383, 2
nutrices Iouis 382, 14
Liberi 396, 12
nutrix Ionis Cynosura 382, 10
Musarum 410, 7
nymphae Dodonides 396, 12
Oceanus 396, 20. 405, 18. 410,
19
Oenochous 405, 21
Oenomaus 395, 15. 397, 15.
404, 9
Oenopion 412, 18 sq. 413, 1
8voi 39 &, 12. 393, 12
Ophiuchus 384, 21
Opora 414, 16 el 20
6mupa 414, 23
Orion 385, 19 el 21 et 23. 386,
7 et 13. 413, 2 etl et 16 et
19. 415, 3 sq. et 13 et 15.
416, 5. 417, 17
Orionis canis 421, 1
Orpheus 404, 16. 406, 15
oscilla 389, 10 et 12
SCHOLIASTEN GERMANICI 485
Ouidius 381, 22
Pan 407, 21. 409. 11 sq. et 14
Panathenaea 394, 19
Pangaeus mons 404, 23
Panopolis 409, 15
Panyasis 383, 15. 392, 8
parens omnium Iuppiter381,5
Pegasus 399, 23
Pelinaeus mons 386, 1 et 10
Pelius 400, 2 et 4. 419, 3
pellis inaurata 391, 5
Perseus 398, 11. 399, 10 et
12 sq. 403, 4 et 9 et 11. 417,
12
Phaenomena 379, 4
Phaenon 421, 18
Phaeo 396, 15
Phaesula 396, 13
Phaethon 421, 18 sq.
Pherecydes 383, 2
Athenaeus 396, 11
<p^pec8ai 389, 11
Philemon comicus 380, 1
Philiscus 392, 15
Philyra 410, 20. 419, 2
Phoenice uelVrsa minor382,4
Phosphorus 422, 4 sq. et 8
Phrixus 400, 17. 401, 1
Pisandrus Rhodius 393, 20
pisces 402, 6 et 12. 403, 1.
417, 20. 418, 5 sq-
Piscis borius 402, 7 et 9
Piscis maior 402, 5
notius 402, 8 et 10
planetae [418, 13]. 421, 11 sq.
Pliades 396, 22 et 24. 397, 9.
404, 4
plnuiales Pliades 396, 18
Pollux 390, 5. 391, 2
polus 382, 18
Polydectes 403, 5
Polyxo 396, 15
Praesepium 393, 7 et 13
Priapus 392, 21 sq.
Procris 414, 8 sq.
Procyon 420, 23. 421, 4
Prometheus 421, 13
irp6Tiouc 390, 19
rrpoTpuYnTrip 389, 23
Pyrois 421, 21. 422, 3
Pyrrha 406, 4 et 10
reges Aegyptiorum quibus caerimoniis
regnum ineant 408,
19 sq.
Rhamnus 405, 10
Rhea 394, 24
Rhodius Pisandrns 393, 20
saeculum aureum 388, 2
Sagitta 411, 10
Sagittarius 410 , 2 et 8 et 13.
411, 2
Samothraces dei 390, 22
Saturnus 410, 20. 418, 16. 419,
2. 421, 20. 422, 18
Satyri 393, 2. 410, 6
Scorpio 384, 22. 385, 23. 386,
16. 413, 5 et 8. 416, 1
Septentrionale clima 398, 18
Septentrionalis circulus 398, 7
Septentriones 383, 9. 397, 4.
384, 20
Seriphus 403, 5
Serpens 385, 11 et 14
sidera 379, 13,
notia 390, 21
Sidon 396, 1
Sidonia 396, 2
signa duodecim 401, 23. 402,
23. 421, 6
Sirius 386, 23. 415, 2
Sisypho 397, 16
Sisyphus 404, 10
Sol 394, 18. 395, 3. 404^ 22.
405, 1. 412, 22. 421, 6. 421,
19
Sophocles 398, 20
Sophron 379, 7
Sositheus 410, 7
Spica 390, 2 -
spiritus qui per materiam manat
Iuppiter 380, 16
Sterope uid. Asterope
Stilbon 422, 9 et 11
Stoici 380, 16
symposia 418, 21
Syri 403, 1
486 INDKX IN SCHOL. GEKM.
Syria dea 402, 15. 418, 8
Taurus 395, 25. 397, 9. 397,
18. 401, 5. 401, 22. 407, 19
Taygete 397, 13. 404, 7
Telchines 382, 13
Tellus 413, 5
templum Iouis Lycaei 381, 18
Terra 383, 3. 387, 25. 395, 5
testudo 404, 14
Thebae 396, 15. 413, 11. 414,
10
Thebani 414, 10
Themis 387, 21. 395, 1
Gr)p(ov'419, 7
Theseus 384, 15. 391, 14
Thessalus Deucalion 406, 3
Thia 396, 20
Thyene 396, 15
Titanes 395, 4 et 10. 411, 20
Titani 407, 13
Tripus 390, 12
tropicus circulus 398, 9
tropicus hiemalis circulus
390, 20
Tyndaridae 391, 2
Typhon, 407, 18 et 22. 408,
7 et 9 et 17. 409, 10
uates 418, 20
Venus 384, 11. 416, 9: 422, 4.
418, 10. 421, 22. 422, 1
[Vesta 379, 8]
uiae omnes in Iouem conueniunt
380, 20
uinum 388, 20
uirgines Athenienses 389, 9
Virgo 387, 20. 388, 8. 389, 20.
420, 17 et 21
ursa 387, 11
Vrsa 381, 21 et 22
minor uelPhoeniee 382, 4
Vrsae duae 382, 8
Vulcanus 384, 14. 393,-2. 394,
21. 403, 7. 412, 20. 422, 1
Vulpes 414, 12
Zenodotus Aetolus 380, 17
Zethus 390, 10
Zeuc 379, 15 et 18. 380, 5
TABVLA
AVCTORVM A SCHOLIASTA EXCERPTOEVM
I
Caiasterismorum Scholiorum
239, 1—8 381, 8—12
239, 8 — 240, 3 381, 16—22
240, 4 — 241, 5 381, 23 — 382, 19
241, 6—16 382, 21 — 383, 11
241, 22 — 242, 15 383, 13 — 384, 6
242, 16—26 384, 7—20
242, 27 — 243, 13 384, 22 — 385, 15
243, 14 — 244, 2 385, 16—22. 386, 16—23
244, 3—20 387, 1—8. 13—19
244, 16 — 245, 8 387, 21 — 388, 8. 389, 20 —
390, 3
245, 10 et 13—21 390, 5—6 et 8—9 et 11—19
245, 22 — 246, 6 392, 5-13
246, 6—20 393, 25 — 393, 15
246, 21 — 247, 10 393;- 16— 20. 394, 7—15
247, 11 — 248, 29 394, 17 — 395, 15 et 19—22
249, 5—18 . 396, 7—8. 397, 18 — 398,5
249, 19 — 250, 10 . "398, 7—17
250, 11—21 398, 20 — 399, 7
250, 22 — 251, 7 399, 9—19
251, 8 — 252, 2 399, 21 — 400, 15
252, 3—17 400, 17 — 401, 6 et 19—22
252, 18 — 253, 3 401, 25 — 402, 3
253, 4—12 402, 5—12
253, 13 — 254, 13 403, 4 — 404, 2
254, 14—27 404, 4^11
255, 1—25 404, 13—19 et 21 — 405, -7
256, 1—14 405, 9—17
256, 15 — 257, 10 405, 19 — 406, 1. 407, 3—8
257, 11 — 258, 2 407, 9—17. 409, 16—20
488 TABVLA
Catasterismorum Seholiorum
258, 3—28 410, 2-14. 411, 2-8
259, 1-13 411, 10-15
259, 14 — 260, 2 411, 16—23
260, 3-19 412, 2—14
260, 23 — 261, 22 412, 16 — 413, 9 e*19 — 414,1
261, 23 — 262, 12 414, 6 — 13. 415, 2—9
415, 13 el 16—18. 417, 1—3
262, 21 — 263, 6 417, 6—10
263, 7—14 417, 12-15
263, 15-25 417, 17 - 418, 3
263, 26 — 264, 0 418, 5—12
264, 8—15 418, 15—22
264, 16 — 265, 17 419, 2—12
265, 18 — 266, 15 419, 14 — 420, 4 et 6—21
266, 16—25 420, 23 — 421, 7
267, 1—14 421, 11—12 et 18 et 21
422, 3—5 et 8—11
267, 15—23 422, 12—20
II
Nigidii haec sunt (cf. Breysigius de N. F. Berol. 1854)
385, 22 — 386, 16
388, 8—18 posaedit
390, 20 sed in medio —, 391 14 exhibeant
393, 20 — 394, 7
395, 24 — 396, 7
-401, 6—19
402, 12 — 403, 2
406, 1 — 407, 3
407, 17 — 409, 16
410, 14 — 411, 2 relatus
III
Ex ffygini auclore excerpsit haec
Hygini poet. Astron.
II, 1 p. 356 Munck. sed nt ait
Amphis — 357 eam Diana
conuertit
357 non nulli etiam dixerunt
— in ursam eam conver-
Scholiorum
381, 12—16
381, 22 Ovidius — scribit
tisse
AVCTORVM 489
Hygini poet. Astron,
361 non nulli etiam — 362
ad sidera perlatum
II, 6 p. 369 de hoc etiam Pa-
, nyasis in Heraclea dicit
II, 5 p. 367 sed ut ait qui
Cretica seq.
II, 4 p. 362 non nulli hunc —
365 et ipsos morbo affectos
II, 24 p. 400 Eratosthenes seq.
II, 21 p. 394 quod eius prior
pars — 397 habent honorem
II, 34 p. 407 Aristomachus seq.
II, 33 p. 406—407
Scholiorum
383, 6—9
383, 15 ut refert Panyasis
Heraclea
384, 11—14 dedisse et 16—17
388, 19 sunt qui aliter — 389,
20 portat
394, 14—15
396, 8 — 397, 17
413, 11 Aristomachus —
16 appellauerunt
415, 13 — 417, 1 (cf. Breysigius
l. I. p. 8)
IIII
Oe prooemio scholiorum (380, "2 — 381, 6) kc scholiis Arateis
(p. 49 Bekk.) et capitulo itepl £EriYncewc uitae Arati (Vranolog.
Petauii p. 271 et Arat. ed. Buhle II p, 433) excerpto
accurate dixil Breysigius (progr.schol.Posnaniense 1865, p. lsq.)
V
Ipsius scholiastae haec uidentur
382, 19—20
383, 16 magnitudinis — fuisse
387, 23-24
?387, 25 — 388, 2
390, 19 duodecim autem signa haec sunt
392, 12 Graeci — dicunt
?399, 1
399, 22
404, 20—21
413, 9 quorum — 10 proferunt
420, 5
420, 20
VI
Praeter minores aliquot particulas (413, 17 inlationem — 19
figuratus VIII; 415, 9— 11) supersunt quae aut egregie fallor
aul ipsi quoque Nigidio debentur haec
TABVLA AVCTOBVM
387, 8—13
390, 5. 6—8. 9—11
391, 14 sunt qui dicunt — 392,
392, 13—25
414, 13 — 415, 2
415, 18 — 417, 1
421, 13—17
421, 21 nam — 422, 3
422, 5 est — 8 uocatur
422, 16 alii — 22