GESCHICHTE
DER
L O G I K
A BE IN DIL, AN ID E.
VON
Dr. CARL PRANTL,
PROFESSOR AN DER UNIVERSITÄT UND MITGLIED DER AKADEMIE zU MÜNCHEN.
DRITTER BANI).
LEIPZIG,
vER LAG voN s. H 1R zE L.
1867.
äil z’.
.11. ‘Ä l ll
‚_____
\
==‘* ‚rä
‘a?’
- - - - - - - ,, 1 : " ,
" - 1 -
Seit dem Erscheinen des zweiten Bandes ist wohl eine längere Zeit,
als mir selbst und vielleicht auch dem Publicum lieb war, verflossen, bis
nunmehr allerdings noch nicht der Schluss des Ganzen, sondern nur die
gegenwärtige Fortsetzung hervortreten konnte. Die Entschuldigung, auf
welche ich hiefür Anspruch machen möchte, wird der billig denkende
Leser darin finden, dass eine derartige Arbeit bei der erdrückenden Masse
des Materiales unmöglich rasch fortschreiten kann, wenn sie nicht in sol
cher Weise gerathen soll, dass über kurz oder lang ein anderer Forscher
sich, wieder, die nemliche Aufgabe stecken müsste. Nothwendig musste
ich das Ziel im Auge haben, die ganze Untersuchung, deren Schwierig
keit hauptsächlich in der fast unglaublichen Menge ihrer Gegenstände liegt,
möglichst zu einem wissenschaftlichen Abschlusse zu bringen, soweit
wenigstens unsere gegenwärtig erreichbare Kenntniss dieses ganzen Litte
raturzweiges diess verstattet.
Ohne den Vorwurf der Unbescheidenheit befürchten zu müssen, darf
ich wohl sagen, dass ich eine Entdeckungsreise in bisher fast unbekannte
Gegenden der Literatur unternommen habe; und dass keine dergleichen
Bedenken, wie sie bei manchen Reise-Berichten betreffs der Wahrheit des
Erzählten auftauchen können, etwa auch hier Platz greifen möchten, dafür
glaube ich mit ängstlicher Gewissenhaftigkeit durch den sicher nirgends
fehlenden Quellen-Nachweis gesorgt zu haben.
Aber sowie ich Grund zu der Meinung habe, dass mir aus dem
Umkreise des gedruckten Materiales wohl nichts Wesentliches entgangen
sein dürfte, ebensosehr kann durch dasjenige, was gegenwärtig noch in
Handschriften verborgen liegt, nicht nur manche wünschenswerthe Berei
IV Vorwort.
cherung oder Ergänzung meiner Forschung sich ergeben, sondern mög
licher Weise auch das eine oder andere Ergebniss derselben umgestossen
werden. Dass ich die gelehrten Genossen meiner Studien hiemit nur
bitten kann, nach diesen beiden Seiten sich zu bethätigen, versteht sich
von selbst. Herr S. Barach hat aus Wiener Handschriften eine ergän
zende Bestätigung zu meinem zweiten Bande veröffentlicht; die Bibliotheken
Frankreichs und Englands würden ohne Zweifel noch viele Veranlassung zu
Demjenigen darbieten, was mir im Interesse der geschichtlichen Wahrheit
als wünschenswerth und erforderlich erscheint. Blosse Behauptungen aber,
wie sie z. B. ein französischer Gelehrter gegen einen principiellen Punkt
meiner Untersuchungen gekehrt hat (s. S. 18), dienen, nicht dazu, die
Wissenschaft in solch schwierigen Fragen zu fördern. … , , ,
„Dass ich mit der Fortsetzung und schliesslichen Erledigung des Ge
sammt-Umkreises meines Themas unablässig beschäftigt bin, bedarf keiner
weitern. Betheuerung. Ich habe mir einmal diese Lebensaufgabe gestellt
und kann nur hoffen, dass mich, die Kraft zur Vollendung des Ganzen
nicht verlassen möge, , , , , , , , , , , , , , ,
München, im December 1866.
" ,
- - -
C. Prantl.
-
-
. . . . . . . . . . - -
“
-
-
-
ÜBERSICHT DES INHALTEs
- - Seite
XVII. Abschnitt. Erstes Auftreten des byzantini
schen, aristotelischen und arabischen
Stoffes im lateinischen Abendlande . . . 1–144
Wiedererwachen des Alterthumes in Bezug auf Philosophie 1.
Uebersetzungen aristotelischer und arabischer Schriften 3. Alte
und neue Logik 4. Antoli, Johannes Basingstokes, Heinrich von / /
Brabant 5. David von Dinant und Amalric von Ben, Balduin 6.
Das “Puch De causis 8. Die Macht des neuen Stoffes 9.
Die byzantinische Logik des Psellus; ihr ältester lateinischer
Bearbeiter Wilhelm Shyreswood 10. Die lateinischen Memorial
Verse 13. Die Lehre von proprietales terminorum 17. Die syn
categoreumata 19. Lambert von Auxerre als zweiter Vertreter
dieser Logik 25. Petrus Hispanus nur Uebersetzer 34. Druck
ausgaben seiner Summulae 35. Inhalt derselben 41. Proprietates
letminorum: suppositio 51, amplialio, restrictio 56, appellatio 57, . . .
restrictio 58, distributio 60. Exponibilia 67. Lücken in der Geschichte
der Logik 74. - - ("
Die aristotelisch-arabische Logik 74. Alexander Alesius, Wil- “Auvergne 75. Vincenz v. Beauvais 77; die Universalien
79, die Kategorien und deren Ergänzung aus Gilbertus
Porretanus 81, beim Urtheile spätere Interpolationen 82, Syllogistik
84. Robert Capito von Lincoln 85.
Albertus Magnus, umfassender Stoff-Lieferant und unverstän- ,
diger Compilator 89; Stellung der Logik 91; widerspruchsvolle . . .
Aeusserungen über die Universalien 93; die Einheit der Wesensform
und das Princip der Individuation 97; die Isagoge 100;
die Kategorien und Gilbertus Porretanus 102; das Urtheil 103;
die Analytiken 105; die Topik und Sophistik 107. Thomas von ,
Aquino, abhängig von Albert 107; gleichfalls Widersprüche in
Auffassung der Universalien 109; Princip der Individuation 115;
De ente et essentia, Kategorien, Urtheil 116; zweite Analytik,
Sophistik 118. Pseudo-Thomas 118. Bonaventura 119. Roger
Baco 120; seine angebliche Werthschätzung der Erfahrung 123;
Mystik in der Universalienfrage 125.
- -
Uebersicht des Inhaltes.
XVIII. Abschnitt. Raimundus Lullus .
Allmälige Erweiterungen der byzantinischen Logik durch den
fortgesetzten Schulbetrieb (die Autoren nicht näher bekannt) 129;
zunächst beim hypothetischen und modalen Urtheile 130; so
dann bei den proprietates terminorum 132; hauptsächlich aber
Entstehung der Lehre von den Consequentiae 137; leise Spuren
der späteren Obligatoria 143.
Isolirte Stellung desselben 145. Seine zahlreichen Schriften 146.
Geringschätzung der gewöhnlichen Logik 149; dennoch Bearbei
tungen derselben auf byzantinischer Grundlage 150. Seine Ars
magna 155; ob dieselbe auf kabbalistischer Quelle beruhe 155.
Das Alphabet um 157; die Figurae 158; die principia und regulae
162; die Tabula generalis 163; die weiteren Manipulationen 166;
die applicatio 169; die Technik der Anwendung der grossen
Kunst 171; die Encyclopädie der Wissenschaften 172. Die
Nova logica als Mittelding zwischen der gewöhnlichen Logik
und der Ars magna 175. Ein catalonisches Compendium 176.
XX Abschnitt. Allmälige Formulierung verschie
. 178–420 dener Partei-Ansichten . . . . .
Wirkung der gesammten neuen Stoff-Zufuhr 178. Schul
Unterricht; Heinrich von Andy 180. Die bunte Parteispaltung,
welche weder durch „Nominalismus und Realismus“ noch durch
„Thomismus und Scotismus“ ausgedrückt werden kann 181.
Die arabische Drei-Stellung der Universalien anle rem, in re,
post rem bei sämmtlichen Autoren 182. Kein Platonismus, nur
die Auctorität aristotelisch-arabischer Stellen und des byzan
tinischen terminus 183. -
Der erste Anstoss der Streitigkeiten im principium individua
lionis, Stephan Tempier 184, und gleichzeitig in der unitas
formae, Robert Killwardby 185. Johannes Peccam 188. Wilhelm
Lamarre 189. Heinrich Göthals von Gent, ein Muster der Un
klarheit 190. Wertheidiger des Thomas: Aegidius von Lessines
195, Bernhard von Trilia, Gottfried von Fontaines 196; das
Defensorium fraris Thomae des Johannes Parisiensis 200.-Tho
mas Docking, Olivier Brito, Jacobus de Ravanis, Konrad von
Halberstadt 201.- - - - - - -
Duns Scotus; seine Schriften 202. Stellung und Aufgabe der
Logik 203. Conceptualismus206. Die Universalien in den Dingen
und formell im Denken 207; intentio prima und secunda 208;
die species intelligibilis 210; modus significandi215. Das Princip
der Individuation, haecceilas, entitas positiva 217. Formalilates,
Identität und Nicht-Identität 220. Pluralitas formarum 221; in
lensio et remissioformae 223. lsagoge 223; Kategorien, Urtheil
224; Aufnahme byzantinischen Stoffes 225; Kritik der gewöhn
lichen Lehre über die Umkehrung der Urtheile 228; Syllogis- ''
Seite
, 145–177
Uebersicht des Inhaltes. VII
mus mit Beiziehung byzantinischer Tradition 230; zweite Ana
lytik, Sophistik 232. - -
Steigerung der Partei-Unterschiede 232. Dominikaner und
Franziskaner 233. Zunächst Gradabstufungen eines Ueberge
wichtes der scotistischen Lehre. Siger von Brabant im Anfange
seines Auftretens Scotist 234; Richard von Middleton gegen ei
nige Annahmen des Scotus und jedenfalls gegen Uebertreibungen
des Scotismus polemisirend 235; Petrus von Auvergne mit sco
tistischen Ergänzungen zum Thomismus 238; Alexander von
Alessandria in engerem Anschlusse an Scotus 240, sowie in
gleicher Denkweise wahrscheinlich auch Gerhard von Bologna
und Radulph, Brito 241. Dann hingegen manigfaltiges Ueber
wiegen des Thomismus: Petrus von Abano 243; mehrere uns
unbekannte Autoren, deren Schriften später für Erzeugnisse des
Thomas selbst gehalten wurden 244; ein solcher Pseudo-Thomas
auch der Verfasser einer Summa lotius logicae, nicht unwichtig
betreffs der Syllogistik 250; Aegidius Romanus manche scotti
stische Elemente beimischend 257, besonders in der species in
telligibilis 260, im Princip der Individuation 262, und in der
unitas formae 263. - - - - -
Fortsetzungen dieser Richtungen in; abermaligen Variationen:
Herveus Natalis, zwischen Thomas und Scotus stehend in der
Frage über intentio 264, sowie über die Universalien 267, hin
gegen etwas näher dem Thomismus im Princip, der Individuation
und in der unitas formae 269. Johannes von Jandun in einiger
Hinneigung zu Halb-Scotisten 273. Johannes von Neapel 274.
Augustinus Triumphus vou Ancona, betreffs der intentio Anhänger
des Thomismus 274. Antonius Andreas Vorkämpfer des Scotis
mus, jedoch mit einigen thomistischen Modificationen 278.
Hierauf mehrere Autoren, deren jeder einzelne für sich gleich
sam eine Partei repräsentiert: Franciscus Mayron, wohl scotistisch,
aber mit einer nur durch die allgemeine Zeitströmung gehemmten
Richtung zum Platonismus 283, zugleich der erste mittelalter
liche Vertreter des Princips der Identität und des Widerspruches
287, und Bearbeiter der formalitates 288. Durand von Pourçain,
polemisch gegen Scotus und gegen Thomas seine eigenen Wege
gehend in Auffassung des ens ralionis und des abstrahierenden
Denkens 292, sowie dem Scotus sich nähernd im Princip der
Individuation 295. Walter Burleigh, der Vertreter einer ganz
eigenthümlichen Gleichberechtigung des aristotelischen Conceptua
lismus und des realistischen Platonismus 297. Armand von
Beauvoir, einen ähnlichen Dualismus, besonders betreffs der in
tentio, auf thomistischer Grundlage durchführend 306. Petrus
Paludanus, in den Universalien Halbthomist, im Princip der In
dividuation Scottist, in der unitas formae Thomist 311. Johannes
Gratiadei von Ascoli, ein bis zur realistischen Uebertreibung des
Scotismus fortschreitender Halbthomist 313. Johannes Bacon
thorp, halbthomistischer Objectivismus 318. Petrus Aureolus,
VIII Uebersicht des Inhaltes.
durch Polemik gegen Thomas und gegen Scotus auf einen ver
mittelnden Standpunkt geführt 319; seine Betonung der vox ex
pressiva conceptus 319, sein Conceptualismus und doch Bekäm
pfung der species intelligibilis 320, scotistisches Princip der
Individuation und thomistische unitas formae 326.
Wilhelm Occam, bisher durch theologisierende Geschichtschrei
bung entstellt 327; seine Schriften 329. Die Logik eine prak
tische Disciplin 330; dabei aristotelischer Empirismus 332.
Letzter Grund der actus intelligendi 335; psychische Gebilde
(fictum, idolum, simulacrum) den Objecten schlechthin adäquat
336. Eben hiedurch aber ein Schwanken zwischen Subjectivismus
und Objectivismus 337. Der actus intelligendi ein inneres Urtheil
339; Verhältniss desWortausdruckes zum inneren Vorgange 340.
Impositio prima und secunda, sowie intentio prima und secunda
341. Die Universalien 343; nicht „Nominalist“, sondern „Ter
minist“ 344. Abstrahierende Thätigkeit 346, ausgedrückt im ter
minus 347; hiemit Uebergewicht des Urtheiles 349. Kritik der
Ansichten. Anderer über die Universalien 349, besonders des
Scotus 354. In der eigenen Auffassung betreffs der objectiven
Geltung der Universalien abermals ein Schwanken 358. Das
Princip der Individuation 359. Die unitas formae 361.
Occam's Compendium der Logik 361. Die Lehre vom terminus
362. Die Universalien 365. Definition und Beschreibung 366;
anderweitige Zusätze 368. Die Kategorien 369; ursprüngliche
Dreizahl derselben 372. Die Lehre von der suppositio 373.
Das Urtheil auf byzantinischer Grundlage 379; Eintheilungen
desselben 380, die Negation 381; die Wahrheit der Urtheile 382;
das modale Urtheil 385; die exponiblen Urtheile 386; die Um
kehrung der Urtheile 392, besonders der modalen 394; das
hypothetische Urtheil 396. Die Argumentation 397; der ka
tegorische Syllogismus 397; die modalen Schlüsse 401; die
exponiblen Schlüsse 408. Die zweite Analytik 409; die Defi
nition 410. Die Lehre von Consequentiae 411, wobei die Aequi
pollenz und Entgegensetzung der Urtheile 415. Die Topik 418,
die Induction 418. Obligatoria und Insolubilia (spätere Inter
polationen) 419. Die Sophistik 420. -
XVII. ABSCHNITT
ERSTES AUFTRETEN DES BYZANTINISCHEN, ARIST0TELISCHEN UND
ARABISCHEN STOFFES IM LATEINISCHEN ABENDLANDE.
Hatten die beiden vorhergehenden Abschnitte die Aufgabe, zwei
Gruppen der Literatur zu schildern, welche vom 13. Jahrhunderte an
den Verlauf der Logik dauernd beeinflussten, – nemlich das byzanti
nische Compendium des Psellus und die das Organon betreffenden Lei
stungen der Araber –, so kann nun der geschichtliche Faden wieder
da anknüpfen, wo wir ihn am Schlusse des XIV. Abschnittes verliessen,
d. h. an der Gränzscheide des 12. und des 13. Jahrhunderts. Nur muss
selbstverständlicher Weise die allbekannte Thatsache hinzugenommen wer
den, dass gleichzeitig mit den byzantinischen und arabischen Erzeugnissen
auch die sämmtlichen uns zugänglichen Schriften des Aristoteles und ein
grosser Theil der Commentatoren desselben dem Mittelalter kund wurden,
so dass hiemit für die Logik all dasjenige, was ich im IV. und im IX.
Abschnitte ausführlich darzustellen versuchte, nunmehr einen belangreichen
Theil der dreifachen neuen Stoff-Zufuhr ausmachte.
Aber eben bezüglich dieses letzteren Quellenkreises drängt sich eine
Bemerkung auf, welche nicht bei Seite gelassen werden kann, selbst auf
die Gefahr hin, dass es fast als lächerlich erscheinen mag, Dinge beson
ders hervorzuheben, welche ohnediess Jedermann weiss. Sowie jedoch
häufig gerade die bekanntesten Thatsachen nicht in ihrer ganzen Trag
weite erfasst werden, so kann auch wohl nicht oft genug hervorgehoben
werden, dass das sogenannte Wiedererwachen des Alterthums für Philo
sophie, Mathematik und Naturwissenschaften grösstentheils bereits im 13.
Jahrhunderte eben durch das Bekanntwerden des Aristoteles und der ara
- bischen Literatur stattfand. Und wenn auch die Geschichte der Logik
am betreffenden Orte es wahrlich nicht unterschätzen wird, dass von der
Zeit der eigentlichen Renaissance an ein frischerer naturalistischer Hauch
weht und allmälig gar viel scholastischer Plunder über Bord fällt, so ist
doch andrerseits zu bedenken, dass, – um hier von Mathematik, Chemie
und Medicin völlig abzusehen –, schon seit dem letzten Drittel des 13.
Jahrhunderts die ganze damalige gebildete Welt durch aristotelische Denk
weise geschult wurde und hiedurch hundertfältige Keime wirklicher Phi
losophie einsog.
Welch ein Unterschied gegen die früheren Jahrhunderte liegt schon
darin, dass es nunmehr nicht bloss ausschliesslich Logik gab, sondern
daneben mit gleichem Anspruche auf Beachtung jetzt auch Metaphysik,
Physik, Ethik und Politik hintraten! Allerdings war all dieses eben nur
PRANTL, Gesch. III. - 1.
-
2 XVIl. Die Zufuhr neuen Stoffes.
Aristotelismus, und zwar ein bloss äusserlich aufgedrungener Aristotelis
mus, welcher daher auch nicht in seiner Tiefe verstanden, ja häufigst
missverstanden und corrumpirt wurde; aber die unwillkürliche Erweite
rung des speculativen Gesichtskreises, welche aus der Beschäftigung mit
den aristotelischen Schriften floss, ist für die Geschichte der „Philosophie“
jedenfalls von höherem Werthe, als all jener augustinisch-christliche Pla
l tonismus, welcher vorher cursirt hatte. Und sicher wäre heim Wieder
erwachen des Alterthumes in der wuchtigen Masse des durch Neuheit
reizenden Stoffes der speculative Sinn ertrunken oder hätte einer boden
losen platonischen Mystik den Platz geräumt, wenn nicht mit so grosser
Zähigkeit zwei Jahrhunderte hindurch die Disciplinirung des Denkens sich
durch aristotelische Lectüre festgewurzelt hätte.
So müssen wir es allerdings als einen Fortschritt begrüssen, dass aristo
telischer und aristotelisch-aralaischer Stoff zugeführt wurde; aber es ist da
mit noch beileibe nicht gesagt, dass es in diesergzweiten Hälfte des Mittelalters
etwa irgend einen „Philosophen“_gegeben habe. Denn eine gänzliche Abhän
gigkeit von der äusserlichen Stoff-Zufuhr ist und bleibt noch auf Jahrhun
derte hin der eigentliche Grundton, und zwischen den zahlreichen Autoren,
welche ja sämmtlich ohnc Ausnahme nur von fremdem Fette zehren, ist
einzig darin ein Unterschied bemerkbar, dass die Einen schwachköpfig,
wie z. B. Albcrtiis Magnus und Thomas von Aquin, in gedankenloser
Auctoritäts-Sucht die verschiedenartigsten Stücke des fremden Gutes zu
sammenraffen, hingegen Andere, wie z. B. Duns Scotus, Occam und Mar
silius, ‘wenigstens scharfsinniger den dargebotenen Stoff beim Worte zu
nehmen und folgerichtig auszubeuten verstehen. Dass aber, abgesehen
von solchen Gradabstufungen, Alle nur am Gängelbande des zugeführten
Materiales wandelten, erhellt schlagend schon aus dem Umstande, dass
es in dieser zweiten Hälfte des Mittelalters keinen einzigen reinen Plato
niker gibt (das Zeugniss eines Zeitgenossen hiefür s. unten Anm. 571),
während uns noch im 12. Jahrh. mancher entschiedene Platonismus be
gegnet war. So mächtig, ja erdrückend, wirkte jetzt die Auctorität des
mit Einem Schlage eröffneten aristotelischen Stoffes, dass es erst der
Auctorität einer abermiiligen Stoff- Zufuhr bedurfte, um zur Zeit der
Renaissance durch die florentinische Akademie den Platonismus neu an
zufachen.
Insofern aber neben dem aristotelischen und arabischen Quellenkreise
w_“_„_‚
auch der byzantinische Stoff in seinen Wirkungen zu verfolgen ist, so .
wird ‘man wohl glauben, derselbe gehöre bloss der Litteratui‘ der Scliul
Bücher an und habe mit dem arabischen Aristotelisnius und den aus ilun
erwachsenden Controversen Nichts zu schaffen; ja durch dasjenige, was
vorläufig im gegenwärtigen Abschnitte vorgeführt werden wird, könnte
diese Annahme sogar eine Bestärkung zu finden scheinen. Aber das
später Folgende wird zeigen, dass, —— was bisher Niemand wusste oder
Q auch nur ahnte —, jener byzantinische Unsinn sich tief in die logische
l} Parteispaltung und somit in die sogenannte Philosophie jener Zeit ver
" zweigte, und dass (seit Occam und seinen Anhängern) die Kenntniss
„. des byzantinischen Materiales der einzige Schlüssel sei, durch welchen
. die oft beklagte Unverständlichkeit mancher Schriften und einzelner Stellen
lgll_e_in gelöst werden kann.
XVll. Die TUeberSetzungen. 3
Doch ich will nicht weiter vergreifen, sondern in Fortsetzung mei
nes bisherigen Verfahrens sofort beginnen, Alles Einzelne dadurch ge
schichtlich darzustellen, dass ich es auf die Quellen zurückführe, aus
welchen es stammt.
Was nun hiemit zunächst jene ' äusserliche Seite der Vermittlung
betrifft, welche in hlosser Uebertragung des dreifachen neuen Materiales
besteht, so wird bei dem Compendium des Psellus sich uns diese Frage
unmittelbar mit der Darstellung des Inhaltes verbinden müssen. Hingegen
bezüglich der arabischen Litteratur und der aristotelischen Werke wird es
hier genügen, nur wenige unerlässliche Bemerkungen vorauszuschicken;
denn sowie die Thätigkeit, welche im 13. Jahrhunderte sich um das
arabisch-lateinische oder griechisch-lateinische Organen des Aristoteles
drehte, überwiegend nur eine commentirende war, so besteht auch unsere
Aufgabe hauptsächlich darin, auf Grundlage der notorischen Thatsache,
dass die aristotelischen und die arabischen Schriften manigfach übersetzt
wurden, den inhaltlichen Folgen und Ergebnissen dieses erweiterten Ge
sichtskreises nachzuspüren; auch erscheint es ausserdem als unthunlich,
die Untersuchungen, welche Jourdain in seinem bekannten Werke über
die einzelnen Uebersetzer angestellt hat 1), hier etwa auszuschreiben. Somit
mag nur in Kürze daran erinnert werden, dass die betreffenden Leistungen
der Araber für das Ende des 12. oder den Anfang des 13. Jahrhunderts
den Lateinern bereits durch Gundisalvi und seinen Gehülfen Johannes
Avendeath (s. vorig. Abschn. Anm. 66) übermittelt waren, welche in
der Mitte des 12. Jahrh. Uebersetzungen angefertigt hatten 2), sowie dass
der Gesammt-Complex der Werke des Aristoteles ungefähr seit 1220-1225
in lateinischer Uebertragung zugänglich war 3), wobei, wie Jedermann weiss,
sich Friedrich II. durch einflussreichste Förderung der aristotelischen
Litteratur die grössten Verdienste erwarb 4).
Allerdings jedoch bleibt gerade, was das Organon betrifft, noch manche
Frage übrig; denn die Annahme, dass man ohnediess für diesen Theil
der aristotelischen Philosophie die Uebertragung des Boethius besessen
habe, und somit einerseits die Anfertigung neuer Uebersetzungen über
flüssig gewesen sei und andrerseits die litterarische Untersuchung über
diesen Punkt kürzer hinweggehen könne, mussten wir schon längst oben,
Ahschn. XIV, Anm. 2-34, auf eine sehr wesentliche Beschränkung zurück
führen, indem die boethianische Uebersetzung der Hauptschriften des Or
ganons, d. h. derbeiilen Analytiken und der Topik nebst Soph. EL, vor
dem 12. Jahrhunderte gänzlich unbekannt gewesen war, hingegen seit
dem ersten Drittel jenes Jahrhunderts diese Bücher theils in dem Gewande
des Boethius und theils in manigfachen neuen Uebersetzungen zugänglich
wurden. Die nemliche Sachlage, welche zur Zeit des Johannes v. Salesbury
1) Am. Jourdain, Reohcrches critiques sur Väye ct Poriginc des lraduclions lalines
dölristote. 2. Aufl. (v. Charles Jourdain). Paris 1843.
2) Ebend. p. 107 ff. Wenn aber Jonrdain meinte, Gundisalvi habe ein selbst
ständiges Werk über Logik verfasst, so scheint diess aus den von ihm angeführten
Worten (p. 113 u. p. 451) nicht mit Sicherheit geschlossen werden zu können.
Uebrigens vgl. auch die oben (Abschn. XVl, Anm. 2) angeführten Arbeiten lllunck’s.
3% lourdain, p. 212.
4 Näheres über den oft gedruckten Brief Friedrich’s ll. s. ebend. p.152fl‘.
llll
4 XVII. Die Uebersetzungen.
bestand, kehrt auch im 13. Jahrh. wieder, d. h. wir treffen neben Be
nützung des gesammten boethianischen Textes auch die Herstellung neuer
Uebertragungen des Organons, nur kömmt bezüglich der letzteren der
neue Umstand hinzu, dass nun sowohl aus dem Griechischen als auch aus
dem Arabischen übersetzt wurde. Dass noch zu Anfang des 13. Jahrh.
in der nemlichen Weise wie in der zweiten Hälfte des 12. zwei Theile
des aristotelischen Organons unterschieden wurden, erhellt augenfällig aus
den Statuten der Pariser Universität v. J. 1215, welche der päpstliche
Legat Robert v. Courçon in Erneuerung früherer Bestimmungen (v. J. 1209)
erliess; denn wenn daselbst ausdrücklich von einer „alten“ und einer
„neuen“ Logik des Aristoteles die Rede ist"), so erscheint es für jenen
Zeitpunkt schlechterdings als unmöglich, an etwas Anderes zu denken, als
einerseits an die von Alters her ununterbrochen cursirenden Bücher und
andrerseits an jene ongefähr seit Abälard allmälig bekannt gewordenen
übrigen Theile des Organons, mochten dieselben nun aus Handschriften
der Werke des Boethius hervorgezogen oder durch neue Uebersetzungen
dargeboten worden sein, – kurz die beiden Analytiken nebst Topik und
--- “ El. waren eben damals im Vergleiche mit der älteren Tradition
noch das neue Material, und die Ausscheidung ist die nemliche, welche
wir bereits oben, Abschn. XIV, Anm. 26 u. 56, trafen (vgl. unten. Anm.
103 u. Abschn. XIX, Anm. 93 ff). Sonach wird neben dem allgemeinen
Einflusse, welchen die arabisch-lateinischen Uebersetzungen auf den Gesammt
Complex der aristotelischen Logik ausübten, noch ein besonderes Augen
merk auf die letztgenannten Bücher des Organons zu richten sein.
In dieser Beziehung nun ist zu erwähnen, dass wir allerdings um
das Jahr 1232 eine neue Uebersetzung des Organons treffen, welche ein
gewisser Antoli anfertigte und an Friedrich II. übersandte"). Doch fand
hinwiederum auch die boethianische Uebersetzung ihre Verwendung, denn
wie wir schon oben (Abschn. XIV, Anm. 23 f.) sahen, dass dieselbe we
nigstens in Frankreich (nicht aber in Italien) ans Licht gezogen wurde,
so ist sie auch in der That von Albertus Magnus bei seiner Bearbeitung
des ganzen Organons zu Grunde gelegt, wie der aufmerksame Leser dieser
Paraphrasen (– denn nur commentierende Paraphrasen sind es, was Al
bertus lieferte –) bei jedem Schritte erkennen muss, ohne hiezu
eines späteren ausdrücklichen Zeugnisses zu bedürfen "). Aber zugleich
spricht der nemliche Albertus in der zweiten Analytik nicht bloss wieder
holt von einer (auf Alfarabi beruhenden) „Arabica translatio“), sondern
er vergleicht auch ausdrücklich die boethianische Uebersetzung mit einer
5) Bulaeus, Hist. univ. Paris. III, p. 82: El quod legant libros Aristotelis de
dialeclica lam veteri quam nova in scholis ordinarie et mon ad cursum, leganteliam
in scholis ordinarie duos Priscianos vel allerum ad minus. Non legant in festivis
diebus nisi philosophos et rhetoricas et quadrivalia et barbarismum et ethicam, si
place, et quarium topicorum. Non legantur libri Aristotelis de metaphysica et naturali
philosophia nec summa de eisdem aul de doclrina magistri David de Dinant aut Al
marici haeretici aut Mauriti Hispani (s. Anm. 17).
6) Jourdain, p. 164 f.
7) S. dasselbe am Schlusse der Anm. 14.
8) Anal. posl. I, 1, 3, p. 519 b (Opp. ed. Jammy, Lugd. 1651, Vol. I). Ebend.
“ a. Ebend. 5, 8, p. 603 a, Ebend. II, 2, 3, p. 620 b u. 5, 624 b u.
» P.
XVII. Die Uebersetzungen. v 5
griechisch-lateinischen, welche „Johannes“ angefertigt habei’); und wir
fürchten nicht zu irren, wenn wir in Letzterem den Johannes Ba
singestokes erblicken, welcher ein Zeitgenosse und Freund des Robert
Capito (s. über diesen letzteren ‚unten Anm. 334 ff.) War und um d. J.
1240 blühte 10). Einen weiteren Beleg dafür, dass betreffs der Analytiken
die boelhianische Uebersetzung in Umlauf kam 11), bietet neben dem so
eben genannten Robert Capito selbst (s. hierüber Anm. 338 f.), ja auch
der Commentar des Thomas v. Aquin dar, denn auch dieser fusst auf
keiner anderen Uebertragung 12); aber daneben wiederholt sich der nem
liche Umstand wie bei Albertus, indem auch Thomas gelegentlich auf eine
anderweitige griechisch-lateinische Uebersetzung hinweist li”), wobei wir
jedoch keinenfalls an jene Uebersetzung der aristotelischen Werke denken
dürfen, welche allerdings aiil’ deifWuhsch des Thomas, aber erst in den
letzten Lebensjahren desselben, nemlich i. J; 1271, von Heinrich von
Brabant angefertigt wurde“). Hingegen ist wohl anzunehmen, dass
säifiler Anregung, welche Friedrich ll. gegeben hatte, fortwährend an
verschiedenen Orten durch Manche, von welchen wir nicht einmal die
Namen kennen, neue Uebertragungen zu Tage gefördert werden konnten“).
Auch erstreckte sich, wie wir bestimmt wissen, dieses Bestreben in Bälde
sogar auf einige Commentatoren des Organons, denn schon i. J. 1266
finden wir griechisch-lateinische Uebersetzungen des Simplicius ad Ar.
Categ. und des Ammonius ad libr. de interpr. neben einer jedenfalls
noch früher in Umlauf gekommenen arabisch-lateinischen des Themistius
ad Anal. post. 16). Jedenfalls jedoch werden wir unten, soweit es nöthig
9) Ebend. I, 4, 9, p. 519 b: Unde quidant libri habent sie: (es handelt sich
um die Stelle b. Arisl. An. post. l, 19, p. 82 a 10; bei Boeth. Opp. p. 535) .... .‚ Et
haec littera melior est, et est lranslatio Joatmis a Graeco facta sich! franslatio Boetii.
Ebend. ll, 2, 5, p. 624 b: Arabica lranslatio non habet „montis“ (s. Arisl. An. post.
ll, 7, p. 92 b 22; Boeth. p. 548), sed dicit . . . . .. Huius enim est cxpositio commcnti
Arabici, et in hanc magis consentil Boetit‘ translutio et etiam lranslatio Joannis.
10) Nähere Nachweise über denselben und insbesondere über seinen Aufenthalt
in Griechenland s. b. Jourdain p. 62 f.
11) Auch Jourdain berichtet (p. 166), er selbst habe in den Handschriften der
Pariser Bibliothek nur die Uebersetzung des Boethius gefunden.
12) Einzelne Abweichungen in dem beigedruckten Texte der „vetus lranslatio“
können nur als handschriftliche Varianten bezeichnet werden.
13) Anal. post. I, lectio 6, 5 c (f. 20 v. ed. Rom)‘ Litlcra sie exponitur (d. h.
Arist. An. post. l, 2, p. 72 a 32; Boeth. p. 523)..... In graeco planius habefur sie
etc. Uebrigens hat Thomas v. Aqu. auch bei dem Buche De inlerpr. andere Texte
neben dem boethianischen benützt, s. dortselbst l, leetio 13, 5 c (f. 11 I2), u.
ll, lect. 2, ä d (f. 16 r.).
14) Aventin. Amt. Boior. Vll, 9 (Lips. 1710, p. 673); Amto Christi 1271 Haen
ricus Brabantinus dominicanus TOQaIN D. Thomas e graeeo in latinam linguant dc
uerho ad verbunt transferl onmcs libros Arislotelis. Usus est Albcrtus vcteri trans
latione, quam Boelhianam UOCtIHf. Die Commentare des Thomas hingegen fallen
schon ongcfahr um d. J. 1262 (s. Jourdain, p. 395).
15) Dass aber auch der bekannte Murheka (um 1270) ausser den übrigen
Werken des Aristoteles das Organen übersetzt habe, scheint J. G. Schneider‘ (Arist.
hist. an. Vol. I, p. CXLll. u. Arist. Polit. Vol. l, p. XXV f.) irrthümlich angenommen
zu haben. Eine anderweitige Verwechslung des Murheka mit dem so eben genannten
Heinrich v. Brabant hat Jourdain (p. 66) beseitigt.
16) S. Jourdain, p. 73 f. u. p. 166. Was den Themistius betrifft, s. unten
Anm. 336.
6 XVII. David von Dinant. Amalric von Ben.
ist, zuweilen auf die Frage zurückkommen, ob die boethianische oder eine
anderweitige Uebersetzung benützt worden sei.
Ein Ereigniss aber, welches bezüglich des Studiums und der Auf
nahme aristotelischer Philosophie im Anfange des 13. Jahrh. von einiger
Wichtigkeit war, dürfen wir nicht ganz unerwähnt lassen, wenn auch
schliesslich nur zu dem Zwecke, um zu bemerken, dass die Geschichte
der Logik von demselben nicht berührt wurde. Wenn nemlich (nicht
ohne Zusammenhang mit der Bekämpfung der Albigenser) seit d. J. 1209
mehrmals die Kirche ein Verbot gegen gewisse Abzweigungen der aristo
telischen Litteratur ergehen liess, und sich hiemit jene fanatischen Maass
regeln verbanden, welche gegen David von Dinant und gegen Amalric
von Ben getroffen wurden, so hat sich durch genauere Forschungen zur
Genüge herausgestellt, nach welcher Seite hin jene Beschränkungen ge
richtet gewesen seien H). Und sowie die pantheistischeu Anschauungen
der beiden genannten „Ketzer“ an sich mit der Entwicklung der Logik
Nichts zu schaffen haben, sondern der Ontologie oder der sog. Metaphysik
angehören, so bleibt für unseren hiesigen Zweck nur jene Beziehung übrig,
in welcher näher oder entfernter die Eins-Lehre des David und des Amalric
mit der Auffassung der Universalien stand. Indem aber der theologische
Hass die Vernichtung der Schriften jener beiden Männer in erwünschtester
Vollständigkeit zu bewerkstelligen verstand, sind wir über dieselben nur
auf wenige orthodox-polemische Berichte beschränkt, welche überdiess
hauptsächlich bloss das theologische Gebiet betreffen; und selbst bei den
etlichen kargen Hindeutungen, welche uns zu Gebote stehen, bleibt die
Möglichkeit, dass wir von Albertus Magnus und Thomas v. Aquin ange
logen sind. Soweit es demnach als beglaubigt gelten mag, dass David
v.'Dinant mit syncretistischer Benützung antiker Aussprüche einen durch
gängigen Pantheismus kundgab 18), und dass er zur Begründung dieses
17) Sowohl über die oben (Anm. 5) angeführte Stelle als auch über die übrigen
einschlägigen Quellen-Berichte s. das Nähere b. Jourdain, p. 187 fll, sowie eine
richtige Darstellung der ganzen Angelegenheit h. Haureau, De la phil. scnlast. I,
p. 391 11., woselbst auch (p. 405) in treffender Weise das gegen Scotus Erigena
gerichtete kirchliche Verdammungs-Urtheil beigezogen ist. Ausserdem vgl. auch
J. H. Kroenlein, De genuiua Amalrici a. Bena... .. Davidis de Dinanlo doclrina. Giessen
1842. u. v. dems. in d. „Thcol. Studien u. Kritiken“ 1847.
18) Albert. M.‚ Phys. I, tract. II, c. 10, p. 23 b (Opp. ed. Jammy, Vol. II): Has
autem opiniones sie czplanat Alexander in quodam libello, uln‘ ommia unum esse‚
quod estmateria, proharc inlandil, et David de Dinanlo in libro Atomorum (zu lesen
Tomorum, s. d. folg. Anm‚). Ebend. Summ. thcol. Pars II, trnct. l, quaest. 4, c. 3,
p. 62 f. (Vol. XVIII): Deinde quaeritur de crroribus Epicureorum cl maxime de an
tiquo errore Anaximenis, qui nuper per quendam David de Diuanlo renovatus esl, qui
dizit, deum et materiam primam esse idem, inducens super hoc anliquwn Anaxime
nem, qui dizit, omnia esse unum (hei der kopflosen Ahschreiber-Thätigkeit des Al
bertus ist es nicht zu verwundern, wenn derselbe bald einen Alexander bald die
Epikureer und bald den Anaximenes als antike Gewährsmänner jener Ansicht be
zeichnet, während natürlich ein Viertes das Richtige ist, d. h. nur Parmenides ge
meint sein kann, s. d. folg. Anm.) Ad hoc etiam inducit versus quosdam, qui
scripli leyrmlur in templo Palladio.....; dioit etiarn, quod referl Plutarchus, quod
vetustissimi philosophorum interpretati fuerunl, illud fuisse diclum de den, qui peplo
tectus es! . . . . .. Tcrtio pro se inducit versus Orphei, in quibus, ut dicit, dcum uni
versum esse affirmat..... Quarto pro se inducit, quod longo ternpore posl Lucavtus
eosdcm versus opcri. suo iuscruil . . . . ‚. Ouinto inducit pro se Senecam sie dicenleuz etc.
XVII. David von Dinant. Amalric von Ben. 7
Standpunktes die Allgemeinheit des Stoffes und die Allgemeinheit des
Geistigen als das Form-fähige (formabile) bezeichnete, aus welchem das
Einzelne hervorgehe, und zugleich in diese Formfähigkeit nach beiden
Seiten den Begriff des potenziellen Stofflichen verlegte, so dass schliess
lich hierin jenes beiderseitige Allgemeinste zusammentreffe, da ja bei An
nahme eines dualistischen Principes zuletzt ein (gemeinschaftlicher) poten
zieller Stoff des (beiderseitigen) potenziellen Stoffes sich ergebe !"), so
ist ersichtlich, dass David die äusserste metaphysische Consequenz des
logischen Realismus zog und somit nur Dasjenige rund und voll aussprach,
was bereits bei Wilhelm von Champeaux deutlich genug im Keime vorlag
(s. Abschn. XIV, Anm. 106 f. u. 283). Auch Amalric von Ben scheint
von einem gleichen extravaganten Realismus ausgegangen zu sein, denn
wenn auch berichtet wird, er habe den pantheistischen Gottesbegriff nicht
wie David als materielles, sondern als formales Princip verstanden 29), so
ging doch auch bei ihm die Motivirung darauf hinaus, dass Gott jenes
oberste Universale sei, in welchem alles Einzelne zur Identität zusammen
laufe*"). Vielleicht auch hätte es dieser damalige Pantheismus zu einer
19) Ebend. Summ. theol. Pars I, Tract. IV, Quaest. 20, p. 76 (Vol. XVII): Aleæ
ander in quodam libello, quem fecit de principio incorporeae et corporeae substantiae,
quem secutus est David de Dinanto in libro, quem scripsit de Tomis, h. e. de Divi
sionibus (hiernach wählte David sogar fast die nemliche Ueberschrift wie Scotus
Erigena bei seinem Werke De divisione naturae; s. Hauréau a. a. 0. p. 414), dicit,
deum esse principium materiale omnium. Quod probat sic: quia noys, h. e. substantia
mentalis, primum formabile est in omnem substantiam incorpoream, primum autem
formabile in res alicuius generis primum materiale est ad illa, noys ergo primum prin
cipium est ad omnes incorporeas substantias. Materia autem possibilis ad tres dimen
siones primum formabile est in omnes corporales substantias; ergo est primum materiale
ad illas. Quaero ergo, si noys et materia prima differunt annon. Si differunt, sub aliquo
communi, a quo illa differentia egreditur, differunt; et illud commune per differentias
formabile est in utrumque; quod autem formabile est in plura, materia est vel ad minus
principium materiale..... Si ergo dicalur una materia esse materiae primae et noys, erit
primae materiae materia et hoc ibit in infinitum; relinquitur ergo, quod noys et materia
prima sunt idem. Similiter deus et materia prima el noys differunt aut non u. s. f.
Thomas Aqu., Summa c. gent. I, 17, f. 18 r a (0pp. ed. Rom. 1570. Vol. IX): In
hoc autem insania David de Dinanto confunditur, qui ausus est dicere, deum esse
idem quod prima materia, ea hoc, quod si non essent idem, oporteret differre ea
aliquibus differentiis, et sic non essent simplicia, nam in eo quod per differentiam
ab alio differt, ipsa differentia compositionem facit. Hoc aulem processit ea ignorantia,
qua nescivit, quid inter differentiam et diversitatem intersit. Ebend. Sentent. II, Dist. 17,
quaest. 1, art. 1, f. 53 a (Vol. VI, 2): Quorundam antiquorum philosophorum error
fuit, quod deus essel de essentia omnium rerum, . . . . . ul Parmenides diavit; et illos
etiam antiquos philosophos secuti sunt quidam moderni, ut David de Dinanto. Divisit
enim res in partes tres, in corpora, animas et substantias aeternas separatas; et
primum indivisibile, ea quo constiluuntur corpora, dia il ylen, primum aulem indivi
sibile, eæ quo constituuntur animae, dirit noym vel mentem, primum autem indivisi
bile in substantiis aeternis diæil deum; et haec tria esse unum et idem, ea quo iterum
consequitur, esse omnia per essentiam unum.
20) Thom. Aqu., Summ. theol. Pars I, Tract. I, quaest. 3, art. 8, f. 16 r a
(Vol. X): Quidam enim posuerunt, quod deus esset anima mundi ...... Alii autem
diverunt, deum esse principium formale omnium rerum, et haec dicitur fuisse opinio
Almarianorum (zu lesen Almaricianorum). Sed tertius error fuit David de Dinanto,
qui stullissime posuit, deum esse materiam primam.
21) Martin. Polon., Chron. d. h. Supputationes (ed. Basil. 1559 fol.) p. 209 ff.:
Damnavit etiam (sc. Innocentius tertius) Almaricum quendam Carnotensem cum sua
doctrina, sicut habetur in decretali „Damnamus“. Qui Almaricus asserit, ideas, quae
8 XVII. Balduin. Liber de causis.
näheren logischen Formulierung, – gleichsam bereits zu einem Spinozis
mus –, gebracht, wenn nicht die Orthodoxie unterdrückend entgegen
gestanden wäre. Wenigstens finden wir einen gewissen Balduin als
Schüler des David angeführt, welcher (soweit der unlautere Bericht über
ihn überhaupt einen Sinn haben kann) sich auf den Begriff des Ein
fachen gestützt zu haben und hiemit der ganz vernünftigen Ansicht ge
wesen zu sein scheint, dass es nicht zwei oder drei Absolute, sondern
eben nur Eines geben könne“).
Insofern aber David von Dinant sich auf ältere griechische Aussprüche
berief (s. Anm. 18), welche grösstentheils nur durch Vermittlung der
Araber zu seiner Kenntniss gekommen sein konnten, so liegt uns hierin
die Brücke zu dem Buche „De causis“, welches wegen seiner ara
bischen Herkunft wohl schon oben in Kürze erwähnt wurde (vor. Abschn.,
Anm. 404), aber nun hier darum in Frage kommt, weil es als ein Be
standtheil der neuerwachenden Gesammt-Philosophie des Aristoteles galt
und wirkte"). Das Einzige jedoch, was aus dem Inhalte dieses Buches
hieher gehört, ist gleichfalls die Anschauung eines extremen Realismus,
denn die platonisch-arabische Mystik, welche dort bezüglich des Gottes
begriffes und der Welt-Intelligenz ausgesprochen wird, liegt auf einem
anderweitigen Gebiete. Insoweit nemlich der unbekannte Verfasser über
haupt ein logisches Motiv verfolgte, stand er lediglich auf der platonischen
Tabula logica des Porphyrius, wornach die Stufenfolge vom höchsten
Allgemeinsten bis zum niedersten Einzelnsten durch die Wirkung des art
machenden Unterschiedes (– diversificari –) hergestellt wird“). So soll
dann der intelligible Gehalt des Einzelnen nicht an sich selbst schon als
ein Vielfältiges, sondern als Causalität der Vervielfältigung gedacht und
diese Causalität schliesslich auf die Eine höchste Intelligenz zurückgeführt
sunt in mente divina, creare et creari (auch diess erinnert an Scotus Erigena);
- - - - - dixit etiam, quod ideo finis omnium dicitur deus, quod omnia reversura sunt
in eum, ul in deo incommutabiliter quiescant, el unum individuum alque incommuta
bile in eo permanebunl; et sicut allerius naturae non est Abraham, allerius Isaac,
sed unius ac eiusdem, sic dixit omnia esse unum et omnia esse deum, dixit enim,
deum esse essentiam omnium creaturarum et esse omnium.
22) Albert. M, Summ. theol. a. a. O. (Anm. 18): Discipulus autem eius (d. h.
des David) quidam Balduinus nomine, contra me ipsum disputans talem ... induxit
rationem, quod, quaecunque sunt et nullo modo differunt, sunt eadem; deus et ma
teria prima et noys sunt et nullo differunt; ergo sunt eadem..... Quod aulem nullo
modo differant, sic mitebatur probare: quaecunque nulam differentiam haben, nullo
modo differunt; ..... simplicia autem prima nullam differentiam haben, quia si dif
ferentiam haberent, composita essent; deus, hyle, noys, simplicia prima suml, ergo
nullam haben differentiam; ergo nullo modo differumt, et sic per consequems eadem
sunt; et hoc est propositum eius.
23) Näheres über das Buch De causis überhaupt (abgesehen von einigen Be
merkungen bei Jourdain, a. a. O. p. 183 ff., 195, 445 ff) s. bei Haneberg in d.
Sitzungsberichten d... Münchner Akad. 1863, Bd. 1, p. 361 ff.
24) De Caus, Propos. 4 (Arist. Opp. lat. Venet. 1552. Vol. VII, f. 115 r):
Omne quod sequitur causam primam, est intelligentia complela in ultima potenlia el
reliquis bonitatibus, et formae intelligibiles in ipso sunt latiores et vehemenlius uni
versales ..... Et quia diversificatur intelligentia, fit in eo forma intelligibilis diversa;
et sicut ex forma una propter hoc, quod diversificatur in mundo inferiori, proveniunt
individua infinita in multitudine, similiter ex esse causato primo propterea, quod
diversificatur, apparent formae intelligibiles infinilae. -
XVI. Liber de causis. Die Macht des neuen Stoffes 9
werden; und die Gradabstufung, welche zwischen den höheren und den
niedrigeren Universalien besteht, muss zuletzt in einer pantheistischen
Einheit verschwinden, indem (–was einigermaassen an die Status-Lehre
erinnert, s. Abschn. XIV, Anm. 129 f.–) jenes Nemliche, was weiter
abwärts in particulärer Weise existiert, zugleich nach Oben in universeller
Weise bestehe "). Die Frage aber, wie hiebei neben der Ewigkeit der
intelligiblen Universalien die Zeitlichkeit des concreten. Seienden sich er
kläre, wird nothwendiger Weise durch die mystische Annahme eines
Mitteldinges abgethan, welches seiner Substanz nach das Ewige enthalte,
in seiner Thätigkeit aber in die Zeit falle"). Von selbst versteht es sich,
dass der Verfasser des Buches den Begriff der Intelligenz oder des In
telligiblen durchweg nur in objectivem, realistischem Sinne nehmen konnte
und daher die Universalien ausserhalb der Einzeln-Dinge in das reine gött
liche Denken verlegen musste (s. vor. Abschn. Anm. 404).
Gerade aber das Buch „De causis“, welches Thomas v. Aquin selbst
zum Gegenstande seiner commentierenden Thätigkeit machte, dient uns als
Beleg dafür, dass die erwähnten kirchlichen Verbote und Maassregeln mit
der Logik als solcher Nichts zu schaffen hatten. Jene Zeit war in sich
selbst so unklar und unreif, dass man gewisse Consequenzen, welche
innerlich längst notwendig sich hätten ergeben müssen, erst dann be
merkte, wenn sie mit dürren Worten deutlich ausgesprochen wurden.
Und der Kampf oder Vertilgungs-Fanatismus richtete sich dann glücklicher
Weise auch nur gegen solche bestimmt hervorgetretene Consequenzen,
während man die Basis derselben ruhig gewähren liess und selbst in
ungenialem Fleisse reichlichst einsog. Die Unfähigkeit, einen Gedanken
bis an sein Ende folgerichtig hinauszudenken, kann sicher nicht deut
licher hervortreten, als wenn man wie Albertus Magnus oder Thomas v.
Aquin und hundert Andere zugleich Aristoteliker und zugleich trinitäts
gläubig sein zu können vermeinte. Aber weil die Macht der Tradition,
– das alleinige geistige Motiv für das Mittelalter –, nach beiden Seiten
25) Ebend. Prop. 8 (f. 115 v): Bonitates, quae descendunt super intelligentiam
a causa prima, sunt intelligibiles in ea, et similiter res corporeae sensibiles sunl in
intelligentia intelligibiles; quod est, quoniam res, quae sunt in intelligentia, non
sunt impressiones ipsae, imo sunt causae impressionum. Prop. 9 (f. 116 r): In
telligentia est princeps rerum, quae sunt sub ea, et relinens eas et regens eas,
sicut nalura regil res, quae sunt sub ea, per virtutem intelligentiae, quia similiter
intelligentia regilt naturum per virtutem divinam. Dann Prop. 10 (f. 116 r): Omnis
intelligentia plena es formis; verumtamen ex intelligentiis sunt, quae continent
formas plus universales, et ex eis sunt, quae continent formals minus universales.
Quod es, quoniam formae, quae sunt in intelligentiis secundis inferioribus per modum
particularem, sunt in intelligentiis primis per modum universalem, et formae, quae
sunt in intelligentiis primis per modum universalem, sunt in intelligenlis secundis
per modum particularem.
26) Ebend. Prop. 30 (f. 118 v): Et non est possibile, ut substantias sempi
termas, quae sunt supra tempus, sequantur substantiae creatae in tempore nisi me
diantibus substantiis temporalibus sempilernis in tempore; el islae quidem substantiae
non sunt factae mediae, nisi quia ipsae communicant substantiis sublimioribus in
permanentia et communicant substantiis lemporalibus abscissis in lempore per gene
rationem. Prop. 31 (f. 119 r): Inter rem, cuius substantia et actio sunt in momento
aeternitalis, el inter rem, cuius substantia et actio sunt in momenlo temporis, exi
stens est medium, et est illud, cuius substantia est ex momento aeternitalis et ope
ratio ex momento temporis.
1() XVII. Die Macht des neuen Stoffes Wilhelm Shyreswood.
vorlag und wirkte, so klebte man auch naiv genug die beiden Quellen
aufeinander, und sowie die an sich consequente Opposition gegen die
antike Logik bei den christlichen Theologen von Anfang an nie völlig
hatte durchdringen können, so war nun beim Beginne des 13. Jahrhun
derts die arabisch- und griechisch-lateinische Tradition des Aristotelismus
so überwältigend eingetreten, dass man weit eher das christliche Dogma
in aristotelische Formen goss, als dass man sich principiell den antiken
Anschauungen verschlossen hätte. Und vor Allem musste hiebei gerade
die Logik, deren Zusammenhang mit der Philosophie man ja bereits seit
Boethius ausser Augen verloren hatte, nicht nur nicht als gefährlich, son
dern vollends als unentbehrlich betrachtet werden. Nur mochten wohl
Anfangs strengere Zeloten darüber wachen, dass in den Vorträgen über
Logik nichts Theologisches beigemischt werde, noch auch umgekehrt").
Indem somit für den Betrieb der Logik keinerlei Störung durch
jene Verbote eintrat, sondern im Gegentheile aus dem neu zugeführten
Materiale nur eine Steigerung erwachsen konnte, wäre bezüglich der
geschichtlichen Darstellung noch immerhin die Frage offen, in welcher
Reihenfolge die Wirkungen des neuen Materiales hier vorzuführen seien,
insoferne dieselben ja sämmtlich in den nemlichen Jahrzehnten sich gel
tend machten. Zweckdienlicher scheint in dieser Beziehung zu sein,
dass wir vorerst die Uebertragung der byzantinischen Logik näher be
trachten und erst hernach den gleichzeitigen Einfluss der aristotelischen
und der arabischen Studien erörtern; denn bei solcher Anordnung des
geschichtlichen Stoffes wird es möglich sein, einerseits eine allzugrosse
Zersplitterung zu vermeiden, und andrerseits es anschaulich zu machen,
wie die Parteispaltung sich auch durch die Logik des Petrus Hispanus
modificirte.
Den Einen Quellenkreis somit bildete für die Logik seit dem 13.
Jahrhunderte jener byzantinische Stoff, welchen Psellus darbot. Und
sowie es sehr zu beachten ist, dass auch von den Alchimisten jener
Zeit anderweitige Schriften des Psellus benützt wurden“), so hatte
auch die Logik desselben schon viel früher und in weit reicherem
Maasse, als man bis jetzt auch nur ahnen konnte, ihre Verbreitung im
Abendlande gefunden.
Die älteste lateinische Bearbeitung des Compendiums des Psellus,
welche mir bekannt ist, wurde durch Wilhelm Shyreswood (gest.
1249) veranstaltet"). Aber sowie mir die Existenz seiner noch unge
27) D'Argentre, Coll. iudiciorum de nov. error. (Paris. 1728 fol) I, p. 158 f.
theilt aus handschriftlicher Quelle das Verdict mit, welches i. J. 1247 gegen einen
gewissen Johannes de Brescain (?) gefällt wurde, „ne puritas studi, quae hactenus
Parisiis viguit, ex praesumptione quorumdam, qui theologica logicis inserenles non
intelligunt neque quae loquuntur neque de quibus affirmant, errorum sordibus macu
lelur, ...... quandoquidem logici theologice et theologi philosophice in suis disputa
tionibus procedentes contra praeceplum legis sortes dominicae haereditalis miscere et
confundere non formidant.“
28) S. Kopp, Gesch. der Chemie, II, S. 156. Man schrieb ja damals diesem
jüngeren Psellus auch die Schrift IIso Goy duvauso zu, welche jetzt nicht
mit Unrecht für ein Werk des älteren (im 9. Jahrh.) gehalten wird.
29) Er war in Durham geboren, studierte in Oxford, lehrte hierauf in Paris
und starb als Kanzler in Lincoln. S. Oudin, De scriptt. eccl. III, p. 116ff. Roger
XVII. Wilhelm Shyreswood. 11
druckten Schrift nur durch eine gelegentliche Notiz") kund wurde, muss
ich hier wie überall die Möglichkeit offen lassen, dass durch Ausbeutung
der Bibliotheken meine Forschung noch gar manche Ergänzung oder Be
richtigung erfahren kann und somit vielleicht dereinst eine noch ältere
Wirkung des Psellus im lateinischen Abendlande nachgewiesen wird.
Wenigstens ist es eine eigenthümliche Thatsache, dass die in der Syllo
gistik üblichen Memorialworte (– ihr griechisches Original s. oben Abschn.
XV, Anm. 46 ff. –), welche man bisher stets dem Petrus Hispanus zu
geschrieben hatte, und ebenso einige Memorial-Verse bereits bei Wilh.
Shyreswood sich finden; und da man ihn doch wieder unmöglich für
den Erfinder derselben halten kann (– denn dagegen streitet seine Aus
drucksweise bei Anführung derselben, s. unten z. B. Anm. 40 u. 44,
auch Anm. 112–), so bleibt nur die Annahme übrig, dass sicher schon
ein paar Jahrzehente früher das Compendium des Psellus in den abend
ländischen Schulen im Umlaufe gewesen sein muss, wobei dann jene
technischen Worte irgendwie ausgedacht wurden und in allgemeine Uebung
kamen (s. bes. unten. Anm. 52 u. 91 ff). Indem mir daher der bisher
noch nicht bekannte Wilhelm Shyreswood nur als der relativ älteste Re
präsentant einer verbreiteten Schul-Literatur gelten kann, glaube ich aller
dings von meinem Grundsatze, wornach ich mich auf Gedrucktes be
schränke, eine Ausnahme machen zu müssen; jedoch kann es dabei nicht
meine Absicht sein, hier gleichsam eine Ausgabe der ganzen Schrift Wil
helm’s aus der von mir benützten Pariser Handschrift") zu veranstalten,
sondern ich beschränke mich, zumal da ja die folgenden Jahrhunderte
sich doch nur ausschliesslich an Petrus Hispanus hielten, auf den wesent
lichen Gang des Inhaltes und einige Haupt-Stellen, um dem Leser die
Einsicht in diesen wahrhaften Vorläufer des Petrus Hispanus zu ermög
lichen (vgl. Abschn. XV, Anm. 5). Ebenso werde ich es bei Lambert
v. Auxerre und einigen anderen handschriftlichen Mittheilungen halten.
Wilhelm Shyreswood jedoch bietet nicht, wie Petrus Hispanus, eine
durchgängig wörtliche Uebersetzung des Psellus dar, sondern folgt dem
selben nur im Ganzen den Sinn getreu wiedergebend. So ersetzt er
sogleich die Anfangszeilen des griechischen Originales (Abschn.XV, Anm. 6)
durch eine etwas längere Einleitung, in welcher er an die Doctrin der
Araber sich anlehnend die Syllogistik als die wesentliche Aufgabe der
Logik und die Einsicht in die einfachsten Bestandtheile des Schlusses als
Vorbedingung bezeichnet, um somit bei der Erörterung über Wort (voa)
und Schall (sonus) anzulangen"). Und indem nun die Eintheilung dieser
Baco schätzte ihn sehr hoch; er sagt von ihm Op. tertium (s. unten. Anm. 556),
c. 2, p. 14: Guilielmus de Shyrwode longe sapientior Alberto, nam in philosophia
communi nullus maior est eo.
30) Bei Hauréau, De la phil. scolast. I, p. 466. (Was übrigens dortselbst
über Wilhelm Shyreswood gesagt ist, wird nunmehr durch die Einsicht, dass der
selbe nur die Synopsis des Psellus verarbeitete, sehr modificirt.)
31) Cod. Sorbonn. 1797.
32) Die Einleitung lautet: Cum duo sunt tantum rerum principia, scilicet natura
et anima, duo erunt rerum genera. Quaedam enim sunt res, quarum principium est
natura, et de his es universis scientia communiter dicta, el quaedam, quarum prin
cipium est anima (vgl. Abschn. XVI, Anm. 71); et hae sunt duplices. Cum enim
anima sine virtutibus et scientiis sit caeca, quasdam facil operationes, per quas de
12 XVII. Wilhelm Shyreswood.
Begriffe in gleichem Sinne wie bei Psellus (wenn auch in kürzerem oder
verschiedenem Wortlaute, vgl. Abschn. XV, Anm. 7 f.) auf die Lehre vom
Urth eile, d. h. zunächst auf nomen und verbum führt °°), und ebenso
der Begriff der syncategoreumata (ebend. Anm. 9) auftritt **), bietet die
; Aufzählung der Arten des Satzes (der Infinitiv- und der Frage-Satz kom
f men hier neu hinzu, vgl. ebend. Anm. 10) die Gelegenheit, Bemerkungen
aus Boethius und Aristoteles hinzuzufügen °°). Nach einem eigenthüm
lichen Gesichtspunkte, welcher uns an Arabisches erinnern könnte, con
struirt Wilhelm die hierauf folgende Eintheilung des Urtheiles (ebend. A.
| 11 f.), wobei er sogar die Berechtigung der „Copula“ als eines dritten
veniat ad virtutes, et de his est ethica; quasdam autem facit operationes, per quas
deveniat in scientiam, et de his est sermocinalis scientia (vgl. ebend. Anm. 84); haec
autem tres habet partes: grammaticam, quae docet recte loqui, el rhetoricam, quae
docet ornate loqui, et logicam, quae docet vere loqui (vgl. ebend. Anm. 18). Haec
autem est de syllogismo principaliter (ebend. Anm. 15, 79, 243 u. hier unten Anm.
41 u. 48; diese Betonung der Syllogistik hätte Wilhelm allerdings auch aus Boethius,
s. Abschn. XII, Anm. 84, entnehmen können, jedoch weist ja auch jenes Andere
auf die Araber hin), ad cuius cognitionem necesse est cognoscere propositionem, et
quia omnis propositio est ea terminis, necessaria est termini cognitio. Quia ergo
propositio et enuntiatio idem sunt secundum rem, licet differant in eo, quod enuntiatio
significat absolute, propositio autem significat aliquid in comparatione ad aliud, ideo
prius de enuntiatione agendum; prius est enim aliquid cognoscere in se, quam in
comparatione ad aliud. Ea nomine autem propositionis patet, quod significat in
comparatione ad aliud; est enim propositio positio pro alio sive pro conclusione con
cludenda; unde si in se consideratur, est enuntiatio; si autem consideratur ut est
in syllogismo, sic est propositio. Cum igitur agendum sit de enuntiatione, prius
agendum est de suis partibus, quae sunt nomen et verbum. Et dicuntur hae partes
enuntiationis, quia primum er his fit enuntialio et er nullis aliis; quamvis enim er
pronomine et verbo vel participio et verbo fiat enuntiatio, tamen haec est per naturam
nominis, quam pronomen et participium habent; unde inquantum naturam nominis
participant, sub nomine comprehenduntur. Prius autem agendum est de nomine quam
de verbo, quia est principalior pars quam verbum. Ideo ab eo inchoandum est; et
quia omne nomen est voæ et omnis voæ est sonus, ideo a sono tanquam a principio
inchoandum est. D. h. trotz der principiellen Verwandtschaft mit der arabischen
Gruppirung des Stoffes (noch ein paar anderweitige Hindeutungen auf Arabisches
s. unten Anm. 52 u. 65) wird nun doch die Reihenfolge des Psellus eingehalten,
wornach das Urtheil vor der Isagoge und vor den Kategorien erörtert wird.
33) Est autem sonus proprium sensibile et dividendus sic: sonus alius voa alius
non v0a . . . . . . Woa alia significativa alia non significativa . . . . . . Woa significativa quae
dam significat naturaliter quaedam ad placitum . . . . . Voir significativa ad placitum
aut est complera, ut oratio, aut incomplera, ut dictio. Incomplera quaedam signi
fical cum tempore . . . . . quaedam sine tempore. Est autem nomen etc.
34) Verbum est etc. . . . . Sciendum autem est, quod logica duas tantum ponit
partes orationis, scilicet nomen el verbum; celeras autem partes appellat sinca
tegoreumata.
35) Orationum alia perfecta alia imperfecta . . . . . Perfecta vero ulterius dividenda;
quaedam enim est indicativa . . . . . . quaedam imperativa seu deprecativa. . . . . . quaedam
optativa, ut ulinam legerem, quaedam coniunctiva, ut cum legam, quaedam infinitiva,
ut Socratem legere, quaedam interrogativa . . . . . . Sed inter hos modos omnes sola in
dicativa significal verum et falsum, et ideo haec sola est enuntiatio. Dicit enim
Boethius (s. Abschn. XII, Anm. 111), quod propositio est oratio verum vel falsum
significans, et non facit ibi differentiam inter propositionem et enuntiationem ; Aristo
teles autem (s. Abschn. IV, Anm. 191) sic diffinit : „enuntiatio est oralio significans
aliquid de aliquo vel aliquid ab aliquo“, et intelligit per hoc quod dicit „de aliquo“
inhaerentiam praedicati in subiecto, el per hoc quod dicit „ab aliquo“ intelligit remo
tionem eiusdem a subieclo.
XVII. Wilhelm Shyreswood. - 13
Bestandtheiles *ausdrücklich bestreitet, im Uebrigen aber die Doctrin des
Psellus wiederholt 3"), an welcher er sich hinwiederum betreffs der Ge
gensätze (ebend. A. 13) enge anschliesst"), wobei jedoch das Capitel
über materia der Urtheile (ebd. A. 14) stark abgekürzt wird °°). Die
Lehre von der Umkehrung aber (ebd. A. 15) fehlt hier, indem sie in der
Syllogistik (s. unten Anm. 49) zum Vorschein kommt, wohingegen die An
gaben üher das hypothetische Urtheil (Abschn. XV, A. 16 f.) in getreuem
Auszuge vorgeführt werden ""). Die Aequipollenz sodann (ebd. A. 18)
wird selbst in grösserer Ausführlichkeit als bei Psellus dargelegt und am
Schlusse der Inhalt der Regeln in folgenden Memorial-Versen ausgedrückt:
Aequivalent 0mnis, Nullus non, Non aliquis non;
Nullus, Non aliquis, 0mnis non, aequiparantur;
Quidam, Non nullus, Non omnis non, sociantur;
Quidam non, Non nullus non, Non omnis, adhaerent.
oder all dieses zusammen durch den Vers („vel hoc versu“):
Prae contradic, Post contrar, Prae Postque subalter 40).
Auch die hierauf folgende Lehre von den modalen Urtheilen (s. ebend.
Anm. 19 ff.) leitet er zunächst durch eine selbstständige Bemerkung ein,
in welcher wieder als Hauptzweck die Syllogistik erscheint *'), und wäh
36) Cognita enuntiatione per suam diffinitionem et secundum se restat cognoscere
eam per divisionem et in suis partibus. Partes autem dupliciter sunt, scilicet aut
integrales aut subiectivae (einige Aehnlichkeit hiemit hat die Eintheilung bei Algazeli,
s. Abschn. XVI, Anm. 259 ff.). Partes integrales sunt, ea quibus constituitur totum
secundum integritatem et de his nunquam praedicatur totum; parles subiectivae sunt,
ea quibus constituitur totum in sua communitate et de his praedicalur totum. Partes
ergo integrales enuntiationis sunt subiectum et praedicatum; . . . . . et dicunt quidam,
quod est et tertia pars, quae scilicet est copula; sed non est ita; cum enim sit ver
bum, significat id quod de alio dicitur et sic est praedicalum . . . . . . Dividitur aulem
enuntiatio in partes subiectivas penes naturam subiecti vel praedicali sic : enuntiatio
alia una alia plures. . . . . Item dividitur penes substantiam enuntiatonis sic: enun
tiatio alia categorica alia hypothelica . . . . . et dicitur categorica a categorizo, zas,
quod est praedico, cas, eo quod talis perficilur per praedicalum; hypothetica. . . . .
dicitur ab hypo quod est sub et thesis positio; quasi supposiliva. . . . . Dividitur autem
enuntiatio secundum qualitatem in affirmativam et negativam... ... Dividitur autem
enuntialio categorica secundum quantitatem sic: alia est universalis, alia particularis,
alia indefinita, alia singularis. (Der Memorial-Vers aber, welcher bei Lambert v.
Auxerre sich findet, s. A. 108, ist hier nur am Rande der Handschrift eingetragen.)
37) Auch die übliche Figur entspricht genau jener bei Psellus.
38) Notandum est, quod enuntiationum tripleæ est materia, scilicet naturalis, con
tingens, et remota u. s. f
39) Quoniam autem, quae hucusque dicta sunt, ad categoricam pertinent enun
tiationem, restat nunc agere de hypothetica, u. s. f. So wird die Unordnung des
Textes des Psellus (Abschn. XV, Anm. 16) hier gleichsam noch bekräftigt.
40) Eingeleitet wird dieses Cap. durch die Worte: Dictum est superius, quod
dicitur iudicari enuntiatio universalis vel particularis a nola signi additi suo sub
iecto. . . . Restat, quae appositio negalionis qualem facit virtutem in signo. Abge
schlossen wird das Ganze durch: Sciendum ergo, quod quodlibet signum aequipollel
suo contradictorio cum negalione praeposila, similiter quodlibet signum aequipollet
suo subalterno cum negatione praeposita et postposita, similiter omne signum univer
sale aequipollet suo contrario cum negatione postposita. Et omnia iam dicta possunt
retineri in his versibus (folgen obige Verse, welche nun wohl keiner weiteren Er
klärung bedürfen).
41) Cum intentio sit de enuntialione propter syllogismum, consideranda est sub
differentiis, in quibus differentiam facit in syllogismo, quales sunt hae: affirmativum,
14 XVII. Wilhelm Shyreswood.
rend er wie Psellus unter den sechs modalen Bestimmungen (verum,
falsum, possibile, impossibile, contingens, necessarium) die ersten beiden
als gleichgültig ausscheidet **), nimmt er von der ebendaselbst (s. ebd. A.
20) aufgestellten Unterscheidung zwischen substantivischer und adverbialer
Sprachform Gelegenheit, das Ganze ausführlicher, als Psellus gethan (ebd.
A. 21 f.), zu entwickeln "°); zuletzt aber schliesst er die dortige Er
örterung über Gegensätzlichkeit oder Subalternation der modalen Urtheile
mit den Versen ab **):
Sit tibi linea subcontraria prima secundae;
Tertius est quarto semper contrarius ordo;
Tertius est primo contradictorius ordo;
Pugnal cum quarlo conlradicendo secundus:
Prima subest quartae vice particulari habens se;
Hac habet ad seriem se lege secunda sequentem.
d. h. diese Verse beziehen sich auf die bei Psellus (ebd. A. 23 f.) ange
gebene versinnlichende Figur, welche hier an den Schluss dieses ganzen
Abschnittes gestellt ist, aber bei gleichem Inhalte eine abstractere Form
zeigt 4°).
negativum, universale, particulare, modale, de inesse, et aliae huiusmodi; differt enim
syllogismus a syllogismo per has differentias. Consideremus igitur enuntiationem per
hanc differentiam: alia de inesse, alia modalis. Est igitur de inesse, quae simpliciter
significat inhaerentiam praedicali cum subiecto, i. e. non determinando qualiter in
haereat; modalis autem est quae determinat inhaerentiam praedicati cum subiecto, i. e.
quae dicit, qualiter praedicatum inhaereat subiecto.
42) Modi autem sunt seæ, sc. verum, falsum, possibile, impossibile, contingens,
necessarium; sed quia duo primi non faciunt propositionem modalem differentem ab
enuntiatione de inesse, ideo omitlantur; idem enim est dicere „Socrates currit“ et
„Socratem currere est verum“, sicut „Socralem currere est falsum“ et „Socrates
non currit“.
43) D. h. auch Wilhelm unterscheidet zwischen modus adverbialis und modus
nominalis, nemlich: modus adverbialis est „Socrates currit contingenter“... ..; modi
autem nominales sic veniunt in sermonem, ut si dicam „Socratem currere est contin
gens“, et dicit Aristoteles (s. Abschn. IV, Anm. 282), quod sicut in illis de inesse,
.... sic in his de modo esse vel non esse substantia. Aber er führt dann diese
beiden Arten anch wirklich für die Angaben über Qualität, Quantität und Aequi
pollenz der modalen Urtheile durch.
44) Et possunt haec retineri per hos versus.
45) Nemlich statt der concreten Beispiele ist hier folgende Form gewählt:
IV III
Non possibile est non esse Non possibile est esse
n continaens fl e8Se - - Non contingens est no contrariae Non contingens est esse
Impossibile est non esse Impossibile est esse
Necessarium est esse Necessarium est non esse
R
$ § Cro
<- ´22 ..ŠS S
S. %2 S S.
ş ´4, F
~ * -
ş S ’z- S
§
R
I |I
Possibile est esse Possibile est non esse
Contingens est esse Contingens est non esse
Non impossibile est esse Non impossibile est non esse
Non necessarium est non esse Non necessarium est esse
subcontrariae
XVII. Wilhelm Shyreswood. 15
Hierauf folgt der Inhalt der Islagoge, wobei sich Wilhelm sowohl
in der Begriffsbestimmung des praedicabile als auch in allem Uebrigen
völlig an Psellus (ebd. A. 26 f) excerpirend anschliesst“) und zuletzt
die arbor Porphyriana vorführt.
Hingegen die Lehre von den Kategorien (ebd.A. 29–41) ist hier
gänzlich übergangen, worin wir wohl nicht mit Unrecht gleichfalls wieder
(vgl. obige Anm. 32 u. 36) arabischen Einfluss erblicken dürften “').
Somit folgt nun die Lehre vom Syllogismus“), wobei Wilhelm
zunächst aus Psellus (Abschn. XV, A. 43) die Definition des Schlusses an
gibt, hieran aber sogleich die aristotelische Unterscheidung zwischen voll
kommnen und unvollkommnen Syllogismen anknüpft und von letzteren in
einer merkwürdigen Wendung den Uebergang zur Lehre von der Um
kehrung der Urtheile findet, wobei er im Ganzen wieder dem Psellus
(ebend. A. 15) folgt, jedoch auch in einem einzelnen Punkte auf eine
Controverse hinweist"). Sodann aber gibt er die einzelnen Schluss
figuren und Schlussweisen an, in jeder Beziehung den Text des Psellus
(ebd. A. 44 ff.) wiedergebend"). Unmittelbar aber nach dem letzten
Modus der dritten Figur wird die Stellung des Mittelbegriffes in den drei
Figuren durch den Memorial-Vers - - - - - - - -
Sub Prae prima, bis Prae secunda, lertia bis Sub
ausgedrückt"), sowie die sämmtlichen Modi der drei Schlussfiguren uns
hier in der lateinischen Logik zum ersten Male in folgenden Memorial
Worten und -Versen begegnen:
Barbara, Celarent, Dari, Ferio, Baraliplom,
Celantes, Dabilis, Fapesmo, Frisesomorum, z
-,
46) Intendenles de praedicalhili primo wideamus, quid sit praedicabile, deinde
quomodo dividatur. Sicut ergo praedicalum est, quod de alio dicilur, ita praedica
bile, quod est de alio dicibile. Praedicabile autem dicilur communiter et proprie.....
Proprie praedicabile solum est commune, ...... commune aulem el universale idem
sunt...... Universale autem sic diffinitur: universale est, quod est dicibile de pluri
bus, ad differentiam individui. Dividilur autem sic: universale aliud genus, aliud
Species u. S. w.
47) S. was oben bei Avicenna (Abschn. XVI, Anm. 189) und insbesondere was
bei Algazeli (ebend. Anm.257) bemerkt wurde.
48) Dicturi de syllogismo, de quo est principalis inlenlio logicae (s. ob. Anm.
32 u. 41), primo dicamus eius diffinitionem, deinde quol modis possit fieri.
49) Syllogismus alius perfeclus alius imperfectus (vgl. auch Boethius, Abschn.
XII, Anm. 135). Imperfectus indigel ul reducatur ad perfeclum; ..... hoc: aulem fit
per conversionem, ideo necesse est cognoscere eam (allerdings hatte ja auch Aristo
teles, freilich in anderer Weise, die Umkehrung mit der Syllogistik verflochten, s.
Abschn. IV, Anm.539 ff.) ... ... Conversio aulem lriplex : per se, per accidens, per
contrapositionem....... Item particularis affirmativa secundum aliquos non convertitur
per contrapositionem, ut si subiectum sil praedicabile de omni ente et de omni non
ente, ut, si tale sit haec dicli0 „intelligibile“, mon sequilur „aliquod intelligibile est
homo, ergo aliquis non homo est non intelligibilis.“
50) Redeamus ad principale et videamus, quot modis potest fieri syllogismus.
Figura est ..... Terminus est u. s. w. Nur verknüpft er die Angaben über Dictum
de omni und Dictum de nullo, welche bei Psellus früher stehen, erst mit der ersten
Schlussfigur.
51) Diversitas autem figurarum relinetur hoc versu: Sub Prae u. s. f. Dass
hiebei die Sylben Sub und Prae als Abkürzungen für subiectum und praedicatum
stehen, ist von selbst ersichtlich.
16 XVII. Wilhelm Shyreswood.
Cesare, Campestres, Festino, Baroco, Darapti,
Felapton, Disamis, Dalisi, Bocardo, Ferison)
Zum Abschlusse der Syllogistik werden noch die gewöhnlichen auf
die drei Figuren bezüglichen Regeln (vgl. ebd. A. 44) vorgeführt");
nemlich die aus modalen Urtheilen bestehenden Syllogismen (ebd. A. 54)
sowie die hypothetischen Schlüsse (ebd. A. 55) sind hier wie auch bei
Lambert von Auxerre und Petrus Hispanus gänzlich übergangen“).
Was sodann die Topik betrifft, so wendet sich Wilhelm mit
Uebergehung der bei Psellus vorfindlichen Einleitung (s. ebd. A. 57f)
nach einigen kurzen Bemerkungen über die verschiedenen Arten des
Schliessens, wodurch er einen eigenthümlichen Anschluss der Topik
an die Syllogistik gewinnt, sehr rasch zur Definition des Topus"),
52) Modi autem et eorum reductiones retinentur his versibus: Barbara u. s. f.
Der Schlüssel jedoch dieser Memorial-Worte wird nur unvollständig gegeben; nem
lich allerdings fügt Wilhelm hinzu: In his versibus A significat propositionem uni
versalem affirmativam, E universalem negativam, I particularem affirmativam, 0 par
ticularem negativ am (dieses trafen wir auch schon bei Psellus, Abschn. XV, Anm.
46 ff); S conversionem per se, Pconversionem per accidens, M. transpositionem prae
missarum (dass das Wort „praemissa“ auf Uebersetzungen arabischer Schriften
hinweist, s. Abschn. XVI, Anm. 43); B et R cum sunt in eadem dictione, significant
reductionem per impossibile (Letzteres abweichend von den späteren Lateinern).
Aber es fehlt hiebei die Angabe, warum die vier Anfangsbuchstaben der Worte
Barbara, Celarent, Darii, Ferio je in den folgenden übrigen Worten wiederkehren
(dass diess mit der Reduction der übrigen Modi auf die vier ersten zusammenhängt,
ist erst bei Lambert v. Auxerre und Petrus Hispanus ausdrücklich bemerkt, s. unten
Anm. 120 u. 187), und ebenso fehlt die Hinweisung darauf, dass zur Bildung der
übrigen Kunstworte auch indifferente Buchstaben verwendet werden (vgl. hingegen
ebend.). Um so sicherer aber dürfen wir annehmen, dass all diese Kunstworte
schon vor Wilhelm in der Schule üblich waren, und eben nur die Motivierung der
selben hier in abgekürzter Form vorgebracht wird. Jedenfalls aber sind die vier
ersten Worte (Barbara, Celaren, Darii, Ferio) bei den Lateinern im Unterschiede
von den griechischen Originalen nur in dem Bestreben gewählt worden, einen Hexa
meter zu gewinnen, worauf dann lediglich um die Manipulation der Reduction
mnemotechnisch auszudrücken die übrigen fünfzehn Namen sich gleichsam von selbst
ergaben. Uebrigens steht nach dem Angeführten noch Folgendes: Duo primi versus
deserviunt primae figurae, qualuor autem dictiones lerli versus secundae figurae,
et omnes aliae dictiones tertiae figurale. Ex praedictis patet, quod in qualuor
modos primae figurae reducuntur omnes ali, was sodann noch mit Beispielen be
legt wird.
53) Nola eliam, quod ex duabus negativis nom sequitur aliquid nec ex duabus
particularibus; in prima aulem non sequitur directe maiore existente particulari vel
minore negativo; in secunda autem non sequitur aliquid ex affirmativis; in lertia
autem non sequitur aliquid minore existente negativo.
54) Unmittelbar nach dem so eben Angeführten steht: Et haec de syllogismo
sufficianl.
55) Ad plenam syllogismi cognitionem non sollum exigitur cognitio eius secundum
diffinitionem, sed eliam secundum divisionem, et sunt quaedam eius divisiones, quae
docendae sunt, ubi agitur de syllogismo communiter, sicut hae: syllogismus alius
perfectus alius imperfeclus, alius affirmativus, alius negativus, et aliae huiusmodi.
Quaedam vero separalim docendae sumt, sicut est isla: syllogismus alius demonstra
livus, alius dialeclicus, alius sophisticus. Et es demonstrativus, qui est ex neces
sariis et ex causis conclusionis certissimis faciens scientiam; dialecticus vero est ex
probabilibus faciens opinionem; sophisticus autem ex apparenter probabilibus ut ex
probabilibus apparenter syllogizans ad gloriam vel advictoriam. De ceteris omittentes
de dialectico intendimus. Quia ergo dialecticus est ex probabilibus, probabilitatem
aulem habe er locis, propterea de his est determinandum ..... Locus est u. s. f.
XVII. Wilhelm Shyreswood. 17
und bespricht hierauf dem Texte des Psellus folgend die einzelnen
Topen").
Hierauf nun reiht Wilhelm eine ziemlich selbstständige Bearbeitung
jenes ausgedehnten Abschnittes an, welchen Psellus (ebd. A. 66–96) den
„proprietates terminorum“ gewidmet hatte"). Gleich zu Anfang wird
bemerkt, dass es sich hier um significatio, suppositio, copulatio, appellatio
handle, durch deren Kenntniss das nähere Verständniss des logischen
Urtheiles gefördert werde "), und nachdem die Definition dieser Begriffe
in eigenthümlicher Unterscheidung eines actuellen und eines habituellen
Auftretens angegeben ist"), werden dieselben beziehungsweise mit den
declinierbaren und conjugirbaren Redetheilen in Verbindung gebracht, wobei
deutlich hervorgeht, dass nur die significatio sich auch auf die undecli
nirbaren Worte erstrecke, daher auch vorläufig von derselben Umgang
genommen wird "9).
Indem somit die suppositio folgt, wird dieselbe in einer Weise ein
getheilt, welche von Psellus (vgl. ebd. A. 69–73) etwas abweicht, nemlich
was dort (nach der Uebersetzungs-Terminologie des Petrus Hispanus)
naturalis und accidentalis als Unterabtheilung der communis gewesen
war, wird hier als materialis und formalis zur Haupteintheilung gemacht,
neben welcher die Unterscheidung in communis und discreta coordiniert
herläuft; die formalis aber wird dann (wie bei Psellus die accidentalis)
56) Die Reihenfolge der Topen weicht nur bei den loci exlrinseci von Psellus
ab, indem hier (vgl. Abschn. XV, Anm. 62) dieselben geordnet sind: ab auctoritate,
a simili, a maiore, a minore, a proportione, ab oppositis (a disparatis ist hier weg
gelassen), a lranssumptione. Vgl. unten bei Lambert, Anm. 123.
57) Insofern jedoch der Inhalt der einzelnen Regeln im Ganzen der gleiche
ist und derselbe füglich am Besten seine Darstellung bei dem geschichtlich einfluss
reichsten Autor, d. h. bei Petrus Hispanus, finden wird, beschränke ich mich hier
hauptsächlich auf die Angabe der Reihenfolge und überlasse es dem Leser, die
folgenden Proben des Textes mit Petrus Hispanus im Einzelnen zu vergleichen.
58) Quatuor sunl proprietates termini, quas ad praesens intendimus diversificare;
harum enim cognitio valebit ad cognitionem termini et sic ad cognitionem enuntia
tionis et propositionis. Et sunt hae proprietates: significalio, suppositio, copulatio,
appellatio.
59) Est igitur significatio praesentatio alicuius formae ad intellectum, suppositio
aulem est ordinatio alicuius inlellectus sub alio, et est copulatio ordinatio alicuius
intellectus supra alium. Et notlandum, quod suppositio et copulatio dicuntur aut
secundum actum aut secundum habilum, et sunt islae diffinitiones earum secundum
quod sunt in actu. Secundum autem quod sunt in habilu, dicitur supposilio signi
ficatio alicuius ut subsistenlis, quod enim tale es, nalum est ordinari sub alio; et
dicitur copulatio significatio alicuius ul adiacentis, et quod lale es, malum est ordi
nari supra aliud; appellatio autem est praesens convenientia termini, i. e. proprielas,
secundum quam significatum termini potest dici de aliquo mediante hoc verbo „es“.
60) Ex his patet, quod significatio est in omni parte sine diclione orationis,
suppositio aulem in nomine substanlivo tantum vel pronomine vel diclione substanliva
(haec enim significat rem ut subsistentem et ordinabilem sub alio), copulalio autem
in omnibus adiectivis et participis et verbis, appellatio autem in omnibus substan
livis et adiectivis et participiis et non in pronominibus (quia non significant formam
aliquam, sed solam substantiam) nec in verbis (quia verbum non significat aliquid,
quod apponitur per verbum substantivum, quia sic esset esse ipsum). Nulla autem
ist.arum trium est in parlibus indeclinabilibus, quia nulla pars indeclinabilis signi
ficat substantiam vel aliquid in substantia. De significatione autem omittamus et de
tribus aliis consideremus.
PRANTL, Gesch. III. 2
18 XVII. Wilhelm Shyreswood.
in simplex und personalis u. s. w. eingetheilt, wobei jedoch die Unter
abtheilung der confusa wieder einige Abweichungen zeigt"). Die suppo
sitio relativorum fehlt hier").
Völlig parallel hiemit wird sodann die copulatio (vgl. ebd. A.83 u. 85)
in Eintheilung und Beispielen erörtert"), wobei zu beachten ist, dass
dieser Abschnitt bei Petrus Hispanus fehlt.
61) Et primo de suppositione ... videamus eius divisionem. Est igitur suppo
silio quaedam materialis, quaedam formalis. Et dicilur materialis, quae ipsu diclio
supponit vel pro ipsa voce absoluta vel pro ipsa diclione composila ex voce et signi
ficatione, ut cum dicam „homo est dissilabum“, „homo est momen“. Formalis autem
es, quae dictio supponil significatum, et sic dividitur: alia simpler alia personalis.
Et es simplex, quae dictio supponit significatum pro significato, ul „homo est species“,
personalis autem, quae supponil significatum pro re, quae subest, ut „homo curril“....
Item et alia divisio suppositionis formalis, secundum quam quaedam est communis el
quaedam discreta; communis, quae fit per terminum communem, ut „homo curri“;
discreta, quae fit per terminum discretum, ut „Socrates currit vel iste“. .... Item
personalis dividitur sic: quaedam est determinala et quaedam confusa ; confusa sic:
quaedam confusa tantum, quaedam confusa et distribuliva; confusa et distributiva
quaedam mobilis, quaedam immobilis u. s. f.; d. h. es folgt nun die Erörterung
ähnlicher Bedenken wie bei Psellus.
62) Dass die Suppositio relativorum den Anfang jener grossen Gruppe des
Textes bildet, welche wir vom Compendium des Psellus vermissen, s. Abschn. XV,
Anm. 84. Somit dient uns von hier an nur der Text des Petrus Hispanus zur
Vergleichung; denn wir müssen an der Ueberzeugung festhalten (s. ebd. Anm. 5
u. 86 ff. u. 93), dass Petrus Hispanus eine wörtliche Uebersetzung des griechischen
Originales gab, wohingegen Andere (wie eben Wilhelm Shyreswood und Lambert
von Auxerre) dasselbe selbstständiger bearbeiteten. Wenn aber Herr M.. Thurot in
der Revue Archéologique, 1864, p. 267–281 eben dieses Resultat meiner Forschung
umzustossen versucht, so hat er nach seiner Weise unleugbar die Sache sich recht
leicht gemacht (nur die Berufung auf den Artikel „Pierre d'Espagne“ in der Hist.
litt. de la France, – s. unten. Anm. 135 –, hätte er sich füglich ganz ersparen
können). Herr Thurot will nemlich die Ansicht vertheidigen, dass das Compendium
des Psellus eine Uebersetzung des von Petrus Hispanus selbstständig verfassten
Werkes sei. Aber wenn unter den von ihm vorgebrachten Gründen derjenige noch
der stichhaltigste ist, dass „suppositio“ aus dem bei Priscianus vorkommenden Ge
brauche des Wortes „suppositum“ habe entstehen können, so steht es mit der ganzen
Beweisführung sehr schlimm (denn z. B. damit, dass „confusus“ schon bei Cicero,
pro Sest., vorkommt, wird wohl Hr. Thurot selbst nicht glauben etwas gesagt zu
haben), indem Alles, was z. B. über „substantivum, adiectivum, modus significandi“
u. s. f. vorgebracht wird, eben lediglich für mich spricht. Oder ist Hrn. Thurot
der ziemlich reiche Schatz grammatischer Terminologie, welchen ich im XI. Ab
schnitte gelegentlich der Commentatoren anführen und benützen musste (z. B.
odouajdys, Tovouajdys, 19önos, outeyruxóv u. s. f) etwa ganz entgangen?
Alle diese Dinge ohne Ausnahme entstanden auf dem Boden der spät-griechischen
Cultur, und so lange nicht das Unmögliche geschieht, d. h. so lange man mir nicht
nachweist, dass und wie die Begriffe relatio, appellatio, amplialio, distribulio, re
strictio, exponibilia in ihrer technisch-logischen Bedeutung wirklich im lateinischen
Abendlande sich gestalteten, bleibt das Resultat meiner Forschung unverrückt stehen
(von einzelnen Beweisen, wie z. B. unten Anm.220, gar nicht zu reden). Hr. Thurot
hätte vielleicht besser gethan, vorerst dasjenige, was ich Abschn. XV, Anm.86–104
gesagt habe, aufmerksam zu lesen; denn auf die Annahme eines Wunders, dass drei
fast gleichzeitige Autoren des lateinischen Abendlandes etwa durch göttliche Ein
gebung auf jenes nemliche Gebiet der proprietales terminorum geführt worden seien,
wird sich hoffentlich auch Hr. Thurot nicht einlassen. Wer überhaupt die suppositio,
ampliatio u. s. f. besprach, konnte schlechterdings nur aus einer nicht-lateinischen
Quelle schöpfen. Wo aber diese letztere in ihrer eigentlichen Ursprünglichkeit zu
suchen sei, habe ich gleichfalls ebendort Anm. 106f. gesagt.
63) De copulatione autem dicendum, quod haec diclio alia malerialis alia for
XVII. Wilhelm Shyreswood. 19
hier in anderer (und zwar an sich besserer) Weise besprochen, als in
dem Compendium des Petrus Hispanus der Fall ist; nemlich wenn dort
die ampliatio und die restrictio als getrennte Capitel nachfolgen, so sind
hier diese beiden Begriffe und die darauf bezüglichen Regeln sogleich in
die Darstellung der appellatio verflochten 94).
Unmittelbar hierauf folgt der Inhalt der Soph ist. El en chi, welche
in dem uns erhaltenen Texte des Psellus fehlen (s. ebd. Anm. 65 u. 91),
und es scheint wenigstens, dass Wilhelm in einer gewissen principiellen
Auffassung all das Bisherige, was die Verhältnisse des Subjects- und des
Prädicats-Begriffes betrifft, als eine Vorbedingung oder Einleitung zur s |
phistik betrachtete. Zu beachten aber ist, dass auch er ebenso wie Lam
bert v. Auxerre (Anm. 124) und Petrus Hispanus (Anm. 197) nur die
erste Hälfte des aristotelischen Buches (d. h. nur bis Cap. 15) berück
sichtigt "°).
In gleicher selbstständiger Behandlungsweise wird nun hernach all
Dasjenige vorgeführt, was bei Petrus Hispanus von der Distributio an folgt, |
und zwar wird hier in einer Weise, welche gar nicht unrichtig ist (s. ebd.
A. 92), jenes Ganze durch die Titelüberschrift „Syn categoreu mata“
Der letzte jener Begriffe, nemlich die appellatio (vgl. ebd. A. 90), wird |
|
malis; formalis (dieses Wort fehlt in d. Hdschrft) alia communis alia discreta, el
haec alia simpleæ alia personalis u. s. f. genau die nemliche Eintheilung wie bei
suppositio.
64) Restat inde de appellatione, cuius iam habetur diffinitio (s. ob. Anm. 59),
er qua patet eius differentia ad suppositionem . . . . et ad copulationem..... Terminus
er parte subiecti supponit et er parte praedicati appellal. El sciendum, quod secundum
utramque diffinitionem ea parte subiecti supponit, er parte autem praedicati supponit
secundum habitualem suam diffinitionem. Sciendum etiam, quod terminus ea parte
subiecti appellat suas res, sed non secundum quod est subiectum; eæ parte autem
praedicati appellat etiam secundum quod est praedicatum; secundum autem quod prae
dicatum comparatur ad subiectum suum per aliquam suarum rerum, et secundum hoc
appellat . . . . . . Datur haec regula: Terminus communis non restrictus habens suff
cientía appellatorum supponens verbo de praesenli non habenti vim ampliandi supponit
terminum pro his quae sunt . . . . . Hoc membrum „habens sufficientia appellatorum“
apponitur, quia si non habet, potest supponere pro non ente, et intellige, quod suffi
cientia appellatorum in tribus consistit ad minimum, unde si non sunt tot appellata,
potest terminus supponere pro non ente, ut si sunt tantum duo homines, hoc est
falsum „omnis homo est“. . . . . . Regula: Terminus communis supponens verbo de prae
terito supponil tam pro praesentibus quam pro praeteritis, et supponens verbo de
futuro supponit tam pro praesentibus quam pro futuris . . . . . Hoc autem membrum
„non habenti vim ampliandi“ apponitur, quia si sit verbum ampliandi, potest sub
iectum supponere pro non ente, ut „homo laudatur“ hoc est verum pro Caesare, et
est verbum amplians, cuius res potest inesse non ea istenli. Sed verbum restringit
suppositionem termini; ergo aut per suam significationem aul per consignificationem;
si per significationem, ergo tribus hominibus currentibus hoc est verum „omnis homo
currit“, quod falsum est; si per consignificationem, non erit per aliam quam per
consignificationem temporis; ergo omne verbum praesentis restringit ad praesentis
ll, S. W.
65) Mit der Ueberschrift „De fallaciis“ folgt: Ut dicit Aristoteles in primo
elenchorum (dass auch diese Abtheilung des aristotelischen Buches auf arabische
Litteratur zurückweise, s. Abschn. XVI, Anm. 64 u. 345), quatuor sunt genera
disputationum , sc. doctrinales sive demonstrativae, dyalecticae et temptativae
et sophisticae . . . . . Methae autem sunt quinque: redargulio, falsum, inopinabile,
nugatio, soloecismus u. s. w. wie bei Petrus Hispanus, nur das Ganze sehr ab
gekürzt.
2*
20 XVII. Wilhelm Shyreswood.
bezeichnet 9°). Somit tritt auch zunächst eine Einleitung voraus, welche
nicht ohne Zusammenhang mit Obigem (Anm. 58-60) den Begriff und
die logische Bedeutung der Syncategoreumata entwickelt"). Und es folgt
hierauf die specielle Besprechung der einzelnen hier beizuziehenden Worte,
wobei jedesmal (wie bei Petrus Hispanus) an die Angabe bestimmter Regeln sich
die Lösung betreffender Sophismen anknüpft. Auf solche Weise werden in fol
gender Anordnung erörtert: zunächst diejenigen, welche im Urtheile auf Seite
des Subjectes stehen, und zwar vorerst die „distributiven“ Worte, sowohl die
bejahenden omnis"°), totus"), infinitus 7"), qualislibet und quantuslibet"'),
66) Wo unmittelbar nach dem Schlusse der Soph. El. sich der nun folgende
Text anschliesst, steht am Rande der Handschrift: Sincategoreumata magistri Guilelmi
de Shireshode.
67) Quia ad cognitionem alicuius oportet cognoscere suas partes, ideo ut plene
cognoscatur enuntiatio, oportet eius partes cognoscere. Partes autem eius sunt du
plices: principales et secundariae. Partes principales sunt nomen substantivum et
verbum; haec enim necessaria sunt ad hoc, ut cognoscatur enuntiatio. Partes secun
dariae sunt nomen adiectivum et adverbium et coniunctiones et praepositiones; haec
enim non sunt necessaria ad esse enuntiationis. Partium autem secundariarum quae
dam sunt determinationes partium principalium ratione suarum rerum, et haec non
sunt syncategoreumata, ut cum dico „homo albus“; hoc „albus“ enim significat, quod
aliqua res eius, quod est homo, sit alba. Quaedam autem sunt determinationes
partium principalium, inquantum sunt subiecta vel praedicata, ut cum dico „omnis
homo currit“; hoc „omnis“ enim, quod est signum universale, non significal, quod
aliqua res eius, quod est homo, sit universalis, sed quod homo sit quoddam univer
sale subiectum. Haec dicuntur syncategoreumata, de quibus tractandum est, quia
faciunt plurimam difficultatem in sermone. Dicitur ergo hoc nomen syncategoreuma
a syn, quod est con, et categoreuma, quod est significativum vel praedicativum, quasi
„conpraedicativum“; semper enim cum aliquo iungitur in sermone. Sed quaeritur,
cum quaedam sint determinationes subiecti, quare omnia determinentur a praedical0.
Dicendum, quod praedicatum est pars completiva enuntiationis, omne autem synca
tegoreuma attingit aliquo modo subiectum et praedicatum, et propterea a praedicato
tanquam a complemento et digniori denominantur syncategoreumata (die älteren
Quellenstellen über den Begriff der Syncategoreumata s. Abschn. XV, Anm. 9, u.
Abschn. XIV, Anm. 174 u. 206).
68) Primo autem tractandum de his, quae sunt eæ parte subiecti, ut de signis
et de quibusdam aliis, et primo de hac dictione „omnis“. . . . . . Sciendum, quod
„omnis“ significat universalitatem; sed quandoque significat eam, ut ipsa est rei
dispositio, et non est syncategoreuma, et sic aequipollet ei, quod est totum vel per
fectum, ut cum dicitur „mundus est omne“; quandoque significat eam, ut est dispo
silio subiecti, inquantum subiectum est, et est syncategoreuma, ut cum dico „omnis
homo currit“, u. s. f. in grösster Ausführlichkeit. Zuletzt: Dictum est sufficienter
de hac dictione „omnis“, nec oportet aliquid dicere de his dictionibus „quilibel,
quisque“, quae eiusdem potestatis fere sunt cum hac dictione „omnis“, secundum
quod distribuunt pro partibus secundum numerum, et de hac dictione „quicunque“
vel „quiscunque“, quae eiusdem potestatis sunl cum illis.
69) Sed nunc agendum de hac dictione „totum“, de qua sciendum, quod quando
que dicit totalitatem alicuius, secundum quod res est, et aequipollet ei, quod est
integrum, et est calegoreuma; quandoque dicit totalitatem ratione praedicati el esl
syncategoreuma u. s. f.
70) Eodem modo est haec dictio „infinita“ syncategoreuma et categoreuma
u. s. f.
71) Praeter signa praedicta sunt alia copulatorum distributiva . . . . . et sunt huius
modi signa „qualislibet, quantumlibet“ et similia...:... wobei z. B. zur Vergleichung
mit Petrus Hispanus (s. unten Anm. 253) folgendes Sophisma angeführt werden
mag : Hic solvitur hoc sophisma: Sunt tres qualitates: albedo, grammatica, musica;
et Socrates habet primam et currit, Plato habet secundam et currit, Cicero tertiam
XVII. Wilhelm Shyreswood. 21
uterque”), als auch die verneinenden nullus 7") und neuter 7"), sodann das
„exceptive“ Wort praeter"°), und ausserdem noch die „exclusiven“ Worte
solus "") und tamen 7"). Hierauf folgen jene, welche zur Urtheilsver
et currit, et Virgilius habet omnes et non currit ; inde sic: Qualelibet currit. Pro
batio: album currit, grammaticum currit, musicum currit, et non sunt plures ; ergo
qualelibet currit; sed quidquid est qualelibet, est Virgilius; ergo Virgilius currit;
quod falsum est. Solutio u. s. w.
72) Est adhuc unum signum affirmativum suppositorum distributivum, scilicet
„uterque“ u. s. f. (sehr kurz abgehandelt).
73) Sequitur de signis negativis, et primo de hac dicendum „nullus“, de qua
sciendum, quod quandoque dividit pro partibus secundum speciem, quandoque pro
partibus secundum numerum u. s. f. (eine Menge Sophismen).
74) Est adhuc quoddam signum negativum, quod terminum negat de duobus,
scilicet „neutrum“ u. s. f
75) Quia iam dictum est sufficienter de signis distributivis, dicendum de hac
dictione „praeter“ erceptiva, tum quod eæceptio saepe vult cadere super aliquam
divisionem et ad eam continuari, tum quia oppositum habet ad ipsam, quod patet
quia haec dictio „omnis“ dicit totam multitudinem, et haec dictio „praeter“ oppo
situm a totalitate subtrahend0 aliquam partem. Possit tamen aliqua ratione prius
tractari de exclusivis, sed non annuendum. Sciendum, quod haec dictio „praeter“
quandoque tenetur additive, ut cum dicitur „seæ viri sunt hic praeter magistrum
unum“, quandoque eæceptive, et hoc dupliciter, quandoque diminutive, quandoque
instantive; diminutive, quando ab aliquo toto siqnificat secundum rem fieri diminu
tionem, ut hic „Socrates habet undecim digitos praeter unum“; instantive, quando
eaccipit partem a toto ratione praedicali, ut hic „omnis homo praeter Socratem currit“;
significat enim, quod Socrates eaccipiatur ab hoc toto „omnis homo“ non secundum
rem, sed ratione praedicati, et sic propterea est syncategoreuma u. s. f. (mit einer
Menge Sophismen). -
76) Postquam dictum est de signis et de dictionibus erceptivis....., convenienter
dicendum est de hac dictione „solus“, tum quia proprie cadit circa subiectum sicut
etiam signa, tum etiam propter oppositionem, quam habet cum hac dictione „omnis“;
„omnis“ enim semper dicit unum cum alio, „solus“ unum non cum alio. Et quae
ritur primum, an haec dictio „solus“ sit syncategoreuma vel non, et videtur quod
non, quia si dicatur „Socrates incedit superbus“, hoc „superbus“ significat, qualiter
sit Socrates incedendo, et sic cum dicit qualitatem Socratis, quae est res praedica
bilis, non est syncategoreuma, sic si dicalur „Socrates comedit solus“, significat,
qualiter se habeat in comedendo, et sic cum dicat modum Socratis et relationem, quae
est res praedicabilis, non est syncategoreuma . . . . . Et hoc patet aliter, quia „solus“
significat „non cum alio“ et sic dicit separationem, et haec est relatio et res prae
dicabilis. Et dicitur, quod, cum significat separationem ab aliis secundum rem, tunc
est categoreuma. . . . .; cum autem significat separationem alicuius ab aliquo in parti
cipando praedicatum, tunc est syncategoreuma, ut hic „solus Socrates currit“; signi
ficat enim, quod alii non participant praedicatum. Polest adhuc quaeri, quare melius
additur termino singulari sive discreto, quam communi . . . . . . . Praeterea quaeritur, an
haec „solus Socrates currit“ sit una vel plures; et videtur, quod plures. . . . . . ; et
dicitur, quod non. . . . . . Praeterea quaeritur, an sit semper affirmativa . . . . . Ad hoc
quaeritur, quare haec dictio „solus“ dicitur magis erclusiva, quam inclusiva; cum
enim dicitur „solus Socrates currit“, includitur Socrates subiectum cursui, alii autem
excluduntur; et dicitur, quod hoc est, quia inclusio non est eæ virtute huius dictio
nis „solus“, sed eæ virtute suae praeiacentis, exclusio autem est aliorum et eæ
virtute huius dictionis. Item videtur, quod haec dictio „solus“ quandoque eæcludit
generaliter quandoque specialiter, v. g. „solus Socrates currit“ primo modo sensus
est „nullum aliud a Socrate curril“, ut eæcludatur generaliter omne aliud a Socrate,
secundo modo significat specialiter, quod nullum aliud a Socrate currit in eodem ge
nere u. s. f. (wieder mehrere Sophismen).
77) Consequenter dicendum est de hac dictione „tamen“, de qua sciendum est,
quod secundum eius primam significationem non est syncategoreuma, sed dicit certam
mensuram alicuius actus, sicut hae „multum, parvum“ dicunt incertam mensuram, et
22 XVII. Wilhelm Shyreswood.
|
knüpfung zwischen Subject und Prädicat gehören, nemlich est "°) und
non 7°). Hernach diejenigen, welche dem Prädicate näher stehen, nem
lich die „exponiblen“ Worte necessario und contingenter °"), incipit und
desinit 81). Zuletzt komunen noch jene Worte in Betracht, welche ein
est adverbium quantitatis sicut illa; cum autem haec ratio mensurae contrahitur ad
rationem subiecti ratione praedicati vel ad rationem praedicati ratione subiecti, ......
sic est dictio eaclusiva u. s. f. ebenso.
78) Cum iam dictum vel determinatum sit de dictionibus syncategoreuticis per
tinentibus ad subiectum, dupliciter possumus procedere, aul scilicet determinando de
his, quae pertinent ad compositionem, aut de his quae pertinent ad praedicatum. Et
primo modo procedentes determinemus de hoc verbo „est“, non quia sit syncatego
reuma, sed quia a multis putatur esse syncategoreuma. Et illi nituntur hinc dicto
Aristotelis (s. Abschn. IV, Anm. 201 f.), quod „est“ significal quandam compositionem,
quam sine compositis non est intelligere; credunt enim, quod hoc „consignificare“ sit
„simul significare“, et sic solum sit consignificativum et praedicativum sicul syncate
goreuma, Sed contra verbum est notatio eius, quod dicitur de alio, hoc autem est
praedicatum; ergo omne verbum est notatio vel signum praedicati; ergo hoc verbum
„est“ est signum praedicati et non solum compositionis praedicati cum subiesto. Sed
dicent forte, quod „est“ non est verbum, sed radiæ omnium verborum. Sed contra
er solo nomine et verbo fit propositio, ergo ipsum „est“ est verbum. Dicitur ergo
consignificare non quia cum alia dictione significet et ingrediatur oralionem, sed quia
cum principali suo significato compositionem significat, ob hoc autem non est synca
tegoreuma. Sed videtur adhuc, quod quando „est“ est tertiam adiacens, non sit illud
praedicatum, sed solum compositio. . . . . . Ubi „est“ non est tertium adiacens, dicitur
solum esse actuale; sed ubi est tertium adiacens el est praedicatio superioris de in
feriore, tenetur aequivoce u. s. f.
79) Sequitur de hac dictione „non“ et videtur, quod debeat esse verbum, quia
significat divisionem, et hoc, ut videtur, opponitur compositioni denotatae per hoc
verbum „est“, et sic debet esse verbum sicut et ipsum, contraria enim eiusdem sunt
generis. Et dicitur, quod haec ratio peccat dupliciter. . . . . Sciendum etiam, quod
quandoque sistit in uno termino et tunc facit infinitationem, quandoque fertur ad com
positionem unius cum alio et hoc dupliciter, aut faciendo negationem in genere aut
eætra genus u. s. f. (folgen wieder mehrere Sophismen).
80) Sequitur de his dictionibus „necessario, contingenler“, et sciendum, quod
haec dictio „necessario“ potest esse categoreuma vel syncategoreuma; si categoreuma,
sic est determinatio praedicati; si syncategoreuma, tunc compositionis; et similiter
„contingens“ u. s. f. ebenso.
81) Sequitur de his dictionibus „incipit, desinil“, et sciendum, quod uno modo
sunt syncategoreumala, alio modo categoreumata, v. g. haec dictio „incipit“ significal
inceptionem alicuius actus in subiecto . . . . . . aut ratione suae rei aut inquantum est
praedicabile, et primo modo habet vim categoreumatis, secundo modo syncategoreu
malis...... Sed videtur, quod nullo modo sit syncategoreuma, scilicet quod praedi
calur, est modus indicativus, sed. .... non est alius indicativus quam hoc verbum
„incipit“, ergo ipsum praedicatur, ergo non est syncategoreuma, quia nullum synca
tegoreuma est subiectum vel praedicatum, sed magis subiecti vel praedicati dispositio.
Ad quod dicendum, quod dupliciter est dicere aliquid praedicatum esse, aut secundum
formam sermonis et modum construendi aut secundum rem; primo modo praedicatur
solus indicativus, secundo modo bene praedicatur infinitivus, ut . . . . . . si diceretur
„Socrates videt hominem nunc primo“, et sic si „videre“ secundum rem praedicatur
et si „incipit“ dicitur modo secundum quod praedicalur, sic habet vim syncategoreu
malis aliquo modo . . . . . . Consequenter quaerendum de expositionibus istarum dictionum.
Et dicunt quidam, quod quandoque dicunt eristentiam in termino, quandoque viam
ad terminum, ut si diceretur „Socrates incipit esse albus“, primo modo significat,
Socratem esse in principio albedinis, secundo modo, quod sit in motu et via ad albe
dinem; et etiam quandoque coniunguntur cum permanentibus, quandoque cum succes
sivis; et sunt permanentia, quorum partes sunt simul, cuiusmodi est album; succes
siva, quorum partes non sunt simul, cuiusmodi est currere..... . Sed contra sit, quod
„Socrates incipit esse sanus et desinit esse aeger“, tunc instans inceptionis et instans
XVII. Wilhelm Shyreswood. 23
gewisses Verhältniss zwischen zwei Subjecten oder zwischen zwei Prä
dicaten oder zwischen zwei Urtheilen ausdrücken, d. h. die „Conjunctio
nen“ **), und zwar die „consecutiven“ si 8°), nisi *“) und quin85), hierauf
desitionis aut erunt idem, et tunc in illo et sanus el aeger, aut erunt diversa, et tunc
invenietur tempus, in quo non erit sanus nec aeger. Propterea dicendum, quod omnis
permutalio aut in rem successivam aut in permanentem u. s. f. ebenso.
82) Determinatis dictionibus, quarum officia pertinent ad subiectum et etiam ad
praedicatum ratione compositionis, et etiam de his, quae licet uno modo sint deter
minationes praedicatorum, alio tamen modo sunt praedicata, sequitur de dictionibus
pertinentibus ad unum subiectum ratione alterius vel ad unum praedicatum respectu
alterius vel ad unam compositionem ratione alterius. Huiusmodi autem sunt con
iunctiones. Est autem coniunctio pars orationis indeclinabilis coniunctiva aliarum
parlium orationis; el dico „partium“, quia licet coniungat orationes, hoc tamen non
est nisi inquantum illae sunt partes orationis compositae. Cum ergo praepositio sit
etiam coniunctiva partium orationis, quaerenda est differentia inter haec. Ad quod
dicendum, quod . . . . . . . praepositio habitudinem dicit unius ad aliud, ..... coniunctio
autem coniungit aliqua, quorum neutrum ad aliud habet habitudinem.
83) Cum autem multae sint species coniunctionum, solum de consecutivis et
copulativis et disiunctivis nunc intendimus, et primo de consecutivis et inter haec
primo de hac dictione „si“, de qua. . . . . dicimus, quod consequentiam significat. Et
tunc quaeritur differentia inter haec „sequitur vel ordinatur“ et hanc dictionem „si“.
Ad hoc dicendum, quod haec dictio „si“ notat consequentiam, secundum quod ever
cetur ab anima proferentis. . . . . . . „Si“ dicit aliquam rem sub conditione ad aliam,
„sequitur“ autem non. Item quaeritur, quare non additur consequenti, cum dicat
consequentiam. Dicendum, quod non dicit aliud sequi proprie, sed ad aliud, sc. ad
antecedens facit consequentiam et ideo antecedenti coniungitur. . . . . . Nunc quaerendum
est, quae sit compositio in conditionali, circa quam sit veritas et falsitas. Et dicunt
quidam, hanc esse circa compositionem eius, quod est, sc. ratione huius verbi „sequitur“
subintellecti. Sed contra voa est signum intellectus . . . . . ., ergo ..... „ si Socrates
currit, Socrates movetur“ quantum ad principalem intellectum est propositio, ergo in
principali eius intellectu est veritas et falsitas . . . . . . Sciendum tamen, quod haec
dictio „si“ quandoque respicit totum consequens, quandoque verbum consequentis;
primo modo facit conditionalem, secundo modo categoricam de conditionali praedicato.
.... (nun folgen Sophismen) . . . . . . Item quandoque notat consequentiam simpliciter,
quandoqae ut nunc rebus se habentibus . . . . ., quandoque dicit aliquid sequi ad aliud
necessario ... . ., quandoque notal consequentiam naturalem, quandoque non naturalem;
naturalem, ut quando notat consequens sequi ad antecedens ratione alicuius habitu
dinis unius ad aliud; non naturalem, quando notat consequens sequi ad antecedens
non ratione habitudinis unius ad aliud, sed solum propter impossibilitatem antece
dentis vel necessitatem consequentis; primo modo notat ordinem rerum secundum rem,
secundo modo notat ordinem rerum secundum sermonem. Item quandoque in non
naturali . . . . . . ralione cuiuslibet temporis . . . . . ., quandoque ralione praesentis vel
futuri temporis u. s. f. wieder Sophismen. Uebrigens vgl. Anm. 617.
84) Sequitur de hac dictione „nisi“, de qua sciendum, quod notat consequen
tiam ad antecedens negatum, componitur enim ev si et non. Et quaeritur, quare
magis sit coniunctio quam adverbium. Ratio huius est, quod consecutio cadit super
negationem et est complementum suae significationis . . . . . . Est autem videre, quod
quandoque tenetur eæceptive, quandoque consecutive. Cum consecutive tenetur, tunc
hae eaedem possunt assignificari distinctiones de ea, quae de hac dictione „si“ u. s. f.
wieder Sophismen.
85) Sequitur de hac dictione „quin“, de qua sciendum, quod est dictio conse
cutiva notans consequentiam alicuius ad antecedens negatum; habet enim negationem
in se, ut hic „non currit, quin moveatur“ est sensus „si non movetur, non currit“.
Et est sophisma: Tu non potes vere negare, te non esse asinum. Probatio. Tu non
potes negare vere necessarium; sed hoc est necessarium; ergo non potes vere negare
hoc; deinde ergo non potes vere negare, quod non sis asinus; ergo non poles vere
negare, quin sis asinus; ergo tu es asinus (folgt die Lösung).
24 XVII. Wilhelm Shyreswood.
das „copulative“ et"), und schliesslich die „disjunctiven“ vel"), an **),
ne") und sive"). Zeigt nun dieses Arrangement der Syncategoreu
mata im Vergleiche mit dem Texte des Petrus Hispanus und somit auch
sicher mit jenem verlorenen Texte des Psellus entschieden einen selbst
ständigen Charakter der hiebei gewählten Gesichtspunkte, und finden wir
ausserdem hier in den Conjunctionen einen Bestandtheil dieser logischen
Theorie, welcher bei Petrus Hispanus ursprünglich nicht beigezogen war
(s. hingegen die späteren Interpolationen in Abschn. XX), so bietet sich
uns noch eine andere höchst bedeutsame Wahrnehmung dar. Nemlich
Wilhelm äussert sich wiederholt ausdrücklich derartig, dass wir einen
bereits damals verbreiteten Betrieb jenes Abschnittes der Logik, welcher
die Syncategoreumata betrifft, voraussetzen müssen. Es wurde ja zufolge
seiner Angaben nicht bloss die Reihenfolge der Capitel bald so bald an
ders eingerichtet"), sondern auch an die einzelnen Syncategoreumata
selbst knüpften sich Controversen, indem z. B. Einige das Wort „est“
"ich als ein Syncategoreuma betrachteten "), oder bei „incipit“ die
Frage aufgeworfen wurde, ob dasselbe das bereits eingetretene erste
Stadium des begonnenen Zustandes oder nur den Uebergang in das erste
Stadium bedeute"), sowie hinwiederum bei „si“ sich der Zweifel erhob,
, ob es sich auf den dinglich objectiven oder nur auf den sprachlichen
| Zusammenhang beziehe").
Somit gewinnen wir nun (vgl. ob. Anm. 52) die begründete Ein
sicht, dass auch Wilhelm Shyreswood nicht der Erste war, welcher das
Compendium des Psellus in das lateinische Abendland übertrug, sondern
dass er nur als ein uns zufällig zugänglicher Repräsentant einer verbrei
- 86) Sequilur de coniunctionibus copulativis, cuiusmodi est hoc ipsum „et“. ....,
quod significat simul esse...... Dicendum, quod simul esse, quod dicilur per hoc
ipsum „et“, est duorum praedicatorum in uno subiecto vel duorum subiectorum in
uno praedicato u. s. f. Sophismen.
87) Sequitur de hac diclione „vel“, quae est disiunctiva coniunctio..... Et di
cendum, quod coniumgit voces in unum sermonem, res autem disiungit...... quod ea,
inter quae disiungit, simul esse non possunt, cum dicit, alterum esse verum, alterum
esse falsum u. s. f. ebenso in grosser Ausführlichkeit.
88) Sequitur de hac dictione „an“, quae..... significat dubitationem, et intelli
gendum est sic, quod cum dubitamus de duobus, an sit consentiendum quaerimus,
et talia duo coniungi mediante „an“....... Quaeritur autem, quae sit differentia
inter „an“ et „vel“. Quae talis est, quod qui scit, an Socrates currat, scit deter
minate alteram partem, sed qui scit, Socratem currere vel non currere, non scit de
terminate alterum. Et proplerea „an“ dicitur electiva coniunctio, quia dicit electionem
alterius partis determinate u. s. f. Sophismen.
89) Sequilur de hac dictione „ne“, quae aliquando pomitur interrogative, ut
„curritne Socrates“, et pomitur pro „an“, quandoque pomitur prohibitive; et hoc dicilur
quandoque sic, ul per ipsam exerceatur prohibitio, quandoque autem, ut ipsum pro
hibitum ordinelur cum aliquo praecedenti; exemplum primi „ne curras“, exemplum
secundi „volo, ne curras“. Et sic de ipso est dubitalio in hoc sophismate: Tu vis,
ne libi concludatur, et caves, ne tibi concludatur; ergo idem vis et caves u. s. f.
(die Lösung). -
90) Sequitur de hac diclione „sive“, de qua sciendum, quod ipsa significal dis
iunctionem cum conditione u. s. w. Sophismen.
91) S. d. Stelle in Anm. 75 u. 78.
92) S. Anm. 78.
93) S. Anm. 81.
94) S. Anm. 83.
XVII. Wilhelm Shyreswood. Lambert von Auxerre. 25
teten Richtung gelten kann (vgl. sogleich unten. Anm. 97), indem wir
mit Gewissheit schliessen, dass schon im zweiten und dritten Jahrzehent
des 13. Jahrhunderts jenes byzantinische Original bei den Lateinern :
einflussreiche Aufnahme gefunden haben muss (vgl. Abschn.XV, Anm. 1 fr).
Und wir finden es, –um von Vincenz von Beauvais abzusehen, bei welchem
anderweitige begründete Bedenken eintreten (s. unten. Anm.319–326)–,
nun keinenfalls unerklärlich, wenn Albertus Magnus in einem Punkte,
welcher nur aus der byzantinischen Logik geschöpft werden konnte, eine
wörtliche Uebereinstimmung mit Wilh. Shyreswood zeigt (s. Anm. 470f).
Demnach kann es auch nicht mehr auffallend sein, wenn wir noch einen
zweiten Vertreter dieser Logik an Lambert von Auxerre (um die
Mitte des 13. Jahrh) treffen, welcher als jüngerer Zeitgenosse des Wilhelm
yreswood, sowie als älterer des Petrus Hispanus zu bezeichnen ist").
hat in seinem uns nur handschriftlich erhaltenen Werke „Summa
logicae“') die Synopsis des Psellus zu Grunde gelegt, dieselbe aber mit
ziemlich reichlichem Studium des Boethius und theilweise selbst der Araber
selbstständig verarbeitet. Von der ausgedehnten Einleitung, welche Lambert
vorausschickt, ist uns sogleich die erste Zeile wichtig"), in welcher auf
die den „neuen“ Zuhörern dargebotenen „Summulae“ hingewiesen wird;
denn wir werden nicht irren, wenn wir hierin eben wieder jene That
sache erblicken, dass durch die Verbreitung der Schrift des Psellus die
Anfertigung derartiger (Summulae eine ganz allgemeine wurde. Die ein
zelnen Punkte der Einleitung bespricht Lambert in Form der arabischen
Quaesita, d. h. stets Fragen aufwerfend und dieselben beantwortend"),
und in solcher Weise erledigt er zunächst in sichtlichem Anschlusse an
Alfarabi (Abschn. XVI, Anm. 13 u. 18) die Eintheilung der sieben freien
Künste"), sowie die bevorzugte Stellung der „Logik“ innerhalb des Tri- -
95) Die wenigen bekannten Notizen über ihn s. bei Lebeuf, Mémoires concern.
l'hist. eccl. et civ. d'Auxerre, II, p. 493 f. Quetif, Scriptt. Ord. Praedic. I, p. 906.
96) Auch was den Lambert betrifft, wurde ich (wie bei Wilh. Shyreswood)
nur durch Hauréau, De la phil. scol. II, p. 240 auf die Pariser Handschrift Cod.
Sorbonn. 1797 hingewiesen. Die zweite von Hauréau genannte Handschrift (nach
der Numerierung des gedruckten Cataloges Cod. „Reg.7392) habe ich nicht benützt;
und nur auf diese wohl kann sich Hauréau's Angabe beziehen: „L’auteur commence
par une analyse raisonnée de l'Introduction, puis il passe à l'Interpretation, aux
Analytiques, aux Arguments, aux Topiques, et finit par les Catégories.“ Auffallend
jedoch bleibt mir dabei, dass Hauréau dennoch jenes nemliche Proömium anführt,
welches in Cod. Sorb. 1797 zu Anfang der Summa steht, welche eine hievon ganz
verschiedene Reihenfolge (nemlich eben jene des Psellus) zeigt.
97) Ult novi artium auditores plenius intelligant ea, quae in Summulis edocentur,
valde utilis est cognitio dicendorum.
98) S. die nemliche Methode z. B. auch bei Avicenna, Abschn. XVI, Anm.
106 u. 113.
99) In primis quaeritur, quare artista dicitur audire de artibus et non de arte.
Ad hoc dicendum est, quod septem sunt arles liberales, quarum lres vocantur trivium,
quae sunt grammalica, logica, rhetorica. Et dicuntur trivium quasi tres viae ad
unum, sc. in sermonem. Omnes enim triviales sunt de sermone, sed differenler; quia
grammatica circa sermonem considerat congruum et incongruum, ul congruum eligal
et incongruum fugiat; logica vero circa sermonem considerat verum et falsum, ut
verum eligat el falsum fugiat; sed rhetorica circa sermonem considerat ornalum et
inornatum, ut ornatum eligat et inornalum fugiat. Aliae quatuor vocanlur quadri
vium u. s. w.
26 XVII. Lambert von Auxerre.
viums ""), wofür er noch ein verstärkendes Motiv in den Angaben des
Boethius (Abschn. XII, Anm. 76) findet 1"!). Unmittelbar hieran reiht er
in fast wörtlicher Uebersetzung der ersten Zeilen des Psellus (Abschn. XV,
Anm. 6) die Definition und Etymologie der „Dialektik“ 19°), springt jedoch
hievon bezüglich des Unterschiedes zwischen „Logik“ und „Dialektik“
wieder auf Boethius (Abschn. XII, Anm. 82) über, und giebt hiebei ge
legentlich die für uns wichtige Notiz, dass „vetus logica“ aus dem Buche
über die Kategorien und jenem de interpr., hingegen „nova logica“ aus
den beiden Analytiken, der Topik und Soph. El. bestehe 19°), wodurch
wir sowohl einen Beleg für Obiges (Anm. 5) als auch einen festen An
haltspunkt für Späteres gewinnen. Ferner unterscheidet er an der
„Dialektik“ eine wissenschaftliche (— scientia –) und eine practische
(- ars -) Seite '"'), wobei er entschieden eine häufig angeführte Stelle
Isidor's (s. Abschn. XIII, Anm. 26) im Auge hat; schliesslich aber wird
100) Item quaeritur, quid sit logica. Logica est scientia discernendi verum a
falso per argumentationem. Dicitur autem logica a logos, quod est sermo, et ycos,
quod est scientia, quasi scientia de sermone. Sed cum sint tres scientiae de sermone,
ut dictum est, et ita quaelibet polest dici logica, quaeritur, quare approprietur illud
unum logicae potius, quam grammaticae vel rhetoricae. Ad hoc dicendum est, quod
aliquoties, quod est commune multorum, uni appropriatur propter e.vcellentiam vel
dignitatem, . . . . ut si dicalur „aposlolus dicil“, hoc intelligilur de Paulo, . . . . . . quia
dignior est aliis et eccellentior. Quod patet per eius diffinitionem talem: logica est
ars artium , scientia scientiarum, qua aperta omnes aperiuntur et qua clausa omnes
aliae clauduntur, sine qua nulla, cum qua quaelibet.
101) Alia ratione dici potest, quod est dignior aliis, quia aliae modum proce
dendi, quem habent, sumunt a logica; modus enim scientificus, i. e. modus proce
dendi in scientiis, est diffinire, dividere et colligere sive conferre, i. e. probare et
improbare; . . . . . sola logica hoc facit . . . . . . Huius signum est, quod Boethius dividit
logicam in principio Topicorum suorum in artem inveniendi el in artem iudi
candi.
102) Item quaeritur, quid sit dyalectica. Dyalectica est ars artium ad principia
omnium methodorum viam habens; sola enim dyalectica probabiliter disputat de prin
cipiis omnium artium. Et sciendum, quod est methodus ars brevis et facilis et semitae
proportionatur; nam sicut semita ducit ad eunden terminum, ad quem lata via, sed
brevius et eæpeditius, sic ad cognilionem eiusdem ducunt ars et methodus, sed facilius
methodus, quam ars. Dicitur autem dyalectica a dya, quod est duo, et levis, quod
est ratio, vel logos, quod est sermo, quasi ratio vel sermo duorum, sc. opponentis et
contradicentis in disputatione.
103) Tunc quaeritur, quae sit differentia inter logicam et dyalecticam. Ad hoc
dicendum, quod logica, secundum quod est ars et secundum quod est scientia, securior
est ad dyalecticam. Logica enim scientia est de omni syllogismo docens, dyalectica
de syllogismo dyalectico solum vel apparenti dyalectico. . . . . . Unde logica traditur in
omnibus libris logicae, qui sunt seæ, sc. liber Praedicamentorum, liber Peryermenias,
qui nunc dicuntur vetus logica, liber Priorum, Posteriorum, Thopicorum et Elencho
rum, qui quatuor dicuntur nova logica; dyalectica vero traditur in libro Thopicorum
et Elenchorum solum.
104) Et sciendum, quod scientia et ars differunt; scientia enim id, quod dicit,
nominat absolute, ars vero dicit relationem ad opus; unde dyalectica dicitur scientia,
secundum quod docet syllogismum dyalecticum constituere er suis principiis, dicitur
autem ars, secundum quod utitur syllogismo dyalectico ad aliquam controversiam ter
minandam...... Quod potest videri in simili: martellus potest esse subiectum in arte
fabrili et instrumentum; subiectum dicitur martellus, quando eum constituit faber eæ
suis principiis, dicitur autem instrumentum, quando illo martello faclo utitur ad alia
fabricanda u. s. w.
XVII. Lambert von Auxerre. 27
die wesentliche Aufgabe der gesammten „Logik“ in die Lehre vom
Schlusse verlegt").
Hierauf aber geht Lambert sofort mit der Frage, warum die Logik
mit dem Begriffe des Schalles (sonus) beginne, auf die Synopsis des
Psellus über"), und entwickelt, so die Lehre vom Urtheile vollständig
an der Hand des Psellus, indem er den gleichen Sinn bald wörtlich, bald
mit verändertem Wortlaute, bald mit kleineren oder grösseren Erwei
terungen wiedergibt"). Indem in solcher Weise über momen, verbum
und oratio gehandelt wird, treffen wir bei letzterer bezüglich ihrer Ein
theilung nach Substanz, Qualität und Quantität (s. Abschn. XV, Anm. 12)
hier zum ersten Male den Memorial-Vers:
Quae ca vel hyp, Qualis ne vel aff, u Quanta par in sin 198).
- -- - - - - - - - - - - - - - - - -
- -
- * - - - -
Es folgt hierauf (s. ebend. Anm. 13f) die Lehre vom wechselseitigen
Verhältnisse der üblichen vier Urtheilsformen "), sodann (ebend. A. 15)
in grosser Ausführlichkeit die Lehre von der Umkehrung") und hernach
mit Uebergehung des bei Psellus an eine falsche Stelle gekommenen
Capitels über das hypothetische Urtheil") sogleich die Lehre von der
105) Notandum vero, quod ... ... lota intentio logici es, ul habeat syllogismum
perfectum, unde omnia, de quibus logicus determinat, ratione Syllogismi delerminal.
Bei Lambert kann diess sowohl auf Boethius als auch auf den Arabern beruhen;
anders ist es bei Wilhelm Shyreswood, s. oben Anm. 32, woselbst die beidersei
tigen Quellen.
106) Item quaeritur, quare logicus incipit a sono et non ab aliquo, quod sit
ante sonum. Ad hoc dicendum, quod logicus est artifex sermocinalis, et quia de
consideratione artificis sermocinalis nihil est, quod sil ante sonum, ideo a sono in
cipit lanquam ab altiori. Sonus sic diffinitur: Sonus est quidquid proprie et per se
el de se per auditum percipitur u. s. w.
107) Z. B. was vox significativa (Abschn. XV, Anm. 7) betrifft, sagt Lambert:
Voces imponuntur ad significandas res secundum rerum proprietates et eliam secundum
rationem, ut homo dicilur, quia est factus de humo, el lapis quasi laedens pedem,
et sic de aliis. Vox significativa ad placitum idem est quod sermo. Sermonum
alius complexus el alius incomplexus; sermo incomplexus est, qui plura in se non
complectitur . . . . . ut diclio. Est autem dictio secundum Boethium (Abschn. XII,
Anm.109) unius vocabuli nuncupatio, quae idem est, quod terminus, in quem resol
vitur propositio ... ... Grammaticus principaliter intendit de dictione, quantum ad
significatum generale, et ideo non supponit dictionem logicus a grammatico, sed de
ea determinat; alliter autem erit de litteris et syllabis, quia aliler non considerat
logicus litteras et syllabas, quam grammaticus. Dictionum alia nomen alia verbum;
hic possis quaerere...... , quare solum determinal logicus de nomine et verbo .....
Quia secundum Boethium (s. ebend. Anm.111) solae partes oralionis sunt putandae.....
Prius dicendum est de nomine quam de verbo, eo quod subiecta ante actum, nomen
autem significat subiectum, verbum autem actum. Nomen est u. s. w. -
108) D. h. auf die Frage „Quae?“ wird geantwortet mit categorica) oder
hypothetica), auf die Frage „Qualis?“ mit negativa) oder affirmativa), auf die
Frage „Quanta?“ mit universalis) oder particularis) oder ins definita) oder singularis).
S. Anm. 153.
109) Die gewöhnliche Figur jedoch fehlt hier.
110) Diclo de propositionibus participantibus utroque termino ad eundem ordinem
dicendum est de propositionibus participantibus ulroque termino ad ordinis commu
tationem; ordinis enim commutatio idem est quod conversio; est autem conversio prim
cipium reducendi syllogismos imperfectos ad perfectos. . . . . . Conversio autem es
triplex, sc. simplex, per accidens, et per contrapositionem u. s. w.
111) S. Abschn. XV, Anm. 16 ff.
28 XVII. Lambert von Auxerre.
Aequipollenz (ebend. A. 18) mit Beiziehung der ersten vier bei Wilhelm
Shyreswood (oben Anm. 40) aufgeführten Memorial-Verse 1 !”); endlich
die Lehre von den modalen Urtheilen (Abschn. XV, A. 19 ff.) gleichfalls
mit obigen (Anm. 44) Versen geschmückt ! 1°).
Dem hierauf folgenden Inhalte der Isagoge schickt Lambert eine
eigenthümliche Einleitung voraus, in welcher aber die Parteifrage über
die Geltung der Universalien nicht mit einem Worte berührt ist "1");
auch ist er in der Besprechung der einzelnen quinque voces weit aus
112) Dicto de propositionibus convertentibus dicendum est de aequipollenti
bus . . . . . . Am Schlusse hievon: Sciendum, quod in aequipollentiis ponuntur quatuor
versus (so weist auch diese Ausdrucksweise auf eine allgemeine Reception der
Memorial-Verse hin, vgl. ob. Anm. 40 u. 44), quorum primus dicit aequipollentiam
huius signi „omnis“, secundus huius signi „nullus“, terlius huius signi „aliquis“, et
quartus huius signi „aliquis non“. Primus versus est iste:
- Aequipollent 0mnis, Nullus non, Non aliquis non;
Secundus versus est iste:
Non aliquis, Nullus, 0mnis non, se comitantur;
Tertius versus est iste:
Non nullus, Non omnis non, Aliquis, comitantur;
Quartus versus est iste:
Non omnis, Non nullus non, referunt Aliquis non.
Idem intelligendum est de istis signis „uterque, neuter, alter“ u. s. f. (Die kleine
Abweichung des Wortlautes der Verse von jenen bei Wilh. Shyreswood zeigt die
Vergleichung von selbst.)
113) Sciendum, quod propositionum quaedam sunt de inesse et quaedam modales
u. s. w. Die Verse stimmen wörtlichst mit obigen überein; die versinnlichende
Figur aber (ob. Anm. 45) fehlt hier.
114) Sequitur de praedicabilibus. Sciendum autem, quomodo diffiniuntur prae
dicabile et praedicatum et praedicamentum. Praedicamentum autem nihil aliud est,
quam ordinatio praedicabilium in linea praedicabili secundum sub et supra et a latere
et in linea recta, ... ... unde illa tota ordinatio, quae est inter genus generalissimum
et speciem specialissimam et genera subalterna et differentias collaterales, vocatur
unum praedicamentum, sicut patet in arbore Porphyrii in tractatu Praedicabilium.
Sunt autem decem praedicamenta...... Dicitur autem praedicatum id, quod refertur
ad subiectum in propositione, quae sunt quatuor: diffinitio, accidens, genus et pro
prium. Praedicabile idem est quod dicibile, et potest dividi praedicabile, nam aliud
est universale aliud est singulare... . . Et est singulare, quod de uno solo praedicatur,
ut Socrates et Plato. Sed contra dicit Aristoteles in libro Praedicamentorum (s. Abschn.
IV, Anm. 476), quod per subiecta nulla est praedicatio, et vocat prima subiecta in
dividua, unde vult innuere, quod individuum de nullo praedicatur. Propter quod
dicendum est, quod „praedicari“ differenter dicitur, proprie et communiter. Et est
proprie praedicari de aliquo dici, quod est posterius , . . . . . et de tali praedicatione
intelligit Aristoteles, et sic solum praedicatur universale. Praedicari vero communiter
idem est quod dici ita, quod non fiat vis in hac propositione, secundum quod dicit
Boethius (s. Abschn. XII, Anm. 124), quod nulla propositio est verior illa, in qua
idem de se praedicatur, i. e. sic potest praedicari individuum et sic intelligit hic.
Universale autem idem est quod aptum natum dici de pluribus (so Psellus, s. Abschn.
XV, Anm. 26) . . . ... Ad cuius evidentiam notandum est, quod est quidem universale,
quod multiplicatur in plura supposita actu et simul, ut homo, quia actu et simul
plures homines sunt; aliud universale est, quod non multiplicatur in plura supposita
actu et simul, sed successive, ut phoeniæ. . . . . Aliud est universale, quod neque simul
neque successive multiplicatur in plura supposita, ut sol et luna, quia una est luna
el unus est sol, quae semper durabunt. (All dieses Letztere erinnert uns an Avi
cenna, s. Abschn. XVI, Anm. 88 f.) Et sic patet, quod non omne universale dicitur
de pluribus; tamen quoniam est de se, i. e. de natura formae universalis, aptum
natum est dici de pluribus. Praedicabilia vero sunt: genus, species u. s. f.
XVII. Lambert von Auxerre. 29
führlicher als Psellus, jedoch ohne dass wir irgend Bemerkenswerthes
daraus hervorzuheben hätten.
Auch bei der sich anschliessenden Erörterung über die Katego
rien ist der Text des Psellus häufig durch eingefügte Fragen und deren
Lösung erweitert ''"); zu beachten aber ist, dass bereits Lambert bei
den sechs letzten Kategorien, welche Psellus (Abschn. XV, A. 35) theils
kärglich theils gar nicht besprochen hatte, und deren vier letzte daher
auch bei Petrus Hispanus ursprünglich fehlten (s. unten Anm. 173), die
nöthige Ergänzung aus Gilbertus Porretanus vornimmt 11"). Auch die
sog. Postprädicamente werden mit einer eigenthümlichen Bemerkung ein
geleitet 117).
Desgleichen werden sodann der Syllogis tik allgemeine Gesichts
punkte vorausgeschickt, welche theils aus Boethius entnommen sind 11°),
-theils deutlich auf arabische Litteratur hinweisen ! 1°). Aber keinen dieser
115) Z. B. nach den Angaben über aequivoca u. dgl. fügt er hinzu: Ad evi
dentiam praedictorum quaeritur, quare in principio praedicamentorum ponantur istae
diffinitiones et ad quid valeant. Ad hoc dicendum, quod . . . . decem praedicamenta
possunt comparari ad suum superius, sc. ad hoc quod est ens, et sic in hoc quod
est ens aequivocantur . . . . . . Secundo quaeritur, quare in plurali diffiniuntur. . . . . .
Terlio quaeritur, quare diffiniuntur per „dici“ et non per „esse“ u. s. f
116) Nemlich bei actio, passio, quando, ubi, situs, habitus werden stets mit
den Worten „quod sic diffinitur ab auctore sea principiorum“ die Angaben Gilberts
(Abschn. XIV, Anm. 488 ff.) angeführt. Vgl. unten Anm. 308.
117) Post illa vero, quae dicta sunt, dicatur de postpraedicamentis. Sed primo
videtur, quod postpraedicamenta debeant dici anlepraedicamenta, quia dictum est supra,
quod antepraedicamenta ad cognitionem praedicamentorum valent et ideo praeponuntur
praedicamentis; sed et postpraedicamenta valent ad praedicamenta; ergo qua ratione
illa dicuntur anlepraedicamenta, eadem ratione, ut videtur, ista debent dici anteprae
dicamenta. Ad hoc dicendum, quod antepraedicamenta et postpraedicamenta valent
ad cognitionem praedicamentorum, sed diverse, quod antepraedicamenta valent ad
cognitionem praedicamentorum in se, prout omnia ipsa ad aliquid superius compa
ranlur, sc. ad id quod est ens. . . . . . ; sed postpraedicamenta valent ad cognitionem
quorundam, quae in praedicamentis sunt, sicul ad cognitionem contrarietatum et pro
prietatum ipsorum, quod palet de quolibet praedicamento u. s. w. (Letzteres ist eben
die Behandlungsweise Gilbert's.) -
118) Sequilur de syllogismo, el quia syllogismus est species argumentationis et
in diffinitione argumentationis ponitur argumentum, ideo videndum, quid sit argumen
tum et quid argumentalio et quot argumentationis sint species et quae. Argumentum
autem secundum Boethium in Topicis suis (s. Abschn. XII, Anm. 165) est ratio rei
dubiae fidem faciens, ad cuius evidentiam notandum est, quod ratio dicitur quatuor
modis u. s. w., d. h. er wiederholt aus Boethius (s. ebend. Anm. 82) die Einthei
lung des argumentum in necessarium, probabile und sophisticum.
119) Sciendum est autem, quod syllogismi quaedam sunt principia generalia,
quaedam autem specialia. Magis autem generalia sunt, quae in omni syllogismo re
periuntur, et horum quaedam sunt materialia, quaedam formalia. Malerialia sunt
termini et propositiones, sed termini sunt maleria remola, propositiones sunt materia
propinqua . . . . . . Duo autem sunt principia syllogismi formalia, sc. figura et modus,
et respondet figura materiae remotae syllogismi, modus vero respondet materiae pro
pinquae (die ursprüngliche Quelle hievon s. bei Alfarabi, Abschn. XVI, Anm. 51 f.,
vgl. auch bei Algazali, ebend. Anm. 265, und bei Averroes, ebd. Anm. 317).......
Principia autem syllogismi magis specialia, quae specialiter in aliquibus syllogismis
reperiuntur, et horum quaedam sunt perficientia syllogismos perfectos, quaedam vero
perficientia syllogismos imperfectos. Principia perficientia syllogismos perfectos sunt
duo, sc. dictum de omni et dictum de nullo; principia perficientia syllogismos imper
fectos duo sunt, sc. conversio et reductio per impossibile.
30 XVII. Lambert von Auxerre.
beiderseitigen Grundsätze benützt Lambert irgend folgerichtig, sondern
springt hierauf sofort auf den Text des Psellus über, welchen er bezüg
lich der drei Schlussfiguren und ihrer Modi getreu wiedergibt, zuletzt
die nemlichen Memorial-Verse anführend, welche wir bei Wilhelm Shyres
wood trafen"). Von Wichtigkeit aber ist uns, dass er eine ausdrück
liche und ausführliche Polemik gegen die Berechtigung einer vierten
(d. h. der sog. Galenischen) Schlussfigur übt '“), wenn es auch eigen
thümlich ist, dass er gerade nur in diesem Punkte dem Aristotelismus
des Averroes (Abschn. XVI, Anm. 322) folgt, während er durch andere
Bemerkungen desselben (s. z. B. ebend. Anm. 321 betreffs der letzten
fünf Modi der ersten Figur) sich gegenüber dem Psellus durchaus nicht
beirren lässt. Die Syllogismen aus modalen Urtheilen sowie die hypo
thetischen fehlen auch hier 1").
Hierauf folgt als „dialektische Argumentation“ die Topik mit Zu
grundlegung des Textes des Psellus"), und unmittelbar hernach die
Sophistik"), welche er hiemit an einer anderen Stelle, als Wilhelm
Shyreswood (ob. Anm. 65), ergänzend einreiht; aber sowie diese Anord
120) Notamdi sunt isti versus (s. dieselben oben Anm. 52)...., worauf in
gleichen Worten wie bei Shyreswood die Angabe folgt, wie die Verse sich auf die
drei Figuren verheilen, sodann aber: Et sciendum, quod si in aliqua dictione in
veniantur plures syllabae quam lres, nihil designant, sed solum apponuntur propter
metrum. Item sciendum, quod per vocalem primae syllabae dalur intelligi maior pro
positio, per vocalem. secundae minor, per vocalem tertiae conclusio. Hierauf mit den
selben Worten wie bei Petrus Hispanus (s. unten. Anm. 187) die Bedeutung der
vier Wocale und der als Fingerzeig der Reduction dienenden Anfangsbuchstaben
B, C, D, F. Sodann: Propositio illa, quae dicitur intelligi per vocalem, quam se
quitur S., convertitur simpliciter; si vero sequitur P., convertitur per accidens; si sit
M, est transpositio in praemissis (–somit auch hier das auf den Arabern beruhende
Wort „praemissa“, s. Anm. 52); in qua pomitur C, debet reduci per impossibile.
121) Item possil aliquis dicere, cum sit una figura, in qua medius praedicatur
in ulraque praemissarum, alia, in qua subicitur in utraque, et alia, in qua subici
tur in una et praedicalur in altera, ideo widetur, quod debeat esse quarla figura, in
qua medius praedicetur in maiori et subicialur in minori. Ad hoc dicendum, quod
lanlum sunt tres figurae syllogismi; cuius ratio est, quia medium in syllogismo aut
habet modum generalissimum vel primi in ordine praedicabilium, et sic est secunda
figura, in qua medium suprapomitur extremitatibus; aut habet modum specialissimum
vel ultimi in ordinatione praedicabilium, et sic est lertia figura, in qua medium
subicitur extremis; aut habet modum medii in ordinatione praedicabilium, eo quod
supponitur alii extremitali et alii suprapomitur, et tunc est prima figura. Alia figura
esse non polest, in qua medium praedicalur de maiore extremitate et subiciatur
minori extremitali; nam secundum illam dispositionem medii oporterel sumere maio
rem falsam, si sumerelur universalis, viel oporteret sumere particularem, et tunc non
sequerelur conclusio, nam si dicalur „Omne animal est homo, omnis homo est risi
bile, ergo omne risibile est animal“, maior erit falsa, qua sumpta particulariler non
sequitur conclusio.
122) Vgl. oben Anm. 54 u. unten. Anm. 190.
123) Habito superius de argumentatione syllogistica, prout est dialectica et per
locum dialeclicum confirmatur, nunc de locis dialeclicis dicendum est. In der Reihen
folge der Topen stimmt Lambert bei den loci extrinseci fast völlig mit jener Ab
weichung bei Wilhelm Shyreswood (Anm. 56) überein, nur ist hier der Topus a
simili nach jenem a minori gestellt.
124) Dicto de locis dialecticis ..... dicendum, est de locis sophisticis u. s. w.
Der Inhalt aber erstreckt sich auch hier nur auf die erste Hälfte des aristotelischen
Buches (vgl. oben Anm. 65 und unten Anm. 197).
XVII. Lambert von Auxerre. 31
nung, ebenso stimmt auch der Text der Soph. El. fast wörtlich mit jenem
des Petrus Hispanus überein.
Den Schluss aber bildet auch hier die Erörterung über termi
norum proprietates, wobei auch Lambert (wie Wilhelm Shyreswood)
sich gegenüber dem byzantinischen Originale eine Selbstständigkeit in An
ordnung der einzelnen Abschnitte bewahrt, jedoch in Behandlung des
Einzēİnen dem Petrus Hispanus weit näher steht. Er bezeichnet als Ge
genstand dieses Theiles der Logik: suppositio, appellatio, restrictio, t.
distributio, relatio, und äussert sich dabei, was das Verhältniss der l'
significatio zur suppositio betrifft (s. Abschn. XV, Anm. 66) ziemlich aus
führlich und selbstständig 12°). Die suppositio, welche er (wie alle übri
gen derartigen Begriffe) vorerst nach verschiedenen Wortbedeutungen'
zerlegt "*"), theilt er sodann (vgl. ebd. Anm. 67 f) principiel) in suppo
sitio proprie dicta und in copulatio, womit die grammātischen Formen
der Worte in Verbindung kommen 127); die Eintheilung der Supposition
stimmt, abgesehen von kleinen Abweichungen, mit jener bei Psellus völlig
überein **). Hernach aber lässt Lambert die appellatio folgen"*"), und
erst hernach die restrictio und die ampliatio, welch beide er parallel
miteinander verflochten behandelt 13"); sodann reiht er die distributio
125) Quia logica considerat terminum, ideo conveniens est, ut determinet de
termino ipso. . . . . . Multae autem sunt proprietates termini, sc. suppositio, appellatio,
restrictio, distributio et relatio. . . . . . Sed quia significatio est sicut perfectio termini
et proprietates termini super significatione fundantur, ideo in principio ad eviden
liam sequentium videndum est, quid sit termini significatio . . . . . . Significatio est in
tellectus rei, ad quem vor imponitur . . . . . . Differt autem significatio a suppositione
in hoc, quod prior est significalio, . . . . . . et quod significatio solum erlendilur ad
rem, ad quam significandam imponitur terminus, sed suppositio non solum erten
ditur ad rem, quae per terminum significatur, sed potest ertendi ad supposita con
tenta sub illa re u. s. f. A
126) Suppositio quatuor modis dicitur: substantiva designatio. . . . ., acceptio
propositionis . . . . ., ordinatio partium . . . . . . , pro se sive pro re sua
vel pro aliquo supposito contento sub re vel prõ āliquibus suppositis contentis sub
re sua. Et ideo quarto modo est hic intentio u. s. f.
127) Suppositio communiter dicta dividitur in suppositionem proprie dictam et
copulationem...... El est suppositio proprie dicta acceptio termini rem fia am et per
se stantem repraesentantis ...... Copulatio est acceptio termini rem dependentem re
praesentantis...... Dictionum quaedam supponunt tantum ut nomina substantiva, quae
dam copulant tantum ut nomina adiectiva, quaedam vero supponunt et copulant ut
ea, quae sunt adiectiva re, substantiva vero voce, ut „armiger, duæ“ u. s. f.,
128) Suppositio potest sic dividi: alia est naturalis el alia accidentalis . . . . . .
Accidentalium alia est simpleæ alia personalis . . . . . Personalium alia discreta alia
communis. . . . . Communium alia determinata alia confusa .. . . . Confusarum alia ve
hemens mobilis alia erilis mobilis u. s. f.
129) Appellatio dicitur quatuor modis: . . . . propria nominalio . . . . . ., proprietas
nominum ......, acseptio termini pro supposito sub su0 significal0 . . . . . , acceptio ter
mini pro supposito vel pro suppositis actu eristenlibus . . . . . Quarto modo est prin
cipalis intentio u. s. f. (eine Menge von Quästionen und Sophismen).
130) Sequitur de restrictione et ampliatione . . . . . Restrictio est minoratio ambitus
termini communis, secundum quam pro paucioribus suppositis tenetur terminus com
munis, quam evigat sua actualis suppositio ... ... Ampliatio est ertensio ambilus ler
mini communis, secundum quam pro pluribus suppositis tenelur terminus communis,
quam evigat actualis sua suppositio u. s. f. (Dass Wilh. Shyreswood die restrictio
und ampliatio nicht bloss unter sich, sondern auch mit der appellatio verflocht,
(s. oben Anm. 64.)
*
32 XVII. Lambert von Auxerre. Petrus Hispanus.
an") und zuletzt noch die relatio "). Aber trotzdem ist der Inhalt
dieser genannten einzelnen Capitel dem Sinne nach (wenn auch nicht dem
Wortlaute nach) enge an das für uns verlorne griechische Original ange
schlossen, d. h. Alles finden wir bei Petrus Hispanus wieder. Hingegen
was bei Letzterem zu den Exponibilia gehört und was bei Wilhelm
Shyreswood den Inhalt der Syncategoreumata bildete (ob. Anm. 66 ff),
hat Lambert sämmtlich hinweggelassen")
Das Bisherige wird nun sicher den genügenden Nachweis enthalten,
dass die byzantinische Logik des Psellus bereits vor und auch neben der
Thätigkeit des Petrus Hispanus bei den abendländischen Lateinern einen
ausgedehnten Wirkungskreis gefunden habe. Und sowie die mitgetheilten
Belegstellen beurkunden, dass man jenes neu eintretende Material (nament
lich den Abschnitt über die proprietäles terminorum) immerhin mit einer
gewissen individuellen Freiheit verarbeitete"), so ist nun auch die Frage
über den Petrus Hispanus selbst so ziemlich aufgeklärt; denn wir er
kennen, dass er unter mehreren gleichartigen Schriftstellern, obwohl bei
weitem der einflussreichste, doch das wenigste individuelle Verdienst hat,
indem er eine neue Quelle, welche schon einige Zeit vorher eröffnet
worden war und zu Verschiedenartigem angeregt hatte, lediglich objectiv
abschreibend reproducirte ''). Kurz es hat sich uns nun quellenmässig
bewährt, was schon oben gelegentlich des Psellus (Abschn.XV, Anm. 87 ff)
gesagt wurde. Aber sowie ich dieses ganze neue Resultat nur aus hand
schriftlichen Quellen gewinnen konnte, so stellt sich uns zur vollen Er
gänzung der geschichtlichen Forschung die Nothwendigkeit recht lebhaft
vor Augen, dass veröffentlicht werde, was irgend Wichtiges noch in Hand
schriften verborgen liegt. Bedenken wir, dass zwischen Petrus Hispanus
und der Praxis der Buchdruckerkunst ein Zeitraum von zweihundert Jahren
liegt, und dass zur Zeit der ersten zahlreichen Drucke logischer Compen
dien Petrus Hispanus bereits längst eine fast ausschliessliche Auctorität
errungen hatte, so bleibt wahrlich noch ein weiter Spielraum für logische
Schriftsteller offen, welche im 13. Jahrhunderte oder zu Anfang des 14.
131) Distributio est unius in diversa divisio u. s. f.
132) Relatio est respectiva habitudo ..... vel ante lalae rei recordallio . . . . . e
Relativorum sunt alia relativa substantiae alia relativa accidenlium ...... Relalivorum
substantiae aliud est relativum ydemptitatis, ul. „qui“, aliud est relativum diversi
talis, ut „alius“ u. S. w.
133) Möglich wäre wohl, dass dem Lambert nur eine unvollständige Ueber
setzung des Psellus zu Gebot stand; jedoch nach seiner ganzen Art und Weise
dürften wir eher annehmen, dass er absichtlich jene ganze Gruppe bei Seite liess.
134) Ich habe in dieser Beziehung absichtlich im Vorigen mehrfache Proben
des Quellen-Textes gegeben, denn derjenige Leser, welcher die Sache genau nimmt,
kann hiernach durch einlässliche Vergleichung von selbst ersehen, wie manigfaltig
das gleiche Thema variirt wurde.
135) Es ist z. B. baarer Unsinn, wenn Hist. lilt. de la France, XX, p. 326,
gesagt wird, Petrus Hispanus habe bei der damaligen Unverständlichkeit des Ari
stoteles eben einen leicht zugänglichen Auszug aus dem Organon angefertigt (konnte
er denn etwa auch die fünf theophrastischen Schlussmodi aus Aristoteles excerpiren,
oder wo fand er denn bei Aristoteles die proprietates terminorum oder die synca
tegoreumata?). Doch die Verfasser der Hist. litt. de la France zeigen ja überhaupt
so häufig die löbliche Gewohnheit, über Dinge zu schreiben, welche sie höchst
flüchtig oder auch gar nicht gelesen haben.
XVII. Petrus Hispanus. 33
nicht völlig im Schlepptau des Petrus Hispanus sich bewegten, sondern
eben nach Art eines Wilhelm Shyreswood oder eines Lambert von Auxerre
den byzantinischen Stoff selbstständiger bearbeiteten oder auch, was nicht
sehr schwer war, selbst bereicherten. So ist es nicht bloss möglich, son
dern selbst sehr wahrscheinlich, dass, was den verschiedenartig gestalteten
Inhalt der Syncategoreumata bildet oder was wir später unten bezüglich
der Obligatoria, Insolubilia und Consequentiae anführen können, wenig
stens im Keime ursprünglich schon damals, d. h. in den ersten Jahr
zehenten der Wirkung byzantinischer Logik, aus dem Compendium des
Psellus sich entwickelte "). -
Wenden wir uns hiemit zu demjenigen Autor, durch welchen die
Synopsis des Psellus eine dritthalbhundertjährige Herrschaft erlangte, nem
lich zu Petrus Hispanus (geb. um 1226, gest. als Papst Johann XXI.
i. J.1277), so berühren uns hier seine biographischen Verhältnisse ebenso
wenig als seine medicinischen oder theologischen Schriften "). lnsoferne
hingegen die Frage nicht ganz zu umgehen ist, ob jener Petrus Hispanus,
von welchem die berühmt gewordenen „Summulae“ herrühren, wirklich
der nachmalige Papst Johann XXI. sei, so muss bemerkt werden, dass
allerdings die Dominicaner für sich die Ehre in Anspruch nahmen, den
vielgepriesenen Autor zu ihren Ordensmitgliedern zu zählen "); jedoch
abgesehen von den Bedenken, welche an sich jene häufig geübte littera
rische Eitelkeit und Rivalität der Orden darbietet, und selbst abgesehen
von einem kleinen chronologischen Zweifel "), könnte sich vielleicht jene
Angabe der Dominicaner auf eine für dieselben unverfängliche Weise da
durch erklären, dass ein späterer Petrus Hispanus aus dem 14. Jahrh.,
falls derselbe wirklich Dominicaner war, die Veranlassung zur Verwechs
136) Sowie ich daher schon im 2. Bande wiederholt auf neue Eröffnung hand
schriftlicher Quellen hingewiesen habe, so kömmt es mir überhaupt nie in den Sinn,
meine wahrlich aufreibende Forschung irgend für eine abgeschlossene zu halten.
Ich besorge allerdings nicht, aus demjenigen, was gedruckt vorhanden ist und auch
mir in reichem Maasse zu Gebot steht, wesentliche Widerlegungen erfahren zu
müssen, aber ich wünsche aufrichtigst, dass meine Resultate durch handschriftliche
Publicationen ergänzt und berichtigt werden. Die fraglichen Punkte, um welche es
sich handeln kann, und vielleicht auch die Richtung der Beantwortung glaube ich
mehrfach hervorgehoben zu haben. In Paris, in London, in Oxford (vielleicht weniger
im Escurial) muss sich gewiss noch Manches finden.
137) Joh. Tob. Köhler, Vollständ. Nachricht v. Pabst Johann XXI. u. s. w.
Göttingen 1760. 4. gibt eine reichhaltige Zusammenstellung, welche allerdings an
der geschmacklosen Darstellungsform jener Zeit leidet und zumal erklärlicher Weise
betreffs der Logik auf mangelhaftem Wissen beruht. -
138) Autoren, welche diese Ansicht vertreten, sind angeführt bei Nic. Antonius,
Bibl. Hisp. vetus, Lib. VIII, Cap. 5, § 162 (hrsggb. v. Perez Bayer, Madrid 1788.
fol. Vol. II, p. 76); vgl. auch Quetif, Scriptt. Ord. Praedic. I, p. 485 f. Namentlich
warf man sich auf eine Angabe des Joh. Marieta (De los santos de España. Lib. XXI,
Cap. 57) und des Joh. Lopez, Hist. gen. III, p. 297, wornach unser Petrus Hispanus
in dem navarresischen Dominicaner-Kloster Stella gelebt haben und begraben sein
soll. Was übrigens die Summulae selbst betrifft, zeigen auch Antonius und Quetif
die gleiche Unwissenheit wie alle Anderen, und von solcher Beschaffenheit war dann,
was die Verfasser der Hist, litt. de la France abzuschreiben fanden.
139) Da das genannte Kloster Stella nicht vor d. J. 1260 gegründet wurde.
S. Quelif a. a. O.
PRANTL, Gesch. III. 3
34 XVII. Petrus Hispanus.
lung darbot"). Erscheint uns daher, solange nicht irgendwie entschie
dene neue Gegenbeweise aufgefunden sind, die gewöhnliche Annahme 1“)
immerhin als zulässig, so ist für den geschichtlichen Verlauf jedenfalls
das Wichtigste, dass auch selbst jener angebliche Dominicaner Petrus
Hispanus in den Anfang der zweiten Hälfte des 13. Jahrh. verlegt wird,
und andrerseits, dass der Verfasser der Summulae sicher in Bälde als
identisch mit einem Papste galt (– mag er nun wirklich die Tiara ge
tragen haben oder nicht –); denn aus letzterem Umstande ist es ent
schieden zu erklären, dass in der Schultradition gerade sein Compendium
viele andere verdrängte und sich einer einmüthigen Auctorität erfreute.
Jedenfalls ist unter den ähnlichen Erzeugnissen jener Zeit das Com
pendium des Petrus Hispanus das geistloseste, insoferne es ohne irgend
einen einzigen eigenen Gedanken nur den Grundtext der neu eingeführten
byzantinischen Logik wiederholt. Ob der Verfasser selbst des Griechischen
mächtig war, um den Psellus zu übersetzen, oder ob er nur als Ab
schreiber einer bereits vorhandenen getreuen Uebersetzung sich seinen
„weltgeschichtlichen“ Einfluss errungen habe, lässt sich nicht entscheiden;
der „Schweiss des Angesichtes“ kann in keinem der beiden Fälle gross
gewesen sein. Jedoch eben um des Einflusses willen, welchen Petrus
Hispanus auf sehr lange Zeit ausübte, müssen wir seine Summula aus
führlicher darstellen können uns jedoch hiebei in jenem Theile, dessen
griechisches Original uns vorliegt, durch Verweisung auf das im XV. Ab
schnitte Gesagte kürzer fassen (den Anmerkungen es überlassend, zur
Vergleichung der Uebersetzung mit dem Originale zu dienen), und müssen
nur im zweiten Haupt-Theile dasjenige, was ausschliesslich in lateinischer
Form erhalten ist, einlässlicher erörtern (s. Abschn. XV, Anm. 86).
Es findet sich eine ausserordentlich grosse Masse von gedruckten
Ausgaben des Petrus Hispanus aus jenen Jahrzehenten, in welchen der
selbe noch nach Erfindung der Buchdruckerkunst an allen Orten in un
getrübtem Ansehen stand. Sie enthalten sämmtlich im Ganzen und Grossen
den nemlichen Text"), und wenn wir die unsägliche Mühe nicht scheuen,
aus den Schätzen grösserer Bibliotheken die erreichbaren Exemplare sorg
140) Nemlich Nic. Antonius (a. a. O. p. 76) führt aus Petrus Cirvelo's Com
mentar zum Petr. Hispanus (– In Summulas Petri Hispani a se denuo correctas ac
bonae solidaeque doctrinae documenlis illustralas praeclarissimus commenlarius. Sal
mantica. 1535, ein Buch, dessen ich nicht habhaft werden konnte –) mehrere
Notizen an, welche einen Petrus Hispanus iunior betreffen (namentlich habe derselbe
die Summulas des Aelteren in abgekürzter und gleichsam geläuterter Form bearbei
te), und weist dabei auf einen Dominicaner Petrus Hispanus hin (p. 77), welcher
i, J. 1396 in kirchlicher Beziehung zu einer hervorragenden Stellung gelangte.
141) Vertreter derselben sind genannt bei Antonius a. a. O. p. 75. Uebrigens
wird erklärlicher Weise in derartigen Fragen kaum irgend Gewissheit zu er
reichen sein.
142) Zur leichteren Orientierung des Lesers möge dienen, dass die Logik des
Petrus Hispanus in folgende Hauptabschnitte („tractatus“) zerfällt:
I. Lehre vom Urtheile
II. Die quinque voces
III. Die Kategorien
IV. Syllogistik
V. Topik
XVII. Petrus Hispanus. 35
fältig zu vergleichen“), so finden wir nicht nur, welch bodenloses Ge
rede es sei, wenn man stets von „mehreren“ oder „zahlreichen“ die
VI. Sophist. Elenchi
VII. Terminorum proprietates, nemlich
1. Suppositio, und zwar
a) an sich
b) relativorum
2. Ampliatio
3. Appellalio
4. Restrictio
5. Distribulio
6. Exponibilia.
143) Mir standen, was den Text betrifft, folgende achtundvierzig Ausgaben
(theils mit theils ohne Commentar) zu Gebot:
I. fünf Leipziger Drucke:
A) Textus summularum Petri Hispani per lractatus et capitula divisus cum
que singulorum lractaluum summaris figuraliter resolulis cuilibet studioso
multum profuturis etc. Am Schlusse: Lyptzk per Melchiorem Lotter.
1499. fol.
B) Textus seplem tractaluum Petri Hispani per tractalus et capilula distinctus,
in quibus succincte breviterque inquiruntur, quae in libris logicalibus
Aristotelis diffusius tractantur. Am Schl.: Per virum Melchior Lotter opi
danum Liptzensis [sic]. 1506. 4.
C) Ebenso. Am Schl: Liptzk per Melchiorem Lotter. 1509. 4.
ID) Ebenso. 1510. 4.
E) Ebenso. Am Schl: Ex officina Melchiaris [sic] Loltheri. 1516. 4.
Diese fünf sind sämmtlich unter sich identisch und weichen nur durch ver
einzelte Druckfehler von einander ab; sie geben den Text der genannten (vor.
Anm.) Tractate, halten aber in den Kapitel-Ueberschriften stets die Parallele
mit dem aristotelischen Organon ein; nur A gibt nach den einzelnen Tractaten
eintheilende Uebersichten. -
II. Ein Incunabel-Druck ohne Ort u. ohne Jahr:
F) Tractatus magistri Petri Hispani. Am Schl.: Finiumt summulae Petri Hispani
bene emendatae et correclae. 4.
Durchgängig identisch mit den Leipzigern; nur fehlt der letzte Abschnitt, d. h.
Exponibilia, und ausserdem sind die Unterabtheilungen des 7. tractatus in den
Ueberschriften als selbstständige Tractate fortlaufend numerirt, nemlich 8 de
relativis, 9 de ampliatione u. s. f., wornach das Ganze aus 12 tractatus besteht.
(In beiden Eigenthümlichkeiten stimmen die unten anzuführenden Drucke L–Q
mit diesem überein, bloss in der Art der Numerierung aber auch die Drucke
H-–L, D–K, T). -
III. fünf in Deutschland erschienene Drucke mit dem Commentar des Versor (die
Venetianer Drucke s. unten Y–B), nemlich:
G) Dicta Versoris super septem. lractalus Magistri Petri Hispani cum textu.
Am Schl: Anno domini 1487 (wahrscheinlich in Köln). fol.
H) Ebenso. A. Schl.: A. domini 1488 (wahrschl. in Köln). fol.
I) Ebenso. A. Schl.: Coloniae per Henr. Quentell. 1489. 4.
K) Ebenso. A. Schl.: Per Anthonium Koberger Nurnbergae. 1495. 4.
L) Ebenso. A. Schl. nur: Finit feliciter (wahrschl. in Köln 1497). fol.
Sämmtliche fünf unter sich völlig identisch, geben den Text in gänzlicher Ueber
einstimmung mit den Leipziger Drucken. Nur fehlt hier, sowie auch in M- Q,
T–K, das letzte Capitel des 4. Tractates (De potest. syll); auch sind in
H I KL ebenso wie in F die Unterabtheilungen des 7. Tractates eigens
numeriert, wornach trotz der Angabe auf dem Titelblatte doch 13 traclalus
erscheinen.
IV. acht Kölner Drucke mit thomistischem Commentare des Lambertus de Monte:
M) Copulata omnium tractaluum Petri Hyspani, eliam Simcathegoreumatum et
parvorum logicalium cum lexlu, secundum doctrinam divi Thomae Aqui
3 *
36 XVII. Petrus Hispanus.
---
Dialektik betreffenden Schriften des Petrus Hispanus sprach (so die in
Anm. 135 u. 137 f. genannten Autoren); denn Alles, was uns unter ver
N
O
IP)
Q)
R)
S)
natis iuxta processum magistrorum Coloniae in bursa monlis regenlium.
Impressa per Liskyrchen. Am Schl.: Coloniae. 1480. 4. Worauf mit
neuer Paginirung, aber ohne neues Titelblatt, der 7. tractatus und das
an ihn sich Anreihende folgt, woselbst am Schlusse: Juxta processum
magistrorum Coloniae regentium in bursa magistri Lamberti de Monte,
artium ac s. theol. professoris eximii....... Coloniae anno nonagesimo
supra millesimum quaterque centesimum; jedoch sind beide Theile mit
den nemlichen äusserst alten Lettern gedruckt, und sonach „nonagesimo“
wahrscheinlich Druckfehler für octagesimo.
Ebenso; nur fehlt der Name des Druckers. In beiden Abtheilungen am
Schl.: Coloniae. 1489. fol.
Copulata omnium tractatuum Petri Hyspani, parvorum logicalium, etiam
syncathegoreumatum, cum textu. denuo diligenlissime correcta secundum
doctrinam u. s.w. wie so eben..... regenlium. A. Schl.: Coloniae. 1490. 4.
Hierauf mit neuem Titelblatte und neuer Paginierung: Copulata super omnes
tractatus parvorum logicalium Petri Hispani cum textu eorundem pulcher
rime inserto. denuo diligenlissime correcta. Am Schl.: Coloniae. 1490.
Dann abermals mit neuem Titel u. neuer Paginirung: Tractatus sincathe
goreumatum Petri Hyspani cum pulcherrimis sophismatibus, qui noviter
correctus cum diligentia volenlibus in logicis subtiliter speculari est mul
tum utilis. (A. Schl. Nichts)
Textus et copulata omnium tractaluum Petri Hispani, etiam parvorum lo
gicalium et tractatus syncathegorematum, quem aliqui 0clavum vocaml, cum
quibusdam aliis sagaciter adiunctis. iterum alque iter um diligentissime
correcta secundum doctrinam irrefragabilem divi Thomae Aquinalis ac iuxla
frequens exercitium magistrorum Coloniae infra sedecim domos in bursa
Montis regentium, in hunc unum librum congesta. Am Schl.: Coloniae.
1493. 4. Hierauf mit neuem Titel u. neuer Pagina: Copulata super omnes
tractatus parvorum logicalium Petri Hispani ac super tres tractatus Mo
der norum textui pulcherrime annotata in argumentis et replicis denuo
diligenlissime correcta iuxta inviolatum processum magislrorum Coloniae
burs am Montis regentium. (A. Schl. Nichts)
Wörtlich ebenso. Coloniae. 1494. 4.
Copulata commentaria textui omnium tractaluum Pelri Hyspani, eliam
parvorum logicalium et trium modernorum, perquam solerter inserta. iterum
atque iterum emendata et diligenlissime correcta secundum irrefragabilem
et fundatissimam doctrinam divi Thomae Aquinatis peripateticorum inter
pretis veracissimi. ac. iuxta frequens exercitium magistrorum Coloniensis
gymnasii in bursa Montis regenlium, qui tanli doctoris sancti Sectatores
existunt sincerissimi propagatoresque fidelissimi. Am Schl.: Coloniae per
Henricum Quentell. 1496. 4. Hierauf mit neuem Titelblatt: Copulata om
nium tractaluum parvorum logicalium Petri Hyspani tribus adiectis moder
norum tractalibus in suis commentaris textui pulcherrime annotalis. in
argumentis et replicis denuo diligenlissime correcla iuxta inviolatum pro
cessum magistrorum Coloniae bursam Montis regenlium ac invictissimam
doctrinam sancti Thomae uberrime propagantium. A. Schl.: (ohne Nennung
des Lambertus de Monte) Coloniae per Henricum Quentell. 1496. 4.
(Alles unpaginiert)
Copulata pro elucidatione sex tractatuum Petri Hyspani, etiam parvorum
logicalium eiusdem et trium modernorum, textui perquam solerier inserta
u. s. f. wie in R. A. Schl.: Coloniae per Henr. Quentell. 1503. 4. Hierauf
mit neuem Titel u. neuer Paginirung: Copulata tractaluum parvorum logi
calium u. s. f. wie in R. A. Schl.: Coloniae per Henr. Quentell. 1503.
T) Wörtlich ebenso. 1507. 4.
Diese acht Drucke, in welchen ausser den Syncategoreumata drei neue Tractate
(nemlich De obligatoris, De insolubilibus, De consequemliis, s. über dieselben
XVII. Petrus Hispanus. 37
schiedenen Titeln und mit verschiedenartigen Commentaren durchwoben
erhalten ist, zeigt sich als Ein und das nemliche Werk. Aber ausserdem
V.
VI.
WII.
bei den späteren Interpolationen in Abschn. XX) beigefügt sind, stimmen unter
sich im Wortlaute völlig überein; nur unterscheiden sie sich dadurch, dass
der Abschnitt über die Syncategoreumala in M und N vor jene drei neuen
Tractate, hingegen in O, P, Q nach denselben gestellt ist, aber in R, S,T
gänzlich fehlt. Der Text des P. Hispanus ist mit Ausnahme unbedeutender
Abweichungen identisch mit jenem der Leipziger Ausgaben.
Drei Kölner Drucke mit albertistischem Commentare des Harderwyck:
U) Copulata Petri Hyspani secundum processum bursae Laurentii. Am Schl.:
Commentum ..... per magistrum Gerardum de Harderwyck s. theol. licent.
1488. Hierauf mit neuem Titelblatt: Copulala super omnes tractatus
parvorum logicalium Petri Hyspani et nonnullos Modernorum secundum
viam Albertis larum. A. Schl.: Commentum u. s. f. wie so eben. 1488. fol.
W) Commentaria in summulas Petri Hispani albertocentomas continentia.....
secundum processum bursae laurenlianae Colon. ad unguem casligata et e
mendis quibus scatebant erepta... Impressum Coloniae apud Lijskirchen.
Am Schl...per acutissimum in artibus liberalibus magistrum el s. theol.
licentialum magistrum Gerardum Harderwicksensem. 1492. fol. Hierauf
mit neuem Titelblatt: Commentarii in omnes lractatus parvorum logicalium
Petri Hispani iunctis nonnullis Modernorum processum bursae laurentianae
in universitate Coloniensi continentes incipiunt feliciter. Am Schl.: per
aculissimum u. s. f. wie so eben. 1493. fol.
W) Copulata summularum Petri Hispani secundum processum bursae Laurentii
iuxta mentem venerabilis domini Alberti Magni feliciler incipiunt. A. Schl:
Commentarii in omnes tractatus Pelri Hispani et nonnullos Modernorum.....
ex divi Alberti Magni commentariis per... Gerardum Harderwiccensem.....
Impressum in officina... Henrici Quentell. 1504. 4.
In sämmtlichen dreien ist noch ein Excerpt der zweiten Analytik eingefügt,
und zwar in U, woselbst die Soph. E. fehlen, nach der Topik, in V u.W
aber nach der Syllogistik, d. h. nach dem 4. Tractate, wornach sich in W
sogar die Numerierung des 5. n. 6. Tractates um eine Ziffer erhöht. Was die
Parva logicalia, welche in selbstständige Abschnitte zertheilt sind, betrifft, so
sind auch hier (wie in M–T) nach der Distributio die drei neuen Tractate
Obligatoria, Insolubilia, Consequentiae eingereiht, in W aber fehlt der letzte
Tractat, d. h. Exponibilia. Die Syncategoreumata sind nicht mit aufgenommen.
Der Text ist wohl im Ganzen jener der Leipziger Drucke, streift aber in ei
nigen wenigen Abweichungen bereits an den Reutlinger Druck (R u. S).
Ein Venetianer Druck mit scotistischem Commentare des Dorbellus:
X) Logica magistri Nicolai de Orbellis una cum textu Petri Hyspani. Am Schl:
Venetis per Lazarum de Soardis. 1516. 4.
Der Text zeigt im 1.Tractate einige Abweichungen von dem Leipziger, dürfte
aber vielleicht, insoferne man von einer entschiedenen Interpolation bei den
modalen Urtheilen absehen würde, überhaupt auf die ursprünglich älteste Re
cension zurückweisen (s. d. folg. Anm.).
fünf Venetianer Drucke, wovon vier mit Commentar des Versor (vgl. oben G–L)
und einer mit jenem des Johannes de Monte:
Y) Textus sive liber summularum logicae magistri Petri Hispani cum Versoris
Parisiensis doctoris perspicacissimi interposita expositione. in calce quo
que harum eius dem Petri Hispani Parworum logicalium nuperrime inventus
libellus utili serie adnexus. Am Schl.: per artem Hermanni Lichtenstein
Coloniensis Venetiis. 1488. fol.
Z) Versoris expositio in summulas logicae Petri Hispani cum textu eiusdem.
Eius dem Petri Hispani libellus parvorum logicalium nuper inventus. A. Schl.:
Venetis per Philippum Pincium Mantuanum. 1508. fol.
A) Petri Hispani summulae logicales cum Versorii Parisiensis clarissima ex
positione. Parvorum item logicalium eidem Petro Hispano adscriptum opus
38 XVII. Petrus Hispanus.
entdecken wir auch, wie dieser einheitliche Text in Einzelnheiten die
manigfachsten handschriftlichen Variationen darbietet, wie Auslassungen
VIII.
IX.
- - - - - - Quae omnia innumeris paene erroribus undique scatentia maxima
sunt diligentia castigala. Venetiis apud Juntas. 1550. fol.
B) Petri Hispani summulae logicales oum Versorii u. s. w. wie in A.....
Quae omnia a Martiano Rota infinitis fere erroribus maxima sunt dili
gentia castigata. Venetiis apud Sansovinum. 1572. 4.
C) Summulae Joannis de Monte super Petrum Hispanum. A. Schl.: Explicit
commentum valde notabile ad mentem doctoris subtilis super logicae sum
mulis... Petri Hispani ab eximio artium et sacrarum literarum doctore
Parisiensi excell. magistro Johanne de Monte Parisis olym editum per....
magislrum Petrum de Cruce portum galicum maxima cum diligenlia cusli
galum. Venelis. 1500. 4.
In diesen fünf Drucken, unter welchen, was den Text betrifft, YZ Al C fast
absolut identisch sind, und nur B in den Beispielsätzen und Memorialversen
kleine Abweichungen zeigt, ist der 7. Tractat in selbstständige, aber unter sich
eigens numerirte Tractate zertheilt, deren jeder als ein tractalus parvorum logi
calium bezeichnet ist, und ausserdem kömmt als ein Petro Hispano adscriptum
opus (nicht als 8.Tractat) der Abschnitt über die Syncategoreumata hinzu; nur
in C schliesst sich nach den Exponibilia an Stelle des Textes der Syncateg.
sofort der blosse Commentar derselben an. Der Text der sieben Tractate ist
in seiner ursprünglichen Grundlage identisch mit obigem X, enthält aber dabei
bereits manigfache Umstellungen und besonders Interpolationen, deren einzelne
selbst mit dem Reutlinger Drucke (RS) übereinstimmen.
zwei Lyoner und Ein Pariser Druck mit Commentar des Georgius Bruxellensis
und des Thomas Bricot und Ein Venetianer mit Commentar des Johannes de
Magistris:
D) Expositio Georgii super summulis magistri Petri Hispani. Am Schlusse
des vorletzten Abschnittes ist in Wersen der Name des Druckers und
des Druckortes sowie die Jahreszahl ausgedrückt: Adam Treschel Lugduni.
1489. 4.
E) Interpretatio Georgii in summulas magistri Petri Hispani una cum mgstri
Thomae Bricot quaestionibus, textu quoque impositionum [sic] de novo
readdito diligentissime in margine quotata, ut eliam incipientibus contenta
pateant ad primos intuitus. In vico Sancti Jacobi. Maistre Durand Serlier.
Am Schl.: Joannes Morand Parisiorum in academia. 1497. 4.
F) Interpretatio Georgi Bruxellensis in summulas magistri Petri Hyspani una
cum magistri Thomae Bricot quaestionibus de novo in cuiusvis fine tracta
lus additis. textu quoque supposition um de novo readdito...(wie so eben)
... intuitus, summa cura ac diligentia de novo emendata, nec non figura
rum rudimenta, quae nunquam prius fuerant inserla. Am Schl.: Lugduni
per Joannem de la place. 1515. 4.
G) Summulae magistri Johannis de magistris. A. Schl.: Venetiis. 1490. 4.
Im Texte des P. Hispanus stimmen D und G unter sich ebenso absolut überein,
wie E und F unter sich (nur ist F bei den modalen Urtheilen an versinn
lichenden Figuren reicher als G); sämmtliche vier aber beruhen gleichfalls
ursprünglich auf obigem X, zeigen jedoch namentlich im 1. Tractate manig
fache Spuren einer Interpolation, und zwar ist diess bei D u.G in geringerem
Grade der Fall als bei G. u. F, welch letztere beide auch in den übrigen
Tractaten viele kleine Abweichungen darbieten. Der 7. Tractat ist wie bei
obigem F in selbstständige fortlaufend numerirte Tractate getheilt, so dass
demnach 12. de distributione gezählt wird; der letzte jedoch, d. h. Exponibilia,
ist ohne Hinzufügung der Nummer angereiht.
drei Drucke mit scotistischem Commentare des Tartaretus:
H) Expositio magistri Petri Tartareti super summulas Petri Hispani cum alle
gationibuspassuum Scoti doctoris subtilissimi. A. Schl. Nichts. fol. (sicher
ist diese Ausgabe in Freiburg i. Breisgau auf Kosten des Landgrafen Friedrich
v. Thüringen per baccal. Wolfgangum Stöckl Monacensemi. J.1504 gedruckt).
XVII. Petrus Hispanus. 39
und Interpolationen allmälig Platz griffen, und wie namentlich die Memo
rial-Verse in den verschiedenen Schulen sich veränderten oder vermehrten.
XII.
I) Expositio mgstri Petri Tartarelli in summulas Petri Hispani una cum pas
sibus Scoti..... emendata summaque accuralione Basileae impressa. Ad
dius est tractatus Insolubilium eiusdem et Obligatoriorum mgstri Martini
Molenfelt ex Livonia. Am Schl. Nichts. fol. (sicher i. J. 1514)
K) Petri Talareti Parisiensis, Jo. Duns Scoli doctoris subtilissimi sectatoris
fidelissimi, in Summulas Petri Hispani exactae explicationes u. s. f. We
netiis 1591. 8.
Alle drei unter sich schlechthin identisch stimmen im Wesentlichen im Texte
mit obigem D überein (auch in Numerirung der Unterabtheilungen des7. Trac
tates); nur sind am Schlusse des letzten Tractates, d. h. der Exponibilia, die
letzten Capitel umgestellt, und die Erklärung derselben verläuft sofort in den
Commentar (nicht in den Text) der Insolubilia und Obligatoria (die Conse
quentiae hingegen fehlen hier, vgl. hingegen obige M–W).
. sechs Drucke unter der Bezeichuung „Duodecim tractatus“, und zwar %)
a) ein Basler:
L) Tractatus duodecim Petri Hyspani. A. Schl.: Basileae per Michaelem Furter.
1511. 4.
3) zwei Strassburger:
M) Tractatus duodecim Petri Hyspani. A. Schl.: Impressae [sic] Argentinae.
1511. 4.
N) Ebenso. A. Schl: Argentinae per Joannem Knob. 1514. 4.
y) drei Kölner:
O) Tractatus duodecim Petri Hispani. A. Schl.: Coloniae industria Henrici
Quentel. 1499. 4.
P) Ebenso. A. Schl: In officina honesti quondam Henrici Quentel. 1504. 4.
O) Ebenso. A. Schl. nur 1513. 4.
Diese sechs Drucke, obwohl aus verschiedenen Officinen, sind unter sich ab
solut identisch. Sie lassen den letzten Abschnitt, d. h. Exponibilia, hinweg
und numeriren wie F (s. dortselbst) die Unterabtheilungen des 7. Tractates
fortlaufend, woraus die Zwölfzahl sich von selbst ergibt. Was den Text be
trifft, zeigen sie eine eigenthümliche Vermengung der bisher erwähnten Recen
sionen, nemlich in den ersten vier Tractaten weichen sie in Umstellungen und
Interpolationen manigfach von den Leipzigern ab, hierin zuweilen mit den
Drucken X–K, ja selbst mit R S, übereinstimmend; hingegen vom 5. Tractate
an sind sie mit den Leipzigern völlig gleichlautend. Uebrigens erhellt aus
O P, verglichen mit R S T, dass selbst. Ein und der nemliche Drucker,
nemlich Quentel in Köln, gleichzeitig zweierlei Texte publicirte.
. ein Reutlinger und ein Druck ohne Ort u. Jahr:
R) Textus omnium summularum Pe. Hy. [sic]. A. Schl: Impressione Johannis
Otmar in Reutlingae (sic). 1486. fol.
S) Textus omnium summularum Petri Hyspani. A. Schl. Nichts. 4. (ohne
Columnen-Titel.)
Beide unter sich ganz identisch zeigen in Aenderung einzelner Worte oder
besonders der Beispielsätze, sowie in Vermehrung der Memorialverse und
sonstigen Zusätzen die zahlreichsten Interpolationen; aber während diese Ab
weichungen noch am stärksten im 7. Tractate auftreten, ist der letzte Abschnitt
desselben, d. h. Exponibilia, wieder völlig identisch mit dem Leipziger Texte.
Hingegen ist hier wieder als tractatus octavus der Abschnitt über die Syncatego
reumata beigefügt.
ein Incunabel-Druck ohne Ort u. Jahr:
T) Textus septem tractatuum summularum magistri Petri Hispani. A. Schl.:
Finis tredecim tractatuum magistri Petri Hyspani. 4. (mit Columnen
Titel), -
Ein “- Mittelding, indem der Text der ersten drei Tractate wört
lich identisch mit dem Reutlinger Drucke (RS) ist, vom 4. Tractate an aber
ebenso wörtlich mit den Leipzigern übereinstimmt. Der 7. Tractat ist, wenn
40 XVII. Petrus Hispanus.
Da aber für all dergleichen Einzeln-Aenderungen, welche sich hemerklich
machen, ein Zeitraum von zwei Jahrhunderten als Entstehungszeit vorliegt
(vgl. oben Anm. 136), so können wir unmöglich mehr nach einzelnen
chronologischen Gruppen eine Ausscheidung treffen, sondern müssen uns
dabei begnügen, nur in den frappanteren Fällen auf eine relativ spätere
Entstehungszeit hinzudeuteu. Kurz es verhält sich, -— wenn der Ver
gleich erlaubt ist —-, mit der Summula des Petrus Hispanus wahrhaft
ähnlich wie mit den homerischen Gesängen. Der Grundstock des Textes
bleibt der gleiche, aber im Munde oder in der Niederschreibung der Tra
dition ändert sich manches Einzelne. Und namentlich finden wir auch
hier die analoge Erscheinung, dass eirizel_ne_ Städte ihre eigene Textes
Becelision besassen, welche sie innerhalb ihrer Schulen mag-trimm
heit bewahrten, so dass durch Aufmerksamkeit auf die Druckorte manche
tieTeFTiegende Fäden einer Verwandtschaft oder einer Unähnlichkeit des
Textes zu Tag treten 144).
x
auch ohne specielle Numerirung, in sieben selbstständige tractatuli getbeilt,
daher sich die Zahl tredecint (am Schlüsse) rechtfertigt.
XIII. drei Drucke, welche nur für die ersten sechs Tractate hieher gehören:
ü) Compendiarius parvorum logicalium liber continens perutiles Petri Hispani
lracfatus priorcs sex et clarissimi philosopht‘ Marsilii dialeclices documenta
cum ufilissimis commentariis per virum praeclarum Chtmradum Pschlacher
Viennae Pannoniae collegum gymnasii. A. Schi; Viennae. 1512. 4.
B) Parvorum logioalium liber succinclo epilomatis compendio continens per
utiles argutissimi dialeotici Pein‘ Hispani tractatus priores sex u. s. f.
wie so eben Conmdum Pschlacher. . . . . .. Additac perutiles in Poster.
Anal. quaesliones Additum quoque compendiariunt ad Obligationcs
et Insolubilia inlroductorium. A. SchI.: Viennae. 1516. 4.
2B) Joannis Eckii theologi in summulas Pclri Hispani extemporaria et suc
cincla, sed succosa ezplanalio pro superioris Gennaniae scholaslicis. Am
Schl.: August. Vindel. 1516. fol.
Der Text der ersten sechs Tractate ist in allen dreien unter sich identisch
und stimmt mit einer kleinen Ausnahme (bei den modalen Urtheilen) mit obi
gem X völlig überein. An Stelle des 7. Tractates tritt in 11 u. ß der Text
des Marsilius ab Inghen, in 9B aber eine abgekürzte jüngere Ueberarbeitung
desselben.
XIV. endlich nur für die ersten vier Tractate gehört hieher:
I) Acutissimt‘ artium inlerpretis magistri Johannis maioris in Pein‘ Hyspani
smnmulas commentaria. Lugdum‘. Am Schl.: 1505. fol.
Der Text steht in Mitte zwischen den Leipzigern und obigen sechs Drucken
‚ 2—fl, indem er zuweilen, besonders im 1. Tractat, mit letzteren wörtlich
übereinstimmt.
In den bekannten bibliographischen Werken Panzer’s und Hain’s finden sich noch
viele andere Drucke der Summulae angeführt, und es ist zu erwähnen, dass dort
auch Neapel, Mailand, Rouen, Antwerpen, Zgvoll, Devgenter, und selbst Krakau als
Druckorte erscheinen. Doch habe ich mich überzeugt, dass ohne genaue Unter
suchung des Inhaltes der einzelnen Drucke alle bloss bibliographischen Angaben
nicht völlig verlassig sind. In einigen noch unten anzuführenden Drucken der ver
schiedenen Commentare fehlt der Text entweder gänzlich oder ist nur je durch
die ersten Zeilen der Capitel angedeutet.
144) Einen Beleg dafür, dass einzelne Städte eine ihnen eigenthümliche Re
cension des Textes besassen, gibt der schon oben (Abschn. XV, Anm. 89) aus
Psellus angeführte Beispiclsatz. Denn während bei Uebersetzung dortiger Stelle nur
in den Ausgaben A'—'ll, U, V, ‘E die Namen der streitenden Städte „Lcodicensrs,
Tongerenses, Mrchclinenses, Lovanienses“ lauten, finden wir hingegen „Parisienses,
Rofhomagenses, Turoneitses, Piclavienses“ in den Ausgaben X, 9-51‘, ll-ää, und
XVII. Petrus Hispanus. 41
*
Der einflussreiche Inhalt des Compendiums ist demnach folgender 14°).
Von der Definition der Dialektik (vgl. Abschn. XV, Anm. 6) wird sogleich
auf sonus und vor übergegangen "*"), wobei dann die Werkzeuge der |
voæ (ebd. A. 7) in das Distichon -
(Instrumenta novem sunt : guttur, lingua, palatum,
Quatuor et dentes et duo labra simul 147) |
oder in die zwei Hexameter
Instrumenta decem sunt : guttur, lingua, palatum,
Quatuor et dentes, pariter duo labia, pulmo 148)
gebracht werden. Nach den Angaben (ebd. A. 8 f.) über Nomen und
Verbum '"") sowie über die Syncategoreumata1°") folgt die übliche Ein
insoferne der ganze Betrieb dieser Logik wohl sicher von Paris ausgieng, dürften
diese letzteren. Drucke auf den ursprünglich ältesten Text zurückweisen; aber be
reits wieder eine Variante hievon ist es, wenn in den Drucken R u. S sich „Pa
risienses, Rothomagenses, Lirurienses, Quadomasenses“ findet; und ebenso variiren
jene belgischen Ortsnamen, indem in den Ausgaben B–D dieselben „Leodicenses,
Lovanienses, Traiectenses, Leydenses“ und hinwiederum hiefür „Leodicenses, Astori
zenses, Cemotenses“ in den Drucken Y-G, ja in w sogar „Burgundiones, Franci
genae, Leodicenses, Tungerenses“ steht; endlich die Drucke M–T haben „Colo
nienses, Bonnenses, Clivenses, Gelrenses“. Vgl. folg. Abschn., Anm. 69.
145) Da bei Weitem die meisten der erwähnten Ausgaben entweder ganz un
paginirt oder mit den unbehülflichen lateinischen Ziffern paginirt sind, citire ich
nach der Capitel-Eintheilung der Drucke A–E und füge zur allfallsigen Controlle
in Klammern die Pagina des jüngsten, allerdings interpolirten, Druckes B hinzu.
146) I, Prooem. (f. 2 A): Dyalectica est ars artium, scientia scientiarum, ad
omnium methodorum principia viam habens. Sola enim dyalectica probabiliter disputat
de principiis omnium aliarum scientiarum (dieser Satz fehlt in unserem Texte des
Psellus; er ist wohl aus der gewöhnlichen boethianischen Tradition aufgenommen,
s. Abschn. XII, Anm. 82). Et ideo in acquisitione scientiarum dyalectica debet esse
prior. Dicitur autem dyalectica a „dya“, quod est duo, et „logos“ sermo vel „levis“
ratio, quasi duorum sermo vel ratio, scilicet opponentis et respondentis in disputatione.
Sed quia disputatio non potest haberi nisi mediante sermone nec sermo nisi mediante
voce nec vo v nisi mediante sono, omnis enim vor est sonus, ideo a sono tanquam
a priori inchoandum est.
147) I, 1, 1 (f. 4 B): Sonus est quidquid proprie et per se ab auditu perci
pitur; dico autem proprie et per se, quia licet homo vel campana audiatur, hoc non
est nisi per sonum eius. Sonorum alius voar alius non voar. Sonus voa idem est
quod ipsa voar. Unde vor est sonus ab ore animalis prolatus naturalibus instrumentis
formatus. Naturalia autem instrumenta, quibus vor formatur, sunt haec: guttur,
lingua, palatum, quatuor dentes et duo labia (R S T fügen hinzu: pulmo et similia);
unde . . . . . (folgt obiges Distichon). Sonus non vor est, qui generatur er collisione
duorum corporum inanimatorum, ut fragor arborum, strepitus pedum. Vocum alia
significativa alia non significativa. . . . . . Wocum significativarum alia ad placitum alia
naturaliter . . . . . Vor significativa ad placitum est, quae ad voluntatem primi insti
tuentis aliquid repraesentat, ut „homo“. Vocum significativarum ad placitum alia
compleaca, ut oratio, alia incompleva, ut nomen vel verbum.
148) So nur in B, hingegen Y Z A S haben:
Instrumenta novem [sic] sunt: guttur, lingua, palatum,
Quatuor et dentes, pulmo, et duo labia simul.
149) I, 1, 2 (f. 9 A).
150) Ebend. (f. 10 B): Et sciendum, quod dialecticus (D u. G-D geben
hiefür stets „logicus“) solum ponit duas partes orationis, scilicet nomen et verbum,
reliquas autem omnes appellat syncathegorematicas, i. e. consignificativas.
luas -
42 XVIl. Petrus Hispanus.
theilung der Arten des Satzes (ebd. A. 10), wobei hier die Gebet-Form
(deprecativa) neu hinzukömmtß‘).
Die Erörterung des logischen Urtheiles bietet zunächst (ebd. A. 11)
die für alle Folgezeit entscheidende Dreigliederung in „Subject, Prädicat,
copulam dar 152) und entwickelt hierauf nach den drei Fragen „Quae,
qualis, quantan die übliche Eiutheilung der Urtheile (ebd. A. 12), wobei
jener nemliche Memorial-Vevs, welchen wir schon oben bei Lambert von
Auxerre trafen, hinzugefügt wirdlsa). Sodann folgen (vgl. ebd. A. 13) die
Begriffsbestimmungen des Gonträren, Contradictorischen, Subalternen, Sub
conträrenf“) und nach der Notiz über den dreifachen Stofl‘ (materia) der
Urtheile (—- nemlich naturalis, contingens, remota, s. ebd. A. 14 -—)
die nöthigen Regeln (leges) über jene vier Verhältuissew"). Hierauf reiht
151) I, 1, 3 (f. 11 B): oratio est vom signincativa ad ptacitumj cuius partes
separate aliquid significavit orationum alia perfecta alia imperfecta Ora
tionum perfectarum alia indicatival ut „homo currit“, alia imperatival ut „Petre fac
ignem“, alia optativay ut „utinam bonus essem clevicus“, alia coniunctivm ut „cum
veneris ad me, dabo tibi equum“, alia deprecativag ut nmiserere mei deus“ (nur illi
lassen diese Satzart hinweg). Harum aulem orationum sola indicativa oratio dicitur
esse propositio '
152) l, i l (f. 14 A): Propositio est oratio verum vel falsum significans indi
candol ut „homo currit“. Propositionum alia categorica alia hgpothetica Propositio
categorica esl, quac habet subiectum praedicatum et copulam tanquam principales
partes suil ut „homo cunil“; in hac enim propositione „homo“ est subiectum et
„currit“ praedicalum, et quod-coniungit unum cum altero, dicitur esse copulag ut
patet in resolvendol ut „homo currit“ i. e. „homo est currens“; ibi hoc nomen „homo“
est subiectum et „currens“ praedicatum et hoc verbum „est“ dicitur esse copulag quia
coniungit unum cum altero.
153) l, 2, 2 (f. 15 Ä): Propositionum tategoricarum alia universalis alia par
ticularis alia indefinita alia singularis. Propositio universalis esl, in qua subiicitur
terminus communis signo universali determinatus . . . . ..; terminus communis est, qui
aptus natus est praedicari de pluribus . . . . ..; signa universalia sunt haec: omnia
nullus, nihil, quilibet, quicunque (‚A-T und Y—(S fügen noch alter oder
alteruter bei). neuler et similia. (f. 16 A) Propositio particularis est illal in qua
subiicitur terminus communis signo particulari determinatus . . . . ..; signa particularia
sunt haec: aliquis, quidam, alter (fehlt in A-W und in ßb-B), reliquus, et
similia Propositio indefinita est illa, in qua subiicitur terminus communis nullo
signo determinatus . . . . .. (f. 17 A) Propositio singularis est illay in qua subiicitur
terminus singularis sive discrelus, vel in qua subiicitur terminus communis cum pro
nomine demonstrativo primae speciei terminus singularis vel discretus (A—L‚
U-W, 91-98 haben nur singularis, sowie M—-'l‘ nur discretus) est, qui aptus
natus est praedicari de uno solo . . . . .. (f. 18 A) ltem propositionum categoricarum
alia affinnativa alia negativa . . . ‚ ‚. (f. 19 A) Divisa propositione tripliciter sciendum
esl, quod triplex est quaesilivuml per quod quaerimus de ipsa propositionel scilicetx
quae, qualis et quanta. „Ouae“ quaerit de substantia propositionisg unde ad inter
rogationem factam per „quae" respondendum est „categorica“ vel „hypolhetdca“.
„Oualis“ quaerit de qualitate propositionisl unde ad interrogationem factam per
nqualisurespondendum est „affirmativa“ vel „negative“. „Ouanla“ quaerit de quan
titate propositionis unde ad interrogationem factam per „quanla“ rcspondendum est
„universalis“ vel nparticularisu vel „indefinite“ vel „singularis“. Hierauf obiger
Vers, s. Anm. 108.
154) l, 2, 3 (f. 20 A): ltem propositionunz categoricarum aliae participant
utroque terminyol aliae vero altero termino, aliae vero nulla terrnino . . . . ..
(f. 21 A) ltem propositionum participantium utroque termino secundum eundem ordinem
aliae sunt contrariae aliae subcontrariae aliae contradictoriae aliae subalternum Auch
die übliche Figur (vgl. Abschn. XV, Anm. 13) fehlt nicht (f. 23 A).
155) Ebend. (f. 23 A): Propositionum triplex est materi-aj scilicet naturalis
XVII. Petrus Hispanus. 43
sich die Lehre von der dreifachen Umkehrung der Urtheile (conversio
simplex, per accidens, per contrapositionem; vgl. ebend. Anm. 15) an,
welche zuletzt in folgende Memorial-Verse zusammengefasst wird:
Feci simpliciter convertitur, Eva per accid,
Asto per contra, sic fit conversio tota.
Asserit A, negat. E, sunt universaliter ambae;
- Asserit I, negat 0, sunt particulariler ambae 15).
Dass die nun folgenden zwei Capitel bei Psellus (und somit auch bei
Petrus Hispanus) in die umgekehrte Reihenfolge geriethen, wurde schon
oben (ebd. Anm. 16) bemerkt"). Indem somit vorerst das hypothetische
Urtheil an die Reihe kommt, werden die drei Arten desselben (condi
tionalis, copulativa, disiunctiva, s. ebd. A. 17) und die formalen Regeln
über deren Wahrheit und Falschheit vorgeführt"). Die hierauf nach
hinkende Lehre von der Aequipollenz des kategorischen Urtheiles enthält
die vier schulmässigen Regeln (s. ebd. Anm. 18) und schliesst wie bei
contingens et remota. Naturalis est, in qua praedicatum est de esse subiecli vel
proprium eius, ut homo est animal, homo est risibilis. Contingens est, in qua prae
dicatum potest adesse vel abesse subiecto praeter eius corruptionem, ut homo est
albus, homo non est albus. Remota est, in qua praedicatum nullo modo potest con
venire cum subiecto (R ST fügen hinzu respectu huius verbi „sum“), ut homo est
asinus, leo est vacca. Lex et natura contrariarum talis est u. s. w.
156) I, 2, 4 (f. 27 B): Item propositionum participantium utroque termino or
dine e converso triplex est conversio..... (f. 28 B) Conversio simplex est, quando
u. s. f. .... et hoc modo convertitur universalis negativa in se et particularis affir
mativa in se...... (f. 29 B) Conversio per accidens est, quando u. s. f. .... et hoc
modo convertitur universalis affirmativa in particularem affirmativam et universalis
negativa in particularem negativam..... (f. 30 B) Conversio per contrapositionem
est, quando u. s. f.....et hoc modo convertitur universalis affirmativa in se et par
ticularis negativa in se. Hiernach erklären sich auch die Memorialworte in obigen
Versen, denn da die conversio per accidens sogar auch auf das allgemein vernei
nende Urtheil und ebenso die conversio per contrapositionem auch auf das allgemein
bejahende ausgedehnt ist (vgl. Abschn. XII, Anm. 129 f), so sind in den drei
Worten „feci“, „Eva“, „Asto“ stets die beiden Vocale in ihrer mnemonischen
Bedeutung zu nehmen. Einen anderen Wers, welcher sicher späteren Ursprunges,
aber in den Drucken A–W, Y–C den obigen beigefügt ist, s. unten bei den
übrigen Interpolationen (Abschn. XX).
157) Auch unter sämmtlichen Commentatoren des Petrus Hisp. hat nur der
einzige Johannes Major das Richtige bemerkt, und somit ist nur in dem Drucke K
die Aequipollenz vor dem hypothetischen Urtheile eingereiht. Dass Raimundus
Lullus trotz seinem Anschlusse an das byzantinische Material die richtige Reihen
folge herstellte, s. folg. Abschn, Anm. 46.
158) I, 3, 1 (f. 32 A): Propositio hypothetica est, quae habet duas proposi
tiones categoricas coniunctas tanquam principales parles sui. ...... Propositionum
hypotheticarum tres sunt species ... ... Conditionalis est, in qua coniunguntur duae
propositiones categoricae mediante hac coniunctione „si“....... Copulativa est illa,
in qua coniunguntur duae propositiones categoricae mediante coniunctione „et“......
Disiunctiva est illa, in qua coniunguntur duae propositiones categoricae per hanc
coniumclionem „vel“. ....... Ad veritatem conditionalis requiritur, quod antecedens
non potest esse verum sine consequente ......; ad falsitatem conditionalis sufficit,
quod antecedens potest esse verum sine consequente. ....... Ad veritatem copulativae
requirilur, ulramque partem esse veram ...... ; ad falsitatem eius sufficit, alteram
parten esse falsam. ...... Ad veritatem disiunctivae requiritur, unam partem esse
veram ......; ad falsitatem eius requiritur, ulramque partem esse falsam. In den
Drucken M–T, Y–XL sind die letzteren drei Regeln sofort je an die einzelnen
drei Definitionen geknüpft; in in n. V. ist das disjunctive Urtheil ausgefallen. Eine
spätere Erweiterung s. unten. Anm. 583.
44 XVII. Petrus Hispanus.
Wilhelm Shyreswood (obige Anm. 40) und bei Lambert v. Auxerre (ob.
Anm. 1 12) mit Memorial-Versen, von welchen der fünfte hier sich gleich
bleibt, die ersten vier hingegen lauten:
Non omnis, Quidam non. 0mnis non quasi Nullus.
Non nullus, Quidam; sed Nullus non valet 0mnis.
Non aliquis, Nullus. Non quidam non valet 0mnis.
Non alter, Neuter. Neuter non praestat Uterque 159).
Die Lehre von der Modalität der Urtheile (– modus –, vgl. Abschn.
XV, Anm. 19) hebt unter den Adverbien, welche gleichsam als Adjectiva
des Verbums gelten sollen, zunächst folgende sechs als logisch wichtig
hervor: ~ necessario, contingenter, possibiliter, impossibiliter, vero,
falso ""), scheidet aber (vgl. ebd. Anm. 20) nach einer grammatischen
Bemerkung und nach Feststellung des Grundsatzes, dass im modalen Ur
theile (propositio modalis) das Verbum das Subject und der Modus das
Prädicat sei, sofort wieder die beiden Adverbien vero und falso als
gleichgültig aus 1º1). Die vier übrigbleibenden Formen werden nun (ebd.
Anm. 21) je nach Vorhandensein oder Stellung der Negation, wobei sich
sechzehn Urtheile ergeben "°), bezüglich der Verhältnisse des Conträren,
Contradictorischen, Subconträren, Subalternen (ebd. Anm. 22) näher be
sprochen 19°), und diess Letztere wird in einer Figur (ebd. Anm. 23
159) I, 3, 2 (f. 36 A): Sequitur de aequipollentiis, de quibus tales dantur
regulae. Prima regula est, quod si alicui signo universali vel particulari praeponatur
negatio, aequipollet suo contradictorio. . . . . . Secunda regula talis est, quod si alicui
signo universali postponatur negatio, aequipollet suo contrario . . . . . . Tertia regula
est, quod si alicui signo universali vel particulari praeponatur et postponatur negalio,
aequipollet suo subalterno. . . . . . . . Er istis tribus regulis sequitur quarta regula,
quae talis est: quando duo signa universalia negativa ponantur in eadem locutione
ita, quod unum in subiecto et aliud in praedicato ponatur, tunc primum aequipollet
suo contrario per secundam regulam et secundum suo contradictorio per primam re
gulam. Hierauf folgen obige Verse, deren erste vier nur in U V W fehlen; jener
fünfte (oben Anm. 40) ist in X, D–D, u–R den übrigen vieren vorangestellt.
160) I, 4, 1 (f. 38 A): Modus est adiacens rei determinatio et habet fieri per
adiectivum. Sed dupleæ est adiectivum; est enim adiectivum quoddam nominis, ut
albus, niger; et quoddam est adiectivum verbi, ut adverbium, quia secundum Priscia
num (s. Abschn. XV, Anm. 19) adverbium est verbi adiectivum. Et ideo dupleæ est
modus... . . . Item adverbiorum quaedam determinant verbum ratione compositionis, ut
haec ser: necessario, contingenter, possibiliter, impossibiliter, vero et falso; alia
determinant verbum ratione rei verbi. . . . . . . Sed omissis omnibus aliis solum de his,
quae compositionem determinant, est dicendum.
161) Ebd. (f. 39 A): Et sciendum, quod isti ser modi quandoque sumuntur nomina
liter, ut possibile, impossibile ..... et quandoque sumuntur adverbialiter, ut possibiliter,
impossibiliter. . . . . I, 4, 2 (f. 40 A): Propositio modalis est, quae modificatur aliquo
istorum se v modorum . . . . . . Et sciendum, quod in propositionibus modalibus verbum debet
subiici, modus autem praedicari. Omnes aliae propositiones dicuntur de inesse. . . . . Illae
autem propositiones, quae modificantur his duobus modis, vero et falso, relinquuntur,
quia eodem modo sumitur oppositio et aequipollentia in eis sicut in illis de inesse.
162) I, 4, 3 (fol. 41 B): Et sciendum, quod unusquisque istorum quatuor mo
dorum facit quatuor propositiones modales . . . . et sic sunt sedecim propositiones. . . . .
Si sumatur sine negatione, facit primam . . . . . Si sumatur cum negatione posita ad
verbum, facit secundam ..... Si sumatur cum negatione posita ad modum, facit ter
tiam . . . . . Si sumatur cum duplici negatione, una posita ad modum et alia posita ad
verbum, facit quartam.
163) Ebd. (f. 42 B): Harum autem propositionum aequipollentiae sive conse
quentiae quatuor regulis cognoscuntur:
XVII. Petrus Hispanus. 45
u. 25) veranschaulicht, welche zu den Kunstworten Purpurea, Iliace,
Amabimus, Edenluli führt"). Sodann noch folgt (mit Hinweglassung
Prima regula est talis: Cuicunque dicto affirmato attribuitur possibile, eidem
attribuilur conlingens et ab eodem removelur impossibile, et ab eius contradictorio
opposito removetur necesse.
Secunda regula: Cuieunque diclo negato allribuilur possibile, eidem allribuitur
e.onlingens, el ab eodem removelur impossibile, et ab eius contradictorio opposito
rem0 Weltur Mece 88e.
Tertia regula: A quoeunque dicto affirmato removetur possibile, ab eodem re
movetur contingens; eidem attribuitur impossibile et eius contradictorio opposito
attribuitur necesse.
Quarta regula: A quocunque diclo negato removetur possibile, ab eodem remo
vetur contingens; eidem attribuilur impossibile et eius contradictorio opposito al
tribuitur necesse.
Die Drucke E, F, L–O, K setzen die aus der Figur (s. folg. Anm.) zu entneh
menden vier Worte Amabimus, Edenluli, Iliace, Purpurea je vor die vier Regeln.
164) Ebend. (f. 42 B):
„S2
- -
er) er S
so S s F 2
- Q- r- Q- QS)
*e- S>> Q • e- SID S. So
-> S 9 E- S S. C
"se --- --- -- FS .S S 3
2 "S S 5 2 - - S 5
2 S. - SR S. 2 S. Q
S. S 3 S. S, S. 3 S. Q
2 : S. - S 3: 3 S :
Gy Co C- - S. 2
S Q0 S Q- S S> S <s
- es S - SP S S F so S
-- S IS F II Subalternae S T I § S
Q9 S - Q S S S S
S- es - S> S. Q0 F S S 3»
§ 5 F * T- - - - -
S S $ S S S S $
F I TS S. S S S S
S S S S S S S
IL IS IS IT S F F F
s IS F 3 - S IS F 5
§ § § § S $ $ F
To Go To Co To To La C-5
I –li – a – ce E-den-lu –li
„S Q9
Q- eP § S
„S '-, S S
S *2, S. F
- C- ---
--- --- S
S --- O
O S 2. Q
S-O §“ 2 +S
RS Co
S S.
* ed
Q0
IS F S S S.
.S S. ----> Q--
S S "E- * - E
S. S 3 3 S.
w- SO Q er) QS)
S
3 - F Q S I S
2 . S 22 S S. S II
s s» e- S S :
S s. 2 S. 3 S - S
G- S S 3 S. Q- O S Z S
Z Q) S Q S S S. -->
- - Qo - *- S -. - S S
e- F F F S Subalternate - Z F S F
S S S S so S- so so IO IS
Q - SR TS - - - - - S
- Q S II Je
S. s S 5 S $ $ S
S IS S S Z S. S. S
S S S S S S
F I F IL IE SE JE JE
S S I s S IS F I
S 5 S II FS S TS S
QS) O O O O Q > O
To To CN To To To Go Co
p r6? Q A-ma-bi-mu$ l rp
46 XVII. Petrus Hispanus.
des contingens, vgl. ebd. Anm. 24) die Aequipollenz der modalen Ur
theile"), worauf die Modalität recapitulierend mit jenen nemlichen Versen
wie bei Wilhelm Shyreswood (obige Anm. 44) und bei Lambert (ob.
Anm. 113) geschlossen wird").
Aus dem Inhalte der Islagoge, welcher ja auch bei Psellus (Abschn.
XV, Anm. 26 ff.) nur der gewöhnlich traditionelle ist, mag hervorgehoben
werden, dass zwischen praedicabile (– so heissen nemlich die quinque
voces –) und universale nur insoferne unterschieden wird, als ersteres
im Sprachausdrucke und letzteres in der Objectivität liege"). Bei Be
sprechung der einzelnen fünf Worte ist die Figur der arbor Porphyriana
zwischen species und differentia eingereiht").
Als Einleitung zu den Kategorien dienen jene zusammenhangs
losen Erörterungen (vgl. ebend. Anm. 29 ff) über die sog. Anteprä
dicamente, d. h. zuerst über die Begriffe univocum, aequivocum, de
nominativum"), hierauf über die als höchst wichtig geltenden neun
(beziehungsweise acht) Arten des inesse, welche darum in die Verse
Insunt: pars, totum, species, genus, et calor igni,
Rex in regno, res in fine, locoque locatum
Uebrigens ist diese Figur nicht stets an dieser Stelle eingereiht. In H–K, R – T
steht sie nach dem Inhalte der folg. Anm. 165, in U–X ganz am Schlusse (nach
Anm. 166), in A ist ihr noch jene Figur, welche wir bei Wilhelm Shyreswood
(ob. Anm. 45) trafen, vorausgeschickt, in M–T ist sie bloss in den Commentar
verflochten, endlich in D u. G fehlt sie gänzlich.
165) Ebend.: Omnes autem illae propositiones, quae sunt in prima linea, aequi
pollent et convertuntur inter se per primam regulam; quae in secunda, per secundam;
quae in tertia, per tertiam; quae in quarta, per quartam. (f. 43 B) Item aequipol
lenliae proposilionum modalium possunt poni per has regulas. Omnes propositiones
de possibili et impossibili aequipollent verbo similiter se habente et modo dissimi
liter; ..... omnes propositiones de possibili et de necesse aequipollent verbo el modo
dissimililer se haben tibus; ...... omnes propositiones de impossibili et necesse aequi
pollent verbo dissimiliter se habente et modo similiter...... Et sciendum, quod prae
dicla regula non facit mentionem de contingenli, eo quod conlingens converlitur cum
possibili. -
166) 1,4,4 (f.45 A): Propositionum modalium aliae sunt contrariae aliae sub
contrariae aliae contradictoriae aliae subalternae. Hierauf folgen die Memorialverse,
welche nach Obigem (Anm. 44) in Anbetracht der vorstehenden Figur keine nähere
Erklärung bedürfen. Manigfache Erweiterungen der Lehre von den modalen Ur
theilen s. unten. Anm. 585 ff.
167) II, 1 (f. 46 B): Praedicabile quandoque sumilur proprie et sic dicilur prae
dicabile, quod de pluribus praedicatur; quandoque sumitur communiter et sic dicitur
praedicabile, quod de uno solo praedicalur sive de pluribus. Unde praedicabile
proprie sumptum idem est quod universale; sed differunt in hoc, quod praedicabile
diffinitur per dici de, universale vero per esse in. Est enim praedicabile, quod
aplum natum es dici de pluribus; universale autem, quod aptum nalum es esse in
multis. Es versteht sich von selbst, dass diese plumpe Verquickung des Aristote
lismus und des Platonismus beim Universalien-Streite eine Rolle spielte.
168) In der Mehrzahl der Ausgaben, nemlich in A–X, G, F, L–T, X, ist
die Figur durch den Vers eingeleitet:
Ista tibi plana facit arbor Porphyriana.
169) III, 1, 1 (f. 68 B): Ad cognoscendum praedicamenta quaedam sunt ne
cessaria praemitlenda, sine quorum cognitione nequaquam potest haberi cognitio prae
dicamentorum. Et ideo distinguimus cum Aristotele triplicem modum praedicandi.
Eorum quae praedicantur, quaedam sunt univoca, quaedam aequivoca, quaedam de
nominativa u. s. w.
XVII. Petrus Hispanus. 47
gebracht wurden"), sodann die Erklärung des de subiecto (mit
einseitiger Betonung der blossen Quantität) und in subiecto 17), und
zuletzt die sog. regula de quocumque"). Von den Kategorien selbst
(vgl. ebend. Anm. 33 ff.) werden nur Substanz, Quantität, Relation,
Qualität ausführlich, Thun und Leiden aber sehr kurz erörtert, die
vier übrigen fehlen ursprünglich ''). Den Schluss bilden die soge
nannten Postprädicamente (vgl. ebd. Anm. 36 ff) d. h. die Lehre von
den vier Arten der Gegensätze '“), dann die verschiedenen Bedeu
tungen des Wortes prius"), des Wortes simul"), die sechs Arten
-
170) III, 1, 2 (f. 73 A): Eorum quae dicuntur, quaedam dicuntur cum com
plexione ..... quaedam sine complexione. Sed priusquam alterum membrum huius
divisionis subdividalur, distinguendi sunt octo (dass es aber doch eigentlich neun sind,
zeigt sich sogleich; übrigens ist octo in M–T, X–C, H–V weggelassen) modi
„essendi in“, qui necessari sunt ad sequentem divisionem cognoscendam et ad ea quae
postea dicuntur. Nun folgen die neun Arten: primus..... ut pars integralis in toto;
secundus ... ... ut totum integrale in suis partibus; tertius .... ut species in genere;
quartus .... ut genus in specie (diese letzteren beiden hatten bei Psellus gefehlt, s.
Abschn. XV, Anm. 30); quintus ..... ut forma in materia, wobei es aber heisst:
el isle quidem modus subdividitur, quia quaedam est forma substantialis, ..... quae
dam est forma accidentalis, ... ... et prima harum dicitur proprie inesse sicut forma
in maleria, ... .. allera dicitur esse in alio sicut accidens in subiecto (somit ist die
sechste Art, nemlich accidens in subiecto, hier nur als Unterart der fünften be
trachtet); sextus.... in sua causa efficiente (ist in M–T ausgefallen); septimus....
in su0 fine, octavus .... in suo continente. In dem hierauf folgenden Verse sind
allerdings, wie man sieht, nur die acht Hauptarten untergebracht. (Uebrigens fehlt
in W diese ganze Erörterung des inesse).
171) Ebend. (f. 75 A): Eorum quae sunt, quaedam dicuntur de subiecto, in
subiecto vero nullo sunt ... ... Dici de subieclo, proul hic sumitur, est superius dici
de inferiore, ... ... et esse in subiecto sumitur hic, secundum quod accidens est in
subiecto . . . . . . Alia vero neque de subiecto dicuntur neque in subiecto sunt... Alia
dicunlur de Subiecto et in subiecto sunt ..... Alia vero in subieclo sunt et de sub
iecto nullo dicuntur. Die versinnlichende Figur (vgl. Abschn. XV, Anm. 31) hiezu
nahmen erst die Späteren in ihre Commentare zum Petrus Hispanus auf.
172) III, 1, 3 (f. 77 A): Quando alterum de altero praedicatur ut de sub
iecto, quaecunque de eo, quod praedicatur, dicuntur, omnia de subiecto dicum
lur...... Diversorum generum et non subalternatim positorum diversae sunt species
et differentiae. Psellus hatte drei Regeln gegeben (s. ebd. Anm. 32); die dritte
fehlt hier.
173) III, 2, 1–10 (f. 78 A–109A). Betreffs der Ergänzung der letzten sechs
oder vier Kategorien s. oben. Anm. 116 u. unten. Anm. 308.
174) III, 3, 1 (f. 109 A): Dicitur autem alterum alteri opponi quadrupliciter.
Oppositorum enim quaedam sunt relativa, ... .. quaedam sunt privaliva, ... ... alia
sunt contraria, ... .. alia sunt contradictoria. Betreffs aber der näheren Erörterung
fällt der relative Gegensatz weg, indem auf die Kategorie der Relation verwiesen
wird (Quae autem sint relative opposita, diclum est prius in capitulo de relatione).
Der contradictorische Gegensatz ist in Z–C etwas ausführlicher besprochen, hin
gegen in X Y, D–K, K. ganz ausgefallen.
175) III, 3, 2 (f. 112 A): Prius dicitur quadrupliciter: .... secundum tempus
- - - - - - a quo non convertitur subsistendi consequentia, ut unum est prius duobus.....
secundum ordinem ..... quod melius est ..... Praeter hos qualuor modos iam diclos
est unus aller modus prioritalis; eorum enim, quae converlunlur secundum essendi
consequemliam, ... illud, quod est causa allerius, est prius natura.
176) III, 3, 3 (f. 113 B): Simul dicitur tribus modis: .... quorum generalio est
eodem tempore ...... quae conwertuntur et neulrum est causa allerius, sicut quaelibet
relativa ...... quae aequalitur condividunt gemus,
48 XVII. Petrus Hispanus.
des motus"), und endlich nachhinkend die Bedeutungen des Wortes
habere 17).
Die hierauf folgende Syllogistik enthält einleitungsweise zunächst
(vgl. ebd. Anm. 42ff) die Definitionen der propositio, des terminus, des
dictum de omni und dictum de nullo"), sowie jene des syllogismus,
wobei wir den auch im weiteren Verlaufe durchgeführten Gebrauch des
Wortespraemissar bemerken mögen, und hierauf die Erörterung der drei
Termini"), sodann in die Definitionen der figura und des modus ver
flochten die Angabe der drei Figuren nebst den zu ihrer Charakterisierung
dienenden Versen
Prima prius subicit medium, post praedicat ipsum,
Altera bis dicit, tertia bis subicit ipsum 18),
und ausserdem die bekannten auf sämmtliche Schlussweisen sich er
streckenden Regeln (s. Abschn. XV, Anm. 44), welche hier ebenfalls in
kürzerer metrischer Form am Schlusse wiederholt werden, nemlich in
den Versen
Partibus ex puris sequitur nil sive negalis,
Si qua praeit partis, sequitur conclusio parlis;
Si qua negata praeit, conclusio sitque negata,
Lex generalis erit: medium concludere nescit 1%).
Sodann folgt noch die Angabe, was directe und was indirecte schliessen
heisse"), und zudem jene Regeln, welche für die drei einzelnen Figuren
die Bedingung der Schlussfähigkeit enthalten'“). Hierauf aber werden
die sämmtlichen neunzehn Schlussmodi nebst Beispielen vorgeführt (wobei
demnach, –s. ebend. Anm. 45 –, die fünf theophrastischen Modi zur
177) III, 3, 4 (f. 114 B): Motus sex sunt species, scilicet generatio, corruptio,
augmentatio, diminutio, el. secundum locum mulatio u. s. w.
178) III, 3, 5 (f. 115 B): Habere dicitur multis modis: .... habere aliquam
qualitatem ... ... habere quantitatem el magnitudinem ..... habere quae circa corpus
sunt adiacentia, ul veslimentum ... .. habere membrum ...... habere sicut continens
contentum ... ...habere possessionem.... habere urorem ..... forte el alii modi appa
rebunt in eo quod haberi, sed qui consueverunl dici, paene omnes enumerati sunt.
179) IV, 1 (f. 117 A).
180) IV, 2 (f. 119 A). Dass aber „praemissa“ auch schon bei Wilhelm Shy
reswood und Lambert v. Auxerre vorkömmt und auf Uebersetzungen arabischer
Producte zurückweist, s. oben. Anm. 52 u. 120.
181) IV, 3 (f. 121 A). Die Drucke U–W, L–O, K. machen den zweiten
Vers durch Weglassung des ipsum zu einem Pentameter. Aber M–T fügen als
dritten noch jenen hinzu, welchen wir schon bei Wilhelm Shyreswood trafen
(Anm. 51); ja X, D, G–K, R, S, U–W geben ausschliesslich nur diesen letz
teren mit Weglassung der beiden anderen. -
182) Ebend. (f. 122 A). Uebrigens fehlen diese Verse in den so eben er
wähnten Ausgaben X, D, G–K, R, S, U–W.
183) IV, 4 (f. 123 B): Directe quidem concludere est maiorem extremitatem
praedicare de minore in conclusione; indirecte concludere est minorem extremitatem
praedicare de maiore in conclusione.
184) Ebd.: Nola duas regulas, quarum prima tantum convenit primae figurale
quoad quatuor primos modos et tertiae (in M–T, X–D, G–K, W steht falsch
secundae) quoad omnes; secunda eliam connenit tantum primae figurae quoad quatuor
primos modos et secundae (ebendaselbst steht ebenso tertiae) figurae quoad ommes.
Prima regula est: minore existente negativa nihil sequitur. Secunda regula est: maiore
eristenle particulari nihil sequitur.
XVII. Petrus Hispanus. 49
ersten Figur gehören, die dritte Figur aber nur sechs Schlussweisen ent
hält); jene Kunstworte Barbara, Celarent u. s. f., welche uns schon bei
Wilhelm Shyreswood und Lambert von Auxerre (Anm. 52 u. 120) be
gegneten, sind schon vorläufig in den Text je vor den betreffenden ein
zelnen Modi eingereiht!*°). Sogleich aber dann folgen nach den üblichen
Bemerkungen (Abschn. XV, Anm. 53) über die syllogistische Tragweite
der drei Figuren 18") eben jene nemlichen Verse (ob. Anm. 52) nebst
ausführlicher Erklärung ihrer ganzen Nomenclatur 187), welch letzterer noch
mnemonisch nachgeholfen wird durch die Verse
Simpliciter verti vult S, P vero per acci,
M vult transponi, C per impossibile duci;
Servat maiorem variatque secunda minorem,
Tertia maiorem variat servatque minorem 188).
Endlich reihen sich noch Bemerkungen über die nicht schlussfähigen Com
binationen von Urtheilen und beziehungsweise über inventio terminorum |
an "*"). Was aber bei Psellus über die modalen sowie über die hypo- '
185) IV, 4–6. Die einzelnen Schlussweisen selbst s. im byzantinischen Ori
ginale Abschn. XV, Anm. 47 ff. Die Drucke A–w, T fügen am Schlusse der
ersten Figur die zwei ersten der unten (Anm. 188) folgenden Verse ein, und R S
die zwei letzten derselben am Schlusse der zweiten Figur.
186) IV, 7 (f. 136 A): Prima figura concludit omnia genera propositionum, sci
licet universalem, particularem, affirmativam et negativam. Secunda figura concludit
particularem negativam et universalem negativam. Tertia concludit particularem affir
mativam et negativam.
187) Ebend.: In his quatuor versibus praedictis sunt novem decem dictiones
novem decem modis deservientes ita, quod per primam dictionem intelligitur primus
modus primae figurae u. s. w. Unde primi duo versus deserviunt omnibus modis
primae figurae, tertius vero versus praeter ultimam eius dictionem deservit modis
secundae figurae, . . . . . ultima vero dictio terlii versus cum aliis dictionibus quarti
versus deservit modis tertiae figurae. Sciendum, quod per has vocales, scilicet A E
I 0, intelliguntur quatuor genera propositionum, u. s. w. . . . . El in qualibet dictione
sunt tres syllabae, et aliud residuum est superfluum, nisi M, ut postea patebit. Et
per primam illarum syllabarum intelligitur maior propositio, u. s. w. ..... El scien
dum, quod quatuor dictiones primi versus incipiunt ab his consonantibus B C D F, et
omnes aliae dictiones sequentes, et per hoc intelligendum est, quod omnes, quae in
cipiunt per dictionem inchoalam a B, debent reduci ad primum modum primae figurae,
et omnes, quae incipiunt per dictionem inchoatam a C, ad secundum, et per D ad
tertium, et per F ad quartum. Item ubicunque ponitur S, in illa dictione significat,
quod proposilio intellecta per vocalem immediate praecedenlem debet converti simpli
citer; et propositio intellecta per vocalem immediate praecedentem istam litteram P
debet converti per accidens: et ubicunque ponitur M, debet fieri transpositio in prae
missis; . . . . . et ubicunque ponitur C, significatur, quod modus intellectus per istam
dictionem, in qua ponitur, debet reduci per impossibile. Diese ganze Erörterung ist
in B– D, wo sie schon am Anfange der ersten Figur steht, sehr abgekürzt; in E
aber fehlt dieses ganze Capitel.
188) In R S fehlen hier die letzten zwei Verse (s. Anm. 185); hingegen
Y–G fügen noch die zwei letzten der oben, Anm. 156, angeführten Verse hinzu.
189) IV, 8 (f. 136 B) : Sed quia Aristoteles in Prioribus (An. pr. I, 28, s. Abschn.
IV, Anm. 591) ostendit, coniugationes, in quibus non sequitur conclusio ea prae
missis, esse inutiles, per inventionem terminorum, in quibus non tenet huiusmodi
coniugatio, ideo utilis est inventio talium terminorum. Ubicunque fiat inutilis con
iugatio . . . . , accipiendi sunt duo termini, scilicet duae species, cum suo genere. . . .,
vel duo termini, quorum alter de altero praedicatur sive convertibiliter sive non cum
ea traneo utriusque, . . . . . . vel accipiendi sunt duo termini, quorum alter de altero
PRANTL, Gesch. III. 4
50 XVII. Petrus Hispanus.
thetischen Slomen gesagt war (s. Abschn. XV, Anm. 54f), ist hier
hinweggelassen ").
Die nun folgende Topik beginnt unter Weglassung der Einleitung
über inventio propositionum"), sogleich mit den verschiedenen Bedeu
tungen des Wortes ratio"), um hierauf argumentum, argumentatio,
inductio, enthymema, exemplum zu erklären") und von da auf den
locus dialecticus und dessen Eintheilung überzugehen"). Die einzelnen
Topen sind, wie sich von selbst versteht, in der oben (Abschn. XV, Anm.
60 ff) angeführten Reihenfolge behandelt").
Es schliesst sich hierauf die Sophistik an, welche sicher gleich
falls aus dem für uns verlorenen byzantinischen Originale übertragen
ist"), mag in letzterem der Inhalt der Soph. Elenchi an dieser oder
an einer anderen Stelle gestanden haben (s. Abschn. XV, Anm. 65 u. bes.
Anm. 91). Auch muss dieser Abschnitt, wie Anderes bei Psellus, als
eine schulmässig commentierende Paraphrase des aristotelischen Buches be
zeichnet werden, von welchem jedoch nur die erste Hälfte benützt worden
zu sein scheint; wenigstens enthält das Ganze auch hier ebenso, wie bei
Wilhelm Shyreswood (Anm. 65) und Lambert von Auxerre (Anm. 124),
nur die ersten fünfzehn Capitel der aristotelischen Soph. Elenchi").
Nun aber folgt jene ausgedehnte und einflussreiche Erörterung De
terminorum proprietatibus, durch welche (hauptsächlich vermöge
der Auctorität des Petrus Hispanus) den nächsten Jahrhunderten eine er
praedicalur sive convertibililer sire non cum superiore ad utrumque ...... Per hanc
enim regulam, cuicunque generi applicelur, sive substantiae sive quanlilali sive alicui
aliorum, inveniuntur termini, per quos inutilis coniugalio demonstrabilur non tenere.
Uebrigens ist in ZE auch dieses ganze Capitel (vgl. vorige Anm. 187) weggelassen.
190) Hingegen eine anderweitige Interpolation, nemlich bezüglich der poteslas
syllogismorum, s. Abschn. XX.
191) Vgl. Abschn. XV, Anm. 57.
192) V, 1 (f. 138 B): Ratio dicitur multis modis. Primo modo idem est quod
definitio vel descriptio..... Secundo modo est quaedam virlus animae. Tertio modo
idem est quod oratio oslemdens aliquid ..... Alio modo idem est quod forma ma
teriae .... Alio modo idem est quod essentia communis praedicabilis de pluribus.....
Alio modo idem est quod medium inferens conclusionem. (Vgl. ebend. Anm. 58)
193) V, 2 (f. 139 B). Aber namentlich die Lehre vom enthymema ist aus Ari
stoteles beträchtlich ergänzt.
194) V, 3 (f. 144A).
195) W, 4–7.
196) Ein schlagender Beweis hiefür ist z. B., dass Alexander Aphrodisiensis
citiert wird (VI, 2, f. 179 A: Sciendum autem, ut vult Alexander in commento super
librum elenchorum u. s. w).
197) Mehr nur um der Terminologie willen mögen die Haupt-Momente des
Inhaltes hiemit genannt werden. Zuerst (VI, 1) die vier Arten der disputatio, nem
lich doctrinalis, dialectica, tentativa, sophistica, und die fünf Ziele (metae) der
Sophistik: redargutio, falsum, inopinabile, soloecismus, nugatio. Dann (VI, 2) die
Eintheilung der falacia, und somit hierauf fallaciae in dictione, nemlich (VI, 3,1)
aequivocatio; (VI, 3, 2) amphibologia; (VI, 3, 3) fallacia compositionis; (VI, 3, 4)
divisionis; (VI, 3, 5) accenlus; (VI, 3, 6) figurae dictionis; sodann exlra dictionem,
nemlich (VI, 4, 1) accidentis; (VI, 4, 2) secundum quid ad simpliciter; (VI, 4, 3)
ignorantia elenchi; (VI, 4, 4) petitio principii; (VI, 4, 5) consequentis mit seinen
Unterarten ab insufficiente inductione und a communiler accidenlibus; (VI, 4, 6) se
cundum non causam ut causam; (VI, 4, 7) plurium interrogationum; zuletzt (VI, 5)
die Reduction der Trugschlüsse auf ignoranlia elenchi.
XVII. Petrus Hispanus. 51
kleckliche Masse byzantinischen Unsinnes zugeführt wurde 1°°). Es han- )
delt sich vorerst um den Begriff der significatio ""), deren Gliederung
auf den Unterschied zwischen substantivatio und adiectivatio *""), und
hiemit auf suppositio („Annahme eines substantivischen Begriffes statt
eines anderen“) ūnd auf copulatio führt?"'). -
Die suppositio nun wird eingetheilt in communis und discreta,
deren erstere in naturalis und accidentalis zerfällt *"*); die verwickelte
Eintheilung der accidentalis in simpler und personalis 29°) setzt sich in
der Unterabtheilung der letzteren, nemlich der personalis, in determinata
und confusa fort*"*). Die abermalige Unterscheidung der confusa, je
198) Ich kann, wie schon gesagt, bei jener ersten Hälfte, welche uns auch
bei Psellus erhalten ist, nicht die ganze bereits oben (Abschn. XV, Anm. 66–80)
gegebene Entwicklung hier wiederholen, sondern beschränke mich auf eine kurze
Inhaltsangabe und theile auch in den Anmerkungen nur hervorragende Stellen des
lateinischen Textes mit (denn zum Beweise, dass Petrus Hispanus nur wörtlich
übersetzte, wird diess genügen; der speciellere Inhalt der Doctrin selbst aber ist
aus dem in Abschn. XV Gesagten hinreichend ersichtlich). Anders muss ich aller
dings in der zweiten Hälfte verfahren.
199) VII, 1, 1, 1 (f. 207 A): Eorum quae dicuntur, quaedam dicuntur cum com
pleacione, . . . . quaedam sine complerione ..... Terminus, ut hic sumitur, est voar
significans universale vel particulare, ut homo vel Socrates et sic de aliis (dieser
ganze Satz fehlt bei Psellus). Terminorum autem incompleæorum unusquisque aut
substantiam significat u. s. w. Significatio, ut ibi sumitur, est rei per vocem secun
dum placitum repraesentatio (vgl. Abschn. XV, Anm. 66).
200) Ebend. (f. 208 A): El significare aliquid adiective vel substantive sunt
modi vocum, quia adiectivatio et substantivalio sunt compotes modi et differentiae
rerum, quae significantur, el non significationis (so richtig nur G F, die übrigen
Drucke haben bald significationes, bald significant, bald sogar significantur). Nomina
vero substantiva dicuntur supponere, sed nomina adiectiva et verba dicuntur copulare
(vgl. ebd. Anm. 67).
201) VII, 1, 1, 2 (f. 209 A): Suppositio est acceptio termini substantivi pro
aliquo ..... Significatio prior est suppositione, et differunt in hoc, quia significatio
est vocis, suppositio vero est termini iam compositi ea voce et significatione. . . . .
Item significatio est signi ad signalum, suppositio vero est supponentis ad suppo
situm, ergo supposilio non est significatio. Copulalio est acceplio termini adiectivi
pro aliquo (ebd. Anm. 68).
202) VII, 1, 1, 3 (f. 210 A): Suppositionum alia communis alia discreta.
- - - - - Item suppositionum communium alia naturalis alia accidentalis. Suppositio
naturalis est acceptio termini communis pro omnibus his, pro quibus aptus natus est
participari, ut iste terminus „homo“ per se sumptus (zu diesem per se bildet sonach
die unten folgende suppositio relativorum den entsprechenden Gegensatz; s. unten
Anm. 212 ff.)... . . Accidentalis suppositio est acceptio termini communis pro omnibus,
pro quibus erigit suum adiunctum (vgl. Abschn. XV, Anm. 69).
203) Ebend. (f. 211 A): Accidentalium suppositionum alia simplea alia per
sonalis. Supposilio accidentalis simpleæ est acceptio termini communis pro re uni
versali significata per ipsum terminum . . . ... Item suppositionum simplicium alia est
termini communis in subiecto posili, ..... alia positi in praedicato propositionis uni
versalis affirmativae, ut „omnis homo est animal“. . . . . alia posili post dictionem
eacceptivam; . . . . . in omnibus istis (d. h. bei dieser dritten Art) et similibus fit pro
cessus a supposilione simplici ad suppositionem personalem. Quod autem terminus
in praedicato positus simplicem habet suppositionem, patet, quia u. s. w. (vgl. ebend.
Anm. 70).
204) Ebend. (f. 211 B): Personalis suppositio est acceptio termini communis pro
suis inferioribus . . . . . Item personalium suppositionum alia est determinata alia con
fusa. Determinata suppositio est acceptio termini communis indefinite sumpti vel cum
signo particulari (vgl. ebd. Anm. 71).
Č v v |
|
|
4*
52 - XVII. Petrus Hispanus.
nachdem sie das Subject oder einen der beiden anderen Bestandtheile
des Urtheiles (Copula oder Prädicat) betrifft 29°), führt vorläufig zu der
Angabe, dass im ersteren Falle entweder mobiliter oder distributive, im
letzteren Falle aber immobiliter supponirt werde, welch letzteres jedoch
seine Bedenken habe *""), deren Lösung hinwiederum dahin lautet, dass
ein allgemeiner Prädicatsbegriff überhaupt keiner confusa suppositio un
terliege *"), - eine Lösung, welche nun noch darauf gestützt wird,
dass beim Prädicatsbegriffe das totum stets als Gattungsbegriff zu ver
stehen sei, während es für die verworrene Supposition in quantitativem
Sinne genommen werden müsse*"°), wozu noch komme, dass beim Gat
tungsbegriffe stets die vom Niederen zum Höheren aufsteigende Betrach
tung obwalte *""). Die richtige Erwägung aber, dass die Supposition
überhaupt nicht gleichmässig beim Subjecte und beim Prädicate gelte,
schliesse eben den prädicativen Gattungsbegriff von der confusa suppositio
aus *""). Und indem das Gleiche auch von der Copula gelte, reducire
sich die verworrene Supposition nun in Wahrheit lediglich auf das durch
die Quantitätsbestimmung („alle“) hiezu befähigte Subject 211). Vgl. übri
gens auch unten Anm. 596 f.
205) Ebend. (f. 213 A): Confusa suppositio est acceptio termini communis pro
pluribus mediante signo universali. . . . . Item confusarum supposilionum alia est
confusa necessitate signi vel modi et alia necessitale rei u. s. w. vgl. ebend.
Anm. 72.
206) Ebend. : Unde iste terminus „homo“ (d. h. in dem Satze „omnis homo
est animal“) debet supponere confuse mobiliter et distributive (hierin liegt der An
knüpfungspunkt für die unten folgende Distribution, s. Anm. 238); sed confuse et
distributive tenelur, quando tenetur pro omni homine; mobiliter vero, quia licet fieri
descensum sub eo pro quolibet suo supposito . . . . . Sed iste terminus „animal“ dicitur
confundi immobiliter, quia non licet fieri descensum sub eo ..... sicut hic „homo est
dignissima creaturarum, ergo hic homo“. . . . . Licet videalur oppositum esse, eo quod
superius dictum est (Anm. 203), quod in hac propositione „omnis homo est animal“
iste terminus in praedicato positus simplicem habet suppositionem, et hic dicitur, quod
habet confusam (vgl. Abschn. XV, Anm. 73).
207) Ebend. (f. 213 B) : Sed ego credo (s. ebend. Anm. 74), impossibile esse,
terminum communem in praedicato positum habere suppositionem simplicem et con
fundi mobiliter vel immobiliter signo universali e vistente in subiecto affirmative
Ul. S. W.
208) Ebend. (f. 214 A): Item totum universale, quod est genus, et totum in
quantitate er opposito se habent; sed totum in quantitate est dupleæ; quoddam enim
est tolum in quantilate completum, ut ubicunque confunditur terminus communis mo
biliter. . . . . , aliud est totum in quantitate incompletum el diminutum, ut ubicunque
confunditur terminus communis immobiliter. . . . . Ergo si impossibile est, totum in
quantitate esse genus, .... erit impossibile, terminum communem in praedicato positum
confundi mobiliter vel immobiliter, ut dicebatur (vgl. ebd. Anm. 76).
209) Ebend.: Item comparatio illa, secundum quam inferiora reducuntur ad
superiora, opposita est comparationi, secundum quam superiora reducuntur ad infe
riora. Sed secundum primam sumitur commune in ratione communis, sed secundum
secundam sumitur commune multiplicatum sive confusum (vgl. ebd. Anm. 77).
210) Ebend.: Et haec quatuor argumenta sunt concedenda (s. ebend. Anm. 78 f.).
Causa autem, propter quam movebantur isti, qui fuerunt huiusmodi opinionis, facilis
est ad solvendum u. s. w. . . . . . hoc genus „animal“ nullo modo confunditur mobi
liter vel immobiliter.
211) Ebend. (f. 214 B): Similiter dico, quod hoc verbum „est“ non confunditur
mobiliter vel immobiliter. . . . . . El propter hoc destruimus quandam divisionem factam
(Anm. 205), scilicet: confusarum propositionum alia est confusa necessitate rei, alia
XVll. Petrus hispanus _ 53
Indem nun jener grössere Rest, welcher in unserem Texte des
Psellus verloren gegangen ist, sich anreiht, folgt zunächst die suppo
siti o relaiiuorum, welche, wie wir sahen, Wilhelm Shyreswood weg
gelassen (Anm. 62), und Lambert von Auxerre ans Ende gestellt hatte
(Anm. 132). Dass aber die Nothwendigkeit dieser Gruppe schon im
Obigen (Anm. 202) angedeutet war, wurde bereits auch früher ausge
sprochen (Abschn. XV, Anm. 82).
Die Belativa, welche hier nicht nach dem Standpunkte der Kate
gorienlehre, sondern im Sinne der Grammatik als Erinnerungszeichen
vorhergegangeneryWorte zu erörtern seien 212), werden vor Allem in
Belativa der Substanz (z. B. qm‘, ille) und Belativa der Accidenz
(z. B. talia quantus) eingetheilt, deren erstere sogleich wieder unter
schieden werden, je nachdem sie eine Gleichheit (idenlitas, wie z. B.
qui oder idem) oder eine Verschiedenheit (wie z. B. alius) ausdrücken usi
Und was nun zunächst die Belativa der Identität betrifft, so werden als
eine eigene classe derselben die Beciproca (sui, sibi, se und suus) aus
geschieden, welche die Modalität des Leidens mit der Activität des Sub
jectes verknüpfen214); sodann aber wird angegeben, in welcher Weise
die Belativa der Identität für ein vorhergegangenes Wort supponirt wer
den, und wie in ihnen ein Behelf der Deutlichkeit liege, was an einem
traditionellen Beispiele (von den beiden Ajax) sich zeige nsk und indem
est confusa necessitate modi sive signil llicimus enim, quod omnis confusio fit ne
cessitate signi vet modi (Abschn. XV, Anm. S0).
212) Vll‚ 1, z 1 (f. 215 B): Helalivum es! duplex: uno modo relativum esl,
cuius esse est ad aliud se habere, e! sic rclativum est unum de decem praedica
rnentisg aliud est relativumj quod est ante latae rei recordalivimzl quia, u! vult
Priscianus in maiore suo volumine, relatio est ante tatae rei recordatio (Inst. gr.
Xll, 16, woselbst jedoch die entsprechenden Worte lauten: „relalio es! cognitionis
ante lalae repraesentalio“; diese Abweichung aber kann dadurch ihre Erklärung
finden, dass das Citat vorerst durch mehrere griechische Hände gegangen war, ehe
es durch Petrus Hispanus wieder lateinisch übersetzt wurde‘, dass auch Psellus
selbst sich auf Priscianus berief, s. Abschn. XV, Anm. 19) omissis autem re
lativis secundum primum modum de retativis secundo modo hic intendimus.
213) Ebend.: Relalivorum aulem quaedam sunt relativa substantiam ut „qui“,
„ille“ et slmilia; quaedam vero sunt relativa accidentisl ut „lalis, „qualis“, „tantus“,
„quantus“. Relativum autem substantiae est, quod refert eandem rem in numero cum
suo antecedente ltem relativorum substantiae quaedam sunt relative diversilalis, u!
„alias“, e! es! illud, quod refert eandem rem in numero et supponit pro alia, ut
„Socrales currit et alius disputat“; quaedam vero identitatisl ut „qui“, „ille“,
„irlem“, quod refert et supponit pro eodem in numera, pro quo supponit suum
anteccdens, u! „Soerates currit, qui dispulal“‚.... Relativorum substantiae identitatis
quaedam sunt nomina, u! „quis“, „quidam“; quaedam sunt pronominaj ut „ille“,
„idem“. Das Wort „identitas“ als Ueberselzung von rewrörqg dürfte gleichfalls
auf eine Kenntniss arabisch-lateinischer Litteratur zurückweisen (vgl. Anm. 52 nihil
214) Ebend. (f. 217 A): ltem retativorum pronominum identitatis quaedam sunt
reciprocal ut „sui, sibi, se“ cum suo possessivo nsuum sua, Saum“; alia vero non
reciprocaj ut „ille“, „idem“. Relativum autem reciprocum dicitur non quod sit pa
tiens, sed quia ponit modum patientis supra substantiam agentem..... Unde reci
procum sic potest definiri: quod significat substantiam agentem sub modo patientisj
vel sie.‘ . quod sui ipsius est passivam .... .. ltem si quaeratur, quare hoc pro
nomen „sui, sibi, se“ caret nominalivo, dicendum est, quod sotutio patet ex prae
missis, quia .. nominativus dicit modum agentis.
215) Ebcnd; Relaliva identitatis referunt eandem rem sub eodem suo antece
dente et semper supponunt pro eadem re in numero; et ex hoc palet, quod maior
54 XVII. Petrus Hispanus.
hiebei die Frage auftaucht, auf welche Form eines Sophismaüs (s. Anm. l97)
eine durch ein Belativum eintretende Täuschung (z. B. „Jener Mensch
sieht einen Esel, welcher vernünftig ist“) zu reduciren sei, fällt der Ent
scheid dahin aus, dass es eine fallacia composita-onis sein“). Hierauf
folgt nun zwar eine kurze Angabe über die Belativa der Verschiedenheit,
insoferne bei denselben der Umfang der Begriffe eine Rolle spielez"),
aber sofort springt die Erörterung in unordentlicher Reihenfolge wieder
auf die Relativa der Identität zurück, und es wird die „Regel“, dass die
mit einem solchen Belativum beginnenden Sätze kein contradictorisches
Gegentheil haben, gegen Einwürfe geschützt, da in denselben eine Nega
tion nur zum Verbum des Relativ-Satzes selbst gehöre und sich nicht auf
jenes Wort beziehe, welches durch das Belativum wiederaufgenommen
istzls). Auch noch eine zweite Regel betreffs der Tragweite der Bela
tiva der Identität hinkt nach, ‘aus welcher abermals die abweichende Gel
tung der obigen (Anm. 214) Reciproca erhelltu“).
es! certitudo per rclativum identitatisq quam per suum antccedens loco relativi posi
tum; . hoc enim patet per Priscianum dicentem in maiore volumine (XVII, 56),
quod, cum dicitur „Aiax venit ad Troiam, et Aiazc fortiter pugnavit“, dabtum 2st,
an de eodem Aiace dicatur an de diversis, sed cum dicitur „Atarc venit ad Troiam
et idem fortiter pagnavtt“, de eodem statim intelligitur.
216) Ebend: Solet autem dubitari circa relativa identilatisj utrum decepiio facta
ex diversa relatione fiat secundum aequivocationem vel secundum amphibologiam vel
secundum aliquam aliam fallactam, at dicendo „homo videt astnum, qui est ratio
nalts“... .. Secundum aliquos solet ibi assignari aequivocatiog sed contrarium arguiturg
hoc enim nomen „qui“ u. s. w. (sehr ausführlich)..... Concedimtts, quud deceplio
facta ex diversa relatione non est secundum aequivocatione1n..... ltem quod ibi non
sit amphibologial probatur..... ltem ubicunque est decepiio ez eo, quod aliqua dictio
potest referri ad diverse, est compositio vel divisioj .....et hoc idem concedimus
217) Vll, 1, l 2 (f. 219 A): Sequitur de relativis diversitatis. Relativum di
versitatis est, quod supponit pro alio ab eo, quod refert...... falis datur regulas
Si rclativum diversitatis addatur superiori, fit tn/erius, et si addatur inferioria fit
supertus, verbi gratia .... .. in hoc propositione „aliud ab animati“ hoc rclativum
diversitatis „aliud“, cum additur animali, quod est superius ad homincm, facit ipsum
inferius, et in hac „altud ab homine“ additur inferiort, scilicet homini, et ergo facit
ipsum supertus, et ergo „altud ab animali“ est inferius ad „atiud ab homine“.
218) Ebend.: De relativis identitatis datur regula ab antiquis (letzteres Wort
kann im Originale des Psellus sich natürlich nur auf Autoren ongefähr aus der
Zeit der Commentatoren bezogen haben; vielleicht, wenn wir richtig vermutheten,
auf Themistius, s. Abschn. XV, Anm. 105 tfw vgL auch hier unten Anm. 241 u.
247): Nulla propositio inchoata a relativis identitatis habet contradictoriam. Et as
signant causaml quia, cum dicitur „omnis homo eurrit, et ille disputat“, hoc rela
tivum „illc“ habet respectum ad hoc antecedens „homo“ propter dependentiam suae
retationts; sed quando negotio advenit propositioni inchoatae a relntivo sic „tlle non
disputatti tunc negatio negat verbum, quod sequit-ur, et mm negat respectum rela
tionis..... Sed contra hoc obiiciturr ouidquid contingit affirmare, continget et negare
dc quolibet suppositog item quaelibet propositio sive enuntiatiol quae est una,
habet contradictoriumg ....item dicit Aristoteles in primo Periermenias ts.Abschn. IV,
Anm. 191), quod uni af/irmationi una negotio est opposita Ad rationes eorum
respondemusl -quod..... in propositione inchoata a relativo tantummodo sumitur con
traitictorium per comparationem relativi ad verbum, cai subiicitur, et non per compa
rationem relativi ad antecedens.
219) Ebend: De relative identitatis non reciproco talis datur regulas Omne
rclativum identitatis non reciprocum habet eandem suppositinnezn, quam habet suum
antecedensl ut cum dicitur „omnis homo currtt, et ille est Socrates“, hoc rela
tivum „ilte“ supponit pro omni horrrine . Dico autem „nun reciprocum“,
XVII. Petrus Hispanus. 55
Zuletzt folgt hiemit in Kürze die zweite Gattung, nemlich die Be
lativa der Accidenz, welche im Gegensatze gegen die vorigen als
attributive Worte sich nicht auf eine einzelne Substanz, sondern auf qua-l
litativ gleichartige Gruppen beziehen und daher nur in solchem Sinnel
supponirt werden. Von denselben wird nur die Eintheilung angegeben,
indem auch sie zunächst in Relativa der Identität und Relativa der Ver
schiedenheit zerfallen, erstere aber wieder in qualitative und quantitative
(diese abermals nach continuirlicher und discreter Quantität) getheilt
werden, woran sich noch bezüglich aller der syntaktische Unterschied‘
anreiht‚ je nachdem sie demonstrativ oder antwortend (redditiva) ge
braucht werden 22°).
Sollten wir aber nun nach Obigem (Anm. 201) erwarten, dass sich
jetzt die Erörterung der copulatio anreihen müsse, so finden wir uns
getäuscht, indem bei Petrus Hispanus dieser Gegenstand gänzlich fehlt,
Während ihn Wilhelm Shyreswood ausführlich besprach und auch Lambert
von Auxerre nicht völlig ausser Acht liess 221).
Hingegen folgen ‚in eigenthümlicher Zerrissenheit oder Unordnung
die Abschnitte über ampliatio, appellatio, restrictio; wenn nemlich in
selbstständiger und weit besserer Weise (vgl. auch Abschn. XV, Anm. 90)
Wilhelm Shyreswood die ampliatio und die restrictio in die appellatio
verflochten (ob. Anm. 64), Lambert v. Auxerre aber die appellatio voraus
gescbickt und dann die ampliatio und die restrictio in wechselseitig cor-v
respondirender Darstellung entwickelt hatte (Anm. 129 f.), so wird
hier völlig unmotivirt die appellatio in Mitte der beiden anderen hinein
geschoben 222).
quia cum dicitur „omnis homo videt se“, non est sensus „omnis homo videt om
nem hominem“.
220) VII, 1, 2, 3 (f. 220 B): Habito de relative substantiac dicendwm est de
relative aceidentis. Relativum autem aceideiztis est, uod refrrt eandem rem per mo
dum denominationis, ut „tale“, „quale“.‚.... Relaivum substantiae re/ert idem in
numero, relativum vero uceidentis refert idem in speoie, ut „Socrates est albus, et
talis est Plato“..... Relativorum autem accidentts aliud est relattvum identitatis, ut
„talis“, aliud vero diversitatis, ut „alter (hiedurch könnte zurechtgewiesen werden,
wer etwa noch zweifeln wollte, ob auch diese ganze zweite Gruppe wirklich aus
einem griechischen Originale übersetzt sei; denn sofort erhelltpdass hier E1690;
in der stupidesten Weise mit „alter“ übersetzt ist)..... Item relativorum aeeidentis
identitatis uliud est qualitatis, ut „qualis“‚ aliud quantitalis, ut „quantas“ (dieser
Satz fehlt in allen Drucken mit Ausnahme von 91 (i, und auch die zahlreichen
Cornmentatoren verspürten den Abgang desselben durchaus nicht). ltem relativorum
identitatis quantitatis aliud est relativum quantitatis eontinuae, ut „tantus“, aliud
vero quantitatis discretae, ut „tot“, „quat“. Item relativorum numerorum qaaedam
sunt nomina, ut „totidem“ (diess wird also zu einem nomen gestempelt; natürlich
stand bei Psellns 10001710»), quaedam sunt adverbia, ut „totiens“. Sciendum, quod
„talis, tantus‚ totiens, tolidem“ passunt dici redditiva et demonstrative; si ad
pracsentes referantur, demonstrative, ut cum dicimus dcmonstrando Herculem „talis
fuit Plato“ .. .. si autem non referuntur ad praescntes, .‚..tunc swlt redditiva, quia
reddunt interrogatione praeeedenle, ut „qualis est Plato, talis est Socratcs“.
221) S. oben Anm. 63 u. 127; vgl. Abschn. XV, Anm. 83 u. 85.
222) Da jedoch Petrus l-lispanns nur mechanisch übersetzte (oder vielleicht
sogar bloss als Abschreiber einer bereits vorliegenden Uebersetzung fungirte), so
dürfen wir sicher annehmen, dass diese anorganische Reihenfolge auch schon im
Texte des Psellns sich fand. * '
56 XVII. Petrus Hispanus.
Es werden nemlich ampliatio und restrictio zunächst kurzweg
als Unterarten der obigen (Anm. 204) persönlichen Supposition bezeichnet,
so dass sich hiemit in diesen Capiteln eigentlich noch immer der Faden
der Supposition fortspinnt‚ da hier nur eine zweite parallel-laufende Ein
theilung der persönlichen Supposition zu der obigen hinzutritt may Und
diese Auffassung spricht sich auch in den Definitionen der ampliatio
und der restrictio aus, indem erstere nur als eine erweiterte, und letz
tere nur als eine verengte Supposition eines Gemeinbegriffes (terminus
communis) bezeichnet wird, allerdings mit dem wesentlichen Zusatze,
dass Einzelnbegriffe weder zur Ampliation noch zur Restriction befähigt
sind 224). Aber in der weiter folgenden Erörterung ist kein Faden eines
inneren Zusammenhanges mehr fühlbar.
Denn es folgt nun in dürrster Form eine Eintheilung der ampliatio,
da dieselbe im Verbum oder im Substantiv oder in einem Participium
oder in einem Adverbium liegen könne (—— wobei barer Blödsinn vor
gebracht wird —), und ausserdem ein wichtiger Unterschied darin be
stehe, dass die Ampliation sich entweder auf die supponirten Begriffe
oder auf die durch das Verbum ausgedrückte Zeit beziehe225). Da
aber bei den Beispielen, welche für diese Eintheilung gewählt sind, das
Verbum „polest“ eine grosse Belle spielt, so knüpft sich hieran eine
wahrlich läppische Besprechung und Lösung des sophistisch gewonnenen
Satzes „Das Unmögliche ist möglich“226). Hierauf folgt noch für die
223) Vll, 2 (f. 222 B): Pcrsonalis suppositio est acceptio termini communis pro
suis inferioribus, cuius alia est determinatu alia confusa, ut prius patuit (ob. Anm.
204). Ilem personalis supposilionis alia est restricta alia ampliata, et ita ampliatio
et restrictio habent fieri circa supposilionem.
224) Ebend.: Restrictio est coarctatio termini communis a maiori supposilione
ad minorem, ut cum dieitur „homo albus currit“, hoc adieetivum „albus“ restringit
hominem ad supponendum tantum pro albis. Arnpliatio est extensio termini communis
a minori suppositione ad maiorem, ut cum dicitur „homo potest esse cmticltristush
(dass der Begriff des Antichrists auch bei den griechischen Kirchenvätern eine Rolle
spielte, ist bekannt), iste terminus „homo“ non solum supponit pro his qui sunL
sed etiam pro his qui erunt, unde ampliatur ad futuros Dico autem ntermini com
munis“, quia terminus singularisq ut Socrales, non ampliatur neque reslringitun
225) Ebend. (f. 223 B): Anzpliationum alia fit per verbum ut per hoc verbum
„potest“, ut „homo potest esse anticlzrislus“; alia per nomen, ut nhominem esse an
Iichristum, est possibile“; alia per partiripium, ut „homo potens est esse animal“;
alia per adverbium, ut „homo necessario est animal“, „homo“ cnim non solum am
plialur pro praesenti lempore, sed etiam pro futuro. Et ideo sequitur alia divisio
ampliationis, scilicet alia fit respcctu supposilorum, ut „h0mo potest esse anlichristus“,
alia fit respectu temporum, ut „homo nccessario est animat“.
226) Ebend. (f. 224 B): Circa praedicta quaeritur de hoc sophismate „Impossi
bile potest esse cerum“. Quod sit verum, probatur, quia illudl quod est vel erit
impossibile, potest esse verum, scilicet antichristum non fuisseq post tempus suum est
impossibile, et modo potest esse possibile et verum; ergo impossibile potest esse
verum (d. h. „Das Nichterschienensein des Antichrists ist einerseits, — falls er einmal
wirklich erschienen ist -—, etwas Unmögliches. und andrerseits, —- so lange er
noch nicht erschienen ist —‚ etwas Mögliches; also ist Etwas, was einerseits un
möglich ist, zugleich andrerseits möglich; also ist Unmögliches möglich.“ Mit solch
äusserstem Blödsinne aber müssen wir uns zu des Lesers und unserem eigenen
Ueberdrusse leider noch öfters beschäftigen. Dass übrigens diese Caricatur eines
Sophisma’s aus der stoischen Schal-Logik seinen Weg in die Synopsis des Psellus
gefunden habe, erhellt aus jener ursprünglicheren Form, in welcher wir es oben,
XVII. Petrus Hispanus. - 57
erwähnten zwei Fälle je eine „Regel“, nemlich dass die Ampliation, welche
sich auf die supponirten Begriffe bezieht, für den ganzen Umfang der
selben gelte (gleichfalls mit ausschliesslicher Benützung des „potest“), und
dass die auf die Zeit (vgl. unten Anm. 598 ff.) bezügliche Ampliation
sämmtliche drei Zeiten umfasse **"). Dass übrigens mit dieser Theorie
der ampliatio die späteren sog. Obligatoria in einem Zusammenhange
stehen, s. unten Abschn. XX.
Und nun folgt plötzlich die appell at i o, ohne dass irgend ersicht
lich wäre, wie dieselbe hieher komme. Sie wird als „Annahme eines Be
griffes für ein wirklich existirendes Object“ definirt und soll in dieser
ausschliesslichen Beziehung auf das concret Wirkliche sich von der signi
ficatio (Anm. 199) und auch von der suppositio unterscheiden, da letztere
beide sowohl bei Existirendem als auch bei Nichtexistirendem stattfinden
können ***). Blickt somit hierin wieder eine Spur eines allgemeineren
Zusammenhanges dieser logischen Momente hindurch, so bietet auch die
Eintheilung der appellatio Aehnliches dar, indem dieselbe entweder bei
einem Gemeinbegriffe oder bei einem Einzelnbegriffe auftrete, und im
letzteren Falle mit der significatio und suppositio zusammentreffe, im
ersteren Falle aber der Gemeinbegriff entweder nach Art der simpleæ
suppositio (Anm. 203) in ungetheilter Gemeinsamkeit oder nach Art der
personalis suppositio (Anm. 204) in Momenten seines Umfanges betrachtet
werden könne ??"). Aber während diese Erörterung der appellatio leicht
Abschn. VI, Anm. 166, anzuführen hatten). Contra: Quidquid potest esse verum, est
possibile; sed impossibile potest esse verum (d. h. diess ist die obige sophistisch
erwiesene Thesis); ergo impossibile est possibile, in tertio modo primae figurae (diess
ist sogar formell falsch, weil in „Darii“ der Schlusssatz particular ist); sed con
clusio est falsa; ergo aliqua praemissarum; non maior; ergo minor; sed haec est
prima; ergo prima est falsa. Solutio: prima simpliciter est falsa, haec scilicet „im
possibile potest esse verum“, et sophisma peccat penes fallaciam accidentis u. s. w.
Vgl. auch unten Anm. 357.
227) Ebend.: De ampliatione, quae fit ratione suppositorum, talis datur regula:
Terminus communis supponens verbo habenti vim ampliandi a se vel ab alio am
pliatur ad ea, quae possunt esse sub forma termini supponentis, ut „homo potest
esse animal“, hic iste terminus „homo“ non solum supponit pro praesentibus, sed
etiam ampliatur ad omnes qui erunt; dico autem „a se“, quia hoc verbum „potest“
de se habet vim ampliandi; dico autem „ab alio“, quia hoc participium „potens“ et
hoc nomen „possibile“ dant virtutem ampliandi verbo, cui adiunguntur. . . . . De am
pliatione autem, quae fit ratione temporis, talis datur regula: Terminus communis
supponens vel apponens verbo habenti vim ampliandi quoad tempus supponit pro his,
qui sunt, qui erunt, vel qui fuerunt, ut „homo necessario est animal“.
228) VII, 3 (f. 226 A): Appellatio est acceptio termini pro re eristente; dico |
autem pro re eristente, quia terminus significans non ens non appellat, ut Caesar vel
chimaera. Differt autem appellatio a significatione et suppositione, quia appellalio
est tantum de re ea istente, sed supposilio et significatio sunt tam pro re eristente
quam pro re non eristente.
229) Ebend.: Appellationum autem alia est termini communis, ut „homo“, alia
est termini discreti vel singularis, ut „Socrates“. Terminus singularis idem significat,
supponit et appellat. (f. 227 A) Item appellationum termini communis alia est ter
mini communis pro re in communi, ut quando terminus communis simplicem habet
suppositionem, ut cum dicitur „hom0 est species“, . . . . . et tunc terminus idem sup
ponit, significat et appellat ... . . . Alia autem est appellatio termini communis pro
suis inferioribus, ut quando terminus communis personalem habet supposilionem, ut
cum dicitur „homo currit“, tunc „homo“. ... significal hominem in communi et supponit
pro particularibus hominibus et appellat particulares homines tantum ea istentes.
58 XVII. Petrus Hispanus.
in strenger Parallele mit der Supposition noch weit hätte fortgesponnen
werden können, bricht sie hiemit ebenso unerwartet ab, als sie unmoti
virt eingefügt worden war. Vgl. aber unten Anm. 601.
Somit wird nun zur restr i c t i o zurückgekehrt, welche entweder
durch ein Nomen oder durch ein Verbum oder durch ein Participium
oder durch einen Relativsatz (implicatio) bewirkt werden soll 23"). Ueber
die erste derselben, an welcher wieder drei Fälle unterschieden werden,
indem das Nomen entweder eine Unterart des restringirten Begriffes oder
einen artmachenden Unterschied oder ein zufälliges Merkmal desselben
enthalten kann *°'), werden die „Regeln“ gegeben, dass der restringirende
Begriff nicht eine Selbstaufhebung des restringirten (wie z. B. bei mor
tuus der Fall wäre) noch eine Ampliation (wie z. B. bei potens) enthalten
darf, sowie dass das restringirende Wort selbst wieder durch das re
stringirte verengt wird, ferner dass die Hinzufügung des Wortes „Alle“
zum restringirten Begriffe an der Restriction Nichts ändert, endlich dass
ein restringirender Begriff, welcher im Prädicate steht, auf das Subject
keinen Einfluss hat, jedoch mit Ausnahme der sog. consignificatio, welche
bei Substantiven im grammatischen Genus liegt 2°°). Hierauf wird be
züglich der durch einen Relativsatz entstehenden Restriction zunächst die
Tragweite derselben angegeben und dann die „Regel“ aufgestellt, dass
bei Hinzufügung des Wortes „Alle“ sehr genau zu unterscheiden sei, ob
dasselbe vor oder nach dem Relativsatze stehe 28°). Mit Uebergehung
230) VII, 4, 1 (f. 228 A): Restrictio est coarctatio termini communis a maiore
suppositione ad minorem, ut dictum est prius (ob. Anm. 224). Restrictionum autem
alia fit per nomen, ut „homo albus“, iste terminus „homo“ non supponit pro nigris
neque pro medio colore coloratis, sed restringitur ad albos; alia fit per verbum, ut
„homo currit“, iste terminus „homo“ supponit pro praesentibus tantum; alia fit per
participium, ut cum dicitur „homo currens disputal“...... ; alia fit per implicatio
nem, ut cum dicitur „homo qui est albus currit“, haec implicatio „qui est albus“
restringit hominem ad albos.
231) Ebend.: Restrictionum factarum per nomen alia fit per inferius superiori
appositum, ut „animal homo currit“... . . ; alia fit per differentiam advenientem generi,
quae est essentialis, cum sit constitutiva, ut „animal rationale curril“..... ; alia fit
per adiectivum accidentis, ut „homo albus“.
232) Ebend. (f. 229 A): De restrictione facta per nomen communiter sumptum
tales dantur regulae: 0mne nomen non diminuens nec habens vim ampliandi ad
iunctum er eadem parte termino magis communi restringit ipsum ad supponendum
pro his, ad quae evigit sua significatio...... Dico autem „non diminuens“ ad re
movendum nomina diminuentia rationem adiuncti, ut „mortuus“. . . . ; dico autem „non
habens vim ampliandi“ ad removendas dictiones ampliativas, ut „potens“. . . . . El
sciendum, quod minus commune semper restringit magis commune, ut cum dicitur
„homo albus currit“, . . . . . sic „homo“ coarctat album ad albedinem eristentem in
hominibus ...... Item de termino restricto talis datur regula: Si signum universale
adveniat termino restricto, non distribuit ipsum nisi pro his, ad quae restringilur. . . . .
Item de restrictione datur talis regula: Nihil positum a parte praedicati potest re
stringere terminum communem positum a parte subiecti quoad principalem significa
tionem, ut ,,homo est albus“. . . . . . , quia si restringeretur ad albos, . . . . . Sem StiS
esset „homo albus est albus“. . . . . Dico autem „quoad principalem significationem“,
quia praedicatum restringit subiectum quoad consignificationem, quae est genus, ut
cum dicitur „cygnus est albus“, iste terminus „cygnus“ restringitur ad mares et non
ad mulieres.
233) Ebend. (f. 230 A): Item de restrictione facta per implicationem talis datur
regula: Omnis implicatio immediate coniuncta termino communi restringit ipsum sicut
suum adiectivum...... Item de eadem restrictione talis dalur regula: Quoliescunque
XVII. Petrus Hispanus. 59
des eine Restriction bewirkenden Participiums wird dann noch sehr aus
führlich über die im Verbum liegende Restriction gehandelt. Nemlich es
treten vorerst die „Regeln“ auf, dass das Verbum vor Allem keine Selbst
aufhebung der Behauptung (wie diess z. B. bei dem Zusatze „opinabiliter“
der Fall wäre) und auch keine ampliative Geltung (wie z. B. bei potest)
enthalten dürfe, sodann aber mit Vorbehalt dieser Bedingung das Präsens
eines Verbums eine vollgültige Restriction bewirke, hingegen das Präteri
tum nur für Vergangenheit und Gegenwart, sowie das Futurum nur für
Gegenwart und Zukunft restringire, kurz dass beim Verbum die restrictive
Kraft in seiner consignificatio, d. h. im grāmmatischen Tempus, liege ***).
An letzteres aber knüpft sich die Besprechung des Sophismas
„Alle lebenden Wesen waren in der Arche Noah's, Julius Cäsar aber
war ein lebendes Wesen und doch nicht in der Arche Noah's“, wobei
gegenüber den Ansichten Anderer, welche auf die Unterscheidung zwi
schen Individuum und Gattung sich warfen, im Hinblicke auf obige Regeln
die Lösung dahin geht, dass es eben der Trugschluss einer sog. imper
fecta enumeratio sei 2°°). Ferner aber wird auch noch die Frage er
signum universale el implicatio ponuntur in eadem locutione, dupleæ est oratio, eo
quod signum potest praecedere implicationem et sic distribuit terminum communem
pro quolibet supposito.....; item implicalio potest prius advenire et restringere ter
minum communem, et tunc signum postea adveniens non distribuit ipsum nisi pro
his, ad quae restringitur.
234) Ebend. (f. 231 A): Sequitur de restrictione facta per verbum, de qua
plures dantur regulae, quarum prima talis est: Terminus communis supponens vel
apponens verbo praesentis temporis simpliciter sumplo non habenti vim ampliandi nec
er se nec er alio restringitur ad supponendum pro his, qui sunt sub forma termini
communis supponentis. Dico autem „terminus communis“, quia terminus discretus
neque restringitur neque ampliatur (s. Anm. 224); dico autem „verbo praesentis tem
poris“ ad removendum alia verba aliorum temporum, quia terminus communis aliam
habet supposilionem cum eis; dico autem „simpliciter sumpto“ ad removendum verba
sumpta cum particulis diminuentibus, ut est „opinabile“; dico autem „non habenti
vim ampliandi“ ad removenda verba ampliativa, ut „potest“; dico autem „neque er
se neque er alio“ ad removendum verba habentia vim ampliandi, quia cum dicitur
„homo est potens“, licet hoc verbum „est“ non ampliat er se, ampliat tamen per hoc
participium „potens“ (diesen letzteren Satz geben nur die Drucke R S in der rich
tigen Form)..... Item alia datur regula: Terminus communis supponens vel apponens
verbo de praeterito simpliciter sumpto non habenti vim ampliandi nec ea se nec er
alio restringitur ad supponendum pro his, quae sunt vel fuerunt sub forma termini
supponentis ...... Item alia datur regula: Terminus communis supponens vel appo
nens verbo de futuro etiam supponit pro his, quae sunt vel erunt sub forma termini
supponentis . . . . . . Er praedictis patet, quod verbum restringitur quoad consignifica
lionem, quae est tempus, et non quoad significationem principalem.
235) VII, 4, 2 (f. 232 B): Circa praedicta quaeritur de hoc sophismate „0mne
animal fuit in arca Noae“. Probatur: homo fuit in arca Noae, equus fuit in arca
Noae, et sic de aliis, ergo omne animal fuit in arca Noae. Contra: Omne animal
fuil in arca Noae, sed Caesar fuit animal, ergo Caesar fuit in arca Noae. Quod est
falsum, ergo aliqua praemissarum est falsa; non minor; ergo maior. Quod autem
prima sit falsa, patet per regulam. ... (d. h. die vorletzte Regel der vorigen Anm.);
item alia est regula ..... (die vorletzte in Anm. 232). . . . . Solulio: Quidam dicunt,
quod haec „omne animal fuit in arca Noae“ est dupleæ, eo quod potest fieri distri
butio pro singulis generum vel pro generibus singulorum, et primo modo est falsa,
secundo modo est vera. . . . . Sed huic solutioni non acquiesco, quia species animalis
non fuit per se in arca Noae, sed tantum individuum; . . . . . unde dico, quod pro
posilio est falsa, el concedo omnes rationes adductas ad hoc (d. h. die genannten
60 XVII. Petrus Hispanus.
örtert, ob die Restriction in gleicher Weise beim bejahenden und beim
verneinenden Urtheile wirke, und während Einige der Ansicht seien, dass
sie ungleich wirke (weil, wenn man die Negation gleichfalls auf Existi
rendes restringire, der Satz „die Rose ist nicht“ den widerspruchsvollen
Sinn „die Rose , welche ist, ist nicht“ bekomme), wird die Annahme
einer Gleichmässigkeit aller Restriction hauptsächlich im Hinblicke auf die
consignificatio des Verbums begründet, und auch darauf hin
gewièsen, dass die Gemein-Begriffe in den logischen Urtheilen (abgesehen
von ihrer objectiven Existenz) in die Form der Aussagbarkeit (enuntia
bilitas) eingehen *°"). Endlich folgt noch die Notiz, dass manche Re
striction lediglich usuell sich von selbst verstehe, wie man z. B. bei
„Nichts“ nicht an einen absolut luftleeren Raum denke, sowie dass transi
tive Verba von selbst eine restrictive Beziehung auf ein Object in sich
enthalten, daher das Sophisma „Sokrates ernährt sich selbst, er selbst
aber ist ein Mensch, also ernährt er einen Menschen“ sich hiedurch
löse 237). -
Hierauf reiht sich die d i s t r i b u t i o an , welche als „die durch ein
Zeichen der Allgemeinheit entstehende Vervielfältigung eines Gemein
| Begrifles“ definirt wird; und wenn wir hiebei sowohl durch den Inhalt
dieser Definition als auch durch einen erklärenden Zusatz an die obige
confusa suppositio erinnert werden °°°), so hätte es auch wirklich eine
gewisse Berechtigung in sich, wenn wir sagen wollten, dass die ganze
zwei Regeln), et probatio peccat secundum consequens ab insufficienti inductione (s.
Anm. 197).
236) VII, 4, 3 (f. 234 A): Solet etiam quaeri, utrum similiter termini restrin
gantur in propositione affirmativa et negativa. Dicunt aliqui, quod non, quia esse
restringit ad eristens et non esse ad non evistens; . . . . . item videtur, quod omnis
negativa, in qua esse negatur, simpliciter est falsa, si similiter restringantur termini
in propositione negativa et affirmaliva, quia in hac propositione „rosa esl“ iste ter
minus „rosa“ restringitur ad eristens, et, si in hac „rosa non est“ similiter restrin
gatur ad evistens, tunc sensus est „rosa, quae est, non est“; et haec est falsa. . . . .
Sed probatur, quod similiter restringuntur: quia, si in hac propositione „homo est“
iste terminus „homo“ restringitur ad eavistens el in hac „nullus homo est“ ad non
eristens, ergo utraque est vera. . . . . . . Item regula est ... (s. den Schluss der Anm.
234). Et haec argumenta concedimus. Ad illud, quod primo obiicitur, est dicendum,
quod esse non restringit ad eristens et non esse non restringit ad non eristens,
• • • • • sed quoad consignificationem, quae est tempus, unde non restringit ad supposita
ezistentia, sed praesentia. ... ... Ad aliud dicendum est, quod dupler est forma ter
mini communis; quaedam est, quae salvatur in rebus eristentibus tantum, . . . . . alia
est, quae salvatur tam in rebus eristentibus quam non eristentibus, ut enuntiabilitas,
quae est forma enuntiabilis, ... . . . unde istius propositionis „rosa non est“ non est
sensus „rosa, quae est, non est“, sed est sensus „rosa aliter sumpta, quam in prae
senti, non est“.
237) Ebend. (f. 234 B) : Solet autem poni, quod quaedam restrictio fit ab usu,
ut cum dicitur „nihil est in arca“, quamvis plena sit aëre, quia iste terminus „nihil“
supponit ab usu pro rebus solidis . . . . . . Solet etiam poni, quod quaedam restrictio
fit per transitionem verbi, ut cum dicitur „Socrates pascit hominem“, iste terminus
„homo“ supponit pro alio a Socrate virtute transilionis verbi. . . . . . ; unde dicunt
quod non sequitur „Socrates pascit se ipsum et ipse est homo, ergo pascit hominem“,
quod est fallacia accidentis.
238) VII, 5, 1 (f. 236 A): Distributio est multiplicatio termini communis per
signum universale facta, ut cum dicitur „omnis homo“, iste terminus „homo“ distri
buitur sive confunditur (vgl. oben Anm. 205 u. 211, sowie unten Anm. 246 u. 250)
pro quolibet suo inferiori . . . . . . Terminus singularis non potest distribui.
XVII. Petrus Hispanus. 61
- folgende Lehre von der Distribution nur eine nähere Ausführung der
verworrenen Supposition sei. Somit bleibt uns bei dem vielen Blödsinne,
welchen wir nun sogleich im Einzelnen zu berichten haben, wenigstens
der kleine Trost, dass auch hier wieder irgend ein Faden eines inneren
Zusammenhanges erscheint, wenn auch die Art und Weise, in welcher
Wilhelm Shyreswood bei dieser Gruppe den byzantinischen Stoff arrangiert
hatte (Anm. 66 ff), an Klarheit und Präcision entschieden den Vorzug
verdient. – Es werden die „Zeichen der Allgemeinheit“ zunächst einge
theilt in solche, welche die Substanz, und in solche, welche die Acci
dentien betreffen, wobei die ersteren sich abermals spalten, indem die
einen zu einer Distribution der Theile des Umfanges (partes subiectivae,
wie z. B. bei „alle“), und die anderen zu einer Distribution der Bestand
theile (partes integrales, wie z. B. bei „ganz“) führen können; bei den
jenigen aber, welche sich auf die Umfangs-Theile beziehen, sei wieder
zu unterscheiden, je nachdem sie auf einem Pluralis (z. B. omnis) oder
auf einem Dualis (z. B. uterque) beruhen").
Die Einzeln-Erörterung beginnt mit „omnis“, dessen collective Be
deutung („zusammen“ bei Zahlen) nicht in Betracht komme. Die distri
butive Bedeutung aber führt vor Allem zu der Frage, ob omnis überhaupt
Etwas bedeute, wobei die Gründe und Gegengründe darin ihre Lösung
finden, dass omnis zwar nicht ein Allgemeines, wohl aber eine allge
meine Weise, d. h. „universaliter“, bedeute, eine Entscheidung, welche
gegen einen einfältigen vom kategorischen Syllogismus hergenommenen
Einwand wieder dadurch gestützt wird, dass omnis im Obersatze eines
Schlusses ja nicht den factischen Bestand des Subjectes, sondern eben
den Subjectsbegriff eines Urtheiles nach seinem Verhältnisse zum Prä
dicatsbegriffe betreffe"). Hieran aber reiht sich die noch wunderlichere
239) Ebend. (f. 237 A): Signorum universalium alia sunt distributiva substan
liae, ul „omnis, nullus“, alia sunt distributiva accidentium, ut „qualis, quantus“.
Signum autem distribulivum substantiae distribuit res se habentes per modum eius
quod quid es, ... ... signum distributivum accidentis es, quod distribuit res se ha
bentes per modum accidenlis ... ... Item signorum distributivorum substantiae alia
sunt distribuliva partium integralium, ul „totus“, alia sunt distributiva partium sub
ieclivarum, ut „omnis, nullus“. Ilem signorum distributivorum parlium subiectivarum
alia sunt distributiva duorum, ut „uter, neuler“, alia sunt distributiva plurium, ut
„omnis, nullus“ et similia.
240) Ebend. (f. 237 B): Horum autem signorum primo dicendum est ... ... de hoc
signo „omnis“. Sciendum, quod „omnis“ in plurali numero dupliciler sumilur; uno
modo collective ut „omnes apostoli dei sunt duodecim“, unde non sequitur „ergo isti
(d. h. z. B. Petrus und Jacobus).... sunt duodecim“....; alio modo sumitur distri
butive, ut „omnes homines naturaliler scire desiderant“ (bekanntlich die Anfangs
worte der aristotelischen Metaphysik). Et lunc quaeritur, quid significet hoc signum
„omnis“. El videlur, quod nihil significe, quia omnis res aul est universalis aut
particularis, sed „omnis“ non significat rem universalem vel particularem ... ... Item
„omnis“ neque est praedicabile de uno neque de pluribus, ergo ...... nihil significat.
Sed contra: ..... si „omnis“ nihil significe, propler appositionem vel remotionem eius
non causarelur veritas vel falsillas in oratione, sed haec est vera „animal est homo“,
ergo et haec „omne animal est homo“, quod est falsum ...... Solutio: ad dubium
dicitur, quod „omnis“ non significat universale, sed universaliter, quia facit lermi
num communem suum stare pro omnibus suis inferioribus, ... ... et sic„omnis“ signi
ficat aliquam rem (hiezu Anm. 602). Sed duplex est res, quia quaedam res est
subicibilisvel praedicabilis, ... ... alia est, quae est dispositio rei subicibilis vel prae
62 XVII. Petrus Hispanus.
Frage, ob (im Hinblicke auf eine aristotelische Stelle) omnis sich stets
wenigstens auf drei Objecte beziehen müsse, da wir doch auch über
Dinge, welche nur Ein Mal existiren (z. B. Sonne oder Phönix, vgl.
Abschn. XI, Anm. 67, u. Abschn. XII, Anm. 87) Urtheile aussprechen;
und es wird zunächst der Entscheid dahin gegeben, dass in den Fällen
der letzteren Art omnis sich wirklich nur auf Eines beziehe **'); aber
auch die entgegenstehenden Einwände seien zu widerlegen, indem einer
seits omnis in der That die im Begriffe der Vollendung liegende Dreizahl
in sich enthalte, und andrerseits wohl zu unterscheiden sei, ob omnis im
Plural oder im Singular gebraucht werde, indem im letzteren Falle, z. B.
bei dem Satze „omnis phoenia est“ durchaus nicht an nicht-existirende
andere Phönixe, sondern eben nur an den Einen gedacht werde ***).
dicabilis, et talem rem significat hoc signum „omnis“. . . . . 0biicitur autem, quod
„omnis“ non significet dispositionem rei subiicibilis, quia in syllogismo medium debet
reiterari cum suis dispositionibus in minore propositione, ergo deberemus syllogizare
sic „0mnis homo est animal, Socrates est omnis homo, ergo Socrales est animal“. ....
Solutio: ..... subiectum duo dicit, scilicet illud, quod est subiectum, et subiectum,
inquantum est subiectum; et secundum hoc est dupler dispositio subiecti, quia quae
dam est dispositio illius rei, quae est subiectum, ut „albus, niger“, el istae debent
reiterari cum medio; alia est dispositio subiecti, inquantum subiectum, videlicet in
ordinatione ad praedicatum, ut „omnis, nullus“, et talis dispositio non debet reiterari
cum medio (dass jedoch in Letzterem die sog. syncategoreumatische Geltung
gewisser Satztheile liege, s. unten Anm. 264, 267. u. vgl. auch Abschn. XIX,
Anm. 120).
241) VII, 5, 2 (f. 238 B) : Consequenter quaeritur, utrum „omnis“ erigat tria
appellata. Et videtur, quod sic, quia omnis perfectio est in tribus, ut habetur in
primo Coeli (Arist. de coelo I, 1), et sic omne perfectum est in tribus, sed „omne“
et „perfectum“ idem sunt, ut habetur ibidem, ergo „omne“ est in tribus, ergo „omnis“
vult habere tria appellata; ad idem dicit Arisloleles in eodem loco, quod de duobus
viris non dicimus „omnes“, sed de tribus viris, ergo „omnis“ vult habere tria ap
pellata. (So befinden wir uns mit dieser ganzen Erörterung vollständig in dem ge
wöhnlichen Fahrwasser der griechischen Commentatoren, und wohl mag auch hier
– vgl. ob. Anm. 218 u. Abschn. XV, Anm. 105 ff. – die Vermuthung gerechtfer
tigt sein, dass eben Themistius es war, auf welchem Psellus hauptsächlich fusste,
denn Themistius verweilt in seiner uns nur lateinisch erhaltenen Paraphrase zu
Arist. de Coelo, Venet. 1574, fol. 1 b, mit sichtlicher Vorliebe bei jenen Worten des
Aristoteles). Sed contra: In qualibet demonstratione sunt propositiones universales,
sed demonstraliones fiunt de sole et de luna, . . . . . sed sol non habet nisi unicum
suppositum u. s. w. (d. h. es folgen noch mehrere Wendungen dieses nemlichen
Einwandes). Concedimus dicendo, praedictas propositiones esse veras, et quod „omnis“
non semper erigit tria appellata, sed quando adiungitur termino communi habenti
plura supposita, tunc erigit plura appellata, quando vero adiungitur termino habenti
solum unum suppositum, tunc erigit solum unum appellatum.
242) Ebend. (f. 239 A) : Ad illud, quod primo obiiciebatur, quod omnis perfectio
est in tribus, dicitur, quod verum est et haec tria sunt, scilicet substantia rei, virtus
eius, operatio eius ; el haec tria langit Aristoteles sub brevibus verbis, cum dicit
„natura apta nata sic facit“ (de Coelo I, 4 oder II, 8 oder de part. an. I, 1).....
Similiter hoc signum „omnis“ habet substantiam signi universalis et virtutem, quae
est distribuere, et operationem eius, quando distribuit . . . . . Ad secundum dicendum
est, quod . . . . . „omnis“ in plurali ratione mullitudinis factae facit distributionem per
diversas materias et vult habere tria appellata, sed „omnis“ in singulari numero,
eæ quo recipil speciem secundum se et non materiam individuorum, erigit essentiam
aptam natam in praedicari de pluribus, . . . . . et ideo erigit tria appellata aut unum
solum ...... Quidam tamen dicunt, quod „omnis“ vult habere tria appellata ad minus,
et dant talem rationem: Quotiescunque signum universale additur termino communi
XVII. Petrus Hispanus. 63
Hierauf nun folgt die Besprechung und Lösung dreier Sophismen, in
welchen „omnis“ eine Rolle spielt: nemlich erstens „Jeder Mensch ist
ein Mensch, und was etwas Anderes ist, ist kein Mensch ; also was etwas
Anderes als Sokrates ist, ist kein Mensch“ **°); sodann „Alle Menschen
und noch andere Menschen existiren“, woran sich eine allgemeine Regel
über die fallacia accidentis anknüpft**"); endlich noch „Jeder Mensch
ist jeder Mensch“**"), – Sophismen, welche sämmtlich würdig sind,
ursprünglich der stoischen Logik angehört zu haben.
Nun kömmt „nullus“ an die Reihe, jedoch in sehr kurzer Erör
terung, indem nur eine „Regel“ angegeben wird, wornach nullus mit
der obigen confusa suppositio zusammenhängt, und hieran sich die
Lösung des Sophismas „Kein Mensch ist jeder Mensch“ knüpft**").
non habenti sufficientiam appellatorum, recurrit ad non ens, ut cum dicitur „omnis
phoeniæ est“, . . . . . recurrit ad non eristentes phoenices..... Hoc autem potest multi
pliciter improbari, quia ..... supponunt, quod „omnis“ semper vult habere tria ap
pellata, quod superius 0stensum est esse falsum . . . . . Item ad idem alia regula talis
est : (d. h. es folgt die erste der drei Regeln in Anm. 234). . . . . Ergo cum dicitur
„omnis phoenir“, si „phoenia“ restringitur ad supponendum pro phoenice tantum,
qui est, . . . . . non distribuit ipsum nisi pro unico supposito.
243) VII, 5, 3 (f. 240 B): Secundum praedicta quaeritur de hoc sophismate
„0mnis homo est homo el quodlibet differens ab illo est non homo“. Probatio: Haec
est una copulativa, cuius utraque pars est vera, ergo ipsa est vera (dass im byzan
tinischen Originale diese Regel nur der stoischen Schul-Logik entnommen war, s.
Abschn. VI, Ấnm. 155. u. Abschn. VIII, Anm. 49). Improbatio: Omnis homo est
homo et quodlibet differens ab eo est non homo; Socrates est homo; ergo quodlibet
differens a Socrate est non homo. Quod est falsum, quia haec est una copulativa,
cuius altera pars est falsa; ergo ipsa est tota falsa (ebenso ebend.). Solutio: Prima
simpliciter est vera, et improbatio peccat penes fallaciam consequentis u. s. w. (Die
stoische Quelle dieses Sophismas s. Abschn. VI, Anm. 213.)
244) Ebend. (f. 241 A): Item quaeritur de hoc sophismate „0mnis homo et
alius homo sunt“. Probatio: Socrates et alius homo sunt, Plato el alius homo sunt,
et sic de aliis, ergo omnis homo et alius homo sunt. Improbatio: „Alius“ est rela
tivum diversitatis substantiae (vgl. ob. Anm. 213 u. 217), ergo supponit pro diverso
ab homine, sed non est alius homo ab omni homine ; ergo prima est falsa. Solutio :
Prima est simpliciter falsa et probatio peccat secundum fallaciam figurae dictionis a
pluribus determinalis suppositionibus ad unam determinatam . . . . . Item probatio peccat
secundum fallaciam accidentis . . . . . . Unde talis datur regula: Quotiescunque aliquid
sequitur, sive conversim sive non, si aliquid conveniat uni, quod non convenit alleri,
et per illud, cui convenit, inferatur de eo, cui non convenit, semper est fallacia ac
cidentis, v. g. .... homo est species, ergo substantia est species u. s. f.
245) Ebend. : Dicto de hoc sophismate restal dicere de isto „0mnis homo est
omnis homo“. Probatio: Socrates est Socrates, Plato est Plato, et sic de aliis, ergo
omnis homo est omnis homo; et, ut vult Boethius (s. Abschn. XII, Anm. 124 u. 129;
dass Psellus auch anderweitig den Boethius citirt, s. Abschn. XV, Anm. 15 u. 28),
nulla proposilio est verior illa, in qua idem praedicatur de se ipso, sed sic est hic.
- - - - - - Improbatio: Sua contradictoria est vera, scilicet illa „quidam homo non est
omnis homo“; ergo ipsa est falsa ...... Solutio: Prima est simpliciter falsa, et pro
batio peccat secundum consequens ab insufficiente enumeratione u. s. f
246) VII, 5, 4 (f. 242 A): Sequitur de hoc signo „nullus“, quod significat, qu0
niam universaliter negative, unde significat idem sicut hoc signum „omnis“ cum ne
gatione postposita, et ideo „omnis non“ et „nullus“ aequipollent. De hoc signo
„nullus“ dalur talis regula: Quoliescunque hoc signum „nullus“ immediate adiungitur
termino communi, confundit ipsum mobiliter (s. ob. Anm. 206 u. 238) et distributive,
et similiter terminum communem sibi adiunctum mediate , ut „nullus homo est asi
nus“, unde potest fieri descensus sub subiecto. . . . . Circa praedicta quaeritur de hoc
64 XVII. Petrus Hispanus.
Aehnlich ergeht es hierauf mit „nihil“, wobei zur Lösung des So
phismas „Wer Nichts sieht, sieht Etwas“ auch verschiedene (höchst
einfältige) Ansichten Anderer beigezogen werden, und zuletzt eine „Regel“
für jene Fälle folgt, in welcher eine Negation mit der Distribution zu
sammentrifft?*").
Hierauf sind von den distributiven Zeichen der Umfangs-Theile (s.
Anm. 239) noch diejenigen zu besprechen, welche auf eine Zweizahl
gehen. Und zwar wird zuerst, was „uterque“ betrifft, der sophistische
Fall erörtert: „A sagt die Wahrheit, B sagt die Wahrheit, zugleich
aber sagen A und B Unwahres; sagen also beide die Wahrheit oder
nicht?“.***) In Bezug auf „neuter“ sodann stellt sich das Sophisma ein:
„Wenn du keines der beiden Augen hast, kannst du sehen“ 24°).
sophismate „Nullus homo est omnis homo“. Probatur sic: Socrates non est omnis
homo, Plato non est omnis homo, el sic de aliis ..... Contra: Ibi praedicatur oppo
silum de opposito, ergo est falsa. Solutio : Prima est vera, et ad improbationem
respondetur per interemptionem, quia ibi non praedicatur oppositum de opposito, sed
removetur „omnis homo“ ab homine sumpto pro quolibet supposito, et hoc est verum.
(Es weist dieses Sophisma auf den sog. OÜrı ç zurück, s. Abschn. VI, Anm. 213.)
247) VII, 5, 5 (f. 243 A): Sequitur de hoc signo „nihil“, quod significat idem
quod „nullus“, sed includit in se terminum recipienlem suam distributionem, quia
nihil est signum universale cum negatione, et res est terminus recipiens eius distri
bulionem. Circa praedicta quaeritur de hoc sophismate „Nihil videns est aliquid
videns“. Probatur sic: Non rem hanc videns est aliquid videns, quia non videns So
cratem est videns Platonem ; non illam rem videns est aliquid videns, et sic de aliis ;
ergo nihil videns est aliquid videns.... • Contra: Ibi praedicatur oppositum de oppo
sito, ergo locutio est falsa. Quidam distinguunt, .... quod haec dictio „nihil“ potest
esse accusativi casus . . . . . vel potest esse nominativi casus . . . . . ; sed hoc non solvit,
quia in utroque sensu est falsa. Sed alii distinguunt, ...... quod negalio in hoc
termino „nihil“ potest negare participium .... vel potest negare hoc verbum „est“..... ;
sed hoc non solvit, quia in utroque sensu est falsa ...... Solutio: Dicendum est,
quod prima est simpliciter falsa, et probatio peccat penes fallaciam figurae dictionis
a pluribus determinatis ad unum determinatum . . . . . vel peccat secundum fallaciam
accidentis ...... Antiqui (über dieses Wort s. oben Anm. 218) posuerunt, praemissas
esse duplices propter talem regulam, quam dabant: Quoliescunque negatio et distri
butio includuntur in uno termino, ad quodcunque refertur unum, el reliquum. (Die
ursprüngliche Quelle des Sophismas ist sicher der sog. Eyxexolvu u Évog, s. Abschn.
VI, Anm. 210.)
248) VII, 5, 6 (f. 244 B) : Sequitur de signis distributivis duorum, et talia sunt
„neuter“ et „ulerque“, et differunt a praedictis, quia ...... distribuunt solum pro
duobus per demonstrationem ..... Circa praedicta quaeritur de hoc sophismale „Ab
utroque istorum enuntiatum est verum, posito quod Socrates dicat, deum esse, Plato
vero dical, hominem esse animal, et ambo dicant simul, hominem esse asinum“. Pro
balio : A Socrate enuntialum est verum, a Platone enuntiatum est verum, ergo ab
utroque istorum enuntiatum est verum. Contra: Ab utroque enuntialum est verum,
sed nihil enuntiatum est ab utroque istorum, nisi hominem esse asinum, quod est
falsum. - Solutio : Prima est vera et improbatio (alle Ausgaben haben probatio, und
auch die Commentatoren bemerken den Fehler nicht) peccat secundum fallaciam
accidentis ...... Quidam tamen dicunt, quod prima est simpliciter falsa, . . . . . . et
probatio peccat secundum fallaciam figurae dictionis ...... Sed prima solulio melior
est et subtilior. (Auch hiefür liegt die erste Quelle im sog. Almớsúov, s. Abschn.
VI, Anm. 205.)
249) Ebend. (f. 245 A): Sequitur de hoc signo „neuter“, quod significat idem
quod „uterque“ cum negatione sibi proposita ...... Quaeritur de hoc sophismate
„Neutrum oculum habendo tu potes videre“. Probalio: Dearlrum oculum non habendo
tu potes videre, sinistrum oculum non habendo tu potes videre, ergo prima est vera.
Contra: Neutrum oculum habendo tu poles videre, ergo dum neutrum oculum habes,
XVll. Petrus Hispanus. 65
Nun aber wird, obwohl das Verhältniss der Negation zur Distribution
schon vorher (Schluss der Anm. 247) berührt worden war, noch speciell die
Frage besprochen, ob die Negation überhaupt die Fähigkeit habe, zu einer
verworrenen Supp0sition‚ d. h. aber eben zu einer Distribution, verwendet
zu werden, und eine zweiseitige Erwägung der Frage führt zur Ver
neinung derselben noi Ausserdem noch wird hier die Erwähnung einer
distributio aptitudinis und einer distributio acrommoda eingellickt im
Und nun erst folgt der noch übrige Rest der die Substanz be
treffenden Distributiv-Zeichen‚ nemlich das Wort „totus“, welches zur
Distribution der Bestandtheile dienlich ist (Anm. 239); jedoch auch hier
dreht sich die Erörterung lediglich um das Sophisma „Der ganze Sokrates
ist kleiner als Sokrates“, wobei übrigens sogar die‚völlig unrichtige Be
merkung hinzugefügt wird, dass bei qualitativen Bestimmungen kein der
artiger Fehlschluss betreffs des „Ganzen“ entstehe mi
tu potes videre, quod falsum est_‚..... Solutio: Prima est falsa, et probatio peccat
secundum fallaciam accidentis u. s. w. (Dieses Sophisma geht durch die Stoa
hindurch bis au!‘ die Megariker zurück, s. Abschn. VI, Anm. 210. u. Abschn. ll,
Anm. 91.)
250) Vll, 5, 7 (f. 246 A): Habito de signis distribulivis partium subiectivarum
consequenter quaeritun utrum negotio habeat vim distributionis sive confundendi (die
uemliche Gleichstellung wie oben Anm. 238). Et videtur, quod sie, quia Aristoteles
in primo Perihermenias dicit (Abschn. IV, Anm. 202), quod illae conlradicunt „homo
est iustus“ ct „nun homo est iustus“; ergo altera est universalisl .....ergo ille ter
minus „homo“ distribuitur, sed non est ibi aliquid, a quo distribuatun Contra: Si negotio habeat vim confundendi, ergo sicut ista est innciosnigrnuegaati„oo.mnis
socrates currit“, similiter haec „non Socrates eurrit“, quod est falsum...... ltem
ubicunque est distributiol ibi est terminus communis sumptus universaliteri .....sed
signum universale significat nquoniam universi-aliteru tantummodo (s. ob. Anm. 240),
negotio vero nong ergo negatio non habet vim distribuendil quod concedimus dicentesl
quod negatio non con/unditl sed negat hoc, quod post se invenit..... Solutio autem
patet ad hoc, quod obiicitur, quia, quod haec est universalis „non homo est iustus“,
hoc non est propter naturam distrtbutionis existentis in negationel sed hoc est, quia
negatur homo in communi u. s. f.
251) Ebend.: Item solet poni quaedam distributio aptitudinis, ut „omnis homo
timet in mari“, i. e. aptus natus est timere in mari. llem solet poni distributio
accontmoda, ut „coelum tegit omnia praeter se ipsum“ et „deus creavit omnia alia a
se.“ Sed ista duo genera distributionis non sunt ita propria sicut alia.
252) Vll, 5, 8 (f. 247 A): Sequitur de hoc signo „totus“, quod est distributiuum
partium integraltitml ut hic „totus Socrates est albus“; est enim sensus „Socrates
secundum quamlibet sui partem est albus“, ad quam sequitur nquaelibet pars
Socratis est alban . . . . .. Circa praedicta quaeritur de hoc sophismate „Totus Socrales
est minor Socrate“. Probatio.‘ Quaelibet pars Socratis est minor Socrate ; ergo Socrates
secundum quamlibet sui partem est minor Soerate; ergo totus Socrates est minor
Socrate. conti-as Tolus socrates est minor Socrate; ergo Socrates est minor Socrate.
Solutios Prima est vera, et improbatio (auch hier haben alle Ausgaben probatio)
peccat secundum fallaciam accidentis.... .. Etiam probatio peccat secundum quid ad
simpliciter..... . ltem in qitibicsdam sequitur „totus Socralcs, ergo Socrates“, in
quibusdam non. Quaeritur, in quibus est et in quibus non. bicendum est, quod
sunt quaedam accidentiaj quae indi/ferenter conveniunt parti et toti, ut „albus“.....,
et in talibus bene sequitur.....g alia sunt accidential quae conveniunt partibus et
non toti, et e converso loti et non partibusq ut „minoritas, parvitas“, et in talibus
non sequitur. (Die sophistische Anwendung des Theilbegrifles bereits bei den Me
garikern, s. Abschn. ll, Anm. 98; das Richtige hingegen betreffs des Beispieles von
„albus“ s. ebend. Anm. 70).
PRANTL, Gesch. lll. s
66 XVII. Petrus Hispanus.
Indem somit noch diejenigen distributiven Zeichen ihre nähere Be
sprechung finden müssen, welche sich auf die Accidentien beziehen (Anm.
239), so tritt zunächst der Einwand entgegen, dass eine derartige Distri
bution überflüssig sei, weil ja die Accidentien nur durch Vervielfältigung
ihrer Träger, d. h. der Substanzen, distributiv vervielfältigt werden; hin
gegen aber wird bemerkt, dass es sich bei dieser accidentellen Verviel
fältigung nicht um die Substanz, sondern eben um Art-Formen derselben
handle. Und somit wird sofort das Distributivum „qualislibet“ in einem
einfältigen Sophisma erörtert, welches darauf hinausläuft, dass die Be
schaffenheit des Wissenden zuweilen auch das Bewusstsein des Wissens
involviren könne"). Soll hiedurch das Accidens qualitativer Bestimmt
heit erledigt sein, so geräth die Distribution quantitativer Accidentien
noch kärglicher; denn „quantuscunque“ wird wohl genannt, aber hievon
sogleich auf „quotiescunque“ übergesprungen und nur für dieses das
Sophisma „So oft du in Paris warst, warst du ein Mensch“ näher be
sprochen"). Zuletzt aber folgt noch (wohl im Anschlusse an die quan
titativen Bestimmungen, jedoch ohne alle Andeutung eines solchen Zu
sammenhanges) eine Erörterung über „infinitum“, welche zuerst an der
Hand aristotelischer Stellen die verschiedenen Bedeutungen des Unbe
gränzten und die Definition desselben feststellt, hierauf aber die distri
butive Geltung des Wortes „infinitum“ an dem Satze nachweist: „Was
253) WII, 5,9 (f. 248 B): Sequitur de distributivis accidentium, interquae primo
dicendum est de signis distribullivis qualitalis, ... ... ul „qualelibel“, cuius particulare
est „aliqualibel“. Sed lunc obicilur, quod, si accidens multiplicetur multiplicato
subieclo, ... .. ergo signa distributiva accidentium superfluant. Ad hoc dicendum est,
quod duplex est multiplicalio accidentis, quia quaedam est secundum numerum, et
haec fit per signum distributivum substantiae, ... ... alia est multiplicatio secundum
speciem, el haec fil per signa dislribuliva accidentis, ut „qualelibel curril“..... Circa
praedicta quaerilur de hoc sophismate „Quodlibel qualelibet de quolibet tali scil,
ipsum esse tale, quale ipsum est; posito, quod Socrates sciat grammaticam et logicam
et rhetoricam, et Plato et Cicero similiter, et sciant, se habere eas, et sint alii tres
homines, quorum unus sciat logicam, aller grammaticam, et alius rhetoricam, et isti
mesciant, se habere eas, et de aliis nihil sciant, et alii sciant de se et de islis, el
non sinl plures homines neque plures qualitates“. Probatio...... Conlra..... Solulio :
Prima est vera, et improbatio peccat secundum fallaciam consequentis, ... ... quia
qualelibet supponit tantum pro lribus u. s. f. (Die stoische Schul-Logik konnte für
Sophismen, welche das Wissen betreffen, bis auf die Sophisten zurückgreifen; s.
Abschn. I, Anm. 61 ff.)
254) WII, 5, 10 (f. 249 B): Sequitur de signis distributivis quantitatis; et sunt
illa, quae distribuuml res se habentes per modum quantitalis, ut „quoliese unque“,
„quantuscunque“. Et seeundum hoc quaeritur de hoc sophismate „Quotiescunque fuisti
Parisis (statt Parisius, wie bekanntlich dieser Ortscasus in allen Handschriften
und älteren Drucken stets geschrieben ist, steht hier in einigen Ausgaben parasitus),
lolies fuisli homo“. Probatio: Una vice fuisti Parisiis et illa vice fuisti homo, alia
vice fuisti Parisis et illa vice fuisti homo, et sic de aliis; ergo u. s. f. Improbatio:
- - - - - sed bis fuisti Parisis, ergo bis fuisli homo, quod falsum est ...... Solutio:
Prima est falsa; ad probationem autem respondendum est per interemplionem, quia
secunda pars copulalivae es falsa, scilicet „illa vice fuisti homo“, quia adhuc nulla
vice fuisli homo, eo quod nondum vita fuit determinata ...... El nota, quod „bis“
non importal interruplionem lemporis, sed lantum aclus illius, cui adiungitur..... e
Si autem formarelur sic paralogismus „Quandocunque fuisli Parisiis u. s. f.“, prima
est vera, et improbatio peccat secundum falaciam figurae diclionis, .... quia „quando
cunque“ est in praedicamento „quando“, et „bis“ in praedicamento quantitatis.
XVII. Petrus Hispanus. 67
eine beliebige Quantität übersteigt, ist begränzt“; und wenn schon bei
dieser Distribution, welche als distributio interscalaris bezeichnet wird,
der Satz „Das Unbegränzte ist begränzt“ das Hauptmotiv bildete, so unter
liegt nun letzterer als ein Sophisma dem üblichen Verfahren der Contro
verse und Lösung, wobei zu bemerken ist, dass nach den Ansichten
Einiger der Unterschied zwischen relativ Unbegränztem und absolut Unbe
gränztem, nach Anderen aber die Verschiedenheit eines substantivischen
oder eines syncategoreumatischen Gebrauches des Wortes „infinitum“
beigezogen wurde °°°).
Endlich mit dem letzten Abschnitte, d. h. mit den Earp o n ibi li a,
welche als das Einzige aus Petrus Hispanus sich auch in die spätere
Logik forterbten (die sog. exponiblen Schlüsse), treten wir bereits in das
Gebiet der „Syncategoreumata“ ein, welche, wie wir oben (Anm. 66 fr)
sahen, bei Wilhelm Shyreswood allerdings auch den ganzen Abschnittp
über die Distribution in sich umfassten, hier hingegen auf die „exponi
blen“ Worte beschränkt sind (was den Begriff ơvyxornyóọnuo bei Psellus
betrifft, s. Abschn. XV, Anm. 9 u. 106, noch ältere Stellen s. Abschn.
XIII, Anm. 174, 206, 348). Es wird nemlich das exponible Urtheil sofort
als dasjenige irt, welches in Folge eines syncategoreumatischen Aus- 7
und einer Auseinandersetzung bedarf, woran sich < ? )
zugleich đie-aufzählende Eintheilung der Syncategoreumata anknüpft, in
dem dieselben entweder Exclusiv- oder Exceptiv- oder Reduplicativ-Zeichen
seien oder Anfang und Aufhören oder Endlosigkeit oder ein Ueberschreiten
oder eine Unterscheidung oder eine specielle Weise der Distribution be
zeichnen können *°"). Jedoch ist hiebei sehr wohl zu beachten, dass
255) VII, 5, 11 (f. 250 B) : Sequitur de infinito, quod quinque modis dicitur.
Primo modo. . . . . , quod non potest pertransiri, ut vor dicitur invisibilis . . . . . Alio
modo. ..., quod habet transitum imperfectum, eo quod nondum est determinalum....
Tertio modo ... secundum appositionem, ut numerus augmentabilis est in infinilum .....
Quarto modo . . . . secundum divisionem, ut continuum . . . . . Alio modo dicitur infinitum
utroque modo, scilicet per appositionem et divisionem, ut tempus..... Quoad has tres
ultimas significationes definitur sic infinitum: infinitum est, cuius quantitatem acci
pientibus semper est aliquid eætra sumere ..... (im byzantinischen Originale waren
natürlich alle diese Bestimmungen über das infinitum aus Arist. phys. ausc. III, 4–8
entnommen). Solet autem poni, quod infinitum quandoque sumitur pro termino com
muni, et tunc ista propositio „infinita sunt finita“ aequipollet huic „aliqua infinita
sunt finita“; quandoque sumitur pro signo distributivo, et tunc illa aequipollet huic
„quoad distributionem quolibet plura sunt finita“. Et probatur sic: Uno plura sunt
finita, duobus plura sunt finita, tribus plura sunt finita, et sic de aliis, ergo qu0
libet plura sunt finita; et sic dicitur facere interscalarem distributionem vel inter
ruptam vel discontinuam ...... Circa praedicta quaeritur de hoc sophismate „Infinita
sunt finita“. Probatio: Duo sunt finita, tria sunt finita, et sic in infinitum; ergo
infinita sunt finita. Improbatio: Ibi praedicatur oppositum de opposito, ergo locutio
est impossibilis. Solutio: Quidam distinguunt, eo quod infinitum est aequivocum ad
„infinitum quoad nos“ et ad „infinitum simpliciter“, unde si sumatur infinitum quoad
nos, prima potest esse vera..... , si autem sumatur infinitum simpliciter, est sim
pliciter falsa . . . . . Alii autem distinguunt, eo quod „infinitum“ potest esse terminus
communis, et sie prima est falsa, vel potest esse dictio syncategoreumatica (s. d.
folg. Anm. 257 und unten Anm. 264) importans in se distributionem, et sic ponunt
eam esse veram. Sed neutra istarum solutionum valet, quia.... adhuc remanet pro
balio et improbalio...:. Unde dicendum est, quod prima simpliciler est falsa, et
probalio peccal secundum quid ad simpliciler. ----
256) VII, 6, 1 (f. 252 B): Propositio erponibilis est propositio habens sensum --
5 *
68 XVII. Petrus Hispanus.
nicht bloss am Schlusse des Abschnittes über die Distribution (s. vorige
Anm. 255) schon eine Hindeutung auf die Syncategoreumata vorlag, son
dern auch hinwiederum hier in der Aufzählung der exponiblen Worte
einige mitbeigezogen sind, welche bereits in der Lehre von der Distri
bution ihre Besprechung gefunden hatten"). Und wenn es immerhin
möglich ist, dass auch schon in der Synopsis des Psellus mehrere Punkte
an zwei verschiedenen Stellen vorkamen, so kann andrerseits auch die
Möglichkeit nicht in Abrede gestellt werden, dass jene letzten Capitel der
Exponibilia, in welchen sich die Distribution mit der Exponibilität ver
schmilzt, bereits einer überarbeitenden Thätigkeit der Lateiner zuzuschrei
ben seien. Ja man könnte sogar darauf hinweisen, dass in einigen
Drucken der Summulae des Petrus Hispanus der ganze Abschnitt über
die Exponibilia fehlt"). Jedoch scheint mir jedenfalls der Hauptkern
(nemlich Cap. 1–5 u. 7) von Petrus Hispanus aus Psellus wörtlich ent
nommen zu sein, und somit schliesse ich hier – um die Sache nicht zu
sehr zu zerreissen – auch das Uebrige nicht aus. Um so entschiedener
aber weise ich dann jenen ganzen Abschnitt, welcher die Ueberschrift
„Syncategoreumata“ trägt und auch die bereits bei Wilhelm Shyreswood
(Anm. 82 ff) vorkommende Erörterung der Conjunctionen enthält, den
späteren Interpolationen zu, zumal da seine Aechtheit selbst schon im 15.
Jahrh. bezweifelt wurde und er sonach auch in sehr wenigen Drucken
erscheint, wobei ausserdem die ganze Form der Darstellung deutlich genug
die Kennzeichen späterer Ueberarbeitung an sich trägt").
Der Inhalt nun der Exponibilia ist folgender. Zuerst wird über
die „exclusiven“ Zeichen, wie z. B. tantum, gehandelt, deren Exposition
verschiedenen Zwecken dienen könne und auch durch das Vorhandensein
oder Nichtvorhandensein einer Negation in Bezug auf die „praeiacens“
(d. h. den ohne Exclusiv-Partikel gesprochenen Satz) bedingt werde. Aber
an Stelle einer näheren Untersuchung dieser Momente folgen nur fünf
„Regeln“, welche ich der Kürze halber (den weitschweifigen Wortlaut
den Anmerkungen überlassend) in folgender Form anführen kann: Nach
1) und 2) ist der Satz „Nur A ist B“ eben gleichgeltend mit „A ist B,
und nichts Anderes als A ist B“; nach 3) kann aus „Nur A ist B“ ge
folgert werden. „Alles B ist A“; nach 4) gilt der Satz „Es ist nicht so,
obscurum expositione indigenem propter aliquod syncalegorema in ea positum im
plicite vel explicile in aliqua dictione ..... Quae faciunt propositionem exponibilem,
sunt in multiplici differentia, quia quaedam sunt signa exclusiva, ul „lanlum, so
lum“...., quaedam exceptiva, ut „nisi, praeter“, quaedam reduplicativa, ut „in
quantum, secundum quod“, quaedam important inceptionem vel desitionem, ut
„inripit“ et „desinit“, quaedam important privationem finis, ut „infinitum“, quaedam
important excessum, ut comparativi et superlativi gradus, quaedam vero important
distinctionem, ut „differt, aliud ab“.... ., quaedam important specialem modum
distributionis, ut „totus, qualelibel“.... Unde propter illa propositio redditur obscura
sicque indiget expositione. Hiezu unten. Anm. 604 f.
257) Nemlich infinilus trafen wir so eben vorher Anm. 255, ferner alius
schon oben bei den Relativen der Verschiedenheit, s. Anm. 213 u. 217, sodann
totus und qualislibet in der Distribution, s. Anm. 252 f.
258) Er fehlt in F,W,L–Q; in D–G ist er ausserhalb der üblichen fort
laufenden Numerierung hinzugefügt; s. Anm. 143.
259) S. unten Abschn. XX. bei den späteren Interpolationen.
XVII. Petrus Hispanus. 69
dass nur A B sei“ soviel als „Entweder ist kein A B, oder etwas An
deres als A ist B“; nach 5) ist der Satz „Nur A ist nicht B“ gleichgel
tend mit „A ist nicht B, und Alles, was etwas Anderes als A ist, ist
B“ 260). S. unten Anm. 606.
Ebenso liegt hierauf bei den „exceptiven“ Zeichen, z. B. „praeter“,
das Ganze in vier Regeln, deren 1) die quantitative Geltung, und 2) die
suppositorische Tragweite exceptiver Sätze betrifft; nach 3) wird der Satz
„Alles A, mit Ausnahme von B, ist C“ exponirt durch „Alles A, welches
etwas Anderes als B ist, ist C, und ferner B ist A, und ferner B ist
nicht C“; nach 4) ist die Exposition des Satzes „Kein A, mit Ausnahme
von B, ist C“ gegeben durch „Kein A, welches etwas Anderes als B
ist, ist C, und ferner B ist A, und ferner alles B ist C“ 291). S. unten
Anm. 607.
260) VII, 6, 2 (f. 253 B): Signa erclusiva sunt illa, quae er significatione
sua erclusionem important, . . . . . ut sunt istae dicliones „lantum, solum, dumlarat“
et similia. Haec autem signa quandoque eæponuntur gratia alietatis, quandoque vero
gratia pluralitatis (was unter Letzterem gemeint sei, erhellt auch aus dem Fol
genden nicht), quandoque ponuntur in oratione sine negatione praecedente vel con
sequente, quandoque vero cum negatione. De istis autem tales dantur regulae. Prima
est: Propositio erclusiva sine negatione earponilur per copulativam affirmativam, cuius
prima pars est praeiacens (dieser Begriff bleibt später recipirt) erclusivae et secunda
pars est negativa importans negationem praedicati de omnibus aliis a subiecto, ut
„tanlum homo est risibilis“, i. e. „homo est risibilis, et nihil aliud ab homine est
risibile“... ... Secunda regula: Propositio erclusiva huius generis infert copulativam
compositam eæ duabus exponentibus et quamlibet earum seorsim, et non e converso,
ut „tantum homo currit“, ergo „homo currit, et nihil aliud ab homine curril“. Tertia
regula: Ab exclusiva affirmativa ad universalem de terminis transpositis est bona
consequentia, si fiat erclusio gratia alietatis, et non contra, ut bene sequitur „tantum
animal est homo“, ergo „omnis homo est animal“ et non e contra. Quarta regula:
Erclusiva contradictoria prioris (d. h. wo die Negation den ganzen Satz verneint)
eæponitur per disiunctivam affirmativam de partibus contradicentibus priori exclusivae
(dem in der zweiten Regel gegebenen copulativen Urtheile), ut „non tantum homo
currit“ i. e. „nullus homo currit vel aliud ab homine currit“ ...... Quinta regula:
Exclusiva, in qua ponitur sola negatio sequens erclusionem, erponitur per copu
lativam affirmativam, cuius prima pars est negativa praeiacens, secunda est affir
mativa, in qua praedicatum affirmativae enuntiatur de quolibet alio a subiecto, ut
„tantum accidens non est substantia“ i. e. „accidens non est substantia, et omne
aliud ab accidente est substantia“. Et per hoc patet, qualiter eius contradictoria sit
erponenda.
261) VII, 6, 3 (f. 255 B): Sequitur de signis eæceptivis. Dicuntur autem eæ
ceptiva, quae significant exceptionem alicuius contenti sub aliquo distributo, ut „praeter,
praeterquam“..... De quibus tales dantur regulae. Prima: 0mnis eæceptio fit a toto
in quantitale, seu a termino sumpto sub signo universali. . . . . , ut „omnis homo praeter
Socratem currit“. Secunda regula: Dictio erceptiva non impedita facit, terminum
communem, supra quem cadit, immediate supponere simpliciter, ut „omne animal
praeter hominem est irrationale“, ibi „homo“ supponit simpliciter. Tertia regula :
Universalis affirmativa eæceptiva exponitur copulative per tres eæponentes categoricas,
quarum prima affirmat universale praedicatum de subiecto sumpto cum „aliud ab“,
secunda affirmat terminum, a quo fit eæceptio, tertia est negativa, in qua praedica
tum negatur de termino excepto, ut „omne animal praeter hominem est irrationale“
erponitur sic „omne animal aliud ab homine est irrationale, et homo est animal, et
homo non est irrationalis“. Quarta regula: Universalis negativa erceptiva exponitur
copulative per tres exponentes, in quarum prima praedicatum negatur de subiecto
sumpto cum „aliud ab“, in secundo affirmatur subiectum de termino, qui eaccipitur,
in tertia affirmatur universale praedicatum de termino eæcepto, ut „nullum animal
70 XVII. Petrus Hispanus.
In gleicher Weise erscheinen bei den „reduplicativen“ Zeichen, z. B.
inquantum oder secundum quod, ebenfalls nur vier Regeln. Nach 1) spricht
ein Reduplicativ-Satz stets einen gewissen Causal-Zusammenhang aus; nach
2) bezieht sich das reduplicative Zeichen immer auf das Prädicat, legt
aber den Causalnexus nicht in das Prädicat, sondern in das Subject.
Nach 3) wird der Satz „A, sofern es B ist, ist C“ exponirt durch „A
ist C, und A ist B, und alles B ist C, und weil Etwas B ist, ist es
auch C“; nach 4) wird der Satz „Kein A, insoweit es B ist, ist C“ ex
ponirt durch „Kein A ist C, und alles A ist B, und kein B ist C, und
weil Etwas B ist, ist es nicht C“ °°°). Vgl. unten Anm. 608 f.
Sodann sind es die Worte „incipit“ und „desinit“, welche gleich
falls als exponible betrachtet werden, und im Hinblicke auf die Unter
scheidung, dass Anfang und Ende eines Factums entweder plötzlich mit
Einem Male oder stufenweise allmälig eintreten kann, formuliren sich die
Regeln, dass 1) der Satz „A beginnt“ (im ersteren Falle) exponirt wird
durch „A ist jetzt, und vorher war es nicht“, sodann 2) der Satz „A
beginnt, B zu sein“ (im letzteren Falle) seine Exposition in „A ist jetzt
nicht B, und hernach wird es B sein“ findet; entsprechend wird 3) der
Satz „A hört auf, B zu sein“ (im ersteren Falle) exponirt durch „A ist
jetzt B, und hernach wird es nicht B sein“, und 4) der Satz „A hört
auf, B zu sein“ (im letzteren Falle) durch „A ist jetzt nicht B, und vor
her war es B“ 29°). Vgl. unten Anm. 600.
praeter hominem est risibile“ eæponitur sic „nullum animal aliud ab homine est risi
bile, et homo est animal, et omnis homo est risibilis“.
262) VII, 6, 4 (f. 256 B): Sequitur de reduplicativis dictionibus. Dicuntur autem
reduplicativae, quae important rationem, secundum quam aliquid alteri attribuitur,
ut „inquantum, secundum quod, ea ralione qua“ et similia. De quibus lales dantur
regulae. Prima est, quod dictio reduplicativa praesupponit, aliquod praedicatum in
esse alicui subiecto, et denotat, illud, supra quod cadit, immediate esse causam illius
inhaerentiae. Secunda regula est, quod dictio reduplicativa semper refertur ad prae
dicatum et nunquam reduplicat ipsum. Tertia regula est, quod propositio reduplicativa
affirmativa eæponitur per quatuor erponentes, quarum prima affirmat praedicatum
principale de subiecto, secunda affirmat reduplicativam de subiecto, tertia affirmat
praedicatum principale de reduplicato universaliter, quarta est una causalis, in cuius
antecedente ponitur dictio, supra quam cadit reduplicatio de aliquo transcendente, et
in consequente praedicatum principale affirmatur de relativo illius transcendentis, ut
hic „homo, inquantum rationalis est, est flebilis“ i. e. „homo est flebilis, et homo est
rationalis, et omne rationale est flebile, et quia aliquid est rationale, ipsum est fle
bile“. Quarta regula est, quod propositio reduplicativa, in qua ponitur negatio post
dictionem reduplicativam, eaponitur copulative per quatuor evponentes, quarum prima
negat praedicatum de subiecto principali, secunda affirmat reduplicatum de eodem,
tertia negat universaliter praedicatum principale de reduplicato, quarta est una cau
salis, in cuius antecedente praedicalum reduplicatum de suo transcendenle affirmatur,
et in consequente negatur praedicatum de relativo illius transcendentis, ut hic „nullus
homo, inquantum rationalis est, est rudibilis“ i. e. „nullus homo est rudibilis, et
omnis homo est rationalis, et nullum rationale est rudibile, et quia aliquid est ratio
nale, ipsum non est rudibile“. Er isto patet per legem contradictoriarum, qualiter
sint eæponendae contradictoriae ipsarum.
263) VII, 6, 5 (f. 258 A) : Sequitur de „incipit“ et „desinit“. . . . . . . Quatuor
dantur regulae. Prima est: Propositiones de „incipit“ in rebus, quarum esse totum
simul acquiritur, eæponuntur per unam copulativam, cuius prima pars est affirma
tiva de praesenti, secunda negativa de praeterilo, ut „homo incipit“ i. e. „homo nunc
est, et immediate ante hoc non fuit“. Secunda regula: Propositiones de „incipit“ in
XVII. Petrus Hispanus. 71
Nun aber folgt, wie bemerkt, wieder „infinitum“, welches schon
oben bei der Distribution besprochen worden war; hier jedoch lenkt die
Erörterung auf den syncategoreumatischen Gebrauch dieses Wortes ein,
welcher dann vorliege, wenn es sich um das Verhältniss des Subjectes
zum Prädicate handle. Und für diesen Fall werden zwei Regeln gegeben,
deren erste dahin lautet, dass bei „infinitum“ eine suppositio confusa
immobilis (s. Anm. 206) stattfinde, die zweite aber die Exposition fest
stellt, indem der Satz „Unbestimmt viele A sind B“ exponirt werde durch
„Einige A sind B, jedoch sind ihrer wenigstens drei“. Eine dritte Regel
dagegen betrifft den nicht-syncategoreumatischen Gebrauch, bei welchem
der Satz „A ist unbestimmt gross“ durch „A ist ein Quantum, und seine
Quantität ist unbestimmt“ exponirt wird *"*). * *
Hierauf wird die Comparativ- und Superlativ-Form als ein exponibler
Ausdruck in vier Regeln besprochen; nemlich nach 1) ist z. B. der Satz
„A ist grösser als B“ zu exponiren durch „A ist gross, und B ist gross,
und A ist dem B an Grösse überlegen“. Der Superlativ hingegen, welcher
rebus, quarum esse acquiritur successive, eæponuntur per unam copulativam, cuius
prima pars est negativa de praesenti, secunda est affirmativa de futuro, ut „Socrates
incipit esse albus“ i. e. „Socrates nunc non est albus, et immediate post hoc erit
albus“. Tertia regula: Propositiones de „desinit“ rerum, quarum esse totum simul
deperditur, ea ponuntur per unam copulativam, cuius prima pars est affirmativa de
praesenti, secunda est negativa de futuro, ut „Socrates desinit esse homo“ i. e.
„Socrates nunc est homo, et immediate post hoc non erit homo“. Quarta regula:
Propositiones de „desinit“ rerum, quarum esse deperditur successive, exponuntur copu
lative per unam negativam de praesenti et alteram affirmativam de praeterito, ut
„Socrates desinit esse albus“ i. e. „Socrates nunc non est albus, et immediate ante
hoc fuit albus“. Er istis patet, quomodo contradictoriae istarum sint eæponendae.
264) VII, 6, 6 (f. 259 B): Sequitur de infinito, cuius quaedam solent assignari
distinctiones. (Nun folgen zunächst, wenn auch in verändertem Wortlaute, jene
nemlichen fünf Bedeutungen des infinitum, welche wir schon oben Anm. 255
trafen.)..... Infinitum capitur uno modo categorematice, prout est terminus communis.
et sic significat quantitalem rei subiectae vel praedicatae . . . . . , alio modo sumitur
syncategorematice, non prout dicit quantitatem rei subiectae vel praedicatae, sed qua
liter se habet subiectum in ordine ad praedicatum, et sic non est terminus communis,
sed est disposilio subiecti et signum distributivum. Et de his tales dantur regulae.
Prima est: Infinitum syncategorematice sumptum positum in subiecto facit terminum
communem sequentem pro se stare confuse tantum, ut „infiniti homines currunt“, ibi
„homines“ supponit confuse, non tamen mobiliter. Secunda regula est : Propositio de
infinito syncategorematice capto eaponitur per unam copulativam, cuius prima pars
affirmat praedicalum de subiecto sumpto sub aliqua quantitate continua vel discreta,
et secunda negat praedicatum inesse tali subiecto secundum determinalam quantitatem,
ut „infiniti homines currunt“ sic eaponitur „aliqui homines currunt, et non tot, quin
plures duobus vel tribus“. Tertia regula: Propositio de infinito capto categorematice
sive significative exponitur per unam copulativam, cuius prima pars affirmat quan
titatem de subiecto, et secunda negat terminum illius quantitatis, ut „linea est in
finita“ i. e. „linea est quanta, et non habet terminum suae quantitalis“. Et hoc est,
si infinitum est in praedicato. Sed si sit in subiecto, prima affirmat praedicatum de
subiecto quanto, et secunda negat terminum illius quantilalis, ut „aliquod corpus
infinitum est album“ i. e. „aliquod corpus quantum est album, et idem corpus non
habet terminum suae quantitatis“. Uebrigens unterschied ja auch schon Wilhelm
Shyreswood zwischen einem categoreumatischen und syncategoreumatischen Ge
brauche, und zwar nicht bloss bei infinitus (Anm. 70) und totus (Anm. 69), son
dern auch bei incipit und desinit (Anm. 81), sowie bei mehreren anderen Worten
(Anm. 75 ff.).
72 XVII. Petrus Hispanus.
'nach 2) eine Distribution enthält und nach 3) ein wirkliches Stattfinden
der Eigenschaft bei den verglichenen Dingen voraussetzt, soll nach 4) zu
der Exposition führen, dass z. B. der Satz „A ist das grösste aller B“
den Sinn habe „A ist gross, und alle B sind gross, und kein B ist
grösser als A“ °°°).
Sodann folgen die Begriffe „differt, aliud“, obwohl dieselben (we
nigstens der letztere) gleichfalls bereits oben (Anm. 213 u. 217) vorge
kommen waren. Die hier folgenden Regeln betreffen zuerst die thatsäch
liche Grundlage und die distributive Function jener Worte, und dann die
Exposition, da der Satz „A ist etwas Anderes als B“ sich auflöse in „A
ist, und B ist, und A ist nicht B“, hingegen der Satz „A ist nichts An
deres als B“ exponirt werde durch „Entweder ist A nicht, oder B ist
nicht, oder A ist B“ 2ºº).
Endlich kömmt noch „totus“ an die Reihe, an welchem, während
wir es ebenfalls schon oben (Anm. 252) trafen, hier die syncategoreu
matische Geltung erörtert wird; und zwar handle es sich dabei sowohl
um eine Distribution als auch um die Exposition, bei welch letzterer hier
nun wieder obiges (a. a. 0.) Sophisma „der ganze Sokrates ist kleiner
als Sokrates“ erscheint. Auch knüpfen sich hieran noch Bemerkungen
über „quantuslibet“ und „qualislibet“ (Anm. 253 f.), insoferne bei
265) VII, 6, 7 (f. 261 A): Sequitur de comparativis et superlativis, de quibus
tales dantur regulae. Prima est: Propositio habens comparativum proprie captum,
et non abusive, erponitur affirmative per tres eæponentes, quarum prima affirmat
positivum de re ercedente, secunda affirmat eundem de re excessa, tertia afirmat
excessum de re ercedente respeclu rei ercessae, ut „Socrates est albior asino“ i. e.
„Socrates est albus, et asinus est albus, et Socrates est magis albus quam asinus“
vel negando aequalitatem. . ... „asinus non est aeque albus sicut Socrates“. Secunda
regula : Superlativus distribuit communem terminum sequentem, qui significat rem
eæcessam, ut „leo est fortissimus animalium“, ibi „animalium“ distribuitur. Tertía
regula (in einigen Ausgaben Secunda regula de superlativo): Superlativus proprie
tentus denotat, rem ercessam convenire rei ercedenti, et patet, quia haec est im
propria „leo est fortissimus lyncum“, quia fortitudo de lynce non verificatur (natür
lich wäre die gleiche Regel auch für den Comparativ anzuführen). Quarta (in
jenen Ausgaben dann Tertia) regula : Propositio de superlativo proprie capto eæponitur
copulative per tres eæponentes, quarum prima affirmat positivum de re ercedente,
secunda affirmat idem de re ercessa, tertia negat universaliter excessum de re er
cessa respectu rei eæcedentis, ut „rosa est pulcherrima florum“ i. e. „rosa est pulchra,
et omnis flos est pulcher, et nullus flos est pulchrior rosa“..... Sed si non ponatur
ibi genilivus, debet omitti secunda erponens, ut „Socrates est fortissimus“ i. e.
„Socrates est fortis, et nullus homo est fortior illo“. Et contradictoriae istarum
semper habent exponi per disiunctivas de partibus contradicentibus.
266) VII, 6, 8 (f. 262 A): Sequitur de „differt, aliud ab“, de quibus tales
dantur regulae. Prima est, quod . . . . conveniunt tantum enti, quia ut dicitur decimo
Metaphysicoram (c. 3, p. 1054 b 20), nec non ens enti nec ens non enti idem vel
diversum est. Secunda regula: Ablativus rectus ab istis dictionibus mediante „a“
vel „ab“ distribuitur, si sit distribuibilis ...... Tertia regula: Propositio affirmativa
de „differt“ erponitur copulative per tres eæponentes, in quarum prima affirmatur hoc
verbum „est“ de eo, quod differt, in secunda affirmatur idem de eo, a quo differt,
tertia negat unum illorum de alio, ut „homo differt ab asino“ i. e. „homo est, et
asinus est, et homo non est asinus“. Quarta regula: Propositio negativa de „differt“
debet exponi per unam disiunctivam de partibus contradicentibus, ut „Socrates
non differt ab asino“ i. e. „Socrates non est, vel asinus non est, vel Socrates est
asinus“.
XVII. Petrus Hispanus. 73
denselben keine eigentliche Exposition, sondern nur eine Distribution
stattfinde 26). --
Solcher Art also ist der Inhalt der einflussreichen Summulae des
Petrus Hispanus. Es ist, wie wir sahen, eine Logik, in welcher (wenn
auch nach einem zufälligen und wahrlich nicht philosophischen Motive)
das Urtheil als erster Abschnitt dem Begriffe vorangeht, in welcher der
kategorische Syllogismus in drei Figuren (mit den theophrastischen Schluss
modis der ersten Figur) entwickelt wird, hingegen die hypothetischen und
die modalen Syllogismen fehlen, in welcher ferner eine erkleckliche An
zahl von Memorialversen auftritt, und endlich in welcher die peinlich
ausführliche Lehre von den proprietates terminorum eine erschreckende
Fülle byzantinischen Unsinnes enthält. Bedauernswerth erscheint uns der
Leser, welcher all dasjenige, was von Anm. 202 an vorzuführen war,
durchstudieren oder wenigstens durchblättern soll; aber es darf sich wohl
hieran die Bitte knüpfen, dass einiges Mitleid von dem Leser auch wieder
auf den Geschichtschreiber der Logik zurückfliessen möge, welcher jenes
verstandlose und häufig läppische Treiben") nicht bloss bei Petrus
Hispanus in seiner ganzen Ausdehnung geniessen, sondern auch in hun
dertfachen Variationen verfolgen und bis in das 16. Jahrhundert hinab
nachweisen musste"). In jener sinnlosen Verquickung grammatischer
und logischer Momente, welche durch die ganze Lehre von suppositio,
ampliatio, appellatio, restrictio, distributio, exponibilia sich hindurch
zieht, erblicken wir allerdings sogleich den verpestenden Einfluss des von
Anbeginn blödsinnigen Stoicismus"), welcher mittelst dieser byzantini
schen Logik drei Jahrhunderte hindurch das abendländische Mittelalter
/
267) VII, 6, 9 (f. 262 B): Sequitur de hoc signo „totus“...... Potest capi
tribus modis: uno modo communi pro omni eo, quod habet partes...; secundo modo
magis proprie pro illo, quod ex omnibus suis partibus est perfectum...... ; et istis
duobus modis „tolus“ tenelur categorematice. Tertio modo capilur syncategorematice,
prout includit signum distributinum (s. den Schluss der Anm. 264), ... et sic non
dicit, quale subiectum sit, sed qualiter se habeat in ordine ad praedicatum. Et hoc
modo reddit propositionem exponibilem, de quo dantur tales regulae. Prima est, quod
„totus“ distribuilt terminum, cui adiungitur, pro qualibel parte integrali..... Secunda
est, quod propositio affirmativa de toto exponitur per unam categoricam transmutato
„totus“ in „secundum quamlibet sui partem“, ut „tolus Socrates est minor So
crale“....... Praeterea notlandum, quod haec signa „quantumlibet, qualelibet“ non
faciunt proprie propositionem exponibilem, sed faciunt distributionem, non absolutam,
sed contrahunt speciem ad aliquod determinatum genus praedicamentale, ut „quantum
libet“ distribuit pro quantitate continua ..... et sic dicuntur mentaliter complexa. ...
Et de exponibilibus dicta sufficiant.
268) Es muss unumgänglich dem Leser überlassen bleiben, die zahlreichen
Halbheiten und Inconsequenzen, sowie die entsetzliche Verknöcherung dieser byzan
tinischen Doctrin sich aus dem Angeführten selbst zu entnehmen, denn auch falls
es an sich der Mühe werth gewesen wäre, konnte ich unmöglich den Umfang der
Darstellung dadurch noch mehr anschwellen lassen, dass ich bei jeder Zeile den
Unsinn als Unsinn aufgedeckt hätte.
269) Der weitere Verlauf wird uns ja noch lange genug an die Litteratur der
“ fesseln, welche, wie sich zeigen wird, als „usus modernorum“ neben die --
aristotelische Logik tritt. - - - - - - - - - - - - - ---
270) Ausser demjenigen, was schon oben, Abchn. VI, Anm. 110–116 und
123––131, bemerkt wurde, s. hierüber nun auch Steinthal, Gesch. d. Sprachwissensch.
b. d. Griechen u. Römern, Berl. 1862, S. 300 ff.
74 XVII. Petrus Hispanus.
l beschäftigt. Aber die einzelnen Entwicklungsperioden der stoischen Logik,
i!‘
welche schliesslich zu solchem Gipfelpunkt des Unsinnes führten, können
wir, wie schon Abschn. XV, Anm. 97 tl‘. gesagt wurde, nicht mehr nach
weisen. Denn wenn sich auch einzelne Sophismen auf eine ursprüngliche
stoische Quelle zurückführen lassen 271), oder wenn wir auch gramma
tische Anschauungen und Terminologien, welche hier vorkommen, bei
Priscianus wiederkehren sehen 272), so sind diess nur versprengte Bau
steine Eines grammatisch-logischen Gebäudes, welches in seiner ursprüng
lichen Gestalt sich bis jetzt unserer geschichtlichen Kenntniss entzieht.
Indern aber die schon oben (Abschn. XV, Anm. 106 f.) ausgesprochene
Vermuthnng, dass wohl in verlernen Schriften des Themistius die Quelle
jener byzantinischen Logik liegen dürfte, nunmehr auch bei dem bloss
lateinisch erhaltenen Beste der Synopsis sich zuweilen uns wieder auf
drängte (Anm. 218, 241, 247, 255), so weise ich hiemit absichtlich
wiederholt auf diese wesentliche Lücke der Geschichte der Logik hin
und kann nur wünschen, dass aus irgend einer Bibliothek handschrift
liches Material zu Tag gefördert werde, durch welches dieser Punkt seine
Aufklärung finden könnte.
Soll aber nun jener Einfluss der aristotelisch-arabischen Litteratur,
welcher völlig gleichzeitig neben der Herübernahme des Psellus seine
Wirkung begann, in nähere Betrachtung gezogen werden, so begegnen
uns vorerst einige Erscheinungen von ziemlich untergeordneter Art. Denn
ollenbar war man Anfangs von dem neuen zugeführten Stoffe förmlich
vqblüllt, Und sowie man daher gleichsam wieder von vorne anfing, so
hafte-man weder Zeit und Musse, um etwa an die Controversen der Abä
lard7schen_ Periode anzuknüpfen und von dafortzubauen, noch auch war
man befähigt, im ersten Anlaufe die reiche Fülle der neuen Quellen zu
sichten und überhaupt zu verarbeiten. Erklärlich daher ist es, dass wir
bei den ersten Autoren, welche den neu erwachten Aristoteles und die
Araber benützten, nur unmotivirte Ansichten treffen, welche auf dem Ge
biete der gewöhnlichen Parteifragen sich nicht einmal zu einer Polemik
erheben, sondern nur an den einen oder anderen aristotelischen oder
arabischen Ausspruch als Auctorität sich anlehnen. Selbstverständlicher
Weise aber war es auch hiehei wieder ein platonisch-christlicher Realismus,
welcher als der Grundton aller orthodoxen Logik (— was hingegen
„ketzerische“ Logik sei, s. schon oben Abschn. XIII, Anm. 319 ——) sich
sogleich unmittelbar einstellen musste; nur konnte man sich jetzt zur
Unterstützung dieser Auffassung mit Vorliebe auf jene Sätze der aristote
271) S. oben Anm. 226, 243, 246, 247, 248, 249, 252, 253.
272) S0 treffen wir erklärlicher Weise vor Allem die rernata bei
Priscian. ll, 15 (Vol. I, p. 54 ed. Hertz), ferner auch eine leise Spur dermappel
latio Il, 18 (p. 55), desgleichen Spuren bezüglich der relative Xll, 4 (Vol. l,
p. 579) u‚ XVII, 73 (Vol. ll‚ p. 150). Aber diess können nur versprcngte Reste
einer älteren Formation sein, in welcher sich Grammatik und Logik überhaupt
berührt hatten, und wir dürfen nicht übersehen, dass gerade von den Hauptbe
gritfen der byzantinischen Logik, nemlich von suppositio, ampliatio, distributio, exclusiva, ervceptiva, reduplivativa, ezponibilia, sich auch bei Prreisstcriicalniuos, ’
keine Spur findet.
\ XVII. Alexander Alesius. Wilhelm v. Auvergne. 75
lischen Psychologie werfen, welche zur arabischen Lehre vom intellectus
agens verwendet oder missbraucht worden waren").
So zeigt uns schon Alexander Alesius (gest. 1245), welchen
wir fast völlig der Geschichte der Theologie überlassen könnten"),
einen nicht weiter durchgebildeten Realismus, welchen er unter An
knüpfung an dogmatische Autoritäten (besonders an Augustinus) auch auf
die dem Aristoteles entlehnten psychologischen Fragen überträgt. In sei
nen einzelnen realistischen Ausdrücken aber ist die Einwirkung arabischer
Lehre stets unverkennbar, sei es dass er z. B. die abstrahierende und
einigende Function des auf das Einfache gerichteten Denkens beschreibt"),
oder hervorhebt, welch verschiedene Stellung die Universalien im Denken
und in der Objectivität haben"), oder sei es dass er eine realistische
Wendung der Araber in das Rohere und Plumpere steigert").
Nicht besser verhält es sich mit Wilhelm von Auvergne (gest.
1249), welcher in seinem grösseren Werke De universo") durchaus
nicht ein logisches Interesse verfolgt"), sondern nur theologische Er
örterungen, und zwar hauptsächlich über das universum spirituale,
d. h. das Geisterreich, zum Zwecke hat"), sowie auch sein Buch De
anima") einer ähnlichen Tendenz folgt. So ist ihm auch die Frage
über die Existenz der Universalien keine logische, sondern sie hat für
273) S. oben, Abschn. XVI, Anm. 3f. Dass ich aber von der Geschichte der
Logik als solcher grundsätzlich die psychologischen und erkenntniss-theoretischen
Lehren ausschliesse, habe ich ebendaselbst unter Angabe meiner Gründe bereits
gesagt.
274) Den unter dem Namen des Alex. Alesius gedruckten (Venet. 1572) Com
mentar zur Metaphysik können wir hier nicht in Betracht ziehen, indem derselbe,
wie auch schon Andere richtig bemerkten (s. Hist. litt. de la France, XVIII, p.
323), nicht vor Duns Scotus geschrieben sein kann. S. hingegen unten Abschn.
XIX, Anm. 248 ff, den Verfasser dieses Commentares, nemlich den Alexander ab
Alexandria.
275) Summa univ. theolog. (Lugd. 1516 fol.), Pars II, Quaest. 69, membr. 2:
Unusquisque intellectus est circa formas intelligibiles sine complexione consideratas
(den Begriff der incomplexa bei Alfarabi und Avicenna s. vor. Abschn., Anm. 16
u. 88)...... Cognitio illarum formarum intelligibilium, quae veniunt ad intellectum
per abstractionem a phantasmale sensibili (s. Alfarabi, ebd. Anm. 22). Quaest. 69,
membr. 3, artic. 3: Intellectus abstrahens formas intelligibiles et uniens eas (s. Avi
cenna, ebend. Anm. 92). -
276) Ebend. Quaest. 59, membr. 2, art. 2: Secundum intellectum fit abstractio
speciei a materia vel subiecto, secundum naturam vero non (s. Alfarabi, ebd.
Anm. 22).
277) Ebend. art. 1: Forma, quae sollum est esse materiae in perficiendo totum,
perficit omnes partes materiae et consimili ratione, ut est dicere „quaelibet pars
ignis est ignis“ (die Veranlassung hiezu s. bei Alfarabi, ebd. Anm. 33; Avicenna und
Averroes hatten anders gedacht, s. ebd. Anm. 166 u. 301).
278) Guillelmi Alverni episcopi Parisiensis Opera omnia etc. Aureliae et Am
biani 1674. fol. Vol. I, p. 593–1074. Nähere Nachweise, dass Wilhelm den ganzen
Aristoteles und die Araber kannte und benützte, s. bei A. Jourdain, Recherches crit.
2. Aufl. (1843) S. 288 ff.
279) Von keiner Bedeutung ist es, dass er gelegentlich einmal (I, 3, c. 24,
p. 795) die Ansicht des Avicenna über die Wahrheit der Urtheile (s. vor. Abschn.
Anm. 39f) ausschreibt.
280) Wie in einem zoologischen Garten kann man bei ihm das Leben und
Treiben der Engel, Erzengel, gefallenen Engel, Dämonen u. dgl. studieren.
281) Vol. II, Supplem. p. 65–228.
76 XVII. Wilhelm v. Auvergne.
ihn nur Werth im Hinblicke auf die Kundgebungen aus dem Jenseits.
Während es ihm aber hiernach als selbstverständlich gelten muss, dass
die Universalien objectiv reelle Wesen sind, zeigt er sich uns als einen
Dualisten der plumpesten Art; denn völlig parallel stellt er (nach dem
alten Satze „universale intelligitur, singulare sentitur“) die „Eindrücke“
der sinnlichen und der intelligiblen Welt nebeneinander, und gleichmässig
für die beiderlei Wesen beruhigt er sich bei dem Auctoritätsglauben,
dass sie eben objectiv so seien, wie sie subjectiv empfunden werden 2°°).
Daher polemisirt er sogar, sich an Araber anlehnend, gegen Plato, welcher
die Sinnenwelt in ein bloss abbildliches und hiemit unwahres Sein auf
pflückte 2°°), und schliesslich legt er sich den Platonismus, um zugleich
auch dem Aristotelismus dienen zu können, dahin aus, dass die Ideen
lehre nicht die Artbegriffe (species) betreffe, welche ja vollständig in den
Einzelndingen (totaliter in individuis) existiren und in solcher Weise die
wesentlichen Prädicate der Individuen sind (de singularibus), sondern
dass die platonischen Ideen jene ausserhalb liegenden Formen (formae
erteriores) seien, welche im Geiste des Schöpfers sich befinden, – kurz
wir treffen hier zum ersten Male jene arabische Distinction aufgenommen,
wornach die Universalien ante rem (d. h. jene formae eæteriores) und in
re (in individuis) und auch post rem (de singularibus) bestehen "°"),
282) De univ. II, 1, c. 14, p. 821 : Non minus credendum est intellectui de
intelligibilibus, quam sensui de sensibilibus ; quia igitur testimonium seu testificatio
sensus cogit nos ponere mundum sensibilium et ipsum sensibilem, .... cogere nos
debet intellectus multo forlius mundum intelligibilium , hic autem esl mundus uni
versalium sive specierum ...... Intellectus igitur nostri, h. e. intellectiones, quibus
sumus intelligentes, non sunt in effectu, nisi passiones seu similitudines intelligibilium
impressae ab eisdem intelleclui nostro; agere autem vel imprimere non potest, quod
non est; necesse igitur est, intelligibilia esse . . . . . Quare necesse est, formas com
munes, sc. genera et species et alia huiusmodi convenientia esse, et non solummodo
esse, sed etiam esse sicut intelligunlur; quemadmodum sensibilia et particularia ne
cesse est esse, non solum simpliciter, sed etiam esse ea sicut sentiuntur. Noch
naiver, aber kürzer: De anima, Cap. 7, pars 4, p. 207 : Cum virtus sensitiva non
indigeat nisi rebus sensibilibus propter illas apprehendendas, quomodo virtus in
tellectiva non erit contenta rebus intelligibilibus ad apprehensionem earum?
283) De univ. II, 1, c. 34, p. 835: Verum Plato ultra, quam oporteret et veritas
erigeret, eætendit huiusmodi similitudines , . . . . quoniam nominationes creaturarum
omnes per similitudinem fiant et nulla earum per veritatem; unde nec veram terram
nec verum ignem nec veram aquam aut verum aërem in mundo sensibili esse patenter
asseruit (Tim. p. 51 B) ..... Consequens igitur est, nihil esse omnino in mundo isto
sensibili secundum veritatem ipsumque mundum similiter nihil esse in veritate.
284) Ebend. c. 35, p. 836: Aut intelle vit Plato species (dum dirit, mundum
specierum eremplar esse mundi istius sensibilis), quas dicimus praedicari de pluribus
differentibus numero in eo quod quid est (diess die allbekannte traditionelle Defi
nition), aut intellerit rerum similitudines sive ideas sive imagines rerum eremplares.
Quodsi iurta priorem intentionem, ...... huiusmodi species totum est esse individuo
rum , . . . . . . quia igitur totum esse individuorum omnium in ipsis individuis est et
non ertra, manifestum est, huiusmodi species in individuis suis sive singularibus
totaliter esse el non earlra . . . . . . Manifestum igitur est per haec, Platonem non in
telle visse hoc, quod dirit de mundo archetypo, de speciebus, quae de individuis vel
singularibus in eo quod quid praedicantur; illas enim esse necesse est et in singu
laribus suis et cum singularibus; ubi enim Socrates est, necesse est esse hominem,
et ubi homo est, necesse est esse aliquem hominem. De ideis igitur sive formis eæ
terioribus, quae in mente creatoris aeternaliter sunt, intelle vit sermones suos (s. Al
XVII. Wilhelm v. Auvergne. Vincenz v. Beauvais. 77
und erklärlicher Weise können sich hieran auf gleicher Quelle fussend
noch andere gelegentliche Bemerkungen über den Artbegriff anschliessen°°°).
Das Komischste aber ist, dass Wilhelm, während er das Denken als einen
„Spiegel“ des Intelligiblen bezeichnet**"), doch wieder die Entstehung
der Allgemeinbegriffe aus einer Kurzsichtigkeit (brevitas) des Denkens
erklärt, vermöge deren dasselbe die Dinge nur wie von Weitem (wie
eine entfernte Statue) und daher nur „unbestimmt im Allgemeinen“ be
trachten könne **'), — ein Widerspruch, zu welchem als ergötzliches
drittes Glied kömmt, dass er hinwiederum im Anschlusse an Araber die
menschlichen Worte als die wahrhaft adäquaten essentiellen Bezeichnungen
des Einzelnen betrachtet*°°).
Dass Vincenz von Beauvais (gest. 1264) nur Compilator war,
ist allbekannt, und irgend Selbstständigkeit in principiellen Fragen wird
man bei solchem Charakter seiner Schriftstellerei von vorneherein nicht
erwarten. Aber wenn er uns wenigstens als Zeuge des Zustandes dienen
soll, in welchem die Logik um d. J. 1250 sich befand, so kömmt noch
ein anderer Umstand in Betracht. Es ist nemlich, – was bis jetzt nicht
beachtet wurde –, das ganze Speculum maius vielfach interpolirt**"),
und zwar wurden offenbar successive in den Handschriften Ergänzungen
farabi, vor. Abschn., Anm. 24, und Avicenna, Anm. 184, woselbst sogar gleichfalls
die Beiziehung dämonischer Mächte, u. ebd. Anm. 188).
285) Ebend. II, 2, c. 12, p. 855: Species ut species nec est actu aliquod indi
viduorum, nec aliud ab aliquo eorum, immo potentia est unumquodque, et ratio eius
seu diffinitio totaliter est in unoquoque illorum (s. bei d. Arabern vor. Abschn.,
Anm. 23) ..... Species non dicitur totaliler, i. e. non secundum omnem sui partem
de aliquo individuorum, licet dicatur totaliter de unoquoque secundum rationem suam;
el intelligo totalitatem islam, quae est eæ partibus rationis seu diffinitionis, et hae
partes sunt genus et differentiae; alio modo partes speciei individua sunt, quoniam
ipsam speciem, cum de eis praedicatur, sibi invicem quodammodo partiuntur (s. Avi
cenna, ebd. Anm. 127 f.).
286) Ebend. II, 1, c. 8, p. 816: Intellectus omnis natus est esse speculum in
telligibile, cum natus sit recipere in se descriptionem universitatis intelligibilium;
manifestum autem est, quod cum istam descriptionem receperit, erit velut exemplum
universi et velut liber tolius descriptionis ipsius.
287) Ebend. c. 15, p. 822 : Virtus intellectiva nostra nihil detrahit, nihil tollit
vel minuit omnino de signis sensibilibus, sed magis ei detrahitur, quoniam non attingit
ipsa signa huiusmodi totaliler. . . . . Sed est, quemadmodum dicam tibi, si quis ima
ginem Socratis sculpat, . . . . . manifestum est, quod a longe eam inluenli non imago
Socratis ea presse, sed imago hominis indeterminate sive indefinite, h. e. in universali,
appareret . . . . . . Hoc modo scito se habere virtutem intellectivam ad signa particularia
sensibilium, . . . . . et hanc esse inlentionem spoliationis ac denudationis, sc. brevita
tem intellectus, per quam attingere non potest conditiones particulares.
288) Ebend. c. 36, p. 837: Manifestum igitur est, mundum istum corporeum
verum mundum esse el verum habere esse, non similitudinarium tantum, quia . . . . .
nomina partium mundi istius non sunt nomina similitudinum neque denominationes
aut agnominationes impositae ab accidentibus, sed sunt nomina veri nominis et verae
nominationis, nominantia, quae sunt vere et essentialiter; et propter hoc essentialia
nomina sunt imposita rebus ad nominandum eas, quod vere atque essentialiter sunt,
sicut sol, luna, terra, vel aliorum huiusmodi unumquodque (s. Avicenna, vor. Abschn.,
Anm. 94). -
289) Nur bezüglich des Speculum morale hat man bisher die Beobachtung ge
macht, dass es spätere Einschiebsel enthält (s. z. B. auch Jourdain, Rech. crit.
p. 308). Uebrigens ist es, – abgesehen von deutlichen Nachweisen, wie wir solche
sogleich geben werden –, auch sehr erklärlich, dass bei einem im Gebrauche
78 XVII. Wincenz von Beauvais.
eingetragen, so dass man gleichsam chronologisch Schichten der Inter
polationen unterscheiden kann "). Nur mit einem gewissen Vorbehalte
demnach können wir auf den die Logik betreffenden Abschnitt, nemlich
auf das 4. (oder 3) Buch des Speculum doctrinale"), näher eingehen;
denn wenn, wie sich alsbald zeigen wird, Einzelnes unmöglich von
Vincenz geschrieben sein kann, so bleibt auch bei manchen anderen
Stellen die Möglichkeit der Aechtheit neben jener der Unächtheit bestehen.
Der Verfasser beginnt seine Darstellung mit einer Definition der
Logik, welche in Inhalt und Form ihren arabischen Ursprung deutlich
zeigt"), und knüpft hieran Excerpte aus Isidorus (s. Abschn. XIII,
Anm. 27), sowie aus Alfarabi (s. vor. Abschn., Anm. 13), worauf er in
arabischer Denkweise die Bücher des aristotelischen Organons mit Ein
schluss der Rhetorik und Poetik gruppirt"), um nach ein paar Citaten
aus Augustinus (s. Abschn. XII, Anm. 18) und abermals aus Isidorus (s.
a. a. O.) wieder auf die arabische Theorie über incomplexum und com
plexum und insbesondere über Form und Stoff der Argumentation ein
zugehen, insoferne hiernach die Araber das Verhältniss der ersten Ana
lytik zu den folgenden Theilen des Organons bestimmten *). Nachdem
verbleibenden encyclopädischen Werke die Abschreiber jeweilig ihre eigene Weis
heit verwertheten.
290) Ueberhaupt würde es sich sehr lohnen, für den Umkreis des ganzen
Speculum maius die Quellen, aus welchen es geschöpft ist, genau zu erforschen
(Schlosser’s bekanntes Buch über W. v. B. konnte hierin Nichts bieten; Aloys Vogel
in einem Festprogramme der Universität Freiburg, 1843, gibt ausser bibliographi
schen Notizen nur eine Inhalts-Uebersicht; Bourgeat, Etudes sur Winc. de Beauvais,
Paris 1856, wollte wohl lediglich zur Erbauung frommer Seelen schreiben); ja
auch all jene Stellen, in welchen die Quelle nicht genannt ist und welche durch
die Bezeichnung „Auctor“ (oder, wie in den Druckausgaben steht, „Actor“) sich als
eigene Zuthaten des Compilators ankündigen, beruhen immer doch wieder auf irgend
einem traditionellen Materiale, und eine genaue Prüfung würde, wie ich mich über
zeugte, z. B. auch in den naturwissenschaftlichen Abschnitten zu dem nemlichen
Resultate, d. h. zur Einsicht in eine successive Interpolation des Textes, führen.
291) Es ist nemlich in den zwei ältesten Ausgaben des Speculum doctrinale
(Argentor. 1473. fol. u. Nürnberg. 1486. fol.), welche mit Recht als die kritisch
brauchbareren gelten, der „Prologus“ als 1. Buch numerirt, wodurch der die Logik
betreffende Abschnitt zum 4. Buche wird, während er in den späteren Ausgaben
als 3. Buch erscheint. Abgesehen von dieser Differenz genügt es, das Einzelne
nach den in allen Ausgaben gleichbleibenden Capitel-Nummern zu citieren.
292) Cap.1: Logica scientia ordinandi propositiones enuntiativas secundum figuras
logicas ad eliciendas conclusiones, quibus pervenitur ad cognitionem diclorum et ad
iudicandum de illis, ulrum vera sint an falsa (wörtlich dasselbe steht auch Lib. II
(oder I), cap. 21). Vgl. Alfarabi, vor. Abschn, Anm. 15; Avicenna, ebd. Anm.74;
Algazeli, ebd. Anm. 241. -
293) C. 3: Elementa vero, quibus scientia verificatur, quinque sunt, sc. demon
strativa, topica, sophistica, rhetorica, poelica u. S. w. S. vor. Abschn., Anm.
17 f., 51, 276.
294) C. 4: Omne dicibile aliud est incomplexum aliud complexum (s. ebend.
Anm. 16) ..... Complexum aliud est inordinatum sive absolulum, et de hoc est liber
Perihermenias, aliud ordinalum; et hoc dupliciter, vel ad omnem materiam indifferens,
et hoc in libro Priorum, vel ad aliquam maleriam determinatam contractum; et hoc
tripliciter, well ad necessariam, et hoc in libro Posteriorum, viel ad probabilem, el hoc
in libro Topicorum, vel ad sophisticam, et hoc in libro Elenchorum (s. ebend. Anm.
52, u. besonders b. Algazeli, Anm. 276). Hingegen wieder eine andere Gliederung
des Organon s. Anm. 310.
XVII. Vincenz von Beauvais. 79
er hierauf noch die Eintheilung des Organons nach Boethius (s. Abschn.
XII, Anm. 82) vorgeführt, geht er an der Hand desselben auf den un
entbehrlichsten ersten Theil (s. ebend. Anm. 85), d. h. auf die Isagoge,
über und macht sich dann sogleich an die Frage über die Universalien.
Man könnte sagen, er ziehe sich dabei gut aus der Schlinge, indem er
gar bequem zwischen Metaphysik als der realen Disciplin und Logik als
der „sermocinalen“ distinguirt?""); aber während dann eigentlich jede
weitere Discussion ohnediess überflüssig wäre, ist andrerseits dasjenige,
was er vorbringt, doch gar zu kläglich. Vorerst setzt er die üblichen
drei Fragen betreffs der Universalien in Beziehung zu einer bei den
Arabern geläufigen Dreitheilung der Wissenschaften?""); hierauf aber führt
er wirklich allen Ernstes als Beweis der objectiven Existenz der Univer
salien die subjective Auffassung derselben an, wozu ihm noch ein paar
Auctoritäts-Stellen sich darbieten, fügt aber zugleich auch Gegengründe
an, welche theils auf platonischem Spiritualismus, theils (– um mich
sogleich thomistisch auszudrücken -) auf dem Principe der Individuation,
theils auf Bedenken bezüglich der Causalität beruhen?""). In Wider
legung aber dieser Einwände bewegt er sich grundsätzlich in den An
schauungen des Gilbertus Porretanus (z. B. „communis natura, similitudo
specialis“), auf welchen er sich auch bei Bekämpfung des dritten Gegen
grundes ausdrücklich beruft, während den Platonikern eine mit Wilhelm
von Auvergne wörtlich übereinstimmende Wendung und den Vertretern
der Individuation eine arabisch gefärbte Auffassung der Wesens-Einheit
295) C. 7: Diversimode tamen universale pertinet ad considerationem metaphy
sici et logici; metaphysici quidem gratia sui esse, huius enim est, considerare de
ente, quod dividitur in universale et particulare; logici vero, inquantum est dicibile
vel praedicabile. Hiezu C. 12: Universalia res sunt et apud metaphysicum sunt
altera differentia entis; prout vero consideratur universale a logico, conditio est vocis
signatae rei ordinabilis in genere, quia logicus non accipit rem nisi prout significa
tivam. Dicendum ergo, quod oportet, ipsa universalia, prout veniunt in usum logici,
esse per nomina praesentala, cum sit sermocinalis artifer; et sic cum quaeritur, an
sint res an nomina, dicendum, quod res per nomina designatae res sunt rationis, et
talis res significata per nomen subiicitur vel praedicatur.
296) C. 7: Utrum universalia subsistentia sint, an in solis nudis ac puris in
tellectibus posita . . . . . . Ulrum corporea sint, an incorporea . . . . . . Utrum separata
sint a sensibilibus, an in sensibilibus posita . . . . . . His autem tribus quaestionibus
tangitur tripleæ esse, quod habet universale secundum triplicem sui considerationem.
Per primam enim tangitur esse eius quoad melaphysicum, cuius est consideratio de
ente; per secundam esse eius quoad mathematicum, cuius est corpus et quamlibet
quantitalem considerare; per terliam vero quoad physicum, cuius est sensibilia
cognoscere (s. Avicenna, vor. Abschn., Anm. 73 f.).
297) C. 8: Quod autem universalia sunt, multipliciter probari potest. Primum
quidem, quoniam aliter nulla esset eorum scientia, dicit enim Aristoteles in Posterio
ribus (I, 2, 71 b 25, s. Abschn. IV, Anm. 651), quod non entis non est scientia.
Praeterea, quoniam ens dividitur in universale et particulare. Item Aristoteles in
praefalo libro (s. ebend. Anm. 672) .... dicit, quod ens universale verius est, quam
particulare ... ... Sunt igitur in rerum natura, quod concedimus. Sed conlra haec
obiicitur, quod idem videtur esse solum in intellectu, . . . . . nam dicit ipse Plato, quod
genus et species ideae erant in mente divina ...... Item quidquid est, ideo est, quia
unum numero et singulare est ; universalia autem non sic, quia sic essent hoc ali
quid (diess kann ein späterer Zusatz eines Thomisten sein)..... Item nec eativit in
esse per creationem, quia tunc esset hoc aliquid, nec per generationem, quia tunc
esset corruptibile.
80 XVII. Vincenz von Beauvais.
gegenübergestellt wird °°°). Noch leichter wird auf Grundlage des ein
mal vorgefassten rohen Dualismus die Unkörperlichkeit der Universalien
erwiesen, wenn auch mit dem tröstlichen Zugeständnisse, dass dieselben
in den Individuen eben „eingekörpert“ werden *""), so dass hiernach die
Differenz zwischen Plato und Aristoteles ihre wahrlich bequemste Lösung
dahin finden kann, dass kurzweg Beide Recht haben, indem die Univer
salien (wie bei Gilbert) zugleich einerseits in multis und andrerseits
praeter multa sind, jedenfalls aber, was den Wesensgehalt betrifft, die
Totalität des Einzelnen constituiren """). Endlich die eigentliche Kern
frage über Zulässigkeit einer nominalistischen Auffassung ist ja bereits
durch obige Scheidung der Disciplinen erledigt oder vielmehr todtge
schlagen °"), wenn auch an einer anderen Stelle (Anm. 311) eine fast
entschieden nominalistische Aeusserung sich findet. Nach der Angabe
verschiedener Gründe für die Fünfzahl der Universalien ""°) werden so
298) C. 9: Ad primum respondeo, quod universalia non solum in intellectu sunt,
sed et in re; nam homines individuam quandam inter se naturam communem parti
cipant, quae est humanitas, per quam unumquodque dicitur homo, et illa a quolibet
eorum participata dicitur universale et est similitudo specialis ipsorum (s. bei Gil
bertus Porretanus, Abschn. XIV, Anm. 474); ab ipso tamen intellectu accipitur praeler
individua, sicut in linea, quamvis non possil esse praeter materiam, non lamen falsus
est inlellectus, qui capil eam sine materia . . . . . . Plato vero non loquebatur de uni
versali secundum id quod est, sed de similitudine universalis, quae erat in mente
divina (vgl. oben Anm. 284). . . . . . . Ad aliud dicitur, ..... quod universale est unum
numero, non numerositate maleriae sicut singulare, sed numerositate essentiae, una
enim numero est essentia communis hominis (vgl. vor. Abschn., Anm. 92). . . . . . e
Ad aliud dicendum, quod universale egreditur in esse per generationem, non lamen
primo, sed eæ consequenli, quia generato Socrate generatur ea consequenti homo; el
hoc habetur in Seæ principiis (s. Abschn. XIV, Anm. 487).
299) C. 10: Probatur, quod universalia non sunt corporea, quoniam omne cor
poreum est compositum et corruptibile et sensibile, universale vero simpler est et
incorruptibile et inlelligibile...... 0biicitur, quia corpus est species quanlitatis, . . . . .
species autem universale est ...... Item incorporeum de corporeo praedicari non
potest ..... Dicendum, quod universalia secundum se sunt incorporea, per sua tamen
incorporanlur individua, et corpus quidem, prout est species quantitatis, non est cor
poreum, sed incorporeum, quoniam est universale.
300) C. 11 : Dissensio eral inter Aristotelem et Platonem ..... Solutio: potest
dici, quod Plato considerabal similitudinem universalis, Aristoteles considerabat esse
eius ..... Dupleæ est causa, per quam universale contrahit suum esse; habet enim
causam materialem ipsa singularia, unde dicitur in Sea principiis (Abschn. XIV, a.
a. 0.), quod omnis communitas a singularitate procedit; quantum ad islam causam
non est universale unum praeter mulla, sed unum in mullis; . . . ... habet etiam cau
sam efficientem, sc. intellectum abstrahentem commune a particularibus (s. ebend.,
Anm. 464); ...... quantum igitur ad istam causam est unum eætra omnia ..... Si
vero quaeritur, utrum hoc universale homo sit in quolibet homine secundum se totum
an secundum partem, dicendum est, quod secundum se totum, i. e. secundum quam
libet sui partem diffinitivam, ..... non autem secundum quamlibet sui partem sub
iectivam (vgl. Avicenna, vor. Abschn., Anm. 103 u. 116).
301) C. 12: Quod autem sint res, iam dictum est superius (oben Anm. 297).....
Item universale idem est apud omnes, nomen autem non . . . . . . 0biicitur: univer
sale dicibile est et praedicabile, res autem non praedicatur . . . . . . Dicendum, quod
u. s. f., d. h. es folgen die oben, Anm. 295, angeführten Worte.
302) Ebend.: Quaeritur, quare quinque sunt universalia nec plura nec pau
ciora . . . . . . Dicendum: uno modo sic iuæta modos praedicandi . . . . . Aliter sic: in
naturali composito ea igitur maleria et forma el unio istorum duorum . . . . . . Aliler
quoque sic: universale est conditio rei ordinabilis in genere u. s. f. (Es kann diess
XVII. Vincenz von Beauvais. 81
dann die einzelnen quinque voces in einem ziemlich kurzen Excerpte be
sprochen; bemerkt mag dabei werden, dass der Verfasser in der Auf
fassung des „ens“ (d. h. dass es nicht oberster Gattungsbegriff sei) sich
an die Araber anschliesst"), sowie dass er bei Erörterung der Differenz
sichtlich dem Avicenna folgt").
Zur Lehre von den Kategorien entnimmt er zunächst den Anfang
aus Isidorus und Alcuin"), um dann die vier ersten Kategorien,–und
zwar in der Reihenfolge: Substanz, Quantität, Relation, Qualität (!) –,
ganz nach Boethius zu besprechen"); mitten aber in die Erörterung
der Qualität schaltet er Angaben über die Vieldeutigkeit des Wortes
„forma“ ein, um wieder auf die Ansicht Gilbert’s überzulenken ").
Aus diesem Letzteren folgt hierauf auch fast vollständig die Lehre von
den sechs letzten Kategorien mit Einschluss des Capitels über magis et
minus, d. h. eben beinahe das ganze Buch De sex principis"); und
wenn auch bereits ein Vertreter der byzantinisch-lateinischen Logik, nem
lich Lambert v. Auxerre (ob. Anm. 116), das Gleiche that, so dürfte hier
doch nur eine spätere Interpolation vorliegen, da die Sex principia erst
seit Albertus Magnus allgemein in das Organon recipiert waren. Am
Schlusse der Kategorien folgt noch ein Excerpt aus den sog. Postprä
dicamenten 9%).
Die Lehre vom Urtheile beginnt wieder mit den Angaben des Isi
dorus (Abschn. XIII, Anm. 33 ff), welchem auch die Unterscheidung
zwischen ars und scientia entnommen ist; an diese aber knüpft sich
unter der eigenthümlichen Bemerkung, dass auch in dem Buche De interpr.
von sechs „principis“ gehandelt werde, wieder eine neue Gliederung
des Organons (vgl. ob. Anm. 293 ff), wornach in einer sehr ähnlichen
Weise, wie wir Solches schon bei Lambert von Auxerre (ob. Anm. 104)
trafen, ars nur in der Topik, scientia aber in den übrigen Büchern ent
halten sei"). Gelegentlich aber des Begriffes der interpretatio finden
sehr wohl ursprünglich auf einer Zusammenstellung desjenigen beruhen, was Avi
cenna bei den einzelnen fünf Worten erörtert hatte; s. vor. Abschn., Anm.
108–174)
303) C. 13: Non est aulem ens commune omnium genus (s. ebend. Anm. 32).
304) C. 14, woselbst die verschiedenen Definitionen der Differenz zusammen
gestellt sind; vgl. ebend. Anm. 135 ff.
305) C. 15. S. Abschn. XIII, Anm. 32; aus Alcuin (ebend. Anm. 57) ist der
Beispiel-Satz entnommen.
306) C. 16– 21. -
307) C. 20: Forma est compositioni contingens u. s. f., s. Abschn. XIV,
Anm. 486.
308) C. 22–28. S. ebend. Anm. 489–510.
309) C. 29 über Oppositum, C. 30 über Prius, Simul, Motus.
310) C. 31 : In his itaque Perihermenis.... de sex principis tractat, sc. de
nomine et de verbo, de oratione, de enuntiatione, de affirmatione, de negatione, de
contradictione ..... Dialeclica dupliciler consideratur: uno modo ut ars (s. Abschn.
XIII, Anm. 26, vgl. Abschn. XIV, Anm. 445), et sic de omnibus est et sic non est
alicuius generis determinati et lraditur sic in libro Topicorum, alio modo ut est
scientia et traditur in libro Priorum, et sic logica est de syllogismo. Igilur in libro
Praedicamenlorum agil de materia remota Syllogismi, sc. de terminis, in libro autem
Perihermenias de maleria propinqua syllogismi, sc. de essentiallibus; in libro autem
Priorum de syllogismo plenarie, in libro primo Topicorum et in libro Posteriorum el
PRANTL, Gesch. III. 6
82 XVII. Wincenz von Beauvais.
wir hinwiederum eine Uebereinstimmung mit jenen nominalistischen Ara
bern, welche sogar Avicenna bekämpfte"), so dass hiebei allerdings die
metaphysische Betrachtung der Universalien ausser Ansatz bleibt und nur
die „sermocinale“ Logik (Anm. 295) auftritt, woferne nicht diese ganze
Stelle nur ein Zusatz eines späteren Nominalisten ist. Es beginnt ja hie
mit in unserem Texte des Speculum überhaupt eine Gruppe, bei welcher
wir den Boden unter den Füssen verlieren. Schon die Reihenfolge, in
welcher hier der Inhalt der Lehre vom Urtheile sich bewegt, ist aben
teuerlich genug, denn nach den üblichen Erörterungen über Nomen,
Werbum, über Eintheilung und Einheit der Urtheile folgt die Angabe, was
terminus sei und aus welchen Bestandtheilen die Urtheile gebildet seien,
woran sich aber dann eine längere Episode aus der byzantinischen Logik
betreffs der proprietates terminorum anreiht, um erst hernach aus der
memlichen Quelle die Lehre über Conträr, Contradictorisch u. s. f., über
Conversion und Aequipollenz und über die modalen Urtheile folgen zu
lassen). Noch bedenklicher aber gestaltet sich die Sache, wenn wir
die einzelnen Stücke dieses eigenthümlichen Mosaiks näher besehen. Aller
dings völlig unverfänglich ist es, dass die Notizen über Nomen u. s. f.
dem Isidorus und dem Aristoteles, d. h. dem Boethius, entnommen sind"),
sowie dass für die allgemeinen Bestimmungen über enuntiatio und deren
Einheitlichkeit und insbesondere betreffs des hypothetischen Urtheiles gleich
falls Boethius als Quelle dient**). Hingegen was sollen wir von jenen
Partien denken, welche aus der byzantinischen Logik stammen? Nemlich
schon die Eintheilung der oratio stimmt wörtlich mit Demjenigen überein,
was wir oben (Anm. 35) bereits bei Wilhelm Shyreswood trafen"), und
ebenso die Gruppierung der Urtheile nach den drei Fragen (quae, qualis,
quanta) mit Petrus Hispanus (Anm. 153), noch dazu unter Anführung
eines zuerst bei Lambert v. Auxerre (Anm. 108) erscheinenden Werses");
ferner sind gleichfalls aus Petrus Hispanus entnommen die Angaben über
Conträr, Contradictorisch u. s. f. (ob. Anm. 154 f.), über Umkehrung und
Aequipollenz des kategorischen Urtheiles (Anm. 156 u. 159), jedoch ohne
die sämmtlichen Memorialverse, sodann noch die ganze Lehre von den
Elenchorum de partibus, i. e. de speciebus ipsius syllogismi. Doch diese ganze
Stelle hat wohl schwerlich den Wincenz selbst zum Autor.
311) C. 32: Vox aulem significat et significatur, significat enim intellectum et
rem, significatur autem a litteris; res auten significatur et non significat, intellectus
vero significatur et non significat, proprie loquendo, significatur enim per vocem, non
aulem proprie significat rem, sed est similitudo rei, unde dicit Aristoteles (s. Abschn.
IV, Anm. 108), ... .. quod intellectus similitudo rei est (den Ausdruck „intellecta
significantur“ in solcher Auffassung s. vor. Abschn., Anm. 85). Auch knüpft sich
hieran eine bei den Arabern übliche Aufzählung der Stufen und Arten des in
teleclus (s. ebend. Anm. 4). -
312) So drängt sich schon hiedurch wohl die Vermuthung auf, dass durch
die Erwähnung des Begriffes „terminus“ das spätere grössere Einschiebsel über
suppositio u. s. f. veranlasst wurde.
313) C. 33. s. Abschn. XIII, Anm. 34. u. Abschn. XII, Anm. 109 ff
314) C. 34. s. Abschn. XII, a. a. 0. u. bes. Anm. 112 u. 140.
315) C. 33: Orationum alia indicativa, alia imperativa, alia deprecaliva, alia
optativa, alia coniunctiva, alia infinitiva.
316) C. 34: Per „quae“ quaeritur de propria qualitate sive de essentia pro
positionis u. s. f.
XVII. Wincenz von Beauvais. 83
modalen Urtheilen (Anm. 160–164), gleichfalls mit Weglassung der Figur
und der Kunstworte"). Und ausserdem ist zwischen diese Capitel noch
anderweitiger byzantinischer Stoff eingeschoben, indem an den aristotelisch
boethianischen Begriff des terminus zunächst die Scheidung von Subject,
Prädicat und Copula mit Worten des Petrus Hispanus (Anm. 152) ange
knüpft wird und sogar die Erwähnung der Syncategoreumata auf Wilh.
Shyreswood (Anm. 34) und Petrus Hispanus (Anm. 150) - hinweist").
Auch folgt hierauf unmittelbar mit der Bemerkung, dass die „conditiones
terminorum“ (– sonst war üblich „proprietates terminorum“–) in den
drei Functionen des Suppomere, appellare, Copulare als Unterarten des
significare liegen"), ein Auszug aus der Lehre von der suppositio,
von der appellatio, und, mit dieser theilweise verflochten, von der re
strictio; ja auch Einzelnes aus der distributio ist in dieses ganze Excerpt
hier und da beigezogen; hingegen die zu erwartende copulatio fehlt auch
hier, so gut wie bei Petrus Hispanus, s. oben. Anm. 221. Finden wir
somit, dass ein ansehnliches Stück jener neuen Logik hier in das ency
clopädische Werk aufgenommen sei, so möchte es nun wohl scheinen,
dass, nachdem ich eine reichere Verbreitung der byzantinischen Logik
bereits für die Mitte des 13. Jahrhunderts nachgewiesen habe, gerade
ich am meisten geneigt sein müsste, eine solche Reception dem Sammel
fleisse des Vincenz zuzuschreiben; und in der That steht chronologisch
auch gar Nichts im Wege. Aber dennoch finde ich dabei viele Bedenken.
Wenn es schon auffallen muss, dass das über suppositio, appellatio,
restrictio Gesagte auf eine Combination verschiedener Quellen und jeden
falls, was die Benützung des Petrus Hispanus betrifft, auf eine arrangi
rende Auswahl hinweist"), so steigert sich dieses Verhältniss dahin,
dass wir stellenweise eine weit jüngere Formation der Lehre von suppo
sitio wiedererkennen"); ferner finden wir bei der aus P. Hispanus
entnommenen Aequipollenz eine Aenderung und Vermehrung der Memorial
verse, welche selbst in den interpolierten Texten des P. Hispanus nicht
317) C. 38 unter der Ueberschrift „communicantia propositionum“ (üblich war
sonst „participantia“) die Verhältnisse des Conträren u. s. f.; C. 39 Umkehrung
u. Aequipollenz; C. 40 die Modalität d. Urtheile, u. C. 41 die Contrarietät u. s. f.
der modalen Urtheile,
318) C. 35: Praedicaliva proposilio ...... Huius enim principales partes sunt
subieclum et praedicalum et copula, secundariae ver0 sunt syncalegoreumala, i. e.
dicliones consignificalivae , .. . . . . celera namque categoreumata sunl, ul nomen
et verbum.
319) C. 36: Conditiones autem terminorum sive partium principalium cate
goricae propositionis sunl supponere, appellare, copulare, quorum genus est signi
ficare u. s. w.
320) Wer C. 36 u. 37 (– es lohnt sich nicht der Mühe, dieselben hier ganz
abzuschreiben –) genau mit den Quellen vergleicht, wird finden, dass zunächst die
einleitenden Bemerkungen auf Wilhelm Shyreswood (Anm. 58) und im Wortlaute
noch näher auf Lambert v. Auxerre (Anm. 125 u. 127) zurückweisen, dass sodann
die Eintheilung der suppositio dem Petrus Hispanus (Anm. 202 ff) folgt, hieran
aber Regeln und Sophismen aus desselben Lehre von der distributio (Anm. 244,
dann 246, hierauf 245) angeschlossen werden, dass hierauf aus gleicher Quelle
kurz die appellatio (Anm. 228) und dann die restrictio erörtert wird, wobei der
Inhalt obiger Anm. 234 wieder durch wörtliche Aufnahme eines Absatzes aus der
distribulio (Anm. 242) unterbrochen wird.
321) C. 36: Dicitur pro regula in suppositionibus u. s. f., s. unten Anm. 597.
6*
84 XVII. Vincenz von Beauvais.
erscheint 3'12), ein Umstand, welcher weiter unten in der Syllogistik
wiederkehrta”); ansserdem begegnen wir hier jener Notiz, dass es sechs
Arten des hypothetischen Urtheiles gebe, welche erst einer allmäligen
Erweiterung der byzantinischen Logik angehört 324), und endlich ebenso
einer späteren Unterscheidung der Wortbedeutung der modi 325). Steht
aber hiedurch fest, dass der Text des Speculum jedenfalls durch spätere
Einschiebsel erweitert wurde, so finden wir keine sichere Gränze, warum
nicht auch Dasjenige, was in chronologischer Beziehung allerdings auch
dem Vincenz selbst zugänglich gewesen wäre, von einem Späteren einge
schoben sein könne. Ja in der Erwägung, dass die Autoren der Logik
damals erst allmalig sich daran gewohnten, zugleich auf den aristoteli
schen und auch aul den byzantinischen Stoll‘ zu blicken (s. z. B. unten
Anm. 357, 470 f., 541 111), und dass eine Gleichstellung oder vollends
eine innige Verschmelzung der beiderseitigen Tradition erst durch Scotus
angebahnt und durch Occam vollendet wurde, möchte ich zu dem posi
tiven Resultate gelangen, dass auch bei Vincenz die mosaikartige Combi
nation beider Logiken nur eine scheinbare sein kann, indem Alles, was
dem Petrus Hispanus oder dem Wilhelm Shyreswood und dem Lambert
v. Auxerre entnommen ist, als Zuthat eines späteren Syncretisten zu be
trachten sein dürfte 3""‘).
Höchst planlos ist auch die Anordnung Desjenigen, was hierauf nach
der Lehre vom Urtheile folgt. Es wird nemlich vorerst. plötzlich auf des
Boethins Buch de di/f. top. übergegangen und dasselbe kurz excerpirt 327),
dann reiht sich aus Isidorus der Abschnitt über die Gegensätze an 32i’),
um sogleich hierauf aus derselben Quelle eine Notiz über die Syllogismen
folgen zu lassen, woran dann jene Memorialverse‚ welche wir bereits seit
Wilh. Shyreswood trafen (Barbara, Celarent u. s. f.), und ausserdem,
wie bemerkt (Anm. 323), auch noch zwei neue Verse geknüpft werden
konnten 329). Hierauf folgt noch ein ausgedehntes Excerpt, welches mit
dem Anfange der aristotelischen Topik beginnt, dann (nach der Ueber
setzung des Boethins) die ersten sieben Capitel des ersten Buches und
den Anfang des zweiten Buches der zweiten Analytik in abgekürzter
Form vorführt 53l’) und in gleicher Weise sodann (obwohl die Topik
gerade vorher schon aus Boethins entnommen worden war) die ganze
322) C. 39 am Schlusse. Ich führe aber diese Verse als nicht hieher gehörig
erst unten bei den späteren Interpolationen in Abschn. XX an.
323) C. 50. S. ebcnd. -
324) C. 34: Sciendum, quod sez sun! species hypotheticae: condilionalis, copu
laliva, disiuncliva, temporalis, Iocalis, causalis. S. unten Anm. 583.
325) C. 42. S. gleichfalls bei den Interpolationen.
326) Wie sich von selbst versteht, gilt mir diess auch von jener Stelle, welche
in den hernach folgenden Capiteln vorkommt; s. sogleich Anm. 329.
327) C. 43-46 über quaestia, argumenlum, argumcnlalio, maxima propositio
n. dgl. s. Abschn. XII, Anm. 82, 137, 165 f., 168; hierauf C. 47 die Topen des
Themistins, u. C. 48 die ciceronischen, s. ebd. Anm. 184.
328) C. 49. S. Abschn. XIII, Anm. 40.
329) C. 50. Auch die hypothetischen Schlüsse bot Isidorus dar, s. ebend.
Anm. 38.
330) C. 51-55. Dass dabei die Uebersetzung des Boethins zu Grund gelegt
sei, bezeugt z. 8., dass An. posl. l, 7 (s. die Stelle Abschn. IV, Anm. 140) dälalyara
mit „dignitates“ übersetzt ist. ‘
XVII. Robert Capito. 85
Topik und Soph. E. behandelt"), wobei jedoch sonderbarer Weise
zwischen das 7. und 8. Buch der Topik noch ein Auszug aus Boeth. de
divisione eingeschaltet ist").
Während wir hierauf den Humbert von Romans (gest. 1254) hier
gänzlich mit Stillschweigen übergehen können"), begegnet uns in
Robert Capito, auch Grosse teste oder (von seinem Bischofssitze)
Lincolniensis genannt (gest. 1253), ein Autor von etwas grösserer
Bedeutsamkeit. Sein Commentar zur zweiten Analytik") zeigt ihn uns
als einen logisch gut geschulten Kenner des Aristoteles, unter dessen
Werken er auch die Physik commentierte, sowie er überhaupt mit grosser
Vorliebe die mathematischen Disciplinen (besonders auch die euklidische
Optik) betrieben haben muss"). Die arabischen Erklärer haben für die
Logik nur ganz im Allgemeinen einen Einfluss auf ihn; hingegen hat er
den Commentar des Themistius, auf welchen er öfters ausführlich eingeht,
fleissig benützt"). Er selbst hält sich, mit Ausnahme einiger Digressio
nen, strenge an den aristotelischen Text, welchen er unter steter Her
vorhebung des Zusammenhanges Satz für Satz erläutert, wobei sein
Hauptbestreben dahin geht, die „conclusiones“ des Aristoteles, d. h. die
wissenschaftlichen Haupt-Sätze, hervorzuheben, ja sie zu numeriren und
insbesondere syllogistisch zu formulieren"). Zu beachten ist, dass Robert,
was den Text betrifft, sich an die Uebersetzung des Boethius hält, wäh
rend er zugleich ausdrücklich einmal von mehreren verschiedenen Ueber
setzungen spricht"); auch finden sich zuweilen einzelne Worte, in deren
Wahl er von Boethius abweicht"); im Commentare selbst erscheinen
331) C. 56–61 enthalten so das I. Buch der Topik, C. 62 f. das II, C. 64.
das III, C. 65 das IV., C. 66 f. das W., C. 68–74 das VI., C. 75–77 das WII.,
C. 83–89 das VIII.; endlich C. 90–98 enthalten die Hauptsache der Soph. E.
332) C.78–82. S. Abschn. XII, Anm. 96–102.
333) Die theologische Literatur mag ihn immerhin als einen der bedeutendsten
Dominikaner bezeichnen; für uns hingegen ist er werthlos, indem er in seiner
Schrift De eruditione praedicatorum (gedruckt in Bibl. Max. Patr. Vol. XXV) nur den
Standpunkt der frühesten Kirchenväter (Abschn. XIII, Anm. 8–18) zeigt. Während
er bei „scientia praedicatoris“ (I, 8, p. 433) nicht mit einem Worte logische Bil
dung erwähnt, kömmt er wohl gelegentlich der artes liberales (II, 1, 65, p. 488)
darauf zu sprechen, verlangt aber von der Logik nur defensio fidei, intelligentia
scripturae und honos ecclesiae, die Warnung hinzufügend, dass der Logik nicht nimia
morosillas, dilectio, curiositas zugewendet werde.
334) Commentaria Roberti Linconiensis in libros posteriorum Aristotelis cum textu
seriatim inserto. Scriptum Gualteri Burlei super eosdem libros posteriorum. Venelis,
1497. fol. (Die Ausgabe ist nicht paginiert, die Capitel-Eintheilung des aristotelischen
Textes weicht von der sonst üblichen, welche auch in der boethianischen Ueber
setzung erscheint, ab.)
335) Er verweilt am liebsten bei Beispielen, welche der Geometrie angehören,
citiert mehrmals den Euklides, einmal auch (L. I, c. 17, d. h. c. 27) den Ptolemäus.
336) Den Themistius kennt er nicht etwa bloss mittelbar durch die Araber,
sondern er hatte sicher eine lateinische Uebersetzung desselben vor sich; vgl. oben
Anm. 16.
337) So hebt er aus dem 1. Buche 32 conclusiones hervor.
338) I, 10 (d. h. c. 11, p. 77 a 10; die Worte des Aristoteles s. Abschn. IV,
Anm. 166): Littera autem aliarum translalionum et sentenlia Themisli neutri prae
dictarum sententiarum videlur concordari.
339) So ist z. B. I, 14 (d. h. c. 15, p. 79 a 33, s. die Stelle Abschn. IV,
Anm. 668) dróuos nicht wie bei Boethius mit indivisibiliter, sondern mit indivi
-
86 XVII. Robert Capito.
einige Ausdrücke, welche von den Arabern herstammen“), nie hingegen
wendet er die Kunstworte der byzantinischen Logik an, obwohl es an
Gelegenheit hiezu nicht gefehlt hätte“).
Insoweit nun Robert's Thätigkeit bloss commentierend ist, können wir
nicht näher auf dieselbe im Einzelnen eingehen; wohl hingegen handelt
es sich für uns um seine principiellen Gesichtspunkte *). Er folgt,
während er dem Aristoteles sich hingeben zu können glaubt, jenem ara
bischen Realismus, welcher sich auch mit augustinisch christlichen An
schauungen vereinbaren liess. Wir begegnen bei ihm nicht bloss jener
ethischen Wendung, welche schon Alfarabi (vor. Abschn., Anm. 13) der
Logik gab"), sondern auch die Auffassung, dass der intellectuelle
Gehalt (forma) der Dinge theils der Physik, theils der Mathematik, theils
der Metaphysik anheimfalle, ist den Arabern entlehnt“). Aber mit
dualiter übersetzt, ebenso in der bekannten antiplatonischen Stelle (c. 15, d. h.
c. 22, s. Abschn. Ill, Anm. 66) rsgerouana nicht mit monstra, sondern mit pro
digia; auch c. 17 (d. h. c. 24) ist totooxess, welches Boethius als isosceles stehen
liess, durch aequilibiae gegeben. Dass übrigens die Uebersetzung des Boethius
nicht etwa bloss in den Druckausgaben eingefügt wurde, zeigt der Commentar Robert's
selbst, indem er eben den boethianischen Wortlaut interpretiert.
340) Z. B. ausser dem häufigen „quidditas“ (s. vor. Abschn. Anm. 93) auch
der Ausdruck „facultates“ (s. ebd. Anm. 278), welchen Robert (I, 11, d. h. c. 12,
zu p. 77 b 27) von den neben der Logik einhergehenden Disciplinen gebraucht.
Wenn die Frauort mit dignitales übersetzt ist, so kann bei ihm diess sowohl von
Boethius als auch von den Arabern (s. ebd. Anm. 60) entnommen sein.
341) In der Erklärung all jener Stellen, welche den wissenschaftlichen Werth
der Schlussfiguren betreffen (Abschn. IV, Anm. 667–678), hätte der Kürze halber
die byzantinische Terminologie ihre Anwendung finden können.
342) Es genügt in dieser Beziehung nicht, wenn man, wie Hauréau (De la
phil. scol. I, p. 461 ff) gethan, aus einzelnen Stellen nur den extremen Realismus
Robert's nachweist; es muss auch gezeigt werden, wie derselbe trotzdem dem Ari
stoteles, welchen er ja interpretiert, folgen will.
343) In dem seltenen Drucke Ruberti [sic] Linconiensis bonarum artium optimi
interpretis opuscula dignissima nunc primum in lucem edita et accuralissime emendata.
Venetiis 1514. fol. finden sich 19 kleine Tractate, an deren Aechtheit ich eben
nicht zweifeln möchte. Während die Mehrzahl derselben der Physik angehört,
können für uns hier in Betracht kommen: De artibus liberalibus, De veritate pro
positionis, De unica forma omnium, De veritate. In dem ersten derselben nun sagt
Robert (f. 2r A): Opera nostrae potestatis aut mentis affectu et eiusdem adspectu
aut corporum motibus et eorundem affectibus omnia consistunt. Adspectus vero primo
adspicit, secundo adspecta sive incognita verificat, et cum verificata fuerint apud
menlem....., inhial affectus ad amplexandum convenienlia ..... Adspeclum gramma
lica recte informat; recte informatum quale sit, logica sine errore diudicat; iudicatum
quale sit, ut moderate (ausgefallen appelal vel) fugiat affectus, rhetorica persuadet.
Officium namque grammalicae est, recte intelligere et recte intellecta recte promun
tiando apud allerum recte formare. Officium vero logicae est, quod formatum est
in intellectu, secundum tripartitam rationem sui quale sil iudicare et discutere. Rhe
lorica vero ... .. quod maxime intendit, est affectum movere. Hierauf geht er sogleich
auf corporum motus über und mündet von den vier übrigen artes merkwürdiger
Weise in Alchymie aus.
344) Summa in octo physicorum Arist. (gedruckt in einigen Venetianer Ausgaben
des Commentares des Thomas zur Physik; so z. B. in jener v. 1586, p. 276 ff),
woselbst gleich zu Anfang: Est aulem forma lriplex. Una est, quae secundum esse
et considerationem est in materia, et est, de qua considerat philosophus naturalis.
Secunda est, de qua considerat mathematicus, quae abstrahitur a motu et a materia
non secundum esse, sed secundum considerationem ..... Tertia est illa, de qua
-
-
XVII. Robert Capito. 87
einer Anschauung, welche uns an einen David von Dinant oder Amalric
von Ben erinnern müsste, wenn sie sich nicht durch eine grosse dogma
tische Auctorität zu decken versuchte, fasst er das allgemein Ideelle so
äusserst realistisch, dass er Gott als die Form aller Dinge bezeichnet 845),
und es darf uns nicht wundern, wenn Augustin's luæ interior derartig
zum realistischen Motive gemacht wird "*"), dass die Erkenntniss der
Universalien auf einer Erleuchtung (irradiatio) beruhen soll 847). Die
ewigen platonischen Ideen sind ihm somit Principien des Seins und des
Erkennens als die bleibenden Formen im Gebiete des Zusammengesetzten,
in welchem die Kurzsichtigkeit (vgl. oben Anm. 287) des schwachen In
tellectus nur secundäre Folgen der Universalien als blosse Principien des
Erkennens (nicht auch des Seins) erfassen kann °4°). Indem aber diess
Letztere eben in der körperlichen Verdunklung unseres Geistes be
ruht, vermöge deren wir auf Induction und Abstraction angewiesen
considerat metaphysicus, quae abstrahitur a materia et a motu secundum esse et se
cundum considerationem, cuiusmodi sunt intelligentiae et aliae substantiae separatae.
S. bei Avicenna, vor. Abschn., Anm. 72 f.
345) In dem Tractate De unica forma omnium (vor. Anm. 343), welcher jetzt
in weit besserem Texte vorliegt in: Roberti Grosseteste Epistolae ed. by H. R. Luard.
London 1861. 8. (d. h. Rerum Britann. medii aevi scriptores, Vol. XXV.), woselbst
p. IC u. p. 1: Respondeo, me sentire hoc verum esse, sc. quod deus est forma et
forma omnium ; el cum sit forma, necessario est forma prima, quia ante ipsum
nihil . . . . . Si autem quaeras, quid me moveat, . . . . respondeo : „magna magni Augu
stini auctorilas“ u. s. w.
346) Im Tractate De veritate (f. 9 r A): Cum lucidioris essentiae est res, quam
sua similitudo vel evemplar, clarior et apertior oculo mentis sano est rei in se ipsa
cognitio, quam in sua similitudine vel eremplari. Ac per hoc cum divina essentia
sit lua lucidissima, omnis cognitio per similitudines est per se ipsam obscurior; in
rationibus enim aeternis creaturarum in mente divina lucidissima, quae sunt crea
turarum eremplar lucidissimum, omnis crealurarum cognitio certior et purior et
manifestior est.
347) Comment. in Poster. Arist. I, 17 (d. h. zu c. 24, s. d. Stelle Abschn. IV,
Anm. 672 : Est lua spiritualis, quae superfunditur rebus intelligibilibus, et oculus
mentis se habet ad res intelligibiles, sicut se habet sol corporalis ad res visibiles.
Res igitur intelligibiles..... magis receptibiles ab acie mentis, quae similiter est irra
diatio spiritualis, perfectius penetrantur. Ebend. 19 (d. h. zu c. 33, s. Abschn. IV,
Anm. 48): Est visus mentalis apprehensivus intelligibilium . . . . . et est lumen, quod
superfusum visui et visibili facit visionem in actu.
348) Ebend. I, 7 (d. h. zu c. 8, s. Abschn. IV, Anm. 660) : Universalia sunt
principia cognoscendi et apud intellectum purum et separatum a phantasmalibus possi
bile est contemplari lucem primam, quae est causa prima, et sunt principia cogno
scendi rationes rerum increatas ea istentes ab aeterno in causa prima. Cognitiones
enim rerum causandarum, quae fuerunt in causa prima aeternaliter, sunt rationes
rerum causandarum et causae formales eremplares et ipsae sunt creatrices, et hae
sunt, quas vocavit Plato ideas el mundum archetypum, et hae sunt secundum ipsum
genera et species et principia tam essendi quam cognoscendi . . . . . . Hae igitur ideae
creatae sunt principia cognoscendi apud intellectum ab eis irradiatum, et apud talem
intellectum sunt genera et species, et manifestum est, quod haec universalia sint in
corruptibilia . . . . ... Ipsa forma non est genus vel species, sed secundum quod ipsa
forma est sicut tolius compositi et secundum quod ipsa est principium cognoscendi
totum compositum, sic est genus vel species et principium essendi et praedicabile in
quid ...... Intellectus autem debilis, qui non potest ascendere ad cognitionem horum
verorum generum, cognoscit res in accidentibus solis consequentibus essentias veras
rerum, et apud illum sunt accidentia consequentia genera et species et sunt principia
solum cognoscendi et non essendi,
88 XVII. Robert Capito.
sind "*"), so kann man ja recht wohl für das irdische Jammerthal Aristo
teliker und zugleich für die himmlische Wonne Platoniker sein, und es
kömmt nur auf's Handumdrehen an, dass die Universalien ante rem und
sogleich auch in re oder post rem sind "°"). So spricht dann der
ekstatisch christliche Platoniker als Erklärer des Aristoteles von der
Macht der Sinneswahrnehmung °°') und von der logisch-nominalistischen
Bedeutung der Universalien °°°), sowie er hinwiederum dem aristotelischen
Begriffe der quidditas seine platonische Kehrseite verleiht °°°). Etwa an
- Klarheit in Principienfragen übertrifft er sonach den Wilhelm von Auvergne
(s. oben Anm. 284 ff.) wahrlich nicht; dass aber auch Andere hierin
nicht besser waren, wird uns der weitere Verlauf zeigen. Robert's
Verdienst für seine Zeit liegt, wie bemerkt, in seiner fleissigen Exegese
des Einzelnen, wobei er jedoch weniger, als man erwarten sollte, arabi
sches Material verwendet; denn ausser einer Bemerkung über den art
349) Ebend. I, 14 (d. h. zu c. 18, s. Abschn. IV, Anm. 72): Deficiente in
ductione accepta a singularibus deficiet apud intellectum cognitio universalis eorundem
singularium . . . . . . Dico tamen, quod possibile est, quamlibet scientiam esse absque
sensus adminiculo; in menle enim divina sunt omnes scientiae ab aeterno . . . . . . nos
namque non novimus singularitatem huius „humanitatis“ nisi per hoc, quod ad
miscemus eam accidentibus, ipsa vero novit eius singularitatem in puritate essentiae . . . . .
Similiter pars suprema animae humanae, quae vocatur intelligenlia, ...... si non
esset mole corporis obnubilata, ipsa per irradiationem acceptam a lumine superiori
haberet completam scientiam absque sensus adminiculo ....... Verumtamen non novit
ratio, esse actu universale, nisi postquam a multis singularibus hanc fecerit abs
tractionem, et occurrit ei unum et idem in multis singularibus repertum.
350) Ebend. I, 18 (d. h. zu c. 31, s. Abschn. IV, Anm. 81): Si autem in
telligamus universalia per modum Aristotelis formas repertas in quidditatibus parti
cularium, a quibus sunt res particulares id quod sunt, tunc universale esse ubique
nihil aliud est, quam universale esse in quolibet suorum particularium, . . . . . . nisi
forte dicamus, quod universale ubique est, quia intellectus est locus universalium
el . . . . . . per modum spiritualem ibi est, ubi est illud, quod intelligitur ...... Si autem
universalia sunt ideae in mente divina, tunc universalia ubique sunt per modum, quia
causa prima ubique est ... ... Quomodo autem causa prima ubique sit, ..... altio
ris est negotii et non est nostrae possibilitatis eæplanare; verumtamen quod ita
sit, scimus.
351) Ebend. II, 6 (d. h. zu c. 19, Abschn. IV, Anm. 75) : Er sensu igitur fit
memoria, er memoria multiplicata erperimentum, et er erperimento universale, quod
est praeter particularia non quasi separatum a particularibus, sed est idem in illis,
artis scilicet et scientiae principium.
352) Nicht bloss, dass er die aristotelische Ansicht bezüglich des „unum de
multis“ (Abschn. IV, Anm. 137) mit völlig aristotelischen Worten umschreibt (I, 9),
sondern er glaubt sich sogar mit jener entschieden antiplatonischen Stelle (s. oben
Anm. 339) zurechtfinden zu können, indem er (I, 15) sagt: Formae separatae a
subiectis, quas posuit Plato genera et species et praedicabilia, sunt prodigia, quae
format error intellectus, . . . . . quia licet sint ideae et rationes rerum increatae ab
aeterno in mente divina, ipsae ideae nihil pertinent ad ratiocinationem, in qua prae
dicatur aliquid de aliquo. Ipsae itaque ideae in se prodigia non sunt, sed cum
intellectus vult facere eas praedicabiles de rebus, a quibus sunt divisae et separatae
in hac ordinatione, prodigia sunt; demonstrationes enim et ratiocinationes fiunt de
simpliciler praedicabilibus.
353) Summa physic. (s. oben Anm. 344) p. 278: Quidditas in rebus compositis
est materia et forma, et est aliud a forma, quae est altera pars compositi, quia in
talibus quidditas includit totum, sc. materiam et formam; in rebus autem simplicibus,
sicut in substantiis separatis, idem est forma et quidditas, quia in talibus non est
composilio maleriae cum forma, sed esse cum essentia.
XVII. Robert Capito. Albertus Magnus. 89
machenden Unterschied“) und ausser einer Erörterung über definitio
formalis und definitio materialis ist gerade bei manchen wesentlichen
Punkten kein arabischer Einfluss bemerklich"). Hingegen muss, wenn
auch als vereinzeltes Moment, doch erwähnt werden, dass er anderswo
gelegentlich eine Kenntniss der byzantinischen Logik zeigt, indem er einen
Punkt, welcher der dortigen Lehre von der ampliatio (s. ob. Anm. 226)
angehört, etwas ausführlicher bespricht"); und insoferne er einmal auf
dieses Gebiet sich eingelassen hat, dürfte es auch nicht auffallend sein,
wenn wir in ihm den Verfasser einer Schrift über die Syncategoreumata
träfen 357).
Auch Albertus Magnus (geb. 1193, gest. 1280) war ein unklarer
Kopf und nicht befähigt, irgend eine grundsätzliche Auffassung hinaus
zudenken, soweit dieselbe reicht. Sein grosses Verdienst, welches ver
neinen zu wollen thöricht wäre, liegt in seiner unermesslichen Belesen
heit, durch welche er für seine Mitwelt und nächste Nachwelt der bedeu
tendste Stoff-Lieferant wurde; aber Verstand oder etwa gar philosophische
Begabung besass er wohl nicht in höherem Grade, als die ganze grosse
Masse aller Mittelmässigen, ja, wie sich alsbald zeigen soll, sogar in ge
ringerem Grade"). Er ist nur Compilator, und Alles, durchweg Alles,
was er schreibt, ist fremdes Gut; ja auch seine bisweilen ins Endlose
gehenden Distinctionen, welche man gerne an ihm rühmt, sind nicht sein
Erzeugniss; die Auswahl, welche er zwischen verschiedenen Ansichten
trifft, beruht nicht auf einheitlich festgehaltenen Grundsätzen, sondern
auf dem momentanen Drucke, welchen Auctoritäten auf ihn ausüben,
354) Comm. in Poster. Arist. I, 4 (s. Abschn. IV, Anm. 132): Est differentia
causa formalis speciei et genus est causa speciei sicut forma materialis vel sicut
materia formalis. S. vor. Abschn., Anm. 166.
355) Ebend. II, 3 (d. h. zu c. 11, s. Abschn. IV, Anm. 693f): Ubi demon
stratur diffinitum de sua diffinitione, non demonstratur nisi de sua diffinitione mate
riali, el medium proximum, quo ostenditur diffinitum de sua diffinitione materiali,
est causa et diffinitio formalis diffiniti, et si egeat ostendi illa diffinilio formalis de
diffinilione maleriali, demonstrabitur per medium, quod est diffinitio materialis respectu
diffinilionis formalis, et idem medium est diffinitio formalis respectu diffinitionis ma
terialis. S. vor. Abschn. Anm. 52. Hingegen finden wir bei ihm weder die prin
cipielle Auffassung der Araber betreffs der materia syllogismorum (ebend. Anm. 51,
223, 275), noch die Ansichten über praedicatum primum (ebend. Anm. 54 ff., 224),
noch auch jene Unterscheidungen einer demonstratio quia und einer demonstratio
propter quid (ebend. Anm. 62, 226, 281, 342).
356) Im Tractate De veritate propositionis (s. Anm. 343) f. 5 v B: Rem, quae
partim est vel fuit et parlim futura est, non necesse est ante complementum sui esse
totaliter vel fuisse ... . Es igitur veritas sermonis vel opinionis de futuro praesens
assertio existentiae rei in futuro, ... .. existenlia vero rei futurae nondum esl, sed
poterit non esse, et ita veritas de futuro secundum quid sui iam est et habet ne
cessitalem, secundum quid sui nondum est et habel contingenliam ........... Quaelibet
talium propositionum „Antichristus erit, Antichristus est futurus“ est vera non ne
cessaria, sed contingens u. s. w. Vgl. unten. Anm. 470 f.
357) Es dürfte wenigstens gegen die hierauf bezügliche Vermuthung, welche
ich unten. Anm. 558 aussprechen muss, nichts Erhebliches einzuwenden sein.
358) Wenn in Bezug auf bekannte Anekdoten über die erste Jugend und das
Greisenalter des Albertus seine Feinde, die Franziskaner, von ihm sagten „Ex asino
philosophus factus et ex philosoph0 asimus“, so trafen sie hiemit, wenn auch in
derbstem Ausdrucke, doch etwas Richtiges.
90 XVII. Albertus Magnus.
daher man sich auch nicht wundern darf, wenn man ihn häufig auf
Widersprüchen ertappt *).
Albert hat in seinem ausführlichen Commentare zum ganzen Organon,
sowie in den für uns hier einschlägigen Partien der Psychologie und der
Metaphysik im reichsten Maasse die Uebersetzungen arabischer Quellen benützt
und hiedurch das Material jener Controversen dargeboten, welche alsbald
nicht bloss über die Universalien, sondern insbesondere auch über das prin
cipium individuationis geführt wurden (dass durch letztere Frage der
Universalien-Streit eine Zeit lang fast in den Hintergrund gedrängt wurde,
wird der weitere Verlauf bald zeigen). Sowie aber von Selbstständigkeit
der Auffassung bei ihm überhaupt kaum eine Spur zu finden ist, so zeigt
schon die erste Frage, die wir an ihn richten müssen, dass er nicht ein
mal über die Geltung und Stellung der Logik eine feste Ansicht hatte.
Die Philosophie überhaupt theilt er mit Avicenna, welchem er selbst
wörtlich folgt, in theoretische und praktische "), deren ersterer auch
er gleichfalls den wesentlichen Vorzug vor letzterer zugesteht"). Indem
359) Es wird wohl dereinst in Folge geschichtlicher Studien die in den Wer
ken über Geschichte der Philosophie noch übliche Ausdrucksweise verschwinden,
dass Albertus Magnus (oder auch Thomas von Aquin) diess oder jenes „sage“,
oder es so oder so „auffasse“, oder diese oder jene „Begründung“ gebe; denn er
selbst sagt. Nichts, fasst Nichts auf, begründet. Nichts, sondern immer sind es seine
Quellen, welche Solches thun, und die einzig richtige Ausdrucksweise ist „hier
schreibt er. Diesen ab und dort excerpirt er Jenen“. Dieses Urtheil, welches Vielen
herb klingen mag, aber eben geschichtlich wahr ist, gilt auch von den Natur
wissenschaften, und wenn z. B. Meyer’s treffliche Geschichte der Botanik die grösste
Ueberschätzung des Albertus Magnus enthält, so läge das einzige Heilmittel hie
gegen in Erforschung der Quellen, denn schliesslich beruht alle Pflanzenkunde des
Albertus (und z. B. auch seine oft angeführten Bemerkungen über die Edelsteine)
auf griechisch-arabischer Litteratur. Die Geschichte der Logik kann hierin einen
über sie selbst hinausreichenden Fingerzeig geben, während sie eine wahrlich nicht
mühelose Probe der richtigen Behandlung darzubieten glaubt. Die Geschichte der
Naturwissenschaften wird bei Bormans (Bullet. de l'Acad. Belgique, Vol. XIX, 1852)
wenigstens einen dankenswerthen Anfang anerkennen (F. A. Pouchel, Hist. des sci
ences naturelles au moyen-äge ou Albert le Grand et son époque. Paris 1853. ist weit
davon entfernt, unsere Anforderung auch nur zu ahnen). – J. Sighart, Alb. M.,
sein Leben u. s. Wissenschaft (Regensburg 1857) ist wissenschaftlich ganz un
brauchbar.
360) De praedicab. I, 2 (0pp. ed. Jammy, Lugd. 1651. Vol. 1) p. 2: Ea, quae
sunt, dicuntur esse aut ab opere nostro, sive a voluntate sive eliam ab intellectu
scientiam quaerente, aut a natura generaliter dicta, quae ab opere nostro causari
non potest (diese Zweitheilung des Avicenna s. vor. Abschn., Anm. 71). Et cum ea,
quae a natura sunt, nostrae sind causa scientiae et non nos sumus causa ipsorum,
- - - - - de talibus apud nos non est nisi scientia contemplativa, quae lumine intelli
gentiae perficitur. Eorum aulem, quorum nos sumus causa per voluntutem, non potest
esse apud nos scientia speculativa, sed tantum practica. Eadem vero (der Text gibt
enim) sunt in quolibet scibili principia et causae et elementa cognoscendi, quae sunt
principia essendi ....... Similiter igitur alicuius philosophiae erit inlenlio, compre
hendere veritalem eius, quod in nobis est secundum rationem, ... ... quod rationis
ductu via est in omnem cogni.lionem omnium ...... Erit igitur de intentione philoso
phiae eliam logica scientia, quae est rationalis. Die Stellung selbst, welche die
Logik im Gebiete der Wissenschaften einnehme, ist hier noch unbestimmt offen
gelassen.
361) De anima III; IV, 4, (Vol. III) p. 175 A: Contemplativus intellectus habens
in se finem perfectior et nobilior est practico. S. vor. Abschn. a. a. O. Aber die
gegentheilige Auffassung s. unten Anm. 369.
XVII. Albertus Magnus. 91
er aber nach dem gleichen Vorbilde die theoretische Philosophie (welche
in Mathematik, Physik und Metaphysik zerfällt) als „realis“ bezeichnet wgbf
so stellt er ebenso neben dieselbe, — abgesehen von der moralis —,
das Gebiet der „seientiae serwwcinales“, welchev als blosse Wegweisung,
vom Bekannten auf Unbekanntes zu gelangen, gar keine wirklichen
Wissenschaften (non verae scientiae) und eigentlich auch kein Theil der
Philosophie, sondern, da in ihnen nur die „intentiones secundae“ der
Dinge, nicht aber die Dinge selbst, betrachtet werden, nur „modi seien
tiarum“ oder „modi philosophiae“ seien 363), so dass dieser modus je
nach dem lnhalte der drei Haupt-Zweige, —— nemlich der realis, moralis,
sermocinalis —, selbst wieder sich verschieden modificire scil Und
wenn wir nun noch aus wiederholten Versicherungen, dass die Logik
als blosses methodisches Verfahren kein selbstständiger Theil der Philo
sophie sei365), die Ansieht Albert’s erfasst zu haben glauben, so staunen
wir wohl billig, wenn wir gerade in seinen die Logik selbst einleitenden
Bemerkungen das directe Gegentheil hievon lesen. Aber allerdings hätten
wir bei einem Schriftsteller, wie Albert war, uns das Erstaunen füglich
362) Phys. l; I, 1, (Vol. Il) p. 1B: Tres sunt partes essentiales philosophiae
realisy quae non causatur in nobis ab opere nostro, sicut causatur scientia moralis,
sed polius ipsa causatur ab opere naturae in nobis; quae partes sunlz naturalis et
metaphysica, et mathematica . . . . .. inter vero partes illas prima quidem..... est uni
versalis de ente secundum quod ensy quod non concipitur cum motu et materia sen
sibili u. s. f. ganz nach Avicenna, s. ebend. Anm. 72 f. (insbesondere den dortigen
Begriff „res“). Ebenso Metaph. Vl; l, 2. Uebrigvns wirkt dieser Gebrauch des
Wortes „realis“, zumal da er auch bei Duns Scotus erscheint (s. Abscbn. XlX,
Anm. 87) und somit gleicbmässig von Thomisten und Scotisten acceptirt wurde,
sehr weit hinab bis in die spätere Bedeutung des Ausdruckes „Realisten“.
363) Illetaph. l; I, 1, (Vol. llI) p. 3 A: lstae igitur sunt tres scientiae specu
latioae (d. h. Physik, Mathematik, Metaphysik), el non sunt plures Scientiae
lagicae non considerant ens et partem eritis aliquam, sed intentiones secundas (auch
dieser Ausdruck stammt aus Avicenna’s Metaphysik, s. ebend. Anm. 74 a. Schl.)
circa res per sermonem positasq per quas viae habentur veniendi de noto ad ignotum
(dassrdieses die allgemeine arabische Ansicht war, s. ebend. Anm.15 u. 75) secun
dum syllogismum referentem et probantemg et ideo.....potius sunt modi philosophiae
speculutivael quam aliqua pars essentialis philosophiae theoricae. Morales autem
omnes non sunt oontemplandi gratial sed ut boni fiamus. Hiezu De anima I;
l, 2, p. 2 B: Sunt quaedam scientiaeq quas non quaerimus propter se, sed ut nobis
adminieulentur ad alia, sicut scientiam topicorum problemat-um el scientiam de instru
nzento scicntiarumq qui est syllogismus, et universaliter scientias sermocinalesg et
illae non sunt verae scientiam sed modi scientiarum omniuml sicut in principio libro
rum logicac dixisse nos menzinimns Dass bei letzteren Worten der Compilator
selbst nicht mehr wusste, was er anderwärts zusammengestoppelt habe, zeigt so
gleich unten Anm. 366 f.
364) De pracdicab. l, 7, p. 10 B: Partes logicae generaliter habent dlocere mo
dum accipiendi scientiam Hie lamen modus variatur secundum diversitatem
maleriae, in qua quaeritur scientia Nam in sermocinatibus aliter est in grammalica,
. . . . .. aliter etiam est in poetiea. et aliter est in rhetoricis. Aliter etiam
in laudabilibus et ethicis ln reatibus scientiis aliter est in probabilibus et aliter
in necessariis et aliter in coniectanlibus
365) Phys. l; I, 1, p. 3A: Logicus procedit ez communibus, quae inve
niuntur in multis et non sunt essentialia illis (s. Avicenna, a. a. 0. Anm. 74), et
ideo logica dicitur inquisitioa ad omnium methodorum principia viam habens Ebend.
ll, I, p. 12 B: Logica est alia a parte philosophiae essentialiv quia logica potius
docet modum seiendL quam scienliam. quac sit pars essentialis philosophiam Metaph.
lll; lll, 6, p. 107 B: Dialeoliea non est aliqua pars essentialis philosophiam
92 XVlI. Albertus Magnus.
ersparen können; denn wenn nun dort immerhin noch im Anschlusse an
Araber die Logik als specielle Wissenschaft, vergleichbar jener Kunst,
welche in der Schmiede den Hammer verferligt, bezeichnet wirdim‘),
und ihr sogar ausdrücklich die Stellung eines selbstständigen Theiles der
Philosophie zukommt 367), so münden ja diese Bemerkungen glücklich in
den Hafen einer anderen Auctorität, nemlich des Boethius, ein, welchem
die Logik zugleich als Theil und als Werkzeug der Philosophie galt (s.
Abschn. Xll, Anm. 76), und an dessen Eintheilung in inventio und
iudicium wieder eine Stelle des Averroes angeknüpft werden konnte easy
Ja bei solcher Schriftstellerei durfte Albert auch jener obigen (Anm. 361)
Bevorzugung des theoretischen Gebietes wieder das Gegentheil gegenüber
stellen und (wie andere Araber, als Avicenna, gethan hatten) die Logik
den praktischen Zwecken unterordnen smit Sogleich hierauf aber accep
tirt er die durchgängig arabische Ansicht, dass der Gegenstand der Logik
die argumentatio sei, deren Begriff jedoch nicht in allzu enger Fassung
mit syllogismus identificirt werden dürfe, und natürlich ist bei solcher
Aufgabe die Logik, welche den Augenblick vorher als Theil der Philo
sophie gelten sollte, wieder zum instrumentum herabgesunken ani Eine
366) De praedicab. I, 1, p. 1 A: Ouidam enim antiquorum logicum nullam esse
scientiam contenderunl dicenles, non posse esse scientiam ids quod est omnis scientiae
sive doctrinae modus (s. Abschn. XI, Anm. 120) . . . . .. p. 1 B: Sed non satis con
sideraverunti quod est...... quoddam cammune, quod est in omni scientiag et hoc
est, quod per investigationem rationis ex cognito devenitur ad cognitionem incognitL
(dann folgt ein Citat aus Avicenna, s. vor. Abschn, Anm. 80) p. 2 A:
Patet igitur-y quod logica una est specialium scientiarum, sicut in fabrili, in qua
specialis est ars fabricandi malleumg investigalio enim sive ratio ineestigans
ignotum per notum speciale quoddam est Hiezu vor. Abschn.‚ Anm. 15.
367) Ebend. c. 2, p. 2 B: liane autem scienliam, quae modus est omnis phi
losophiaey quidam nullam partem esse philosophiae contendunt dicentes, non nisi tres
esse partes phitosophiaey sc. physicam, mathematicam sive disciplinobitem et meta
physicam sive divinam (vgl. oben Anm. 362) . . . . .. Addunt etiaml quod nullius
rei modus cum re‚ cuius modus est, venit in generis sui divisionem liane
autem opinionem alii quidam impugnantes dicunt, philosophiae generalis csse inten
tioneni/ omnem omnium entium comprehentlcre veritatem (Nun folgt die oben,
Anm. 360, angeführte Stelle) . . . . .. (p. 3 A) Adhuc autem huius signum dicunti quod
apud peripateticos philosophia in tres partes prima divisione divisa est, sc. in phy
sicam ethicam rationalem . . . . .. (Es folgt nun die im vor. Abschn.‚ Anm.
14, angeführte Stelle) . . . . .. Est igitur logica una partium philosophiae generaliter
dietae . . . . . .. Horum aulem, quae dicta sunt, rationem posuit Avicenna dicens. res
omnes tripliciter esse accipiendas (s. ebend. Anm. 74).
easy Ebend. e. 3, p. 3B: Necessaria et utilis est logica . . . . .. list enim, at dicit
boethius (Abschn. Xll, Anm. 76), ratio dissereridi, . quae in duas distribuitur
parles, sc. scientiam inveniendi . . . . .. et scientiam iudicandi (p. 4 A) Eliam
Aristoteles dicitl quod modus sciendi ante scientiam quamlibet disrendus est (s. vor.
Abschn., Anm. 293).
369) Ebend. p. 4 B: lltilis est ad felicitatem haec scientia. sine qua non at
tingitur felicitatis actus u. s. f. (s. ebend. Anm. 13 u. bes. Anm. 242).
370) Ebend. c. 4, p. 4B: Quidam dixerunl, quod logica tota est de syllagismo
et partibus sglllogismiq determinantes commune subiectum logicae secundum id, quod
est subiectum principale. Non enim . . . . .. (p. 5 A) solum docelur, quid syllogismus
et qualiter et ez quibus sit. sed hic etiam docetun quid argumentatio et quae partes
et species eius. Hierauf folgt betreffs der scientia sermocinalis die schon oben,
vor. Abschm, Anm. 84, angeführte Stelle, dann bezüglich der argumentatio die
Aeussening ebend. Anm. 15, vgl. auch ebd. Anm. 78 f. Sodann p. 5 B: utuntur
XVII. Albertus Magnus. 93
Blumenlese arabischer Lehren über die Eintheilung der Logik (nach
incomplexum und complexum), über vox significativa, über Universalität
und Particularität der Wortbedeutung (auch mit Einschluss der Denkbar
keit, dass es mehrere Sonnen geben könne), über die Verflechtung (collectio)
mehrerer Wesens-Bestimmtheiten in Einem Wesen, und über die Begriffe
des univocum, multiwocum u. s. f. (mit Einschluss des „analogon“),
bildet die weitere Fortsetzung dieser Einleitung in die Logik"). Da
aber bezüglich jener Haupt-Eintheilung der Logik, wornach sie in Defi
nition (– incomplexa –) und Argumentation (– complexa –) zerfalle,
die Araber geglaubt hatten, dass der erstere Zweig in der Ueberlieferung
nicht vorliege (vor. Abschn., Anm. 16), so gibt nun Albert zunächst eine,
offenbar aus Algazeli entnommene, Ergänzung dieser Lücke"), hierauf
aber schliesst er sich betreffs der Unterabtheilung des zweiten Haupt
Zweiges vollständig an Alfarabi an").
Indem wir nun allerdings von einem derartigen Autor auch bezüg
lich des Einzelnen keine grossen Erwartungen hegen dürfen"), müssen
wir uns zunächst zur Islagoge wenden. Albert beginnt mit einer De
finition des Universalen (quod aptum est, esse in pluribus), welche er
bei Alfarabi vorfand, aber wendet zugleich dieselbe in die mehr nomina
listisch klingende Auffassung (quod praedicatur de multis) des Avicenna
hinüber"), und nachdem ihm Boethius eine Bemerkung über den Nutzen
kamen sermone omnes sermocinales scientiae, sc. grammatica, poetica, rhetorica, et
quae vocalur logica (vgl. ebend. Anm. 18 f.).... Solus autem logicus sermone ulti
lur, prout est pars inslrumenli, per quod sollum fides fit de incognito. Hiezu die
ebend. Anm. 399 angeführte Stelle.
371) Ebend. c. 5, p. 6A vorerst die ebend. Anm. 16 u. 21 angeführten Stellen,
dann (p. 6 B): Complexio aulem et incomplexio (über diese arabische Unterschei
dung s. auch Periherm. I; I, 1, p. 237) mon accidumt rei secundum quod res est,
nec eliam voci secundum quod est vor, sed accidumt voci secundum quod referlur ad
intellectum simplicem vel composium, vgl. ebend. Anm. 85. Dann (p. 7A) mit wenig
veränderten Worten aus Avicenna ebend. Anm.86,88 (woran der Spruch des Boe
thius „universale intelligilur, singulare sentilur“, s. Abschn. XII, Anm. 91, geknüpft
wird), hierauf ebenso ebendorther Anm. 89, 93 und dann 31.
372) Ebend. c. 6, p. 8 A: Si quis quaerit scire incomplexum, ... ... non potest
invenire notitiam eius nisi per diffinitionem ...... Huius aulem principia et regulae
sunt quinque et quinque corruptiones. Primum quidem, quod omnia posita in diffi
nitione sint substantialia ... ... Secundum est, .... quod ullima differentia sit cum
diffinito convertibilis ...... Tertium, quod prius positum in diffinitione se habeat ad
sequens sicut potenlia propinqua ad actum ..... Quarlum est, quod diffiniens primum
sit per se notum ..... Quintum autem, quod diffinitio dicat totum esse diffiniti.....
(p. 8 B) Peccata ipsius sunt quinque his opposita u. s. f. Vgl. vor. Abschn., Anm.
110 u. bes. 254.
373) S. die ganze bei Alfarabi, ebend. Anm. 17, angeführte Stelle.
374) Wenn Heinr. Riller (Gesch. d. Phil. VIII, S. 187) dem Albert das Ver
nst zuschreibt, dass „im 13. Jahrh. die aristotelische Philosophie besser erkannt
rde, als noch in unserm Jahrhundert“ (– dass die Schleiermacherianer den
istoteles nicht verstehen, ist freilich leider nur allzu wahr –), so wird sich
, wie solch oberflächliches Gerede durch genauere Forschung zu Schanden
Albert hat den Aristotelismus nicht nur nicht erkannt, sondern geradezu cor
pirt, und er ist hierin der Lehrer seines Schülers Thomas gewesen.
375) De praedicab. II, 1, p. 11 A: Universale autem est, quod, cum sit in uno,
aptum natum est esse in pluribus (s. vor. Abschn. Anm. 24), ... ... el per hoc quod
in multis per aplitudinem est, praedicabile est de illis. Et sic universale est, quod
de sua aptitudine est in multis et de multis (s. ebend. Anm. 89).
94 XVII. Albertus Magnus.
der Isagoge an die Hand gegeben 87"), lässt er vorläufig durchblicken,
dass er keinenfalls Nominalist, aber auch (wie uns Solches in ähnlicher
Weise bei Wilhelm von Auvergne begegnete, s. oben Anm. 283) kein
eigentlicher Platoniker sei 877). Suchen wir aber von ihm zu erfahren,
welche Geltung den Universalien beizulegen sei, so finden wir natürlich
durchweg den Hauptkern der arabischen Doctrin, d. h. die Nebeneinander
stellung der Universalien ante rem, in re und post rem (s. vor. Abschn.
Anm. 24 f. u. bes. Anm. 179 ff.); aber im Einzelnen verfährt Albert so
gedankenlos, dass er nicht bloss in den verschiedenen Stellen, an welchen
er auf diesen Punkt zu sprechen kommt, sondern sogar in Einem Athem
zuge sich widerspricht. So lesen wir, dass die Universalien 1) an sich
als die einfachen Naturen existiren, welche den Dingen Begriff und Namen
verleihen, 2) in den Dingen selbst vervielfältigt und verkörpert vorliegen,
3) aber im Denken sich finden, und zwar a) in der obersten Intelligenz
Gottes und b) im abstrahirenden „intellectus, qui agit universalita
tem“ °7°); unmittelbar hierauf aber heisst es: die Universalien sind
1) ante rem die substantiellen Principien, 2) in re verleihen sie als be
fähigt, in Vielem zu sein, aber ja nicht als vervielfältigt, den Dingen Be
griff und Namen, und 3) post rem sind sie als Erzeugnisse der Ab
straction blosse Accidentien in der denkenden Seele "'"). Und während
letztere Dreitheilung, — noch dazu als eine „platonische“ –, auch
anderwärts mit der Bemerkung erscheint, dass die Differenz zwischen
376) Ebend. p. 12 A : Est autem necessarium et utile ad diffinitionum assigna
tionem . . . . . . etiam ad divisionum scientiam. S. Abschn. XII, Anm. 85.
377) Ebend. c. 2, p. 12 B: Sunt tamen ..... dicentes, quod in solis intellectibus
sunt illa quoad nos, quae utrum sint et quomodo esse habeant, solus scit intellectus.
Et tale esse in intellectu universalia habere, diverunt illi, qui vocabantur nominales,
qui communitatem, ad quam particularia, de quibus dicuntur ipsa universalia, re
feruntur, tantum in intellectu esse dicebant (natürlich hat er hiebei der Tradition
zu Folge den Roscellinus im Auge) . . . . . . Sunt autem adhuc, . . . . . qui dicunt, uni
versalia nonnisi ideale habere esse, secundum quod universalia sunt, et non esse res
coniunctas materiae, sed implere omnem materiam suam imaginibus particularium.
378) Ebend. c. 3, p. 15 B: Universale triplicem habet considerationem, sc. se
cundum quod in se ipso est natura simpleæ et invariabilis, et secundum quod refertur
ad intelligentiam, et secundum quod est in isto vel illo. Primo quidem modo simpleæ
est natura, quae dat esse et rationem el nomen (s. vor. Abschn. Anm. 182) ......
Per hoc autem quod est in isto vel illo, multa accidunt ei, .... quod est particulatum
el individuatum, . . . . . multiplicabile vel multiplicatum, ..... incorporatum . . . . . Per hoc
autem quod est in intellectu, dupliciter consideratur, sc. aut secundum relationem ad
intellectum intelligentiae primae cognoscentis et causantis ipsum, cuius radius quidam
est; aut secundum relationem ad intellectum per abstractionem cognoscentem ipsum,
• • • • • quod talis intellectus, secundum quod abstrahit ipsum, agit in ipso universali
talem (s. ebend. Anm. 181).
379) Ebend. : Ante rem sunt formae secundum se acceptae principia rerum
ezistentes (s. ebd. Anm. 95 u. 101). In re sive cum re ipsa sunt formae eristentes
in ipsis dantes iis nomen et rationem per id, quod sunt aptae esse in multis et uni
versales, non tamen secundum quod sunt in illis ..... particularizatae et individuatae
et ad singularitatem ductae. Sunt etiam formae post rem, quae sunt formae per
abstractionem intellectus ab individuantibus separatae, in quibus intellectus agit uni
versalitatem. Et primae quidem substantialia rerum principia sunt; secundae autem
rerum substantiae; tertiae autem accidentia et qualitates, quae notae rerum in anima
acceptae vocantur et dispositiones vel habitus (s. ebd. Anm. 22 u. 85).
xvii. Albertus Magnus. 95
Plato und Aristoteles in den Universalien „in re“ beruhe 380), eröffnet
sich hinwiederum durch Beiziehung der Individuen eine Viergliederung,
indem die Universalien 1) ante rem als Causalitäten wirken, und 2) cum
re auftreten, wo sie a) als Formen das Denken und die Namengebung
bedingen, und b) in re bestehen, indem sie entweder o) als potenziell
vervielfältigbar die eigentlichen Universalien sind, oder ß) actuell zu sin
gulären Individuen werden "°"). Die Verwirrung aber steigert sich noch,
indem ja wieder die Universalien 1) verschieden von der Materie sind,
und zwar a) als an sich seiend, und b) als mittheilbar, was entweder
c) potenziell in den Dingen oder ß) actuell im Denken der Fall ist;
sodann aber 2) innerhalb der Materie, und zwar a) als Zweck und
b) als Quiddität, in welch letzterer das Gemeinsame durch Abstraction
actuell in das Denken tritt °°°). Ferner kommt hiezu noch Folgendes:
Die Universalien sind 1) ante rem, und zwar a) der Zeit nach in Gottes
380) Phys. I; I, 6, p. 8 B : Est enim, ut Plato ait, tripler universale, sc. ante
rem acceptum, el in re ipsa acceptum, et post rem ab ipsa re abstractum. Ante rem
autem universale est causa universalis omnia causata praehabens potentia rerum in
se ipsa. Universale autem in re est natura communis secundum se accepta in particulari.
Sed universale a re acceptum per abstractionem est intentio formae el sim
pleæ conceptus menlis, qui de re per abstrahentem intellectum habelur. De anima I;
I, 4, p. 5 B: Plato posuit in omni re tripler esse universale. Unum quidem ante
rem, quod erat causa rei formalis secundum esse praecedens, quia separalum ipsum
esse posuit. Secundum in re, quod erat forma adhaerens ei una in multis et de
multis, et hoc unum diril Plato in essentia esse unum et in esse naturae et formae
in omnibus, Aristoteles autem in ratione diril unum, et in essentia et esse plura.
Tertium autem dia il esse post rem, quod est inlentio (s. ebd. Anm. 74) universalis
in anima. S. auch Metaph. III; III, 10, p. 111 B.
381) Metaph. VII; V, 1, p. 286 A: Tripler est universale. Ante rem, et haec
est causa praehabens . . . . . . Aliud autem est, quod est natura quidem prius re ipsa,
sed tempore est cum ipsa, et haec est natura rei formalis; ..... cum enim dico
„homo“, duo importantur per nomen, sc. quo imponitur nomen, el cui. El quo im
ponitur ipsum nomen, est, quod primo format et movel intellectum, ..... et per hoc
devenitur ad hoc, cuius est illa forma, et haec est substanlia, cui nomen impo
nitur ....... Si consideratur secundum esse, quo est in particulari, hoc est duobus
modis. Hoc enim potest considerari secundum potentiam et aptitudinem, qua secun
dum esse multiplicabile est in particularia, et sic est universale; aut consideratur,
secundum quod est actu in illis, et sic est singulare suppositum sub communi na
tura demonstratum; ..... et hoc modo est tertio modo diclum universale et sic prae
dicatur de omni eo, de quo praedicatur. Aehnlich De nat. et orig. an. I, 2, (Vol. V)
p. 186 B.
382) De intellectu et intellig. I, 2, (Vol. V) p. 247 B : Utrum universale sit in
solo intellectu, an etiam in re eætra . . . . . . Dicimus, essentiam uniuscuiusque rei
dupliciter esse considerandam. Uno modo, prout est natura diversa a natura maleriae
sive eius in quo est .... Alio modo, prout est in materia sive in eo, in quo est in
dividuuta ..... Et primo quidem modo adhuc dupliciter consideratur. Uno quidem
modo, prout est essentia quaedam absoluta in se ipsa; ..... alio modo, ut ei con
venit communicabilitas secundum aptiludinem, . . . . . et sic proprie vocatur universale ;
omnis enim essentia communicabilis mullis universale est, etiamsi actu nunquam dat
esse nisi uni, ut sol ...... Per hanc igitur aptitudinem universale est in re evtra,
sed secundum actum existendi in multis non est nisi in intellectu (also was in vor.
Anm. potenziell genannt war, heisst hier actuell, und umgekehrt) ..... Prout aulem
iam participatur ab eo, in quo est, adhuc duplicem habet considerationem. Unam
quidem, prout est finis generationis vel compositionis substantiae ..... Secundo autem
modo, prout ipsa est totum esse rei et sic vocatur quidditas . . . . . . Hoc ergo ultimo
considerata forma praedicatur de re, cuius est forma, et sic separata per intellectum
96 XVII. Albertus Magnus.
Intelligenz, und b) dem Wesen nach als Formen, 2) in re als mittheil
bar, 3) post rem durch Abstraction, und 4) ratione universalitatis, in
soferne die Gemeinsamkeit einigend (uniens) wirkt").
Ist schon hieraus klar, dass der unverständige Compilator uns alles
Mögliche zugleich darbietet, was nur immer aus den Arabern aufzuraffen
war, so warten unser erst noch die ärgsten Widersprüche. Indem wir
nemlich in dem Bisherigen trotz aller Verwirrung immerhin im Ganzen
den Intellectualismus Avicennas erblicken dürfen"), führt uns Albert
an dem Punkte, in welchem wir ihn am meisten als einen Copisten der
arabischen Aristoteliker beim Worte zu nehmen gedächten, direct in das
Fahrwasser arabisch-neuplatonischer Mystik. Indem er nemlich die Frage
erörtert, ob das Universale im sinnlich Einzelnen oder ausserhalb dessel
ben sei, benützt er zunächst die arabische Ansicht betreffs „in multis“
und „de multis“, sowie insbesondere Avicenna's Unterscheidung zwischen
natürlicher Gattung und logischem Gattungsbegriff“), und bezeichnet
das Universale als die Wesensform, welche einerseits z. B. „humanitas“
und andrerseits z. B. „homo“ ist"). Und da nun dieses Form-Wesen
(natura formalis) durch seine Fähigkeit in Vielem zu sein, zur substan
tiellen Eigenschaft (qualitas substantialis, – Alles nach arabischem
Vorbilde –) des Einzelnen werde, sei eben das Universale durchaus
est universale in intellectu, et ideo aplitudo suae communicabilitatis reducitur ad
actum in intellectu separante ipsum ab individuanilibus.
383a) Metaph. W; W1, 5, p. 221 B: Ante rem autem dicitur universale dupliciter.
Cum enim omnia ...... sint in intellectu primae causae sicut in formali el primo
lumine, ... hoc igitur modo acceplum universale habet quoddam esse speciale, quod
est esse causae intelleclualis ...... Alio autem modo dicunt universale ante rem non
tempore, sed substantia et ratione, et haec est forma aut causa formalis accepta
cons liluens esse rei; ...... hoc aulem cum indifferens sit in omnibus, quae sunt
eius dem speciei, ..... . sic indivisum habel unam ad omnia vel multa relationem......
Universale autem quod dicunt esse in re, est eadem forma participata a mullis aclu
vel potenlia, et haec quidem dicitur universalis, eo quod de se semper est communi
cabilis et propagabilis in multa ex uno ..... Universale aulem quod est post rem,
est forma in esse abstraction is ... ... Esse aulem universalis in ratione universali
tatis (s. vor. Abschn. Anm. 183) es sic accipiendum: in universali quidem aliud est
id, quod est ipsum universale, el aliud est universalitas sive universillas ipsius, sicut
in hoc universali „homo“ aliud est ipsa natura, quae homo est, et aliud est com
munilas ipsius sive communio (s. ebend. Anm. 93), quia . . . . . universale nec est
unum nec est multa. Universalitas aulem ipsius, quae magis proprie dicilur univer
sillas, esl er respectu Sui ad supposita, quae respicil illa sicut uniens ...... Patel,
quod in ratione huius universitatis aliud habet esse, quam sit esse eius ante rem
vel in re vel post rem acceptum.
383b) S. hierüber auch die so eben erschienene Schrift Haneberg's, Zur Er
kenntnisslehre von Ibn Sina und Albertus Magnus. (Abh.dlgn. d. bay. Akad. d. Wiss)
München. 1866.
384) De praedicab. II,5, p. 19 A: Restat nunc de difficillima quaestione disserere,
... utrum universalia sint separata a sensibilibus, an in sensibilibus et singularibus
posila. Hierauf folgen die ebend. Anm. 24 u. 23 angeführten Stellen, sowie eine
Erklärung, welche dem Sinne nach mit dortiger Anm. 180 übereinstimmt.
385) Ebend. c. 8, p. 24 A: Universale est forma et est forma lotius. Sed
forma lolius dupliciter designatur in nomine. Designatur enim ut forma antum,
sicut „humanitas“.... et ideo non praedicatur de eo, cuius est forma...... Designa
tur eliam ul forma lotius tollum esse dicens, cuius est forma , ... .. sicut „homo“
dicit esse formale. S. ebd. Anm. 93. Uebrigens ist dieses die Quelle der alsbald
eintretenden Controverse über unitas formale oder pluralitas formarum.
XVII. Albertus Magnus. 97
nicht eine für sich getrennte Substanz °°°), denn nur in der Mittheilbar
keit (communicabilitas) liege die Beziehung des Universale auf das Ein
zelne, so dass (wie z. B. bei der Sonne) von der actuellen Vielheit des
Einzelnen abgesehen werden müsse "°"). Für die Verwirklichung aber
des Einzelnen selbst sei die Materie als Princip zu betrachten (– prin
cipium individuationis -, nach Avicenna), und die aristotelische Auf
fassung sei die richtige °°°), während Plato einerseits durch die Los
trennung der Universalien von ihrer materiellen Individualisirung sich im
Irrthume befinde "°"), und andrerseits doch wieder dieselben durch
mathematische Formen verkörpere, so dass er gerade in den Principien
fragen jedenfalls dem Aristoteles nachstehe 999). Ja die Auctorität des
aristotelischen Begriffes „ơúvokov“ (s. Abschn. IV, Anm. 461 u. 471 ff.)
packt den Albert so heftig, dass er ausruft, es gebe abgesehen von dieser
innigen Verbindung des Stoffes und der Form gar kein Universale, als
nur das in der denkenden Seele erfasste 9°1), und er kann somit jene
386) Metaph. VII; V, 1, p. 286 B: Universale sic dictum (d. h. als multiplica
bile, s. ob. Anm. 381) est esse substantiale, quod semper est in alio, nec esse potest,
quando in alio non est; et hoc modo non est substantia, sed substantiale quoddam
esse (s. vor. Abschn., Anm. 95 u. 101), quod accidit substantiae per hoc, quod uni
versale secundo modo diclum (d. h. als singulare supposilum) est qualitas substan
tialis et substantia ea islens . . . . . . C. 2: Quod autem impossibile sit, quorumlibet
substantiam esse de numero universaliter dictorum, videtur multis rationibus . . . . . .
(p. 288 B) Eæ omnibus igitur inductis manifestum est, universale secundum esse uni
versalis substantiam distinctam et per se eristentem non esse.
387) Ebend. V; VI, 6, p. 222 A: Communicabilitas igitur causa est, quod com
paratur (sc. universale) pluribus ..... p. 222 B: Sufficit universali, . . . . . quod ipsum
de se ambiat multa, sive illa sint sive non sint, dummodo sint, de potentia sui am
bitus, sicut patet in forma solis. S. ebend. Anm. 89.
388) Ebend. III; III, 10, p. 110 B: Cum enim maleria sola principium sit in
dividuationis (s. ebd. Anm. 22 u. bes. 184) et nihil sit singulare nisi materia vel per
materiam, si nihil est forma praeter materiam (nemlich nach der hier bekämpften
Ansicht der Atomiker), . . . . . nihil erit in re nisi singulare . . . . . c. 11, p. 112 B:
Secundum igitur intellectum Aristotelis dicimus, omnes formas potentia esse in maleria
el per motum educi de ipsa (s. Abschn. IV, Anm. 468–505). Hierin sodann liegt
die Quelle der zweiten einflussreichen Controverse (vgl. Anm. 385), nemlich der
jenigen, welche über die Individuation geführt wurde.
389) Ebend. VII; V, 5, p. 292 A : Si forma simpleæ sit singularis, ista nun
quam potest esse universalis; et hoc modo dicunt de ideis, quod quaelibet est sin
gularis separala, . . . . . non attendentes, quod omnis forma de se communicabilis est,
et quod eliam nomen individui a formis communicabilibus imponitur, sed principium
individualionis in ipso est materia. Ebend. XI; I, 7, p. 353 B: Nolitia materiae est
illud, quod in re senlilur el subiicitur quantitati et situi et sensibilibus, et dicitur
secundum hoc materia, cum qua est hoc aliquid ens, eo quod ipsa est primum prin
cipium individuationis. S. auch De sea princ. I, 5, p. 199.
390) De praedicab. II, 4, p. 17 B: Plato . . . . universalia dirit esse corporalia
quaedam in mathematicis rationibus et formis constituta; quod autem quidam dicunt
de universalibus immaterialium, ut angeli et animae, nihil penitus valet ad proposi
tum ; talia enim divit Plato ab aeterno consistere et radios quosdam lucis primae
6SS6 • . . . . . (p. 18 B) Nullo modo universale est corporale, quia est sicut natura cor
poris, cui per aptitudinem dicendi de multis accidit universale esse . . . . . . (p. 19 A)
Aristoteles in omnibus, quae divit, Platoni praeponatur in positione principiorum;
• • • • • nec est curandum de sophisticis quibusdam, qui ante nos quaedam scripserunt.
391) Metaph. III; II, 7, p. 91 B: Quaestio autem haec est, utrum aliquid sit
forma et universale praeter materiam et synolon (sive simul totum), quod est parti
culare . . . . . . p. 92 B: Non ponemus rationabiliter formalem et separatam domum
PRANTL, Gesch. III. 7
98 XVII. Albertus Magnus,
arabischen Stellen abschreiben, in welchen alle logischen Momente der
Universalien als Accidentien derselben und die Universalien selbst als
blosse Erzeugnisse des abstrahirenden Denkens bezeichnet werden, obwohl
er dabei seine Begeisterung für das aristotelische ơúvolov insoferne wieder
vergisst, als er vorerst von dem Ansichsein der Universalien plaudert ""°).
Wenn er aber ferner den subjectiven nominalistischen Standpunkt so stark
betont, dass aus der Manigfaltigkeit des Einzelnen die substantielle Aehn
lichkeit (similitudo) oder die Gemeinsamkeit (communitas) nur vom ab
strahirenden Denken als Universale erfasst werde, und somit das Denken
ausdrücklich als Causalität der Universalien, welche hiemit nur post rem
sind, zu betrachten sei ""°), und wenn er dieses Universale post rem
entschieden polemisch gegen Plato kehrt °°°), so sollte man doch wohl
glauben, Albert habe eine bestimmte Ansicht. Mit nichten. Er belehrt
uns ja selbst, dass ihm all solcher aristotelischer Nominalismus bei Leibe
nicht Ernst sei; denn in einer längeren Stelle, in welcher er von einer
dreifachen Geltung der Universalien spricht, um schliesslich mit der Dar
legung einer vierfachen Geltung derselben aufzuhören, hat er jenes so
entschieden bevorzugte Universale post rem ganz und gar beseitigt, und
aliquam, quae sit praeter domos materiales, nisi ponamus eam in anima tectonici.....
Non propter scientiam vel utililatem oportet nos ponere, formam eætra animam habere
esse praeter synolon.
392) Ebend. V; VI, 7, p. 223 A : Natura autem illa, quae est universale sim
pleæ, natura est secundum se ipsam eristens ea suis constans diffinientibus . . . . . .
Sic enim non pendet esse suum ea intellectu esse vel in supposito esse. . . . . Accidit
(s. vor. Abschn., Anm. 85) enim ei, esse in hoc et in illo, et per hoc efficitur pro
prium; accidit etiam eidem, referri ad multa, et per hoc efficitur universale sive
commune; accidit etiam eidem, esse separalum, et per hoc efficitur intelligibile;
accidit etiam ei, terminalum esse et indivisum, et per hoc efficitur unum; et accidit
eidem adhuc, dividi per materiae divisionem, el per hoc efficitur mullum, . . . ., .
(p. 223 B) Universale, licet ab hoc, quod est in intellectu, non sit universale, non
est tamen universale nisi ens in intellectu; . . . . . hoc enim modo est universale, prout
accipitur unum de omnibus; unum autem de omnibus non est in esse, quod habet in
rebus; . . . . . igitur proul unum est separatum ab omnibus; huiusmodi - aulem fit per
intellectum. S. ebend. Anm. 74.
393) VII; V, 3, p. 290 A: 0portet igitur, quod universale esse universalis sit
disposilio particularis et sit substantialis parlicularium similitudo; et ideo non est
substantia eorum ...... Natura ipsa, quae forma est ut natura considerata, multipli
cabilis est in mulla et tunc multa est et divisa et singularia; quia tamen est essen
tialis similitudo, intellectus agit eam ea mullis ad unum, quia unum est, quod
abstrahitur ab omnibus; et haec, communitalis unitas procedit a singularitate sua in
materia, inquantum est causa similitudinis essentialis. Et hoc modo universale in
intellectu est et posterius et non causa rei particularis, sed causalur ab ipso per
intelleclum abstrahentem, et sic palet, quod est esse quoddam, sicul disposilio est
esse eius, quod disponitur per ipsam. Anal. post, I; I, 3, p. 518 B, woselbst nach
der im vor. Abschn., Anm. 22, angeführten Stelle folgt: Er hoc quod universale
denudalur a materia et individuantibus, eo ipso est universale, . . . . . unde eo ipso,
quod est in intellectu, est universale. Ebend. II, 3, p. 529 A: Animal, quod est
universale, aut nihil est aut posterius est, et quod in „Seæ principiis“ dicitur (s.
Abschn. XIV, Anm. 487), quod omnis communitas a singularitate procedit.
394) De anima I; I, 4, p. 5 A: Cum intellectus noster accipit intentiones essen
tialium principiorum . . . . . et abstrahit eas a materia et ab individuantibus aliis, tunc
agit in eis universalitatem. Sic universale posterius est, quando ut universale acci
pitur, et non sicut prius, diavit Plato, quod praecederet secundum esse, omnia sua
particularia.
XVII. Albertus Magnus. 99
indem er bemerkt, die Universalien seien 1) an sich existente Naturen,
2) mit der Fähigkeit behaftet, in dem Vielen zu sein, 3) in „spiritualer“
und „speculativer“ Geltung im Lichte der göttlichen Intelligenz, und
4) quantitativ individualisirt in der Materie, so knüpft er an das zweite
dieser vier Glieder noch die Unterscheidung, dass man jene Fähigkeit (des
Einwohnens im Vielen) entweder in die Dinge selbst oder in das mensch
liche Denken verlegen könne, und sowie man im ersteren Falle Realist
und im Letzteren Nominalist sei, so könne er doch nicht die Bemerkung
unterdrücken, dass er seinerseits die realistische Ansicht aufrecht halte 895).
Allerdings hätte er sich so all jene Plagiate aus Avicenna (und uns die
Mühe, dieselben zu registriren) ersparen können; aber da er ja Realist
sein will, so darf er auch den Geist des Augustinus heraufbeschwören,
indem er meint, das Universale an sich und in den Einzelndingen und
in der denkenden Seele sei doch all das Nemliche, d. h. es sei eben
das „Licht“ der göttlichen Intelligenz °°°). Und so bricht vielleicht seine
eigentliche Geistesrichtung, in Folge deren er freilich ein Talent zum
Missverstehen des Aristoteles besitzen musste, am meisten in seiner Schrift
„De causis et processu universitatis“ durch, in welcher er mit Ver
gnügen in der Mystik jenes gleichnamigen Buches (De causis, s. oben
Anm. 23 ff.) wühlt und natürlich nur die in Gottes Intelligenz befind
lichen Universalien kennt 897).
395) De praedicab. IX, 3, p. 93 A : 0mnia quinque tripliciter considerari possunt.
Si enim in se accipianlur, ..... sunt naturae quaedam . . . . . . Si autem accipiuntur,
seeundum quod naturae illi simplici additur aptitudo ad hoc, quod sint in pluribus
inferioribus, tunc illa iam efficiuntur universalia ...... Utrum autem haec aptitudo
sit in re, quae sua simplicitate apta sit eristere in pluribus, . . . . . . vel sit in solo
intellectu, ita quod . . . . . solus intellectus similitudinem naturae unius ad eandem
naturam in specie in alio accipiat, . . . . . quaestio fuit. Et primo quidem modo illi
diæerunt, qui reales vocabantur, secundo autem modo hi, qui dicebantur nominales.
Et hoc ad praesens non disserendum; tamen in praecedentibus . . . . . hoc sustinuimus,
quod diæerunt reales . . . . . . Haec autem eadem natura accepta in lumine intelli
gentiae ...... operatur ad esse spirituale ....... (p. 94 A), Per hoc autem, quod in
sensibilibus et in materia efficiuntur ad quantitatem, ..... efficiuntur multa . . . . . .
(p. 94 B) Et sic illa natura in quadruplici esse accipitur, sc. in esse naturae sim
plicis, in esse aplitudinis ad multa, in esse luminis intelligentiae, in esse individui
designati, per individuantia. Et ideo habet rationem naturae per primum, et habet
rationem universalis per secundum, et rationem intellectus speculativi per tertium, et
rationem particularis et individui per quartum.
396) Ebend. II, 6, p. 21 B: Intellectus in formis agit universalitatem ......
(p. 22 A) Universale unum numero et essentia est in anima et in se ipso et in sin
gulari, nec differt nisi secundum esse determinans ipsum ad hoc vel illud .......
Similitudo de luce et colore bona est . . . . . . Id unum, quod in tribus ipsum facit
esse, est vis intelligentiae primae, quae causa universi esse est in omnibus. C. 7,
p. 23 B: Universale naturae producitur in esse ab agente intelligentia, quae operatur
per suum intellectuale lumen in omni natura. Dieses erbauliche neuplatonisch
augustinische Gleichniss findet sich auch insbesondere De Praedicam. II, 3, p. 107 A:
Secundum veritatem sunt tres substantiae formales. Sunt enim formae, quae sunt
tantum formantes, et illae sunt primae formae procedentes a lumine agentis intellectus
...... Et sunt formae substantiales, quae sunt cum eo ingredientes in esse rei et
constituentes, quae sunt sicut lumen causa coloris . . . . . . Et similiter substantiae for
males, quae sunt sicut color est immutativus visus vel motivus secundum actum lucidi.
397) Z. B. I, 2, 5, (Vol. V) p. 544 A: Primum principium habet scientiam omnium
generum et specierum et individuorum tam substantiae quam accidentium, . . . . . quod
7*
100 XVII. Albertus Magnus.
Wollen wir aber aus diesem Wirrwar uns wenigstens die Termino
logie vor Augen stellen, in welcher sich diese Lehre von den Universalien
bewegt, so treffen wir auf Grundlage der arabischen Quellen") folgende
Begriffe: vor Allem aptitudo (Anm. 375, 379, 381 f., 390, 395) und
communitas oder communicabilitas (Anm. 377, 380–383, 387, 389,
392 f), auch multiplicabile (Anm. 378, 381 f., 393); sodann forma
oder natura formalis (Anm. 379–381,383, 385, 389, 391, 393), selbst
quidditas und finis (Anm. 382), richtiger qualitas substantialis (Anm.
379, 386) oder universalitas (Anm. 383); ferner betreffs der subjectiven
Seite intentio (Anm. 380, 394) oder dispositio (Anm. 379, 393), auch
referri (Anm. 377, 392), insbesondere aber abstractio (Anm. 378–380,
382 f, 393), und hiemit zusammenhängend wieder similitudo (Anm.
393, 395), ja selbst indifferens (Anm. 383). Wenn aber viele dieser
Begriffe auch in der logischen Parteispaltung des 12. Jahrhunderts (s.
Abschn. XIV) eine Rolle spielten, so besteht dennoch hier keine geschicht
liche Continuität mit jenen damaligen Bewegungen (höchstens betreffs des
Gilbertus Porretanus, mit welchem Albert natürlich sympathisiert, ist durch
obiges Citat, Anm. 393, für jene vereinzelte Stelle ein Zusammenhang
nachweisbar), sondern all die bunte Manigfaltigkeit der Ausdrücke beruht
auf den Arabern, deren Darstellungen durch Albert's blindes Zusammen
raffen mit Einem Schlage bekannt wurden. Darum gestaltet sich auch,
wie wir sehen werden, nach Albert und Thomas die Parteispaltung in
ganz anderer Weise, als in jenen früheren Jahrhunderten.
Hatte ich im Bisherigen die unerquickliche Aufgabe, den Albert in
der logischen Principienfrage geradezu als einen kopflosen Menschen dar
zustellen, so muss ich nun sein Schreiber-Talent auch noch in Kürze
durch die einzelnen Gruppen und Theile des Inhaltes der Logik hindurch
begleiten")
Nachdem er die Zahl und Reihenfolge der fünf Universalien be
gründet hat“%), macht er sich an die Einzeln-Erörterung derselben. Was
zunächst genus betrifft, so handelt es sich unter den verschiedenen Wort
bedeutungen desselben um die logische “'), wobei auch an eine mögliche
Relativität des Gattungs-Begriffes"), sowie überhaupt an die accidentelle
und die substantielle Aussage zu denken ist “'), indem ja das Haupt
gewicht auf der Quiddität liegt "). Bei Erläuterung des Acciden
ratio et species est eonstitutionis omnium, u. s. f. in diesem Tone durch das ganze
Buch hindurch.
398) Ich habe im II. Bd. S. 350 auch betreffs der Araber diesen Punkt ins
Auge gefasst.
399) Eine unnütze Raumverschwendung schiene es mir zu sein, wenn ich nun
für das folgende Detail des Organons all jene Stellen, in welchen Albert Arabisches
benützt und höchstens im weitschweifigen Wortlaute von diesen seinen Quellen ab
weicht, vollständig abschreiben wollte. Ich beschränke mich daher (unter Ver
weisung auf die betreffenden Anmerkungen des vorigen Abschnittes) auf blosse
Ziffer-Citate, durch welche mich ja, wer Lust hat, immerhin controllieren kann.
400) De praedicab. II, 9, p. 25 B. S. vor. Abschn. Anm. 107.
401) Ebend. III, 1 u. 2, p. 26ff. S. ebend. Anm. 109.
402) Ebend. c. 3, p. 29 B. S. ebd. Anm. 112.
403) Ebend. p. 30 A. S. ebd. Anm. 94.
404) Ebend. p. 30 B. S. ebd. Anm. 116.
XVII. Albertus Magnus 101
tellen“") erscheint dann hier zum ersten Male der auf gröblichstem
Missverständnisse einer aristotelischen Stelle beruhende Begriff des „indi
viduum vagum“*"), bei dem Substantiellen hingegen kommt das Ver
hältniss des quale und des quale quid zur Sprache “').
Auf die Begründung, warum hierauf species sich anzureihen habe"),
folgt nun gleichfalls die Erörterung der verschiedenen Bedeutungen dieses
Wortes"), wobei die von Avicenna weiter oben geführte Controverse,
ob nicht Gattungs- und Art-Begriff sich wechselseitig im Kreise drehen,
nachgeholt wird"). Bei der Frage, welche der beiden üblichen Defini
tionen der Species die richtigere sei “'), bringt Albert einmal eine
Verbesserung bei“"), gelangt aber zuletzt zum gleichen Resultate wie
Avicenna“"). Mit grösster Ausführlichkeit aber wirft er sich sodann
auf die Tabula logica des Porphyrius“), wobei er nicht bloss auf die
Geltung des „ens“") und auf die beispielsweise Beiziehung des Be
griffes „Engel“ kommt“"), sondern auch zur Verdeutlichung einmal die
Ausdrücke „collectio“ und „adunatio“ gebraucht, in welchen er offenbar
durch Gilbertus Porretanus beeinflusst ist“").
Auch bezüglich der differentia bahnt die Frage über den Sprach
gebrauch “') den Weg zur Unterscheidung der alterierenden und der
artmachenden Differenz, deren qualitative Function (in quale quid) fest
zuhalten ist“"), so dass sich hieran ebensosehr jene Erwägungen über
die Gradabstufung der Qualitäten knüpfen"), wie die Frage über das
Entblösstsein an die Unterscheidung der theilenden und der constituierenden
Differenz“). Das Verhältniss sodann der Differenz zum Gattungs- und
405) Ebend. c. 4, p. 31 A. S. ebd. Anm. 157.
406) Ebend. p.31 B: Individuum ...... ab Aristotele designatur in Praedica
mentis ut vagum, ut „aliquis homo, aliquis bos“, et de hoc potest esse dubium,
utrum de uno solo an de pluribus praedicetur (s. die Stelle Abschn. IV, Anm. 387.
Albert spricht noch öfter von diesem monströsen Begriffe, z. B. ebend. IV, 1, p. 35 A.
IV,7, p. 49 A. De praedicam. II, 2, p. 107A).
407) Ebend. p. 32 A u. B. S. vor. Abschn., Anm. 106 f.
408) Ebend. IV, 1, p. 34 A. S. ebd. Anm. 118.
409) Ebend. p. 35 A. S. ebd. Anm. 119.
410) Ebend. p. 35 B. S. ebd. Anm. 113.
411) Ebend. p. 37A u. c. 2, p. 37 B. S. ebd. Anm. 28 u. bes. 121 f. (auch
die geschichtliche Frage des Avicenna, ebd. Anm. 120, fehlt hier nicht).
412) p. 37 A: Haec quidem solutio est Avicennae (s. ebd. Anm. 121). Posset
tamen melius dici, quod ...... cum individui participatione non participel immediate
nisi species, de differentibus numero non praedicatur immediate nisi species u. s. w.
413) Ebend. 2, p. 38 A. S. ebd. Anm. 128.
414) Ebend. 3, p. 39 A. S. ebd. Anm. 132. Die Abstufung von genus gene
ralissimum zur species specialissima ist das Thema aller noch folgenden Capitel
dieses IW. Buches,
415) Ebend. p. 41 A. S. ebd. Anm. 32.
416) Ebend. 4, p. 42 A. S. ebd. Anm. 117.
417) Ebend. 6, p. 46 B: Quod autem commune est et universale, semper est
collectivum et adunativum ..... Colligere et adunare sunt idem in substantia, differunt
tamen secundum rationem u. s. f. Vgl. Abschn. XIV, Anm. 473 f.
418) Ebend. V, 1, p. 50 A. S. vor. Abschn. Anm. 135.
' Ebend. p. 51 f. S. ebd. Anm. 138–140.
420) Ebend. 2, p. 54A u. B. S. ebd. Anm. 148 f.
421) Ebend. 3, p. 55 f. S. ebd. Anm. 145 f. u. 198.
102 XVII. Albertus Magnus.
Art-Begriff führt zur Erörterung darüber, dass die Gattung nur Potenz,
nicht aber Stoff sei “'), indem hiedurch die Aussagbarkeit der Differenz
als eines Universale bewahrt bleibe“), und zugleich an der engeren
Definition der Differenz festgehalten werden könne“).
Ebenso verfährt Albert an der Hand der Araber auch beim pro
prium“) und beim accidens, bei welchem er aber die Einwendungen
Avicenna's gegen Porphyrius nicht gelten lässt, sondern instinctmässig mit
den Schwächen des Letzteren sympathisiert“). Hingegen was aus Avi
cenna über die Berührungspunkte und Unterschiede der fünf Universalien
entnommen werden konnte, bietet Albert in unerträglicher Weitschweifig
keit dar“), um zuletzt noch aus gleicher Quelle auf den substantiellen
Nexus aller Universalien hinzuweisen“).
Die Kategorien knüpft Albert (gleichfalls auf arabischer Grund
lage) dadurch an die Universalien an, dass es sich nur um jene „Gat
tungen“ handle, welche unter die fünf Universalien subsumiert werden
können, wornach er das Wort „praedicamentum“ förmlich als synonym
mit „praedicabile“ behandelt"). Die Auctorität aber einer Stelle des
Boethius veranlasst ihn, die Kategorien ziemlich nominalistisch zu be
trachten “'), und ebendorther wiederholt er die scharf dualistische
Scheidung zwischen Substanz und Accidens“). Die Einzeln-Erörterung
aber bietet wenig Principielles dar; sie bewegt sich nur in einem höchst
422) Ebend. 4, p. 58 ff. S. ebd. Anm. 194, 140, 166, 301, 193.
423) Ebend. 5, p. 61 f. S. ebd. Anm. 141 f.
424) Ebend. 6, p. 63 f. S. ebd. Anm. 297 u. 144. Eine vereinzelte Pole
mik Albert's gegen Avicenna in diesen Discussionen habe ich bereits ebend. Anm.
150 angeführt. Uebrigens füllen Erörterungen über die engere Definition der
Differenz noch den ganzen Rest dieses W. Buches.
425) Ebend. VI, 1 u. 2, p. 70 ff. S. ebend. Anm. 152–155.
426) Ebend. VII, 1–3, p. 74 ff. S. ebd. Anm. 29 f. u. 156–159, woselbst
ich Avicenna's gerechte Bedenken erwähnte; Albert aber meint (p. 77 A): Arabes
philosophi hanc Porphyrii accidentis descriptionem reprehenderunt ...... Quod autem
subiungitur de divisione accidenlis, ralio est, ut ostendalur assignatio vera de ulroque
accidente u. S. w.
427) Ebend. VIII, 1–13, p. 79–91. S. ebd. Anm. 162–170. Tadelnde Be
merkungen über Porphyrius werden aber von Albert auch hier ignoriert (z. B. jene
ebd. Anm. 171) oder ungeschickt widerlegt (z. B. jene ebd. Anm. 164 durch die
Worte p. 80 A: Tam genus autem quam differentia praedicalur de pluribus speciebus,
dicit Avicenna. Quod quamvis non sit necessarium, lamen non est impossibile, quia
in pluribus hoc invenitur).
428) Ebend. IX, 1, p. 91 B. S. ebd. Anm. 172–174.
429) De praedicam. I, 1, p. 95 A: Sequitur igitur nunc determinare de his,
Qu. 08 ... .. ad se invicem sunt ordinanda secundum genera, species, differenlias, pro
pria et accidentia.... Et ideo hic ordinabilia ad subici et praedicari sunt ordinanda
et determinanda secundum omnem sui diversitatem, quae consislit in decem generibus
praedicabilium sive praedicamentorum. Vgl. ebd. Anm. 17 u. 91 u. ob. Anm. 114.
430) Ebend.: Ordo praedicabilium non potest determinari nisi secundum quod
sub voce habel praedicabile designari, rebus enim inquisitive incognitis non possumus.
..... Propter quod dicil Boethius (s. Abschn. XII, Anm. 84), quod haec scientia, sc.
libri praedicamentorum, est de decem primis vocibus prima genera rerum significan
tibus (die widersprechende Kehrseite hievon s. unten. Anm. 444).
431) Ebend.: Partes autem huius subiecti sunt ordinabilia secundum diversum
modum praedicandi in substantia et accidente, et in accidenlibus secundum omnia
novem genera accidentium; et sic multitudo infinita restringitur in decem genera, ut
dicit Boethius (s. ebend. Anm. 90).
XVII. Alberlus Magnus. 103
weilschweifigen Commentare, in welchem wir durch den arabischen Stofl‘
hindurch noch die griechischen Commentatoren (namentlich den Simplicins)
durchblicken sehen. So begegnen wir als Gegenständen solcher Excgese
zunächst den Begriffen des Synonymen, Homonymen, Analogen u. dglß”).
dann der sog. regula de quocunque, welche auch hier in Verbindung
kommt mit dem Dictum de 0mm’ 433), ferner den Angaben über den
quidditativen Charakter der Substanz 434), über den Unterschied der
substantia prima und secunda435), über das substantiale436), über die
bloss subjectivc Bedeutung der Relation 437) u. s. f. Aber den tieferen
Fragen scheint Albert hier absichtlich aus dem Wege zu gehen, und so
benützt er auch jene Controverse nicht, welche Avicenna darüber geführt
hatte, 0b Qualität und Quantität zu den Accidentien gehören 438). Hin
gegen fand er es für nöthig, zur Erklärung der sechs letzten Kategorien
das pfuscherische Machwerk des Gilbertus Porretanus nicht bloss voll
ständig aufzunehmen, sondern auch in peinlichster Ausführlichkeit zu
eommentiren439), wodurch er sich das traurige Verdienst erwarb, dass
die „Sex principia“ auf lange Zeit förmlich in das Organen recipirt
blieben ‘4°). ' Ausserdem bürgerte sich durch Alberfls Auctorität die
Nomenclatur „Anlepraedicamenta“ (Synonym u. s. f.) und „Postpraedi
camenta" (die vier Gegensätze, prius, simul, motus, habere), welche wir
allerdings auch schon bei Abälard trafen (Abschn. XIV, Anm. 272), nun
ganz allgemein ein4“).
Bei Erklärung der Schrift De interpretatione, welche hier zum
ersten Male in zwei Bücher getheilt erscheinti“), hatte Albert einen
reichen ‘Stoff vor sich, indem er mit den Commentaren der Araber auch
jenen ausführlicheren des Boethius verbinden konnte; und indem er diess
432) Ebend. I, 3, p. 99 B. S. vor. Abschn. Anm. 191 u. 31.
433) Ebend. c. 6, p. 102 A. S. ebd. Anm. 192 u. Abschn. XI, Anm. 152.
434) Ebend. II, 1, p. 106 A. S. vor. Ahschm, Anm. 33.
435 Ebend. c. 3. p. 107 f. S. Abschn. XI, Anm. 151.
436 Ebend. c. 10, p. 117 B. S. vor. Ahschm, Anm. 196.
437) Ebend. lV, 1, p. 141 A. S. ebd. Anm. 35. Ebend. c. 7, p. 149 A, vgl.
ebd. Anm. 207.
438) S. vor. Abscbn.‚ Anm. 199.
439) Acht Tractate (p. 194-—236) widmet Albert in slupider Hingabe jenem
Producte, dessen Armseligkeit ich oben, Ahschn. XIV, Anm. 485 fl‘„ zu schil
dern hatte.
440) Wenn nemlich allerdings auch schon Lambert v. Auxerre bei Uebertra
gung der byzantinischen Logik das Buch De sex principiis eingereiht hatte (s. oben
Anm. 116, vgl. auch Anm. 173 u. 308), so wurde diese Ergänzung doch nur durch
Albert zu einer so allgemein üblichen, dass noch die Drucke der lateinischen
Uebersetzungen des Organons bis ins 16. Jabrh. hinab sämmtlich dieser Sitte
huldigten.
441) De praedicam. I, 6, p. 102 A und VII, 1, p. 173 A. Bei der Frage. zu
welcher Kategorie die Bewegung gehöre, schliesst sich Albert (VII, 14, p. 190 A)
an Avicenna an (s. vor. Abschn.‚ Anm. 208).
442) Periherm. II; I, 1, p. 268 A: Nunc sub alterius libri principio de conse
quentiis enuntiationum u. s. w. Sicher beruht diese Trennung, gemäss welcher
(nach der jetzt üblichen Numcrirung) mit dem 10. Capitel das zweite Buch begann,
ebensosehr auf arabischer Litteratur wie die Zertheilung des Buches Soph. Elench.,
s. ebend. Anm. 64. In den Drucken des Organons erscheint diese Abtheilung noch
bis in das 17. Jahrh.
104 XVII. Albertus Magnus.
wirklich that, haben wir auch hier nicht von individuellen Verdiensten
desselben zu berichten, sondern nur einige Punkte bezüglich ihrer Quellen
hervorzuheben. Er knüpft das Buch, von welchem er auch erwähnt,
dass es Andronikus für unächt gehalten habe“), in boethianischer Auf
fassung derartig an die Kategorien, dass in letzteren die in Worten
bezeichnete Sache, in ersterem aber die redende Bezeichnung (sermo)
der Sache die Hauptsache sei“), und in Bezug auf die nachfolgende
Syllogistik fixirt er den Sprachgebrauch der Worte „enuntiatio“ und
„propositio““). Es folgen sodann unter Benützung der Araber die
üblichen Controversen über vox“), nomen **") und verbum 44), sowie
die Eintheilung der Satzarten“), und hierauf in grösster Ausführlichkeit
die Erörterung über die sog. Infinitation"). Bei Besprechung der Ein
heit des Urtheiles nimmt Albert die arabische Unterscheidung auf, wornach
das copulative Urtheil nur als zusammengesetztes, hingegen das conditio
nale und disjunctive als einheitlich verbundene (coniunctione unum) be
trachtet werden soll"), und ebenso folgt er arabischen Vorbildern
bezüglich der Qualität“") und der Quantität“') der Urtheile, sowie bei
ein paar einzelnen Schul-Controversen“). Die Lehre aber von der Ent
gegensetzung und Aequipollenz entwickelt er vollständig nach Boethius“),
so dass natürlich auch hier jene wahren inneren Schwierigkeiten des
aristotelischen Buches (s. Abschn. IV, Anm. 203 f. u. 235) ungelöst
bleiben. Endlich bezüglich der modalen Urtheile wiederholt er den
443) Ebend. I; I, 1, p. 238 B. Die Quellenstelle des Boethius nebst jener
des Andronikus selbst s. Abschn. IX, Anm. 45.
444) Ebend. c. 2, p. 240A: Est enim liber praedicamentorum de decem vocibus
prima principia significantibus et secundum rerum proprietates, non vocum (seinen
eigenen Selbstwiderspruch, – s. oben. Anm. 430 –, brauchte natürlich Albert
nicht zu bemerken). Hic autem in scientia de interpretatione est inchoalio a sermone
sive voce et terminatur in rem. S. Abschn. XII, Anm. 84 u. 110.
445) Ebend. c. 1, p. 238 A: Propositio est enuntiatio stans sub forma syllo
gismi. S. Abschn. XI, Anm. 153, u. Abschn. XII, Anm. 111 f. u. 133.
446) Ebend. II, 1 u. 2, p. 242 ff. S. vor. Abschn., Anm. 210.
447) Ebend. c. 4, p. 246 f. S. ebd. Anm. 211.
448) Ebend. Ill, 1, p. 254 ff. S. ebd. Anm. 38.
449) Ebend. II, 2, p. 243 A: Nec deprecaliva nec optativa nec coniunctiva nec
infinitiva cum vero vel falso significant, sed ..... quando est indicativa. Ebend. IV,
1, p. 258 A: Oratio perfecta dividitur; non enim omnis oratio enuntiatio est, sed
illa sola, .... in qua indicative est significatum (der Herausgeber der Werke Albert's
hat ungeschickter Weise hierin eine Meinungsverschiedenheit zwischen Albert und
Thomas erblickt). S. bei Boethius Abschn. XII, Anm. 111.
450) Ebend. c. 5, p. 248 ff. S. vor. Abschn., Anm. 212.
451) Ebend. IV, 2, p. 258 B: Composita (sc. est enuntiatio) sive plures, in qua
vel plura de uno vel unum de pluribus vel plura de pluribus dicuntur, ..... ut si
dicam „Socrates et Plato currun“ u. s. f. ..... Coniunctione autem unae sunt, in
quibus consequentia, quam notat *coniunctio, facit unitatem, et hoc non est nisi in
conditionali et disiunctiva. S. ebd. Anm. 215.
452) Ebend. V, 1, p. 260 f. S. ebd. Anm. 213.
453) Ebend. p. 261 A u. bes. II; 1, 3, p. 272 B. S. ebd. Anm. 214.
454) Ebend. II; 1, 5, p. 276A u. 277 A. S. ebd. Anm. 40 f.
455) Ebend. I; V, 1, p. 260ff. u. II; I, 1 f., p. 269 ff. S. Abschn. XII, Anm.
113–118. Nur bedient sich Albert, der nicht-boethianischen Terminologie „aequi
pollentia“.
XVII. Albertus Magnus. 105
Standpunkt, dass der Modus selbst Prädicat ist“), ergänzt aber die
Verhältnisse der Entgegensetzung und Aequipollenz (wahrscheinlich aus
Alfarabi) vollständiger, als Boethius gethan hatte “'), wobei auch aus
Averroes die aristotelische Unterscheidung zwischen possibile und con
tingens eingehalten wird **).
In beiden Analytiken zeigt sich uns Albert als einen höchst red
seligen Exegeten des aristotelischen Textes, bleibt aber dabei ähnlich wie
Averroes der reinen Lehre des Aristoteles im Ganzen getreu. So nimmt
er betreffs des gegenseitigen Verhältnisses der zwei Analytiken in der
ersten wohl die arabische Unterscheidung zwischen Form und Stoff des
Schliessens auf") und denkt auch mit Avicenna an populäre nicht
formulierte Schlüsse“"), zieht aber bei Erklärung der Syllogistik selbst,
– insbesondere bezüglich der modalen Syllogismen“') –, die Araber
nur zur Verdeutlichung bei und eignet sich etwa höchstens die Ansicht
an, dass die Prämissen der Stoff und die Figur die Form des Schlusses
sei“'), oder dass bei den drei Figuren die sechzehn möglichen Combi
nationen der Urtheile zu erwägen seien “'), oder dass für Auffindung
des Mittelbegriffes die versinnlichende Darstellung des Averroes zweck
dienlich sei“). Hingegen ist er nicht bloss bezüglich der theophrasti
456) Ebend. II; II, 1, p. 279 A: Si autem quaeritur, quid sit praedicatum in
enuntiatione modali, dicimus cum Boethio et Alfarabio, quod modus est praedicatum.
S. ebend. Anm. 119.
457) Ebend. c. 4, p. 283A u. B: Est aulem haec dispositio in figura, ut faci
lius videalur, quod dictum est:
Prima linea: Secunda linea:
Possibile est esse. Possibile est non esse.
Non possibile est esse. Non possibile est non esse.
Contingit esse. Contingit non esse.
Non contingit esse. Non contingit non esse.
Tertia linea: Quarta linea:
Non impossibile est esse. Non impossibile est non esse.
Impossibile est esse. Impossibile est non esse.
Non necesse est esse. Non necesse est non esse.
Necesse est non esse. Necesse est esse.
In hac dispositione ..... prima linea sequitur tertiam et secunda quartam per omnes
modos, ..... et sic etiam correctus est error antiquorum et vera consequentia moda
lium est disposita. Die unvollständigere Angabe des Boethius s. ebend. Anm.122.
Uebrigens s. auch b. Algazeli, vor. Abschn., Anm. 262. Dass das Ganze nicht aus
der byzantinischen Logik entnommen ist, zeigt die Vergleichung mit obigen Anm.
45 u. 164; anders verfuhr Thomas, s. unten. Anm.541 ff.
458) Ebend. c. 6, p. 286 A. S. vor. Abschn., Anm. 315.
459) Anal. pr. I; I, 1, p. 289 f. S. ebd. Anm. 51, 265, 317.
460) Ebend. c. 2, p. 290 B. S. ebd. Anm. 80.
461) Nachdem ihn c. 11 ff. p. 299 ff. schon die Umkehrung der modalen Ur
theile sehr beschäftigt hatte, – s. ebd. Anm. 46 u. 218–, verbreitet er sich III,
1–9 u. IV, 1 –29, p. 325 – 383 in grösster Ausführlichkeit über die modalen
Schlüsse. S. ebd. Anm. 47.
462) Ebend. II, 2, p. 307 B. S. ebd. Anm. 216.
463) Ebend. c. 6, p. 312 B. S. ebd. Anm. 268.
464) Ebend. VI, 3, p. 401. S. ebd. Anm. 328. Auch hat sich von jener
Stelle des Averroes her durch Albert für die Erörterungen „De inventione medii“
die üblich gebliebene Terminologie „Consequentia, Antecedentia, Repugnantia“ ein
gebürgert.
106 XVII. Albertus Magnus.
schen Modi der ersten Figur, welche bei ihm auch syllogismi conversi
heissen, zurückhaltend, indem er (Algazeli und Averroes hatten sie gänz
lich beseitigt) nur zwei derselben anerkennt"), sondern er bekämpft
auch mit Averroes ausdrücklich die Berechtigung einer vierten Figur“).
Ja, was die Hauptsache ist, er überbietet sogar den Averroes darin, dass
er die hypothetischen Syllogismen völlig abweist") und somit im Gegen
satze gegen die übrigen Araber den Begriff der Unröbsog ganz aristo
telisch behandelt“"). – Als beachtenswerthe Einzelnheiten habe ich zu
erwähnen, erstens dass Albert in der Syllogistik die übliche Buchstaben
Bezeichnung ebenso wie Boethius rechtfertigt und für dieselbe den Aus
druck „termini transcendentes“ wählt“), und zweitens ganz besonders
dass er gelegentlich einmal die byzantinische Lehre von der appellatio
verwerthet, und zwar merkwürdiger Weise in einer Form, welche nicht
bei Petrus Hispanus, sondern schon bei Wilhelm Shyreswood er
scheint"). Und es macht uns diese Stelle, sowie die obige des Robert
Capito (Anm. 357) so ziemlich den Eindruck, als wäre damals die
byzantinische Logik noch ganz unabhängig neben der aristotelisch-arabi
schen einhergegangen, denn später wenigstens gestaltet sich die Sache
ja ganz anders“").
Auch in der zweiten Analytik ist Albert's Verfahren überwiegend
nur exegetisch, doch lässt er sich dabei hier etwas mehr von den
465) Ebend. c. 2, p. 400 A: Ad syllogizandum indirecte ... ... conversus erit
syllogismus concludens minorem de maiori extremitate (vgl. Abschn. IX, Anm. 100).
Ebend. II, 13, p.322 A: Est indirecte concludere ... in duobus modis, quorum unus habet
maiorem universalem affirmativam el minorem universalem negativam, et aller habet
maiorem particularem affirmativam et minorem universalem negativ am (d. h. es sind
diess unter den fünf theophrastischen Modi, s. Abschn. W, Anm. 46, die zwei letzten,
welche in der byzantinisch-lateinischen Logik, – s. oben Anm. 52 –, Fapesmo
und Frisesomorum, bei den Späteren aber Fesapo und Fresison heissen) ......
Quamvis autem Boethius ponal quinque modos indirecte concludenlium in prima figura
(Abschn. XII, Anm. 136), tamen hic non ponuntur nisi duo qui dicli sunt, quia illi
formantur iuxla inutiles coniugationes. S. vor. Abschn., Alam. 268 u. 321.
466) Ebend. c. 5, p. 311 B u. c. 13, p. 325 A. S. vor. Abschn., Anm. 322.
467) Ebend. III, 1, p. 326 A. S. ebd. Anm. 327.
468) Ebend. W, 1, p. 385 A. S. ebd. Anm. 324.
469) Ebend. I, 9, p. 298A: Quia de syllogismo loquimur simplici, qui tantum
formaliter syllogismus est et in omni materia habet poni et nullius materiae est pro
prius, ideo terminis utimur transcendentibus nihil et omnia significantibus. S. Abschn.
XII, Anm. 133.
470) Ebend. c.10, p. 299 A: Ad haec autem solvenda et similia (d. h. Bedenken
über die Umkehrung der Urtheile) duo praenotanda sunt, sc. regulae appellation um
et consequentiarum (über letzteren Begriff s. unten. Anm. 610 ff.). Regulae autem
appellationum sunt, quod nomen „homo“ supponens verbo praelerili vel futuri lem
poris potest appellare pro homine, qui est vel qui fuit, si verbum est praeteriti
temporis, vel pro homine, qui est vel qui fulurus est, si est verbum futuri tem
poris. S. bei Wilhelm Shyreswood oben Anm. 64 (bei Petrus Hispanus oben
Anm. 228 f.).
471) Indem nemlich keine Rede davon sein kann, dass bei Albert die byzan
tinische Lehre von den Proprietates terminorum als solche in die Logik aufgenommen,
geschweige denn etwa (wie bei Occam) systematisch mit derselben verflochten wäre,
werde ich durch solch vereinzelte Stellen in meiner obigen Annahme über Vincenz
v. Beauvais (Anm. 319–326) durchaus nicht irre gemacht. An eine Unächtheit
aber der Stelle des Albert oder jener des Capito zu denken, liegt keinerlei Ver
anlassung vor. Vgl. auch unten Anm. 544.
XVII. Albertus Magnus. Thomas v. Aquino. 107
Arabern beeinflussen. So finden wir ausser den einleitenden Bemer
kungen“') die arabischen Anschauungen über das os" adró"), über
xa 8ölov und praedicatum primum"), über die dignitates, d. h.
obersten Denkgesetze“"), ja auch über demonstratio potissima“"). In
den Erörterungen über demonstratio quia und demonstratio propter
quid neigt er sich im Gegensatze gegen Alfarabi näher dem Avicenna zu,
als dem Averroes“"); hingegen in Unterscheidung einer definitio for
malis und definitio materialis, worauf er auch anderwärts zu sprechen
kommt, folgt er wieder, wie schon Robert Capito (Anm. 355) gethan
hatte, dem Alfarabi").
Was endlich die Topik und Sophistik betrifft, welche beide er
gleichfalls in ausführlichster Weise commentierte, so weist er der ersteren
im Gegensatze gegen Alfarabi und Avicenna jene Stelle an, welche sie
traditionell im aristotelischen Organon einnahm“"), und sucht auch ge
legentlich eine arabische Ansicht bezüglich des ganzen Gebietes der Dia
lektik zu berichtigen“).
Durch Albert nun lässt sich Thomas von Aquino (geb. 1225 oder
1227, gest. 1274) leiten und bestimmen, und es wäre ein grosser Irr
thum, denselben für einen selbstständigen Denker zu halten“). Er ist
von zwei Auctoritäten zugleich gefesselt, von der christlich-dogmatischen
und von der (durch Albert's Belesenheit übermittelten) aristotelischen;
472) Die Stelle ist schon im vor. Abschn., Anm. 51 angeführt; vgl. ebend.
Anm. 276 f.
473) Anal. post. I; II, 8–11, p. 535–541. S. ebd. Anm. 56.
474) Ebend. c. 13, p. 543 u. IV, 11, p. 584. S. ebd. Anm. 57, 224, 283.
475) Ebend. 1, 4, p. 520 u. III, 4, p. 559. S. ebd. Anm. 60 u. 225. Durch
die Uebersetzung der betreffenden Stelle des Aristoteles (Abschn. IV, Anm. 147)
blieb hiebei die Terminologie „subiectum, passio, dignitales“ üblich.
476) Ebend. III, 6, p. 563. S. vor. Abschn. Anm. 62.
477) Ebend. II; I, 1, p. 610ff. S. ebd. Anm. 62, 226, 342.
478) Ebend. I; II, 17, p. 551, u. II; II, 10, p. 630, u. Metaph. WII; I, 12,
p. 259. S. ebd. Anm. 52.
479) Top. I, Prooem. p. 659. S. ebd. Anm. 17 u. 230.
480) Metaph. IV; I,7, p. 127 B: Dialectici et sophistae ..... . in usu eandem
subindunt figuram cum primo philosopho......... Sed differt philosophia a dialectica
quidem modo potestatis et virlutis medi, ... ... a sophistica vero differt secundum
vitae proaeresin. Ebend. III; III, 6,p. 107 B: Dialectica et prima philosophia saepe
sunt circa eadem et de eisdem tractantes, sed dialeclica inquisitiva est, ... ... M60
opinor vera esse, quae dicit Averroes, quod sc. dialecticus et primus philosophus com
municent in probabilibus rationibus. S. ebd. Anm. 231 u. 380.
481) Es ist z. B. geradezu lächerlich, wenn K. Werner (in seinem dreibändigen
Werke „Der heilige Thomas von Aquino“. Regensburg 1858 f.) der Logik und Er
kenntnisstheorie des Thomas 175 Seiten in einer Weise widmet, wie wenn die ganze
aristotelische Logik die „Lehre“ des „heiligen“ Thomas wäre. Für den Geschichts
forscher zeigt sich ja auch Thomas als eine höchst secundäre Natur. Uebrigens
verwerthet Werner bei seiner Darstellung, welche überhaupt manche argen Irrthümer
enthält, fortwährend Stellen ans den sachlich unächten Schriften des Thomas in
ungeniertester Gleichstellung mit den ächten. H. E. Plassmann, Die Schule d. h.
Thomas v. Aqu. Erster Hörsaal: D. Philos. d. h. Th. Erster Theil: Logik. Soest
1858. hat eigentlich mit Thomas durchaus Nichts zu schaffen, sondern entwickelt
jene abenteuerlichst zusammengestoppelte Logik, welche in den thomistischen Vor
lesungen und Priester-Seminarien des vorigen und jetzigen Jahrhunderts in Spanien,
Italien und gewissen Landstrichen Deutschlands üblich war oder ist.
108 XVII. Thomas von Aquino.
und wer sich in religiöser Beziehung volle Unbefangenheit bewahrätggdgr
errungen hat, wird in der ganzen sogenannten Philosophie des Thomas
Nichts ‘weiter erblicken, als eine unverständige‘Verquickung zweier we
sentlich disparater Standpunkte, denn nur Sache eines unklaren Ver
standes kann es sein, wenn man (— wie ich schon wiederholt hervor
gehoben habe --) den aristotelischen Substanz-Begriff‘ neben der christ
lichen Trinitätslehre festhalten zu können glaubt, oder wenn man die
aristotelische Ethik in christliche Moraltheologie verballhornt497).
Was wir über Thomas hier zu berichten haben, kann vor Allem nur
auf Ausscheidung der ächten und der unächten Schriften desselben be
ruhen; und indem in dieser Beziehung nur die sog. Opuscula in Frage
kommen können, bemerke ich, dass mir in Uebereinstimmung mit älteren
und neueren Untersuchungen 483) unter den zur Logik gehörigen (— denn
z. B. De unitate intelleetus rontra Averroem gehört nur zur Psycho
logie —-—) kleineren Schriften nur folgende als ächt gelten: vor Allem die
Erstlingsschrift des Thomas De ente et essentia (Opusc. 30), sodann De
principio individuationis (Op. 29), De quatuor oppositis (Op. 37), De
natura verbi intellectus (Op.14)‚ De propositionibus modalibus (Op. 40),
und De fallaciis (Op. 39). Die übrigen als unacht vorläufig bei Seite
lassend 484) muss ich, wie sich von selbst versteht, ausser den Common
taren zu De interprn, zur zweiten Analytik und zur Metaphysik auch
die einzelnen entscheidenden Stellen aus den bekannten Hauptwerken
(Summa theologiae, Summa contra gentes, Quodlibetea, ad IV Sentent.
u. s. f.) beiziehen 485).
Indem Thomas betreffs der Eintheilung des Wissensgebietes Bemer
kungen aus Albert wiederholt4“), schliesst er sich auch an diejenigen
482) An diesem Urtheile kann mich natürlich auch die geschichtlich lange
dauernde Wirkung desThomismusdurchans nicht beirren, denn dass die naive
Verstandes-Unschuld an einem christlichen Aristotelismus Vergnügen fand, und dass
__ auch heutzutage noch Viele glauben, auf zwei Sätteln reiten zu können, ist wohl
unleugbare Thatsacbe; aber der Philosophie muss es unbenommen bleiben, diese
süsse Selbsttäuschung als das zu bezeichnen, was sie ist, — als eine Träumerei.
Eben darum bleibt es auch allen christlichen Theologen vollständig überlassen,
welcherlei Meinung sie ihrerseits über Thomas hegen. Uns berührt diess ebenso
wenig, als die Frage, ob nicht Thomas durch seine Verquickung mit Aristotelismus
etwa auch die theologische Auffassung alterirt habe.
483) Die Berichte der Zeitgenossen des Thomas und sonstige entscheidende
Punkte betreffs der Aechtheit einzelner Schriften finden sich schon bei Oudin,
Scripll. eceles. Vol. III, p. 254--280. Ausserdem s. Montet, Mernoire sur S. Thomas
in den Memoires de FAcad. roy. de sciences mer. e! polit. de Vinst. de France, tom. Il,
Paris 1847, p. 525 ff. und insbesondere das vortreffliche Werk von Charl. Jourdain,
La philos. de St. Thomas d’Aquo'n. Paris 1858. (Vol. I, p. 130 ff.)
484) Nemlich: De demonstralione (Op. 38), De natura aocidentis (Op. 41), De
natura generis (Op. 42), De pluralilale [onnarum (Op. 45), De natura syllogismi
(Op. 47), Summa totius logicae (Op. 48), De sensu resp. singul. et intell. resp. univ.
(Op. 49), De inventione medii (Op. 50), De inlelleclu e! intelligibili (Op. 53), De
universalibus (Op. 55 und 56). Dieselben werden geeigneten Ortes weiter unten
besprochen werden. (S. Anm. 548 fl‘. u. Abschn. XIX, Anm. 265 0'.)
485) Ich citire nach der Römer Ausgabe v. 1570 (in 17 Bänden). Den Quellen
Rückweis für die einzelnen „Aussprüche“ (s. oben Anm. 359) des Thomas führe
ich, soweit thunlich, nur auf Albert zurück, woselbst ja dann der weitergehende
Rückweis auf Arabisches zu finden ist.
486) Ad Boeth. de trinit. (Vol. XVII, 2) f. 134. S. oben Anm. 360 1T.
XVII. Thomas von Aquino. - 109
Stellen seines Meisters an, in welchen derselbe die Logik als blosses
Werkzeug und als Nicht-Theil der Philosophie bezeichnete *°"). Indem
die Logik nur formale Principien betrachte *°°), enthalte sie das „in
zweiter Linie Gedachte“ (secundo intellecta) und biete den modus pro
cedendi für die übrigen Wissenschaften dar 48°), daher sie auch als
Einleitung vorauszuschicken sei """). Auch die Eintheilung der Logik
(nach arabischer Weise mit Einschluss der Rhetorik und Poetik) ist nur
aus Albert, welcher hiezu auch den Standpunkt des Boethius beigezogen
hatte, entlehnt 491).
Was die Univers alien betrifft, konnte Thomas ja alles Beliebige
(wie wir sahen) aus Albert sich heraussuchen, und so sehen wir ihn
denn auch jenen nemlichen widerspruchsvollen Weg wandeln, auf
welchem sein Lehrer schliesslich beim theologischen Realismus anlangte.
487) Ebend. f. 128 r. A: Res autem, de quibus est logica, non quaeruntur ad
cognoscendum propter se ipsas, sed ut adminiculum quoddam ad alias scientias; et
ideo logica non continelur sub philosophia speculativa quasi principalis pars, sed
quasi quoddam reductum ad eam, prout ministrat speculationi sua instrumenta, unde
• • • • • non tam est scientia, quam scientiae instrumentum. S. oben Anm. 363 u. 365.
488) De pot. dei, qu. 6, art. 1 (Vol. VIII) f. 59 v. A : Logicus et mathematicus
considerant tantum res secundum principia formalia.
489) Ad Boeth. de trin. f. 132 v. A: 0portet in addiscendo a logica incipere,
non quia sit facilior scientiis ceteris, habet enim maarimam difficultatem, cum sit de
secundo intellectis, sed quia aliae scientiae ab ipsa dependent, inquantum ipsa docet
modum procedendi in omnibus scientiis. S. besonders den Begriff „secunda intentio“
ob. Anm. 363, sowie noch weitere Stellen des Thomas unten Anm. 506.
490) Metaph. I, 1 (Vol. IV) f. 3 v. A: Plures artes sunt repertae quantum ad
utilitalem, quarum quaedam sunt ad vitae necessitatem, sicut mechanicae, quaedam
vero ad introductionem in aliis scientiis, sicut scientiae logicales u. s. f. S. obąħ
Anm. 368.
491) Anal. post. I, 1, (Vol. I) f. 16 v. A : Ars quaedam necessaria est, quae
sit directiva ipsius actus rationis, ..... et haec est ars logica, i. e. rationalis scientia,
- - - - - et- ideo videtur esse ars artium . . . . . . Una actio intellectus est intelligenlia in
divisibilium, . . . . . et haec operatio a quibusdam (d. h. Algazeli und Pseudo-Averroes,
s. vor. Abschn., Anm. 236 u. 346) dicitur informalio intellectus sive imaginatio per
intellectum; et ad hanc operationem ordinatur ..... liber Praedicamentorum. Secunda
vero operatio intellectus est compositio vel divisio ..... in libro Perihermenias. Tertius
vero actus rationis est , . . . . . ut per id, quod est notum, deveniat in cognitionem
ignoti . . . . . . Est enim aliquis rationis processus necessitatem inducens; . . . . . alius,
in quo ut in pluribus verum concluditur, nec tamen necessitatem habens; terlius vero,
in quo ratio a vero deficit . . . . . Pars autem logicae, quae primo deservit processui,
iudicativa dicitur (über iudicium und inventio s. oben Anm. 368) ...... Certitudo
autem iudicii . . . . . est vel eæ ipsa forma syllogismi tantum, et ad hoc ordinatur liber
Priorum Analyticorum, . . . . . vel etiam ea materia, . . . . . . et ad hoc ordinatur liber
Posleriorum Analylicorum ..... Secundo autem rationis processui deservit alia pars
logicae, quae dicitur inventiva ...... et ad hoc ordinalur Topica sive Dialectica,
- - - - - - Rhetorica, ...... Poetica (s. oben Anm. 364 u. 370) . . . .. 0mnia autem haec
ad rationalem philosophiam perlinent ...... Tertio autem processui rationis deservit
pars logicae, quae dicitur sophistica ..... in libro Elenchorum. Periherm. I, 1, (Vol. I)
f. 1 r. A: Dupler est operatio intellectus. Una quidem, quae dicitur indivisibilium
intelligentia . . . . . ; alia est operatio intellectus componentis et dividentis. Additur
autem et tertia operatio, sc. ratiocinandi, secundum quod ratio procedit a nolis ad
inquisitionem ignotorum . . . . . . Cum autem logica dicatur rationalis scientia, necesse
est, quod eius consideratio versetur circa ea, quae pertinent ad tres praedictas opera
tiones intellectus u. s. w., d. h. er begründet hiedurch die Reihenfolge des Or
ganons: Categ., De interpr., Anal. pr. S. oben Anm. 370–373, - -
110 XVII. Thomas von Aquino.
Die bereits traditionell gewordene Unterscheidung, d. h. ante rem, in
re, post rem *"*), bekommt auch hier vorläufig die Färbung des sog.
aristotelischen Empirismus, indem von der Sinneswahrnehmung des Ein
zelnen aus der Denkact hinterdrein (posterius) durch Abstraction das
gleichmässige Verhalten (habitudo) des einheitlich Gleichen erfasse und so
zur intentio universalitatis (s. ob. Anm. 363) gelange, während in den
Dingen selbst das Universale als das prius vorliege, welches im Ent
stehungsprocesse sich verwirkliche ""°). Und so spricht Thomas wieder
holt von einem colligere *"*), idem eæ pluribus accipere 49°), von
communitas und selbst von indifferens ""°), und er betont ausdrücklich,
dass das commune als solches nur im Denkacte liege "°"), während die
Natur, welcher dieser Abstractionsprocess „widerfährt“ (accidit), nur in
492) Sentent. II, Dist. III, qu. 2, art. 2 (Vol. VI, 2) f. 15 r. A: Est tripleæ
universale: quoddam, quod est in re seu nalura ipsa, qua est in particularibus,
quamvis in eis non sit secundum rationem universalitatis in actu; est etiam quoddam
universale, quod est a re acceptum per abstractionem, et hoc poslerius est re; .... est
etiam quoddam universale ante rem, quod est prius re ipsa, sicut forma domus in
mente aedificatoris. De pol. dei, qu. 5, art. 9, f. 55 v. A: Universale tripliciter con
siderari potest, et secundum quemlibet modum considerationis...... universale est semper.
Uno modo . . . . secundum quod abstrahit a quolibet esse . . . . . . Alio modo . . . . secun
dum esse, quod habet in singularibus . . . . Tertio modo . . . . secundum esse, quod habet
in intellectu. S. ob. Anm. 379 f.
493) S. theol. I, qu. 85, art. 3 (Vol. X) f. 285 v. A: Quia sensus est singu
larium, intellectus autem universalium, necesse est, quod cognitio singularium quoad
nos prior sit quam universalium cognilio . . . . . . . f. 286 r. B: Universale dupliciter
potest considerari : uno modo secundum quod natura universalis consideratur simul
cum intentione universalitalis ; et cum intentio universalitatis, ut scilicet unum et idem
habeat habitudinem ad multa, proveniat eæ abstractione intellectus, oportet quod se
cundum hunc modum universale sit posterius (das Gegentheil hievon s. unten Anm.
511) . . . . . Alio modo potest considerari quantum ad ipsam naluram, prout invenitur
in particularibus; et sic dicendum est, quod dupler est ordo nalurae; unus secundum
viam generationis et temporis, . . . . . alius est ordo perfectionis sive intenlionis naturae,
sicul actus simpliciler est prius. Ebend. II, 1, qu. 29, art. 6 (Vol. XI, 1) f. 66 v. A:
De universali dupliciler contingit loqui: uno modo secundum quod subest intenlioni
universalitatis; alio autem modo dicitur de natura, cui talis intentio attribuitur. . . . .
Si accipiatur primo modo, . . . . . . universale fit per abstractionem a materia indivi
duali. Das Original hievon können wir uns aus obigen Stellen Albert's, Anm. 379,
383, 393, zusammenholen.
494) S. c. gent. I, 3, (Vol. IX) f. 3 r. A: Ea, quae in sensum non cadunt, non
possunt humano intellectu capi, nisi quatenus ea sensibus earum cognitio colligitur.
Ob. Anm. 387 u. 393.
495) Anal. post. I, 42, f. 51 r. A: Universale non cognoscitur sensu, sed eæ
pluribus singularibus visis, in quibus multoties consideratis invenitur idem accidere,
accipimus universalem cognitionem. S. ebend.
496) De ente et ess. 3, (Vol. IV, 2) f. 11 r. A : Non oportet, ut diversarum
specierum, quarum est idem genus, sit una essentia, quia unitas generis eæ ipsa
indeterminatione vel indifferentia (ob. Anm. 383) procedit . . . . . . Genus dicitur unum
per communitatem formae signatae; unde patet, quod per additionem differentiae re
mota illa indeterminatione, quae erat causa unitalis generis, remanent species diversae
per essentiam.
497) S. c. gent. I, 26, f. 31 v. B: Quod est commune mullis (ob. Anm. 380 ff.),
non est aliquid praeter multa nisi sola ratione, sicut animal non est aliud praeter
Socratem et Platonem et alia animalia nisi intelleelu, qui apprehendit formam ani
malis easpoliatam ab omnibus individuantibus et specificantibus. Ob. Anm. 379 u.
382 f. u. 391.
XVII. Thomas von Aquino. 111
den Einzeln-Individuen existire ""°). Wenn daher folgerichtig die Einzeln
Dinge erst durch diese abstrahirende und sammelnde Denkthätigkeit wirk
lich Gegenstände des „Erkennens“ werden oder sogar an sich dem
Erkennen unzugänglich sind *"), so kann völlig im Sinne des Aristo
teles gesagt werden, dass die Sinneswahrnehmung der Boden und
der Ursprung des Erkennens sei, aber eben der Denkact vermöge
einer refleæio, durch welche er auch sich selbst ergreifen kann, sich
durch die sinnfälligen Dinge auf das ihnen zu Grunde liegende Allge
meine zurückbeuge und so das Hinderniss der Materialität überwin
dend zur Quiddität des Einzelnen vordringe "°"). Indem Thomas auf
diese Weise einerseits die intentio universalitatis und andrerseits die
derselben unterworfene Objectivität unterscheidet, welch letztere wieder
einerseits in den Einzeln-Dingen materialisirt und andrerseits im Denken
universalisirt sei, kann er und muss er diese Auffassung zu einer
Polemik gegen Plato formuliren 39'), welche er ausdrücklich an mehreren
498) S. theol. I, qu. 85, art. 2, f. 285 r. B: Cum dicitur universale abstractum,
duo intelliguntur, sc. ipsa natura rei et abstractio seu universalitas. Ipsa igitur
natura, cui accidit (ob. Anm. 392) vel intelligi vel abstrahi vel intentio universali
tatis, non est nisi in singularibus; sed hoc ipsum, quod est intelligi vel abstrahi vel
intentio universalitatis, est in intellectu. Anm. 391.
499) Ebend. qu. 86, art. 1, f. 290 r. A: Principium singularitatis in rebus ma
lerialibus est materia individualis ; intellectus autem noster . . . . . intelligit abstrahendo
speciem intelligibilem ab huiusmodi maleria; quod autem a materia individuali abs
trahitur, est universale. Unde intellectus noster directe non est cognoscitivus nisi
universalium ; indirecte autem et quasi per quandam reflerionem potest cognoscere
singulare. Ebenso De verit. qu, 2, art. 6, f. 303 r. A. Weit schärfer aber und
völlig übertrieben erscheint diese Auffassung S. theol. I, qu. 14, art. 11, f. 63 v. B:
Intellectus noster speciem intelligibilem abstrahit a principiis individuantibus; unde
species intelligibilis noslri intellectus non potest esse similitudo principiorum indivi
dualium, et propler hoc inlellectus nosler singularia non cognoscit (es ist diess eben
der Gegensatz gegen Gottes Erkennen, s. unten Anm. 517 f.).
500) De princ. individ. (Vol. XVII, 1) f. 206 v. A: In cognitione humana funda
mentum et origo est sensus ...... secundum philosophum in libro Perihermenias (s.
Abschn. IV, Anm. 108) ...... Impossibile esl intellectum ferri super illa accidentia
nisi . . . . . . per modum cuiusdam refle vionis. Refleario autem est dupler ... . . . Polest
igitur vel redire in se per aclum et potentiam suam vel redire per obiectum in ipsam
originem obiecti, sc. per phantasmata in species sensibilium. . . ... Cum enim in ipso
suo obiecto figitur acies, rationem universalis apprehendit, quod solum in istis in
ferioribus ab intellectu determinatur ut proprium obiectum, cum omnia singularia apud
nos materialia sint; materia enim impedit intellectum, singulare vero non . . . . . .
(f. 207 r. A) Ideo quidditas rei materialis in ipsa sua particularitate est obieclum
rationis particularis, cuius est conferre de intentionibus particularibus. Ob. Anm.
391, 393 u. 382.
501) De anima II, 12 (Vol. III) f. 26 r. B: Universale potest accipi dupliciter.
Uno modo potest dici universale ipsa nalura communis, prout subiacet inlentioni uni
versalitalis (s. oben Anm. 489 und unten Anm. 506). Alio modo secundum se, sicut
el album potest accipi dupliciler. . . . . . . . Ista autem natura, cui advenit intentio
universalilatis, .... , habet duplea esse, unum quidem maleriale, secundum quod est
in materia naturali, aliud autem immateriale, secundum quod est in intellectu. (Die
eklektisch benützte Quelle dieser Dreigliederung s. oben Anm. 379 u. 383.) Secundum
igitur quod habet esse in materia naturali, non polest ei advenire intentio universali
talis, quia per materiam individualur. Advenit igitur ei universalitatis intentio,
secundum quod abstrahitur a materia individuali. Non est autem possibile, quod
abstrahatur a maleria individuali realiter, sicut Platonici posuerunt; non enim est
112 XVII. Thomas von Aquino.
Stellen übt*"*), um ganz entschieden sich zum Aristotelismus zu be
kennen ""°). Ja Thomas spricht wie ein aristotelischer Nominalist, indem
er der platonischen Ideenlehre den begrifflichen Gehalt der Worte gegen
überstellt ""), in welchen der vollständige Ausdruck des Intelligiblen als
ein vom Menschen erzeugter liege 30°).
Aber schnell wendet sich das Blatt (wie bei Albert), und Thomas
ist trotz all dieser peripatetischen Plagiate, deren Tragweite er natürlich
gar nicht versteht, Nichts weniger als ein Aristoteliker. Denn während
sein ganzer scheinbarer Aristotelismus sich in den arabischen Begriff der
intentio secunda concentrirt """), so tritt bei ihm ja nun dieser secun
homo naturalis, i. e. realis, nisi in his carnibus ..... Relinquitur igitur, quod natura
humana non habet esse praeter principia individuantia nisi tantum in intellectu.
Ebend. I, 1, f. 2r. A: De animali universali possumus loqui dupliciter; aut secundum
quod est universale, quod scilicet est unum in multis aut de multis, aut secundum
quod est animal; et hoc vel secundum quod est in rerum natura vel secundum quod
est in intellectu.
502) De ente et ess. 4, f. 12 r. A: Non potest dici, quod ratio generis, speciei,
differentiae convenial esse, secundum quod est quaedam res eristens erlra singularia,
ut Platonici ponebant; . . . . . non enim potest dici, quod Socrates sit hoc, quod ab
e0 separatum est. Ausserdem Anal. post. I, 1, f. 17 r. A u. 41, f. 49 v. A, u. ins
besondere De anima I, 5, f. 17 r. A, woselbst er die Worte Alberts (ob. Anm. 394)
wiederholt; vgl. auch Anm. 377.
503) S. theol. I, qu. 6, art. 4, f. 23 r. B: Haec opinio (sc. Platonis) irrationa
bilis videtur quantum ad hoc, quod ponebat species rerum naturalium separalas per
se subsistentes, ut Aristoteles multipliciter improbat. Hiezu De substant. separ. s. de
angelis, c. 2, (Vol. XVII, 1) f. 86 v. B: Non necesse est, ut ea, quae intellectus
separatim intelligit, separatim esse habeant in rerum natura. Unde nec universalia
oportet separata ponere et subsistentia praeter singularia, neque etiam mathematica
praeter sensibilia, quia universalia sunt essentiae ipsorum particularium et mathe
matica sunt terminationes quaedam sensibilium corporum. Et ideo Aristoteles mani
festiori el certiori via processit ad investigandum substantias a materia separatas,
sc, per viam molus. S. ob. Anm. 388.
504) Periherm. I, 2, (Vol. I.) f. 1 v. B : Significat hoc nomen „homo“ naturam
humanam in abstractione a singularibus, unde non potest esse, quod significet homi
nem immediate singularem, ut Platonici posuerunt, quod significet ipsam ideam hominis
separatam; sed quia hoc secundum suam abstractionem non subsistit realiter secundum
sententiam Aristotelis, sed est in solo intellectu, ideo necesse fuit, Aristotelem dicere,
quod voces significant intellectus conceptiones immediate et eis mediantibus res. Letz
teres deutlicher ebend. 10, f. 7 v. B: nomina non significant res nisi, mediante
intelleclu. -
505) Allerdings stehen die eben angeführten Worte im Commentare zu jener
aristotelischen Schrift, welche, wie wir sahen, schon längst vor den Arabern den
Anhaltspunkt für nominalistische Auffassungen dargeboten hatte („universale est, quod
aptum natum est praedicari de pluribus“, s. z. B. bei Scotus Erigena, Abälard u. A.),
und so kann auch ebend. 10, f. 8 r. B gesagt werden: Universale secundum quod
est in singularibus, cadit in apprehensionem hominum. Aber Thomas äussert sich
eben auch anderwärts in einer solch nominalistischen Betonung des Wortes, nem
lich: De natura verbi intellectus (Vol. XVII, 1) f. 85 r. A: Sicut in principio actionis
intellectus el species non sunt duo, sed unum est ipse intellectus et species illustrata,
ita unum in fine relinquitur, similitudo scilicet perfecta genita et erpressa ab in
tellectu, et hoc totum expressum est verbum et est lolum rei diclae erpressivum et
totum, in quo res exprimitur, et hoc intellectum principale, quia res non intelligitur
nisi in eo; est enim tanquam speculum, in quo res cernitur, sed non ercedens id,
quod in eo cernitur.
506) Metaph. IV, 4, f. 43 v. A: Ens rationis dicitur proprie de illis intentioni
bus, quas ratio adinvenit in rebus consideratis, sicut intentio generis, speciei et
XVII. Thomas von Aquino. 113
dären Geltung als das Primäre etwas „ausserhalb der Seele“ Seiendes
gegenüber °""), und zwar denkt er hiebei zunächst an den aristotelischen
Form-Begriff, welcher objectiv in den Dingen als Seins-Princip wirke 80°);
aber während er diess in dem antiplatonischen Sinne nimmt, dass nicht
etwa die allgemeinen Begriffe als Ideen eine getrennte Existenz haben,
versteht er es christlich-theologisch von den schöpferischen Formen in
Gott """). Denn sowie schon das Gleichniss vom Gesichts-Sinne zu einer
solchen Annahme einer species intelligibilis führt "1"), so werden nun die
Universalien, welche wir so eben (Anm. 493) als das posterius sahen,
hinwiederum im Hinblicke auf die formgebende Kunst Gottes als das prius
im begreifenden Erkennen bezeichnet "''). Und da nun der intellectus
aeternus der eigentliche Wohnsitz der Universalien ist 31?), und dieselben
similium, quae quidem non inveniuntur in rerum natura, sed considerationem rationis
consequuntur, et huiusmodi ens rationis est proprie subiectum logicae. So auch
„intentio praedicabilitatis“ De ente et ess. 4, f. 17 r. B und ebend. 6, f. 30 r. B.
Anal. post. I, 21, f. 31 r. A. Hiezu obige Anm. 489 u. 501. Die Quelle bei Albert
s. Anm. 363. Wer die arabische Herkunft dieses Begriffes „intentio“ nicht kennt,
muss denselben missverstehen (so z. B. Aloys Schmid, Die thomistische u. scoti
stische Gewissheitslehre. Dillingen 1859. S. 19).
507) De pot. dei, qu. 7, art. 9, f. 74 v. A: Prima intellecta sunt res ea tra
animam, in quae primo intellectus intelligenda ferlur. Secunda autem intellecta
dicuntur intentiones consequentes modum intelligendi, ...... sicut intenlio generis et
speciei et secundarum substantiarum . . . . . . In nullo autem praedicamento ponitur
aliquid nisi res earlra animam ea istens, nam ens rationis dividilur contra ens divisum
per decem praedicamenta. (S. die aristotelische Stelle Abschn. IV, Anm. 302.)
508) S. theol. I, qu. 85, art. 3, f. 286 v. A: Universale secundum quod accipitur
cum intentione universalitatis, est quidem quodammodo principium cognoscendi, prout
intentio universalitalis consequitur modum intelligendi, qui est per abstractionem.
Non autem est necesse, quod ..... sit principium essendi, ut Plato eristimavit . . . . . .
Si autem consideremus ipsam naturam generis et speciei, prout est in singularibus,
sic quodammodo habet rationem principii formalis respeclu singularium; nam singu
lare est propter materiam, ratio autem speciei sumitur er forma. Sed natura generis
comparatur ad naturam speciei magis per modum materialis principii, quia natura
generis sumitur ab eo, quod est materiale in re, speciei vero ab eo, quod est formale.
S. ob. Anm. 391 u. vgl. unten Anm. 526.
509) Metaph. XI, 2, f. 139 r. A: Nihil est in rerum natura praeter singularia
eristens, sed tantum in consideralione intellectus abstrahentis communia a propriis . . . . . -
(B) Est aliqua substantia separata a sensibilibus, non quidem species rerum sensi
bilium, ut Platonici posuerunt, sed primi motoris.
510) De unit. intell. (Vol. XVll, 1) f. 104 r. A: Natura prout est in singulari
bus, est intellecta in potentia, sed fit intellecta in actu per hoc, quod species a rebus
sensibilibus mediantibus sensibus usque ad phantasiam perveniunt et per virtutem
intellectus agentis species intelligibiles abstrahuntur, quae sunt in intellectu possibili;
hae autem species non se habent ad intellectum possibilem ut intellecta, sed sicut
species, quibus intelleclus intelligit, sicut eliam species, quae sunt in visu, non sunt
ipsa visa, sed ea, quibus visus videt. S. ob. Anm. 396 u. 499.
511) De Veritate, qu. 8, art. 9 (Vol. VIII) f. 334 v. A: Universale secundum quod
est in comprehensione nostra, qua comprehendimus res naturales, est a rebus natura
libus acceptum. Sed universale in nostra comprehensione ea istens respectu arlist
cialium non est poslerius, sed prius, quia per formas arlis universales apud n0s
eristentes artificiata producimus et similiter per rationes aeternas deus producit crea
luras. S. ob. Anm. 395.
512) S. theol. I, qu. 16, art. 7, f. 75 r. A : Universale dicitur esse ubique el
semper, inquantum universalia abstrahuntur ab hic et nunc; sed eæ hoc non sequitur,
ea esse aeterna, nisi in intellectu, si quis est aeternus.
PRANTL, Gesch. III. 8
1 14 XVII. Thomas von Aquino.
im Geiste Gottes als Musterbilder und als Principien des Erkennens vor
liegen ""°), so handle es sich nur um eine Modification der platonischen
Ansicht, denn eigentlich habe Plato auf das Nemliche hingestrebt, was
Aristoteles ausgesprochen, und nur die Art und Weise der Immateriali
tät, welche den Ideen zukommen soll, sei falsch ° !“). Dass sonach Thomas
auch nicht Platoniker sei, durften wir allerdings nach dem Vorgange
seines Lehrers (Anm. 377) erwarten, aber indem wir die Einsicht ge
winnen, dass er den Aristotelismus und den Platonismus durch die Mystik
des Buches De causis (vgl. Anm. 25), aus welchem er die Begriffe ens,
unum, verum, bonum zu einer theologischen Wendung benützt "1"), cor
rumpirt habe, entdecken wir auch bei ihm in der Universalienfrage als
den innersten Kern das nicht-logische Motiv der mystischen Causalität
Gottes °'"), woran sich nur in Folge des üblichen Auctoritäts-Schwindels
ein unverdauter Aristotelismus als äusserliche Schale anschloss.
Aber eben jene höchste göttliche Instanz ist es, an welche sich bei
Thomas ein anderweitiges Moment knüpft, welches zwar überwiegend der
Ontologie angehört, jedoch hier nicht völlig übergangen werden darf,
insoferne es in den Universalien-Streit hinüberspielt und einige Zeit hin
durch sogar den Haupt-Gegenstand der Controversen bildete, so dass die
513) Ebend. qu. 15, art. 1, f. 69 v. A: Necesse est ponere in mente divina
ideas ...... Per ideas intelliguntur formae aliarum rerum praeter ipsas res eristentes.
Forma autem alicuius rei praeter ipsam eristens ad duo esse potest; vel ut sit
exemplar eius, cuius dicitur forma, vel ut sit principium cognitionis ipsius, secundum
quod formae cognoscibilium dicuntur esse in cognoscente . . . . . . (B) Necesse est, quod
in menle divina sit forma, ad similitudinem cuius mundus esl factus, et in hoc con
sistit ratio ideae. Ebend. qu. 44, art. 3, f. 156 v. A. Ebenso De verit. qu. 3, art. 1,
f. 310 v. A. S. ob. Anm. 397.
514) Sentent. I, Dist. XXXVI, qu. 2, art. 1, f. 112 v. B: Plato et alii antiqui
philosophi quasi ab ipsa veritate coacti tendebant in illud, quod poslmodum Aristo
teles erpressit, . . . . . et ideo Plato ponens ideas ad hoc tendebat, secundum quod et
Aristoteles posuit, sc. eas esse in intellectu divino; unde hoc improbare philosophus
non intendit, sed secundum modum, quo Plato posuit, formas naturales per se ezi
stentes sine materia esse. S. c. gent. III, 24, f. 259 r. B: Dicit Boethius in libro
de Trinitate (s. bei Gilbert Porretanus, Abschn. XIV, Anm. 463 ff.), quod formae,
quae sunt in materia, venerunt a formis, quae sunt sine materia. Et quantum ad
hoc verificatur dictum Platonis, quod formae separatae sint principia formarum, quae
sunt in materia, licet posuerit eas per se subsistentes et causantes immediate formas
sensibilium. Nos vero ponimus eas in intellectu e vistentes et causantes formas in
feriores per motum coeli.
515) Qu. de verit. I, 1 (Vol. VIII, 1) f. 289 r. B: Quaecunque se habent ut
prius et posterius, oportet esse diversa, sed verum et ens sunt huiusmodi, quia ut
dicitur in libro de Causis, prima rerum creatarum est esse, et . . . . . . omnia alia
dicuntur per informationem de ente et sic sunt ente posteriora . . . . . Ea, quae dicuntur
communiler de causa et causatis, magis sunt unum in causa, quam in causalis, et
praecipue in deo, quam in creaturis; sed in deo ista quatuor „ens, unum, verum,
bonum“ sic appropriantur, quod ens ad essentiam pertineat, unum ad personam patris,
verum ad personam filii, bonum ad personam spiritus sancti; personae autem divinae
non solum ratione, sed re dislinguunlur, unde ad invicem non praedicantur; ergo
multo fortius in creaturis debent amplius, quam ratione, differre. Vgl. Abschn. XIX,
Anm. 273.
516) S. c. gent. III, 25, f. 262 r. A: Intellectus autem humanus cognoscit ens
universale, desiderat igitur naturaliter cognoscere causam eius, quae solum deus est.
De ente et ess. 5, f. 17 v. B: Intelligentia (d. h. causae primae) est habens formam
et esse, et accipitur ibi forma pro ipsa quidditate vel essentia simplici.
XVII. Thomas von Aquino. 115
übrigen rein logischen Fragen in den Hintergrund traten. Was nemlich
das principium individuationis betrifft, welches wir auf arabischer Grund
lage schon bei Albert trafen (Anm. 388), so erstreckt sich ja nach Thomas
die Causalität Gottes natürlich auch auf die Materie und hiemit für das
Erkennen auch auf die als Individuen auftretenden Objecte º 17); denn
zwischen Gottes Erkennen und dem menschlichen Erkennen sei eben der
Unterschied, dass letzteres den Befund der Materie und hiemit der In
dividualisirung bereits vorfindet, aus welcher es nur die allgemeinen
Formen nachschaffend erzeugt, während ersteres die Form und den Stoff
schafft "'"). Die Individuation selbst aber verlegt Thomas ebenso wie
Albert (ob. Anm. 388) nach arabischem Vorbilde in den Begriff der
discreten Grösse, d. h. was er als materia signata bezeichnet, ist die
durch Raum-Dimensionen bestimmt abgegränzte Materie, welche den Art
begriff in der nemlichen Weise zu Individuen umgestaltet, in welcher der
artmachende Unterschied den Gattungs-Begriff zu Arten macht"'"). D. h.
die individuelle Substanz (die aristotelische substantia prima) werde
allerdings als solche durch jenes quantitative Moment der Raum-Dimension
nicht „verursacht“, wohl aber von demselben stets „begleitet“, so dass
das in die Sinne fallende Individuum durch seine örtliche und zeitliche
Determination (hic et nunc) jene Mittheilbarkeit, welche den allgemeineren
Substanzen eigen ist (Anm. 496 ff.), einbüsst und als incommunicabile
bezeichnet werden muss °°°).
517) Sentent. II, Dist. III, qu. 2, art. 3, f. 15 v. B: Deus est causa rei non
solum quantum ad formam, sed etiam quantum ad materiam, quae est principium
individualionis; unde idea in mente divina est similitudo rei quantum ad utrumque,
sc. materiam et formam; et ideo per eam cognoscuntur res non tantum in universali,
sed etiam in particulari. Ueber das principium individuationis überhaupt s. auch
Montet a. a. 0. (ob. Anm. 483) p. 591 ff.
518) Quodl. VIII, 2 (Vol. VIII, 2) f. 52 v. B: Cum in mente divina sint omnium
creaturarum formae exemplares, quae ideae dicuntur, sicut in mente artificis, . . . . hoc
tamen interest inter formas eremplares, quae sunt in mente divina et in mente arti
ficis creati, quod creatus artifer agit er praesupposita materia; unde formae eacem
plares, quae sunt in eius mente, non sunt factivae materiae, quae est individuationis
principium, sed solius formae. De quat. oppos. (Vol. XVII, 1), f. 219 r. A. Jene
Beschränkung des menschlichen Erkennens s. ob. Anm. 499.
519) De ente et ess. 2, f. 7 v. A : Materia non quomodolibet accepta est prin
cipium individuationis, sed solum materia signata; et dico materiam signatam, quae
sub certis dimensionibus consideratur (s. vor. Abschn., Anm. 184); haec autem ma
teria . . . . . . poneretur in diffinitione Socratis, si Socrates diffinitionem haberet; in
diffinitione autem hominis ponitur materia non signata. Ebend. 3, f. 9 r. B : De
signatio individui respectu speciei est per materiam determinatam dimensionibus;
designatio autem speciei respectu generis est per differentiam constitutivam, quae ea:
forma rei sequitur (s. ebend. Anm. 146).
520) S. c. geni. II, 49, f. 146 v. A: Principium diversitatis individuorum eiusdem
speciei est divisio materiae secundum quanlitatem, . . . . . . . sine qua substantia est in
divisibilis. Vgl. S. theol. I, qu. 3, art. 2, f. 13 r. A. Insbesondere aber De princip.
individ. f. 207 r. A: Ipsa forma materialis diversificatur secundum multa esse in
communicabilia, manens una secundum rationem multis communicatam . . . . . . quod
redditur incommunicabilis per receptionem suam in maleria . . . . . . . (B) Quantitas de
terminata dicitur principium individuationis, non quod aliquo modo causet subiectum
suum, quod est prima substantia, sed concomitatur eam inseparabiliter et determinat
eam ad hic et nunc. Illud ergo, quod cadit sub ratione particulari, est hoc aliquid
per naturam materiae; quod autem cadit sub sensu eateriori, est per quantitalem.
8*
116 XVII. Thomas von Aquino.
Auf solcher Grundlage bespricht dann Thomas (hauptsächlich in der
Schrift De ente et essentia) in völligem Anschlusse an Avicenna die Be
griffe „essentia“ und „existentia“, sowie die einzelnen Universalien selbst.
Nur Wiederholungen ja des arabischen Vorbildes lesen wir bei ihm über
den definitorischen Gehalt des Wesensbegriffes, welcher die Einheit der
Form (s. bei Albert ob. Anm. 385) in sich enthält"), über die Quid
dität der einfachen Substanzen"), über Stoff und Form der zusammen
gesetzten Substanzen“), über Unabhängigkeit der Essenz von der
Existenz"), über Singularität und Universalität"), über das Verhältniss
des Gattungsbegriffes zum Artbegriffe"), über den quidditativen Cha
rakter des letzteren"), über das Verhältniss des Gattungs-Begriffes zur
Differenz"), über die Wortform des Differenz-Begriffes"), und endlich
auch über das Accidens").
Aus dem Umkreise der Kategorien besitzen wir von Thomas die
Monographie De quatuor oppositis"), in welcher er zur Erklärung
auch die übrigen aristotelischen Stellen aus der Metaphysik, der Physik
und De sensu beizieht, so dass er (wie Avicenna) an der ächt aristote
lischen Auffassung des Entblösstseins festhalten kann"), während er
andrerseits auch Veranlassung nimmt, seine christliche Creations-Theorie
zu entwickeln").
Den Unterschied zwischen den Kategorien und dem Urtheile findet
521) De ente et ess. 1, f. 3 v. A: Ens per se dicitur dupliciler: uno modo, quod
dividitur per decem genera (s. die aristotelische Stelle Abschn. IV, Anm. 341); allio
modo, quod significat propositionum veritalem ...., eliamsi in re nihil ponat .....
Ens primo modo dictum es, quod significat substanliam rei ..... (f. 4 v. A) Quia
illud, per quod res constituitur in proprio genere et specie, est, quod significamus
per diffinitionem indicantem quid est res, inde est, quod nomen essentiae a philo
sophis in nomen quidditatis mutatur ..... (f. 5r. B) Essentia dicitur, quod per eam
et in ea res habet esse. Die Hauptstelle über unitas formae betreffs des üblichen
Beispieles „homo“ ist S. theol. I, qu. 76, art. 3, f. 245 v. A: Nihil est simpliciter
unum, nisi per formam unam, per quam habel res esse ..... (B) Ergo oportet eandem
formam esse, per quam aliquid est animal et per quam aliquid est homo ..... Ergo
dicendum, quod eadem numero est anima in homine sensitiva el intellectiva el nutri
liva. Vgl. vor. Abschn. Anm. 92 f. u. 97.
522) De ente et ess. 5, f. 19 r. B. Vgl. ebd. Anm. 92.
523) Ebend. 2, f. 7 r. A. Vgl. ebd. Anm. 229.
524) S. theol. I, qu. 13, art. 9, f. 54 v. B (woselbst auch das übliche Beispiel
von der Sonne). De ente et ess. 5, f. 20 r. B. S. obige Anm. 387.
525) De enle et ess. 4, f. 12 v.–15 v. auf wörtlicher Uebereinstimmung mit
Avicenna beruhend, s. vor. Abschn., Anm. 178.
526) Ebend. 3, f. 10 r. B: Patel ratio, quare genus et species et differentia se
habeant proportionaliter ad materiam, formam et composium in natura, quamvis non
sint idem cum illis, quia neque genus est materia, sed sumitur a materia ut signi
ficans tolum, nec differentia est forma, sed sumilur a forma ut significans totum.
Aehnlich ebend. 6, f. 29 r.A und Periherm. I, 8, f. 6 r. B. Vgl. obige Anm. 508
u. vor. Abschn. 166.
527) De ente el ess. 3, f. 11 v. A. Vgl. vor. Abschn. Anm. 127 f.
528) Ebend. f. 10 r. A. Vgl. ebd. Anm. 116.
529) Ebend. 4, f. 11 v. B. Vgl. ebd. Anm. 150.
530) Ebend. 7, f. 30 v.–35 r. Vgl. ebd. Anm. 96ff.
531) Opusc. 37 (Vol. XVII, 1, f. 217 v.–220 v.).
532) f. 217 v. B. Vgl. vor. Abschn., Anm. 145 u. 197 f.
533) f. 219 r. A. Vgl. ob. Anm. 518.
XVII. Thomas von Aquino. 117
er mit den Arabern darin, dass bei letzterem es sich um eine von der
denkenden Seele gemachte Verknüpfung oder Zusammensetzung handle *).
Sein unvollendet gebliebener Commentar zum Buche De interpr. bietet
Nichts bemerkenswerthes dar; denn während er im Ganzen die Erläu
terungen Albert's wiederholt"), kann er immerhin gelegentlich aus Apu
lejus oder Augustinus die Bemerkung einschalten, dass die Partikeln nur
Bindemittel der Urtheile sind'), oder aus Averroes den Begriff der
Syncategoreumata entnehmen") oder von Avicenna die Ansicht ent
leihen, dass „omnis“ nur eine Modalität der Urtheile sei") oder den
Algazeli betreffs der Einheit der Urtheile ausschreiben"), ohne dass
wir hierin etwa grosse Verdienste erblicken. Wenn wir aber gerne her
vorheben, dass er in ächt aristotelischem Sinne sogar mit grösserer Schärfe
als Averroes die hypothetischen Urtheile und Schlüsse abweist"), so
muss es uns hinwiederum als eine Inconsequenz erscheinen, dass Thomas
in seiner als ächt beglaubigten (s. ob. Anm. 483) Monographie De pro
positionibus modalibus“) diesen speciellen Gegenstand in vollständigem
Anschlusse an die byzantinische Logik behandelt. Während er nemlich
hierüber allerdings auch bei Albert Erörterungen vorfinden konnte (s. ob.
Anm. 456 f), verschmäht er offenbar diese Quelle, um den Wilhelm
Shyreswood (– denn mit diesem, nicht aber mit Lambert von Auxerre,
noch auch mit Petrus Hispanus, stimmen seine Angaben fast wörtlich
überein –) abzuschreiben **). Die üblichen Verse aber sind in dem
gedruckten Texte des Thomas theils ungehörig umgestellt, theils sichtlich
aus späterer Zeit interpolirt“). Uebrigens gehört auch diese Benützung
534) Sentent. I, dist. XIX, qu. 5, art. 1, (Vol. VI, 1) f. 65 v. A: Esse dicitur
dupliciter: uno modo secundum quod ens significat essenliam rerum, prout dividitur
per decem genera; alio modo secundum quod esse significat compositionem, quam
anima facit, et is lud ens philosophus appellat verum. Vgl. vor. Abschn., Anm.
17, 74, 82.
535) So z. B. f. 1 v. B. auch die Bemerkung über Andronikus (s. ob. Anm. 443)
und f. 5 v. B über die Eintheilung der Satzarten (s. ob. Anm. 449).
536) f. 1 r. B: Aliae vero sunt magis colligationes partium orationis, quam ora
tionis partes, sicut clavi. S. Abschn. X, Anm.7. u. Abschn. XII, Anm. 43.
537) f. 5 r. A: Syncategoremata, quae secundum se non significant aliquid abso
lutum, sed solam habitudinem unius ad allerum. S. vor. Abschn., Anm. 309.
538) f. 8v. B. S. ebd. Anm. 214.
539) f. 6v. B. S. ebd. Anm. 259.
540) f. 1 r. B: Hypothetica enuntiatio non continel absolutam veritatem, cuius
cognitio requiritur in demonstratione, ... ... sed significat, aliquid verum esse ex
suppositione, quod non sufficit in scientis demonstrativis, ..... et ideo Aristoteles
praetermisit tractatum de hypotheticis enuntiationibus et syllogismis. Vgl. ebd.
Anm. 327.
541) 0pusc. 40 (Vol. XVII, 1), f. 226r. B.
542) f. 226 r. B: Modi autem, qui compositionem determinant, sunt sex, sc.
verum, falsum, necessarium, impossibile, possibile, contingens. Werum autem et falsum
nihil addunt supra significationes proposition um de inesse u. s. f., s. ob. Anm. 42 ff.;
namentlich stimmt auch die Figur (f.226 v. A) genau mit jener des Wilhelm überein,
s. Anm. 45.
543) Es finden sich nemlich (f. 226 v. A) zunächst jene obigen Verse (Anm. 44)
in der Reihenfolge 2, 4, 1, 3, 5, 6; hierauf folgt jener Vers, welcher unten, Abschn.
XX, unter den späteren Erzeugnissen vorkommen wird, und dann noch die ersten
vier der ebendaselbst anzuführenden Verse.
118 XVII. Thomas von Aquino. Pseudo-Thomas.
byzantinischen Stoffes ebenso wie jene bei Robert Capito oder bei Albert
immer noch zu den vereinzelten Erscheinungen *).
Der Commentar des Thomas zur zweiten Analytik“) enthält
ausser den wenigen Stellen, welche schon oben benützt wurden, durchaus
Nichts erwähnenswerthes; er bewegt sich lediglich in einer erklärenden
Umschreibung des Originales und vermeidet jeden gelehrten Apparat ebenso
wie alle Controversen.
Endlich dem Umkreise der Sophistik, über welche er gelegentlich
eine Bemerkung Albert's wörtlich wiederholt"), gehört seine Schrift
De falacis an. Dieselbe ist eine breite Paraphrase der ersten fünf Ca
pitel des aristotelischen Buches, von welcher höchstens hervorgehoben
werden mag, dass Thomas zuweilen Sophismen anführt, welche um
des erforderlichen Wortwitzes willen dem lateinischen Idiom angepasst
sind 547).
Insoferne aber unter den oben (Anm. 484) genannten unächten
Schriften des Thomas sich einige befinden, welche demselben nur wegen
des entscheidenden Mangels an positiven Zeugnissen abgesprochen werden
müssen, hingegen ihrem ganzen Inhalte nach ebensowohl von Thomas
selbst verfasst sein könnten und namentlich nicht die geringste Spur einer
späteren Entstehung zeigen, so mögen dieselben gleich hier ihre Stelle
finden. Jedenfalls sind sie von ächten Thomisten oder Albertisten ge
schrieben, und zwar sichtlich ohne Berücksichtigung der alsbald eintre
tenden Controversen und Bereicherungen der Logik, und sowie sie eben
darum wenig Bemerkenswerthes enthalten, kann ich mich über sie sehr
kurz fassen.
So finden wir in der äusserst kurzen Schrift De sensu respectu
singularium et intellectu respectu universalium wörtlich des Thomas
Ansicht über die Individuation (ob. Anm. 519), sowie über das Auftreten
der Universalien in den Dingen und im Denken (Anm. 501, auch die
dortige Polemik gegen Plato fehlt hier nicht). Höchstens könnte man
sagen, dass des Thomas Auffassung der menschlichen Worte (Anm. 504 f)
etwas präciser ausgedrückt sei, wenn der Verfasser bemerkt, Prädikate
der Individuen seien nicht die Bezeichnungen der intentio (Anm. 493),
sondern die Bezeichnungen der objectiven Wesen selbst *).
Auch die Schrift De natura syllogismorum bietet ausser einer von
Avicenna (vor. Abschn. Anm. 216) abweichenden Bemerkung, dass die
vier aristotelischen Ursachen im Syllogismus nachweisbar seien, durchaus
544) S. Anm. 357 u. bes. 471.
545) Vol. I, f. 16 v.–73 v.
546) S. theol. II, 1, qu. 57, art. 6, f. 117 v. A. Ebend. 2, qu. 51, art. 4,
f. 124 r. A. Metaph. IV, 4, f.43 r.A. Vgl. ob. Anm. 480.
547) 0pusc. 39. Vol. XVII, 1, f. 221 r.–226 r. S. dort z. B. f. 223 r. B:
Omnis populus est arbor, sed aliqua gens est populus. Oder (f. 223 v. A): Tu es
qui es, sed quies est idem quod requies, ergo tu es requies. Oder (ebend.): Quid
quid deus fecit invite, fecit invitus; sed racemos fecit in vite; igitur racemos fecit
invitus u. s. f.
548) Vol. XVII, 2, f. 35 v. A. Dort lesen wir (B): Nomina communia signi
ficantia naturas ipsas praedicantur de individuis, non autem nomina significantia
intentiones. Vgl. Abschn. XIX, Anm. 127.
XVII. Pseudo-Thomas. Bonaventura. 119
Nichts eigenthümliches dar, denn ihr Inhalt bewegt sich in der allerge
wöhnlichsten Angabe der „Regeln“ der aristotelischen Syllogistik“).
. Ebenso ist die Abhandlung De inventione medi") Nichts“ als
ein schulmässiges Excerpt der ausführlichen Erklärung, welche Albert
(ob. Anm. 464) der versinnlichenden Figur des Averroes gewidmet hatte;
dass dabei Beispiele für die vierzehn aristotelischen Modi (d. h. natürlich
bei der ersten Figur mit Ausschluss der fünf theophrastischen Modi)
gegeben werden, versteht sich von selbst.
- Desgleichen zeigt die Schrift De demonstratione") nur eine Wieder
holung desjenigen, was Albert in seinem Commentare zur zweiten Ana
lytik über demonstratio poltissima (Anm.476) und über subiectum, passio
und dignitates (Anm. 475) unter Beiziehung der aristotelischen Beispiele
gesagt hatte.
Wenn aber nun der gleichzeitige Franziskaner Bonaventura
(d. h. Johann von Fidanza, geb. 1221, gest. 1274) gewissermassen
ein Gegenstück oder wenigstens ein Correlatum zu Albert und Thomas
bildet, und an seinen Schriften die nachmalige Fehde zwischen Domini
kanern und Franziskanern sich nährte, so kann die Geschichte der Logik
es mit Vergnügen den Mystikern oder andrerseits den gelehrten Theologen
anheimgeben, über die Verdienste desjenigen Autors, welcher ein Itine
rarium mentis ad deum schrieb, zu entscheiden. Denn sowie in dem
„deo frui“ überhaupt nicht das Reiseziel der Logik liegt, könnten wir
den Bonaventura gänzlich der homiletischen Literatur überlassen, wenn
er nicht gelegentlich Einen Punkt berührte, welcher uns hier interessiert.
Dass er als Mystiker die Universalien realistisch in extremem Platonismus
nimmt und dieselben sogar als wesensgleichartig direct in den Schöpfer
verlegt"), ist bei ihm wohl selbstverständlich, entzieht sich aber in
dieser Fassung jedem logischen Motive. Hingegen bezeugt er uns, dass
schon damals über das principium individuationis gestritten wurde,
indem die Einen die oben (Anm. 519) erwähnte Ansicht betreffs der
Materie vertraten, während Andere von einer eigenen „forma individua
lis“ sprachen; aber wenn Bonaventura selbst eine dritte Ansicht als die
richtige bezeichnet, nemlich dass die Individuation durch eine Verbindung
von Materie und Form entstehe, so scheint er nicht zu wissen, was er
549) Ebend. f. 13 v. B: Causa efficiens syllogismi es anima rationalis .....
Materia vero sunt tres termini et duae propositiones.... Forma vero eius est potestas
inferendi conclusionem ...... Finis autem eius est facere fidem. Sodann werden
über den kategorischen Schluss die bekannten Regeln (ex mere particularibus u. s. f.)
vorausgeschickt, hierauf die drei Figuren und deren Schlussfähigkeit erklärt und
begründet, und zuletzt folgt eine äusserst magere Zusammenstellung der modalen
Schlüsse.
550) Ebend. f. 35 v. B. (mit Beibehaltung der bei Albert recipirten Ter
minologie.
551) Vol. XVII, 1, f. 220 v. B.
- 552) Compend. theol. verit. I, 25 (Editio Lugdun. Vol. VII, p. 698): Ideae
rerum et exemplar et rationes sic in deo sunt, quod idea importat causam efficientlem
conformem effectui, sed exemplar causam formalem, ratio vero causam finalem ......
(p. 699) Sicut in mente artificis prius est forma rei, quam opus exeat, sic ideae
rerum ante mundi constitutionem in menle creatoris eramt ...... 0mnis creatura prius
in deo existit, . . . . . et hoc per ideas, quae non aliud, quam ipse deus, sunt
gl er unt,
120 ' XVII. Bonaventura. Roger Baco.
redet; denn nach seinen eigenen Worten fallt das Hauptgewicht doch
wieder nur auf die Materie, und was er von dem quidditativen Charakter
der Form sagt, wurde sicher von Jedermann zugegeben, tritTt aber den
Fragepunkt nicht553). Ja an einer anderen Stelle spricht er sich so aus,
als oh auch die forma specifica ein Resultat aus Materie und Form wäre
und dabei die concrete Existenz des Individuums sich ganz in den Art
hegritl‘ verllüc-htigteää‘). Und um das Maass der Unklarheit voll zu
machen, bezeichnet er wieder anderwärts das „numerari“, d. h. also die
Quantität (vgl. Abschn. XlX, Anm. 66 u. 141), als die Ursache der Ent
stehung des Singulärenääi’). .
Neben Albert, Thomas und Bonaventura steht chronologisch als ihr
‘Zeitgenosse der Franziskaner Roger Baco (geh. 1214, gest. 1292 oder
1294), dessen schriftstellerische Thätigkeit grösstentheils nur wenige Jahre
nach jener des Thomas fällt55fi); und wir sind auch aus inneren Gründen
553) In II SenlenL. Dist. III, Pars 1„ art. 2, qu. 3 (Vol. IV, p. 49): Ouaestio
de individuatione De ipsa fuit contentio inter philosophicos viros. Ouidam
enim dizeruru, quod individuatio venit a materia, quia individuum supra speciem
non addit nisi materiam..... Atiis vero aliter visum est. se. quod individuatio esset
a forma, e! dixerunl, quod ultra formam speciei specialissimae est forma indivi
dualis . . . . .. Es! tertia positio satis plana, quod individuatio consurgit ez actuali
coniunctione materiae cum forma, sieu! pateL cum impressio vel ezcpressio sit
multorum sigillorum in cera . . . . .. Individuum est hoc aliquid. Quod si! hoc, prin
cipalius habet a materia, ratione cuius forma habet positionem in loco et tempore
Ouod sit aliqaid, habet a forma; Individuum enim habet esse, habet etiam eæistereg
existere dat materia formae, sed essendi actum dat forma nzaleriae. lndividuatio
igitur in creaturis consurgit ez duplici principia
554) In III SenlenL, Dist. X, art. 1, qu. 3 (Vol. V, p. 116): lndividualio est ex
communicatione mater-iae cum forma, et innotescere habet per accidentium collectio
nem . . . ‚ .. Cireumscriptis accidentibus et proprietatibus quae individuationem non
faciunl, sed ostenduntl individuatio est a principiis intrinsecisi secundum quod unum
constituunt supposituml in quo totum esse rei stabilitun E! quia ex concursu illorum
principiorum constituitur individuam et resultat forma totius, quae esl forma speoifiva,
hinc est, quemadmodum dicit Boelhius, quod species est totum esse individui (s. Abschn.
XII, Anm. 97 f.)..... In individua proprie dicto est principiorum substantialium unio
et primi suppositi constitutio in se ipso, non in altero.
555) In I SentenL, Dist. V, art. 2, qu. 1 (Vol. IV, p. 51): Ouoniam in crea
turis forma contmunis numeratur in suppositisj ideo in illis forma communis pro
ducitur ct corrumpituri et ideo universale in singulari generalur, quia numeratun
556) Erst seit neuester Zeit sind wir über Roger Baco etwas näher unter
richtet. Nachdem nemlich früher nur sein Opus maius ad Clemenlem IV. (hrsggbn.
von Jebb, London 1733. fol.) bekannt gewesen war, erwarb sich ‚I. S. Brewer durch
sein Werk „Fr. Rogori Baoon opera quaedam hactenus inedita“. Vol. l. London 1859.
8. (als 15. Band der Berum Britannic. medii aevi scriptoresj das Verdienst neuer
Publicationen, in welchen wir nun nicht bloss das Opus minus (d. h. einen Auszug
aus dem Opus nzaizis), sondern auch das compendium studii philosophiae und das
umfangreiche Opus tertium in Textabdrücken kennen lernten. Indem aber gleich
zeitig, und zwar ohne Brewefs Leistung zu kennen, Emil Charles eine Monographie,
betitelt „Roger Bacon, sa vie‚ ses ouvragesl ses doctrines dlapres des teztes inedils“
‘(Paris 1861. 8), bearbeitete, zeigte sich in überraschender Weise, dass jeder Ver
auch, den Roger Baco vollständig darzustellen, als ein verfrühter scheitern muss,
so lange nicht das ganze reichhaltige Material gedruckt ist; nemlich E. Charles fand
in den Bibliotheken Frankreichs und Englands sehr viel Neues und insbesondere
einen äusserst ausführlichen Text des Opus lertium, von welchem Ein Abschnitt in
einer Handschrift der Bibliotheque Mazarine unter dem Titel „De communibus natura
lium“ einen unerwarteten Reichthum philosophischer Erörterungen darhietet. Ein
XVll. Roger Baco. 121
um so mehr berechtigt, ihn hier einzureihen‚ als seine Ansichten mit
jenen Controversen, deren Entstehung und weiteren Verlauf der XlX. Ab
schnitt darlegen soll, höchstens den einen oder anderen ähnlichen Ge
sichtspunkt gemein haben, keinenfalls aber selbst wirksam in jenen Kampf
eingrilfen. Allerdings beruhen Baco’s Verdienste, — insoferne man über
haupt sich veranlasst sehen will, solche zu preisen 55") —, sicher am
wenigsten in dem Gebiete der Logik, wenn er auch ein paar logische
Schriften, welche übrigens noch ungedruckt sind, verfasste558); aber
dennoch müssen wir selbstverständlicher Weise Dasjenige anführen, was
von seinen Kundgebungen hieher gehört.
Während er einmal bei Eintheilung der Wissenschaften (in theore
tische und praktische) die Logik neben der Grammatik unter den theo
retischen Zweigen aufzahlt, daneben aber doch ‘noch vom „modus sciendi"
zelne Proben seiner neuen Funde hat E. Charles im Anhange seiner Schrift (p. 334—416)
abdrucken lassen. (Was bei Jebb und Brewer sich findet, hat H. Siebert zu einer
Dissertation, Marburg 1861, verarbeitet.) ‘
557) Dass Roger Baco ein vielseitig begabter Mensch war, wird und kann
Niemand verneinen. Aber man hüte sich vor llebertreibungen, wie z. B. wohl
deren grösste war, dass man förmlich eine Secularfcier des grossen Mannes in
Vorschlag brachte. Hebt man hervor, dass er auf Sprachstudium, auf Physik und
insbesondere auf Mathematik hinwies, so soll man bedenken, dass vor ihm der
Grammatiker Helias lebte, aus welchem schon Vincenz v. Beauvais schöpfte, und
dass Albert mit reichen Händen Naturkunde spendete, sowie dass Robert Capito
die gleiche mathematische Neigung besass (s. ob. Anm. 335 u. 343). Glaubt man,
Baco rage aus seiner ganzen Zeit-Umgebung einzig hervor, so irrt man schon darum
gänzlich, weil er wie Alle im theologischen Auctoritätsglauben befangen ist und
bleibt (s. unten Anm. 562), und was von seiner angeblichen Betonung der „Erfah
rung“ zu halten sei, werden wir sogleich, Anm. 568, sehen. Schon in Folge seiner
ungezügelten Phantasie steht er dem eigentlich philosophischen Impulse etwas ferner,
und nicht bloss durch die Eilfertigkeit der Composition seiner Werke (die drei
bedeutendsten der oben genannten schrieb er in anderthalb Jahren zusammen), son
dern auch durch seine Grosssprecherei (er verheisst, in drei Tagen das Hebräische
zu lehren, ebenso in drei Tagen das Griechische und in sieben Tagen die ganze
Geometrie, Op. tert. p. 65 f.) macht er genau ebenso wie sein berühmter Namens
vetter den Eindruck eines Charlatans oder eines Schwindlers. Endlich aber die
Hauptsache ist, dass wir hoffentlich auch ihn nicht von der Frage dispensiren,
welche wir ja an Alle richten, nemlich von der Frage, woher denn all seine Kund
gebung genommen sei. Und da zeigt sich für den besonnenen Forscher, dass Baco
auch all Dasjenige, was man in übertriebener Weise z. B. als Kenntniss oder Er
findung des Fernrohres, des Schiess-Pulvers, ja sogar der Dampfkrafl, hat bezeichnen
wollen, sämmtlich den arabischen Naturforschern entlehnt hat.
558) Pitseus (De illustr. Angl. scriptt), der bekannte Lügner (s. Abschn. XIV,
Anm. 524), sagt, Baco habe geschrieben: Logica, De intellectu et inteltigibiti, De
universalibus, In posteriori: Aristotclis. Lassen wir uns aber hiedurch natürlich
nicht in die irre führen, so fand hingegen Bremer (a. a. 0., Praef. p. LXIX) in der
Bodleiana noch handschriftlich vorhanden: „Sumrrmla dialevtices Regen‘ Bacon“ und
ein Bruchstück: „Mag. Rogeri Bacon de sophismatibus et distinctionibus“. Wenn
jedoch Brewer diesen beiden aus der gleichen Bibliothek noch als dritte Schrift
anreiht „Syncategorematica fratris Robnti“, und unter der Bemerkung, dass Rogerus
und Robcrtus in den Handschriften häufig verwechselt werden, sofort auch hier den
Namen „Bacon“ substituirt, so muss ich diess jedenfalls als eine arge Voreiligkeit
bezeichnen. Auch liegt ja ein „Robert“ aus jener Zeit wahrlich nicht in räthsel
hafter Ferne, sondern wir werden vielleicht nicht fehlgreifen, wenn wir sogleich an
den Roh ert Capito denken (s. ob. Anm. 356 f.).
‚e.
122 XVII. Roger Baco.
als einem dritten Gliede spricht °°°), hellt sich diese Unklarheit nach
einer anderen Stelle dahin auf, dass die beiden genannten Disciplinen als
„sermocinales“ eben doch nur jenen „modus“ enthalten "°"). Aber bei
dem unendlichen Vorzuge, welchen für Baco das praktische Gebiet vor
dem theoretischen voraus hat, kann natürlich die Logik schliesslich nur
einen ethisch-religiösen Zweck haben "°"), sowie ja überhaupt die Philo
sophie, sobald sie nur auf sich selbst vertraut und nicht der Orthodoxie
dient, in „infernalische“ Blindheit geräth, und die ungläubigen Philosophen
ohne Bedenken der Teufel holt *"*). Baco führt auch in einseitigster
Uebertreibung einer arabischen Auctorität lang und breit aus, dass es eine
natürliche Logik (sowie eine natürliche Grammatik) gebe, nach welcher
auch die Laien sämmtlich richtig schliessen und disputiren, und in welcher
das ganze Verfahren, Unbekanntes aus Bekannterem zu erweisen, seine
letzte Stütze habe, und dass somit die sog. eigentliche Logik nur in der
Anwendung gewisser technischer Worte beruhe °°°), – kurz Baco ver
559) Comp. philos. c. 1, p. 396: Studium sapientiae habet duas partes, unam
sc. speculativam et aliam practicam . . . . . . Grammatica enim, logica, naturalis philo
sophia, vulgata metaphysica, quinque scientiae mathematicae, et plures aliae sunt
speculativae veritatum, quae non consistunt in operibus. Quatuor vero scientiae
mathematicae (quae novem sunt in universo) et alkimia, medicina, moralis philo
sophia, sub qua comprehendo ius civile, theologia cum iure canonico, et multae aliae
a parte philosophiae sunt practicae (vgl. Albert ob. Anm. 360 und Avicenna vor.
Abschn., Anm. 71) ...... Sed ad omnia scienda modus optimus requiritur, Aristo
teles vero in secundo Metaphysicae vult u. s. w., d. h. es folgt die Stelle Abschn.
IV, Anm. 177.
560) 0p. maius, p. 59: Modi autem (s. ob. Anm. 363) philosophiae accidentales
(über diese Bezeichnung s. Anm. 564) sunt grammatica et logica. 0p. tert. c. 28,
p. 104: Cum logica comprehendo grammaticam, quia communi nomine utraque logica
dicitur, i. e. sermocinalis scientia, nam 1óyog idem est quod sermo in una signi
ficatione.
561) 0p. maius, p. 47 : Sed cum voluntas seu intellectus practicus sit nobilior,
quam speculativus, et virtus cum felicitate excellat in infinitum scientiam nudam et
nobis sit magis necessaria sine comparatione, necesse est, ut habeamus argumenta
ad exercitandum per intellectum practicum . . . . . . Logica speculativis scientiis per
(wohl zu lesen praebet) argumenta duo, quae sunt dialecticum et demonstrativum,
moralibus autem ministrat practica argumenta, et quia theologia et ius canonicum
mores et leges el iura determinant, ideo haec duo argumenta sunt eis necessaria.
Ebend. p. 59: Finis logicae est compositio argumentorum, quae movent intellectum
practicum ad fidem et amorem virtutis et felicitatis futurae. Vgl. ob. Anm. 361. u.
Abschn. XI, Anm. 125.
562) Ebend. p. 42: Philosophia infidelium est penitus nociva et nihil videtur
secundum se considerata, nam philosophia secundum se ducit ad caecitalem inferna
lem, et ideo oportet, quod secundum se sit tenebrae et caligo. Ebend. p. 37: Philo
sophia secundum se considerata nullius utilitatis est, philosophi vero infideles
damnati sunt.
563) Op. tert. c. 28, p. 102: De logica non est vis tanta, quia scimus eam per
naturam, licet vocabula logicae in lingua, qua utimur, quaerimus per doctrinam; sed
ipsam scientiam habent omnes homines ea natura (s. vor. Abschn., Anm. 80) ....:
p. 103: Omnis homo reddit causas et rationes dictorum et factorum suorum ...:.. et
omnes homines respondent ad falsa per negationem . . . . . Unde licet laici non habeant
vocabula logicae, quibus clerici utuntur, tamen habent suos modos solvendi omne
argumentum falsum, et ideo vocabula sola logicorum deficiunt laicis, non ipsa scientia
logicae . . . . . . Cum omne, quod fit de novo notum, fit notum per notius (s. ebend.
Anm. 15), ibitur in infinitum, si logicam non sciamus naturaliter ...... p. 104: Et
Avicenna dicit (s. ebend. Anm. 13 u. 81), quod rusticus arabicus scit grammaticam
XVII. Roger Baco. 123
abschiedet im Hinblicke auf die Jedem angeborne Logik den Aristoteles
und bezeichnet die wissenschaftliche Theorie desselben als etwas Un
wesentliches 394).
Dafür substituirt er den Gegenstand seiner Lieblings-Neigung, nem
lich die Mathematik, und behauptet, die Logik hänge von der Mathematik
ab, was er komischer Weise damit begründet, dass in letzterer allein es
ein wirkliches Beweisen gebe °°°). Hiemit aber hängt nun wieder sehr
eigenthümlich seine Auffassung der „Erfahrung“ zusammen. Wenn nem
lich die Aussprüche einer Auctorität durch Beweise gestützt werden
sollen, Beweise aber schliesslich auf thatsächlicher Erfahrung beruhen 39°),
so denkt Baco bezüglich dieser letzteren unmittelbaren Anschauung, bei
welcher allein die Seele sich beruhige, vor Allem an jene Autopsie,
welche bei geometrischen Beweisen oder bei mechanischen Vorrichtungen
(z. B. einem Astrolabium) erforderlich ist, und indem er alle Wissen
schaften auf Mathematik begründen will, erblickt er in jenem unmittel
baren Schauen den dominirenden Ausgangspunkt für alles Wissen "°").
Aber sowie natürlich hiebei nicht etwa von einer „Methode der Erfah
rung“ die Rede ist, so findet Baco diese sensuale Unmittelbarkeit doch
per naturam . . . ... Vocabula enim grammaticae et logicae discimus, sed naturaliter
scimus componere orationes ea dictionibus et argumenta er propositionibus; et hoc
docet grammatica et logica.
564) Ebend. p. 104: Ergo aliud regimen arguendi habemus, quam per artem
Aristotelis datum; sed non est. aliud, quam innatum; relinquitur igitur, quod a natura
scimus arguere et similiter dissolvere argumenta ..... (p. 105) Quapropter de logica
et grammatica non est necessaria instructio humana, nisi propter vocabula linguarum,
..... et ideo patet, quod logica et grammatica sunt accidentales scientiae et non
principales.
565) 0p. maius, p. 60: Non solum dependet cognitio logicae a mathematica
propter suum finem, sed propter medium et cor eius, quod est liber Posteriorum; nam
ille liber docet artem demonstrandi; sed nec principia demonstrationis nec conclu
siones nec ipsa tota potest cognosci nec manifestari nisi in mathemalicis rebus, quia
ibi solum est demonstratio vera et polens ...... Quapropter necesse est, logicam a
mathematicis dependere.
566) Comp. philos. c. 1, p. 397: Licet per tria sciamus, videlicet per auctori
tatem et rationem et eæperientiam, tamen auctoritas non sapit, nisi detur eius ratio,
- - - - - nec ratio potest scire, an sophisma vel demonstratio, nisi conclusionem sciamus
ea periri per opera. A
567) 0p. maius, p. 445: Volo revolvere radices a parte scientiae experimen
talis, quia sine experientia nihil sufficienter sciri potest. Duo enim sunt modi
cognoscendi, sc. per argumentum et erperimentum. Argumentum concludit et facit
nos concludere quaestionem, sed non certificat neque removet dubitationem, ut quiescat
animus in intuitu veritatis, nisi eam inveniat via erperientiae ...... Et hoc patet in
mathematicis, ubi potissima est demonstratio; qui enim habet demonstrationem po
tissimam de triangulo aequilatero sine experientia, nunquam adhaerebit animus quae
stioni nec curabit, sed negliget, usque detur ei experientia per intersectionem duorum
circulorum. Ebend. p. 448: Mathematica habet experientias utiles circa quaestiones
suas in figurando et numerando, quae etiam applicantur ad omnes scientias et ad
hanc ea perientiam, quia nulla scientia potest sciri sine mathematica. Ebend. p. 465:
Veritates magnificas in terminis aliarum scientiarum, in quas per nullam viam possunt
illae scientiae (ausgefallen pervenire oder dgl.), haec sola scientiarum domina specu
lativarum potest dare. ...... Mathematica bene producere potest astrolabium sphae
ricum, ...... sed quod hoc eorpus sic factum moveatur naturaliter motu diurno, non
est in potestate mathematicae, experimentator autem perfectus potest considerare vias
huius motus.
124 XVII. Roger Baco.
selbst wieder unzureichend sogar für die Erklärung der Körperwelt,
geschweige denn dass sie Aufschlüsse über das Geistige gebe, und so
mündet seine gepriesene „Erfahrung“ vollständig in eine verzückte, in
sieben Stufen fortschreitende innere Erleuchtung aus "); und diese
augustinische lux interior kann dann freilich denjenigen Wissens-Kreis
darbieten, welcher in mathematisierenden Beweisformen zu einem ortho
doxen Dogmen-Systeme umgewandelt werden soll.
Gelegentlich einmal deutet Baco an, dass er sich um die Fragen,
welche den „modus significandi“ betreffen, interessire; und wir müssten
ihn sonach fast für einen Vorläufer des Duns Scotus halten, wenn nicht
seine Angaben über die in der objectiven Natur liegenden und die von
der subjectiven Seele ausgehenden „Zeichen“ allzu kärglich wären, um
aus ihnen seinen Standpunkt sicher zu erkennen").
Auch betreffs der Universalienfrage blickt bei ihm eine Ansicht durch,
welche wenigstens in Einer Beziehung dem Grundgedanken des Duns
Scotus nicht sehr unähnlich ist; aber eine phantastische Ueberschwäng
lichkeit lässt den Baco weit über das Ziel klarer Verständigkeit hinaus
schiessen. Mit dem Vorbehalte allerdings, dass vielleicht spätere Ver
öffentlichungen handschriftlichen Materiales reicheren Aufschluss geben
können"), lässt sich bis jetzt so Wiel berichten, dass Baco vor Allem
für die Bedeutung und den Werth des lndividuums förmlich schwärmt.
568) Ebend. p.446: Sed duplex est experientia. Una est per sensus exteriores,
- - - - - et haec experientia est humana et philosophica, quantum homo poltest facere
secundum graliam ei dalam. Sed haec experientia non sufficit homini, quia non
plene certificat de corporalibus propter sui difficultatem et de spiritualibus nihil
attlingit. Ergo oportet, quod intellectus hominis aliter iuvetur, et ideo sancti patriarchae
et prophetae, qui primo dederunt scientias mundo, receperunt illuminationes interiores
et non sollum slabant in sensu ..... Et sunt septem, gradus huius scientiae interioris.
Unus per illuminationes puras scientiales; alius . . . . . in virtulibus; ... ... lertius in
seplem donis spiritus sancti; ..... quartus in beatitudinibus; ... quintus in sensibus
spiritualibus; .... sexlus in fructibus; ... septimus in caplibus. Kurz wir stehen
somit bei dem gepriesenen Baco auf dem alten „Qui non expertus est, non credit,
non intelligi“, und wir können es Jedem überlassen, einen solchen Standpunkt
etwa für einen Fortschritt gegenüber dem 13. Jahrh. zu halten. Schon Augustinus
ja hatte gesagt „credo, quia absurdum“ und „credo, ut intelligam“.
569) Op. tert. c. 27, p. 100: Addidi intentionem allerius partis grammaticae,
quae ..... est utilissima in scientiallibus quantum ad inquirendum et sciendum omnes
veritales speculalivas philosophiae et theologiae. Et est de compositione linguarum et
de impositionibus vocum ad significandum et quomodo significent per impositionem.....
Et quia haec non possunt sciri, nisi homo sciat rationes et modos significandi, ideo
aggressus sum, illos modos ostendere ..... Signa quaedam sunt naturalia et quaedam
data ab anima. Et illa, quae sunt naturalia, sunt dupliciter; quaedam Sunt per
concomitanliam signatorum, ut habere magnas extremitates es signum fortitudinis;
quaedam per configurationem, ut imago sancti Nicolai . . . . . Et sic omnes species
rerum (s. Anm. 575 ff) sunt signa ..... Signum aulem datum ab anima vel est na
luraliler, ut gemilus infirmorum, ..... vel est ad placitum ... ... (p. 101) Et tunc
considero, quomodo vox imponitur univoce, quomodo aequivoce, et quot modis quan
tumcunque (zu lesen ulrumque), et quomodo analogice et quot modis (letzteres s. ob.
Anm. 432 u. vor. Abschn., Anm. 31).
570) Brewer, Praef. p. LXIX: In his Compendium theologiae (welches bis jetzt
noch ungedruckt ist) he professed his intention to enter on the consideration of
those verbal disputes which divided the nominalists and the realists of his days; and
in the same work he has devoted several pages ... to the consideration of the nature
of words. But in none of these instances has he entered on the subject of logic
XVII. Roger Baco. 125
Er sucht nemlich zunächst in einer merkwürdig einseitigen Polemik, bei
welcher er uns auch bezeugt, wie sehr die ganze damalige Zeit sich vom
Platonismus weggewendet habe, bezüglich der Universalien alle und jede
subjective Thätigkeit gänzlich auszuschliessen, weil ja das Einzeln-Sein
und hinwiederum das gleichartige Zusammentreffen der Einzeln - Dinge
objectiv auch dann bestünde , wenn es keine denkende Menschen - Seele
gäbe, und es erscheint ihm sonach die ganze Frage über die Aussagbar
keit der Universalien als eine grosse Thorheit "71). Sodann aber hat er
auch in objectiver Beziehung für die Universalien nur Worte des Hohnes,
denn, meint er, die gepriesene Allgemeinheit und ewige Dauer der
Universalien habe überhaupt nur einen Sinn bezüglich der beständigen
Succession der Einzeln-Dinge °7°). Erscheint ihm somit das Individuum
with the same amount of care and inlerest as on grammar, mathematics or experi
mental sciences.
571) Bei E. Charles, p. 386: Sed maior stultitia est (d. h. als die „stulta“
quaeslio de individuatione, s. Anm. 581) de natura universalis praedicabilis de sin
gularibus, quum quaerunt, quid faciat universale. Et est quintupleæ positio praeter
positionem Platonis. Plato vero diavit, quod universalia fuerunt ideae ...... et quia
stulta est positio et nullus nunc dicit sicut Plato (vgl. Anm. 283, 352, 389 f., 394,
501, 514 u. Abschn. XIX, Anm. 42 u. 121), ideo ad positiones modernorum de
currendum. Et est una solemnis, quod universale non est nisi in anima. Alia est,
quod universale sit in rebus per animam. Tertia est, quod universale sub ralione
universalis est in anima, licet secundum id quod est sit in singularibus. (Aber in
der That sind diess nicht drei verschiedene Ansichten, sondern nur wechselnde
Redewendungen der aus den Arabern bei Albert und Thomas aufgenommenen An
nahme.) Quarta est, quod universale sit solum in singularibus et non dependeat ab
anima aliquo modo (diess ist Baco's eigene Meinung). Sed quod prima est falsa,
patet, quia, etsi non esset anima ralionalis, duo lapides convenirent ad invicem; sed
haec convenientia facit universale; ergo universale remanet, etsi anima non esset.
llem nihil, quod est eætra rem, potest de ea praedicari per inhaerentiam; sed uni
versale praedicatur de singularibus; ergo non potest separari ab eis. Item . . . . . species
non praedicatur de singularibus nec est commune eis; imo quaelibet singularis facit
speciem a se propriam, universale autem est commune pluribus et praedicatur de eis;
ergo universale non est in anima. Dein dato, quod universale non est in anima,
patet, quod secunda positio est falsa; nam ostendo, quod anima nihil facit ad uni
versalitatem, quia duo esse habet individuum, unum absolutum, aliud comparatum
(s. Anm. 573), sed utrumque esse habet, etsi anima non sit ..... Ea quibus sequi
tur, quod tertia positio sil falsa; nam quum in anima non sit universale nec anima
operatur aliquid ad universalitatem, tunc universale secundum ralionem universalis
non est in anima ...... Vanissimum est dicere, quod anima facit universale, sed ista
sunt .... quaedam sophismata, quae apud aliquos inducunt quintam opinionem de
universalibus (jedoch auch diess, was wir immer unter der Wortform „intellectus
agit universalitatem“ trafen, ist ja keine „fünfte“ Ansicht, sondern trifft mit obigen
dreien zusammen; so gehört Baco zu jenen Menschen, mit welchen eine Discussion
unmöglich ist, weil sie in ihrer Phantasterei uns das Wort im Munde umdrehen;
auch dass er an einer anderen Stelle der nemlichen Schrift selbst von einer „ver
schiedenen“, und zwar nominalistischen Ansicht gesprochen hatte, – s. Anm. 580 –,
scheint er hier schon wieder vergessen zu haben).
572) Ebend. p. 384: Homines imperiti adorant universalia propter hoc, quod
dicit Aristoteles primo Posteriorum, quod universale est semper et ubique, singulare
est hic et nunc, et secundo de anima dicit, quod esse universalis est esse perpeluum
et divinum, singulare est corruptibile et non manet semper. Sed hoc et huiusmodi
solvuntur breviter, quod perpetuitas universalis et quod sit ubique, non est propter
eius dignitatem, sed propter successionem singularium multiplicatorum in omni tem
pore et loco,
126 XVII. Roger Baco.
als das allein Preiswürdige, welches, wie die „Erfahrung“ (vgl. Anm. 568)
zeige, weitaus den Vorrang vor dem Allgemeinen habe, - da ja auch
Gott die Welt nur um der Einzeln-Menschen, nicht um des allgemeinen
Menschen, willen erlöst habe -, so muss nun wohl das Universale dem
Einzelnen ganz unversöhnt gegenübertreten, indem das Individuum die
alleinige wahrhafte und feste Position sein soll, und das Allgemeine zum
blossen relativen Zusammentreffen (convenientia respectu alterius) herab
sinken muss °7°).
Während nun Baco in diesem Begriffe der Gemeinsamkeit (communis
natura), welchen er in einer Stelle bei Avicenna fand, eine wichtige
Entdeckung gemacht zu haben glaubt "'"), steht die Sache freilich schlimm
genug. Denn einerseits kann er, da ja die Einzeln-Dinge selbst es sind,
welche in gewissem Gemeinsamen zusammentreffen, allerdings triumphirend
ausrufen, dass das Universale lediglich im Einzelnen ohne alle Beihilfe
der subjectiven Seele vorliege, aber andrerseits bleibt ihm für die Frage,
wie denn dann jenes in den Dingen steckende Universale dennoch in die
Seele komme, keine andere Antwort übrig, als die mystische, dass bei
der Einzeln-Wahrnehmung zugleich mit der kräftigen species singularis
auch eine species universalis herbeikomme, welche an sich mit der
„Schwäche“ des Intellectus verwandt sei, aber durch die Vervielfältigung,
mit welcher sie auf die Dinge angewendet werde, zuletzt an Macht und
Stärke den Vorrang gewinne ""°). Bei solchem Gerede nun muss sich
573) Ebend. p. 383: Unum individuum ercellit omnia universalia de mundo,
nam universale non est nisi convenientia plurium individuorum. Duo enim sunt
necessaria individuo: unum absolule, quod constituit ipsum et ingreditur eius essen
tiam, ut anima et corpus faciunt hunc hominem; aliud est, in quo conveniat cum
aliquo homine et non cum asino nec porco, et hoc est suum universale. Sed abso
luta natura individui longe maior et melior est quam relata, quia habet esse firum
per se et absolutum; et ideo singulare est nobilius quam suum universale, et nos
scimus hoc per erperientiam rerum ...... Et quia omnia, quae tracto, sunt propter
theologiam, patet per rationes theologicas, quod universale non habet comparationem
ad singularia; non enim deus fecit hunc mundum propter universalem hominem, sed
propter personas singulares, .... nec redemit propter hominem universalem, sed propter
personas singulares . . . . . . Manifestum est igitur, quod singulare sine comparatione
est melius quam universale ..... Et quum natura semper intendit quod est optimum,
duae naturae, sc. universalis et virtus regitiva individui, intendent et operabuntur
individuum . . . . . , sed hae duae praevalent virtuti regitivae speciei seu universalis.
Ergo simpliciler loquendo et absolute debemus dicere, quod individuum est prius se
cundum naturam, tam secundum operationem quam secundum intentionem, ..... quod
individuum est natura absoluta et fira habens esse per se, et universale non est
nisi convenientia individui respectu alterius.
574) Ebend. p. 389: Dicendum est, quod primus modus universalium est, se
cundum quod natura aliqua est communis solis individuis, et hoc universale non est
nominatum adhuc et reperitur in omnibus universalibus Porphyrianis et est commune
ad omnia . . . . . et quod universale dictum sit aliud praeter quinque, patet per
Avicennam in libro primo logicae, ubi hanc sententiam affirmat. S. vor. Abschn.
Anm. 179 f. (freilich schloss dann ebendort Avicenna hieraus , jenen Grundsatz
„Intellectus agit universalitatem“, aber Baco lässt sich durch solche Kleinigkeiten
nicht beirren).
575) Ebend. p. 387: Si autem de speciebus universalibus loquitur (sc. Aristo
teles), h. e. quod universale facilius intelligitur et ideo universalia vocantur obiecta
intellectus, hoc est per antonomasiam; ..... ab uno enim singulari non venit nisi sua
species singularis, per quam intelligitur; sed a quolibet singulari venit una species
XVII. Roger Baco. 127
jede weitere Frage, die wir an Baco richten möchten, in immer dichteres
Dunkel hüllen; und so finden wir denn auch, dass ihm das Wort „species“
unter einem Duzend synonymer Ausdrücke alles Andere eher bezeichnet,
als was die Logik so nennt "'"). Nemlich eine gewisse mystische actuelle
Kraft soll sowohl auf die Sinneswahrnehmung als auch auf das Denken
wirken, und dabei zugleich sowohl universelle Species des Universellen
als auch singuläre Species des Singulären sein °7'); ja dieselbe soll auch
nicht, wie man gewöhnlich annehme, in der Form, noch aber auch im
Stoffe liegen, sondern von vorneherein die Species des aus Stoff und
Form zusammengesetzten Wesens sein °7°).
Darum muss dem Baco die Annahme einer Einheit der Materie als
der grösste Irrthum erscheinen, welchem er dadurch zu entgehen sucht,
dass er die Materie selbst je nach den sämmtlichen Einzeln-Wesen unter
schiedlich getheilt und vervielfältigt werden lässt "7"). Und daher kommt
universalis cum specie singulari, et ideo multiplicalur species universalis in anima,
et ideo fit fortior et potentior . . . . . . Insuper intellectus est debilis (vgl. Anm. 287
u. 348); propter eam debilitatem magis conformatur rei debili, quae est universale,
quam rei, quae habet mullum de esse, ut singulare. Sic igitur intelligenda est aucto
ritas Aristotelis (!!), el non accidit aliquid contra veritatem rerum universalium, quas
ponimus in singularibus sine anima.
576) 0p. maius, p. 358: Essentia, substantia, natura, potestas, potentia, virtus,
vis significant eandem rem, sed differunt sola comparatione ...... Virtus habet multa
nomina, vocalur enim similitudo agentis et imago et species et idolum et simulacrum
et phantasma el forma et intentio et passio el impressio et umbra philosophorum.....
Species autem non sumitur hic pro quarto universali apud Porphyrium, sed trans
sumitur hoc nomen ad designandum primum effectum cuiuslibet agentis naturaliter.
577) Ebend. p. 66: Haec virtus vocatur similitudo et imago et species et multis
nominibus, et hanc facit tam substantia quam accidens et tam spiritualis quam cor
poralis ...... El haec species facit omnem operationem huius mundi, nam operatur
in sensum, in intellectum, et in totam mundi materiam. Ebend. p. 372: Cum uni
versale non sit nisi in singularibus, . . . . . nec polest singulare carere suo universali,
erit proportio speciei universalis ad speciem singularem, sicut rei universalis ad rem
singularem ...... Sive in medio sive in sensu sive in intellectu sunt species univer
sales, oportet, quod ibidem sint species singulares ei respondentes.
578) 0p. tert. c. 31, p. 109: Species substantiae agentis est composita et non
est solius formae, ut aestimatur, et species rei universalis est universalis et species
rei singularis est singularis. 0p. maius, p. 367 : Species substantiae non est tantum
ipsius formae seu materiae, sed totius compositi. Ebend. p. 66: Omnis res natu
ralis producitur in esse per efficiens et maleriam. Bei E. Charles, p. 377 : Non est
tripler praedicamentum nec tripler genus generalissimum in praedicamento substantiae,
quia unum eorum est principale praedicabile, cum quo duo non ponunt in numero;
propter quod unum est genus generalissimum substantiae, scilicet composilum, per
quod attenditur unitas praedicamenti . . . . . Insuper compositum habet rationem per se
eristendi in ordine entium; non sic maleria et forma.
579) 0p. maius, p. 88: Mullitudo vero philosophanlium non solum in forma
propria philosophiae, sed in usu theologiae dicit et asserit, quod una est materia
numero in omnibus rebus et quod solum est diversitas a parte formarum ; sed hic
est error infinitus. 0p. tert. c. 38, p. 121 : Cum omnes ponant, quod materia sit
una numero in omnibus rebus, . . . . . et cum hic sit pessimus error, qui unquam fuit
in philosophia positus, ideo aggredior hanc positionem. . . . . . p. 122: Sicut forma
prima, quae praedicatur de omnibus formis et est communis iis et dividitur. . . . usque
ad specialissimam, habet unitatem generis et non est una numero, ..... ergo similiter,
cum materia praedicetur de omnibus materiis rerum et sit eis communis et dividatur,
.... materiu alia est spiritualis, alia est corporalis et paribus passibus descendit sicut
compositum et forma. Ebenso bei E. Charles, p. 378.
128 XVII. Roger Baco.
es, dass er gegen die bei Albert und Thomas von den Arabern entlehnte
Ansicht polemisirt, dass die Materie den Process der Individualisirung
erst bewirke (s. Anm. 388 u. 519); denn indem Baco, wie wir sahen,
dem Einzeln-Ding eine grundsätzliche Priorität zuweist und in dem Fort
schritte zu dieser Vollkommenheit nur das „Dieses“ (hoc) als maassgebend
erblickt, kann er weder in dem Artbegriffe, welcher nach seiner Ansicht
auf einer blossen Vergleichung beruht, noch auch in irgend einem Zusatze,
der zu demselben hinzukäme, die Ursache der Individualisirung finden,
sondern nur in der Eigenthümlichkeit (proprium) des individuellen Seins
selbst "°"). Aber während diese Ansicht einem Vorspiele der haecceitas
des Duns Scotus gleicht (s. Abschn. XIX, Anm. 144 ff.), fällt Baco auch
hierin wieder in seinen plumpen mystischen Dualismus zurück, da er
sowohl für das absolute Sein der Individuen als auch für den relativen
Bestand der Artbegriffe kurzweg die Causalität Gottes verantwortlich macht
und somit in andächtiger Herzens-Einfalt folgerichtig die ganze Frage über
das Princip der Individuation ebenso wie jene über die Universalien als
eine grosse Thorheit bezeichnet°°1).
Als eine specielle logische Eigenthümlichkeit Baco's kann ich noch
580) Bei E. Charles, p. 384: Dicunt aliqui, quod species est tota essenlia in
dividuorum et habet esse solum diversa in eis; et alii dicunt, quod materia addita
formae universali facit individuum; et alii, quod potentiae aliquid significatum ad
ditur et sic significalur species significanda in diversis (diese Ansicht kann wohl nur
von nominalistischen Anhängern der byzantinischen Logik aufgestellt worden sein).
Sed omnia haec convincuntur falsa esse, quia postquam linea singularium vadil de
incompleto ad completum sicut linea universalium, patel, quod tum sicut se habet
animal ad hominem sic hoc animal ad hunc hominem, et ideo sicut „rationale“ addi
tum huic animali facit hunc hominem, et ila nec homo nec aliquid additum homini
faciet hunc hominem, licet hoc ponunt. Item patet er diclis, quod hic homo est prius
homine secundum operationem et intentionem naturae, et homo advenit eartra essenliam
eius similis accidenti el tanquam illud, in quo debet comparari ad aliud quoddam
individuum; ergo individuum habet prius esse individuum, inquantum esl individuum,
et essentiam suam naturalem, antequam oriatur universale suum. Ergo tunc nec
universale nec aliquid additum ad ipsum facit individuum, et ideo principia propria
ingredientia essentiam individui faciunt ipsum.
581) Ebend. p. 385: Dicendum, quod esse individuum duplea est; unum est ab
solutum secundum sua principia, quae ingrediuntur suam essentiam, et sic species
non sunt esse individui; aliud est secundum comparationem eius ad aliud individuum,
cum quo convenit naturaliler, el illud esse facit species. Et cum quaerunt, quid
erit causa individuationis, si nec species nec aliquid additum speciei causat eam,
quaerendum est primo ab eis, quid est causa universalitatis, si nec individuum nec
aliquid additum ad ipsum faciat universale. Ista quaestio est stulla, quum supponit,
nihil aliud posse reperiri, quod causat individuum, nisi species et aliquid cum specie.
Nam habet sua principia singularia ingredientia essentiam suam, sicut universale habet
universalia. Et cum quaeritur de principiis illis, ut materia et forma, quid est causa
individuationis, ..... quaerendum est ab illis, quid facit universalia eorum esse uni
versalia. El non possunt dicere, nisi quod creator facil quodlibel, secundum quod
proprietas eius evigit, et ideo naturam, in qua multa debent convenire, facit univer
salem, et materiam diversam ab alia facit singularem. Verum creator hanc materiam
primam fecit singularem, quia sua proprietas hoc requirit, et simililer formam, in
qua duae formae conveniunt, fecit universalem, et materiam, in qua duae materiae
participant, fecit communem, quia earum proprietas hoc ea poscit, sicut fecit asinum
secundum eius proprietatem et hominem secundum suam et omnia. Et ideo stultilia
magna est in huiusmodi quaestione, quam faciunt de individualione.
XVlI. Erweiterung der byzant. Logik. 129
erwähnen, dass er getreu seiner Ueberschätzung der Mathematik alle
Kategorien auf die Quantität zurückführen will587). i ' i
” " Endlich aber fällt noch gleichfalls in diese nemliche Zeit eine manig
‚fache Erweiterung der byzantinischen Logik, welche sich nur
dadurch erklären lässt, dass dieses ganze Material bereits in den ersten
drei Jahrzehnten, welche seit seiner Aufnahme in die Litteratur des latei
nischen Abendlandes verflossen, an allen Orten die eifrigste Pflege ge
funden haben muss. Während es uns aber schlechterdings unmöglich ist,
irgend bestimmte Autoren-Namen zu nennen, ist dieses Mittelglied doch
geeignetyEine jener vielen Lücken der Tradition, auf welche wir immer
hin noch stossen, einigermaassen zu ergänzen. Denn wir können nach
weisen, dass gegen das Ende des 13. Jahrhunderts fast der ganze Umkreis
der byzantinischen Logik allmälig eine erweiterte Umbildung, insbeson
dere durch Vermehrung der „Regeln“, erlangt hatte, sowie dass hiebei
die Grundlagen der Lehre von den „Consequentiae“, welche später zahl
reiche Vertreter fand, bereits ihre Formulirung gefunden hatten. Wohl
zu beachten aber ist, dass (abgesehen von einer einzigen noch späteren
Qnellenstelle, s. Anm. 626) es. nur zwei jüngere Zeitgenossen, nemlich
nur Duns Scotus und Baimundus Lullus, sind, welche uns das Material
für diese Episode liefern, indem dieselben ziemlich häufig Einzelnes in
derartiger Form anführen, dass es unmöglich ihr eigenes Erzengniss sein
kann, sondern einer zu ihrer Zeit allgemein umlaufenden Lehre entnommen
sein muss (ja es ist dabei selbst von „verschiedenen Meinungen“ oder
sogar von „Vielen“, welche Etwas so oder so angeben, die Rede, s. Anm.
589, 595, 624). Wenn solche Quellen aus jener Zeit reichlicher flössen,
oder erst vollends, wenn die handschriftlichen Schätze aller Bibliotheken
ausgebeutet wären, liesse sich gewiss ein richtigeres Bild entwerfen,
welches dann auch die Namen der bis jetzt entschwundenen Autoren ent
halten könnte. Jedenfalls aber muss ich bei der einmal bestehenden
Beschränktheit der Quellen die Möglichkeit offen lassen, dass noch gar
Manches, was für uns erst bei Späteren zu Tag tritt, dennoch bereits
damals in reichem Schulbetriebe seine Entstehung gefunden haben kann.
Was nachweisbar in jene Zeit fällt, ist Folgendes.
Schon die Lehre vom Urtheile bot manche Gelegenheit zu Fortbildungs
Versuchen dar; und zwar ist es zunächst das hypothetische Urtheil, bei
welchem man zu den drei früher recipirten Arten desselben (Anm. 39
u. 158) noch weitere vier Arten, nemlich causalis, temporalis, localis,
ralionalis, hinzufügte und analog der älteren Tradition nun auch für
diese Satzarten die „Regeln“ der Wahrheit formulirte, wobei namentlich
betreffs der adverbia temporis et loci die Unterschiede der Bedeutung
(ob Ruhe oder Fortschreiten) als maassgebend betrachtet wurden 555).
582) Op. maius, p. 60: Constat, praedicamentum quantitatis aognosei non passe
sine mathematica..... Ouunlilali vera annexa sunt praedicamenta „quando“ et „ulzi“;
pruedicarnentum „habitas“ non polesl cognosci sine maior vera pars praedicamenti qualitalis conlinct pnssianepsra‘eb!dipcraamperniteotat„eusbiq“u;antita
lum; qaidquid autem dignum est consideralione in praedicamento rclationis, est
proprietas qaanlitatis. ‚
583) Rairn. Lullus, Dialeet. introd. (s. folg. Abschn., Anm. 2), I‘. 3 v. B: Sex
(zu lesen seplem) modi stmt hypotheticac prapositionis, sc. copnlaliva, disiuncliva,
PBANTL, Gesch. llI. 9
130 XVII. Erweiterung der byzant. Logik.
Sowie aber hiebei zwischen causalis und rationalis der Leser kaum
einen greifbaren Unterschied erblicken kann, so lässt eine andere Notiz
die Erörterung über causalis ganz hinweg, wornach dann nur drei neue
Arten des hypothetischen Urtheiles verbleiben °°°), wobei man sich auch
später unter Beseitigung der Terminologie „rationalis“ begnügte; s.
Abschn. XX, Anm. 322.
Ferner ein sehr beliebter Tummelplatz der Logiker muss die Lehre
von den modalen Urtheilen gewesen sein (s. ob. Anm. 41 ff., 160 ff.,
456 f. und besonders bei Thomas Anm. 542). Vor Allem war die schon
bei Wilhelm Shyreswood (Anm. 43) auftretende Unterscheidung eines
modus adverbialis und eines modus nominalis in die neue Terminologie
potenzirt worden, dass ersterer nun sensus compositus heisst und jene
Urtheile betrifft, in welchen der modale Ausdruck zum Subjecte oder zum
Prädicate gehört, während letzterer jetzt als sensus divisus denjenigen
Urtheilen anheimfällt, in welchen die Copula Trägerin des Modus ist;
und man konnte bei dieser Unterscheidung, welcher sämmtliche modalen
Urtheile unterworfen sein sollten, sowolil wieder allgemeine Regeln der
formalen Wahrheit aufstellen °°°), als auch im Interesse der Syllogistik
conditionalis, causalis, temporalis, localis, rationalis, quanquam omnes possunt reduci
ad tres primos modos ...... f. 4 r. A: Caus a li s est hypothelica habens in se duas
categoricas unitas per aliquam causalem coniunctionem. Ad veritatem eius requiritur,
quod sic esse, ut significatur per antecedens, sit causa sic essendi, ut per conse
quens significatur ...... In negativa, in qua negatio ponitur immediate ante con
iunctionem, requiritur ad eius veritatem, quod categorica praecedens negationem sit
vera, et requiritur, quod sic esse, ut secunda significat, non sit causa sic essendi,
ut prima significat . . . . . . . . Temp 0r a li s est hypothelica habens in se duas catego
ricas unitas per adverbium temporale. Ad eius veritatem, si sit de praeterito vel
futuro nec habeat aliquam partem universalem nec adverbium denotans successionem
vel simultatem temporis, requiritur, quod ita fuerit vel futurum sit in eodem tem
p0re . . . . . Sed si habet in se adverbium denotans ordinem temporalem, sufficit tunc,
quod ita fuerit vel futurum sit pro diversis saltem temporibus ..... Si vero aliqua
pars est universalis, requirilur, quod tol propositiones singulares fuerint vel fulurae
sint verae successive, quot fuerunt vel erunt supposita . . . . . . (B) Si vero quaelibet
categorica sit de praesenti, tunc requiritur, quod ita sit in tempore praesenti . . . . .
Ad falsitatem sufficit oppositum illius, quod requiritur ad veritatem eius ..... Lo c a li s
est hypothetica habens in se duas categoricas unitas per adverbium locale. Ad veri
tatem localis affirmativae non habentis adverbium denotans motum requiritur, quod
ita sit vel fial in eodem loco ..... Sed ad veritatem negativae sufficit, quod res non
sit vel fiat in eodem loco . . . . . . Sed ad veritatem localis habentis in se adverbium
denotans motum, aliquando requiritur, quod sit idem terminus ad quem, . . . . . ali
quando, quod sit idem terminus a quo . . . . . . Rati on al is est hypothelica, in qua
coniunguntur plures categoricae mediante coniunctione causali. Ad eius veritatem re
quiritur et sufficit, quod, qualitercunque significatur esse per antecedens, ita sit, ut
significatur per consequens.
584) Ebend. Dialect. s. nov. log. (s. folg. Abschn., Anm. 3), p. 151: Propositio
hypothetica est septuplea (hier hinwiederum ist doch seætuplea zu lesen), sc. copu
lativa, disiunctiva, conditionalis, rationalis, temporalis et localis . . . . . . Ralionalis est
illa, in qua sunt duae categoricae coniunctae per has coniunctiones „igitur“ vel
„ergo“. . . . . Temporalis est, in qua sunt duae categoricae coniunctae cum adverbio
temporali, ut „bonitas est magna, quando magnitudo est bona“. Localis est illa, in
qua sunt duae categoricae coniunctae cum aliquo adverbio locali, ut „virtus est, ubi
iustitia est“. Die Regeln über die Wahrheit dieser Urtheile sind dabei nicht
angeführt. Vgl. Abschn. XIX, Anm. 328.
585) Ebend. Dialect. introd. f. 5 r. B: Propositio modalis est illa, in qua ponitur
XVII. Erweiterung der byzant. Logik. 131
darauf hinweisen, dass ja eigentlich doch nur der sensus divisus ein
wahrhaft modales Urtheil constituire, hingegen der sensus compositus den
Urtheilen des Stattfindens beizuzählen sei °°°), während man hinwiederum
dennoch für beide Arten die üblichen Momente der Quantität, der Qua
lität, des Gegensatzes und der Umkehrung durchführte °°"). Ferner ver
mehrte man innerhalb dieser neuen Zweigliederung der Modalität auch
die Zahl jener Begriffe selbst, durch welche ein Urtheil ein modales
wird; nemlich man fügte die Begriffe per se, dubium, ad utrumlibet,
scitum, opinatum, apparens, credibile, notum, volitum, dilectum hinzu,
so dass schon hier (vgl. unten Anm. 598, 600 f.) so ziemlich der ganze
Umkreis derjenigen Verba, welche einen sog. Accusativ. c. infinit. re
gieren, beigezogen ist °°°). Zudem hatten sich an jene modalen Urtheils
Formen, welche schon längst recipirt waren, gar manche Neuerungen
geknüpft. So wird bei den Möglichkeits-Urtheilen bezüglich ihrer Trag-*
weite, d. h. suppositio, merkwürdiger Weise aus Shyreswood's Syncate
goreumata (s. ob. Anm. 86 f., vgl. auch Anm. 63) der Unterschied zwischen
disjunctiver und copulativer Supposition formulirt, wodurch wieder Be
rührungspunkte mit der restrictio (Anm. 234) entstehen "°"), und auf
terminus modificativus cum infinitivo . . . . . . Si termini praedicti seu modi ponuntur
in medio dicti, sc. inter actum et infinitivum ipsos dividendo, dicitur propositio divisa
seu in sensu diviso; aliter dicitur propositio composita seu in sensu composito. Ad
veritatem divisae sufficit, quod modus verificetur de propositione constituta ea pro
nomine demonstrante „id“, ..... ut dicendo „calidum possibile est esse frigidum“.....
ad eius veritatem sufficit, quod haec propositio „hoc esse frigidum, est possibile“
sit vera . . . . . . Ad veritatem compositae requiritur, quod terminus seu modus verificetur
de propositione indicativa correspondente illi dicto.
586) Duns Scotus, Qu. sup. Anal. pr. I, 25, (Vol. I der 0pp., s. Abschn. XIX,
Anm. 82) p. 309 B: Modum contingit dupliciler poni in propositione, sc. . . . . . in sensu
diviso, quando modus ponitur, ut sit determinatio copulae; vel in sensu composito,
quando modus ponilur a parte subiecti vel a parte praedicali. El istae propositiones
multum differunt et quantum ad syllogizandum et quantum ad convertendum; item
differunt, quia illa de sensu composito est proposilio de inesse, et illa de sensu diviso
est modalis, quia semper propositio est denominanda a copula.
587) Ebend. p. 310 A : Propositiones de modo in sensu composito sunt inde
finitae, v. 9. . . . . „Possibile est, Socratem • currere“, quia sua universalis est isla
„Nullum possibile est, Socratem currere“. . . . . . Ila conformiter dicitur de illis, in
quibus modus praedicatur. Vgl. obige Anm. 43.
588) Ebend. : 0mnes propositiones... in sensu composito de istis modis „neces
sarium, per se, verum, possibile, contingens“, – loquendo de contingenti pro possi
bili communi – (vgl. ob. Anm. 42 u. 162), consimiliter convertuntur illis de inesse
* * * * * * De istis modis „impossibile, falsum, dubium“ non convertuntur sicut illae de
inesse, quia tunc istae regulae essent verae „Si antecedens est impossibile, consequens
est impossibile“....... De istis modis „scitum, opinatum, apparens, notum, volitum,
dilectum“ non convertuntur simililer sicut illae de inesse. Ebd. 26, p. 311 B : Pro
positiones de sensu diviso in illis modis „impossibile, falsum, contingens, ad utrum
libel“ non convertuntur similiter illis de inesse ...... Modales de sensu diviso in istis
modis „cognosco, apparel“ et huiusmodi non convertuntur proprie. Auch 36, p. 328 A
werden als modi die Begriffe „scio, opinor, credo, dubito, apparet“ angeführt. Ueber
„opinabililer“ s. schon bei Petr. Hispanus ob. Anm. 234.
589) Ebend. 26, p. 310 B: De propositionibus de possibili dupleæ est opinio.
Una ponit, quod subiectum respectu verbi de possibili (d. h. bei einem Urtheile de
sensu diviso) in propositione indefinita vel particulari supponit disiunctive pro his,
quae sunt, et pro his, quae possunt esse, et in universali sive affirmativa sive nega
tiva supponit copulative . . . . . Sed alia est opinio, quae ponit, quod illa de possibili
9*
132 XVII. Erweiterung der byzant. Logik.
solcher Grundlage ergeben sich neue Regeln betreffs der Umkehrung
dieser Urtheile "°"), wobei man auch das contingens neben dem possibile
gesondert betrachtete ?"'). Betreffs der Nothwendigkeits-Urtheile finden
wir die spitzfindige Unterscheidung zwischen necessarium conditionale,
necessarium quando, necessarium simpliciter, welch letzteres wieder
entweder ut nunc oder pro semper sein könne °°°), und sowie für diese
Unterarten die Regeln der Umkehrung untersucht werden °°°), so spielt
dabei auch das Wechselverhältniss zwischen Unmöglich und Nothwendig
sowie zwischen Un-nothwendig und Möglich herein °°°). Ausserdem
endlich werden noch sehr eigenthümliche Regeln über das Verfahren
aufgestellt, durch welches Möglichkeits-Urtheile in Urtheile des Stattfindens
umgesetzt werden können ; nemlich singuläre oder unbestimmte Möglich
keits-Urtheile sollen einfach in das Präsens des Stattfindens übergehen
können, und bei Möglichkeits-Urtheilen der Vergangenheit oder Zukunft
brauche nur das Prädicat, nicht aber auch das Subject, entsprechend
umgesetzt zu werden 39°).
Andrerseits war es natürlich der ganze Abschnitt De terminorum
proprietatibus, welcher reichen Anlass zu fortbildenden Erweiterungen
darbieten konnte. Und so finden wir denn auch die Lehre von der
suppositio in einer eigenthümlichen Gestaltung, welche in ihren Grund
zügen wohl mehr an Shyreswood (Anm. 61), als an Lambert v. Auxerre
est distinguenda, quia vel eius subiectum supponit pro his, quae sunt, vel pro his,
quae possunt esse.
590) Ebend. p. 312 A: Affirmativae de possibili pro his, quae sunt, non con
verlunlur proprie . . . . . . Negativae de possibili non convertuntur proprie, in quibus
subiectum supponil pro his, quae sunt . . . . . . . Affirmalivae de possibili, in quibus
subiectum supponit pro his, quae possunt esse, similiter convertuntur illis de inesse.
- - - - - - Negativa de possibili pro his, quae possunt esse, non convertitur.
591) Ebend. 30, p. 319 A: Propositio de contingenti (s. Anm. 588) potest con
verti dupliciler. Uno modo in oppositam qualitatem .... manente eodem subiecto et
praedicato. Alio modo possunt converti ad utrumlibet transponendo terminos sicut
illae de inesse.
592) Ebend. 26, p. 311 A: Tripleæ est propositio de necessario. Quaedam de
necessario conditionali, ut „Vacuum, si est, de necessitate est locus“; alia de ne
cessario quando, ut „Grammaticus, quando est, de necessario est homo“; sed tertia
est de necessario simpliciler, et talis est dupleæ, quia quaedam est de necessario ut
nunc solum, . . . . . sed alia est de necessario simpliciter pro semper.
593) Ebend. : Propositiones de necessario conditionali aut etiam de necessario
quando non convertuntur . . . . . . , de necessario simpliciter pro nunc non convertuntur
proprie, . . . . . quod tales proposiliones possunt converli improprie per resolutionem ad
quandam de inesse . . . . . . De necessario simpliciter pro semper similiter convertuntur
illis de inesse.
594) Ebend. p. 312 A: Illa de necessario de modo negato non dicitur proprie
de necessario, sed de possibili, ...... et e contra illa de possibili de modo negato
non dicitur proprie de possibili, sed de necessario.
595) Duns Scotus, Qu. in Phys. VI, 2, 6, (Vol. II) p. 356 B: Loquendo in pro
positionibus de possibili aut de praeterito aut de futuro oportet uti duabus regulis,
quas multi ponunt universales. Prima regula est ista : 0mnis propositio singularis
vel indefinita de possibili debet poni in esse per unam propositionem de praesenti, ut
ista „Socrates potest currere“. .... in „Socrates currit“. Secunda regula, quod in
omni propositione de possibili vel de praeterito vel de futuro praedicatum appellat
suam formam, et non subiectum (vgl. Anm. 601), h. e. quod talis propositio debet
poni in esse per unam de consimili praedicato, et non oportet, quod per unam de
consimili subiecto; et potest exemplificari de ista „Album potest esse nigrum“.
XVII. Erweiterung der byzant. Logik. 133
und Petrus Hispanus (Anm. 126 f. u. 202 ff.) erinnert, aber namentlich
in der Eintheilung sehr von der älteren Tradition in einer Weise ab
weicht, welche unleugbar den Vorzug der Klarheit für sich hat; nemlich
nach Ausscheidung der blossen Metapher (impropria) soll die propria
suppositio zerfallen in simpleæ, materialis, personalis, letztere in discreta
und communis, letztere wieder in determinata und confusa, diese letztere
in disiunctiva, copulativa (vgl. Anm. 589) und distributiva, und endlich
diese letztere erst in mobilis und immobilis "°"). Auch hatte man be
treffs der suppositio acht Regeln formulirt, welche theils an die Qualität
und Quantität der Urtheile anknüpfen, theils die Lehre von der distributio
sowie einige Syncategoreumata in ihr Bereich ziehen, und auch ihrerseits
einen Beleg dafür geben, wie sehr überhaupt die Zahl der termini, wo
nur Gelegenheit dazu war, vermehrt wurde; nemlich an die Comparativund
Superlativ-Formen (s. Anm. 265) und die hier ihnen gleichgestellten
Worte „differt“ u. dgl. (Anm. 266) reihen sich nun noch „caret, distin
guitur“ an, und mit „bis, ter“ (Anm. 254) werden „immediate, continue“
verbunden, während eine Reihe von Verbis, wie appeto, desidero, cupio,
opto, teneor, debeo, promitto, requiro, indigeo, spondeo, völlig neu hin
zukommen 597). -
596) Raim. Lull. Dial. introd. f. 5 v. A: Suppositio primo dividitur in propriam
et impropriam. Impropria est, ..... ut „Anglia pugnat“. . . . . . Propria est, quando
terminus supponit pro intentione vel pro se vel sibi simili vel pro illo, ad quod
signandum est impositus. Propria dividitur in simplicem, materialem et personalem.
Simplea est, . . . . . ut „homo est species“. . . . . Materialis est, quando terminus supponit
pro se aut sibi simili, ut „homo est vor“. ... vel „homo est terminus mentalis“. .....
Personalis est, quando terminus supponit pro illo, ad quod significandum est im
positus . . . . . . Personalis dividitur in discretam et communem. Discreta est, quando
terminus singularis supponit, ..... communis est, quando terminus communis . . . . .
Communis dividitur in determinatam et confusam . . . . . . Determinata est, quando ter
minus communis supponit pro aliquo, sub quo non copulative, sed disiunctive seu
per propositionem disiunctivam potest fieri descensus ad sua singularia. . . . . Confusa
est, quando terminus communis supponit et non debet fieri talis descensus, sed vel
disiunctus per propositionem de disiuncto earlremo vel copulatus per propositionem de
copulato eatremo (vgl. folg. Abschn., Anm. 47) vel copulativus per propositionem
copulativam. Et ideo suppositio confusa est tripleæ, sc. vel est confusa tantum dis
iunctim vel confusa tantum copulatim vel confusa et distributiva. Confusa tantum
disiunctim est, quando non potest fieri descensus per propositionem disiunctivam, sed
per propositionem de disiuncto extremo . . . . . Confusa tantum copulatim est, quando
non licet fieri alium descensum nisi per propositionem de copulato eatremo .... , Con
fusa et distributiva est, quando potest fieri descensus per propositionem copulativam
uniformiter vel difformiter ad sua singularia ..... Confusa et distributiva est dupleæ,
sc. mobilis et immobilis . . . . . . Mobilis est, quando potest fieri descensus uniformiter
vel affirmative vel negative . . . . . . Immobilis est, quando non potest fieri descensus
uniformiter, sed difformiter, i. e. quando aliquae singulares sunt affirmativae et ali
quae negativae. Nur der Anfang dieser ganzen Eintheilung findet sich auch in des
Lullus Dialect. s. nov. log. p. 152.
597) Ebend. f. 6 r. A: De regulis suppositionum. Prima: 0mnis terminus sin
gularis supponit discrete. 2. Cuiuslibet propositionis particularis vel indefinitae sub
iectum supponit determinate; etiam praedicatum affirmativae, si sit terminus communis
et non impediat syncategoreuma . . . . . 3. Cuiuslibet propositionis universalis subiectum
supponit confuse et distributive, et etiam praedicatum propositionis ea clusivae . . . . . .
4. Cuiuslibet propositionis universalis negativae subiectum supponit confuse et distri
butive, et etiam praedicatum . . . . . . 5. Signum universale affirmativum confundit et
distribuit suum terminum communem sequentem se, et confundit tantum terminum
*
134 XVII. Erweiterung der byzant. Logik.
Ebenso verhält es sich mit der ampliatio (s. Anm. 225 ff.). Man
hielt nun die verschiedenen Arten des terminus ampliativus (im Gegen
satze gegen terminus ampliatus) auseinander, welche im Futurum oder
Präteritum eines Verbums oder Participiums, in den Verbis potest oder
contingit, oder in den auf verschiedene Zeiten erstreckbaren Verbis signi
fico, intelligo, memoro, promitto, appeto u. dgl. (vgl. Anm. 588) liegen,
wobei natürlich grundsätzlich die erweiternde Function der ampliatio nur
dem Prädicate, sowohl nach seiner primären Bedeutung als auch nach
seinem connotatum (d. h. den abgeleiteten secundären Wortformen), zu
kommt, und der Subjectsbegriff der hiedurch erweiterte ist 39°). So
mussten dann wohl erklärlicher Weise für die drei grammatischen Zeit
formen der ampliativen Sätze mit Einschluss der Participien und sogar
der abgeleiteten auf „bilis“ endigenden Adjectiva jene Regeln, welche
schon bei Petrus Hispanus vorlagen, vermehrt und specieller formulirt
werden, und man unterliess es hiebei selbst nicht, auch wieder die
Modalität der Urtheile hereinzuziehen "°"). In Bezug aber auf diesen
communem remotum; omnis autem negatio et omnis dictio habens vim negationis con
fundit et distribuit terminos omnes sequentes se; est autem talis diclio omnis com
parativus, superlativus et „differt, aliud, caret, distinguitur“ . . . . . . 6. Praedicatum
cuiuslibet propositionis universalis affirmativae el subiectum cuiuslibet exclusivae af
firmativae, si sunt termini communes, supponunt confuse tantum. 7. 0mnia adverbia
numeralia, ut „bis, ter, quater“, et isti termini „immediate, continue“ (vgl. Abschn.
XIX, Anm. 183) semper ubique confundunt terminos communes immediate sequentes
se confuse tantum, . . . . . et ista verba „appelo, desidero, cupio, opto, teneor, debeo,
promitto, requiro, indigeo, spondeo“ et universaliter omnia verba significantia actum
interiorem cum suis activis participiis et gerundiis et priore supino confundunt ter
minum communem sequentem se confuse tantum . . . . . . 8. Quilibet terminus habens
vim distribuendi terminum sequentem, quem invenit non distributum, est talis naturae,
quod, si invenit ipsum distributum, facit ipsum non esse distributum. 9. Omnis ter
minus communis supponit determinate, si non praecedat aliqua dictio habens vim
negationis vel vim confundendi.
598) Duns Scotus, Qu. sup. Anal. pr. I, 16, (Vol. I) p. 296 B: Terminus am
pliatus dicitur ille, qui ampliatur passive, ita quod pro pluribus supponat, quam
ante; sed terminus ampliativus est iste, qui ampliat, v. g. praedicatum vel copula,
si fuerit praeteriti vel futuri temporis aut de possibili . . . . . . (p. 297 A) Quidam
sunt, ut verba praeteriti vel futuri temporis, alii sunt, ut participia . . . . . ; alii sunt,
ut ista verba „potest, contingit“ et nomina derivata ab istis; item ista verba „signi
fico, intelligo, promitto“ et huiusmodi, et universaliter omne verbum, cuius actus potest
transire in rem praeteritam et futuram sicut in rem praesentem. ..... Praedicatum
dicitur appellare (zu lesen ampliare) suam formam et restringere ad supposita verbi
tam secundum significatum quam secundum connotatum (dieser Begriff begegnet uns
hier zum ersten Male, vgl. Abschn. XX, Anm. 273 u. 291)..... Subiectum ampliatur
per praedicalum, . . . . . . quia aliter multae propositiones essent falsae, quae tamen
sunt concedendae, ut . . . . . . „Nulla rosa e vistente rosa intelligitur“ (vgl. bei Petrus
Hispanus, ob. Anm. 236).
599) Raim. Lull. a. a. 0. f. 6 r. B : Ampliatio est statio termini categorematici
pro aliquo vel aliquibus ultra hoc, pro quo actualiter eristeret in propositione sim
pliciter prima. De ampliatione dantur hae regulae. Prima: Cuiuslibet propositionis,
cuius copula est de praeterito, subiectum amplialur ad supponendum pro eo, quod est
vel fuit ...... 2. Cuiuslibet propositionis, cuius copula est de futuro, subiectum am
pliatur ad supponendum pro eo, quod est vel erit . . . . . . 3. Cuiuslibet propositionis,
in qua ponitur hoc verbum „potest“ pro verbo principali, subiectum ampliatur ad
supponendum pro eo, quod est vel erit vel potest esse . . . . . Idem dicendum de sub
iecto propositionis, cuius copula est de praesenti et praedicatum est hoc participium
„potens“. (Diese ersten drei Regeln finden sich ziemlich gleichlautend auch in des
XVII. Erweiterung der byzant. Logik. 135
logischen Werth der Zeitformen des Verbums (vgl. ob. Anm. 227) wurde
ausser den Participien und den Zeiten der Copula auch auf die eine Be
wegung oder Veränderung bedeutenden Verba (fieri, generari, corrumpi,
incipere, desinere) und wieder auf die eben erwähnten ampliativen Verba
(intelligo, promitto u. s. f.) selbst mit Beiziehung von causa, causatum,
calefactivum hingewiesen, so dass namentlich die Verba incipit und desinit,
welche wir bei Petrus Hispanus unter den Erponibilia trafen (Anm. 263),
hier eine Anknüpfung an die ampliatio zeigen, welche ihrerseits sogar
durch die Umkehrung all dieser verschiedenen Urtheile klar gemacht
werden soll 900).
Auch die appellatio (s. ob. Anm. 228 f.) wurde in ähnlicher Weise
näher an grammatische Momente gerückt, indem schon in der Definition
derselben das Präsens des Verbums und das Auftreten eines demonstra
tiven Pronomens betont wird, und sodann bei Formulirung der Regeln
wieder die Rücksicht auf die Verschiedenheit der drei Zeiten, auf die
Modalität der Urtheile, und abermals auf jene Verba (intelligo etc.) ent
scheidend hervortritt 691).
Lullus Dialect. s. nov. log. p. 152, woselbst die ampliatio definirt wird als statio
termini communis pro diversis temporibus) ...... 4. Cuiuslibet propositionis, cuius
praedicatum est participium praeteriti temporis, sive copula sit de praesenti sive de
praeterito, subiectum supponit pro eo, quod est vel fuit . . . . . . 5. Cuiuslibet pro
positionis, cuius praedicatum est nomen verbale terminatum in „bilis“, subiectum
ampliatur ad supponendum pro eo, quod est vel polesl esse . . . . . . 6. Haec verba
„intelligo, cognosco, scio, concipio, memoro, opinor, arbitror“ el cetera verba, quae
habent vim transeundi ita bene in rem praeteritam vel futuram vel possibilem sicut
in rem praesentem, ampliant casum, quem regunt, ad supponendum pro eius signi
ficatis respectu cuiuslibet temporis et possibilitatis . . . . . . 7. Cuiuslibet propositionis
de necessario in sensu diviso (s. Anm. 585) subiectum ampliatur ad supponendum
pro eo, quod est vel potest esse . . . . . . 8. Omnis propositio, cuius subiectum am
pliatur ad supponendum pro eo, quod est vel erit, vel pro eo, quod est vel fuit vel
potest esse, debet eæponi per propositionem categoricam de subiecto disiuncto.
600) Duns Scotus a. a. 0. 17, p. 298 A: Quatuor modis aliqua propositio
potest pertinere ad praeteritum vel futurum. Uno modo, si eius praedicatum aut
subiectum sit participium praeteriti vel futuri. Secundo, si copula verbalis sit prae
teriti aut futuri. Tertio, si copula verbalis significet vel connotet motum vel muta
tionem, ut ista verba „fieri, generari, corrumpere, incipere, desinere“. . . . . Quarto,
quando in propositione ponitur nomen vel verbum ampliatum (zu lesen ampliativum),
- - - - - ut ista verba „significo, intelligo, appeto, promitto“ et ista nomina „causatum,
causa, calefactivum“ et huiusmodi ...... (p. 298 B) Verba „incipit, desinit, fit, ge
nerari“ habent eæponi per duas eaponentes, quarum altera est de praeterito et alia
de futuro . . . . . . (p. 299 A) Verba „significo, intelligo, memoro, cognosco, opinor“ et
huiusmodi . . . . . . ampliant terminos, quos regunt, ad supponendum non solum pro
praesentibus, immo etiam pro praeteritis vel futuris . . . . . . In conversione huiusmodi
propositionum ista ampliatio debet eæplicari.
601) Raim. Lullus a. a. 0. f. 6 v. B : Appellatio est verificatio praedicati sub
eadem forma, i. e. dictione in propositione de praesente de pronomine demonstrante
illud, pro quo supponit subiectum propositionis, cuius ipsum praedicatum est pars . . . .
Dantur hae regulae. Prima: Ad veritatem propositionis de praesenti requiritur, quod
eius praedicatum in propria forma, i. e. sub eadem dictione, verificetur de pronomine
demonstrante illam rem, pro qua supponit subiectum illius propositionis ...... 2. Ad
veritatem cuiuslibet propositionis de praeterito requiritur, quod eius praedicatum sequens
verbum fuerit aliquando sub eadem ratione verificabile de pronomine demonstrante
illud, pro quo supponit subiectum . . . . . 3. Ad veritatem cuiuslibet propositionis de
futuro requiritur, quod eius praedicatum in propria forma aliquando futurum sit
verificabile in propositione de praesenti de pronomine demonstrante illud, pro quo
136 XVII. Erweiterung der byzant. Logik.
In der Lehre von der distributio, welche zwar damals, wie es
scheint, mehr mit der suppositio verflochten wurde (Anm. 597), ersehen
wir aus einer vereinzelten Notiz, dass man eine Schwierigkeit, welche
sich an die Tragweite des Wortes „omnis“ knüpfte (ob. Anm. 240), nun
durch genauere Formulirung einer Regel zu erledigen suchte ""?). Wie
weit man einer Definition der restrictio, welche dem Lambert v. Auxerre
näher steht als dem Petrus Hispanus ""°), etwa in Regeln eine ausge
dehntere Folge gegeben habe, wissen wir nicht.
Was das Gebiet der Eaponibilia betrifft (ob. Anm. 256 ff.), finden
wir nicht bloss die eigenthümliche Wendung, dass man alle Arten der
exponiblen Urtheile als eine Aequipollenz hypothetischer Urtheile betrach
tete ""*), sondern auch die Neuerung, dass man grundsätzlich bezüglich
aller exponiblen Ausdrücke einen Unterschied statuirte, welcher zwischen
der blossen „Bezeichnung“ (signatum , z. B. durch das Verbum ercipio)
und der wirklichen „Ausübung“ (eæercitum, z. B. durch die Präposition
praeter) bestehe ""°). Und auch bei den einzelnen Theilen dieser ganzen
Gruppe fehlte es nicht an fortbildender Erweiterung. So wurden obige
(Anm. 260) Regeln über die Exclusiv-Sätze dadurch vermehrt, dass man
neben der Qualität des Urtheiles auch die Stellung der Exclusiv-Partikel
berücksichtigte, je nachdem dieselbe beim Subjecte oder beim Prädicate
oder bei der Copula (!) oder beim Subjecte und beim Prädicate stehe 99°).
supponit subiectum ...... 4. Ad veritatem cuiuslibet propositionis divisae (s. Anm. 585)
de isto verbo „potest“ vel „contingit“ vel de his modis „possibile, contingens, necesse“
requiritur, quod iste modus sit verificabilis in propria forma de pronomine demonstrante
illud, pro quo supponit subieclum talis propositionis ...... 5. Ista verba „cognosco,
intelligo, scio“ et similia, quae habent naturam transeundi in dictionem substantivam
et adiectivam et etiam in complerionem ipsarum, appellant suam formam et etiam
complerionem ipsius dictionis sequentis verbum et rectae ab eo; sed si talis dictio
praecedat verbum, non appellat compleacionem, sed solum suam formam.
602) Duns Scotus, Qu. sup. Anal. post. I, 38, p. 404 B: Signum universale
distribuit terminum non sub propria ratione suppositorum, sed sub ratione termini
communis, . . . . . . quia, si fieret distributio pro suppositis sub propria ratione, quae
libet propositio universalis esset plures, et per consequens tunc periret syllogismus et
etiam contradictio in universalibus.
603) Raim. Lullus, Dialect. s. nov. log. p. 152: Restrictio est statio termini
in propositione pro paucioribus significatis, quam eius requirat natura, ut „omnis
homo albus currit“. Vgl. ob. Anm. 130 mit 224.
604) Raim. Lullus, Dialect. introd. f. 4 v. A: Propositio aequivalens hypotheticae
est proposilio, in qua ponitur dictio, ratione cuius ipsa est exponibilis per propo
sitionem hypotheticam, ut sunt erclusiva, eæceptiva, reduplicativa. Hiezu Abschn.
XIX, Anm. 186.
605) Duns Scotus, Qu. sup. Porph. 14, p. 97 B: Differentia inter actum signatum
et ezercitum patet in multis; per „non“ enim evercetur negatio, per „nego“ vero
signatur, per „tantum“ similiter evercetur exclusio, per „ercludo“ signatur, et ita de
„praeter“ et „ercipi“ et aliis. Die mehrseitige Durchführung dieses Grundsatzes
s. Abschn. XX, Anm. 288, 346, 365.
606) Raim. Lullus a. a. 0. f. 4 v. A : Quando dictio exclusiva additur subiecto,
ut „tantum homo currit“, exponitur sic „homo currit et nihil aliud ab homine currit“
* * * * * Sed e contra est in negativa, quia tunc praedicatum removetur a subiecto et
attribuitur cuilibet alii. Quando autem dictio exclusiva additur praedicato, ut „So
crates est tantum animal“, erponitur sic „Socrates est animal et Socrates non est
aliud ab animali“. Quando additur copulae, eæponitur eo modo, quo quando additur
subiecto . . . . . . Quando additur tam subiecto quam praedicato, ut „tantum Socrates
XVII. Erweiterung der byzant. Logik. 137
Desgleichen wurden bei den Exceptiv-Partikeln (Anm. 261) nun die logi
schen Bedingungen, unter welchen ein Urtheil exceptiv sein kann, sowie
die Erfordernisse der Wahrheit für bejahende und verneinende Urtheile
formulirt"""). Bei der reduplicatio (Anm. 262) unterschied man nun
von der eigentlich reduplicativen Function der einschlägigen Worte (in
quantum, secundum quod, ut) jenes Auftreten derselben, in welchem sie
„specificative“, d. h. durch einen Rückweis auf den Art- oder Gattungs
Begriff wirken, und man brachte auch die alietas (vgl. Anm. 260 u. 266)
mit der Reduplication in eine Verbindung, hielt aber daran fest, dass in
den reduplicativen Urtheilen das Prädicat das Entscheidende sei ""°); auch
unterschied man in Berücksichtigung der Stellung der reduplicativen Par
tikel zwischen bejahenden und verneinenden Urtheilen und formulirte die
Regel der Wahrheit für diese Urtheils-Form, welche sich in der Expo
sition derselben von selbst erprobt""").
Wohl der wichtigste Theil aber unter diesen Bereicherungen der
byzantinischen Logik betrifft den Ursprung der Lehre von den ,, Con -
s e que n t i a e“, über welchen uns hiemit eine etwas nähere Einsicht
est tantum animal“, tunc exponenda est sic „Socrates est animal, et nihil aliud a
Socrate est nihil aliud ab animali“.
607) Ebend.: Ad propositionem erceptivam requiruntur quatuor termini tanquam
quatuor conditiones: Subiectum principale, a quo fiat eacceptio, ..... dictio erceptiva,
per quam denotetur actus eaccipiendi, . . . . . . pars eacceptiva, . . . . . praedicatum, respectu
cuius fiat e vceptio...... Requiruntur duae conditiones : prima est, quod subiectum sit
terminus communis cum signo universali sumptus habens plura imposita vel parti
cularia sub se ..... ; secunda est, quod subieclum praedicari possit de ercepto et de
omnibus eiusdem speciei in propositione affirmativa vera, et quod exceptum sit minus
C0MM117ł6 . . . . . Ad veritatem affirmativae requiritur, quod praedicatum non insit eæcepto
et insit omni alii contento sub subiecto illo, a quo fit erceptio. . ... Sed ad veritatem
negativae requiritur e contra, sc. quod praedicatum insit ercepto et nulli alii contento
sub subiecto principali.
608) Duns Scotus, Qu. sup. An. pr. I, 35, p. 327 A : Reduplicatio significat
immediationem praedicati ad subiectum ...... Istae dictiones sunt reduplicativae „in
quantum, secundum quod, in eo quod“ et aliquando haec dictio „ut“ et consimiles.
* * * * * Tales dictiones reduplicativae aliquando accipiuntur specificative et aliquando
reduplicative. Quando reduplicatio sumitur specificative, tunc designat aliquam con
ditionem vel aliquem modum vel aliquem sensum, secundum quem propositio est vera,
quae aliter non esset vera ...... Dictio reduplicativa reduplicative sumpta, et non
specificative, designat primo immediationem praedicati principalis ad illud, super quod
cadit reduplicatio, et quandoque denotat convertibilitatem; exemplum primi „Homo,
inquantum animal, est corpus“..... eremplum secundi „Homo, inquantum animal, est
sensibile“. . . . . . Reduplicatio designat alietatem sive diversitatem principalis praedicati
ab illo, super quod cadit reduplicatio. ...... Propositio, in qua reduplicatio additur
praedicato principali, est falsa, supposito quod fiat er terminis, qui pro pluribus
rebus supponunt. . . . . . Illud, super quod cadit reduplicatio, se debet tenere a parte
praedicati, et non subiecti.
609) Raim. Lullus a. a. 0. f. 4 v. B: Reduplicativa quandoque est affirmativa,
- - - - - quandoque est negativa negatione praecedente reduplicationem et verbum princi
pale, . . . . . aliquando vero est negativa negatione posita inter reduplicationem et ver
bum principale. ...... In reduplicativa propositione quandoque ponuntur tres termini
dissimiles, quandoque duo similes et unus dissimilis, quandoque sunt omnes tres
similes. Ad veritatem reduplicativae requiritur veritas unius copulativae compositae
quandoque ea tribus quandoque er quatuor propositionibus categoricis, in qua pro
positione copulativa oportet, quod remota dictione reduplicativa praedicetur secundus
terminus praedictorum trium de primo el terlius universaliter de secundo,
138 XVII. Erweiterung der byzant. Logik.
vergönnt ist. Was nemlich in diesem Zweige später, wie wir sehen wer
den (Abschn. XX, Anm. 161,279), üblicher Weise an die Fortbildungen
der Summula des Petrus Hispanus angeknüpft wird, fanden schon Duns
Scotus und Raimundus Lullus in ziemlicher Ausführlichkeit fertig vor,
und zwar als einen Gegenstand, mit welchem . sich bereits Mehrere (s.
Anm. 624) beschäftigt hatten"). Die erste und ursprüngliche Quelle
der Consequentiae dürfen wir allerdings in der arabischen Logik suchen,
denn dort trafen wir schon den Begriff der „consequentia“ selbst (vor.
Abschn., Anm. 367 ff. u. bes. Anm. 65), und zwar, was hauptsächlich zu
beachten ist, in einer Verflechtung mit der Topik (ebd. Anm. 372); dazu
kommt, dass bei den Arabern die hypothetischen und disjunctiven Syllo
gisunen eine Aufnahme gefunden hatten (ebd. Anm. 48, 219, 269, 326);
und ein drittes Ingrediens liegt darin, dass die Araber an der Argumen
tation überhaupt eine formelle und eine materielle Seite unterschieden
(ebd. Anm. 51 f,333). Aber diese dreifache Anregung ist offenbar sofort
nur im Dienste der byzantinischen Logik verstanden worden; denn für
diese konnte man in der consequentia ein verbindendes Mittelglied er
blicken, durch welches von dem hypothetischen Urtheile und von den
Exponibilia, welche man ja mit demselben verknüpfte (Anm. 604), ein
Uebergang zur Topik gewonnen werde"), so dass man nun dieser letz
teren jenes nemliche Gepräge aufdrücken konnte, durch welches das ganze
Gebiet der Terminorum proprietates und was sich daran anschloss, ge
kennzeichnet ist. Ja dass schon von Anfang an die byzantinische Logik
es war, in welche man jenen Zweig arabischer Doctrin verwob, zeigt
uns am deutlichsten Wilhelm Shyreswood, welcher in der Lehre von den
Syncategoreumata bei Besprechung der Conjunction „si“ bereits einige
Grundzüge der consequentia entwickelte (s. ob. Anm. 83), wobei uns
sogar schon die Unterscheidung der consequentia simpliciter und der
consequentia ut nunc begegnet (s. Anm. 617). Und auf solcher Grund
lage konnten nun sicher mehrere Bearbeiter des byzantinischen Stoffes,
deren Namen und Thätigkeit sich jetzt unserer Forschung entziehen, in
der Zwischenzeit derartig fortbauen, dass zu Anfang des 14. Jahrh. diese
ganze Gruppe der Logik in einer gewissen Abrundung für den Schul
betrieb fertig vorlag. Auch Ton und Haltung der Lehre von den Con
sequentiae und vor Allem die Bezugnahme auf Sophismen zeigen deut
lich, dass man durch dieses neue Element jedenfalls nur die byzantinische
Summula-Litteratur bereichern wollte. '
Der Begriff der consequentia im weitesten Sinne umfasst sowohl die
eigentliche Syllogistik als auch die rhetorische Argumentation der Topik,
welch letztere als „enthymematica“ bezeichnet wird (vgl. ob. Anm. 193),
610) Wenn uns das Wort „consequentia“ – abgesehen von den Arabern –
zum ersten Male bei Albertus Magnus (Anm.470) begegnete, so nehmen wir ja eben
ongefähr jenes Jahrzehnt, in welches die letzten Lebensjahre und Schriften des
Albert und des Thomas fallen, für die Entstehung dieser Lehre in Anspruch. Vgl.
auch Abschn. XIX, Anm. 21. -
611) Ja dass es Manche gab, welche sogar meinten, in der aristotelischen
Definition des Syllogismus seien auch die Exponibilia mitinbegriffen, s. Abschn.
XIX, Anm. 194. -
XVII. Erweiterung der byzant. Logik. 139
und während dann eben diese als consequentia im engeren Sinne Gegen
stand jener weiteren Eintheilung und Erörterung ist, welche wir sogleich
kennen lernen werden"), bleibt es immerhin daneben noch vorbehalten,
dass man bei consequentia auch an die aristotelischen Syllogismen zu
denken habe, wie wir diess alsbald hier (Anm. 624) und auch bei an
deren Formationen (Abschn. XIX, Anm. 194, u. Abschn. XX, Anm. 283)
sehen werden; ja sogar die Begriffe antecedens und consequens, welche
hauptsächlich der Doctrin der specielleren consequentia angehören, werden
auch wieder in dem weiteren Sinne gebraucht, dass man darunter Prä
missen und Schlusssatz versteht"). Das Wesen nemlich der consequentia
im engeren Sinne wird vor Allem in die hypothetische Satzform gelegt,
insoferne ein antecedens und ein consequens mittelst einer Conditional
oder Causal-Conjunction derartig verbunden sind, dass, wenn ersteres
wahr ist, letzteres unmöglich unwahr sein kann, und dieses Verhältniss
constituiert zugleich den Begriff der bona consequentia"). Wenn aber
somit hier die hypothetischen Syllogismen, welche bisher in der lateini
schen Tradition der byzantinischen Logik stets gefehlt hatten (s. Anm. 54,
122, 190), plötzlich eine Rolle zu spielen beginnen, so wäre allerdings
denkbar, dass etwa nun ein vollständigerer Text des Psellus (s. Abschn.
XV, Anm. 55) zu Grunde gelegt worden sei; hingegen weit wahrschein
licher dürfte es sein, dass, wie bemerkt, arabische Doctrin den ersten
Anlass gab, denn man verband mit dem Hereinziehen der hypothetischen
Schlussformen auch jene anderen beiden erwähnten Momente, welche auf
Arabisches zurückweisen.
Nemlich diese consequentia im engeren Sinne wird nun in eine
formalis und eine materialis eingetheilt; die erstere erstreckt sich auf
alle in den verbundenen Urtheilen enthaltenen Begriffe, vorausgesetzt, dass
die Form und Anordnung derselben sich gleich bleibt und auch sämmt
liche Syncategoreumata, sowie die Modalität, die Qualität, die Quantität
der Urtheile berücksichtigt werden"); sie selbst kann wieder entweder
612) Duns Scotus, Qu.sup. Anal.pr. I, 20, p. 302 B: Quaedam est consequentia
enthymematica, et quaedam syllogistica. Consequentiarum enthymematicarum quaedam
sunt formales, quaedam maleriales; materialium quaedam sunt simplices, quaedam
tut munc.
613) Raim. Lullus, Dialect. introd. f. 7v. A: Argumentatio est totalis oratio ex
praemissis et conclusione sive ex antecedente et consequente composita. Aehnlich
Dialect. S. nov. log. p. 154: Argumentum est sermonum aggregatio, ex quibus ali
sermones sequuntur, .... oratio ex antecedente et consequente composita.
614) Duns Scotus a. a. O. 10, p. 287 B: Consequentia est propositio hypothe
tica composita ex antecedente et consequente mediante coniunctione conditionali vel
rationali, quae denotat, quod impossibile est ipsis, sc. antecedente et consequente,
simulformalis, quod antecedens sit verum et consequens falsum. Et tunc, si ita est,
sicul isla coniunctio denolat, consequentia est bona, et si non, tunc consequentia non
valet. Raim. Lullus a. a. O.: Antecedens est id, quod pomit in necessitate id, quod
per ipsum sequitur; consequens est, quod necessilatem ante se ostendit. Hiezu
Anm. 623 u. Abschn. XIX, Anm. 331.
615) Duns Scotus a. a. 0.: Consequentia sic dividitur: quaedam est materialis, quae
dam formalis. Consequentia formalis est illa, quae tenet in omnibus terminis stante con
simili dispositione et forma terminorum; et vocanlur termini in proposito subiecta etprae
dicata propositionum vel partes subiecti et praedicali. Sed ad formam consequentiae
perlinent omnia syncategoreumata posita in consequentia, ut coniunctiones, signa uni
-
140 XVII. Erweiterung der byzant. Logik.
**
einen hypothetischen oder einen kategorischen Vordersatz haben, und im
letzteren Falle besteht die consequentia in einer Umkehrung oder in
Aequipollenz "1"), so dass hiemit einerseits der Begriff der logischen
Folgerung eine ziemlich weite Fassung erhält, und andrerseits uns eine
allererste Spur desjenigen Verfahrens begegnet, mit welchem man noch
später die Umkehrung u. dgl. als erste unvollkommnere Stufe der Syllo
gistik einreihte. Die materialis consequentia hingegen kann nur durch
eine mit den Begriffen vorgenommene Veränderung erschlossen werden,
und zwar ist sie entweder bona simpliciter oder nur bona ut nunc,
d. h. wenn sie sich durch die Hinzunahme eines Nothwendigkeits
Urtheiles ergibt, ist sie bona simpliciter, was je nach den verschie
denen loci dialectici der Topik in sehr manigfacher Weise der Fall sein
kann "!"), daher hier Veranlassung dazu gegeben war, dass man sogar
die gesammte consequentia überhaupt von der Topik abhängig machte "'");
hingegen bona ut nunc ist sie, wenn sie mittelst eines Urtheiles ge
stützt wird, welches nur einen zufälligen Thatbestand ausspricht"'").
Uebrigens erscheint diese Eintheilung und Unter-Eintheilung der logischen
Folgerung an einer anderen Stelle etwas modificirt, indem dort formalis,
simpleæ, materialis, ut nunc als vier unter sich coordinirte Arten be
zeichnet werden "2").
versalia, particularia, negationes et huiusmodi. Secundo ad formam consequentiae
pertinet copula propositionis, et ideo non est eadem forma consequentiae ea propo
sitionibus, quarum copula est de inesse et quarum copula est de modo. Tertio ad
formam pertinet multitudo praemissarum, affirmatio et negatio propositionum et
huiusmodi, et ideo non est eadem forma arguendi ea affirmativis el negativis, et
ita de aliis.
616) Ebend.: Consequentia formalis subdividitur, quia quaedam est, cuius ante
cedens est una propositio categorica, ut conversio, aequipollentia et huiusmodi; alia
est, cuius antecedens est propositio hypothetica; et quilibet istorum modorum potest
subdividi in plures alios modos.
617) Ebend.: Consequentia materialis est illa, quae non tenet in omnibus ter
minis retenta consimili dispositione et forma ita, quod non fiat varialio nisi termi
norum. Et talis est dupler, quia quaedam est vera simpliciter, et alia est vera ut
nunc. Consequentia vera simpličiter est illa, quae potest reduci ad formalem per
assumptionem unius proposilionis necessariae; et sic est isla consequentia materialis
bona simpliciler „Homo currit, igitur animal currit“, et reducitur ad formalem per
istam necessariam „Omnis homo est animal“. Et ista subdividitur in multa membra
secundum diversitatem locorum dialecticorum. Ein Beispiel einer solchen topischen
Unterart ist Qu. in Praedicam. 13, p. 146 A: Consequentia tenet per hanc regulam:
Nihil inest alicui supponenli disiunctive pro multis, nisi alicui illorum indeterminate
sumpto insit, und ebend. p. 147 B: tenet per hanc regulam: Quod inest alicui stanti
disiunctive pro multis, inest alicui illorum indeterminate, was übrigens bis auf Shy
reswood zurückweist, s. ob. Anm. 83 u. 87.
618) Raim. Lullus, Dial. introd. f. 8 r. B: Locus est progressus ab uno com
plero ad alterum vel ad se ipsum sub alia conditione sumptum . . . . . Ea locis tamen
modo educuntur consequentiae affirmativae, modo negativae, modo utraeque diversis
modis. Hiezu Anm. 623.
619) Duns Scotus, Qu. sup. Anal. pr. I, 10, p. 288 A: Consequentia materialis
bona ut nunc est illa, quae potest reduci ad formalem per assumptionem alicuius
propositionis contingentis verae. Et sic posito, quod Socrates est albus, illa conse
quentia est bona ut nunc „Socrates currit, igitur album currit“, quia reducitur ad
formalem per istam contingentem „Socrates est albus“.
620) Ders. Qu. in Phys. I, 2, (Vol. II) p. 5 A: Quadrupleæ est consequentia.
XVII. Erweiterung der byzant. Logik. 141
Aber auch einzelne Regeln der consequentia im Stile des Petrus
Hispanus wurden formuliert, nemlich: dass aus dem Gegentheile des Nach
satzes das Gegentheil des Vordersatzes folgt; dass aus jedem formell
widerspruchsvollen Satze jede mögliche Behauptung folgt; dass aus einem
unmöglichen Urtheile materiell jeder beliebige Satz folgt; dass aus jedem
beliebigen Satze ein Nothwendigkeits-Urtheil folgt; dass aus jedem falschen
Urtheile wenigstens ut nunc jedes beliebige Urtheil folgt, und ebenso
jedes wahre Urtheil jeden beliebigen Vordersatz haben kann"), welch
letztere drei Regeln anderwärts wieder mit kleinen Abänderungen auf
treten"), – sämmtlich Dinge, welche an Blödsinn des Formalismus
Anderem, was die byzantinische Logik darbietet, wenigstens nicht nach
stehen. Andrerseits finden wir, – gleichfalls zum Beweise, dass die
ganze Lehre gleichzeitig von Mehreren bearbeitet wurde –, dass man
neben Wiederholung einiger dieser Regeln auch noch die sog. regula de
quocumque auf das Verhältniss des Vorder- und Nach-Satzes anwendete
und auch die Subalternation der Begriffe zur consequentia rechnete und
sogar noch die specifische Differenz beizog, dass man die Qualität und
Modalität der Urtheile zu eigenen Regeln der Abfolge verwerthete, sowie
insbesondere, dass man sich auf die Topik warf, indem man aus der
selben die Begriffe der Definition, Beschreibung, Interpretation, des Ganzen
und des Theiles, der Ursache und der Wirkung, des Aehnlichen, des
Grösseren und Kleineren u. dgl. aufnahm"). Ausserdem noch erfahren
Quaedam formalis, quae lenet in omnibus lerminis stante consimili forma propo
silionis el lerminorum . . . . . . Secunda est consequentia simplex, quae lenet virtule
inclusionis terminorum in significando, ... .. ut „homo est, ergo animal est“......
Tertia vocatur materialis, quae lenet . . . . . virtute alicuius propositionis necessario
intellectae . . . . . . Quarta est consequentia ut nunc, quae tenet virtulle medi con
tingenlis.
621) Ders. Qu. sup. Anal. pr. I, 10, p. 288 A: In omni bona consequentia ad
oppositum contradictorium consequentis sequitur oppositum contradictorium antece
denlis . . . . . . Quando ad antecedens sequitur consequens, oppositum consequentis
repugnat anlecedenti ..... Ad quamlibet propositionem implicantem contradictionem de
forma sequilur quaelibet alia propositio in consequemlia formali, v. gr. ad islam
„Socrates est et Socrates non est“ sequitur „Baculus statt in angulo“..... (p. 288 B)
Ad quamlibet propositionem impossibilem sequitur quaelibet alia propositio, non con
sequemlia formali, sed bona consequentia materiali simpliciler, . . . . . . ut sequilur
„Homo est asinus, igilur lu es Romae“....... Ad quamlibet propositionem sequitur
propositio necessaria bona consequentia simplici. ..... Ad quamlibet propositionem
falsam sequilur quaelibel alia propositio in consequentia bona materiali ul nunc.....
Omnis propositio vera sequitur ad quamcunque aliam propositionem in bona conse
quentia materiali ut nunc.
622) Ebend. II, 3, p. 334 B: Sequitur illa regula, quod necessarium sequitur
ad quodlibet, quia quaelibet propositio sequitur ad impossibile, igitur ad cuiuslibet
propositionis oppositum sequilur opposita impossibilis, quae est necessaria..... Quod
libel verum sequilur ad quamlibet propositionem; ... ... si illud verum sit necessarium,
tunc est consequentia simplex; Sed si sit contingens, lunc est consequemlia ut nunc.
Als eine vereinzelte hieher gehörige Notiz ist auch zu betrachten, was Abschn. XIX,
Anm. 21 (Nro. 11) angeführt werden wird.
623) Raim. Lullus, Dial. introd. f. 8 r. B: Ponuntur sequentes regulae conse
quentiarum et locorum: Ex veris non sequitur nisi verum ...... In omni consequenlia
bona formali quidquid sequitur ad consequems, sequilur ad antecedens ..... (v. A)
Omnis consequentia, cuius antecedens cum opposilo contradictorio consequentis in
142 XVII. Erweiterung der byzant. Logik.
wir, dass man auch den aristotelischen Syllogismus „ồi ẩn 9śơetog“ mit
dem byzantinischen Begriffe des terminus discretus und hiedurch mit
der consequentia in Verbindung brachte. Indem man nemlich beim ter
minus discretus, welcher an sich gegen jede Manigfaltigkeit spröd ist,
nicht allein um der Trinität willen gewisse Concessionen machte, sondern
auch z. B. an die Fluss-Namen dachte, durch welche das unaufhörlich
verschiedene Wasser durch Ein gleichbleibendes Wort bezeichnet werde,
stritt man darüber, ob Syllogismen, welche aus solchen Begriffen aufge
baut werden, überhaupt zur formalis oder nur zur materialis consequentia
zu rechnen seien, und gegen die letztere Annahme berief man sich eben
auf jenen syllogismus ea positorius des Aristoteles und hielt daran fest,
dass derselbe bei richtiger Behandlung des materiellen Gehaltes der Be
griffe als formalis consequentia zu betrachten sei 924). Hieraus aber
verilate non concordat, est bona . . . . . Eæ opposito conlradictorio consequentis se
quitur oppositum contradictorium antecedentis . . . . . A particulari ad suam indefinitam
est bona consequentia. . . . . . Ab universali ad suam particularem, indefinitam et sin
gularem. . . . . . A veritale unius contradictoriae ad falsitatem alterius ...... A tota
copulativa ad alteram eius partem . . . . . . (B) A tota disiunctiva ad alteram eius
partem cum destructione alterius ...... Ab ea clusiva ad suam praeiacentem ...... Ab
eacclusiva affirmativa ad eacceptivam negativam . . . . . A conversa ad convertentem . . . . .
A diffinitione ad diffinitum (vgl. Abschn. XIX, Anm. 150), a descriptione ad descrip
tum, ab interpretatione ad interpretatum ... A differentia constitutiva speciei ad
speciem . . . . . A proprietate ad proprium . . . . . Ab uno synonymo ad aliud ... . . .
(f. 9 r. A) De quocunque affirmatur pars subiectiva, de eo affirmatur suum totum.....
A quocunque removetur totum, ab eo removetur pars subiectiva.... Negative a parte
subiectiva ad suum totum . . . . . . A toto integrali ad partes, sine quibus esse non
potest . . . . . . A toto in modo negative ad parlem ...... (B) Cuicunque convenit totum
in loco, et pars in loco . . . . . Negative a partibus in loco ad totum in loco ..... A
toto in tempore ad partem in tempore..... Ab omnibus partibus in tempore ad totum
in tempore . . . . . . (v. A) A toto numerali ad parlem . . . .. Negative a parte numerali
ad totum . . . . . Ab esse causae ad esse effectus . . . . . A posteriori ad suum prius .....
Negative ab accidenti priori ad posterius . . . . . . (B) Si unum contrarium verificatur
de inferiori, etiam reliquum contrarium ... . . . Si unum disparatum affirmatur, reli
quum negalur. . . . . . Si magis non inest, nec minus . . . . . Si minus inest, et magis.....
De similibus simile est iudicium ...... (f. 10 r. A) A propositione affirmativa de prae
senti de praedicato infinito ad negativam de praedicato finito . . . . . . A propositione
affirmativa de praesenti de praedicato finito ad negativam de praedicato infinito.....
(B) Ab uno relativo ad allerum. Nur die ersten dieser Regeln finden sich auch
in Dialect. s. nov. log. p. 159, woselbst nur noch die Definition der nota conse
quentiae hinzukommt: Nota consequentiae dicitur illa coniunctio, mediante qua pro
positio, quae est antecedens, et illa, quae est consequens, coniunguntur, ut „igitur,
ergo“ el similia.
624) Duns Scotus, Quaest. sup. Anal. pr. I, 11, p. 289 B: Syllogismus earpo
sitorius (s. Abschn. IV, Anm. 554) est ille, cuius medium est terminus discretus.
Sed est notandum, quod terminus discretus (vgl. bei Shyreswood ob. Anm. 61 und
bei Petrus Hispanus Anm. 229) est triplev. Unus, qui significat unam solam rem
ita, quod suae significationi repugnat significare quamlibet diversarum rerum sine
nova imposilione vel demonstratione. Alio modo dicitur terminus discretus, qui
supponit vel significat unam rem singularem, cum hoc tamen significat quamlibet
diversarum rerum, quibus illa res singularis est eadem, v. g. „haec essentia divina“
. . . . . Terlio modo dicitur terminus discretus, ut iste terminus „Sequana“, ..... quia
nunc significat aquam, quae nunc est, et postea significabit aquam, quae postea erit,
..... tamen istae aquae habent vel habuerunt vel habebunt aliquam unionem ad in
vicem propter continuam successionem (vgl. Abschn. XIX, Anm. 206) ...... Aliqui
supponunt, quod terminus primo modo dictus est proprie discrelus, et alii minus
XVII. Erweiterung der byzant. Logik. 143
ersehen wir jedenfalls, dass der damalige Begriff der consequentia that
sächlich eine den eigentlichen Syllogismus umfassende Bedeutung hatte
(s. Anm. 612 f.). -
Sind nun alle diese Dinge, welche ich als Erweiterung der byzan
tinischen Logik darzustellen hatte, unzweifelhafte und nachweisbare Vor
arbeiten der Gestaltung, welche die Summula-Literatur später annahm,
so darf ich zum Schlusse denselben noch ein Glied beizählen, welches
zwar nur in leisen und unscheinbaren Anfängen auftritt, aber eben hie
durch im Zusammenhalte mit den übrigen gleichzeitigen Erscheinungen
eine grössere geschichtliche Bedeutsamkeit erhält. Es müssen nemlich
auch die später so genannten „Obligatoria“ (s. Abschn. XX, Anm. 298)
schon damals in ihren ersten Grundlagen entstanden sein, denn wir
finden unverkennbare Spuren einer sichtlichen Bezugnahme auf eine der
artige Doctrin. Allerdings würde Jeder, der die spätere Gestaltung der
Obligatoria nicht kennt, völlig unbefangen darüber hinweggehen, wenn
in dem uns zugänglichen Quellen-Materiale einmal auch gewisse Erforder
nisse der „disputatio“ aufgezählt werden, nemlich dass beim Disputieren
das Streben nach Wahrheit obwalten solle, ferner dass die beiden gegne
rischen Behauptungen gleich möglich sein müssen, und dass die Beweis
führung die Formen des Beweises einzuhalten habe"). Aber so un
wichtig und gleichgültig diese Notiz auch erscheinen mag, so wird doch
die Annahme, dass damals neben dem vielen Anderen auch dieser Punkt
in der üblichen Schul-Literatur seine besondere Berücksichtigung gefunden
habe, dadurch bestärkt, dass wir (–- ongefähr zwei Jahrzehnte später –)
einer Formulierung begegnen, welche bereits die später übliche Termino
logie zeigt. Mit den Ausdrücken nemlich, dass in einer Disputation der
„Opponent“ und der „Respondent“ wechselseitig in Bezug auf ihre Zu
geständnisse „obligati“ sind, wird jene Schwierigkeit, welche auch in
der späteren Theorie der Obligatoria erscheint, erwähnt, dass die bei
den Disputierenden eigentlich im nemlichen Augenblicke Behauptung und
Acceptation aussprechen sollten, diess aber thatsächlich nicht möglich
proprie. Tunc dicunt, quod syllogismi facili ex terminis discretis primo modo sint
syllogismi boni gralia formae; sed si fiant ex aliis terminis, non vere ..... Contra
istud arguilur, quia lunc sequerelur, quod syllogismus expositorius non esset conse
quentia formalis. Consequens est falsum, ..... quia per syllogismum expositorium
probatur conversio universalis negalivae, ... .. secundo, quia per ipsum probantur
syllogismi tertiae figurae, qui sunt consequentiae formales ..... Syllogismus exposi
torius non tenet gralia dispositionis vel formae propositionum el terminorum, sed
praecise gratia lerminorum, qui sic vel sic significant, et hoc est lenere gralia ma
leriae ...... Ideo dicendum est aliler, quod syllogismus exposilorius lenet gratia
formae in omnibus terminis, dum tamen praemissae regulentur debite per „dici de
omni“ vel „dici de nullo“, ita quod terminus discrelus distribuatur mediantibus islis
dictionibus „quod es“, ut ista „Socrates curri“ debet resolvi in islam „Omne quod
esl Socrates, curril“, et lunc syllogismus expositorius est consequentia formalis.
625) Raim. Lullus, Dialect. s. nov. log. p. 161 : Disputatio est contrarietas
spiritualis, quae per verbum manifeslat conceplionem, quam habel unus intelleclus
contra alium...... Disputans primo debel habere intentionem cognoscendi et amandi
veritalem ..... Secundo, quod supponalur in principio, quod utraque pars quaestionis
sit possibilis . . . . . Tertio quod arguens probet vel improbet per aliquam speciem pro
bationis ... ... Quarlo, quod inler disputantes sit communis amicitia.
144 XVII. Erweiterung der byzant. Logik.
sei "?"). Und konnte nun dieser vereinzelte Punkt in solcher Weise
gelegentlich angeführt werden, so dürfen wir wohl schliessen, dass
wenigstens zu Anfang des 14. Jahrhunderts die Grundzüge der nach
maligen Obligatoria im Ganzen bereits zum Schulbetriebe der Summula
Litteratur gehörten.
626) Burleigh, sup. artem veterem (s. Abschn. XIX, Anm. 574), f. 59 r. A:
In disputatione opponens si proponat istam „deus est“, respondens habet istam con
cedere, si non obligetur ad oppositum; sed non concedit istam, quando profertur,
quia sic opponens et respondens simul habent loqui, quod non est verum, et quando
non profertur, tunc non est; ergo habet concedere illam, quando non est, et non
habet concedere non obligatus nisi verum; ergo haec est vera, quando non est u. s. w.
S. Abschn. XX, Anm. 401.
XVlll. ABSCHNITT.
BAIMUNDUS LULLUS.
Wohl Niemand wird an der kleinen chronologischen Abweichung
ernstlich Anstoss nehmen, welche ausserlich darin liegt, dass ich über
Baimundus Lullus (geb. 1234, gest. 1315) in einem beson
deren Abschnitte schon hier, d. h. noch vor jenen litterarischen Er
scheinungen handle, welche am Anfange des folgenden Abschnittes zur
Sprache kommen werden; denn strenge nach dem Faden der Chrono
logie hätte ich- den Lullus erst nach Duns Seotus vornehmen dürfen.
Jedoch einerseits handelt es sich bei diesem Verstosse kaum um ein
Jahrzehent, da jene Dinge, welche ich später vorführen werde, un
gefähr zwischen 1277 und 1308 liegen, während die schriftstellerische
Thätigkeit des Lullus im Ganzen in die Jahre zwischen 1285 und
1314 fällt. Und andrerseits, — was das Wichtigere ist —, lag mir
für die Reihenfolge, welche ich einschlage, das Entscheidende in dem
Umstande, dass Lullus in den Schriften, welchen er seinen zwei
felhaften Ruhm verdankt, sowohl dem damals allgemein recipirten
Quellenkreise völlig fern steht, als auch in seinem vereinzelten und
vereinsamten Auftreten nicht den geringsten Einfluss auf die manig
faltigen Controversen, welche seit Anfang des 14. Jahrhunderts die
Zeit bewegten, ausüben konnte. Sowie ich demnach den Lullus weder
dem vorigen Abschnitte beifügen konnte, noch auch durch ihn im
folgenden Abschnitte eine ganz unorganische Unterbrechung eines all
maligen Ganges der Controversen hervorrufen durfte, so möge hiemit
der Mann auch hier für uns ebenso isolirt dastehen, wie er thatsach
lich es war.
Eine andere Frage ware allerdings, ob denn Baimundus Lullus wirk
lich in einer Geschichte der Logik seine Stelle ‘finden durfte. Und in der
That liegt in der Aufnahme desselben nur ein Zugeständniss, welches ich
den Erwartungen des Lesers mache; denn Logik ist die Ars magna
wahrlich nicht. Ich bin ncmlich nicht berechtigt, irgend einen Gegen
stand etwa durch den Machtspruch, dass derselbe lediglich „dummes
Zeug“ sei oder dgl., gleichsam zu escamotiren, sondern ich habe die
leidige Pflicht, auch den Unsinn, welcher im Laufe der Geschichte auf
tauchte, darzustellen; und die Erfüllung dieser Pflicht zu erwarten, hat
der Leser ein Recht. Vielleicht kann ich hiemit die Mitwelt (oder etwa
auch die Nachwelt) der Mühe überheben, in dem üppig wuchernden Wust
des Lullus zu blättern.
PRANTL, Gesch. lll. 10
146 ‘ XVlll. Baimundus Lullus.
Was die zahlreichen hieher gehörigen Schriften des Lullns, welche
wahrscheinlich nicht sämmtlich ächt sind, betrifft 1)‚ so müssen wir die
selben vor Allem nach gewissen Gruppen unterscheiden, welche sodann
auch für unsere Darstellung maassgebend sind. Nemlich zunächst ist es
das Gebiet der gewöhnlichen Schul-Logik, welchesLulluszwarmiss
achtete, aber (gloch bearbeitete; daihiifgehfiren die unter dem ungeschickten
Titel" „Logicalia pahßa“ gedruckten Dialecticae introducliones 2) und
Dialectica seu logica nova 3), sowie De venalione medii 4) und De de
monstratione per aequiparantiam 5); auch kann beigezogen werden De
prima et secunda intentione 6) und um der Universalien und Kategorien
willen Liber Chaos 7). Manches andere, z. B. ein Auszug der Logik
1) Von der Gesammtzinsgabe der Werke des Lullns, welche Salzinger (er
nennt sich erst in der Vorrede zum 6. Bande als Herausgeber) in zehn Banden
besorgte oder vielmehr besorgen wollte (Beati Raymundi Lufli opera omnia. Mogunl.
1721-42. fol.), finden sich der 7. und 8. Band in keiner einzigen Bibliothek,
und die Vermuthung ist höchst begründet, dass diese beiden Bände überhaupt nie
gedruckt wurden (wahrscheinlich in Folge einer Opposition der Jesuiten, s. Ad.
Helfierich, Baymunil Lull u. d. Anfänge d. catalonisohen Literatur. Berl. 1858.
S. 72 f. u. 161 f.). Ergänzend kommen uns einige ältere Einzeln-Drucke und
ausserdem Dasjenige zu Hilfe, was der Strassburger Buchhändler Zetzner unter
dem Titel Raymantli Lullii Opera eo, qaae ad adimienlam ab ipso arlem universalen:
scienliarum arliumque omnium perlinvnt elo. Argent. 1609. 8. veröffentlichte.
Jedoch hat sich mir immer wieder das gewichtige Bedenken aufgedrängt, 0b denn
wirklich Alles, was unter dem Namen des Lullns gedruckt oder ungedruckt vorliegt,
aus der Feder desselben geflossen sei, und ich kam zu der Ansicht, dass hier die
litterarische Kritik erst noch von vorne beginnen müsse (s. z. B. Anm. 15 u. bes.
74 f.), während ich selbst für den hiesigen Zweck mich auf den Hauptinhalt, soweit
derselbe als acht gelten muss, beschränken durfte. Falls aber Jemand Lust hätte,
den begabten Querkopf Lullns zum Gegenstande einer umfassenden Monographie
zu machen, müsste vor Allem jene Forderung der Kritik erfüllt werden. Uebrigens
würde zu einer wehrhaften Gesammtansgabe, welche einem solchen Unternehmen
erst noch vorhergehen müsste, das vollständigstc Material nur in der Münchner
Staatsbibliothek zu finden sein, welche in Folge der philosophischen Liebhaberei
eines pfalzbaierischen Herzoges eine staunenswerthe Menge lateinischer und cata
lonischer (s. Anm. 23) Schriften des Lullns handschriftlich besitzt. Nach den dort
vorhandenen Aufzeichnungen dürfte die Mainzer Seminar-Bibliothek nur Weniges zur
Ergänzung darbieten.
2) Das in Alcala (in Acad. Complutensi per A. G. Brocarium) i. J. 1518. 4. ge
druckte Buch trägt das Titelblatt „Logicalia parva illuminati docloris Raymandi
Lullii“, aber die erste Seite beginnt mit der Ueberschrift: „Dyaleclice introdzirtiones
Illuminali docloris e! martyris Haymundi Lizlli“. Die Aufschrift am Titelblatte ist
Unsinn, denn einerseits existirte zur Zeit des Lullns der Ausdruck „Parva logicalia“
noch gar nicht, und andrerseits bedeutete derselbe, als er üblich wurde, etwas
ganz Anderes. lm 16. Jahrh. kam allerdings die Kenntniss dieser Dinge abhanden.
3) Ohne Titelblatt anfangend: „Deus cum lua summa per/cclione. Inripil logica
brevis nova“. S. l. e. a. (wahrscheinlich Vene/it's 1480). 4'. Sodann Dialectica seu
logira nova venerabilis eremilae Raymandi Lullii .. . .. per M. Bern. Lavinhelanl. Paris.
1516. 4. Hernach bei Zetzner p. 147—161.
4) Bei Laoinhela (vor. Anm.) und bei Zetzner p. 162-165.
5) Bei Salzinger in Vol. lV. Salzinger’s Ausgabe hat das Eigenthümliche, dass
in allen Banden derselben (— gewiss nicht ohne Absicht —) stets jede auch noch
so kurze Schrift eigens für sich paginirt und somit die Reihenfolge der Zusammen
stellung nur durch die Hanpt-Tilelblatter der Bände festgestellt ist.
6) Ebend. in Vol. VI.
7) Ebend. in Vol. lil.
XVIII. Raimundus Lullus. 147
Algazelis (vgl. Anm. 24), ist noch ungedruckt“). Sodann aber konnte
ja Lullus bekanntlichst sich rühmen, selbstständig eine neue Technik er
funden zu haben, welche gemeinglich als Ars magna bezeichnet wird;
die grosse Masse der Schriften jedoch, welche sich auf dieselbe beziehen,
ist folgendermaassen zu gruppieren: Vorerst ist es die Technik selbst,
welche mehr oder weniger ausführlich, sei es ganz oder theilweise, dar
gelegt wird in: Ars magna et ultima"), Ars brevis '9), De auditu cab
balistico"), Tabula generalis"), Brevis practica tabulae generalis und
Lectura compendiosa tabulae generalis"), De conversione subiecti et
praedicati"), Introductio magnae artis generalis). Sodann aber
wird auch speciell die praktische Anwendung dieser Technik gelehrt in:
Ars inventiva veritatis seu intellectiva veri und Lectura super artem
inventivam et tabulam generalem"). Aber die auf die einzelnen Wissen
schaften, und vor Allem auf die Theologie, bereits angewendete Technik,
d. h. somit die schliessliche reale Durchführung derselben, welche Lullus
beabsichtigte, erscheint in: Ars demonstrativa, Introductoria artis de
monstrativae, Lectura super figuras artis demonstrativae, Compendium
artis demonstrativae, Ars inveniendi particularia in universalibus,
Propositiones secundum artem demonstrativ am "), Ars compendiosa
inveniendi veritatem seu ars magna et maior, Ars universalis seu
lectura artis compendiosae"), Libellus correlativorum innatorum "),
8) Nemlich: Compendium logicae Algazeli (s. Salzinger, Vol. I, Calal. libr.
p. 9 B), wie aus Cod. lat. Mon. 10538, f. 103–126, sich zeigt, nur eine excerpi
rende Uebersetzung des arabischen Originales; ferner De quinque praedicabilibus et
decem praedicamentis (p. 27 B), De loco minori ad maiorem (p. 15 B), gleichfalls
beide in München handschriftlich vorhanden; hiezu noch De significationibus (s.
ebd. p. 26, vielleicht beruhte auch diese Schrift auf Algazeli, s. Abschn. XVI.,
Anm. 244).
9) Gedruckt ohne Titelblatt: Deus cum tua summa perfeclione. Incipit ars ge
neralis ultima. Wenelis per magistrum Johannem Cordubensem. 1480. 4. Dann Illu
minali sacrae paginae professoris Raymundi Lulli ars magna generalis el ultima elc.
per magistrum Bern. la Winheta. Lugd. 1517. 4. Ferner bei Zetzner p. 218–663.
10) Approbatio artis illuminati doctoris magistri Raym. Lulli una cum arte brevi.
Romae 1513. 8. Ars brevis ill. doct. R. L. per Bern. de Lavinheta. Lugd. 1514. 8.
Bei Zetzner p. 1–42.
11) Bei Zetzner p.43–110. Dass aber Titel, Einleitung und einzelne Stellen
dieser Schrift kritische Bedenken erregen, s. unten. Anm. 74ff.
12) Bei Salzinger in Vol. V. (auch in der unten, Anm. 16, anzuführenden
Ausgabe).
13) Beide bei Salzinger ebend. -
14) ln Lavinheta's Ausgabe der Dialectica (ob. Anm. 3), und bei Zetzner
. 166–177. p 15) Gedruckt s. l. (wahrscheinlich in Lyon) 1515. 4. Jedoch diese Schrift
muss ich wegen der späteren Zusätze, welche sie enthält, entschieden als unächt
bezeichnen; im Uebrigen ist sie nur ein karger Auszug der Ars magna et ultima,
und es lohnt sich auch darum keiner weiteren Berücksichtigung.
16) Beide in Divi Raymundi Lulli doctoris illuminati Ars inventiva veritatis,
Tabula generalis, Commentum in eas dem ipsius Raymundi (hrsggben von Alphonsus
a Proaza), Valentiae apud Didacum de Gumiel, 1515. fol, sowie bei Salzinger
in Wo). W. -
17) Sämmtlich bei Salzinger in Vol. III.
18) Beide ebend. in Vol. I.
19) Gedruckt bei der sogleich, Anm. 22, anzuführenden Logica nova.
10 *
148 XVIII. Raimundus Lullus.
Arbor scientiae"). Auch aus dem Gesammt-Umkreise der vielgestaltigen
Ars magna ist Wieles noch ungedruckt“). Ferner ein Mittelding zwi
schen der eigenen Ars des Lullus und demjenigen, was man gewöhnlich
Logik nannte und noch nennt, bietet er als „neue Logik“ an, wie wir
aus der Darstellung seiner Schrift De nova logica") ersehen werden.
Endlich aber war Lullus (– abgesehen von der Schule Notker's in
St. Gallen, s. Abschn. XIII, Anm. 244 ff. –) zu seiner Zeit der erste
Autor, welcher die Philosophie und auch die Logik von der Schulsprache
des Mittelalters zu emancipiren versuchte, indem er Vieles (zuweilen neben
einer lateinischen Bearbeitung des gleichen Gegenstandes) in seiner Mutter
sprache, d. h. im catalonischen Dialekte, und zwar häufig in gereimten
Versen, schrieb. Hievon gehört hieher eine Episode über Logik, welche
sich an die so eben erwähnte Nova logica anschliesst"), und eine ge
reimte Bearbeitung der Logik Algazeli's“).
Wenden wir uns hiemit behufs unserer Darstellung") zuerst zu
dem Gebiete der gewöhnlichen Schul-Logik, so müssen wir vor Allem
beachten, dass Lullus sehr gering über dieselbe denkt. Denn schon die
aus Avicenna entnommene Bemerkung, dass es auch eine unmittelbare und
natürliche Logik gehe“), erhält bei ihm den Sinn, dass die technische
20) Häufig gedruckt; bei Salzinger nicht.
21) Sämmtliches aber ist in München oder in Mainz handschriftlich vorhanden;
niemlich: Ars intellectiva (s. Salzinger, Catal. p. 21 B), Ars compendiosa seu Vade
mecum (ebend, –jedoch schwerlich ächt –), Ars generalis ad omnes scientias
(ebend. p. 7 B), Applicatio arlis generalis ad varias scientias (p. 6 B), De experientia
realilatis artis generalis (p. 13 A), Invesligalio generalium mixtionum (ebd.), Regulae
introductoriae ad practicam artis demonstrativae (p. 19 A), De modo applicandinovam
logicam ad ius et medicinam (p.16A), De venatione substantiae et accidentis (p.20 A),
De syllogismis contradictionis (p. 19 B; aus Cod. lat. Mon. 10588, f. 149–171, geht
hervor, dass diese Schrift nicht logischen Inhaltes ist, sondern Beweise und Gegen
beweise aus dem Gebiete der Theologie erörtert), De affirmatione el negatione (ebd.
p. 6 A, s. unten. Anm. 109).
22) Raymundi Lullii Doctoris illuminati de nova logica etc. (der Herausgeber
ist wieder Alphons a Proaza, vgl. Anm. 16), Valentiae ap. Georgium Costilla. 1512. 4.
23) Ueber die catalonischen Handschriften von Werken des Lullus in der
Münchner Bibliothek s. Catalogus codd. mscrpll. bibl. reg. Monac. WII, p. 65 f., 88 ff,
288. Die Linguistik könnte hier bei schwierigeren Wortformen durch die be
treffenden lateinischen Bearbeitungen die trefflichste Nachhilfe finden (so findet sich
z. B. im Cod. hisp. 56 ein catalonischer Text der eben erwähnten Nova logica).
In der interessanten neuen Publication „0bras rimadas de Ramon Lull.... por Ge
rönimo Rossellö. Palma 1859. 4“, welche aus Balearischen Handschriften geschöpft
ist, finden wir eine gereimte catalonische Darstellung der „Aplicació de l'art general“
(p. 384 ff.), woselbst speciell die Logik (p. 400 ff) behandelt ist. Näheres unten
Anm. 171 ff.
24) Cod. lat. Monac. 10538, f. 127–138, zeigt sich als Wersification eines
abermaligen Excerptes aus obigem (Anm. 8) Compendium log. Algazelis. Ich will
daraus nur die Anfangs-Zeilen mittheilen, welche beurkunden, dass Lullus auch
Diejenigen zur Logik und Philosophie führen will, welche weder Lateinisch noch
Arabisch verstehen; sie lauten: De logica traclam breument, Loqual es compendi
novell En mon enleniment apell, Que translat de lati en romans, En rimes, en mols
qui son plans, Per lal que hom pusca moslrar Logica e philosofar A cells qui non
saben lati Ni arabich etc. etc.
25) Jene Schriften, welche ihren Abdruck bei Zetzner oder bei Salzinger ge
funden haben, citire ich nach eben diesen Ausgaben.
26) Introd. art. demonstr. p. 2 B: Aliqui per habilum acquisitum habent scien
XVIII. Raimundus Lullus. 149
Logik, welche an „sermo“ gebunden sei (vgl. Vincenz v. Beauvais, vor. - >^
Abschn., Anm. 295), eben nur diese logische „intentio“ der Dinge er.
fassen könne, während die Ars magna unmittelbar die natürliche Realität
und deren praktische Verwirklichung zum Gegenstande habe und daher
an Fülle des Wahrheits-Gehaltes weit über der Logik stehe 27). Kurz es
ist die traditionell gewordene Auffassung der secunda intentio**), welche
jedoch hier, - ein Zerrbild arabischer Doctrinen –, zur Geringschätzung
der Logik führt, denn nur die intentio prima soll der wahren Werk
thätigkeit des Intellectus, d. h. dem Gebiete der Tugend, angehören und
sonach allein wahre Causalität sein und höchsten Werth besitzen?"). Ja
selbst in eigentlich logischer Beziehung erblickt Lullus in sehr ähnlicher ;*
Weise wie Roger Baco (vor. Abschn., Anm. 571 ff.) die pri-ma intentio }
nur in dem Erfassen des Individuellen und Particularen, während alles #
Generelle in Auffassung und Sprachschatz auf blosser Gemeinsamkeit“
(commune) beruhe und so zur intentio secunda gehöre 3"). Mag daher
immerhin Lullus sagen , das Denken sei in Grammatik, Logik und Geo
metrie activ, hingegen in den übrigen Wissenschaften passiv, und als
Drittes komme die Tugendübung hinzu °'), so hat er bei jener Activität
tiam arguendi, alii - habent, quod naturaliter arguant, nam et rustici quandoque
subtiliter arguunt. S. Abschn. XVI, Anm. 80. Vgl. Roger Baco, vor. Abschn.,
Anm. 563 f.
27) Brev. pract. tab. gener. p. 24 A: Cum veritas sit unum de principiis huius
artis, et logica consideret verum in sermone, ...... potest fieri applicatio ad specialia
principia logicae et speciales regulas in logica applicatas; logicus enim potest con
siderare logicalem bonitulem secundum definitionem generalis bonilalis etc. . . . . . .
(B) Quaerilur, utrum haec scientia et logica habeant idem subiectum; et dicimus,
quod non . . . . . . Per istam scientiam naturalis considerat agere naturale reale bonum,
sed logicus intentionale, ... . . et per hanc scientiam intellectus attingit plus de veri
tate, quam logicus. Die gleiche Bevorzugung des Praktischen ebenfalls bei Roger
Baco, Anm. 561.
28) Ars magna et ult. p. 243 : Logica est de secundis intentionibus iunctis
primis Ebenso ebend. p. 538, Hiezu Anm. 142.
29) De prima et sec. intent. p. 2 A: Intentio dividitur in duos modos, sc. in
primam et secundam; prima est melior et nobilior quam secunda, quia est magis
utilis et magis necessaria, et prima est principium secundae, et secunda movetur per
primam . . . . . (B) Intellectus, quem habes, est per secundam intentionem, et operatio
intellectus, sc. intelligere, est per primam; nam operatio virtutis est melior quam
virtus, cum virtus sit ad hoc, ut sit operatio. Diese ethische Auffassung (vgl.
Abschn. XVI, Anm. 13 u. 242) wird auch durch folgendes Gleichniss ausgedrückt
(ebend.): Si tu facis scribi quendam librum ab aliquo scriba, tu habes primam in
tentionem in faciendo libro et habes secundam ad dandum denarios illi scribae, . . . . . et
scriba facit contrarium huius, quia ipse magis amat denarios, quos illi solvisti pro
suo labore, quam librum. Vgl. Ars demonstr. p. 43 A. Ars compend. inv. verit.
. 11 B.
p 30) Dialect. Introd. f. 1 v. A : Intentio est similitudo in anima alicuius vel ali
quorum naturaliter repraesentativa; est autem dupler, sc. prima et secunda. Prima
est similitudo particularis vel singularis in anima correspondens termino primae im
positionis ..... Secunda est similitudo in anima correspondens termino secundae im
positionis vel primae in communi sumptae. Unde similitudines seu conceptus generales
sunt secundae intentiones, et particulares seu singulares sunt primae; ad modum
rerum realium, in quibus genera et species sunt per secundam intentionem et sua
particularia per primam.
31) Ars magna et ult. p. 242: Habet intellectus actionem et passionem, et habet
actionem in grammatica, logica et geometria, et passionem in scientiis positivis, et
habet bonitates per morales virtutes.
|
| e
150 XVIII. Raimundus Lullus.
“
–
der Logik dennoch nur seine Ars magna im Sinne; denn nur diese gilt
ihm als bleibend und beständig, während die Logik unbeständig und
schwankend (instabilis, labilis) sei und kein wahres Gesetz auffinden
könne, wozu auch noch die grosse Schwierigkeit der Logik komme, da
man in der Ars magna in Einem Monate mehr profitieren könne, als in
der Logik in einem Jahre“).
Insoferne aber Lullus dennoch dieses von ihm gering geachtete Ge
biet bearbeitete, zeigt sich, dass er dabei durchgängig der Tradition der
byzantinischen Logik folgte "), – ein Umstand, durch welchen er uns
ja schon am Schlusse des vorigen Abschnittes mehrfach als Quelle diente.
Nach einer Definition der Logik, welche aus der boethianischen und der
arabischen Doctrin gemischt ist"), theilt er den Umkreis der Logik sofort
--* nach terminus, ' argumentatio"). Der erste Theil, welchen
er nach der Termino ogie seiner Schrift „Arbor scientiae“ (s. Anm. 143)
als „Radices arboris“ bezeichnet, knüpft an die Definition des terminus
eine Eintheilung desselben in einen categoreumatischen und syncategoreu
matischen, wobei an die Unterabtheilung des ersteren") zugleich die
32) Ebend. p. 538 : Unde intellectus cognoscil, per quem modum logica est
applicabilis . ., et eliam cognoscit, per quem modum logicus non potest stare coram
artista huius artis. Quae sunt stabilia et immulabilia, confundil petendo ab eo, quod
intendit concludere, el inlellecla conclusione concludil cum stabililale et immutabili
tate principiorum et regularum, et statim nesciet, quomodo evadel. Item logicus tractat
de di/finitione considerata per primam speciem regulae C lanlum, generalis autem
artista huius artis per omnes species regulae C. (s. Anm. 97). Logicus tractat de
secundaris intentionibus adiunctis primis, sed generalis artista tractat de primis per
secundam speciem regulae C...... Et in islo passu cognoscil intellectus, quod logica
est scientia instabilis sive labilis, haec autem ars permanens et stabilis. Item logicus
facit conclusionem cum duabus praemissis, generalis aulem artista cum mixlione
principiorum et regularum. Adhuc logicus non potest invenire veram legem cum
logica, generalis aulem arlisla cum ista arle invenil; nam illa lex est vera, quam
principia et regulae huius artis intrare possunt. Amplius logica est ars difficilis ad
addiscendum, haec autem ars es mullum facilis raliome mixtionis et concalenationis
principiorum et regularum (s. Anm. 119); et ideo plus polest addiscere artista de
hac arte uno mense, quam logicus de logica uno anno. Hiezu Anm. 65.
33) Wenn die Eine Bearbeitung dieser Schul-Logik sich in der Titel-Ueber
schrift als „nova logica“ bezeichnet (Anm. 3), so lege ich hierauf kein Gewicht;
denn einerseits stammt diess wahrscheinlich von späteren Verehrern lullianischer
Weisheit her, da Lullus selbst eine „neue“ Logik wohl nur in jenem Mitteldinge,
welches zwischen alter Logik und Ars magna steht (Anm. 22), darbieten wollte; an
drerseits allerdings nennt Lullus in seiner marktschreierischen Manier zuletzt. Alles,
was er schreibt, eine grosse „Neuigkeit“, selbst wenn es nur eine Wiederholung
Algazeli's ist (Anm. 24).
34) Dialect. introd. (s. Anm. 2) f. 1 r. A: Logica est ars el scientia, qua verum
el falsum ratiocinando cognos.cuntur et unum ab allero discernitur verum eligendo et
falsum dimittendo. Fast ebenso Dialect. (b. Zetzner, s. Anm.3) p. 147. S. Abschn.
XII, Anm. 76. u. Abschn. XVI, Anm. 15 ff.
35) Dial. introd. ebd.: Cuius principia specifica sunt tria, sc. terminus, pro
positio et argumentatio. Dialecl. ebd.: In logica consideranlur tria inter alia,
sc. u. s. f.
36) Dial. introd. ebd.: De radicibus arboris. Terminus est dictio significativa,
ex qua propositio constituitur (s. vor. Abschn., Anm. 199).... Dividitur in terminum
categoreumaticum et syncalegoreumaticum (s. ebd. Anm. 34, 256 ff.). Categoreuma
licus ... .. dividitur in communem et singularem (ebd. Anm. 61, 229, 610). Communis
dividitur in uninocum, aequivocum et denominativum (diese Verwendung dieser Ein
-
XVIII. Raimundus Lullus. 151
Gliederung in Subject, Prädicat und Copula"), sowie die Gradabstufung
vom generalissimum bis zum specialissimum angereiht wird"), dem
letzteren aber alle „signa“ der Universalität, Particularität und Negativität
beigezählt werden"). Indem hierauf die schon oben, Anm. 30, erwähnte
Stelle über intentio und impositio folgt*"), kann Lullus daran die Be
sprechung der quinque voces und der Kategorien anreihen“), wird aber
eben durch seine Auffassung der intentio veranlasst, die Universalien und
die Kategorien, bei welch letzteren er die arbor Porphyriana durch
sämmtliche zehn hindurchgeführt wissen will“), etwas näher an die
Mystik der Ars magna hinzurücken, d. h. er behandelt dieselben in Kürze
nach jenen Schablonen, welche wir unten (Anm.94 ff.) treffen werden“).
Ja anderwärts sehen wir, wie er in Uebereinstimmung mit den Grund
sätzen der Ars magna die Realität der Universalien auf eine wahrhaft unver
ständige Weise zu begründen versuchte und dieselben überhaupt in einem
zügellosen theologischen Realismus nur als Schöpfungsacte Gottes nahm“),
theilung ist neu)..... Singularis vel discretus ..... dividitur in abstractum (z. B.
humanitas) et concretum (z. B. homo). Hingegen in Dialect. p. 147 ist nur die
Eintheilung des terminus in communis und discretus angegeben.
37) Dial. introd. f. 1 r. B: Terminus categoreumaticus in propositione modo est
subieclum modo praedicatum ..... Copula est persona .... verbi „sum“. Vgl. Dialect.
p. 147. S. vor. Abschn. Anm. 152.
38) Dial. introd. ebd.: Terminus categoreumaticus alia divisione dividitur in
generalissimum, subalternum, specialissimum, individualem. In Dialect. fehlt dieses
39) Dial. introd. ebd.: Syncategoreumaticus terminus ... dividitur in universale
signum, particulare signum et partes oralionis indeclinabiles. Hingegen Dialect. p. 147:
Quidam termini dicuntur signa universalia el quidam parlicularia, .... negativa, und
als dergleichen signa kommen im Vergleiche mit Shyreswood (vor. Abschn., Anm.
68 ff.) und mit Petrus Hispanus (ebd. Anm. 238 ff) hier neu hinzu: ubicunque,
quocunque, semper, nunquam, nusquam, aliquando, alicubi.
40) In Dialect. fehlt diese kurze Erörterung.
41) Dial. introd. f. 1 v. B. Hingegen in Dialec. hält er sich an die Reihenfolge
der byzantinischen Logik, indem er dort die Praedicabilia und Praedicamenta erst
nach der Lehre vom Urtheile folgen lässt; auch finden wir dort nur einen dürren
nichtssagenden Auszug der gewöhnlichsten Lehre.
42) Dialect. p. 153: Praedicamentum est ordinatio terminorum secundum sub et
supra (vgl. Dial. Introd. f. 1 v. B), ut patel in sequenti figura..... Sicut est facta
ista arbor in praedicamento substantiae, ita poltest fieri in aliis praedicamentis, ul
.... per talem cognitionem melius possil homo rerum varielates inquirere.
43) Dial. introd. f. 2r. Dass er das Gleiche auch in seiner Schrift De quinque
praedicabilibus et decem praedicamentis that, ersehen wir aus Cod. lal. Mon. 10517,
f. 49–52.
44) Nova logica, f. 8 r: Quaeritur, utrum genus sit ens reale; et dicimus, quod
sit; quod probamus quinque rationibus: ..... Necesse est, quod corpus sit genus
reale; alioquin corpus non esset divisibile naturaliter in corpus animal um el inami
malum ........ Natura universi non patitur vacuilalem, quod faceret, si genus non
esset ens reale ... ... Constitulio mundi forel impossibilis, si genus non esset ens
reale ...... Si genus non esset ens reale, inferiora individua non susciperent in
fluentiam a corporibus supracoelestibus ...... Subieclum habitus animalilalis dicimus
esse ens reale, quod genus vocamus. Mit ganz analogen Gründen wird dann, ebend.
f. 9 r, die Realität der Species erwiesen. Liber Chaos, p. 19 A: Primus gradus
chaos est genus omnia enlia in se continents ..... p. 20 B: Cum-creator omnium de
primo gradu chaos species in secundum produceret ...... p. 21 B: Differentia est in
primo gradu chaos ... inter agens et patiens essentiae ipsius chaos ...... p. 23 B:
In primo gradu chaos deus fuil proprificativus ...... p.24 B: Quoniam in primo
-
152 XVIII. Raimundus Lullus,
und analog im Naturgebiete den Kategorien eine physikalisch-realistische
Geltung zuwies“).
Als „truncus arboris“ folgt sodann die Lehre vom Urtheile. Die
Erörterung über das kategorische Urtheil schliesst sich ganz an Petrus
Hispanus an“); neu kommt nur hinzu, dass Lullus auf den Gebrauch
der Worte „et“ und „vel“ im Subject und Prädicate hinweist“), und
dass er im Hinblicke auf die Ars magna noch von einer anderweitigen
nicht-logischen Umkehrung der Urtheile“) und ebenso von einer solchen
Entgegensetzung spricht“). Beim hypothetischen Urtheile nimmt er obige
Erweiterungen auf, für welche er selbst uns als Quelle diente"); des
gleichen, was die Verknüpfung der Exponibilia mit dem hypothetischen
Urtheile betrifft"). Die Modalität behandelt er, abgesehen von der Auf
nahme jener neuen Lehre über sensus divisus und compositus (vor.
gradu chaos est igneitas habens in se ignificativum et ignificabile, sequuntur acci
denlia, sc. quantitas, qualitas, relatio et cetera.
45) Liber Chaos, p. 26A: Substantiatum est primum chaos, quia omnia quatuor
elementa una cum omnibus suis elementalibus sunt una substanlia ...... p. 27 B :
Ex intensa quantitate igneilalis tam activa quam passiva composita est quantitas
primi chaos ..... p.28 B: Primum et secundum chaos relative se habuerunt per mo
dum generationis et creationis ..... p. 30 A: Una qualitas extensa per lotum primum
chaos producitur de qualitate igneitatis ..... p. 31 A: Actio dividitur in substantialem
et accidentalem ..... p. 32 A: Sicut de actione diclum est, potest intelligi relalivo
modo diclum esse de passione ...... p. 33 B: Si intelligere volumus, tempus esse
aliquod ens reale, considerare debemus motum in octava sphaera firmamenti ... ...
p. 35 B: Convenit locus omnibus, quae sunt sub suprema superficie octavae sphaerae
- - - - - - p. 37 B: Situatus est primus gradus chaos de igneitate ..... p. 40 A: Duplex
esl habilus et assituatio chaos, sc. substantialis et accidentalis.
46) Dial. introd. f. 2 v. A u. B. die Eintheilung nach Quantität und Qualität
nebst den drei Fragen und ihrem Memorialverse (vgl. Dialect. p. 148, woselbst
jedoch der Vers fehlt; s. vor. Abschn. Anm. 153). Dann in verbesserter Reihen
folge vorerst f. 3 r. A die Umkehrung (vgl. Dialect. p. 149; s. ebend. Anm. 156),
hierauf f. 3 r. B. die Entgegensetzung mit der üblichen Figur (vgl. Dialect. p.149f;
s. ebend. Anm. 154), sodann f. 3 v. B. die Aequipollenz mit dem fünften der dor
tigen Memorialverse (s. ebend. Anm. 159; in Dialect. fehlt die Aequipollenz); hin
gegen die Notiz über die dreifache Materie (s. ebend. Anm. 155) ist erst nach den
modalen Urtheilen f. 5 v. A eingereiht (in Dialect. ist sie p. 150 an der üblichen
Stelle).
47) Dial. introd. f. 3 r. A: Propositio categorica est duplex, sc. de disiuncto
extremo et de copulato extremo. De disiuncto extremo est illa, in cuius subieclo vel
praedicato vel in utroque pomitur coniunctio disiunctiva. Ebenso entsprechend das
Urtheil de copulato. Vgl. Dialect. p. 150. (Die Veranlassung hiezu bei Shyreswood,
s. vor. Abschn., Anm. 86 f.)
48) Dial. introd. f.3 r. B: Extra animam est alius modus conversionis, qui
speclat ad alltiorem artistam, quam logicus sit etc., d. h. er meint die Operation,
welche wir unten, Anm. 86, treffen werden (in Dialect. fehlt diess).
49) Ebend. f. 3 v. A: Propositiones possunt esse contradictoriae duobus modis,
sc. de modo vel de lege. Contradictoriae de modo sind sie nach den gewöhnlichen
Regeln. Contradictoriae de lege sunt, quae, licet non participenl in subiecto et prae
dicato et licet non sibi repugnent in quantitate el qualitate, servant tamen legem
contradictoriarum, d. h. er denkt an ein Verfahren in der Ars magna, s. unten Anm.
87 (fehlt gleichfalls in Dialekt.).
50) Ebend. f. 3 v. B u. Dialect. p. 151. S. vor. Abschn., Anm.583 f.
51) Dial. introd. f. 4 v. A (in Dialec. nicht). S. eben l. Anm. 604, 606 f.
u. 609. Was f. 5 r. A über Incipit und Desinit gesagt ist, beruht nur auf Petrus
Hispanus, s. ebend. Anm. 263.
XVIII. Raimundus Lullus. 153
Abschn., Anm. 585 f.), äusserst kurz durch blosse Wiederholung der bei
Petrus Hispanus vorfindlichen Figur ??); nur fügt er den Begriffen des
possibile und impossibile eine theologische Modification bei °°).
Hieran wird als „branchae arboris“ nicht bloss jene Episode aus
den proprietates terminorum angereiht, bei welcher wir den Lullus schon
oben als Quelle benützen mussten **), sondern es folgt auch noch eine
sehr eigenthümliche Erörterung über demonstratio. Diese nemlich wird
wohl nach der üblichen arabischen Doctrin als Ableitung eines Unbe
kannten aus Bekanntem definirt "°), aber wenn dann zur arabischen
Zweitheilung in demonstratio quid und demonstratio quia als neues
Drittes die demonstratio per aequiparantiam hinzukommt ""), so werden
alle diese drei Arten völlig in das Gebiet der Topik hinübergezogen;
denn nicht bloss in den ersten beiden können wir nur eine Durchführung
der Topen „a causa et effectu“ wiedererkennen °"), sondern auch die
aequiparantia enthält nur das aequale als ein ideales (göttliches)
Mittelding zwischen den Topen „a minore et maiore“ °°), daher auch
Lullus dieses Beweis-Verfahren, welches ihm als das höchste gilt, ander
wärts unter Berufung auf seine Ars magna vor Allem zur Stütze der
Trinitätslehre verwenden zu müssen glaubt °°). Uebrigens wenn er an
einer anderen Stelle die „probatio“ derartig als die umfassendere Gattung
52) Dial. introd. f. 5 r. A. Dialect. p. 152.
53) Dial. introd. ebend.: Possibile est dupler; unum est per causam, alterum
est per infinitam potestatem . . . . . . Impossibile est dupleæ; quoddam est per contra
dictionem, .... aliud per defectum causae; ..... alius modus impossibilitatis est, qui
consistit per perfectionem marimam, et haec solum convenit deo.
54) Ebend. f. 5 v. A – 7 r. A u. Dialect. p. 152. S. vor. Abschn., Anm.
596–603. *
55) Dial. introd. f. 7 r. A: Demonstratio est alicuius ignoti per aliquod notum
vel minus noli per aliquod magis nolum cognitio seu intellectui manifestalio. Vgl.
Dialect. p. 154. S. Abschn. XVI, Anm. 15.
56) Dial. introd. ebend. : Demonstrationis tres sunt species, sc. per quid, per
quia et per aequiparantiam.
57) Ebend.: Demonstratio per quid est, quando effectus demonstratur per cau
sam vel inferius seu posterius per superius sive prius; et potest fieri tribus modis.
Primus est, quando causa simpliciter demonstrat effectum suum ..... . Secundus, quando
causa demonstrans effectum demonstrat, ipsum esse causam alterius effectus ......
Tertius, quando causa demonstrat de suo effectu, quod ipse est effectus alterius
f0l1tS08 . . . . . . Demonstratio per quia est, quando per effectum causa demonstratur vel
per inferius seu posterius demonstratur superius sive prius; et polest fieri tribus
modis. Primo simpliciter de effectu ad causam ..... Secundus, quando effectus probat,
causam suam esse effectum allerius causae . . . . . . Tertius, quando effectus demonstrat,
causam suam esse causam alterius effectus. (Vgl. Dialect. p. 154.)
58) Ebend. f. 7 r. B: Demonstratio per aequiparantiam est, quando per aliquid
aequale notum aliud aequale ignotum demonstratur vel aequale minus notum per
aequale magis notum . . . . . Et fit tribus modis. Primus, quando potentia demonstratur
per potentiam vel actus per actum . . . . . . Secundus, quando per aequalitatem princi
piorum probatur aequalitas actuum . . . . . Tertius, quando per aequalitatem actuum
demonstratur aequalitas dignitatum ...... Et haec demonstratio potior est, quam illa
de quid et illa de quia ; ..... haec enim marime et propriissime fit in deo, in quo
maius et minus sunt impossibilia.
59) De demonstr. per aequip., p. 1 A : Intendimus probare distinctionem in
divinis per aequiparantiam et aequivalentiam actuum divinarum rationum . . . . . p. 2 A :
cum faciamus hanc investigationem per principia nostrae artis generalis, quod sunt
tria principia consecutiva, sc. concordanlia, differentia, aequalitas (s. Anm. 87), quibus
154 XVIII. Raimundus Lullus,
betrachtet, dass dieselbe in auctoritas, necessaria ratio und demonstratio
zerfallen soll, so waltet hiebei die gleiche Rücksicht auf die Topik, da
auch auctoritas ein Topus ist, und ausserdem die probatio überhaupt
als „apparens“ bezeichnet wird").
Als „flores arboris, e quibus nascitur fructus“ folgt hierauf die
Lehre von der Argumentation in jener weiteren Bedeutung, nach welcher
sie auch die consequentia umfasst"). Indem Lullus schon in der Ein
theilung der argumentatio sich dem Petrus Hispanus anschliesst"), folgt
er demselben auch wörtlich in Aufzählung der neunzehn Schlussweisen
des kategorischen Syllogismus unter Benützung der Kunstworte Barbara
etc."). Die hypothetischen und modalen Schlüsse fehlen auch hier").
Hingegen hat Lullus jenen speciellen Zweig der Syllogistik, welcher seit
Averroes schon den Albert und den Thomas beschäftigt hatte (s. vor.
Abschn., Anm. 464 u. 554), nemlich die inventio medii, in einer eigenen
kleinen Monographie besprochen, wobei er vorerst zwei Arten des Mittel
begriffes, einen „natürlichen“ für die wahrhaft wissenschaftlichen Syllo
gismen und einen bloss „logischen“ für die dialektischen Wahrschein
lichkeits-Schlüsse, unterscheidet"); von dem ersteren gibt er dann (wie
Thomas die fünf indirecten Schlussmodi bei Seite lassend) vierzehn Bei
spiele, welche sich in den Begriffen der Ars magna bewegen"), und
hierauf lässt er noch sechs Beispiele folgen, in welchen der Mittelbegriff
in Folge seiner Unbestimmtheit nur einen dialektischen Schluss zulässt").
Es hatte übrigens dieser Gegenstand für Lullus ein specielles Interesse,
da, wie wir sehen werden, seine ganze Ars magna schliesslich als ein
zigen logischen Kern nur die inventio medii in sich birgt, s. Anm. 86,
89 f., 110, 113. In den beiden Compendien der Logik aber folgen nun
nach dem kategorischen Schlusse einige Angaben über inductio, welche
mediantibus demonstrabimus per aequiparantiam supradictam distinclionem. Vgl. Brev.
pract. tab. gen. p. 36.
60) Dialect. p. 154: Probatio est argumentum, in quo veritas est apparens (s.
Abschn. XVI, Anm. 51 ff. u. 276 ff), et polest fieri lribus modis, sc. auctoritate,
necessaria ratione et demonstratione.
61) S. vor. Abschn., Anm. 613.
62) Dial. introd. f.7 v. A: Argumentation is quatuor sunt species, sc. syllogis
mus, inductio, enthymema, exemplum. Ebenso Dialect. p. 154. S. vor. Abschn.,
Anm. 193.
63) Dial. introd. a. a. 0. u. Dialect. p. 154 ff. S. vor. Abschn., Anm. 185;
von Memorial-Versen erscheinen hier nur die letzten zwei der ebend. Anm. 156
angeführten und derjenige, welchen wir bei Shyreswood, ebend. Anm. 51, trafen.
Betreffs der Kunstworte vgl. auch folg. Abschn., Anm. 204.
64) S. vor. Abschn., Anm. 122 u. 190.
65) Devenatione medi, p. 162: Medium existens inter subiectum et praedicatum
intendimus venari duobus modis. Primo modo medium naturale et secundo modo
medium logicale; et hoc facimus, ut cognos.camus verum medium reale et eliam na
turale et per consequens necessarium syllogismum, ac eliam ut per medium proba
tivum et opimativum cognos.camus syllogismum dialeclicum sive logicalem et intentio
malem. Es stimmt dieser Dualismus völlig mit der oben erwähnten Geringschätzung
der Logik zusammen, s. Anm. 27 ff. - - - -
66) Ebend. p. 162 ff. Bonilas, polestas, voluntas u. dgl. sind die Lieblings
Beispiele.
67) Ebend. p. 164.
XVIII. Raimundus Lullus. 155
er nach seiner beliebten Dreigliederung unterscheidet"), über enthymema
und exemplum"), sodann in dem Einen aus der Topik nur jene drei
Topen, welche für die demonstratio per aequiparantiam eine Bedeutung
haben (s. Anm. 58), nemlich a maiore, ab aequali, a minore"), hingegen
in dem anderen jene Stelle, welche unter der Ueberschrift De antecedente
et consequente uns schon oben als Quelle für die üblich gewordene
Lehre von der consequentia diente und eine durchgängige Verflechtung
mit der Topik zeigt").
Hierauf noch reiht sich als „folia arboris custodientia fructum a
macula“ die Sophistik an, welche im Ganzen dem betreffenden Abschnitte
des Petrus Hispanus folgt"). Endlich die Schlussbemerkung über dispu
tatio habe ich schon oben als muthmaasslichen Anfang der späteren Obli
gatoria angeführt"). -
Soll ich es aber nun versuchen, die Ars magna darzustellen, so
möchte ich vorerst jener Frage, welche ich an alle Autoren des Mittel
alters richten musste und grossentheils beantworten konnte, auch bei
Lullus nicht aus dem Wege gehen, der Frage nemlich, woher das Ganze
und seine Theile entnommen seien. Denn dass Lullus die einzige Aus
nahme von jener Regel sei, welcher alle Schriftsteller des Mittelalters
unbedingt unterworfen sind, d. h. dass er lediglich von sich selbst aus
seine mystische Technik ersonnen habe, möchte ich eben für völlig un
glaubhaft halten. Allerdings nun wird Jeder, der in der oben (Anm. 1)
erwähnten Zetzner'schen Ausgabe nur einmal flüchtig geblättert hat, sofort
sagen, Lullus gebe ja selbst seine Quelle an, und diese sei Nichts anderes,
als '' Aber wenn wir die Schrift. De auditu cabbalistico --
sowohl nach ihrem Titel als auch in den einzelnen Stellen, welche eine
directe Hinweisung auf die Kabbala enthalten '“), näher erwägen, so muss
68) Dial. introd. f.7v. B: Inductio est argumentalio, in qua proceditur ab in
ferioribus sufficienter numeratis ad illorum immedialam universalem. Et fit lribus
modis. Primo procedendo a singularibus ad suam universalem ..... Secundo proce
dendo ab in definilis ad suam universalem genericam ..... Tertio ab universalibus in
ferioribus ad universalem superiorem. Vgl. Dialect. p. 157.
69) Dialect. ebend. In Dial. introd. f. 8 r.A erscheinen bei Besprechung des
exemplum in dem oben, vor. Abschn., Anm. 144, angeführten Beispielsatze hier die
Städte-Bewohner Florentini, Pisani, Panormitae, Drepanenses.
70) Dialect. p. 158.
71) Dial. introd. f. 8 r. A ff. u. Dialect. p. 159. S. vor. Abschn., Anm. 618
u. 623.
72) Ebend. f. 10 r. B. ff. Dialect. p. 159–161.
73) Dialect. p. 161; s. vor. Abschn., Anm. 625.
74) De aud. cabbal. p.43: Esse sive verbum sub ratione inseparabilitatis a rebus
est subiectum adaequatum huius sapientiae Kabbalisticae... Omnis doclrina disci
plinaque tria in se essenlialiter comprehendit, sc. scire partes sui subiecti, scire finem
quaesium, et scire medium ad ipsum finem, et propterea haec sapienlia Kabbalistica
dividilur in tres partes ... ... (p. 44) Et dicitur haec doclrina Kabbala, quod idem
es secundum Hebraeos ut receptio veritatis cuiuslibet rei divinilus revelatae animae
rationali, et secundum modernos Kabbalistas Kabbala cum sit nomen compositum ex
duabus dictionibus, sc. „abba“ et „ala“, „abba enim arabice idem est quod „pater“
latine, et „ala“ arabice idem est quod „deus meus“, .....propterea dicimus, quod hoc
vocabulum „Kabbala“, quod scribitur per lilteram K, nihil aliud est arabice impor
tans latine praeler „superabundans sapientia“. Est igitur Kabba habilus animale
rationalis ex recta ratione divinarum rerum cognitivus. Auch wird im weiteren Ver
156 XVlll. Raimundus Lullus.
uns vor Allem auffallen, dass Lullus, von welchem wir doch so viele
Schriften besitzen, und welcher in steter Wiederholung das nemliche Thema
dutzendmal bearbeitete, in seinen sämmtlichen übrigen Schriften nicht mit
einer Sylbe die Kabbala erwähnt 75); dazu kommt, —- abgesehen von
einer wunderlichen Etymologie ——, dass in der genannten Schrift einmal
auch von „moderni Kabbalistae" die Rede ist und den Kabbalisten das
Studium jener Darstellung der Ars magna empfohlen wird. Kurz ich
halte dieses Buch für eine (übrigens ganz geschickt gemachte) Bearbeitung
der Ars magna durch einen späteren Kabbalisten, welcher hiedurch so
wohl dem Lullus als auch der Kahbala förderlich sein wollte. Aber
während ich auf solche Weise dieses äussere Zeugniss als solches unbe
dingt zurückweise, möchte ich doch vermuthen, dass der Mann, welcher
De auditu cabbalistico schrieb, nach Lage der Sache inhaltlich nicht Un
recht hatte. Freilich nur schüchtern darf ich einen solchen Ausspruch
wagen, denn eine genügende Geschichte der kabbalistischen Litteratur
muss wohl erst in Zukunft‘ noch geschrieben werden 76), und ausserdem
liebe ich es nicht, in fremde Gebiete einzupfuschen 77). Wenn es nemlich
richtig ist, dass das von Simeon Ben Jochai verfasste Buch Sochar gegen
Ende des 13. Jahrhunderts durch Moses Ben Nachman nach Catalonien
gebracht wurde“), so wäre der äussere Anknüpfungspunkt nach Zeit
und Ort festgestellt. Inhaltlich aber darf vielleicht schon im Allgemeinen
auf jenes Combinations-Spiel hingewiesen werden, welches in deugbbala
mit den Buchstgben und dem Zahlßnrwsrtlle derselben 79) oder mit einem
„himLnlEchen A@g_bete“8°) getrieben wurde. Noch specieller aber läge
möglicheFWeise eine Anknüpfung an die Kabbala in jenen Begriffen,
welche ich sogleich in dem „Alphabetum“ des Lullus abzuführen habe;
denn dieselben haben doch eine frappante Aehnlichkeit mit den letzten
sechs unter den zehn Sephirotsl), und auch jene vorwiegende Berück
laufe noch öfters der Ausdruck „sapientia Kabbalistica“ gebraucht, so p. 55, 67.
101, 106, oder auch „haec Kabbala“ (p. 67), ja sogar „schola Kabbalislica“ (p.93)‚
und am Schlusse (p. 110) lesen wir: ad quae quilibet Kabbalista recurrere dehet ad
perfectam intellectionem etc.
75) Hätte Lullus als Kabbalist auftreten wollen, so würde er dieses ebensosehr
hundertmal bei jeder Gelegenheit sagen, wie er überhaupt glaubt, Alles nicht oft
genug sagen zu können.
76) Schwerlich dürfte ich bei den Facbmännern auf Widerspruch stossen,
wenn ich das Buch von L. Frank, La Kabbale, Paris 1844 (deutsch von Jellineck,
Lpzg. 1846) nicht für genügend halten kann.
77) Niemand, der litterarisch arbeiten gelernt hat, wird es mir zumuthen, dass
ich bei dem kaum zu bewältigenden Umfange meiner eigenen Aufgabe um des
Halb-Narren Lullus willen ein Quellenstudium über kahbalistische Litteratur hatte
unternehmen sollen, welches allein ein gelehrtes Menschen-Leben in Anspruch
nähme.
78) Frank a. a. 0. p. 67 u. 95 (nach Jellineck’s Bearbeitung).
79) Ebend. p. 46. 105, 112 f., 121.
80) Ebend. p. 158.
81) Nemlich magnitudo, gloria und bonitas erscheinen dort, — s. ebend. p.
127 u. 143 -—‚ wohl unzweifelhaft, und ohne viele lnterpretations-Künste dürfen
wir vielleicht auch sapienlia (ebend. p. 134), verilas (p. 137), polestas (p. 142)
wiedererkennen.
‚
XVIII. Raimundus Lullus. 157
sichtigung der parallel einander gegenübergestellten Tugenden und Laster
könnte dort ihr Vorbild gehabt haben“).
Doch sei dem, wie es wolle, – denn gerne nehme ich von den
Fachmännern eine Widerlegung dieser meiner Vermuthung an –, Lullus
beabsichtigte jedenfalls eine allumfassende Technik, scientia generalis. ars
generalis, zu entwickeln, in welcher die Principien aller Einzeln-Wissen
schaften enthalten sein und alle nur erdenklichen Fragen ihre Erledigung
finden sollen“). Um aber dieses vielversprechende Unternehmen des
balearischen Projectenmachers darzustellen, müssen wir die oben (Anm.
9 ff) angegebene Unterscheidung verschiedener Gruppen von Schriften ein
halten und somit zunächst die Technik selbst als solche (abgesehen von
ihrer Anwendung) betrachten“).
Lullus fällt mit der Thüre ins Haus, indem er uns sofort als Prima
pars folgende Tabelle unter dem Titel „Alphabetum“ aufdringt:
BTCT D. | E. | F. G. | H. | I. | K.
Bonitas. | Magni- | Aeterni-|Polestas. | Sapien- |Voluntas. Virtus. |Veritas. |Gloria.
ludo. | las seu lia.
Duralio.
Differen-| Concor- | Contra- |Principi-Medium. | Finis. Maiori- |Aequali-| Minori
lia. danlia. | rielas. AP/. las. las. las.
Utrum? |Quid? De quo? [Quare? Quan- |Quale? [Quando ? | Ubi? Quo
tum? modo ?
Cumquo?
Deus. Angelus. | Coelum. |Homo. | Imagina-Sensitiva, Vegeta- | Elemen-| Instru
tio. liva. laliva. | menta
liva.
lustitia. | Pruden- | Forlitu- | Tempe- |Fides. |Spes. Charitas. | Palientia. Pielas.
lia. do. ranlia.
Avarilia. |Gula. Luxuria. Superbia. Acidia. |Invidia. |Ira. Mendaci-| Incon
U11), stantia.
82) Ebend. p. 163. -
83) Ars magna et ult. p.218: Quia quaelibel scientia habet sua principia propria
et diversa a principis aliarum scientiarum, idcirco requirit et appetit intellectus, quod
sit una scientia generalis ad omnes scienlias, el hoc cum suis principis generalibus,
in quibus principia aliarum scientiarum particularium sint implicita et contenta,
sicut particulare in universali...... Amplius quidem haec scienlia generalis potest
nuncupari, quia quaestiones generales habe ad omnes alias quaestiones, quaecunque
sinl, applicabiles (s. Anm. 127)...... Ilem ars ista est generalis ratione mixtionis
principiorum el regularum, quam habel (s. Anm. 119). Ars brev. p. 1 : Subieclum
huius artis est, respondere de omnibus quaestionibus, supposilo quod scialur, quid
dicilur per nomen.
84) Ich versuche, jede der drei Hauptgruppen aus den sämmtlichen zu ihr
gehörigen Schriften collectiv darzustellen, denn ausserdem wäre der Wiederholungen
kein Ende; und so lege ich bei der ersten für die Stellen-Citate im Ganzen die
Ars magna el ultima zu Grunde, welche Lullus selbst gewissermaassen als einen
Abschluss bezeichnet (p. 218: Quoniam multas artes fecimus generales, ipsas volu
mus clarius explanare per istam, quam vocamus ulimam, quia de celero non pro
ponimus aliam facere, ipsam quidem ex aliis compilamus et aliqua nova explicile
addimus); betreffs der parallel-laufenden Schriften begnüge ich mich mit Ziffern
Citaten. Der aufmerksame Leser kann hieraus sowohl den Plan und Inhalt der
letzteren Schriften entnehmen als auch mich bei jedem Schritte controllieren,
158 XVIII. Raimundus Lullus.
Die oberste Reihe enthält neun „praedicata absoluta“, die nächste
neun „praedicata relata“, dann folgen neun „quaestiones“, hierauf neun
„subiecta“, und zuletzt ebensoviele „virtutes“ und „vitia“. Die Haupt
sache aber dabei liegt in den Buchstaben, welche oberhalb der einzelnen
Columnen stehen; denn jeder derselben soll alle jene Worte zugleich
bedeuten, welche in seiner ganzen Columne enthalten sind, und es wird
auch ausdrücklich eingeschärft, dass man nicht eher in die Ars magna
eintreten dürfe, als man dieses Alphabetum vollständig „auswendig“
wisse"). Der Leser sieht jetzt gewiss, dass wir hiemit das Gebiet eines
sinnlosen Treibens betreten haben; denn um selbst von der Buchstaben
Spielerei abzusehen, was soll denn materiell die läppische Auswahl jener
neun Prädicate oder neun Subjecte u. s. f. bedeuten? warum denn nicht
andere neun, oder warum denn nicht zehn u. s. w.? Doch wir müssen
das Ganze geniessen. -
Unmittelbar hierauf nemlich beginnt im zweiten Theile das Combi
nations-Spiel, welches auf der willkürlichsten Grundlage gewisser Momente,
welche verschiedentlich combiniert werden sollen, den Hauptcharakter der
ganzen Technik ausmacht. Vorerst folgt als „Figura A“ die:
Figura praedicatorum absolutorum
S-N $
v
\/
d. h. die Verbindungslinien, welche von jedem der neun Begriffe zu den
je übrigen acht führen, zeigen an, dass im Ganzen 72 Urtheile (z. B.
bonitas est magna, magnitudo est durans u. s. f. u. S. f) gebildet
85) Ars magna et ult. p. 219: Hoc vero alphabetum cordelenus oportel scire;
quodsi non, artista minime polerit uli ista arte sive ipsam practicare. Et est posi
tum hoc alphabetum in hac arte, mit per ipsum significentur principia et quaestiones
huius artis et ea quae in ipsis continentur. Ars brev. p. 1: Per unam litteram ha
benlem multa significata intellectus est magis generalis ad respiciendum. Vgl. De
aud. cabbal. p. 44.
XVIII. Raimundus Lullus. 159
werden sollen, worin Lullus eine Förderung der Einsicht in die Um- { |
ei der Urheile und selbst eīn Mittel zur inventio medii er- | *
blickt 8").
Sogleich hierauf erscheint als „Figura T“ die:
Figura praedicatorum relativorum
inter
suale et sensua
sualeetintellectu
øst euect. - et intellec”
\eoÀ
3.F# ee --
-
s c. -
$ $ s.
- S: 3.
§ § §
S F F
§ -
co § M § § 2,
d S” S s
§ N $ $ $
șw z § § §
* S S
s F S *
$ $ $
S'. S R S
SN EN S. S
$ $ $ $
S” KR -N’ ONN N°
SNS
-* N
%22 O
'22
Aa wk
» , **optoop unro as" y
Zas z "wysạns uow" aw"
- - gwr ·
*ə , "",sans svuo"
^ J
Durch dieselbe sollen die neun relativen Prädicate, und zwar je drei
derselben in einem Dreiecke unter sich verbunden, auf die ihnen zuge
86) Ars magna et ult. p. 220: Prima figura . . . . dicitur circularis, quia sub
iectum mutatur in praedicalum et e converso, ut cum dicitur „Bonitas magna, Magni- C .
tudo bona“.. ... Per talem circulationem quidem poterit artista cognoscere ea, quae
convertuntur, et ea, quae non convertuntur. Ars brev. p. 3: In ipsa figura inquirit
artista naturalem coniunctionem inter subiectum et praedicatum, dispositionem et pro
portionem, ut ad faciendum conclusionem possit medium invenire ..... . In principiis
istius figurae est implicatum, quidquid est, nam quidquid est, aut est bonum aut
magnum etc. Vgl. De aud. cabbal. p. 45 ff. Ars invent. verit. p. 3 ff. Tab. gener.
p. 2. Brev. pract. tab. gener. p. 1. Lect. art. inv. p. 12.
/*
160 XVIII. Raimundus Lullus.
hörigen Gebiete bezogen werden; nemlich differentia, concordantia, con
trarietas (in den Ecken eines grünen Dreieckes untergebracht) sollen den
Dualismus zwischen sensus und intellectus zum Gegenstande haben, sowie
maioritas, aequalitas, minoritas (in den Ecken eines gelben Dreieckes)
den Dualismus zwischen Substanz und accidens, hingegen principium,
medium, finis (in den Ecken eines rothen Dreieckes) vertheilen sich
einzeln auf ihre verschiedenen Modalitäten, welche in den betreffenden
Feldern des Kreises eingetragen sind "). Ausserdem wird darauf
hingewiesen, dass man auch mit dieser zweiten Figur in der ersten
är“ d. h. diese relativen Prädicate mit den absoluten verbinden
solle 88).
Letzteres aber führt zur dritten Figur: -
BCCD DEEFFG GHHIIK)
BD CEDF EGFH GIHK
BECFDGEHFIGK
BFCG DHEIFK
BGCH|DIEK
BH| (CI |DK
BICK|
BK
Dieselbe ist nemlich nur eine Schablone, welche zeigt, wie die absoluten
Prädicate und die relativen Prädicate paarweise zu Urtheilen verbunden
werden sollen, wobei man, wie Lullus meint, allmälig vom Allgemeinen
zum Speciellen herabsteige und so auf die Frage geführt werde, durch
87) Ars magna et ult. p.222: Secunda figura est de tribus triangulis .... Super
angulum differentiae scribuntur „Sensuale et Sensuale etc.“, et sic super angulis con
cordanliae et contrarielallis, ad significandum differentiam, quae est inler sensuale et
sensuale u. s. f...... Super angulum principii scripta sunt „Causa etc.“; per causam
principia substantialia significantur, ..... per quantitalem et tempus significantur
principia accidentalia, sicut sunt novem praedicamenta. Super angulum medi scripla
sunt „Coniumclio etc.“ ad significandum lres species medi..... Supra angulum finis
scripta sunt „Perfectionis etc.“ ad demolandum, quod sunt tres species finis .....
Supra angulum maiorilatis et sic de angulis aequalitalis et minoritatis scripta sunt
„Substantia et subsl. etc.“ ad significandum, quod una substantia est maior alia
u. S. f. ..... (p. 223) Triangulus viridis (in Salzinger's Ausgabe erscheinen diese
Figuren auch immer in sehr schönem farbigen Drucke), qui est de differentia, con
cordanlia et contrarietale, est generalis ad omnia, nam quidquid est, aut est in
differentia aut concordanlia aul contrarielate ..... Triangulus rubeus, qui est de prin
cipio, medio et fine, est generalis ad omnia, cum, quidquid sil, vel est in principio
vel medio vel fine ...... (p. 224) Per triangulum croceum intelligitur una maioritas
universalis, cui omnes aliue maiorilales sunl subalternalae, ..... et hoc idem est de
aequalitate el etiam minoritale. Vgl. Ars brev. p. 4 ff. De aud. cabbal. p. 48 ff.
Ars invent. verit. p. 7 ff. Tab. gener. p. 3. Brew. pract. tab. gener. p. 2 A. Lect.
art. inv. p. 23.
88) Ars magna et ult. p. 224: Secunda figura instrumenlum est intellectus, cum
quo agit in prima figura, quoniam per differentiam distinguil inter bonitalem el magni
ludinem et huiusmodi . . . . . . et sic de aliis suo modo. Item distinguil cum diffe
rentia in essentia bonitatis per bonificantem, bonificalum el bonificare u. s. f. Vgl.
Ars brev. p. 6.
XVIII. Raimundus Lullus. 161
welchen Mittelbegriff die Prädicate jener Urtheile mit ihren Subjecten zu
vermitteln seien ").
Diess aber soll dann die vierte Figur leisten:
Denn es handelt sich dabei nur um eine Mechanisierung der Combination
der neun absoluten und der neun relativen Prädicate, indem bei der
Drehbarkeit der beiden inneren Kreise an jedem der neun Felder des
äusseren Kreises neun Felder des mittleren und wieder an jedem von
diesen die neun Felder des inneren Kreises vorbeispazieren können,
aber die Felder des mittleren Kreises als Mittelbegriffe von Schlüssen
fungieren sollen").
89) Ars magna et ult. p. 225: Tertia figura est composita ex prima et secunda,
quae habel in se lriginta sex cameras.... Intentio, quare haec figura in hac arte
est posita, est ad significandum, ut cum uno principio homo applicet vel associet
aliud principium. ... Haec figura docet descendere de universali ad particulare gra
dalim. Ars brev. p. 7: In qualibet camera sunt duae litlerae in ea contentae; ipsae
significant subiectum et praedicalum, in quibus artista inquirit medium, cum quo
subieclum et praedicatum coniunguntur. Vgl. De aud. cabbal. p. 53 f. Ars invent.
verit. p. 12 A. Tab. gener. p. 5 A. Brev. pract. tab. gen. p. 2 B. Lect. art.
inv. p. 43.
90) Ars brev. p. 9: Quarta figura habet tres circulos, quorum superior est im
mobilis, duo autem inferiores sunt mobiles, ut in figura patet (in Handschriften und
den oben erwähnten älteren Drucken ist meistens diese Beweglichkeit auch wirklich
hergestellt, indem die Mittelpunkte der aus anderem Papiere ausgeschnittenen
inneren Kreisflächen mit dem Mittelpunkte des äusseren Kreises durch einen Faden
verbunden sind). Circulus medius volvitur sub circulo superiori immobili....., cir
culus autem inferior volvitur sub circulo medio..... Sic per media camerarum homo
PRANTL, Gesch. III. 11
162 XVIII. Raimundus Lullus.
Als dritter Theil folgen hierauf die Definitionen der achtzehn „prin
cipia“, d. h. eben der absoluten und der relativen Prädicate; dieselben
aber sind so überaus einfältig"), dass sogar dem Lullus selbst eine
Ahnung hierüber aufgestiegen sein muss; denn er findet sich zu der
Bemerkung veranlasst, dass nur Hunde-Zähne und Schlangen-Zungen seine
Definitionen tadeln könnten "). Auch eine beigefügte Angabe über ver
schiedene Arten des Definirens ist werthlos ’).
Nachdem so im Bisherigen die ersten zwei Quer-Reihen des obigen
Alphabetums ihre fruchtbare Berücksichtigung gefunden haben, kommt
nun vorläufig einmal die dritte zur Erörterung, indem die dortigen neun
(oder eigentlich zehn) Fragen unter dem eigenthümlichen Titel „Regulae“
den vierten Theil der lullischen Technik bilden"). Dass diese Fragen
- als allumfassende und adäquate Gefässe uns über jedes erdenkliche Sein
und somit über das Object aller möglichen übrigen Fragen Aufschluss
ertheilen, wird mit marktschreierischer Emphase von Lullus verheissen").
Aber – „professus grandia turget“ – wir finden eine gar dürftige
Weisheit in der Behandlung jener (mit den Buchstaben des „Alphabe
tums“ bezeichneten) Fragen oder Regeln. Nemlich „utrum“ ist eigentlich
venatur necessarias Conclusiones ... Erumt CCLII camerae. Diese Zahl aber ist
falsch (s. unten. Anm. 106 u. 112); denn es ergeben sich 9X9X9=729 Com
binationen. Gleichlautend mit Ars brev. erscheint dieses Capitel De aud. cabbul.
p. 54 f., hingegen in As magna et ult. p. 226 f. ist die Erklärung der Figur sehr
nachlässig. Vgl. Ars inven. verit. p. 12 B. Tab. gener. p. 5 B. Brev. pract. tab.
gen. p. 3 A. Lect. art. inv. p. 109.
91) Ars magna et ult. p. 227: Ista tertia pars est die diffinitionibus principio
rum, ut es diffinilio bonitatis, quae est haec: Bonitas est ens, ratione cuius bonum
agit bonum. Et magnitudo es ens, ratione cuius bonitas, duratio et reliqua sunt
magna .... Duratio est id, raliome cuius durant bonitas, magnitudo el celera, und
so fort in diesem Stile auch bei den übrigen. Wörtlich ebenso Ars brev. p. 10,
u. De aud. cabbal. p. 57. Vgl. Ars inven. verit. p. 3–12. Tab. gener. p. 6–14.
Brew. pract. tab. gen. p. 3ff. In Lect. art. inv. erscheinen die ersten neun Defini
tionen bei der ersten Figur (p. 12–23) und die letzten neun bei der zweiten
Figur (p. 26–43).
92) Ars magna et ult. p. 229: Amplius aliquis forte habens dentem caninum el
linguam serpentinam principia nostra et eorum diffinitiones spernet et calumniabilur.
Ars autem vull, quod unum principium adiuvel aliud.
93) Ebend. p. 228: Diffinilio pluribus modis fieri poles, et omnes ad duos
modos reducunlur, et quilibet modus habet quatuor species. Primus quidem modus
est, quando fit per efficienlem, potentiam, materiam et finem (s. Abschn. IV, Anm.
676) ..... Secundus modus est, ut in regula C dicemus (s. Anm. 97)..... Sed ultra
artem es alius modus confusus, quando diffinitiones fiunt ad placitum sive per Com
lingenliam ... .. Amplius aulem diffiniliones fiunt per Compositionem, sc. quando unum
principium diffinitur cum alio, ut cum dicilur bonitas magna.
94) Diese ganze Partie findet sich ziemlich gleichlautend in Ars brev. p. 11–14,
De aud. cabbal. p. 58–63, Tab. gener. p. 15–22, Brev. pract. lab. gen. p.7 ff,
Comp. lect. lab. gen. p. 9ff, Lect. art. inv. p. 2–9, u. Ars magn. el ult. p. 229–251.
Ich führe nach letzterem Texte das Nöthigste in Kürze an.
95) Ars magna et ult. p. 229: Regulae sunt decem, sc. „ulrum, quid etc.“, ut
in alphabeto iam signalum est (Anm. 85). Istae regulae sunt decem quaestiones gene
rales, per quas omnes esse omne quaesillum, et quomodo id, de quo quaeritur, ponilur,
in ipsis est lucefactum. p. 250: Regulae sunt vasa ad omnia intelligibilia el propor
lionabiles intellectui humano.
- XVIII. Raimundus Lullus. 163
nur grammatisch gefasst ""), „quid“ bezieht sich auf die Kategorie der
Substanz und soll die Lehre von der Definition in sich schliessen 9"),
„de quo“ enthält die Causalität, welche in einem Stofflichen liegt "°),
„quare“ soll sich auf Dasein und Thätigkeit beziehen ""), „ quan
tum“ 19") und „quale“ 191) enthalten natürlich die betreffenden Kate
gorien, „quando“ soll die Modificationen der Substanz, des Stofflichen
und des cum quo umfassen ""°), sowie „ubi“ alle diese drei und
ausserdem noch das quomodo 19°); in „quomodo“ selbst werden die
Arten der Modalität '"") und in „cum quo“ jene der Instrumentalität zu
sammengefasst 19°).
Unmittelbar hierauf aber kehrt der fünfte Theil doch wieder zu den
so eben verlassenen ersten zwei Quer-Reihen des Alphabetums und zu
den Figuren, welche denselben bis dahin gedient hatten, zurück. Es
wird nemlich unter dem Titel „Tabula generalis“ ein Combinations
Spiel in 84 Columnen angereiht, deren erste zwei sich folgendermaassen
gestalten:
96) Ebend. p. 240 (die Paginirung überspringt durch Druckfehler zehn Zahlen):
Regula de B est „utrum“ et est de possibilitate, utrum hoc, de quo quaeritur, sit
vel non sit . . . . . . Ista quidem regula de B habet tres species, quae sunt: dubitatio,
affirmalio et negatio.
97) Ebend.: Regula de C est de quidditate, eo quod est subiectum et fons diffi
nitionum . . . . . . (p. 241) Ipsa quidem regula habet quatuor species. Prima est de
diffinitione et diffinito, quod cum ipsa diffinitione convertitur (vgl. folg. Abschn.,
Anm. 150) .... Secunda species est, quando quaeritur de eo, quod habet in se essen
tialiter et naturaliter, sine quo ipsa res non polest esse. . . . . . Tertia species est,
quando quaeritur, quid est res in alio ..... Quarta..., quando quaeritur, quid habet
res in alio.
98). Ebend. p. 242: Regula de D. Tertia quaestio est de materialitate et habet
tres species. Prima est, de quo res est .... Secunda species est, quando quaeritur,
de quo est aliquid factum sive constitulum . . . . . Tertia species est, quando quaeritur
de aliquo, cuius est, sicut „cuius est regnum“.
99) Ebend. p. 244: Regula E. Quarta quaestio est de quare; quae duas habet
species. Una est per e vistentiam, alia vero est per agentiam.
100) Ebend. : De regula F. Quinta quaestio quaerit de quantitate; quae duas
habet species, sc. simplicem el compositam; ..... secundum composilionem quaerunlur
mensurationes entium et numerus eorum.
101) Ebend. p. 245: De regula G. Serta quaestio quaerit de qualitate; quae
duas habet species, sc. propriam et appropriatam . . . . . Propriae qualitates sunt causae
superiores, et appropriatae sunt inferiores.
102) Ebend. p. 246: De regula H. Septima regula quaerit de tempore et tot
habet species, quot habet secunda regula et terlia et nona et decima.
103) Ebend. p. 247: De regula I. Octava quaestio quaerit de loco . . . . . et
ista regula quindecim habet species, quae sunt de secunda, tertia, nona et de
cima regula.
104) Ebend. p. 248: De regula modalitatis signata per K. Nona quaestio est
de modo, sc. quaerere, quomodo sunt res. Et habet quatuor species. Prima quaestio
est . . . . ., quomodo res est in se ..... Secunda, . . . . quomodo est in alio ..... Tertia,
• • • • • quomodo est in partibus suis ..... Quarta, .... quomodo transmittit suam simili
ludinem ertra se.
105) Ebend. p. 249: De regula K, quae est de instrumentalitate (nemlich nach
obigem „Alphabet“ gehören zum Buchstaben K zwei Fragewörter). Decima regula
est de instrumentalitate, h. e. quaerere, cum quo res sunt sive cum quo agunt. Et
habet quatuor species similes illis, quae sunt de regula modalitatis.
11 *
164 XVIll. Raimundus Lullus.
BCD BCE
BCTB BCTB
BCTC BCTC
BCTI) BCTE
BDTB BETB Diesen beiden genau analog folgen noch 82
nurc BETG Columnen für: nur, nce, ncn, nct, ncn, nun,
nuru nurn nur, nun, nun, BDI, nun, nur, nun, nun, nur,
BTBC nruc nun, nrc, nun, BFI, nnn, neu, BGI, nun, nur,
nrnu BTBE nun, n1n‚ cun, cur, cuc, cun, CD], oun, cnr,
BTCD BTCE cnc,cnn,cu1‚ cnn, cro, cru, cm, crn, cou,
curn curn CGI, ccn, cm, cun, ClK, unr, uns, uuu, DEl,
curc CETC unn, urc, uru, DFI, nun, usu, DGI,‘ uon, nur,
curu cnru nun, DIK, EFG, nrn, m, nrn, neu, um, EGK,
crnc CTBC nur, nun, EIK, neu, um, ran, FHI, nun, FlK,
crnu crnu am, eun, GIK, HIK.
CTCD CTCE
DTBG ETBC
DTBD ETBE
DTCD ETCE
TBCD TBCE ‚
Sehen wir davon ab, dass die Gombination mathematisch nicht er
schöpft istw“), so erkennen wir sogleich, dass diese ganze Tabula gene
ralis, wie Lullus auch ausdrücklich bemerkt, nur durch die vollzogene
Drehung der Kreise in obiger vierter Figur (Anm. 90) entstanden ist,
und dabei der Buchstabe T (das Symbol der zweiten Figur) bloss die
Function hat, anzuzeigen, dass die in den Combinationen vor ihm stehen
den Buchstaben nach der Bedeutung der ersten Figur und somit als ab
solute Prädicate zu verstehen sind, während die dem T nachfolgenden
Buchstaben in der Bedeutung der zweiten Figur, d. h. als relative Prä
dicate, genommen werden 5011611107). Und wenn Lullus hierauf an der
106) Denn wenn z. B. bei BCD, welche drei Buchstaben sich ternarisch 27mal
combiniren lassen, wohl die Combinationen BBC, BBD, BCC, BDD, DBD, CCD, CDC,
CDD ohne Rücksicht auf die Wiederholungen aufgenommen sind, versteht sich von
selbst, dass auch DBB, DCC, DDB, DDC, CBB, CCB nicht fehlen durften. Hingegen
wieder ist es eine planlose Vervielfältigung, wenn BCB und BCC in sammtlichen
ersten fünf Columnen wiederkehren, Kurz es fehlt an einem mathematischen Prin
cipe des Combinations-Verfahrens. Das [lichtige wäre, dass es 9 X9 X 9 =729
teruarische Combinationen der neun Buchstaben gibt \s‚ ob. Anm. 90), und da bei
jeder derselben das hier eingeschobene T eine vierfache Stellung haben kann, so
ergäben sich nicht 20x 84=1680, sondern 4>(729 =2916 Combinationen für
das in der Tabula generalis eingeschlagene Verfahren.
107) Ars magna et all. p. 258: Tabula ista composila es! ea: LXXXIV columnis,
et es! subiectunt siue inslrumenlum, in quo invesligantur soluliones quaestionum re
cipiendo ad proposilunt, affirmando vel negando, concordando principia et regulas et
evitando eorum contrarictatem. Signi/ical aalem T in tabula, quod lillerae, quae saut
ante ipsunz, princiyiia sunt de prima figura, et lilterae, quae sunl post ipsum, sun!
de secunda; staut in camera BCTB, in qua B praecedens T dicit bonitatem et C
maynitudinewn et B post T dicil diflerentiam. lavesligalio autmn, quae fit in tabu/a,
es! in altiore gradu sigui/icalionis verilatum, quam illa, quae fit in figuris. Tabula
vero a quarla figura derivala es! volvendo circulum secundum et tertium, ut in ipso
tabula apparct (s. ob. Anm.90) usque ad LXXXlVcolztnznas‚ in qua revolulione cou
XVIII. Raimundus Lullus. 165
ersten Columne beispielsweise zeigt, wie in Folge der Combination in
jeder der 84 Columnen zwanzig „Fragen“ sich ergeben, welche den
manigfaltigen Nexus der absoluten und der relativen Prädicate betreffen 198),
so dürfte hiedurch zur Genüge ersichtlich sein, welch zweckloses und
läppisches Treiben uns die Ars magna zumuthe, denn wir müssen doch
immer im Auge behalten, dass sowohl die ursprüngliche Auswahl der
neun absoluten Prädicate und nicht weniger die der relativen schlechter
dings blind und willkürlich ist, als auch dass das mechanische Combi
nations-Verfahre ischen Verstand noch lange nicht der Prüfung
überhebt, ob jede der einzelnen Combinationen überhaupt einen
denkbaren Sinn enthalten könne. Lullus hingegen, welcher auch ander
wärts die wechselseitigen Beziehungen der absoluten und relativen Prä
dicate als „conditiones principiorum“ erörterte und hiedurch der „in
ventio“ dienen wollte "), war der sicheren Ueberzeugung, dass durch
sistil ligamen columnarum...... Et sic in qualibet columna sunt omnes columnae
implicatae, ratione cuius implication is quaelibet columna est coadiuvaliva allerius.
Ad quamlibet solutionem unius quaestionis possunt applicari omnes significationes
omnium quaestionum abstractarum et manuductarum ad ipsam quaestionem. In der
Ars brev. p. 14 und ebenso De aud. cabbal. p. 63 werden nur die ersten sieben
Columnen zum Muster angeführt. Aber sämmtliche 84 sind am deutlichsten ge
druckt bei Salzinger (Vol.V) als Einleitung zur Tabula generis; vgl. ebend. p. 22.
108) Ars magna et ult. p. 258: In qualibet columna sunt viginti quaestiones
per ordinem. Et de hoc dabimus exemplum in prima columna, quae est BCD, prae
dicando primo de bonilate, deinde de magnitudine, postmodum de aeternitale, et hoc
sic: Prima est, utrum bonitas sit intanlum magna, quod sit aeterna ? Secunda, utrum
sil aliqua bonitas intanlum magna, quod continet in se res differentes? Tertia, utrum
bonitas sit intantum magna, quod conlinel in se res concordanles? Quarta, utrum bo
nitas continens in se res contrarias sit magna? Quinta, utrum bonitas aeterna sit
differens? 6) utrum bonitas aeterna sit concordans? 7) utrum bonitas aeterna habeat
in se contrarietalem? 8) utrum bonitas in se conline.at differentiam et concordantiam?
9) utrum bonitas contineat in se differentiam et contrarietalem? 10) utrum bonitas
in se contineal concordanliam et contrarielatem? 11) quid est magna differentia aeter
nitatis? 12) quid est magna et aeterna concordanlia? 13) quid es magna et aeterna
contrarietas? 14) quid est magna differentia et concordantia? 15) quid est magna
differentia et contrarielas? 16) quidest magna concordantia et contrarietas? 17) diffe
rentia concordanliae aeternitatis de quo est ? 18) differentia aeternitatis de quo est?
19) concordantia contrarietatis et aeternitatis de quo est? 20) differentia concordantiae
et contrarietatis de quo est? Hierauf nun folgt (p. 259–267) allen Ernstes die Er
örterung dieser zwanzig Fragen. Hat vielleicht der Leser Lust, sämmtliche 1680
Fragen zu stellen? Auch damit aber wäre die „ars“ des Lullus noch nicht befrie
digt; denn er fährt hierauf p. 267 fort: Et quaestiones, quas fecimus de columna,
sunt generales, et possunt applicari ad quaestiones parliculares descendendo per scalas
trianguli viridis (s. ob. Anm.87), per quas intellectus est discursivus faciendo scien
tias differentes. Et ad hoc damus exemplum in eadem columna ad solvendum quae
stiones per viginti rationes differentes ratione dictarum camerarum, a quibus extra
huntur: „Utrum mundus sit aeternus“, – eine Frage, zu deren Verneinung nun
(p. 267–278) die zwanzig „Kammern“ der ersten Columne aufgeboten werden.
Vgl. Comp. lecl. tab. gen. p.4 ff.
109) Ars invent. verit. p. 13–36, woselbst unter dem Titel „Conditiones prin
cipiorum“ die achtzehn Principien derartig ternarisch in fallender Progression com
biniert werden, dass sich im Ganzen 833 Urtheile ergeben. Hingegen in Lecl. art.
inv. p. 59–109 wird eine paarweise Combination der achtzehn Begriffe unter dem
Titel „Inventio“ höchst ausführlich erörtert. Eben dahin gehört auch die noch un
gedruckte Schrift De affirmatione et negatione (Cod. lal. Mon. 10517, f. 11 B–16A),
166 XVIII. Raimundus Lullus.
diese Combinationen und das damit verbundene Auf- und Absteigen der
Begriffe wesentlich die inventio medii gefördert werde '!").
Als sechster Theil folgt hierauf Evacuatio tertiae figurae, d. h.
Lullus fordert, dass für jede der 36 „Kammern“ der dritten Figur (Anm.
89) vorerst durch ein Combinations- und Umkehrungs-Spiel 12 Urtheile
formirt und diese dann durch einen erkünstelten allgemeinen Mittel
begriff gestützt werden sollen, worauf dann 24 Fragen zu beantworten
seien, da bei jedem jener Urtheile sowohl utrum als auch quid gefragt
werden müsse, sowie ausserdem die obigen Definitionen und aus der
zweiten Figur die Momente der differentia und concordantia und obige
Modalitäten des utrum und des quid berücksichtigt werden sollen. So,
meint Lullus, werde die dritte Figur nach ihrem vollen Inhalte ausge
beutet (– evacuare –) und der Intellectus in Bezug auf applicatio,
inventio, disputatio, solutio quaestionum gefördert "'').
Den siebenten Theil bildet Multiplicatio quartae figurae, welche
wieder nur auf die Tabula generalis zurückgreift, insoferne die einzige
welche mit der Lehre vom Urtheile Nichts zu schaffen hat, sondern die Verbin
dungen jener nemlichen achtzehn Principien bejahend und verneinenđ erörtert.
110) Ars magna et ult. p. 278: Apparet, per quem modum intellectus habet ge
nerale subiectum, sc. tabulam huius artis ad inveniendum media, de quacunque materia
sint (posito, quod sciatur, quod dicitur per nomen), de quibus et cum quibus mediis
sit conclusio, quae quidem media sunt subiectum huius artis. De aud. cabb. p. 63:
Intellectus efficitur assertivus et ascensivus et descensivus in illis figuris et per illas
figuras, sc. A et T; procedit namque intellectus in eis a generalissimo ad specia
lissimum. Vgl. Ars brev. p. 14. Ars invent. verit. p. 2 B. *
111) Ars magna et ult. p. 278 ff.: Tertia figura est divisa in XXXVI cameras,
ut in ipsa patet, et in qualibet camera sunt implicatae XII propositiones et XXIV
quaestiones et solutiones earum.* Et vocamus evacuare, quando evtrahimus propo
siliones et quaestiones et solutiones earum et de implicatione ad erplicationem ipsam
deducimus doctrinam . . . . . . In camera faciemus propositiones mutando subiectum in
praedicatum, deinde faciemus quaestiones . . . . . et postmodum solutiones faciemus pro
bando . . . . . Intellectus evacuat cameras eo, quia abstrahit ab ipsis tantum quantum
potest . . . . . . Et sic ipse intellectus facit se applicativum, investigativum et inventi
1/11M . . . . . De camera BC intellectus haurit XII propositiones dicendo sic: Bonitas est
magna. Bonitas est differens. Bonitas est concordans. Magnitudo est bona. Magni
tudo est differens. Magnitudo est concordans. Differentia est bona. Differentia est
magna. Differentia est concordans. Concordantia est bona. Concordantia est magna.
Concordantia est differens . . . . . Deinde evacuet eam duodecim mediis eo, quod con
sistit inter subiectum et praedicatum, cum quibus conveniunt genere aut specie. Et
cum illis mediis intellectus faciet se disputativum et determinativum. Et ista media
ertrahuntur, ut cum dicitur: „0mne id, quod magnificatur a magnitudine, est magnum;
sed bonitas est id, quod magnificatur a magnitudine; ergo bonitas est magnum“. ....
Facta ista evacuatione intellectus evacuet ipsam cameram XXIV quaestionibus, quia in
qualibet propositione sunt duae quaestiones implicatae; et hoc sic: „Bonitas est magna.
Utrum bonitas sit magna? Quid est bonitas magna?“. . . . . . Deinde intellectus evacuet
cameram cum diffinitionibus bonitatis etc. (Anm. 91) et cum tribus speciebus diffe
rentiae et concordantiae, ut patet in secunda figura (Anm. 87). Deinceps evacuet ca
meram cum tribus speciebus regulae B (Anm. 96) et cum quatuor speciebus regulae C
(Anm. 97). El eæpedita ista evacuatione intellectus postmodum solvat quaestiones
praedictas . . . . . . sequendo conditiones camerae affirmando aut negando. Et sic in
tellectus ea pellit a camera dubitationes et consistit in illa quietatus et etiam cognoscit
se valde generalem et artificialum el de magna scientia habitualum. So werden
dann (p. 280–300) in grösster Ausführlichkeit sämmtliche 36 Kammern discutirt.
Vgl. Ars brev. p. 15. De aud. cabb. p. 64. Brev. pract. tab. gen. p. 38.
XVIII. Raimundus Lullus. 167
neue Erwägung darin besteht, dass in den ternarischen Combinationen
(z. B. BCD) jeder der drei Buchstaben je zu den zwei übrigen in irgend
einem Verhältnisse (conditio) stehe, so dass sich bei jeder Combination
zunächst sechs conditiones ergeben, deren Zahl sich aber verdoppelt,
sobald in der vierten Figur der innere Kreis um ein Feld gedreht wird;
und wenn dann je an die drei combinierten Begriffe sich eine Frage an
knüpft, so erblickt Lullus in dieser ganzen Procedur abermals ein för
derliches Mittel für inventio und aber auch für jedes Beweisverfahren").
Nemlich da die inventio medii immer sich durch den mittleren Kreis
der vierten Figur (s. Anm. 90) ergebe ''), meint er, dass nun hiemit
die probatio in all ihren Arten bewerkstelligt werde "*), und der Kenner
der Ars magna weit über alle Sophistik triumphierend erhaben sei"),
deren "Vernichtung sich nun von selbst ergebe "). Kurz diese Erwei
terung der vierten Figur gilt dem Lullus als der umfassendste Schlüssel
aller Wissenschaften ") und als eine Ausgleichung, welche der Intellectus
112) Ars brev. p. 16: Multiplicatio quartae figurae consistit in hoc videlice,
quod prima camera BCD in quarta figura significat, quod B unam conditionem habet
cum C et aliam cum D, et C unam conditionem habet cum B et aliam cum D, et D
unam conditionem habet cum B et aliam cum C. Et sic sunt in ipsa camera sex
conditiones, cum quibus intellectus se conditional et disponit ad investigandum et
inveniendum et obiciendum et probandum et determinandum. Post istas sex con
diliones iulellectus acquiril alias sex conditiones vollvendo circulum minorem, ponendo
suum E sub C circuli mediocris, sub quo erat suum D. Et quia mulata est camera,
ideo mutantur eius conditiones, et sic intellectus habituat se XV (s. sogleich) con
dilionibus. Et sic per alias cameras multiplicando columnas el vollvendo illas. Con
ditiones, quas intellectus multiplicatper islum modum, sunt difficiles ad enumerandum,
nam de qualibel camera potest intelleclus sic evacuare XXX propositiones et XC
quaestiones. Jedoch alle diese Zahlen sind unrichtig; theilweise besser lesen wir
de aud. cabb. p. 67: vollvendo rotulam minorem ... ... faclae sunt aliae sex conditio
nes, ... ... el hoc modo vollvendo intellectus multiplicat de uno quoque spatiolo XII
propositiones et XXIV quaestiones. Wenn aber hinwiederum ebend. p. 66 gesagt
ist „multiplicanlur enlia per spaliola quartae figurae ad numerum CCLII“, so stimmt
allerdings dieser Calcul mit der Erwägung überein, dass in der Tabula generalis
(Anm. 106f) je in den ersten Kammern der ersten sieben Columnen BC sieben
Combinationen eingeht, und sonach für BC 7X 12=84 „conditiones“ entstehen,
bei deren jeder im Hinblicke auf die drei combinierten Buchstaben drei Fragen, also
im Ganzen 3X84=252 Fragen erwachsen. Aber nach der Drehungs-Operation,
welche in der vierten Figur vorgenommen werden soll, ist überhaupt dieser ganze
Calcul unrichtig (s. Anm. 90 u. 106). In Wahrheit sind es ja 729 Combinationen,
und insoferne deren jede sechs conditiones erhalten mag und zu jeder conditio drei
Fragen gehören, gewinnen wir 18X 729=13122 Fragen.
113) Ars magna el ult. p. 301: Cum artista vult medium, semper investigat in
medio circulo. Nam sicut animali competit, slare mensurative et coniunctive inter
substantiam et hominem, quando concluditur, quod homo est substantia, sic littera,
quae est in medio circulo, debet stare inter litteram existenlem in superiori circulo
el litleram, quae es in inferiori.
114) Ebend. p. 304: Probatio est genus, et suae species sunt per „demonstra
tionem propter quid“ et per „demonstrationem aequiparantiae“ et per „quod“ divisae.
S. ob. Anm. 56 ff.
115) Ars brev. p. 16 f.: In illo passu cognos.cit se intellectus valde generalem
et artificiatum supra alium intellectum ignoranlem islam artem ..... et sic sophista
coram tali intellectu non potest stare. Ebenso De aud. cabb. p. 67.
116) Ars magna el ul. p. 305–313. (Ein Excerpt aus den Soph. Elenchi).
117) Ebend. p. 313: Per quartam figuram verius, quam per alias datur modus,
quo aliae scientiae possuml faciliter et breviller acquiri, sicut lheologia, philosophia
168 XVIII. Raimundus Lullus.
mittelst seiner ihm „angeborenen“ Principien mit dem gesammten ob
jectiven Gegenstande des Wissens überhaupt finde 11°).
Trotzdem aber sind wir mit dieser Technik noch nicht zu Ende,
sondern es folgt als achter Theil die Mirtio principiorum et regularum,
wobei noch einmal die „Principien“ (d. h. die absoluten und die relativen
Prädicate), um welche sich schon alles Bisherige gedreht hatte, den Ge
genstand bilden; dieselben sollen nemlich nun sowohl wieder unter sich
derartig zu Urtheilen verbunden werden, dass jedes durch die übrigen
siebzehn eine nähere Bestimmung findet, als auch sollen nun an die ein
zelnen achtzehn Begriffe sämmtliche obige Fragen (d. h. „Regeln“, s. Anm.
94 ff.) angelegt werden 11").
Und nun erst kommt noch der übrige Theil des Alphabetums (Anm.
85), welcher bisher noch keine Rolle gespielt hatte, zur Betrachtung,
indem der neunte Theil die dortigen „novem subiecta“ erörtert, bei
welchen als allgemeine Gesichtspunkte ihre Definition, ihre Unterschiede
und ihr Uebereinstimmen, sowie ihre Gradabstufung bezeichnet werden "°").
Sämmtliche neun Subjecte, ausserhalb deren, wie sich Lullus einbildet,
| es überhaupt Nichts gibt, sollen ihrerseits nun wieder durch die achtzehn
Principien und die zehn Fragen hindurchgeführt werden!?!). Von dem
neunten derselben aber, d. h. von instrumentum, gewinnt Lullus einen
etc., et hoc inveniendo medium non eristens generalissimum neque specialissimum.
Ratio huius est, quod ista scientia habet principia generalissima et etiam regulas gene
ralissimas, aliae vero scientiae habent subalternata principia, et sic medium earum
est imperfectum sine ista scientia.
118) De aud. cabb. p. 64: Finis quaesitus in hac methodo non est nisi docere
modum, cum quo adaequatur intellectus humanus cum re intellecta de unoquoque
scibili; . . . . . et hoc fit per evacuationem tertiae figurae et cum multiplicatione quartae
figurae. Lib. correl. innat. f. 50 A: Subiectum huius artis est innata pluralitas pri
mitiva vera et necessaria, d. h. eben die achtzehn „Principien“.
119) Ars magna et ult. p. 315 : De mirtione principiorum et regularum. Pars
ista in duas partes dividitur, sc. in mirlionem principiorum deductorum uno deducto
cum alio, secunda pars est de principiis deductis per regulas. Datur doctrina, quo
modo unum principium cognoscatur per alia deducendo ipsum per ipsa principia et
per omnes species regularum . . . . . Et ista mirtio est centrum et subiectum huius artis.
Hierauf werden in der That vorerst (p. 316–340) die achtzehn „Principien“ je
einzeln in Beziehung zu den übrigen siebzehn gebracht, und sodann (p. 340–375)
wieder jedes derselben an den zehn obigen Fragen gemessen. Vgl. Ars brev. p. 17.
De aud. cabb. p. 67 ff. Brev. pract. tab. gener. p. 37 ff. Comp. lect. tab. gen.
p. 1 B.
120) Ars brev. p. 17: Ponuntur novem subiecta in alphabeto significata, in
quibus cadit, quidquid est, et ertra ipsa nihil est . . . . . . (p. 18) Tractatus istorum
subiectorum consideramus cum quatuor conditionibus . . . . . Prima conditio haec est,
ut quodlibet subiectum habeat suam diffinitionem ..... Secunda conditio est, quod in
iudicio sive in practica conservetur differentia subiectorum ..... Tertia conditio est,
quod concordanlia, quae est inter unum subiectum et aliud subiectum, non destruatur
- - - - - - Quarta est, quod, secundum quod unum subiectum est nobilius et altius, ei
attribuantur alliora et nobiliora principia. Ebenso De aud. cabb. p. 70 ff.
121) Ars magn. et ult. p. 375: Quoniam in novem subiectis omne, quod est,
implicatur et eætra nihil est, idcirco volumus ponere ipsa in hac arte, ut cum ipsis
ars sit generalis, eo quod sunt generalia ad omnia. Et ideo discurrendo praedicta
subiecta per principia huius artis et regulas de ipsis subiectis notitiam habere po
terimus u. s. f. Diess geschieht nun mit den ersten acht unter jenen neun Subjecten
(p. 376-443), indem jedesmal zuerst die „principia“ und dann die „regulae“ zur
Erörterung verwendet werden.
XVIII. Raimundus Lullus. 169
etwas halsbrecherischen Uebergang zu den letzten zwei Quer-Reihen des
Alphabetums, nemlich zu den neun Tugenden und neun Lastern, deren
Erörterung ich ohne Neid der Geschichte der Ethik überlasse 12). Uebri
gens glaubt Lullus auch hiedurch wieder Erspriessliches für die inventio
medi geleistet zu haben").
Was hierauf noch folgt, gehört eigentlich schon mehr der Praxis
dieser Technik an. Nemlich den zehnten Theil bildet unter dem Titel
„Applicatio“ die ausführliche Hinweisung darauf, dass zur Verdeutlichung
die Subjecte auf ihre Prädicate und die abstracten Substantiv-Formen auf
ihre Adjectiva angewendet werden sollen, sowie dass überall stets der
gesammte Inhalt der vorhergegangenen neun Theile der Ars magna zur
Ausübung kommen soll, wozu jedoch nun noch zwei neue Bestandtheile
hinzutreten '“). Zunächst nemlich reihen sich „Centum formae“ an,
d. h. hundert Begriffe, welche aus sehr verschiedenen Disciplinen (auch
122) Ebend. p. 443: De mono subiecto, quod est de instrumentalitate. Nomum
subiectum est de artificio el habel tres species. Prima est de moralibus, secunda de
artibus liberalibus, tertia de mechanicis. De prima, sc. de moralibus hic tractabimus
u. s. f., und es folgen hiemit (p. 443–487) in gleicher Durchführung durch die
Principien und durch die Regeln vorerst die neun Tugenden und dann die neun
Laster. Hingegen Ars brev. p. 23: Istud subieclum est de instrumentalitate et con
sideratur duobus modis, sc. naturaliter ... ... el moraliler ... .. Instrumentum quidem
naturale potest cognosci deducendo ipsum per principia et regulas ..... Similiter et
instrumentum morale . . . . . .; talem autem deductionem dimittimus intellectui bene in
tuenti, et si intellectus artist.ae deficit in itali deductione, recurrat ad artem magnam,
in qua largius träclamus de moralibus. Somit besteht hier ein anderes Eintheilungs
Motiv der instrumenta, als in der Ars magna; aber das rasche Umspringen zu den
moralia ist beiden Redactionen gemeinsam.
123) Die Erörterung dieser novem subiecta bildet nemlich auch den ausschliess
lichen Inhalt der kleinen Schrift De conversione subiecti et praedicati, und dort
lesen wir p. 166: Subiectum huius libri est medium, per quod investigamus conver
sionem subjecti et praedicali. p. 167: Si intellectus invenit medium substantiale inter
subitectum etpraedicatüm, cognosci, quod ex tali medio fiat demonstratio; et sic non
fiet syllogismus opinalivus.
124) Ars brev. p. 24f. : Applicatio dividilur in res parles. Prima est, quando
applicatur implicitum ad explicitum; secunda est, quando applicatur abstractum ad
concretum; tertia est, quando applicatur quaestio ad loca huius artis. De prima
parte sic dicemus: Si termini quaestionis sunt impliciti, applicentur ad terminos huius
artis explicilos, sicut, quando quaeritur, utrum deus sit, aut utrum angeli sind,
applicentur ad bonitatem, magnitudinem etc. ..... De secunda parte sic dicendum est:
Si termini quaestionis sunt abstracti, applicentur ad suos terminos concretos, sicut
bonitas ad bonum etc., et videatur, quomodo se haben terminus abstractus et con
cretus discurrendo per principia et regulas. Tertia pars, quae es de applicatione ad
loca, dividitur in XIII partes, quae sunt hae: Prima figura, Secunda figura, Tertia
figura, Quarta figura, Diffinitiones, Regulae, Tabula, Evacuatio tertiae figurae, Multi
plicatio quartae figurae, Mixtio principiorum et regularum, Novem subitecla, Centum
formae, Quaestiones. Diese tertia pars ist in De aud. cabb. p. 79 folgendermaassen
in novem species eingetheilt: Prima fig., Sec. fig, Tert. fig, Qu. fig., Mixlio princ.
et reg, Regulae, Novem subiecta, Quidditas centum formarum, Quaestiones. Hingegen
Ars magn. et ult. p. 488 stimmt mit Ars brev. überein, nur werden dort ohne
Ober- und Unter-Abtheilung sofort fünfzehn partes der applicalio gezählt (d. h.
1. implic. ad explic., 2. abstr. ad concr., 3. Prima figura, 4. Sec. fig. u. s. f.).
Die ersten dreizehn derselben enthalten nun dort (p. 488–496) nur eine „practische“
Recapitulation desjenigen, was über die einzelnen Theile schon im Obigen ent
wickelt worden war. Vgl. Comp. lect. tab. gen. p.2 B. In Lect. art. inv. p. 109–133
wird nur über implicite und explicite gehandelt.
170 XVIII. Raimundus Lullus.
aus der Logik selbst, z. B. die Kategorien) entnommen und in möglichst
dummer Weise definiert und hierauf näher erläutert werden"). Uebri
gens sind dabei auch diejenigen, welche der Logik angehören, durch
aus nicht im Sinne der Logik, sondern nur im Stile der Ars magna
besprochen").
Sodann aber sind es (als elfter Theil) Quaestiones, welche einer
seits abermals den vorhergegangenen Inhalt recapitulieren und andrerseits
materiell auf das Gebiet der Theologie hinüberweisen.").
125) Ars magna el ult. p. 496: Vocamus quidem centum formas, nam in abs
tracto ipsas quidem si consideramus, aliquae er unl generalissimae, aliquae er unl
subalternae, et cuilibet formae assignamus suum concretum, ut quaelibet forma in
teleclui magis elucescat, u. s. f. Und nun werden (p.496–562) in ziemlich plan
loser Ordnung folgende hundert Begriffe definiert und erörtert: Entitas, Essenlia,
Unitas, Pluralitas, Natura, Genus, Species, Individuitas, Proprielas, Simplicitas, Com
posilio, Forma, Materia, Substantia, Accidens, Quantitas, Qualitas, Relalio, Actio,
Passio, Habitus, Silus, Tempus, Locus, Molus, Immobililas, Instinctus, Appetilus,
Allracio, Receptio, Phantasma, Plenitudo, Diffusio, Digestio, Expulsio, Significatio,
Pulchritudo, Novitas, Idea, Mathematica, Ens in potentia, Punctuitas, Linea, Trian
gulus, Quadrangulus, Circulus, Corpus, Figura, Generales recliludines, Monstruilas,
Derivalio, Umbra, Speculum, Color, Proportio, Dispositio, Crealio, Praedestinatio,
Misericordia, Necessitas, Fortuna, Ordinatio, Consilium, Gratia, Perfectio, Declaratio,
Transsubstantiatio, Alteratio, Infinitas, Deceptio, Honor, Capacilas, Existentia, Com
prehensio, Inventio, Similitudo, Antecedens, Potenlia, Generatio, Theologia, Philosophia,
Geometria, Astronomia, Arithmetica, Musica, Rhetorica, Logica, Grammalica, Moralitas,
Politica, Jus, Medicina, Regimen, Mililia, Mercatura, Navigatio, Conscientia, Praedi
calio, Oratio, Memoria. Vgl. Ars brev. p. 25 ff. Hingegen De aud. cabb. p. 80 ff.
fehlen hievon: Proprietas bis Materia, dann Immobilitas, Phantasma; Ens in potentia,
Derivatio, und sämmtliche von Speculum an bis Memoria, nur Necessitas und Potentia
ausgenommen; neu aber kommen dort hinzu: Initium, Indivisum, Elementivum,
Idem, Simile, Primum, Perfectum, Finilum, Tolum, Deminutum, Persona, Hoc, Aliud,
Sustentans, Agens, Aclu praedilum, Vacuum, Alteratio, Antiquitas, so dass dort es
nur 64 Definitionen sind. Vgl. Brev. pract. tab. gener. p. 14–35. Hingegen eine
sehr abweichende Zusammenstellung s. unten. Anm. 163.
126) Z. B. Ars m. et ult. p. 500: Individuitas est diffinibilis per primam speciem
regulae C, nam sicut bonitas est ratio bono, quod agat bonum, sic individuitas est
ratio individuo, quod producat individuum, et sicut individuitas est bona per boni
lalem, sic bonilas individuata est per individuilatem.
127) Ars brev. p. 29: De quaestionibus. Haec pars dividitur in XII partes seu
loca disposita el proportionata ad quaestiones secundum materiae diversitalem, ex
qua Sunl ... ... Widelicet: Prima figura, Secunda figura, Tertia figura, Quarta figura,
Diffinitiones, Regulae, Tabula, Evacuatio tertiae figurae, Multiplicatio quartae figurae,
Mixlio principiorum el regularum, Novem subiecla, Centum formae. Die ersten sechs
Gegenstände sind nur in Ars brevis (p. 30–33) behandelt. Die Ars magna et ult.
beginnt erst mit den Fragen über Tabula generalis und erörtert (p. 563–582) zur
Probe die ersten acht „Kammern“ der ersten Columne, lässt dann in Kürze (p.
582–584) die nächsten drei Gruppen folgen, um hierauf in grosser Ausführlichkeit
(p. 584–599) die Fragen über die novem subiecla folgen zu lassen, wobei wieder
wie oben (Anm. 122) von „Instrumentum“ auf die Tugenden und Laster überge
gangen wird, deren Erörterung (p. 599–625) gleichfalls sehr gedehnt ist. Dann
folgen die Fragen über applicatio (p. 626–630) ganz im Anschlusse an obige
Theorie derselben (Anm. 124), so dass schliesslich die Fragen über die centum
formae sich anreihen, in welchen (p. 630–661) der ganze obige Inhalt in Frage
Form recapituliert wird. In De aud. cabb. beginnt dieser Abschnitt (p. 101) erst
mit den novem subitecla, auf welche dann (p. 107–110) noch in Kürze die ersten
14 der centum formae folgen. In Tab. gener. p. 23–75 werden die Fragen von
„Prima figura“ bis „Tabula“ durchgeführt, und der Rest (p. 55–75) als „Quaestiones
per alias quaestiones“ erledigt. In Ars inv. ver. p. 66–204 u. Lect. art. inv. p.
XVIII. Raimundus Lullus. 171
Endlich den Schluss bilden zwei kurze Abschnitte, deren einer die
habituatio, d. h. die Angewöhnung der Technik"), der andere aber
das Verhalten des Lehrers betrifft"), woran etwa auch noch die
Disputirkunst geknüpft werden konnte "). Ergötzlich aber ist es, wie
Lullus betreffs der Lernenden drei Gradabstufungen des Talentes nach
der Geschwindigkeit abmisst, mit welcher man sich die ganze Technik
aneigne "1).
Jene beiden Schriften des Lullus, welche die specielle Aufgabe haben,
zu lehren, in welcher Weise die Technik praktisch angewendet werden
soll (s. Anm. 16), musste ich allerdings schon im Obigen mehrfach durch
Bezeichnung betreffender Parallelstellen berücksichtigen; denn nicht bloss
die vier Figuren und die Definitionen und Erklärungen der absoluten und
der relativen Prädicate schliessen sich dort der übrigen Behandlung der
Ars magna fast gleichlautend an (s. Anm. 86, 87, 89–91, 94, auch
bes. 109), sondern auch da, wo uns schon im Bisherigen die Praxis der
Technik begegnete, finden wir im Wesentlichen Uebereinstimmung (s. Anm.
124 u. 127 f.). Aber das Eine, was hier neu hinzukommt und zugleich
durchaus ein Mittelglied zwischen der Technik selbst und der bereits (auf
Theologie) angewendeten Technik repräsentiert, darf ich eben darum nicht
unerwähnt lassen.
Nemlich nach den vier Figuren folgt hier ") ein „Alphabetum“,
welches im Vergleiche mit dem obigen (Anm. 85) sehr modificirt ist.
Wohl sind die ersten beiden Columnen (mit den neun Buchstaben B–K
bezeichnet) identisch mit den ersten beiden Quer-Reihen des obigen
Alphabetes, aber die dritte Columne besteht aus neun „Regulae“ und die
vierte aus neun theologischen oder naturphilosophischen Quaestiones. Und
was nun jene „Regulae“ betrifft, so enthalten dieselben etwas ganz An
deres als dasjenige, was oben (Anm. 94 ff) so genannt worden war.
Denn wenn auch allenfalls die Regel über suppositio uns an das dortige
134–311 sind es neun Fragen, welche lediglich der Theologie angehören, aber in
peinlichster Ausführlichkeit auftreten, und in letzterer Schrift folgen dort noch (p.
311–358) Mille minulae quaestiones aus dem Gebiete der Theologie (es sind jedoch
in Folge des Zustandes der Handschrift nur 912).
128) Ars magna et ult. p. 662: Habituatio dividitur in tres partes. Quarum
prima est de tribus paribus, in quas haec ars dividilur, et illas artista habituare
debet ..... Secunda pars est, quod habiluet modum el processum huius artis .....
Tertia pars est, quod ipse habe all modum multiplicandi quaestiones et solutiones.
Ebenso Ars brev. p. 42. Vgl. Tab. gener. p. 75. Ars inv. ver. p. 204 ff.
129) Ars m. et ult. p. 662: Doctrina dividilur in quatuor partes. Quarum prima
esl, ut artista bene scial ...... cordetenus. Secunda, quod ipse declaret bene textum
scholaribus ..... Tertia, quod ipse faciat quaestiones coram scholaribus et solvat eas.
.... - Quarta, quod faciat scholaribus quaestiones, ut ipsi de illis respondeant.
Ebenso Ars brev. a. a. 0. Vgl. Brev. pract. lab. gen. p. 11 ff.
130) Brev. pract. tab. gen. p. 39 f. werden Regeln über disputatio und p. 40ff.
über declaratio lextus gegeben.
131) Ars m. el ult. p. 663: Homo habens optimum intellectum et fundatum in
logica et in naturalibus et diligentiam polerit ist am scienliam scire duobus mensibus,
uno mense pro theorica et altero mense pro practica. Homo habens intellectum me
liorem ..... polerit ipsam scire quatuor mensibus ..... Homo habens intellectum bonum
.... poterit ipsam scire in medio anno.
132) Ars inv. verit. p. 13.
172 * XVIII. Raimundus Lullus.
utrum erinnern könnte 1°°), so reihen sich noch Regeln über folgende
verschiedene Gesichtspunkte an: de modo essendi et intelligendi 134), de
modo investigandi 1°°), de specificatione generalis 18"), de contra
dictione '°'), de necessario et contingenti 1°°), de demonstratione 13º), de
punctis transcendentibus 149), de maioritate finis 141).
Diejenigen Schriften nun, welche nach der Absicht des Lullus das
Resultat der auf Alles angewendeten Technik und somit gleichsam eine
Encyclopädie der Wissenschaften enthalten, gehen eben darum über die
logische (?) Manipulation der Technik selbst hinaus, ja Lullus meint, diese
seine Mystik stehe als höheres Drittes über Logik und Metaphysik!"). Und
133) Ebend. p. 37: Prima regula est, in principio investigationis supponere,
utramque partem contradictionis possibile esse veram sive falsam.
134) Ebend. p. 38: Cum sit differentia inter modum essendi rei et modum eam
intelligendi, considerandum est, qua ratione procedit medium conclusionis, an per
concordantiam utriusque modi, an per contrarietatem.
135) Ebend. : Duobus modis est in hac arte investigatio facienda. Primus con
sistit in speculatione figurarum . . . . . . (p. 39) Secundus consistit solum in intellectu,
et iste in quinque modos est divisus, sc. quod intellectus simpliciter, dupliciter, .
triangulariter, quadrangulariter et circulariter per terminos discurrat (die Ausdrücke
„triangulariter“ u. „quadr.“ bedeuten hier nur eine dreifache und eine vierfache
Combination, „circulariter“ aber das Durchlaufen all jener Combinationen).
136) Ebend. p. 41 : Er generali omnino generali et speciali omnino speciali
tertium constituitur sapiens naturam utriusque ; est enim illud tertium membrum magni
ambitus tanquam medium ertremitatum ...... Specificando ipsa universalia per con
tractionem eorum ad ipsas proprietates.
137) Ebend. p. 43: Fallitur intellectus ignorantis aliquoties in his, quae contra
dicere videntur nec tamen contradicunt, vel in his, quae non videntur esse in contra
dictione et sunt.
138) Ebend. p. 44: Omne, quod est, aut est necessarium aut contingens, quare
inter ea discurrere est multum ulile, nam esse sive agere uniuscuiusque rei in aliquo
istorum duorum versatur.
139) Ebend. p. 45: Demonstrationum alia est similitudinaria, quae per erempla
et metaphoras habetur. . . . . Demonstratio vero propria in tres species est divisa (d. h.
quid, quia u. per aequiparantiam, s. ob. Anm. 56 ff.).
140) Ebend. p. 47 : In omni materia punctum transcendentem dicimus inveniri
posse (die Wortform „punctus“ ist damals allgemein üblich, nur im Plural sagte
man häufig auch „puncta“); causatur enim punctus transcendens ea ercessu, quem
alia potentiarum hominis habel supra aliam aut aliquando supra se ipsam . . . ...
Quaedam ergo punctorum transcendentium causantur er hoc, . . . . . quod intellectus,
qui est superior potentia, imaginationi et sensui naturaliter est unitus . . . . . Quidam
vero punctorum transcendentium causantur er hoc, quod intellectus transcendit per
rationem obiecti rationem sui ipsius. Als solche transscendente Punkte der ersteren
Art werden dann (p. 47–51) besprochen: Elementativa, Vegetativa, Sensitiva, Ima
ginativa; die letztere Art wird (p. 51–61) aufgezeigt in : Rationativa, Moralitas,
Coeleste, Angelus, Divina quidditas.
141) Ebend. p. 61 : Est maioritas finis id, quod est melius et melius et quod
oportet esse necessario melius; et consislit duobus modis, sc. secundum proportionem
et secundum comparalionem.
142) Introd. art. demonstr. p. 1 A: Metaphysica considerat res, quae sunt eætra
animam, prout conveniunt in ratione entis; logica autem considerat res secundum
esse, quod habent in anima, quia tractat de quibusdam intentionibus, quae conse
quuntur esse rerum intelligibilium . . . . . (B) Sed haec ars tanquam suprema omnium
humanarum scientiarum indifferenter respicit ens secundum istum modum et secundum
illum . . . . . . Solum docet viam inveniendi communia et propria principia in quacun
que scientia, . . . . . solum ponit aliquos terminos principiorum, quibus mediantibus
possunt formari infinitae propositiones. -
XVIII. Raimundus Lullus, - 173
wenn ich schon zur Besprechung der Technik mich fast widerwillig ent
schloss, so könnte ich wohl diese ganze Gruppe in Anbetracht ihres In
haltes völlig bei Seite lassen. Doch will ich Folgendes erwähnen.
Am nächsten noch schliesst sich an Obiges die Schrift „Arbor
scientiae“ an, insoweit in derselben wenigstens jene nemlichen „achtzehn
Principien“ beibehalten sind, welche nun als achtzehn Wurzeln des Baumes
erscheinen: den Stamm desselben bildet das Chaos, die Aeste und Zweige
die vier Elemente und deren Zusammensetzungen, die Blätter die Acci
dentien, die Blüthen die Werkzeuge, und die Früchte die individuellen
Wesen'). In den übrigen Schriften aber, welche zu dieser Gruppe
gehören, werden auf die abenteuerlichste Weise die „Principien“ und die
obigen Kreis-Figuren vermehrt und bereichert. So erscheint die erste
Figur (Anm. 86) nun als „figura dei“ mit 16 Feldern, indem perfectio,
iustitia, largitas, misericordia, humilitas, dominium, patientia neu hin
zukommen"). Auch obige figura T' (Anm. 87) ist erweitert, indem zu
den dortigen drei Dreiecken noch zwei neue, eines mit den Ecken deus,
creatura, operatio, das andere mit den Ecken affirmatio, negatio, dubi
tatio, hinzugefügt werden"). Ferner wird eine secunda figura T vor
geführt, welche einen in 15 Felder (modus, species, ordo, alteritas,
identitas, communitas, prioritas, simullas, posterioritas, superioritas,
convertibilitas, inferioritas, universale, in definitum, singulare) getheilten
Kreis zeigt"). Desgleichen neu ist figura S oder „veritatis“ oder
„animae“, welche in 16 Feldern eines Kreises verschiedene Modificationen
der Begriffe memoria, actus, voluntas, intellectus, compositio unter
bringt"). Auch die Tugenden und Laster (s. im Alphabetum, Anm. 85)
werden, jedoch unter Weglassung von Sapientia, pietas, mendacium, in
constantia, in einen Kreis von 14 Feldern gebracht, welcher „figura V“
heisst"). Die figura theologiae und figura iuris überlasse ich gerne
diesen beiden Facultäten ''), sowie die figura elementalis den Natur
143) Diese ganze Gruppierung, welche durch einen (in mehreren älteren Drucken
bunt bemalten) Baum versinnlicht ist, wird dann behufs einer Encyclopädie auf eine
ganze Menge von Bäumen angewendet, nemlich: arbor elementalis, vegetalis, sen
sualis, imaginalis, humanalis, moralis, imperialis, apostolicalis, coelestialis, angeli
calis, aeternalis, maternalis (d. h. Maria, welche Lullus ja auch in Gedichten ver
herrlichte), divinalis-humanalis (d. h. Christus), divinalis, exemplificalio, quaestionalis,
an welch letzteren sich Fragen über die obigen (Anm. 125) „centum formae“ an
schliessen. -
144) Ars demonstr. p. 2, Lect. arl. dem. p. 2, Comp. art. dem. p. 20, Propos.
sec. art. dem. p. 18 u. 45, Ars inv. parl. im univ. p. 2, Ars magna et maior p. 5
u. 43, Lecl. art. comp. inv. ver. p. 9 u. 50.
145) Lect. art. dem. p. 12, Comp. art. (lem. p. 7, Propos. sec. art. dem. p. 2,
13 u. 41, Ars inv. part. p. 2, Ars magna el maior p. 42, Lect. art. comp. inv. ver.
p. 4 u. 25.
146) Ars demonstr. p. 2 f. u. die so eben angeführten übrigen Stellen.
147) Lect. art. dem. p. 7, Comp. art. dem. p. 14, Propos. s. art. dem. p. 3,
20 u. 46, Ars inv. part. p. 2, Ars magna el maior p. 41, Lect. art. comp. inv.
ver. p. 2.
148) Lect. art. dem. p. 17, Comp. art. dem. p. 28, Propos. s. art. dem. p. 4,
23 u. 49, Ars magna el maior p. 6 u. 43, Lect. art. comp. inv. ver. p. 12u. 84.
149) Ars demonstr. p. 52 ff, Lecl. art. dem. p. 42 ff., Comp. art. dem. p. 35
u. 49, Propos. s. arl. dem. p. 5, 27, 30, 52, 55. S. auch Samigny, Gesch. d. röm.
Rechtes im Mittelalt.V (2. Aufl.), p. 616 ff.
174 “ XVIII. Raimundus Lullus.
forschern"). Ein Höhepunkt der Tändelei aber ist die figura deriva
tion um, welche in 13 Feldern eines Kreises die Sylben re, ri, ans, us,
le, tus, mus, do, ne, er, in, prae, de vorführt"). Ausserdem noch
werden sämmtliche Figuren in Eine figura universalis zusammengefasst,
welche aus 13 concentrischen Kreisen mit je 16 Feldern besteht"), und
überdiess für alle einzelnen Figuren die möglichen paarweisen Combina
tionen (nach dem Muster der obigen dritten Figur, Anm. 89) vor Augen
gestellt"). Das Ziel aber liegt hiebei überall in einer Unzahl theolo
gischer quaestiones"); denn, wie Lullus selbst sagt, diese ganze Be
handlungsweise der Ars magna soll nur der Verherrlichung Gottes und
der Zerknirschung der Seele dienen ''). Darum endlich befindet sich
auch die figura philosophiae, welche in 16 Feldern die Begriffe „prima
causa, motus, intelligentia, orbis, forma, material, natura, elementa,
appetituts, potentia, habitus, actus, miartio, digestio, compositio, alteratio“
enthält, auf einem Gebiete, welches uns für die Logik durchaus nicht
interessiert 1%).
Während aber Lullus in dem Gesammtumkreise seiner Ars magna
das einzige Heil der Wissenschaft erblickte (vgl. Anm. 117 f. u. 142) und
dagegen die gewöhnliche Schul-Logik für etwas Schwaches und Unter
geordnetes hielt (Anm. 32), scheint hinwiederum die traditionelle Auctorität
der letzteren ihm das Zugeständniss abgenöthigt zu haben, dass seine
Ars magna dem üblichen Betriebe der Logik sich doch nicht ganz ver
schliesse, sondern dass man in seiner obigen multiplicatio quartae figurae
(Anm. 112ff) und auch in den „centum formae“ (Anm. 125) all Das
jenige, – natürlich in viel besserer Weise –, finde, was in der ge
wöhnlichen Logik gelehrt werde "). So konnte er sich auch herbei
150) Lect. art. dem. p. 23, Comp. arl. dem. p. 58, Propos. s. art. dem. p. 6,
33 u. 56. Dass Lullus zu den hervorragenden Alchimisten gehörte, ist bekannt;
s. Kopp, Gesch. d. Chemie, I, p. 67 ff. II, 178 ff.
151) Ars demonstr. p. 91. Introd. art. demonstr. p.25 B: „Re“ significat verba
activa ...., „R“ significat verba passiva ..... , „Ans“ vel „us“ significal participia
aut polenlialilalem, ut bonificalivus ....., „Le, Tus“ significant passiva ....., „Nus“
concreta, ut bonus...., „Do“ abstracta, ul magnitudo ...., „Ne, Er“ adverbia ..... 9
„In, Prae, De“ significant compositiones, ul iniustitia. Auch beruht hierauf die
kleine Schrift Correlata innata (s. bes. dort f. 50 B).
152) Comp. art. dem. p. 71, Propos. s. art. dem. p. 7, 37 u. 58, Lect. art.
comp. inv. ver. p. 19.
153) Ars demonstr. p. 8, Propos. s. art. dem. p. 10, Lecl. art. comp. inv.
ver. p. 25.
154) Ars demonstr. p. 52 ff., Comp. art. dem. p. 89 ff., Propos. s. art. dem.
p. 40 ff, Ars magna el maior p. 31 ff.
155) Lect. art. demonstr. p. 1 A: Quoniam deus mulum est recolibilis, intelligi
bilis el amabilis, est ideo multum nobis necesse, ut eo fruamur speculanles eum
recollendo, intelligendo et amando in tola anima nostra et viribus eius, quod est
ultimus finis eius; ad hoc siquidem hanc arlem duximus declarandam, quae instru
mentum est aclibus animale ...... Ad dei magnificentiam haec ars facta est. Comp.
art. demonstr. p. 1 A: Haec ars inslruit nos, intelligere et diligere deum, adhaerere
virtulibus, odire vitia et confundere infidelium erroneas opiniones. Ars magna et
maior p. 1 B: Polest homo invenire veritatem sub compendio et contemplari et
cognoscere deum et vivificare virtutes et mortificare wilia,
156) Ars demonstr. p. 99 ff, Lect. art. dem. p. 46, Comp. art. dem. p. 45,
Propos. s. art. dem. p. 5, 28 u. 53. \
157) Ars magna et ult. p. 537: Logica est ars, qua logicus invenit coniumclio
XVIII. Raimundus Lullus. 175
lassen, Schriften zu verfassen, welche als ein Mittelding zwischen der
Ars magna und der traditionellen Logik auftreten. Solcher Art nemlich
ist zunächst die Nova logica, durch welche die Weitschweifigkeit und
Hinfälligkeit der alten (aristotelisch-byzantinischen) Logik vermieden und
das Auswendiglernen der logischen Lehren erleichtert werden soll. '').
Dieselbe hat sieben distinctiones. Die erste beginnt mit ens, welches im
Sinne der Schrift „Arbor scientiae“ eingetheilt wird und so zu corpus,
animal, homo führt"), worauf unmittelbar die obige Erörterung der
zehn Fragen oder „regulae“ folgt"). Die zweite enthält die fünf Uni
versalien, welche natürlich als reale Wesen gelten und sämmtlich nun
eben jenen zehn Fragen unterworfen werden"); die dritte entwickelt
die Kategorien gleichfalls mittelst dieser nemlichen Fragen"). Den Ge
genstand der vierten Distinction bilden wieder „centum formae“, welche
jedoch von den obigen (Anm. 125) stark abweichen, und deren erste
beide, – zur Probe davon, was mit den übrigen 98 geschehen solle –,
jenen nemlichen zehn Fragen unterstellt werden "). In der fünften
folgt nun in Kürze die Lehre vom Urtheile"), von der Definition") und
nem inter subitectum et praedicatum, quae est medium, cum quo necessarias conclu
siones scit facere. Logicus per diffinitionem medii invenit medium contiguum, ... ... et
de hoc datur exemplum in multiplicatione quartae figurae. Adhuc logicus tractat de
W praedicabilibus et de X praedicamentis, et de hoc exemplum in tractalu centum
formarum. (p. 538) Item logicus tractat de syllogismo et de figuris et de falacis,
et de omnibus islis exemplificatum est in multiplicalione quartae figurae ... ... Logicus
facit praedicutum superioris de inferiori. ... Item pomit multiplicitalem generis, pomit
genus generalissimum ...... el similiter speciei multiplicilalem ... ... Logicus lractat
de differentia differentiando et de concordanlia concordando et de contrarietate con
trariando.
158) Nova logica, f. 3 r.: Considerantes, veterem et antiquam logicam ab. eam
inquirentibus propter sui prolixilatem cum labore maximo plenius acquiri el acqui
silam propter sui labililalem cum nimia difficultate in memoria retineri diulius, idcirco
ad prolixitalem et labililalem huiusmodi evitandam cogitavimus, divino auxilio me
diante novam et compendiosam logicam invenire, quae ab ipsam inquirentibus citra
nimiam difficultatem acquiralur et acquisita in memoria plenarie conservetur.
159) f. 3 v.–6 r. S. Anm. 143.
160) f. 6 r.–8 r. S. Anm. 94–105.
161) f. 8 r.–13 r. Jene Stelle, welche das offene Bekenntniss des Realismus
enthält, wurde schon oben, Anm. 44, angeführt.
162) f. 13 v.–20 v.
163) f. 20 v.– 25 r. Die hundert Begriffe sind hier: Individuum, Bonitas,
Magnitudo, Duratio, Potes las, Sapientia, Voluntas, Virtus, Veritas, Gloria, Concordanlia,
Contrarietas, Principium, Medium, Finis, Maioritas, Aequalitas, Minoritas, Essentia,
Natura, Forma, Maleria, Immobililas, Mobilitas, Molus, Dubilalio, Affirmatio, Negatio,
Memoria, Intentio, Generatio, Corruptio, Privalio, Opinio, Suspicio, Conditio, Anle
cedens, Consequens, Derivatio, Influentia, Refluenlia, Abstractum, Concretum, Causa,
Effectus, Occasio, Simplex, Compositum, Intensitas, Existentia, Agentia, Figura, Ne
cessitas, Contingentia, Fortuna, Dispositio, Subtililas, Plenum, Wacuum, Polentia, 0b
ieclum, Aclus, Umbra, Subieclum, Praedicatum, Significalio, Attractio, Impressio,
Similitudo, Numerus, Elementaliva, Vegetativa, Sensitiva, Imaginativa, Rationaliva,
0bstinatio, Contradictio, Capacitas, Proportio, Circumstanlia, Suppositio, Punclus,
Linea, Humidum radicale, Humidum nutrimentale, Alleratio, Confusio, Augmentatio,
Consummalio, Successio, Mors, Secrelum, Ordo, Continuitas, Divisio, Cogitalio, Audacia,
Artificium, Scientia, Applicalio.
164) f. 25 v.
165) f. 26 v. s. Anm. 93.
176 XVIII. Raimundus Lullus.
vom Beweisverfahren, bei welch letzterem ein kleines Stück der Topik")
vor dem Syllogismus") vorhergeht und dann die Sophistik folgt").
Die sechste Distinction enthält eine Anwendung der zehn Fragen auf
Natur, Theologie, Philosophie, Moral, Recht und Arzneiwissenschaft"),
die siebente aber gibt Fragen über den sämmtlichen Inhalt der vorher
gegangenen sechs Abschnitte").
Endlich ein anderes derartiges Mittelding ist, was Lullus über Logik
in gereimten catalonischen Versen schrieb. Dort knüpft er an die Defi
nition der Logik, welche die Kenntniss der wahren und falschen Beweise
sei, sofort die fünf Universalien und die Kategorien der Substanz und
des Accidens, welche sämmtlich in den Figuren der Ars magna ihre
Mischung finden sollen"). Sodann werde durch die Anwendung der
obigen regulae (d. h. der zehn Fragen) die Verknüpfung der Begriffe
bewerkstelligt und so die Einsicht in das Urtheil nach Quantität, Qualität
und Modalität gewonnen"). Die hiedurch vorgenommene Vergleichung
führe dann zur Lehre von der Definition "'), und hierauf komme man
durch die Mischung der obigen „conditiones“ (Anm. 112), d. h. durch
die multiplicatio quartae figurae, zum Verständnisse der Particularität
und Universalität"), und hiedurch sei man befähigt, in den verschie
166) f. 27 r., woselbst an die drei Arten der demonstratio (s. Anm. 56 ff.)
die Topen a minori, a maiori, ab aequali (vgl. Anm. 70) und einige Bemerkungen
über possibile und impossibile geknüpft werden.
167) f. 28 v.–30 v. Vor der Angabe der drei Schlussfiguren wird sogar der
Begriff „syllogismus“ jenen zehn Fragen unterworfen.
168) f. 30 v.–36 r. s. Anm. 72.
169) f. 37 r.–40 v.
170) f. 41 r.–49 v.
171) Bei Rosselló (Anm. 23) p. 400: De la primera distincció. Lógica es
sciencia Per la qual home sapia Parlar assufismadment Efer ver e fals argument.
E lógica 's d'universals, E ab.las figuras höm sab quals Están en lo lur mescla
ment Las res d'hon höm fä l'argument. (folgt als Beispiel bonea) ...... Well donchs,
los sinch universals Qui 'n lögica Son principals Comengamemls, que son trobal En
las figuras et mesclat. Con d’ellas en fäs mesclaments Per los los lurs comença
ments, Substancia et accident D'hon son li deu predicament, Pots en las figuras trobar
Si "ls començaments sabs mesclar.
172) Ebend.: De la segona distincció. Los sinch universals sercats Ab las
reglas los was quirent, Car un no l'en pöl escapar, E ab las reglas porás dar
Conexença del predicat Ab lo sobjet; e si 's girat Lo sobjel, coneixer porás Ab lo
predical; et si fäs Ab las reglas comparament Substantial 6 d'accident, La com
paració saubris Ab las reglas per tols los pas. Ago maleix d'affirmativa Universal
6 negaliva, E autre si particular Ab las reglas porás lrobar, Si fäs ver 6 fals ar
gument E "ls individus examenl ... ... Ab las reglas pôts impossibol Coneixer et go
qui 's possibol; E autre si necessität E. conlingen serän mostrat; E autre si falacid
Ab las reglas se trobará..... Preposició conjuntiva E autre si de disjunctiva, Ab
las reglas la pôts trobar, Si ab lolas las völs sercar. E aygo maleix tant con dura
Lógica, porás per mesura En las reglas lota lrobar, Si ab ellas sabs ensercar.
173) p. 402: De la lerça dislincció. Ab aquesta distincció Saubrüs far diff
nició De luyl li sinch universals, D'els predicaments autre lal, ... ... Wet domchs,
per qual ensenyaments Saubrüs far diffinicions Sigueml las comparacions Que per
l'art general se fan.
174) Ebend.: De la quarta distincció. Si mesclas las condicions De lógica et
sos sermons Ab condicions qui eslan En esta art, coneixer s’han; Car luyt li con
dicionar Qui son en li particular, Cové que sian derivat Universal el alrobat. Pöls
XVIII. Raimundus Lullus. 177
denen Bedeutungen der Begriffe den combinatorischen Faden des Denkens
festzuhalten und so über jeden Stoff genügende Syllogismen an der Hand
der Figuren zu bilden"). Den Schluss machen auch hier Fragen, welche
das Vorhergehende recapituliren").
Dass die ganze „Kunst“ des Lullus schlechthin werthlos ist, bedarf
nun wohl keines besonderen Nachweises mehr. Eher möchte ich einen
Tadel darüber befürchten, dass ich diesem Unsinne überhaupt einen so
grossen Raum in meiner Darstellung schenkte. Doch würde mich wohl
ein stärkerer Tadel treffen, wenn ich die Ars magna mit Stillschweigen
übergangen hätte; und wenn ich mich einmal auf dieselbe einliess, konnte
ich Dasjenige, was angeführt werden musste, kaum kürzer fassen, als ich
gethan habe.
domchs en lógica formar Condició particular Ab condició general, Hon particulars han
hostal (d. h. ihre Wohnung in den betreffenden Feldern der Kreise) E per ella
eslän reglades.
175) p. 403: De la sinquena dislincció. En la taula atrobards Los significals
que volvrds A lógica atribuir; Car si di B, C, D venir Wöls, et als altres coronels
(d. h. Kreise), No fö hanc en null capdells (d. h. Richtung) Negü fil tant fort. en
plegat, Com están li significat En la laula per demostrar Qo que l'en pords aplicar
A lögica argumenlant. Well donques, qu'es et per qual semblant Pöts de la laula
derivar A lógica mant consirar, Manle maleria venir A go que volräs concluir Per lo
molt grand abundament Vengut per significament De las cambras, si 'l sabs trovar
E a lógica aplicar.
176) Ebend.: De la sisena distincció. Per sisena distincció Respondrás a la
questio Que per lögica höm te pôt far, Ab que sapias pendr” exemplar De las que
stions qui están En esta art, et qu'el semblan Prengas en la responsió.
PRANT, Gesch. III. 12
XIX. vABSCHPIITT. ‘ _‚ ""
ALLMÄLlGE FOBMULIBUNG VERSCHIEDENER PARTEI-ANSICHTEN q
Müssen wir hiemit den geschichtlichen Faden wieder an den Schluss
des XVll. Abschnittes anknüpfen, so treten ‘wir in jene Periode der Scho
lastik ein, welche in einem bunt und üppig verschlungenen Verlaufe bis
in das erste Drittel des 16. Jahrhunderts fortwuchert und durch die
Renaissance des 15. Jahrhunderts in dem inneren Principe ihres Betriebes
nicht nur sich nicht stören lässt, sondern auch ausdrücklich den Kampf
gegen die humanistischen „Neuerer“ aufnimmt, bis sie zuletzt doch in
diesem Kampfe (um das Jahr 1520) unterliegt. Es ist demnach zunächst
innerlich Ein einheitlicher Verlauf, neben welchem äusserlich als neue
Stoff-Zufuhr das wiedererwachende Alterthum hinzutritt. Die blosse Stoff
Zufuhr war ja seit den ersten Jahrhunderten der christlichen Aera allein
das Entscheidende und blieb es fortwährend, bis der gesunde natura
listische Hauch der Antike durch eine länger dauernde Wirkung seines
Wiedererwachens es endlich zur Folge hatte, dass der philosophische
Impuls sich der Auctoritat der Tradition entwand und allmälig mit
innerer Selbstständigkeit von sich aus die Lösung seiner Aufgabe zu
unternehmen begann.
Jede Eintheilung des scholastischen Zeitalters, welche nicht auf die
sem Motive der StolT-Zufuhr beruht, ist ein aprioristisches Treiben, welches
der Geschichte Gewalt anthut; und wenn man z. B. bei Occam von einer
Selbstauflösung der Scholastik oder dgl. gesprochen hat,‘ so kann ich
Solches nur als eine theologische oder eine philosophische Grille be
zeichnen; denn bei richtiger geschichtlicher Einsicht zeigt sich, dass jene
angebliche Selbstauflösung gar äusserlich durch ein paar Stellen aus Ari
stoteles und ein paar Capiteln aus der als aristotelisch angebeteten byzan
tinischen Logik veranlasst wurde.
Indem ich daran festhalten muss, dass die ganze Scholastik nur von
der Masse und dem Inhalte des zugeführten Stoffes bedingt wird, und
ich auch den Nachweis hievon wahrlich nicht schuldig geblieben bin,
konnte mich nur ein äusserlich praktisches Motiv dazu veranlassen, jenen
einheitlichen Faden der Scholastik, welcher sich vom Ende des 13. bis
zum Anfange des 16. Jahrhunderts fortspinnt, in einzelne Stücke zu zer
legen. Nemlich nur um die Ziffern der Anmerkungen nicht in die Tau
sende anschwellen zu lassen und dem Leser gleichsam einmal einen
Buhepunkt zu gönnen, scheide ich die „allmälige Formulirung der Partei
Ansichten“, soweit dieselbe bis Occam (einschliesslich) zu Tage tritt,
XIX. Die Stoff-Zufuhr. 179
vorläufig als eigenen Abschnitt a-b, um sodann das „üppigste Wuchern
der scholastischen Logik“, welches sofort an Occam’s Auftreten sieh
knüpfte, bis zu den „ersten Erscheinungen der Renaissance“ zu be
gleiten und hierauf nach» diesen die „reiche Nachblüthe“ derScholastik
darzustellen. a
Jene Stoff-Zufuhr nun, welche (wie Abschn. XVll zeigte) im 13.
Jahrh. von byzantinischer, aristotelischer und arabischer Seite her statt
gefunden hatte, musste nothwendig gleichsam-einem Verdauungs-Processe
unterliegen, bei welchem wir allerdings Gelegenheit haben, in ähnlicher
Weise, wie Walther vonder Vogelweide in anderem Sinne gethan, die
Grösse des Magens der Kirche zu bewundern; denn es ist staunenswerth,
wie viel heidnische Litteratur seit Albertus Magnus all jene frommen
Männer verschluckten, ohne hierüber die ‘geringsten Beschwerden zu ver
spüren.‘ Manbedenke nur, dass neben der reichen ‘Saat byzantinischen
Unsiniies die sammtlichen Bücher des Aristoteles, d. h. auch die physika
lischen und naturwissenschaftlichen Schriften nebst der Ethik und Politik,
sowie die Metaphysik‘ mit ihrem astronomischen Gottesbegrifie, und ausser
dem neben einzelnen griechischen Commentatoren die ganze Litteratur
der arabischen Erklärer, welche ihrerseits zugleich auch auf Ptolemäus,
Euklides, Geber, Galenus und Hippokrates hinübergrifien, binnen etlicher
Jahrzehnte eingedrungen waren und ihrer weiteren Pflege an den tradi
tionell bestehenden Schulen harrten.
Diesemassenhafte Wucht eines neuen Lehrstoffes musste sowohl im
Allgemeinen inpädagogiscber Beziehung als auch insbesondere für den
Betrieb der Logik eine weitgreifende Wirkung ausüben. Nemlich auch
der übliche Schul-Unterricht überhaupt musste nun im Vergleiche mit
den früheren Jahrhunderten nothwendig eine völlige Umänderung er
fahren; denn unter den sieben freien Künsten war es einerseits gerade
die „Dialectica“, welche jetzt zu einer ausgedehnten aristotelischen,
byzantinischen und arabischen Scbul-Litteratur anschwoll; Und andrer
seits musste sich an den höheren Lehranstalten seit demiEnde des 13.
Jahrhunderts allmälig jener Uebergang vermitteln, welcher von der facultas
„artium“ zur facultas „philosophorum“, sowie zur Selbstständigkeit der
medieinischen Facultäten führte. Alle Lehrgegenstände aber, — auch die
Theologie nicht ausgenommen, welche ja bekanntlich an der Pariser Uni
versität ‘das Maassgebende war —, besassen eine Voraussetzung und eine
unerlässliche Vorbedingung an der Logik, welche hiemit neben ihrer neuen
quantitativen Fülle auch qualitativ eine‘ bevorzugte Stelle einnahm, wie
keine andere der sieben Künste sich einer solchen rühmen konnte. Nur
die „Grammatica“ erhielt sich selbstständiger und wurde nicht (wie die
übrigen Disciplinen) in dem neu sich gestaltenden philosophischen Cursus
absorbirt. So kam es, dass die „logische“ und (— wenn für das 13. Jahrh.
der Ausdruck zulässig sein soll —‚) die „pbilologische“ Schulbildung wie
gleichberechtigt nebeneinander stehen, ja zuweilen sich gegenseitig be
kämpfen konnten (ein Vorspiel der Zustande nach dem Wiedererwachen des
Alterthumes), zumal da die „Logiker“ in der unausgesetzten Uebung ihrer
abstrusen Schulweisheit leicht verknöchern und, was sonstige Lectüre be
trifft, ‚förmlich verwildern mussten„ so dass sie mit Recht zum Gespötte
ihrer philologischen Gegner wurden.
i 12*
180 XIX. Pädagogisches.
Doch um nicht weiter in die Geschichte der Pädagogik hinüberzu
gleiten“), beschränke ich mich darauf, Ein Document zu erwähnen, welches
einen solchen Thatbestand für jene Zeit constatiert. Es ist diess des
Heinrich von Andly (um d. J. 1270) Gedicht „Die Schlacht der sieben
freien Künste“*), in welchem die Pariser Logiker einerseits und die
grammatische Schule zu Orleans andrerseits als die kämpfenden Parteien
auftreten. Den orleanistischen Philologen, in deren Schlachtreihen mehrere
klassische Autoren kämpfen"), war von den Parisern der Spitzname
„Autoriaux“ gegeben worden, hingegen die Logiker wurden von ihren
Gegnern „Quiquelique“ oder wohl richtiger „Quiqueliquique“, d. h. zu
deutsch „Kikeriki“, genannt“). Der Kampf selbst, in welchem als Führer
der Logiker einige uns nicht näher bekannte Personen erscheinen"), aber
auch der „Barbarismus“ sich denselben als Bundesgenosse beigesellt"),
führt zuletzt dazu, dass die Philosophen auf dem Mont l'Héri von den
Grammatikern belagert werden und in grosser Bedrängniss einen Parla
mentär zu den Feinden schicken, welcher jedoch als gänzlich unver
ständlich von diesen zurückgeschickt wird"). Indem aber endlich, die
1) Ich muss hier die gleiche Resignation üben wie Abschn. XIII, Anm. 1.
Welcherlei Schul-Logik aber pädagogischer Stoff gewesen sei, fällt natürlich der
Geschichte der Logik anheim. -
2) Es ist dieses der provençalischen Literatur angehörende Gedicht selbst
noch ungedruckt, und wir sind auf eine französische Inhaltsangabe desselben in
Notices et Exlraits des Manuscripls etc. Vol. V, p. 496 ff. angewiesen. (Uebrigens
hat der nemliche Henri d'Andly auch eine Liebesklage des Aristoteles – Lai d'Aristote
– im Troubadour-Stile verfasst; s. Legrand d'Aussy, Fabliaux et Contes, 3. Aufl.
Paris 1829, Vol. I, p. 273 ff.) - - -
3) No. et Extr. a. a. O. p. 503 u. 508 f. Neben Donatus, Priscianus und
Marcianus Capella erscheinen: Virgilius, Horatius, Propertius, Terentius, Aratus,
Seneca, Persius, Juvenalis, Statius, Lucanus, Claudianus, Avienus, Cato, auch Se
dulius und Prudentius. Wenn auch Homer genannt wird, so ist schwerlich an
Lectüre desselben zu denken. - - -
4) Ebend. p. 503. Die richtigere Form „Quiqueliquique“ treffen wir merk
würdiger Weise in dem gleichzeitigen Roman du Renart (ed. Méon, Vol. III, p. 53)
v. 21205 ff., d. h. in jener Branche, in welcher Renart und der Kater Tybert die
Vesper singen. Dort lesen wir: Sez-tu (Sais-tu) rien de dialectique? Oil (Oui); tote
Quiqueliquique. Repondras moi se ge "opos. Oil; par derere mon dos. Or entent
dont à l'argument, Ge di pain d'orge est de froment, Ge di pain de froment est
d'orge. Male aventure ait ainz la gorge, Que pain d'orge soit de fromen u. s. f.
5) Nol. et Exlr. p. 503 f.: "A celle nouvelle Logique ful effrayée, Hélas,
s’éeria-l-elle, j'avais dans Raoul de Builli un défenseur redoutable, et la mort
me l'a enlevé. Cependamt elle ne perdit point courage....., elle s'occupa du soin
d'assembler des troupes, et menda celles qu'elle avait ä Tournai (vgl. Abschn. XIII,
Anm. 326). Lá ètaient Jean le Page, Poilane die Gamache s, Nicole-aux
haules-fesse s. Elle dépécha vers eux Pierre de Courtenai, et les fit inviter
par lui, de se rendre au plutôt ä Paris. Ils placérent sur une cuve dans un char
Trive et Quadruve, et se mirent en marche. Le char était trainé par les bedeaux et
conduit par Robert-le-Nain (diesen trafen wir schon früher, s. Abschn. XIV,
Anm. 447 ff.) et Chéron-le-Vieux, qui l'aiguillon en main piquaient l'altelage.
6) Ebend. p. 508: Dom, Barbarisme, quoique homme-lige de Grammaire, avail
pris les armes comlre elle, parce qu'il possédail des terres dans le pays de Logique.
7) Ebend. p. 511: Dans celte délresse Logique envoya proposer la paix ä
sa rivale; mais le député qu'elle choisil pour ce message connaissait si peu les
régles du langage et il s'exprima si mal, qu'on ne voulut pas l'écouter, et qu'il
fut renvoye. - - - -
XIX. Die Parteispaltung. 181
Astronomie ihre Blitze gegen das Heer der grammatischen Philologie
schleudert, zieht sich dasselbe nach Orleans und Blois zurück und meidet
auch in Zukunft Paris s); Der Dichter des Ganzen aber schliesst mit
einer Prophezeiung und zugleich einer Warnung vor grammatischer Ver
wilderung 9).
Was aber hingegen die innere Entwicklung der logischen Theorie
selbst, und was vor Allem die zahlreichen Controversen und verschiedenen
Partei-Stellungen betriift, so muss ich mit grösster Entschiedenheit den
allgemeinen Grundsatz, welcher seinen reichen Detail-Nachweis finden
wird, vorausschicken, dass auch für diese ganze Periode der Scholastik
die‘ Abhängigkeit vom vorhandenen Stoffe das allein Maassgebeude ist. Das
zugängliche Material war nun weit reichhaltiger geworden, als es im
12. Jahrh. gewesen war, und darum haben jetzt die Logiker mehr An
knüpfungs-‘Punkte und mehr Auctoritäts-Aussprüche bei ihren Disputationen
zur Verfügung, als damals. Aus diesem Grunde, und aus keinem anderen,
entsteht nun eine weit manigfaltigere Controversen-Litteratur. Wenn schon
im 12. Jahrh. auf Grundlage eines ungleich beschränkteren Materiales
dreizehn verschiedene logische Parteien entstanden waren, so ist es nicht
zu wundern, wenn jetzt seit dem Ende des I3.Jahrh., wo man auf eine
grosse Zahl neuer Quellen-Stellen sich berufen und Jeder irgend eine
einzelne derselben für sich in Anspruch nehmen konnte, die Partei
Stellung sich fast ins Endlose zersplittert und dabei zugleich in manig
faltigster Kreuzung und Mischung wieder verwandtschaftliche Berührungs
punkte entgegengesetzter Meinungen aufzeigt.
Man glaube nur ja nicht, dass man mit den zwei Schlagworten
„Realismus“. und „Nominalismuswdie logische Palrteistellung irgendwie
erfassen, geschweige denn geschichtlich entwickeln könne. Jene beiden
Worte existirten in derjenigen Periode, mit welcher wir uns vorerst zu
nächst beschäftigen müssen, gar nicht; und es wird erst der spätere
Verlauf zeigen, wann diese zwei Partei-Worte von den Theologen in
Umlauf gesetzt wurden, wobei jedoch zugleich zu Tag treten wird, dass
man dann auch von „Terministen“ und von „Formalisten“ sprach.
Ebenso verfehlt ist es, wenn man nur den ‚Gegensatz zwischen
„Thomisten“ und „Scotisten“ ins Auge fasst und hiedurch die Parteiung
erledigen zu können glaubt. Allerdings zwar hat jenes polemische Ver
halten zwischen Dominikanern und Minoriten für die Geschichte der Theo
logie und der priesterlichen Hierarchie eine wesentliche Bedeutung; aber
sowiedie Geschichte der Logik einerseits in der glücklichen Lage ist,
alles theologische Gezänke ignoriren zu dürfen, so findet sie andrerseits
auch den thatsächlichen Stand der Dinge, dass in der Darlegung der
8) Ebend.: Astronomie, reduile au desespoir, lange la foudre sur eux, elle
brüla leur tentes, dissipa lrrur armee . . . . .. Depuis ce jour Poesic-la-courtoisc s’est
retiräe entre Orleans et Rlois, mais elle n’ose plus se präsenter en Franee, m1 sa
rivale dominc.
9) Ebend.: Messieurs, les choses dureront encore ainsi une trentaine ofannees.
Mais lorsqu’ une generalion nauuelle naitra, celle-ci [era de la Grammaire le cas
qtfon en faisait au temps de Henri dülndly. En attendant je vous declare que lout
clerc qm‘ ne connait poinl les reglos du langage et qm‘ n'y conforme point ses
discours, ext un homme d conspuer.
182 XlX. Die Parteispaltung.
logischen Theorie Dominikaner Manches aus der Lehre des Scotus auf
nehmen und umgekehrt Franziskaner sich in einigen Ansichten an Thomas
anlehnen. Kurz gerade in der Logik erscheinen damals wohl Einige
als blosse Nachtreter einer stricten Partei-Observanz, aber viele Andere
verfolgen ihre eigenen Wege, indem aus dem vorliegenden Materiale der
Eine diese und der Andere jene Quellen-Stellen zu seinem Stützpunkte
wählte, so dass hiedurcb fast alle nur möglichen Schattirungen, auch
mit Einschluss von Extremen, zu Tag traten. Erst am Ende des 15.
und im 16. Jahrhundert fanden es die Theologen bequemer, die ein
schlägigemLitteratur nur in zwei Lager ‚ zu theilen‚ wobei dann Tho
misten und Scotisten sich wie Welfen und Ghibellinen gegenseitig in’ den
Haaren lagen.
Ueberhaupt ja ersehen wir auch, dass jenen Autoren des Mittelalters,
welche bisher in der Geschichte der Philosophie (sei es in grösseren Werken
oder in kleineren Compendien) stets regelmässig als weit hervorragende
besprochen wurden und werden, noch eine erkleckliche Anzahl Anderer
beizufügen ist, welchen man die Ebenbürtigkeit schwerlich bestreiten
kann. D, h. in speculativer Beziehung geltenmir überhaupt alle Schrift
steller des Mittelalters als werthlos; aber in demjenigen, was sie einmal
als Schriftsteller zu Tage gefördert haben, findeich es nicht gerecht
fertigt, wenn man mit so ungleichem Maassstabe misst, dass man gegen
über einigen traditionell gebliebenen Hauptfiguren über Andere gänzlich
mit Stillschweigen hinweggeht oder sie höchstens mit etlichen schablonen
artigen Bemerkungen abfertigt. - - -
Die reiche Fülle verschiedener Meinungen, welche aus dem - aufge
speicherten Materiale bervorwuchsen, beruhte nun ursprünglich nicht in
einem; Streite über die Universalien, sondern wurde vorerst durch theo
logische Bedenken hervorgerufen, welche in Bezug auf ein paar ander
weitige Lebren des von Albert und Thomas vertretenen arabischen Aristo
telismusauftauchten. Den ersten Anstoss nemlieh gaben, wie sich zeigen
wird, die Fragen über das principium individuationis und über ‘unitas
formae oder beziehungsweise pluralilas formarum, wobei, je nach
dem man diese Fragen beantwortete, die Orthodoxie gefährdet zu
sein schien. i „ -
Aber eben mittelbar hingen diese Gesichtspunkte mit der Auffassung
der sog. „Universalien in re“ zusammen, und so wurde wohl auch der
Universalien-Streit in Mitleitlenscbaft gezogen. a Aber dieser letztere tritt
nun in ganz anderer Weise auf als im 12. Jahrhunderte. Denn «jene
arabische von Albert und Thomas aeceptirte Theorie, dass die Universalien
zugleich ante rem und in re und post rem seien, war doch gar zu be
quem, um nicht von Allen zugegeben zu werden. Keiner verneint, dass
die allgemeinen Ideen der Dinge ursprünglich im göttlichen Schöpfer‘ be
gründet sind, Keiner verneint, .dass sie _in der erscheinenden Welt in
das Einzeln-Sein hinaustreten„und. Keiner verneint, dass sie aus diesem
Gebiete des Singulären wieder vom menschlichen Denken erfasst werden.
Ein Streit ist nur darüber möglich,‘was ‚Gegenstand der Logik sei, ob
sämmtliche drei Universalien, oder ob zwei derselben, oder ob nur Eines;
und je nachdem diese Frage entschieden ist, kann dann noch darüber
gestritten werden, wie die Universalität mit der Singularität sowohl in
XIX. Die Parteispaltung. 183
den objectiven Dingen, als auch in der subjectiven Denk-Werkstätte zu
vereinbaren sei. , - - - - - - - - - - -
Zur Erörterung aber der hierüber entstehenden Controversen war
man auf Auctoritäts-Stellen des vorhandenen Materiales angewiesen. Und
da musste der Platonismus den Kürzeren ziehen; denn den Plato kannte
man nur aus dem Timaeus (d. h. Chalcidius), aus Augustinus und aus
einzelnen Stellen der Araber, indem die Originalschriften Plato's bekannt
lichst erst zur Zeit der Renaissance kund wurden. Darum gibt es vor der
florentinischen Academie der Mediceer keinen eigentlichen Platoniker,
Und der augustinisch-kirchliche Platonismus tritt im 14. Jahrh. nur ent
weder schüchtern (Heinrich von Göthals) oder roh polemisch (Franciscus
Mairon) oder in unklarem Selbstwiderspruche (Walter Burleigh) auf, wobei
wir, zugleich das Schauspiel haben, dass auch solche platonisch Gesinnte
sich dennoch der übermächtigen Auctorität der aristotelischen Logik nicht
entwinden können. . . . . . . .
Hingegen eben ein reiches Material lag in den Schriften des Aristo
teles und der Araber, sowie Einzelnes in der byzantinischen Logik vor,
Und sowie im 12. Jahrh. jede der verschiedenen Parteien sich auf irgend
eine vereinzelte Stelle des Boethius gestützt hatte, so waren es nun, wie
sich von selbst versteht, vor Allem einzelne Stellen aus Aristoteles, an
welche man anknüpfte, wobei ja jetzt auch die Metaphysik, De anima,
die Physik und die Ethik zu Gebot standen. Sowie aber von einem
wirklichen Verständnisse der Gesammt-Philosophie des Aristoteles in jener
Zeit - natürlich keine Rede sein kann, so sind es nur die wechselnden
Bilder eines halbverdauten Aristotelismus, welche aus herausgerissenen
Stellen formuliert uns als Partei-Ansichten begegnen. Was man in solcher
zerbröckelter Weise sich aus den genannten Schriften des Aristoteles
(– um selbst vom Organon abzusehen –) herauslas, war bald ein Dua
lismus zwischen Idealität und Empirie (s. Abschn. IV, Anm. 16, 25, 76),
bald ein Psychologismus (ebend. Anm. 54, 56–61), bald ein Empirismus
(ebd. Anm. 50, 52), bald ein Sensualismus (ebd. Anm. 62, 69f), bald
ein Intellectualismus (ebd. Anm. 65, 86), welcher die in der Seele auf
tretenden Universalien (ebd. Anm. 64, 176) aus den bleibenden Sinnes
Eindrücken (ebd. Anm. 63, 87) durch eine schaffende Thätigkeit zur
Verwirklichung bringt (ebd. Anm. 68, 85, 97) und so durch Erkenntniss
des Singulären (ebd. Anm. 82) in dem uns Kenntlicheren das Ideelle
erfasst (ebd. Anm. 74), bald hinwiederum die species intelligibilis (ebd.
Anm. 63), bald die für das Denken entscheidende Function der mensch
lichen Sprache (ebd., Anm. 23, 101, 109–113) oder die Modalität der
Bezeichnung (ebd., Anm. 147), bald auch das principium identitatis (ebd.
Anm. 163 ff., 171, 178). Hiezu aber kam aus der arabischen Litteratur
der schon bei Albert und Thomas recipierte Begriff der intentio secunda
in allen möglichen Wendungen und Avicenna's Bemerkungen zum Por
phyrius. Und die byzantinische Logik spendete als einflussreiche Beisteuer
ihren Begriff des terminus nebst all seinem Zubehör. " - -
So kam es bei jedem einzelnen Autor jener Periode nur darauf an,
welche und wie viele der erwähnten Ingredienzien und in wie starker
Dosis er dieselben mischte (Duns Scotus ist hierin wohl der umfassendste);
seine Parteistellung wurde hiedurch erzeugt. Und in solcher Art erwuchs
184 XlX. Die Parteispaltung. Stephan Tempier.
jenes bunte Vielerlei von Ansichten ‚ welches ich nun in seiner wech
selnden Gestaltung einzeln darzustellen habe. Jene Momente aber, welche
bei Aristoteles selbst das schwerer Wiegende waren, bedingten zuletzt
durch ihre eigene Wucht auch das Zünglein der Wage im geschicht
lichen Verlaufe. -
Paris und Oxford waren die hervorragendsten örtlichen Sitze der
logischen Litteratur, und dort auch wurden die ersten Faden gesponnen,
welche, wenn _auch ursprünglich rein theologischen Inhaltes, für die spätere
Parteistellung der Logiker maassgebend wirkten; und zwar war es Paris,
in welchem man hauptsächlich die Frage über daswpririeipium indivi
dualioinisanfigtei, sowie andrerseits in Oxford die Controverse über unitas
formae überwiegend in den Vordergrund trat.‘ ‚ g
Nemlich in Paris hatte der Bischof Stephan Tegmpier schon i. J.
1270 mehrere philosophische und theologische Sätze als irrthümliche he
zeichnet und wiederholte i. ‚l. 1276 diese Gensur in sehr vermehrter Auf
lage 1°). Diese oberhirtliche Fürsorge für das Seelenheil der Gläubigen
würde uns jedoch nicht im Geringsten interessiren, wenn nicht Ein Punkt
in die Geschichte der Logik eingriife; und zwar müssen wir zugestehen,
dass, wenn man einmal auf dem Standpunkte der Orthodoxie steht, hier
mit schärferem Denken, als bei Albert und seinem Nachtreter Thomas,
die Gonsequenzen des arabischen Aristotelismus erfasst werden. .Tempier
nemlich verneint zunächst kurzweg, dass (— wie jene Beiden deiiiiAvi
cenna nachgehetet hatten —) der Grund der ludividualisirung in der
Materie liege H); sodann aber führt ihn eine der Greations-Theorie ent
nommene Wendung“) zu der präcisen Formulirung seines Einwandes,
dass, wenn die Materie das principium individuationis wäre, sowohl
die Einzeln-Persönlichkeit der Engel als auch die Individualität der Seele
preisgegehenwerden müsste 13)‚ wohingegen ja hekanntlichst in diesen
beiden Beziehungen die Orthodoxie von immateriellen Individuen spricht.
Dass aber mit diesen Censuren, welche auch bei anderen Autoren jener
Zeit stets mit diesen nemlichen Worten angeführt werden“), wirklich
10) Gedruckt sind diese Censuren Tempiefs fast in allen Ausgaben des Petrus
Lombardus (als Anhang zum lV. Buche), auch bei Joh. Chrysos!.‚ de non eond. ercl.
Ed. Paris 1560, ferner in Ribl. Palr. Max. Vol. lll, sodann bei Bulaeus, His!. an.
Paris, Vol. lll, p. 434 III, zuletzt unter Vergleichung mehrerer Handschriften bei
Car. Du Plessis düdrgentre, Colt. iudie. de nov. error. (Par. 1728. fol.), Vol. I, p.
175 fl‘. n. p. 188 1T. (Hiernach citire ich). .
11) p. 198, Nro. 1: Ouod fomiae mm recipiun! divisionem_nisi secundum divi
sianem maleriae (fast ebenso ‘p.’ 183, Nro. 191). p. 198, Nro. 4: Ouod individua
eiusdem speeiei, u! Soerates e! Plato, di/ferunt sola posilione maleriae (ebenso
11. 180. Nro. 97). Vgl. Thomas, Abschn. XVll, Anm. 519 ‚ und Albert, ebend.
Anm. 388.
12) p. 180, Nro. 96: Ouod deus non poles! mulliplieare individua sub um;
speeie eine maleria (ebenso p. 190, Nro. 41).
13) p. 179, Nro. 81: Ouod‚ quia intelligentiae non haben! materiam, deus non
posse! facere plurrs eiusdem speciei (ebenso p. 192, Nro. 17). p. 188, Nro. 61
Ouod deus mm passe! facere plures animas in numero. Arabische Meinungen. an
welchen man in dieser Beziehung Anstoss nehmen musste, s. Abschn. XVl‚ Anm.
117 u. 134.
14) Z. B. Henr. Goelhals, Ouodlib. (ed. Venel. 1613. fol.) ll, 8, f. 55 v. Aegid.
Rom.‚ Ouodlib. (ed. Bonon. 1481. fol.) ll, 7.
XIX. Stephan Tempier. Robert Kilwardby. 185
Thomasgemeint sei, indem Tempier nur eine volle Consequenz desselben
aufdieckt, steht sowohl an sich für jeden Kenner dieser Litteratur als
auch durch bestimmte gleichzeitige Zeugnisse fest 15). Jener zweite con
troverse Punkt, nemlich die Frage über unitas formae, erscheint
bei Tempier noch nicht vollständig formulirt, sondern erst nur im
Keime 16). -
Hingegen in Oxford treffen wir in eben dieser letzteren Beziehung
eine ganz entschiedene Parteistellung. Dort war in jenem nemlichen
Jahre 1276 der Erzbischof von Canterbury Robert Kilwardby (gest.
1279) mit einer Gensur mehrerer Lehrsätze aufgetreten"), wobei unter
Anderem die Annahme, dass die Form eine einheitliche sei, an dem
üblichen Beispiele von homo oder humanitas mit klaren und einschnei
denden Worten als eine irrthümliche bezeichnet wird“). Dass aber auch
bei diesem Verdammungs-Urtheile nicht logische, sondern nur theologische
Motive (betreffs des Körpers Christi und der Heiligen) obwalteten, ist
uns ausdrücklich bezeugt"); ja, was das logische Motiv der Universalien
betrifft, müssen wir gleich bei diesen ersten Regungen einer Partei
Polemik entschieden darauf hinweisen, dass auch Kilwardby mit der
15) Der nach den so eben angeführten Worten „deus non posset facere plurcs
eiusdem speeiei“ in den Druckausgaben erscheinende Zusatz „et quod materia non
est in angelis; ncontra fratrem Thomayn“ fehlt allerdings in den von WArgentre be
nützteuffandschriften. Aber in der Sache ändert diess Nichts. Denn schon Gott
fried von Fontaines, der Zeitgenosse und Mitkümpfer jrner Controversen (s. unten
Anm. 58 fll), war sich dessen genau bewusst, dass jenes Pariser Verdammungs
Urtheil ‘hierin gegen Thomas gerichtet war. Derselbe sagt nemlich in einer von
Dßirgentrd, p. 215 A. aus Handschriften mitgetheilten Stelle: lsti autem articuli
‚ . . . . . sunt etiam in detrimentum non modicum doctrinae studentilms pc-rutilis recen
lissimi et excetlentissimi doctoris, acilicet fratris Thomas, quae ex praedictis articulis
minus’ iuste aliqualiter di/famatur. Hiezuvdas ausdrückliche Zeugniss des Dnns
Scotus, unten Anm. 124. Was über diese} Angelegenheit die modernen Anbeter des
„heiligen“ Thomas denkenffisfglcichgültig, und die Unkritik, welche durch
Werrierß Werk (Abschn. XVH‘, Anm. 481) sich hindurchzieht, bleibt erfolglos.
16) WArgenlre‘ a. a. O. p. 180, Nr. 104: Ouod hamanitas non est forma rei,
sed rutionis (ebenso p. 196, Nro. 2); und p. 196, Nro. 5: Ouod homo est homo
pmeter animam rationatem. ‘
17) Gedruckt in Hist. et antiqu. univ. Ozoniensis (Oxf. 1674, fol.), Vol. I, p.
125 f., und hierauf gleichfalls bei‘ IVArgentrd.
18) Düirgentre, p. 186, Nro. 12: Ouod vegetative, sensitiva et inteltectira samt
una foma simpliciter. Vgl. Thomas Abschn. XVII, Anm. 521.
19) Aus einem Schreiben des Johannes Peccam (s. über ihn unten Anm. 25)
theilt Wood in Hist. et ant. im. Ozon, l, p. 130, Folgendes mit: Unum vero illorum
exprcsse notavimus articulzam quortmdam dicentium, in homine esse tantummodo
formam unam, quod ca: ipso sequitur, ut putamus, nec eorpus Christi fuisse
unum numero vivum et mortaum, neu aliqua sanstomm corpora Iota irrt secandum
partes aliquas in orbc existere vel in urbc, quoniam sine substantiatis formae
unitatc nulla potest numeratiter substantia esse una. Ebenso berichtet etwas später
auch Occam, Dialog. (ed. Lugdun. 1494, fol.), Pars I, Lib. ll, c. 24, f. XIV r. B:
Saepe audivi a muttis Anglicis et Britonibus enarrare. quod de opinione Thomae de
anitate formae, quamto convtusiones, quae ez ipsa scquuntur, ezpticabantur, scan
dalum fuit in Anglia prope infinitum . . . . .. Ouod corpus Christi non fuit idem numero
vivum et mortuum, et quod corpus Christi, quod iacuit in sepulcro, in ipso triduo
. nunqaam fait corpus Christi, dam viveret; quod oorpus et reliquiae, quac a fidetibus
pro’ corporibus sanctoritm venerantur, mmquam fuerunt corpora, . . . . .. quia caro
mortua nunquam fuit viva.
186 XIX. Robert Killwardby.
allgemein recipirten arabisch-aristotelischen Auffassung einverstanden war,
wornach die Universalien auf Grund vorausgegangener Sinneswahrnehmung
erst in der denkenden Seele entstehen"). - - -
Aber neben jenem Einen folgenreichen Punkte erstreckte Killwardby
seine Kritik auch auf das eigentliche Gebiet der Logik, und zwar sind
es merkwürdiger Weise mehrere der byzantinischen Logik angehörende
Sätze, welche er als irrthümliche verurtheilt, so dass wir hier neuerdings
einen Beleg dafür finden, dass im 13. Jahrh. sich sehr Viele und sehr
einlässlich mit diesem Zweige der Logik beschäftigt haben müssen. Nem
lich neben zwei selbstverständlichen logischen Ketzereien werden hier
neun einzelne herausgerissene Sätze verdammt, welche theils die suppo
sitio und distributio, theils die ampliatio, theils die restrictio, ja sogar
bereits die consequentia betreffen *). - -
Es gehört jedoch Killwardby überhaupt zu den fruchtbarsten logi
schen Schriftstellern seiner Zeit, und nur durch eigenthümliche Verhält
nisse kann es gekommen sein, dass man am Ende des 15. Jahrh., wo
doch eine überreiche Literatur der Logik gedruckt wurde, diesen Autor
völlig bei Seite setzte. Wahrscheinlich ignorierten ihn die Thomisten, ab
sichtlich, während er bei den Franziskanern durch Duns Scotus und
20) Aus Killwardby's ungedruckter Schrift De ortu scientiarum theilt Hauréau,
De la Philos. scol. II, p. 244 nach einer Pariser Handschrift eine längere Stelle
mit, in welcher wir lesen: Omnis doctrina et disciplina intellectiva ex prae existenti
fit cognitione, scilicet sensitiva ..... Haurit igitur anima rationalis a rebus extra
scientiam per sensum, .... per quoddam haustorium, qu0 deferunlur species sensibiles
ab extra usque ad animam rationalem, in qua fit universale, quod est principium
scientiae. S. bei Thomas, Abschn. XVII, 493 ff. -
21) D'Argentre a. a. 0. p. 185: De erroribus in logica. 1. Quod contraria
possuml simul esse vera in aliqua maleria. 2. Quod syllogismus peccans in maleria
non est syllogismus. 3. Quod non est supposilio in propositione magis pro suppo
sito, quam pro significato (d. h. eine Gleichstellung des suppositum und des signi
ficatum verstiesse gegen die ersten Grundlagen der Supposition, s. bei Petrus Hisp.
Abschn. XVII, Anm. 201, u. bei Shyreswood ebend. Anm. 59 f.). 4. Et ideo idem
est dicere „cuiuslibet hominis asimus curri“ et „asinus cuiuslibel hominis curri“
(diess wäre eine Consequenz einer solchen falschen Gleichstellung, weil im ersteren
Satze das Gewicht auf dem suppositum, und in letzterem auf dem significatum läge).
5. Item quod animal (so in Hist. un. Oxon, D'Argentré gibt nach Einer Handschrift
omnis [sic] animal) est omnis homo (s. das Sophisma bei Petrus Hispanus ebend.
Anm. 240). 6. Quod signum non distribuit subieclum in comparaliome ad praedi
catum (diess verstiesse gegen die bei Petrus Hisp. ebend. Anm. 240 gegebene
Distinction). 7. Quod veritas de necessitate praedicali lamen est existentia Subiecki
(so richtiger in Hist. un. 0xon, als bei D'Argentré; inhaltlich konnte dieser Satz
an die ampliatio des Petr. Hisp., ebd. Anm. 225, angeknüpft werden, zumal da
schon Shyreswood die necessitas in einer Weise besprochen hatte, – s. ebend.
Anm. 80 –, welche uns bei Späteren wieder begegnen wird, S. folg. Abschn.,
Anm. 382). 8. Quod non est ponere demonstrationem sine rebus entibus (diess be
zieht sich auf die Lehre betreffs der restrictio, s. Abschn. XVII, Anm.236). 9. Quod
omnis propositio de futuro vera est eliam necessaria (wir trafen diese Controverse
bezüglich der ampliatio, – ebd. Anm. 226 –, schon bei Robert Capito, s. ebd.
Anm. 357). 10. Quod terminus cum verbo de praesenti distribuilur pro omnibus
differentiis temporum (wie bei Albertus Magnus, ebd. Anm. 470, so weist auch hier
dieser streitige Punkt mehr auf Shyreswood, ebd. Anm. 64, als auf Petrus Hispanus
zurück). 11. Quod ex negativa de praedicalo finito sequilur affirmativa de praedicalo
infinito sine constantia subiecli (dass dieses die Lehre von der consequentia betrifft,
ist ersichtlich; s. Abschn. XVII, Anm. 610 ff., bes. 621 ff.).
XIX. Robert Killwardby. 187
Occam verdunkelt war. Ausser Commentaren zu den naturphilosophischen
Büchern und zur Metaphysik des Aristoteles verfasste er gegen zwanzig
Schriften, welche sich auf Logik beziehen und das ganze Organon um
fassen; aber all Dieses ist nur noch in Handschriften vorhanden"). Er
zeigt sich uns dabei als einen höchst einlässlich breiten und scrupulösen
Commentator, welcher Wort für Wort dem aristotelischen Texte folgt, un
aufhörlich auf den Faden des Zusammenhanges hinweist, jede Zeile zu
klarstem Verständnisse zu bringen sucht, und hiebei nach Art der Araber
immer Schwierigkeiten erhebt, nur um dieselben zu widerlegen und so
einer vollständigen Erklärung zu dienen").
22) Nach Quétif, Scriptt. ord. Praedic. I,p. 374, und Balaeus, Scriptt. ill. Mai.
Brit. IV, c. 46, schrieb er: In Isagogen Porphyri, De rebus praedicabilibus, In Prae
dicamenta Aristotelis, De divisione entis, De unitate formarum, De relativis, De
natura relationis, De relationis praedicamento, In sex principia Gilberti, Periherme
nias, In Priora et Posteriora Analytica, In Topica Arist, In Elenchos, In divisiones
Boelhi, De modo significandi, Quaestiones dialecticae, Sophistria grammaticalis, So
phistria logicalis. Die beiden letzteren Schriften jedoch scheinen mir etwas ver
dächtig zu sein, da Solches unter solchem Titel schwerlich vor Duns Scotus ver
fasst wurde.
23) Wenn nemlich Hauréau a. a. O. p. 246 von ihm sagt: „Si nous n'avions
pas négligé les mystères de Baroco et de Baralipton, pour circonscrire nos recherches
dans la limite des questions recommandées par Porphyrius, nous aurions á faire con
naitre ici les ingenieuses explications données par Robert Killwardby sur les formes
variées du syllogisme; nous diront simplement que ce fut un des plus habiles logi
ciens du XIII. siècle“, so muss ich nach genauer Einsichtnahme des von Hauréau
erwähnten Codex Sorbonn. 1791 allerdings mir erlauben, dieses Urtheil etwas ein
zuschränken. Denn dass Killwardby un habile logicien war, gebe ich gerne zu;
aber ingénieuses sind seine Erklärungen der Syllogistik wahrlich nicht, indem er
auch dort nur mit ängstlichem Fleisse bemüht ist, sämmtliche Schlussweisen einem
eifrigen, wenn auch stupiden, Schüler verständlich zu machen. Ich könnte aus
genannter Handschrift z. B. berichten, wie er in der Einleitung zur ersten Analytik
mehrere Seiten den Discussionen widmet, inwieferne die Logik modum inquirendi
lehre (s. Albert und Thomas, Abschn. XVII, Anm. 363 u. 489), und hierin des
Boethius inventio et iudicium (Abschn. XII, Anm. 76) liege, aber dabei das Ver
hältniss zu den übrigen Wissenschaften zweifelhaft sei, ob ferner, wenn die Logik
das allen Gemeinsame enthält und so modum sciendi und zugleich scientiam lehrt,
ihr nicht abermals zu ihrer Rectificirung eine Wissenschaft vorausgehen müsse, oder
wie sie sich zur Metaphysik, welche gleichfalls Gemeinsames lehrt, verhalte, u. s. f.
Nur zur Probe aber will ich eine beliebige Stelle aus der Syllogistik (in welcher
er nirgends die byzantinischen Kunstworte oder Memorialverse anwendet) über die
zweite Schlussfigur anführen: Dubitatur de hoc, quod dici, secundam figuram esse,
quando medium de utroque extremo dicitur omni vel nullo; hoc enim non videlur,
cum nunquam sit syllogismus ex negativis. Dubilatur de his, quae contrarie dicit
in littera (bekanntlich heisst „littera“ immer der zu erklärende Text); medium enim
esse, per quod unum extremium distat ab alio; sed per id, quod praedicatur de
utroque extremo, mon distat unum ab allero; ergo id quod praedicatur de ulroque,
non erit ipsorum medium, cuius oppositum dicit in littera. Adhuc medium est, quod
aequaliter distat ab ulroque extremorum; ergo extrema aequaliter distant a medio;
ergo unum extremum non est propinquius medio, cuius opposium dicit. Adhuc me
dium, cum sit id, per quod exlremium distat ab extremo, est inter extrema; ergo
non est primum in positione, cuius kamen oppositum dicit. Haec omnia soluta sunt
aequivocatione medi; obiecta enim procedunt accipiendo medium proprie, quod est
medium in continuis; ita enim est inter extrema secundum positionem et aeque distans
ab eis; hic autem accipitur medium metaphysice pro eo, quod est medium uniendi
intellectus extremorum. Et notlandum, quod medium syllogisticum aliquando es utro
que modo medium, ... ... et tale medium est in prima figura; aliquando autem sicut
188 XIX. Robert Kilwardby. Johannes Peccam.
Der geschichtliche Faden aber der sich steigernden Controversen
Litteratur knüpft nicht an die Commentare Kilwardby's‚ sondern an jenes
Verdict an, welches er gegen die unilas formae gefallt hatte. Und jeden
falls stand er hierin nicht allein, sondern es hatte schon i. J. illis eine
geschlossene Fraction den Kampf gegen Thomas nach dieser Seite hin
aufgenommen. Wenigstens berichtet in jenem Jahre ein Vertheidiger des
Thomas, Aegidius von Lessines (s. unten Anm. 52 ff), dass seine Gegner
die unilas formae nur als die additive Einheit einer Zusammensetzung
(„aggregatum“) verstehen wollen. Diese Ansicht nemlich, welche eben
sosehr als jene des Thomas auf Avicenna beruhte, stützte sich darauf,
dass sowohl im Körper als auch in der Seele die vielen einzelnen Glieder -
und Bestandtheile eine selbstständige Wesensform an sich haben, und
somit im Menschen nur die letzte zusammenfassende (complexiva) Form
eine Verbindungs-Einheit herbeiführe, während, wenn man (wie Thomas)
in die intellectuelle Seele die ausschliesslich einzige Form des Menschen
Wesens verlege, alle übrigen Einzeln-Formen der Bestandtheile erdrückt
und vernichtet werden müssten ul
Hatte somit diese Polemik gegen Thomas einen Rückhalt an einei
compacteren‚ wenn auch vielleicht noch kleinen, Partei gewonnen, so ist
es erklärlich, dass Kilwardby’s Nachfolger im erzbischöflichen Stuhle,
Johannes Peccam, i. J. 1284 die Censuren seines Vorgängers in wenig
geänderter Form erneuerte ub und hiedurch jedenfalls verhinderte, dass
der Streit etwa eingeschlafen wäre. Uebrigens ist um der folgenden Ent
wicklung willen der Umstand sehr beachtenswerth, dass, während Kil
in aliis figuris sol-um dicitur mediumy quia es! unilivum eztremorum, unde in secunda
figura dicitur medium primum positione, quia obtinet in syllogismo situm el condi
tionem eins, quod est primum in ordine praedicabilig maior vero eztremitas dieitur
esse propinguius positione nzedio, quia magis habet conditionem et situm medii in
ordine praedicubili, subiicitur enim et praedicatum minor vero ezlremitas dicitur esse
longius posita merlio, quia privatur conditione medii in ordine praedicabili, subiieitur
enim tantum Patet igitur u. s. f. Solcher Art aber ist der ganze Commentarl
24) Aus einer Pariser Handschrift mitgetbeilt bei Haureau a. a. O. p. 248:
Dicun! enim quod homo unam habet formamy quae non est una simpliciter sed ez
multis composital quarum ultima et compleziva totius aggregati est intellectus
Sicut enim ex multis di/finitis ad invicem naturaliter ordinatis una di/jinili est forma,
sic est in rebus compositis per naturam de formis constituentibics eas. E! sicut ex
parte corporis multa sunt membra proprias formas et proprium materiam habentia,
quorum nullum est alterum . tamen constituunt unum corpus per ordinem et colliga
tionem naturalem, quam habent ad invieem‚ sed non constituunt unum corpus sim
pliciteri sic ex parte animae multae sunt partes essentialiler diflerentes, quae tamen
per ordinem et cotligationem naturalem unam animam efficiunl, non tamen ila, quod
anima sit simpleæ.... . E! ez formis rorporalibtzs iam memoratis et hao spiriluali,
quae constat ez multis, humanitas una resullat. Aliam unitatem formarum dicunt
non esse secundum philosophiam . . . . .. quod positio de unitate formarum secundum
istum modum est veritate subnixa . ‚ . . .. Secundum vero alium modumj quando (Hau
reau gibt „quidem“) dieitur ultima forma compositi omnium aliarum actiones supplere
et in eius adventu omnes alias corrumpit dieunty quod nulla veritate fulta est. Dass
aber nuch für diese unilas compositiy welche in Wahrheit eine pluralitas ist, die
Quelle bei Avicenna vorliege. s. Ahschn. XVl, Anm. 92.
25) Hist. univ. Ozon. l, p. 129 f. Ans der byzantinischen Logik erscheinen
hier (in sehr fehlerhaftem Drucke) von obigen Sätzen (Anm. 21) nur die Nummern
3, 5, 6 u. 10. Der Thesis betreffs der unilas formae ist nur die Wendung ge
geben: Corpus vivum e! mortaum est aequivoce dictum ; vgl. Anm. 19.
XIX. Johannes Peccam. Wilhelm Lamarre. 189
wardby noch dem Dominikaner-Orden (–Albertus und Thomas –) ange
hörte, Peccam schon Franziskaner war"). Wir werden nemlich sehen,
wie der Gegensatz dieser beiden Orden sich auch für die Logik prin
cipieller ausbildet. S. Anm. 221.
An Peccam nun schliesst sich der Franziskaner Wilhelm Lamarre
an, welcher in eben jenem Jahre 1284 sein „Correctorium fratris Thomae“
(die Thomisten nannten es immer „Corruptorium“) ausgehen liess. Diese
Schrift selbst zwar ist verloren, wir kennen jedoch ihren Inhalt hin
reichend genau aus den langen wörtlichen Anführungen in jenem „De
fensorium“, welches fälschlich (– s. unten. Anm. 71 –) für ein Werk
des Aegidius Romanus gehalten wurde"). Lamarre gab nicht bloss den
bisherigen Einwänden gegen Thomas eine präcisere und reichere Begrün
dung, sondern vermehrte dieselben auch um einen sehr wichtigen Punkt.
Einen wahrlich komischen Eindruck bei seiner Polemik macht allerdings
die Art und Weise, wie er dogmatische Momente als ganz ebenbürtig
neben arabisch-aristotelischen Auctoritäten verwendet; aber es ist diess nur
die natürliche Folge der von Thomas angebahnten Verquickung. Was
das principium individuationis betrifft, so kehrt hier nicht bloss das
obige (Anm. 13) Motiv aus der Angelologie wieder"), sondern es wird
auch ausdrücklich die Gefahr hervorgehoben, welche der persönlichen
Unsterblichkeit durch einen averroistischen Monopsychismus droht"). Be
züglich der unitas formae, bei welcher Lamarre gleichfalls (vgl. Anm. 19)
an den Körper Christi und auch an die Transsubstantiation denkt, formu
lirt er jene so eben (Anm. 24) angeführte gegnerische Ansicht nur etwas
präciser dahin, dass in dem Beispiele von homo oder humanitas die
vegetative und die sensitive und die intellectuelle Seele eine pluralitas
formarum begründen, bei welchen eine Gradabstufung der Vervollkomm
nung zur additiven Einheit des „zusammengesetzten“ Wesens führe, und
auch er erinnert daran, dass, falls die intellectuelle Seele die alleinige
Wesens-Form wäre, beim Ausscheiden derselben das Sein des Körpers
untergehen müsste"). Neu aber und für den weiteren Verlauf der Par
t
26) Ebend, p. 131. -
27) Unter den mehreren Drucken desselben citire ich nach „Defensorium seu
Correclorium fundamentarii doctoris domini Egidii Romani..... in Corruptorium libro
rum Angelici docloris sancti Thomae ... ... a quodam emulo depravatorum“. Venet.
1516. fol.
28) Ebend. f.9 v. B: Quod impossibile est duos angelos esse eins dem speciei...
Dicimus, quod haben materiam Spiritualem, el lunc maleriae eorum distinguuntur
non per divisionem quantitatis, ..... sed per multiplicationem numerabililalis, sicut
cum unus punctus fit duo puncla (über die Wortform „punctus –puncta“ s. vor.
Abschn., Anm. 140). Das nemliche Thema f. 17 r. B u. f. 47 r. A.
29) Ebend, f. 54 v. B: Individualionem animae fieri per corpus, vide tur esse
falsum, ... ... quia, sequilur er hoc, quod vel anima post separationem a corpore
desinat esse, vel sallem quod posl morlem hominum eril unus intellectus lanlum vel
anima, ... ... quod erat error Averrois.
30) Ebend. f. 18 r. A: Haec positio de unilate formae substantialis reprobalur
a magistris primo, quod er ipsa sequuntur plura contraria fidei calholieae, secundo
quia contradici philosophiae, lerlio quia repugnal sacrae scripturae ... ... (B) Contra
fidem de corpore Christi morlu0..... Fides pomit, quod in Sacramenlo alaris etc......
Si, sola anima intellecliva immediale esset perfeclio maleriae primae, tunc in homime
non esset forma animalis nec mirli ...,. Forma una el eadem numero dabit esse
XIX. Wilhelm Lamarre. Heinrich Goethals v. Gent.
teiung höchst beachtenswerth ist, dass er auch gegen jene übertriebene
Formulirung kämpft, mit welcher Thomas gesagt hatte, dass es kein Er
kennen des Singularen gebe (Abschn. XVII, Anm. 499). Nemlich neben
geschmacklosen theologischen Gründen bemerkt Lamarre ganz richtig, dass
dann auch keine singulären Urtheile möglich seien und über Einzelnes
Nichts syllogistisch erschlossen werden könne, ja überhaupt es unbegreif
lich bleibe, wie dann jenes „colligere“ der Universalien (ebd., Anm. 494)
von Statten gehe“). Was aber die dreifache Geltung der Universellen
betrifft, so schliesst auch er sich unter ausdrücklicher Anführung des
Avicenna an die allgemein recipirte Auffassung an sit
lndem aber auch Heinrich Goethals von Gent (geb.12l7, gest.
1293), welcher in der Sorbonne als Lehrer auftrat und bekanntlich den
Beinamen hoctor solemnis erhielt, sich selbst als einen Theilnehmer der
Pariser Gensuren bekennt“), so liegt hierin jedenfalls schon eine äussere
Anknüpfung an die so eben erwähnte Richtung; dass aber auch innere
Gründe uns veranlassen, ihn gerade hier zu erwähnen, wird die folgende
Darstellung seiner Ansichten von selbst zeigen. Bei dem Verluste seiner
„Logica“, welchen wir beklagen, vielleicht aber auch verschmerzen können,
sind wir auf seine um d. J. 1278 verfassten Quodlibeta und auf die etwas
später geschriebene Summa quaestionum theotogiae angewiesen i“), und
wenn es den Versuch gelten soll, diesen so verschieden aufgefassteu
Autor“), insoweit er die Geschichte der Logik berührt, in möglichster
corporate et spirituate . . . . .. (f. 18 v. A) Ponimus, formam animae intettectivae prima
perlicere materiam suam spiritualeitz et nzediante hac materiam Sunt duae, quae sunt incomplelac, quae dant esse incompletutzt scuoarpmorciorhpuomraalnie-,m quod
perficitur et comptetur advenit-nte anima rationati..... Vegelatiua, sensitive e! in
tettectiva sunt tres formae, quue se habent secundum esse completum et incumptetuml
secundum potentiam et actum convcnientes quoad essentiatem unitatem Pturalitas
ergo formarum non est contra unitatem contpositi essentiatemi nisi sint lalcs, quae
non se habent secundum esse incomptetum et completum i. 50 v. B: lies, in qua est
multitudo et gradus formarum, es! una per formam ultimum Hiezu f. 29 v. A: Si
nzaleria hominis nullum aliud habet esse, quam animae intellectivael nzatcria hominis
in instanti separationis animae pes-dit omne esse, cuius contrarium videmus
31) Ehend. f. 4 v. A: secundum hoc animae separatae et angeli christum non
cognoscerent . . . . .. Peccatum actio singularis est, et de hoc, quod homo non
cognoscit non paenitet nec se corrigit Si intellectus non cognoscit singularia,
tunc non poterit facere propositionem aliquant, in qua esset singutatis res, e! ita nec
syllogizare. func non posset eat multis singutaribus cottigere unum universale; ex
incognitis enim non potest intenlionem cognoscibitem abstrahere.
32) Ebend. f. 48 r. B. S. Abschn. XVI, Anm. 184. Vgl. vor. Anm. 20.
33) Henrici Goelhals a Gandavo aurea ouodtibeta ed. Zuccolius, Venet. liili
fol., II, 9, f. 59 v. A: Error esl, substantiam sine operatione non esse in Ioco, ut
dicit unus articulus inter damnatos nuper per sententiam episcopi (d. h. des Stephan
Tempier). f. 60 v. B: In hoc enim concordabant omnes nmgistri theotogiae congre
goti super hoc, quorum ego eram unus, unaninziter eoncedentes.
34) Erstere citire ich nach der so eben genannten Ausgabe, letztere nach:
Summae quaestionum ordinariarunt theotogi recepto praeconio Solemnis lienrici a
Gandavo. Paris 1520. fol. 2 Voll.
35) So lesen wir z. B. in dem sonst vortrelllichen Werke Haureatüs, II, p. 276:
buns-Scot vint reprendre, commenter liane apres tlautre tes theses du Docteur So
lennel, e! tui emprunter ses principaum argumcnts contre te peripatetisme ontotogique
de Saint Thomas (diese Auffassung hat K. Werner gedankenlos, wie immer, in sein
Buch über Thomas, I, p. 866, aufgenommen). Wohl weit richtiger urtheilt über
190
XIX. Heinrich Goethals v. Gent. 191
Kürze zu charakterisiren, so dürfte nach meiner Ansicht das Richtige
vielleicht in Folgendem liegen. Der äusserst redselige Goethals, welcher
am Liebsten aus Augustin, Bernhard v. Clairvaux, Hugo v. St. Victor u. dgl.
schöpft °"), wäre nach seiner ganzen Anlage der ausgesprochenste Pia
toniker gewesen (s. Abschn. XVII, Anm. 571 z. Anf.), wenn ihn nicht
hieran die allgewaltige Auctorität des damaligen arabischen Aristotelismus
gehindert hätte. Und so gestaltet sich bei ihm einerseits der unklare
Mischmasch des Thomas zur lächerlichen Monstrosität, während er andrer
seits die erwähnten dogmatischen Bedenken, welche man gegen den Tho
mismus erhob, theilte. Darum hatte ein scharfsinniger Kopf wie Duns Scotus
ebensosehr ein leichtes Spiel gegen ihn, als die Thomisten mit Vergnügen
ihn angriffen. " " " " * -
Îndem Goethals aus Thomas das Verhältniss der Universalien zur
Sinnėswahrnehmung selbst mit Einschluss der sog. „reflea.io“ adoptirt°7),
betont er schon bezüglich der Musterbilder, in welchen die Wahrheit der
Dinge liege, sehr stark den helfenden allgemeinen Einfluss der höchsten
Intelligenz, welcher auch bei dem blossen natürlichen Erkennen nicht
ausgeschlossen sei "°), und da er sodann diese Musterbilder (im Unter
schiede gegen Thomas) ganz entschieden platonisch als selbstständige
Wesen fasst und dieselben so den künstlichen Gebilden der intentio
Goethals Ch. Jourdain, La philos. de St. Thomas, II, p. 46 : Bien qu’il soit toujours
cité avec honneur, et que son adversaire habituel, Duns Scot, respecte en lui, tout en
le combattant, une des lumières de la scholastique, il est un peu resté dans l'isole
ment. In der. Monographie von François Huel (Recherches hist. et crit. sur la vie,
les ouvrages et la doctrine de Henri de Gand. 1838) gebricht es in sehr fühlbarer
Weise an der nöthigen Kenntniss der damaligen Sachlage der philosophischen
Controversen überhaupt.
36) Daher auch seine gänzliche Intoleranz gegen jedweden Betrieb einer Wissen
schaft, insoferne derselbe nicht der Theologie dient; z. B. S. theol. VII, 10, f. LX r.:
De scientiis igitur philosophicis pure speculativis absolute dicendum, quod non licet
eas addiscere nisi in usum theologiae, nisi forte quis aliquam illarum scientiarum
discat, ut melior disponatur ad discendum quaedam alia, veluti logicam.
37) Ebend. I, 1, f. I v.: Homo autem nihil percipit de re nisi solum idolum
eius, ut speciem receptam per sensus, quae idolum rei est, non ipsa res (bei Thomas
hiess es phantasma, Abschn. XVII, Anm. 500). Ebend. XIII, 6, f. XCIV v.: Intel
lectus sub speciebus sensibilium invesligando, quasi ' sublus fodiendo, penetrat ad
cognoscendum ea, quae latent intelligibilia sub speciebus sensibilium. Ebend. XL,
2, f. CCLVII r.: Proprium obiectum intellectus creati universale est, quod est ei ratio
cognoscendi omnia singularia sub ipso. Quodlib. IV, 21, f. 201 r. A : Directe ergo
et per se intellectus noster non cognoscit nisi universale abstractum a singulari; in
directe autem et quasi quadam reflerione convertendo se ad phantasmata, in quibus
sunt formae sub ratione singularis (die genaue, ja wörtliche Uebereinstimmung mit
Thomas s. ebd. Anm. 499).
38) S. theol. I, 2, f. IV v.: Homo per suam animam absque omni speciali divina
illustratione polest aliqua scire aut cognoscere, et hoc ea puris naturalibus; .... dico
autem „eæ puris naturalibus“ non ercludendo generalem influentiam primi intelligen
tis, quod est primum agens in omni actione intellectuali et cognitiva ..... In prima
cognitione intellectus noster omnino sequilur sensum . . . . . . Er parte autem intelligi
bilis ratio est. .. ... Quia igitur verum dicit intentionem rei in respectu ad suum
eremplar, ..... intentio veritatis in re apprehendi non potest nisi apprehendendo
conformitatem eius ad suum eremplar. Ebend. II, 2, f. XXIII v.: Adspiciendo ad
eremplar increatum, quod est causa rei; . . . . . cognitio, enim, quae acquiritur per
phantasmata, non potest esse, quin sit obscurata. (Vgl. bei Thomas, Anm. 513.)
192 XIX. Heinrich Goethals v. Gent.
secunda gegenüberstellt?"), so muss nun das Gebiet der letzteren, d. h.
die Universalien post rem, in eine mirakulöse Verbindung mit der gött
lichen Region treten, indem das „Organ“ des Gottesbewusstseins im Men
schen den Schlüssel zur Erkenntniss der wahren Wesenheiten enthält *").
Ja die Erkenntniss der im ewigen Lichte liegenden Universalien ist zu
letzt ein Geschenk der Gnade Gottes, welcher ganz nach Belieben sie dem
Einen verleiht und dem Anderen entzieht ''). Mit dieser augustinischen
Weisheit könnten wir nun den Goethals füglich seinem Schicksale über
lassen, wenn nicht der Umstand hinzukäme, dass er trotzdem sagt, es
sei eigentlich doch das Gescheideste, wenn man den Plato und den Ari
stoteles miteinander verbinde **), was ihm jedoch abermals unmöglich
Ernst sein kann, da er anderwärts mehrmals die Ansicht Plato's jener
des Aristoteles principiell vorzieht 4°). Was Wunder, wenn den Ge
schichtschreiber der Philosophie bei solchen Autoren nur das Gefühl des
Ekels überkommt.
Wenn sodann Goethals sich der allgemein geltenden Tradition be
treffs der mehrfachen Geltung der Universalien anschliesst, so lässt er
allerdings einmal gelegentlich durchblicken, dass ihm die praedicabilitas
derselben gerade nicht besonders am Herzen liege **); und überhaupt ja
39) Quodlib. VII, 1, f. 386 v. A : Sunt ideae principales quaedam formae vel
rationes aeternae, quae divina intelligenlia continentur, secundum quas formalur
omne, quod oritur, el quarum participalione fit, ut sit, quidquid est, quomodo est. . . . .
Eorum quae sunt in crealuris, quaedam sunt res aliqua naturales, quaedam vero non
sunt res, sed lantum intenliones secundae intellectus sive rationis circa res, . . . . formae
artificiales tantum, quae per violentiam habent esse (vgl. bei Thomas, Anm. 506 u.
bes. 511) ...... De istis ullimis generibus enlium dico, quod non habent proprias
ideas in deo, sed solum dico ideas rerum naturalium, circa quas intellectus concipit
intenliones secundas.
40) S. theol. XXIV, 9, f. CXLVI r.: Deus ut luæ est et veritas prima et ralio
cognoscendi alia in eo, quod per ipsum alia cognoscuntur et discernuntur. Ebend.
1, f. CXXXVII v.: Debet igitur homo habere in se organum, per quod potest in spe
culationem essenliae et quidditalis dei per intellectualem operationem procedere.
41) Ebend. I, 2, f. VII v.: Homo er puris naturalibus atlingere non polest ad
regulas lucis aeternae, ut in eis videal rerum sinceram veritalem; licet enim pura
naturalia allingant ad ipsas, non tamen ipsa naturalia er se agere possunt, ut
attingant illas; sed illas deus offert, quibus vult, et quibus vult, subtrahit. Hiezu
Quodl. IX, 15, f. 111, wo er sich fast wörtlich wie Albert (Abschn. XVII, Anm.
396) äussert.
42) S. theol. I, 4, f. XII v.: Modus Aristotelis, si non sensit id, quod dirit
Plato, erat diminutus, quia nimium attribuebat, immo lotum, causis particularibus .....
Modus Platonis, si non sensit, quod Aristoleles, similiter eral diminulus, quia nimis
parum attribuebat causis particularibus ...... Dictum ergo utriusque, et Aristotelis et
Platonis, coniungendum est in omnibus et in istis generalionibus istarum formarum.
Vgl. bei Thomas, ebd. Anm. 515.
43) Ebend. XXV, 3, f. CLIV v.: Plato multo melius sentiebat et fidei magis con
gruenlia, quam Aristoleles . . . . . . Plato verius, quam Aristoteles sentiebat. Quodlib.
IX, 15, f. 111 v. : Nihil omnino concludunt rationes Aristotelis contra Platonem, ut
palet inspicienti eas. Ebenso, jedoch mit jener Mental-Reservation des Thomas (a. a. 0.),
lesen wir S. theol. I, 2, f. VII v. : Iste ergo est verior modus acquirendi scienliam et
nolitiam veritalis, quam ille, quem posuit Aristoteles er sola sensuum erperientia,
si tamen sic intelle vit Aristoteles et in idem cum Platone non consensit, imm0, quod
verius creditur, elsi Platoni in modo dicendi obviavit occullando divinam doctrinam
magistri sui, eandem tamen cum Platone de notilia veritalis habuit sententiam.
44) S. theol. I, 3, f. X v.: Est considerare tres veritates sibi correspondentes;
XIX. Heinrich Goethals v. Gent. 193
waren bei ihm, wie gesagt, die Universalien post rem in eine so glück
liche mystische Nähe an die Universalien ante rem hinangerückt worden,
dass es ihm zuletzt sogar gleichgültig ist, ob jene „Wesenheiten“, welche
die Gattungsbegriffe sind, in der menschlichen Seele schon angeboren liegen
oder erst durch Erfahrung „gesammelt“ werden *°).
Hingegen sind es die Universalien in re, an welche sich seine anti
thomistischen Ansichten knüpfen. Nemlich indem es sich hiebei um die
eristentia im Gegensatze gegen die essentia, welche in den Universalien
ante rem liegt, handelt ""), muss die Materialität in Betracht kommen,
welche jedoch Goethals durchaus nicht als ein bloss potenzielles Sein an
erkennen will; sondern er hält daran fest, dass die von Gott erschaffene
Materie als selbstständiges Wesen zunächst das absolute Substrat aller
Entwicklung sei, hernach aber erst als formungsfähig in das Stadium der
Potenzialität trete, um hierauf nach Actualisirung der Form als Stütze
des Ganzen zu verbleiben, so dass in jenem zweiten Stadium auch die
formgebenden Universalien gleichfalls in einem Mittel-Zustande der Poten
zialität und der Actualität sich befinden 47). Sowie aber bei einem der
primo veritatem eremplaris divini, secundo veritatem rei productae ab illa, tertio
veritatem in conceptu mentis ab utraque erpressam. Quodlib. VII, 1, f. 388 r. B:
Sciendum, quod quidditas et essentia rei, licet solum duplea esse habet, sc. unum in
singularibus extra intellectum, aliud in ipso intellectu, quadruplicem tamen habet
considerationem: unam, ut est in ipsis singularibus eatra; aliam, ut habet esse in
intellectu ; aliam, ut abstrahilur a singularibus et iterum applicabile est eisdem per
praedicationem; quartam vero habet secundum se el absolute, quae secundum istam
considerationem, ut dicit Avicenna (Abschn. XVI, Anm. 93), non est nisi id quod
est, ut „humanitas“ non est nisi humanitas tantum, cui omnia alia accidunt. (Auch
Alhert hatte ein vierfaches Sein der Universalien aufgezählt, während er von einem
dreifachen hatte reden wollen, s. Abschn. XVII, Anm. 395). S. theol. XLIII, 2,
f. IX r.: Est sciendum, quod ratio universalis consistit non tam in modo praedicandi
idem de pluribus, quam in natura et proprietate praedicatae rei, quae debet esse
natura et essentia aliqua . . . . . . Secundum rationem triplicis esse consideratur, sc.
esse quidditativi et esse naturalis et esse rationis. Et secundum primum esse prae
cedit esse nalurale et esse rationis, sicut simplea compositum (also die objective
Wesenheit hat den Vorgang vor der Erscheinung und vor dem Begriffe).
45) Quodlib. IV, 7, f. 148 r. A: Quorundam erat opinio (nemlich des Albert
und des Thomas, s. Abschn. XVll, Anm. 382 u. 500) de intellectu quocunque crealo,
quod er se solum in potentia est ad actum intelligendi quaecunque, propter quod
oportet ipsum determinari per aliquid ad illud ..... (B) Tale autem determinans, ut
diæit illa opinio, non est nisi species intelligibilis informans intellectum et impressa
ipsi ut subiecto . . . . . . f. 150 r. B: Falsum est ergo, quod dicit dicla opinio, quod
illa omnia non habent fieri in intelligente nisi per speciem impressivam. Immo sunt
per essentiam intelligibilis informantem actum intelligendi et per hoc ipsum intelli
gentem, ut est forma ea pressiva elvemplaris . . . . . . (v. A) Habemus quasi regulariter
infiram naturae humanae notitiam, secundum quam, quidquid tale aspicimus, stalim
hominem esse cognoscimus . . . . . . Secundum hanc nolitiam cognitio nostra informatur
et secundum species et secundum genera rerum, vel natura insita vel ea perientia
collecta.
46) Ebend. V, 4, f. 234 v. A : Ea, quae alia sunt a deo, dupliciter possunt
considerari: uno modo quoad esse essentiae eorum, quod est esse eorum quiddilali
vum; alio modo quoad esse eristentiae.
47) Ebend. I, 10, f. 13 r. A: 0portet eæcludere falsam imaginationem, quam
habent quidam (d. h. jedenfalls Aristoteliker, s. bei Albert ebend. Anm. 388) de
materia, videlicet quod nihil sit nisi potenlia quaedam el ila, quanlum de se est,
n0n est . . . . . . (v. A) Maleria non ita est prope nihil nec ita in potentia, quin sit
PRANTL, Gesch. III. 13
194 XIX. Heinrich Goethals v. Gent.
artigen Realismus das principium individuationis überhaupt nicht in die
Materie verlegt werden kann, so schliesst auch Goethals sich jenen obigen
theologischen Bedenken gegen Thomas (Anm. 13 u. 28) an, durchschneidet
aber die Schwierigkeit in ebenso überraschender als kindlicher Weise,
indem er (wie Roger Baco, s. Abschn. XVII, Anm. 581) kurzweg den
lieben Gott für die Individuation verantwortlich macht und somit sich
auch dabei beruhigt, dass der liebe Gott schon wissen werde, wie das
Ding wohl zugehe **).
Eine adäquate Erledigung findet auch die Frage über unitas formae,
an welche er einmal ausführlich den aristotelischen Standpunkt als Maass
stab anzulegen versucht*"). Aber wo er sie zu lösen unternimmt, kömmt
er unter Erwähnung der verschiedenen Ansichten und Hinweisung auf
die theologischen Momente zu dem Resultate, dass, da eine Unterschei
dung mehrerer Wesensformen in Einem Wesen immer nur auf einer be
grifflichen oder einer reellen Verschiedenheit beruhen könne, im Menschen
jedenfalls zwei Formen, eine natürliche und eine übernatürliche, anzu
aliqua natura et substantia, .... nec habet esse suum, quo est quid capar formarum,
a forma, sed a deo (so auch schon Thomas, ebd. Anm. 517) ..... f. 14 r. A: Est
igitur in materia considerare triplea esse, sc. esse simpliciter, el esse aliquid dupler,
unum, quo est formarum quaedam capacitas, aliud, quo est compositi fulcimentum.
Esse primum .... habet participatione quadam a deo ..... Esse secundum, quo ma
teria est capacitas quaedam, habet a sua natura, qua est id, quod est differens a
forma ..... Esse tertium non habet materia nisi per hoc, quod iam capit in se illud,
cuius de se capar est. Ebend. IV, 14, f. 174 v. A: Maleria dicitur subiectum secundum
triplicem statum. Uno priusquam actu transmutalur ad formam, et dicitur subiectum
absolule. Alio, inquantum iam actu transmutalur ad formam, et tunc dicitur, quod
est subiectum generationis et ens in potentia medium inter non ens purum et ens
simpliciler ..... Tertio modo, inquantum actu est sub forma, et tunc habet in actu
esse illius formae . . . . . . f. 175 r. B.: Materia id, quod est, in polentia est, et sin
gulare composilum id, quod est, in aclu est; universale autem quasi medium quo
dammodo est aliquid in actu, quia est forma, et quodammodo in polentia, quia est
incompleta ; et ideo debet materia educi de potenlia in aclum procedendo a formis
universalibus ad singulares.
48) S. theol. XXV, 3, f. CLV r.: Necesse esse accidentibus dividi non potest;
per materias etiam dividi non potest, quia necesse esse non potest habere materiam,
quia materia est in potentia ..... Proprietatem enim esse alterius, non removet, eam
esse proprietatem huius, ..... puta, si ponantur duo angeli eiusdem esse speciei sine
omni materia et accidentibus, quibus distinguanlur. Quodlib. II, 8, f. 54 v. A.:
Quaestio ista (d. h. über die zwei Engel) tangit difficultatem de causa individua
tionis (vgl. ob. Anm. 14). . . . . . f. 56 r. A: Sancti nostri, qui vere sciunt, eas esse
creaturas, sentiunt, hoc in eis factum esse a deo, qui est natura naturans omnia,
quia scilicet sunt multa individua in qualibet specie ...... Patet igitur clarissime,
quod materia et quantilas non possunt dici praecisa ratio et causa individuationis . . . . .
f. 56 v. B: Solum quod increatum est, id est deus; omne enim creatum ab eo, qui
creavit, i. e. deo, terminalur. Sed quales secundum substanliam sint differentes,
nescimus; solus autem deus, qui fecit eos, novit. Die nemliche Frage ebend. XI, 1,
f. 180 ff. Was hingegen die Individualisirung der Species betrifft, so äussert sich
Goethals ebend. V, 8, f. 244 ff. mit Berufung auf Gilbert (Abschn. XIV, Anm. 479)
ganz übereinstimmend mit Thomas, s. Abschn. XVII, Anm. 520.
49) Quodlib. IX, 14, f. 108 ff. Er kommt dort unter Beiziehung vieler Stellen
des Aristoteles zu dem Resultate, dass aus demselben streng genommen weder die
unitas formae noch die pluralitas formarum erwiesen werden könne, d. h. er spricht
die Incommensurabilität aus, welche zwischen dem Aristotelismus und den dama
ligen theologischen Bekümmernissen besteht.
XlX. Heinrich Goethals v. Gent. Aegidius v. Lessines.
nehmen seien“). Freilich konnten wir -schon aus seinen Erklärungen
über die Materie entnehmen, dass er zu jenen gewöhnlichen christlichen
Dualisten gehöre, welche das Sein so scharf als möglich in zwei Theile
zerreissen, um die Kluft zuletzt durch ein göttliches Wunder zu über
brücken. ln solcher Weise hat er ja auch betreffs der Erkenntniss des
Einzelnen, welche Lamarre schärfer ins Auge fasste (ob. Anm. 31), ledig
lich ein der Moraltheologie entnommenes Bedenken siy
War- somitim 8. und 9. Jahrzehnt des 13. Jahrhunderts der T110
mismns von verschiedenen Seiten her zum Gegenstande bestimmter immer
wiederkehrender ‘Angriffe gemacht worden, so verhielten sich erklärlicher
Weise die Schüler und strengen Anhänger des Thomas nicht als ruhige
Zuschauer, sondern vertheidigten nach Kräften ihren Lehrer.
So suchte schon Aegidius von Lessines in einer i. J. 1278
verfassten Schrift „De unitate formae“ ub den Thomas gegen ‚den Ver
dacht der Anorthodoxie zu schützen ubi in philosophischer Beziehung
aber wiederholt er dabei auf dem Standpunkte des thomistischen Aristo
50) Ebend. lll, 14, f. 108 r. A: In formis substantialibusl quae sunt actus tan
tum non nati per se existere nec agere separaliml nullum est inconveniensi quod ipsa
essentia earum est ipsa potential qua compositum agit suam proprium et per se
actionem debitam ei ratione formae subslantialis. Ebend. IV, 13, f. 162 viii Est
autem positio ponentium gradus formarum in omnibus talis, sc. quod in quolibet re
naturali et individuali sunt plures formae substantiales ordinem et eolligantiam natu
ralem ad invicem habentes et simul per suam substantiam existentes in eodem, qua
rum illa, quae cst ultimo adveniensl completiva est entis illius (s. ob. Anm. 24 u.
30) f. 164 v. A: Ouia aliquibus apparet, quod non sit alia ratio, quare in
eodem plures formas secundum gradus ponere oportebatl quam diversitas operationum,
negant pluralitatem formarum de qualibet re . . . . .. f. 166 r. A: Ouundoquc in scriptis
aliquorum philosophorum vel aliorum doctorum inveniatur gradus et ordo formarum
substantialium in eadem re a solo agente naturali producta in esse, semper debet
ezponi quoad diversas rationes intentionum in intelligendo vel quoad diversus vir
tutes et principia agendi. Hierauf folgen f. 168 die obigen theologischen Einwände
betreffs des Körpers Christi und des Ahendmahles (s. Anm. 19 u. 30), sodann aber
die Entscheidung f. 170 v. B: Dicimus igitur neganda pluralitatem formarum re et
natura differentiam in rebus naturalibus a solo unico agente naturali productarum,
quod necesse est ponere pluralitatem et gradum formarum in homine propter duplex
agens, unum naturale et alterum supcrnaturale Agens supernaturale producit de
nihilo formam, quae est animal perficientem hominem contpletive in esse speci/icol ad
quam suscipiendam disponit materiam agens naturale. Hiezn ebend. 14, f. 181 v. B:
Homo secundum duas formas est tantum unum in actu.
51) Ebend. lV, 21, f. 201 r. A: si intellectus rationalis singularia non cogno
sceret, nec voluntas rationalis ad singularia amorem habere possetg .....aanum enim
esset praeceptum de dilectione proazimzl Hierauf aber folgt die oben, Anm. 37, an
geführte Stelle, welche von Uebertreibungen des Thomismus nbsehend demselben
zustimmt.
52) Die Wissenschaft verdankt eine nähere Kenntniss dieses Autors dem Fleisse
Haureatfs, welcher (De la phil. scol. ll, p. 247 ff.) aus einer Sorbonner Handschrift
Einiges mittheilt.
53) Ebend. p. 247: Ouontam in quaestione de unitate formae in uno ente,
circa quam doctores tam in theologia quam in philosophia authentici et famosi diversi
mode sentiunt et diversa tenent ac tradurtt, nonnulli eorum sic suam positioneui co
nantur adstruerey ut reliquam damnent et reprobent ac eam asset-ant nec veritate
subniazam et non solum inopinabilenz esse sed etiam hacreticam et contra fidem catho
ticam, ideo sequens opus attentavimus u. s. w.
195
13’
196 XIX. Aegid. v. Lessines. Bernh. v. Trilia. Gottfr. v. Fontaines.
telismus "*) nur in verstärkter Betheuerung die Ansicht seines Lehrers,
indem er an der Hand Avicenna's die Einheit der Wesensform, in welcher
das totale Sein des Dinges nach all seinen Theilen liegt, behauptet und
die Manigfaltigkeit der verschiedenen wesentlichen Bestandtheile als eine
bloss accidentelle den Momenten der Gestaltung und der äusseren Thätig
keit zuweist °°).
Auch von Bernhard von Trilia (gest. 1292), welcher ongefähr
zur selben Zeit mit seinen „Quaestiones de cognitione animae“ zur
Wertheidigung des Thomismus auftrat, können wir, soweit unsere Kunde
reicht, betreffs der logischen Streitpunkte nichts Anderes berichten, als
dass er die Universalien sowohl in objectiver Beziehung "") als auch
hinsichtlich des subjectiven Erkennens ganz im Anschlusse an Thomas
besprach °").
Wenn sodann der Sorbonnist Gottfried von Fontaines (oder
de Fontibus) jene Verdammungs-Urtheile, welche Tempier gegen ein
zelne Artikel gerichtet hatte, missbilligte, da jene Dinge durchaus nicht
so spruchreif, sondern erst noch eines näheren Studiums bedürftig
seien "°), so werden wir ihn schon darum den Anhängern des Thomas
54) Ebend. p. 250 : Dicimus cum Aristotele summo philosopho, omnes formas
materiales produci de potentia materiae, quae naturaliter et per viam naturae
producuntur.
55) Ebend.: Primo sciendum, in unoquoque ente uno singulari unam tantum
esse formam substantialem, dantem esse subiecto et omnibus, quae subiecto (zu lesen
de subiecto) et quae in subiecto dicuntur ante adventum huius formae. Concedimus
et ponimus ita, quod tolum esse subiecti et omnium partium eius essentialium sit
ab ipsa forma, quae dat esse ipsi subiecto specificum . . . . . Corpus tale, quod est
subiectum animae, rationem, qua est corpus huius animalis, habet a forma, quae est
anima; et rationem, qua est physicum corpus huius animalis, similiter habet ab
anima; et ralionem, qua dicitur esse corpus physicum organicum huius animalis,
habet ab eadem anima ..... (p. 251) Quia tolum esse individui est ipsum esse speciei,
ideo, quia ab anima inest huius esse speciei, per consequens ipsa erit esse totum
quod est individuo; unde dat esse et corpori et partibus eius et omnibus, quae di
cuntur esse in ipso individuo ...... Illud esse, a quo denominantur partes ipsius
subiecti in quantum differunt in esse, v. g. quod caro dicitur earo et non os ..... et
sic de singulis, non est aliud ab esse, quod habent ab anima, nisi per accidens tan
tum, inquantum istae partes considerantur distinctae per figuram animalis et per
officia diversa. Vgl. Abschn. XVI, Anm. 93 u. 98.
56) Gleichfalls von Hauréau aus Handschriften veröffentlicht, ebend. p. 255:
Alii .... posuerunt, omnes formas naturales esse totaliter ab ea trinseco, et hoc vel
per participationem idearum, ut Plato posuit, vel eæ influentia intelligentiae sepa
ratae ... . . . Sed neutra istarum opinionum videtur conveniens esse . . . . . . Ideo alii
mediam viam tenentes posuerunt, omnes formas naturales praeeristere in materia in
potentia, non in actu, . . . . . et haec est positio philosophi et omnium Peripateticorum.
Vgl. Abschn. XVII, Anm. 508.
57) Ebend. p. 256: Circa adquisitionem formarum intelligibilium in anima .....
quidam posuerunt, originem humanae scientiae totaliter ab interiori esse, ponentes,
formas omnium rerum cognoscibilium inditas animae naturaliter ea sua creatione.....
Requiritur, quod animae ralionales ..... non habeant polentiam intellectivam nalura
liter per species intellectuales a principio completam, sed compleatur in eis successive
accipiendo eas a rebus per actionem alicuius agentis naturalis ...... Intelligere est
propria operatio el perfectio animae ralionalis. Vgl. ebd., Anm. 493.
58) Aus Sorbonner Handschriften der Quodlibeta Gottfried's mitgetheilt bei
D'Argentré (s. ob. Anm. 10), I, p. 214: Cum aliqua materia est sic indeterminata
in certitudine veritatis, quod absque periculo fidei el morum licet circa hoc diversi
XIX. Gottfried v. Fontaines. 197
beizählen dürfen. Und es bestärkt uns hierin Dasjenige, was wir von
seinen um d. J. 1283 verfassten Quodlibeta wissen"), wenn auch in den
kirchlichen Fragen, durch welche damals die Pariser Universität in Be
wegung gesetzt war, die Stellung Gottfrieds als eines Lehrers an der
Sorbonne einen bestimmenden Einfluss ausüben musste. Für uns hier
ist ja nur die logische Parteistellung maassgebend. Vor Allem steht auch
Gottfried wie alle Uebrigen auf der arabischen Doctrin vom dreifachen
Sein der Universalien, und es hat dabei (im Hinblicke auf Albert und
Thomas) selbst nichts Auffallendes, wenn er die Universalien post rem
als ein „esse diminutum“ bezeichnet"). Auch finden wir ihn in wört
licher Uebereinstimmung mit Thomas, was das Verhältniss des abstrahi
renden Denkens zur Sinneswahrnehmung"), und was die Singularität
der existierenden Dinge betrifft"), so dass auch hier in antiplatonischem
Sinne die Realität der Universalien beschränkt wird"), indem nach
thomistisch-aristotelischer Weise auch bei der Schöpfung die ewigen
Formen im Denken Gottes nur als Potenzen des göttlichen Willens-Actes
der Verwirklichung vorliegen sollen ").
mode opinari absque lemeraria cuiuscunque parlis assertione, pomere vinculum vel
ligamen, quo homines ad unam opinionem delinentur, est impedire notilliam veri
tatis ...... Quantum ad articulos autem ... .. plures sunt, de quibus diversimode
opinari licet, ... ... worauf er namentlich die zwei oben, Anm. 12 u. 13, angeführten
Artikel nennt und wieder hinzufügt: videnlur posse pro opinabilibus reputari ..........
(p. 215) Patet ergo per diclos articulos, quod studentes condemnatione ipsorum in
profectu studi plurimum impediuntur. Hiezu ob. Anm. 15.
59) Wir sind auf dasjenige angewiesen, was Hauréau a. a. O. p. 291 ff. aus
Handschriften veröffentlicht. Ich möchte jedoch nicht behaupten, durch jene frag
mentarischen Mittheilungen zu einer vollständig klaren Einsicht gelangt zu sein,
zumal da der Text der dabei benützten Handschriften jedenfalls in einem argen
Zustande sich befindet.
60) Hauréau, p. 303: Il commence par etablir qu'il y a trois manières d'étre
pour les choses: dans la nature „esse reale“, dans l'intellect humain „esse diminu
tum“, dans l'intellect divin avant la création „esse in causis, esse in potentia“. Die
Bezeichnung „esse diminutum“ ist nur ein verschärfter Ausdruck desjenigen, was
wir bei Albert und Thomas (Abschn. XVII, Anm. 393 u. 505) als „similitudo“ und
besonders in des Letzteren (ebd. Anm. 500) Redeweise , „materia impedit intel
lectum“ trafen.
61) Ebend. p. 294: Universalia in suo esse universali et abstracto non habent
esse in rerum natura, sed tantum in intellectu. p. 296: Intellectus agens aliquid
facit circa rem sive circa phantasma, quod est repraesentativum rei intelligibilis,
quia ... intellectus facit universalitatem in rebus. S. ebend. Anm. 378,493, 500.
62) Ebend. p. 297: Nulla res materialis existit extra in rerum natura, nisi
singulariter sit, sc. per conditiones individuamtes designata. p. 302: Res non existunt
nisi singulariter, prout nomine proprio significantur; communiter autem sive secun
dum suam communitatem non exislunt, sed solum intellig unlur, et sic eliam nomine
communi generis et speciei significantur. S. ebend. Anm. 497 f., 509.
63) Ebend. p. 297: Rei extra non dat intellectus universalitatem realem et for
malem, sed hoc dat ei, quod, quia attingitur secundum hunc modum quo sic atlin
gitur, fit obiectum intellectus abstracti et causal abstractum conceptum, qui est uni
versale formaliter; et hoc est, quod dicitur, quod, licet res existant singulariler,
tamen universaliter intelliguntur. S. ebend. Anm. 497, 501, 505.
64) Ebend. p. 303: Res antequam existant, non habent aliquod esse reale, nec
quantum ad esse essentiae sicut nec existentiae (vgl. ob. Anm. 46), nisi esse intel
lectum et in potentia sive potentiale ..... Nihil pomitur in deo habere rationem tem
poralis exemplaris ad constituendum aliquid, nisi ratio idealis, quae est eliam ratio
198 XIX. Gottfried v. Fontaines.
Auch das principium individuationis scheint Gottfried doch nur in
der Absicht ausführlichst erörtert zu haben, um zuletzt den Standpunkt
des Thomas zu vertheidigen und zu begründen. Nemlich davon aus
gehend, dass ja das totale Wesen der Species im Individuum zur Er
scheinung komme, bestreitet er, dass die Individualisirung auf einem
accidentellen Momente beruhen könne, da ein solches gleichsam die Un
wesentlichkeit selbst sei, und man dann nicht bloss das Wesen und den
Träger desselben ungehörig zerreissen müsse, sondern auch die substan
tielle Verschiedenheit der lndividuen gänzlich tilge "°). Während aber
alle Vervielfältigung und Manigfaltigkeit sicher ein Quantitatives zu sein
scheine, und man daher geneigt sein müsse, die Individuation, wenn je
überhaupt in ein Nicht-Substantielles, vor Allem gerade in die Quantität
zu verlegen, so kehre sich jener principielle Einwand von selbst auch
gegen diese Annahme, weil eben die Quantität (als eine der übrigen neun
Kategorien, welche der Substanz gegenüberstehen) zu dem Accidentellen
gehöre ""). So bleibt zur Lösung der Frage nur der aristotelische Be
griff der individuellen Substanz übrig, welche freilich nie ohne die quan
titativ auftretende Materie ein Sein haben kann ; eben aber die concrete
Determination, welche somit von materiellem Bestande begleitet ist, sei im
effectiva accedente voluntate, sicut in nobis ars medicinae et domus in mente ......
In divina scientia vel intelligentia nihil ponitur nisi istae ideae, per quas intelli
gimus cognitiones, quas deus habet de rebus quantum ad totum id, quod sunt vel
natae sunt esse; et sic de rebus, antequam in se ipsis eristant, non ponitur nisi esse
cognitum eorum. S. Abschn. XVII, Anm. 501, 511, 513.
65) Ebend. p. 298: Cum individua plura sub eadem specie in aliquo conve
niant, ...... per illud autem, per quod conveniunt, differre non possunt, videtur, quod
supra naturam, quam importat species, addat individuum aliquid, per quod natura
communis in illo individuetur . . . . . . Sed non videtur posse intelligi, addi aliquid per
tinens ad essentiam et naturam individui, quia illam totam dicit species, quae est
totum esse individuorum (vgl. ob. Anm. 55); ergo si aliquid additur, videtur esse
aliquod pertinens ad naturam accidentalem . . ... Videtur ergo, quod individuatio fiat
per accidentia . . . . . Secundum hoc esset dicendum, quod quidditas el habens quiddi
tatem differrent realiter . . . . . Sed illud non videtur posse stare, quia individuum non
addit supra speciem id, quod non plus includitur in significato individui quam
speciei . . . . .. llem quod posterius est altero, non potest esse causa illius secundum
quod posterius. Sed omnia accidentia individua (diess letztere Wort ist als sinnlos
zu streichen) videntur esse posteriora et adventicia substantiae . . . . . Item non videtur
posse dici, quod accidentias faciant individua vel numero divisa, quia nec secundum
se habent esse simpliciter. . . . . . Item si per accidentia solum fieret individuatio et
formalis divisio vel distinctio singularium sub una specie, non differrent . . . . . sub
stantialiter ad invicem, sed solo accidente, nec esset unus homo alius ab altero in
substantia . . . . . . . Ergo individualio in genere substantiae non videtur causari eæ
accidentibus.
66) Ebend. p. 300: Sed quia inter omnia enlia quantitati soli per se videtur
convenire divisibilitas in plura eiusdem rationis, . . . . .. videtur ergo, quod haec indi
viduatio vel divisio vel distinctio secundum numerum et individuum habet esse . . . . .
per ipsam solam quantitatem; et ideo tota difficultas praesentis inquisitionis quantum
ad entia malerialia videtur versari circa quantitatem; nam si aliquod accidens sit
causa individuationis, hoc videtur quantitati tribuendum . . . . (p. 301) 0portet dicere,
quod, si quantitas divisa sit praecisa ratio formalis huius diversitatis, et non ipsa
forma substantialis, unum individuum differret ab alio solum accidentaliter sive
secundum formam accidentalem, et essent plura secundum quantilatem sive plura
quanta, et non secundum substantiam, sive non essent plures substantiae, quod est
manifestum inconveniens.
XIX. Gottfried v. Fontaines. 199
Vergleiche gegen das undeterminirte Wesen der Species der Grund der
Individuation 9").
Ebenso verbleibt Gottfried, was die unitas formae betrifft, bei der
gleichen thomistischen Auffassung. Sowie er nemlich die dogmatischen
Bedenken des Tempier durch eine Distinction zwischen Individuum und
Form beseitigt "°), so betont er auch die Einheitlichkeit jenes Vorganges,
durch welchen ein scheinbar zusammengesetztes Wesen aus dem poten
ziellen Sein zum actuellen hinübergeführt wird ""); und dasjenige, was
als eine Manigfaltigkeit mehrerer Formen in Einem Wesen erscheinen
könnte, setzt er eigentlich auf Rechnung der intentio secunda, indem er
es als verschiedene „significata“, oder als verschiedene Begriffsbildung
(res aliter et aliter concepta), welche an Einer und der nemlichen Sache
wirkt, bezeichnet 79).
Sowie es aber eine besondere Aufgabe der Anhänger des Thomas
sein musste, den oben (Anm. 27 ff.) erwähnten Angriffen Lamarre's ent
gegenzutreten, so unterzogen sich derselben auch wirklich mehrere Tho
misten, nemlich Richard Clapwel, Johannes Parisiensis, Aegidius Romanus,
und etwas später Herveus Natalis und Wilhelm Durand. Jedoch es sind
diese Wertheidigungsschriften entweder verloren gegangen oder nur hand
67) Ebend. p. 301 : Cum suppositum dicat individuum in genere substantiae,
est ens per se eristens el in se subsistens; tale quid autem est substantia prima,
quae . . . . . proprie et principaliter et maarime dicitur substantia. Ergo in sua ratione
non includit nisi quae ad rationem substantiae pertinent, . . . . . et sic, quamvis non
habeat esse sine quantitate, inquantum est substanlia materialis, tamen illam per se
in sua ratione non includit . . . . . Quidquid importat natura significata nomine com
muni sub ratione communi et indeterminata . . . . . ., cum hoc non sit nisi id quod ad
substantiam pertinet, hoc totum est naturale, quod (Hauréau gibt totum et natura
aliquid) importat sub ratione propria et determinata suppositum significatum nomine
individui . . . . . . Dicendum est de hoc homine, puta Socrate, comparato ad hominem,
quod huiusmodi accidentia determinata non magis sunt de significato vel ratione in
dividui, puta Socratis, quam accidentia indeterminata de ratione speciei, puta homi
nis, cum species tamquam substantia secunda de individuo tamquam de substantia
prima per se et essentialiter praedicetur. Vgl. bei Thomas, Abschn. XVII, Anm. 520.
Vielleicht träte die Uebereinstimmung noch deutlicher hervor, wenn unsere Quelle
reichlicher flösse.
68) Bei D’Argentré a. a. 0. p. 216: Alia autem opinio, quae ponit plures
formas, ... . . ponit, quod eodem modo oportet ponere idem corpus numero . . . . . in
aliis hominibus, sicut in Christo (s. ob. Anm. 19 u. 30) . . . . . . Etiam nec Parisiis
habetur pro errore, quod corpus Christi vel alterius hominis, quantum ad formam,
sit aliud vivum et mortuum vel divisum, licet esset error ponere de corpore Christi,
quod non sit idem, quantum ad suppositum, vivum et mortuum.
69) Bei Hauréau a. a. 0. p. 291: Non alia productione producitur potentia et
accidens, sed eo ipso, quo producitur unica productione totum compositum per se ea:
potentia et actu, producuntur partes in illo composito ea consequenti, quia producto
toto producuntur partes. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 521. Auch hier jedoch wäre
eine reichere Mittheilung wünschenswerth gewesen.
70) Ebend. p. 294: Nec entia specialia se habent ad ens sicut species deter
minantes ipsum, sed magis sunt significata eius etiam usque ad specialissima descen
dendo. p. 302 : Patet quomodo suppositum est idem vel non idem cum natura, quia
non differt sicut conceptus communis et indeterminatus ....., qualis est conceptus ge
neris, et conceptus specialis et determinatus, qualis est conceptus speciei, nec differt
natura speciei, quae significant unam et eandem rem aliter et aliter conceptam et
intellectam, quantum ad id, quod ad ipsam essentiam rei pertinet. Vgl. bei Thomas,
ebd. Anm. 506, und unten Anm. 74.
200 . XlX. Johannes von Paris.
schriftlich vorhanden mit Ausnahme jener einen, welche unter dem Namen
des Aegidius Romanus gedruckt wurde, aber mit grosser Wahrscheinlich
keit dem Johannes Parisiensis dem Jüngeren (um d. J. 1290)
zugeschrieben werden muss“). Die Widerlegung selbst ist hier, was
den ersten Angriffspunkt, d. h. das principi-um individuationis (s. ob.
Anm. 28 f.), betrifft, unendlich schwach, denn sowohl bei der Individua
lität der Engel n) als auch bei jener der menschlichen Seele iiij appellirt
der Verfasser einfach an die göttliche Allmacht und kann so seinem
Gegner Goethals (s. Anm. 48) brüderlichst die Hand reichen. Besser
ist die Frage über unilas formae erörtert, indem vorerst die Bedenken
hervorgehoben werden, welche aus der Annahme einer Vielheit der Formen
(auch bei jener Gradabstufung der Vervollkommnung, s. ob. Anm. 30) sich
ergeben, sodann aber gleichsam ein Vermittlungsversuch folgt, welcher
die grösste Aehnlichkeit mit der so eben erwähnten Ansicht des Gottfried
von Fontaines hat; nemlich auch hier wird daran festgehalten, dass sach
lich nur Eine Form wirke und bestehe, aber andrerseits knüpft sich das
Zugeständniss daran, dass die Denkauffassung an Einem Wesen verschie
denes bald höher bald niedriger liegendes Allgemeines festhalten und in
gleicher Weise mehrere Formen des Einen Wesens unterscheiden könne 7‘).
71) Die Gründe, warum Aegidius Romanus nicht der Verfasser des Defen
soriunfs sein könne, hat schon audiui Comm. de scriptt. eccles. lll, p. 635 ii
schlagend dargelegt, und die Motive, aus welchen er dasselbe dem Johannes Pari
siensis zuweist, halte ich, soweit in solchen Dingen überhaupt sichere Resultate
erreichbar sind, für nahezu hinreichend, Dass von den beiden Johannes Parisienses,
welche dem 13. Jahrh. angehören, nur der Jüngere, welcher den Beinamen „Pungens
asinum“ trug, in Frage kommen kann (— der Aeltere blühte um 1230 —), versteht
sich von selbst. Was über beide in Hist. litt. de la France, XlX, p. m gesagt
ist, lohnt sich kaum der Mühe des Lesens.
72) In der oben (Anm. 27) angeführten Ausgabe f. 9 v. B: Cum eo ipso, quod
sunt formae simplices sine materia subsistentesy manifestum sit, eos dil/ferre sola
differentia formali, quae facit diversitatem in speciei dicere, eos non esse posse
eiusdem speciei, non plus derogat divinae potentiae quam dicerey quaecunque differunt
speciei non posse esse eiusdem speciei (Als Beispiele dieses göttlichen Wunders
folgen dann canis und lupus !)
73) Ebend. f. 54 v. B: Multa sunt impossibilia naturael quae non sunt impos
sibilia deo (f. 55 r. A) Deus ipse est principium e/feclivum animae tam quoad
esse, quam etiam quoad numeralionem.
14) Ebend. f. 18 v.B: Multifarie multisque modis magistri ct multi circa uni
tatem formae substantialis laboraverunL .. (f. 19 r. B) oportebit istos secundum
modum, quo Ioquuntur, fingere, quod forma animae rationalis primo perficiet suam
materiam pare spirttualem, et mediante hac materiam sensilivae minus spirilualem,
et mcdianlibus illis ulterius materiam vegetativae minime spiritualem, et tnndem ut
timo materiam corporalemg et erunt quatuor...... (f. 19 v. A) Oportet, illam formam
perfectiorem includcrc in se totam imperfectionemj quae est in forma imperfectiori.....
(B) Ex quo sequititr, quod in illa una re, cuius sunt istae formae, sunt duae existen
tiae vel duo actus essendi vel subsistendil quod est impossibile Esse enim est ipsa
aclualitas quidditatis vel naturaej cuius est . . . . .. lmpossibile est omnino per mndum,
quo isti ponunt, pluratitatem formarum substantialium in eodem sustinere. Ergo
modus alias, siquidem possibile 2st, inveniatur..... et hoc ez dicendis in articulo
proximo domino adiuvante patebit Diese Lösung nun ist folgende: (f. 20 v. B)
omnes formae substantiales in hac proprietate conveniunt, quod quaelibet dat esse
substantiae et constituit cus subsistensl et idco intellectus noster habet unum com
munem conceptum et abslrahit unam formam communeml secundum quam quodlibet
constitutum dicitur substantia (f. 21 r. A) Et sic intelligendum est de generibus
xx, Joh. v. Paris. Th. Docking. 0. Brito. Jac. v. Rav. K. v. Halberst. 201
Der Vorwurf endlich betreffs der Erkenntniss des Singulären (Anm. 31)
wird hier im Anschlusse an jene Stellen, in welchen sich Thomas weniger
einseitig geäussert hatte, glücklich beseitigt").
Möglicher Weise nun könnte auch die eine oder andere jener klei
neren Schriften, welche mit Unrecht dem Thomas von Aquin zugewiesen
wurden (s. Abschn. XVIl, Anm. 484), bereits in diesen ersten Stadien
der Parteikämpfe ihre Entstehung gehabt haben, nemlich allenfalls „De
natura generis“ und „De intellectu et intelligibili“; da jedoch andere
derselben entschieden schon auf scotistische Ansichten Bezug nehmen, so
halte ich es für besser, die Darstellung des Pseudo-Thomas nicht allzusehr
zu zerreissen, und somit auch die zwei genannten kleinen Schriften neben
anderen erst unten nach Scotus zu besprechen"), indem ja zwingende
chronologische Gründe betreffs einer früheren Abfassungszeit jener beiden
nicht vorliegen.
Hingegen soll um der Vollständigkeit willen nicht unerwähnt bleiben,
dass noch jener Zeit sowohl Thomas Docking (Cancellarius in Oxford),
welcher die zweite Analytik commentierte "), als auch Olivier Brito,
welcher eine Erläuterung zu Sophist. Elenchi schrieb "), angehörten.
Diese Schriften. Beider aber besitzen wir nicht mehr. Auch Jacobus die
Ravanis (gest. 1296) möge nicht gänzlich ungenannt bleiben, wenn auch
die frühere Annahme, dass er als der erste die Logik auf die Jurispru
denz angewendet und hiedurch einen gänzlichen Umschwung des Rechts
studiums hervorgerufen habe, in neuerer Zeit auf ein höchst bescheidenes
Maass geschichtlicher Wahrheit reducirt wurde"). Ob Konrad von
Halberstadt (um 1295) wirklich „De logica“ geschrieben habe, muss
dahingestellt bleiben").
Nun aber traten alle jene Controversen, welche durch die Logik
des Albert und des Thomas hervorgerufen worden waren und theils
für theils gegen den Letzteren Partei genommen hatten, durch den Fran
et speciebus sibi invicem subordinatis ... ... Cum enim species sit id ipsum quod genus,
puta „homo“ est illud ipsum quod „animal“, prout animal de homine praedicatur
nec est pars hominis secundum rem, sed solum secundum rationem, ... ... similiter
oportet dicere, formam speciei esse formam ipsius generis ... ... Una igitur forma
secundum rem est plures secundum rationem, sc. magis universalis et minus univer
salis. Et sic materiam recipere formam magis universalem ante aliam, non est aliud,
quam materiam recipere formam conceplam secundum rationem unam ante semelips am
concept am secundum rationem aliam. S. Anm.70, woselbst „aliter et aliler concepta“.
So stehen wir hier jenen älteren Ansichten über „status“ (Abschn. XIV, Anm. 129)
oder über „maneries“ (ebend. Anm. 85) so ziemlich nahe.
75) Ebend. f. 4 v. A: Per species intelligibiles universales, quas abstrahit in
tellectus, non potest aclu intelligere nisi convertendo se ad phantasmata singula
rium ..... Thomas intendebat ... ... sollum, quod non cognoscit singularia rerum mate
rialium primo et directe u. s. f., kurz mit den nemlichen Worten, wie wir bei
Thomas, vor. Abschn., Anm. 499 f. „reflexio“ oder „maleria impedit“ u. dgl.
trafen.
76) S. unten Anm. 265 ff.
77) Oudin a. a. O. III, p.525.
78) Hist. litt. de la France, XXI, p. 303.
79) Savigny, Gesch. d. röm. Rechts im Mittelalt., V (2. Aufl.), p. 605 ff.
80) Denn die Glaubwürdigkeit des Trithemius (Ann. Hirsaug. ad ann. 1295) ist
bekanntlich sehr gering. Was aber die angebliche „Mensa philosophica“ Konrad's
betrifft, s. unten bei Anguilbertus in Abschn. XXII.
202 XIX. Duns Scotus.
ziskaner Johannes Duns Scotus (gest. 1308 — bekanntlich „Doctor
subtilis“ genannt —) insoferne in ein höheres Stadium, als derselbe sie
strenge und präcis formulirte und hiemit in fester Parteistellung folge
richtig durchführte. Es ist leicht gesagt, Duns Scotus sei der abstruseste
aller Scholastiker,_wahrend doch ein genaueres (allerdings mühevolles)
stiiaiqm seiner"Scliriften_'ilin‘uns’ als einen scharfsinnigen Denker zeigt,
welcher das damals zugängliche Material vollständig kannte und zugleich
mit distinctivem Verstande durchdrang. Anziehende Reize als Schriftsteller
besitzt er wahrlich nicht, denn seine Methode besteht bis zur Ermüdung
des Lesers darin, dass er unablässig bei jeder Frage oder jeder Thesis
zunächst mit „Videtur, quod mm“ die möglichen Gegengründe (zuweilen
wirklich mit haarstraubender Spitzfindigkeit) aufstöbert, sodann unter „In
oppositum“ die Gegengründe der Gegengründe und die positiven Gründe
verführt, und hierauf zuletzt die „S0l1lli0“(l2ll‘l)lt3l.6t, und zwar meist mit
detaillirter Bückheziehung auf die Gründe und Gegengründe. Aber hinter
dieser struppigen Form steckt ein Denken, welches, soweit diess im Mittel
alter überhaupt möglich war, wenigstens weiss, was es will, und auf
Grundlage der damaligen allgemeinen Anschauungen die Tragweite der
Begriffe durchmisst, und diess ist im Vergleiche mit der Bornirtheigtgeines
Albert und “eines Thomas jedenfalls für den Leser wohlthuend.‘ Auch
besitztiScotus darin unsere Sympathie, dass er (— um mit modernen
Worten zu sprechen —) auf der Unerkennharkeit des Absoluten steht,
dass er als lndeterminist die thomistische Unterordnung des Praktischen
unter das Theoretische entschieden bekämpft, und dass er der Theologie
nur eine praktische Wirksamkeit im Gebiete des praktischen Glaubens zu
weist, wobei sich in dem Verzichte auf theoretische Begründung des
Dogmas wieder einmal die Richtigkeit des augustinischen „Credo, quia
absurdum“ zeigt. Doch diese Gesichtspunkte überschreiten die Gränzen
der Geschichte der „L0gik“s1).
Um aber dasjenige darzustellen, was von Scotus hieher gehört, ist
es vor Allem nothwendig, unter seinen Schriften 82) die zweifelhaften oder
unächten von den unbestreitbar ächten auszuscheiden. Somit müssen hier
in Betracht kommen vor Allem seine Quaestiones in unieersam logicam
(d. h. zum Porphyrius und zum ganzen Organen mit Ausschluss der
Topik)‚ sodann abgesehen von einzelnen Stellen der Commentare zu De
anima und zur Physik auch die Quaestiones in metaphys. (die Conclu
siones ex libr. mctaph. sind eigentlich eine hlosse Inhaltsangabe), ferner,
wie sich von selbst versteht, der ausführliche Commentar zum Petrus
Lombardus, d. h. das sogenannte Opus Oxoniense, sowie die Reportata
Parisiensia (eine Art Auszug des eben genannten grösseren Werkes),
auch der Tractatus de modis significandi seu grammatica speculativa S3),
81) Mit einigen Worten jedoch müssen wir unten (Anm. 221) wieder darauf
zurückkommen. ‘
82) Es gibt nur Eine Gesammt-Ausgabe der Werke des Scotus, welche der
überaus gelehrte Wadding (Lugdun. 1639, 12 Bände fol.) besorgte und durch zahl
reiche Commentare bereicherte.
83) Letzterer Zusatz in der Titel-Ueberschrift dürfte wohl erst von der sco
tistischen Schule ausgegangen sein; wenn aber als Verfasser dieses Buches auch
XlX. Duns Scotus. 203
r
und der Tractatus de prima principio und die Theoremata; in den
Quaestiones quodlibetales aber lehnt Scotus die Detail-Erörterung der
logischen Haupt-Controversen meistens ab, iusoferne dieselben schon bei
Erklärung des Sententiarius besprochen sind. Hingegen muss ich als un
ächte Schriften bei Seite lassen sowohl den Commentarius lewtualis in libr.
metaphß“) als auch die Quaestiones miscellaneae de formalitalibus S5).
Die Logik des Duns Scotus, welche, wie sich zeigen wird, einen
reichhaltigen Kreis scotistischer Litteratur zur Folge hatte, beruht nicht
etwa auf völlig neuen Pfaden, welche er von sich aus geschaffen und er
öffnet hätte, sondern derselbe ist, was das traditionelle Material betrifft,
ebenso abhängig und bedingt wie alle Autoren des Mittelalters. Aber er
unterscheidet-sich von Anderen zunächst durch eine überaus reichliche
Beiziehung der byzantinischen Logik, bei welcher er häufig auch bis zu
Wilhelm Shyreswood zurückgreiftsö), und sodann vor Allem durch eine
begriffsmässige Präcision und Consequenz, mit welcher ver das aristote
lische, arabische und byzantinische Material ausnützt, so dass hiedurch
wirklich manche neuen Wendungen aus dem alten Stoffe heraustreten und
sich trotz aller Gegnerschaft der Ucbergang zu Occam vermittelt.
Was zunächst die Stellung der Logik überhaupt betrifft, so tritt die
selbe bei Scotus ebenso wie bei Albertus Magnus grundsätzlich innerhalb
der „speculativen“ Begabung des Menschen dualistisch neben die „realen“
Disciplinen (Physik, Mathematik, Metaphysik), indem die „rationale“ Wissen
schaft (Grammatik, Rhetorik und Logik enthaltend) dem subjectiven Er
fassen des Objectiven angehört“). Das Verhältniss der Grammatik zur
der Augustiner Albertus de Saxonia genannt wurde, so scheint Wadding (Vol. I,
p. 41 f.) diesen Verdacht der Unäehtheit genügend beseitigt zu haben.
84) Derselbe ist entweder ganz von Antonius Andreas (s. unten Anm. 443 ff.)
verfasst oder wenigstens von ihm revidirt und vermehrt, eine Annahme, welche
auch durch den von Wadding (Vol. IV, Prooem.) zu Hilfe gerufenen Cavelli nicht
widerlegt ist.
85) Der Bericht selbst, welchen Wadding (Vol. lll, p. 441) dieser unvollendeten
Schrift vorausschickt, enthält eigentlich mehr Gründe der Unächtheit, als der Aecht
heit. Es versteht sich von selbst, dass das Buch der scotistischen Schule angehört.
Wir werden unten die Keime desselben beim ächten Scotus (Anm. 147 ff.) und
später die scotistische Lehre betreffs der Formalilates selbst sehen (Anm. 529 ff.)._
86') An Einer Stelle Quaesl. in metaph. V, 7, (Vol. lV) p. 618 B nennt er ge
legentlich des „infinitum“ den Shyreswood mit Namen; andere stillschweigende
Rückbeziehungen werden wir unten mehrere treffen.
87) Sent. Lib. lll, Dist. 34, (Vol. Vll) p. 728 l‘.‚ woselbst Scotus in folgender
tabellarischer Form den ltabitus des Menschen eintheilt:
mefaphysieus
reohs mathematieus
speculativus ähl/‚sacus
ogtcus
mteueflualis rationalis {rhetoricus
grammattcus
pracmus circa agibile: prudentia
circa factibile: medicina und sämmlliche Gewerbe
ad alterum: iustitia
ad se ipserrtI fomtudo .
l temperanlza.
Ou. sup. An. post. I, 47, p. 415 A (die logischen Commentare stehen sämmtlich in
Vol. I): Ens rationis es! subiectum logicae, ens inquanlum mobile es! subieclum na
appelitiuus {
204 XIX. Duns Scotus.
Logik wird dabei allerdings in der üblichen Weise abgegränzt; aber in
Bezug auf Wahrheit und Falschheit der Urtheile, worin natürlich der Um
kreis der Logik liegt, hält sich Scotus nicht bloss an die aristotelischen
Bestandtheile des Urtheiles, sondern zieht principiell auch den Inhalt der
byzantinischen Logik bei, indem er an significatio und suppositio termi
norum, sowie an consequentia und copulatio u. dgl. denkt **).
Auch den Unterschied, welcher zwischen Logik und Metaphysik neben
manchen Berührungspunkten doch als ein wesentlicher besteht, erblickt
Scotus ebenso wie all seine älteren und jüngeren Zeitgenossen in jener
intentio secunda, welcher wir nun seit den Arabern stets schon begeg
neten, und er spricht in manigfaltigen Wendungen wiederholt es aus,
dass die Logik jene Momente, welche von ratio oder von intellectus oder
von conceptus ausgehen, kurz also der subjectiven Werkstätte angehören,
auf das objective Wesen der Dinge „anwende“ – applicare – 8º).
Eben hiedurch entscheidet er auch jene Frage, ob die Logik als
modus sciendi selbst eine Wissenschaft sei (s. bei Albert und Thomas
Abschn. XVII, Anm. 363 ff. u. 489), im Anschlusse an Alfarabi dahin,
dass die Logik einerseits als docens wirklich eine Wissenschaft ist und
turalis scientiae, ens sub absoluta ratione est subiectum metaphysicae. Vgl. Abschn.
XVII, Anm. 362, und selbst Hugo v. St. Victor, Abschn. XIV, Anm. 45.
88) Qu. sup. An. pr. I, 19, p. 301 B: De partibus orationis . . . . grammaticus
considerat . . . . in ordine ad congruitatem . . . . . Sed logicus considerat de istis in ordine
ad veritatem et falsitatem, sc. prout possunt esse partes principales enuntiationis verae
vel falsae, sc. subiectum, praedicatum, vel copula, et tales partes sunt praecise nomina
et verba. Nam aliae partes orationis non sunt nisi determinationes vel dispositiones
designantes significationem vel suppositionem terminorum, sc. nominis et verbi; aut
modum significandi vel supponendi, aut diversum modum sequendi unius er altero,
vel diversum modum copulandi diversa ab invicem, et sic de aliis.
89) Qu. sup. Elench. 1, p. 224 A : Logica est de communibus et philosophia
prima (s. Abschn. XVII, Anm. 480 u. 546), sed diversimode; nam philosophia prima
considerat ens, inquantum ens est, unde considerat rem secundum suam quidditatem,
et quia quidditas rei est entitas per se rei, considerat rem secundum suam entita
tem . . . . . . Similiter logica est de ente communi, ..... sed ens est dupleæ, sc. naturae
et rationis; ens autem naturae inquantum tale est, cuius esse non dependet ab anima;
sed ens rationis dicitur de quibusdam intentionibus, quas adinvenit ratio in ipsis
rebus. . . . . . . . Quia ergo logica est de huiusmodi intentionibus, quae applicabiles sunt
omnibus rebus, ideo dicitur er communibus procedere. Qu. sup. An. post. I, 43, p. 412B:
Scientia dicitur communis dupliciter: uno modo communitate subiecti, alio modo com
munitate applicationis. Primo modo metaphysica est scientia communis ; ..... secundo
modo dialectica est communis. Sent. Lib. II, Dist. 3, Qu. 1, (Vol. IV) p. 357: Non
solum ipsa natura est de se indifferens ad esse in intellectu et in particulari ac per
hoc ad esse universale et singulare, sed et ipsa habens esse in intellectu non habet
primo er se universalitatem; licet enim ipsa intelligatur sub universalitate ut sub
modo intelligendi ipsam, tamen universalitas non est pars conceptus eius primi, quia
non conceptus metaphysici, sed logici; logicus enim considerat secundas intentiones
applicatas primis secundum ipsum Avicennam (s. Abschn. XVI, Anm. 74). Qu. in
Praedicam. 2, p. 126 A: Praedicamenta dupliciter possunt considerari: uno modo, in
quantum considerantur a ratione, sive aliqua proprietas ab intellectu causata eis attri
buitur. Primo modo de eis consideral metaphysicus, . . . . . secundo modo hic de eis
consideratur. Qu. sup. An. post. I, 27, p. 387 B: Aristoteles in tota logica concludit
passiones de intentionibus secundis, ut de enuntiatione et syllogismo, quia intentiones
secundae sunt subiectum logicae, de quibus logica considerat passiones. Vgl. Abschn.
XVII, Anm. 363, 380, 394, 489, 506.
XIX. Duns Scotus. 205
andrerseits als utens den modus für alle übrigen enthält ""), so dass wir
hier wieder in anderer Weise als bei Lambert v. Auxerre (ebend. Anm.
104) den Begriff einer „angewandten Logik“ treffen.
Was aber den eigentlichen Gegenstand und Zweck der Logik be
trifft, so erwähnt Scotus jene Ansicht, nach welcher der Begriff als das
wesentliche Object betrachtet und in den Thätigkeiten des einfachen Er
fassens, des Zusammensetzens und des Erörterns (- Kategorien, Urtheil,
Syllogistik –) die Begriffsbildung in den Vordergrund gestellt wurde "'),
und er schliesst sich auch ausdrücklich an eben diese traditionelle Drei
theilung des Gebietes der Logik an "°); aber er stellt sich dabei grund
sätzlich auf jene Seite der arabischen Auffassung (Abschn. XVI, Anm. 15,
78 f., 240), nach welcher zum Behufe des Fortschreitens von Bekanntem
zu Unbekanntem der Syllogismus als der ursprüngliche und eigenthüm
liche Gegenstand der Logik zu bezeichnen ist, so dass die einfachen Be
griffe und deren Zusammensetzung in den Urtheilen nur als Bestandtheile
90) Qu. sup. Porph. 1, p. 87 A : Quaero, utrum logica sit scientia. Videtur,
quod non. Modus sciendi non est scientia; logica est modus sciendi; ergo etc. . . . . .
Dicendum, quod logica est scientia; quae enim in ea docenlur, demonstrative conclu
duntur sicut in aliis scienliis; ergo sciuntur.... Intelligendum est tamen, quod logica
dupliciter consideratuț. Uno modo inquantum est docens, et sic er necessariis et pro
priis principiis procedit ad necessarias conclusiones, et sic est scientia. Alio modo
inquantum ulimur eu applicando eam ad illa, in quibus est usus, et sic non est er
propriis, sed eæ communibus, nec sic est scientia. . . . . . p. 88 A : Malerialiter haec
praedicatio „Modus sciendi est scientia“ est vera, quia logica docet modum sciendi
pro tanlo, quia est de syllogismo vel de argumento, per quod lantum habetur scientia.
Qu. sup. An. post. I, Prooem. p. 343 A: Scientia demonstrativa dupliciler potest con
siderari. Uno modo, inquantum ulitur demonstratione, per illam sc. demonstrans
effectus in aliis scientiis, et isto modo dicitur quaelibet scientia demonstrativa. Alio
modo, . . . . . . quae docet, er quibus et ea qualibus debet esse demonstralio. Das
arabische Original s. Abschn. XVI, Anm. 15. Natürlich hat diese Unterscheidung
Nichts damit zu schaffen, wenn Scotus anderwärts (Qu. sup. Elench. 3, p. 225 B)
mit Aristoteles sagt: Scientia dialectica traditur per demonstrationem, usus tamen
eius in probabilibus consistit; denn Letzteres bezieht sich auf die rhetorische Praxis
des Dialektikers.
91) Qu. sup. Porph. 3, p. 88 B: Dicitur, quod subiectum logicae est conceptus
formatus ab actu ralionis, quia ille communis est omnibus in logica consideralis.
Nam cum actus rationis sit tripler, primus sc. indivisibilium intelligentia, secundus
composilio vel divisio istorum simplicium, terlius discursus formatus a noto ad igno
tum, de conceptu formato a primo actu est liber Praedicamentorum, qui est de in
complero (Qu. sup. An. pr. I, 7, p. 282 B: Definilio el descriptio dantur de terminis
incompleris), de conceptu formato a secundo actu est liber Perihermenias, ..... de
conceptu formalo a terlio aclu est lola nova logica, quae est de syllogismo et de
eius partibus subiectivis. Die Grundlage dieser Ansicht s. bei Thomas, Abschn.
XVII, Anm. 491.
92) 0p. II sup. Periherm., Prooem. p. 211: Dupleæ est operalio intellectus.
Una, quae dicilur indivisibilium intelligentia, secundum quam dicitur intellectus for
mare conceptus simplices; alia est, secundum quam componit el dividit ...... Istis
duabus operationibus additur terlia, quae est discurrere ab uno ad aliud, ut a nolis
ad ignola . . . . . . Est universaliter liber Praedicamentorum de simplicibus conceptibus,
à quos format, vel quae sunt intelligibilia secundum quod sunt dicibilia et ordinabilia
in genere per se (vgl. ebend. Anm. 429). . . . . De secunda est liber Perihermenias,
• • • • • intellectus enim componens el dividens format enuntiationem, ..... et non est
enuntiatio ipse actus inlellectus, sed magis agitur ab intellectu. De istis autem,
quae cadunt sub terlia operatione intellectus, sunt libri novae logicae, in qua docetur,
quomodo est procedendum a nolo ad cognitionem incognili.
206 XIX. Duns Scotus.
der Schlüsse eine logische Geltung besitzen"); d. h. er erkennt an, dass
die durchgeführte Wissenschaft als solche doch nur durch die Operation
des Schliessens zu Stande komme, während die ersten Principien aller
dings unmittelbar durch einen einheitlichen Act des Intellectus erfasst
werden müssen"). Von besonderer Wichtigkeit aber ist uns dabei, dass
Scotus in jenen drei so eben angeführten Stellen die Syllogistik (d. h.
die beiden Analytiken und die Topik) als „nova logica“ und die Kate
gorien nebst der Lehre vom Urtheile als „vellus logica“ bezeichnet, und
somit diese litterarische Unterscheidung, welche wir schon früher in ihrer
Entstehung betrachten konnten, hier bereits als recipirt erscheint").
Aber im Dienste dieser syllogistischen Aufgabe der Logik ist es eben
jene Denk-Operation als solche (ob. Anm. 89), welche den entscheidenden
Partei-Standpunkt des Scotus in Auffassung der Logik überhaupt und ins
besondere der Universalien mit sich bringt; nemlich wenn derselbe sich
präcis und deutlich dahin ausdrückt, dass die Logik weder eine scientia
realis noch eine scientia sermocinalis sei, sondern conceplus und actus
rationis gerade als Drittes in Mitte zwischen res und vox stehen, so
befinden wir uns hier, wenn je irgendwo, bei einem Conceptualismus,
welcher allerdings das Verhältniss des Denkens zur Sprachbezeichnung
nicht ausser Acht lassen kann"), aber auch die Beziehung zu den Denk
Objecten feststellen muss, so dass Sein und Denken gleichsam parallel
laufen und der Grundgedanke einer gewissen Wechselwirkung zu einer
Auffassung führt, welche zugleich metaphysisch realistisch auftritt und
logisch nominalistische Handhaben darbietet.
Während nemlich alle Theile der Logik (d. h. Alles, was eine innere
Beziehung zum Syllogismus hat) in der subjectiven Werkstätte des Geistes
93) Qu. sup. Porph. 3, p. 89 A: Dicendum ergo, quod subiectum primum et
proprium logicae est syllogismus, ..... quia statim post determinationem de eius par
libus in veteri logica praemitlit eius definitionem im primo Priorum. ..... Propter
ipsum enim in veteri logica determinalur de eius paribus integralibus, sc.de incom
plexo et de enuntiatione, et de partibus subiectivis in libris Topicorum, Priorum et
Posteriorum, et de aliis speciebus argumentalionis, quia illae reducunlur ad ipsum....
Ergo penes eius divisionem et attribula illi palet divisio logicae ..... Syllogismus
quoad proprietates formaliter ipsum consequentes est subieclum libri Priorum; est
autem subieclum lotius logicae quoad omnes passiones in se vel in suis partibus inte
gralibus et subiectivis vel reducibilibus ad ipsum. Schon Albert (s. ebend. Anm.370)
hatte gegen eine solche Auffassung, welche den Syllogismus allzu einseitig betont,
polemisiert.
94) Qu. sup. An. post. I, 1, p. 344 B: Principia proprie non sunt scita, sed
intellecla; intellectus enim est principiorum, scientia conclusionum. Hiezu unten
Anm. 108.
95) S. Abschn. XVII, Anm. 5 u. 103.
96) Qu. in Praedicam. 1, p. 125 A: Logica non est scientia realis nec sermo
cinalis, quia nec sermonem nec sermonis passiones considerat; ... ... immo quod ista
divisio sit insufficiens, sic ostenditur: medium inter rem et sermonem vel vocem est
conceptus. Ergo sicut est aliqua scientia per se de rebus, aliqua per se de vocibus
significativis, ..... ila potest aliqua scientia esse per se de conceptu, et haec est
logica, unde per se habet dici scientia rationalis, ..... quod est de conceptibus for- -
matis ab actu rationis ..... Multium convenit cum sermone propter duo: primo, quia
conceptus est immediatum significatum per vocem, de quo conceptu est logica; secundo,
quia passiones conceplus insunt voci significalivae, Sicul incomplex um et complexum,
significare verum vel falsum, ut signo per naturam significati. S. Abschn. IV,
Anm. 111 ff.
XIX. Duns Scotus. 207
– mens – ein selbstständiges Sein besitzen, welches an sich vom Wort
ausdrucke unabhängig ist und seine innere Priorität auch in dieser äusseren
Verflechtung bewahrt ""), sind die Universalien bei Leibe nicht fictiones
intellectus, denn dann wäre ja die Metaphysik und jede andere reale
Wissenschaft für sich gegenstandslos oder mit der Logik identisch "°),
sowie umgekehrt die Universalien nur dann als blosse Figmente betrachtet
werden könnten, wenn es in der objectiven Welt keine reale Wesens
Einheit, sondern nur numeräre Einzelnheit gäbe ""). Kurz Scotus erweist,
wie schon Albert gethan hatte, die objective Existenz der Universalien in
der That aus der subjectiven Auffassung, weil es ja von dem Nicht
Seienden keine Erkenntniss geben könne und somit dem Universale Etwas
ausserhalb „entsprechen“ (correspondere) müsse, was eben bei bloss Fin
girtem nicht der Fall sei, d. h. das Universale komme ursprünglich und
dem Stoffe nach durch gelegentliche Veranlassung von der objectiven
Eigenthümlichkeit der Dinge her, formell aber in seinem wirklichen Auf
treten als Universale liege es im Intellectus 1""). Hierin nun liegt der
Schlüssel zu allem Folgenden; denn Scotus kann so in dem traditionellen
arabischen Spruche „Intellectus agit universalitatem in rebus“ zugleich
den Accent auf die Worte „in rebus“ in realistischem Sinne legen '"')
und dabei die ratio universalitatis als eine das Wesen der Dinge an
sich nicht berührende Modalität, welche auf Rechnung des subjectiven
Denkens fällt, bezeichnen 19°); er kann das Denken an dem Maassstabe
der objectiven Realität und zugleich die mit künstlerischem Wirken er
zeugten Gedanken an dem Maassstabe des subjectiven Denkens messen,
so dass schliesslich für die Dinge und für das Denken der höchste
97) Ebend. p. 124 B: Iste liber (d. h. Categoriae) non est de decem vocibus
ut de primo subiecto, nec aliqua pars logicae est de voce, quia omnes passiones
syllogismi et omnes partes eius possunt sibi inesse secundum esse, quod habent in
mente, etiamsi non proferantur; sed est de aliquo priore, quod respectu vocis signi
ficativae tantum habet rationem significati. Ebenso Qu, sup. Periherm. I, 1, p. 186 A.
98) Theorem. 4, (Vol. III) p. 269 A: Universalia non sunt fictiones intellectus;
tunc enim nunquam in quid praedicarentur de re ertra nec ad definilionem pertinerent,
nec metaphysica differret a logica, immo omnis scientia esset logica, quia de univer
sali. Vgl. unten Anm. 154.
99) Sent. Lib. II, Dist. 3, Qu. 1, (Vol. VI) p. 336: Si omnis unitas realis est
numeralis, ergo omnis diversitas realis est numeralis, ..... et ita omnia essent aeque
distincta, et tunc sequilur, quod non plus potest intellectus abstrahere a Socrate et
linea, et esset quodlibet universale pure figmentum.
100) Qu. sup. Porph. 4, p. 90A: Universale est ens, quia sub ratione non entis
nihil intelligitur, quia intelligibile movet intellectum ..... (B) Universale est ab in
tellectu, et cum dicitur „ergo est figmentum“, dico, quod non sequitur, quia figmento
nihil correspondet in re ertra, universali autem aliquid ertra correspondet, a quo
movetur inlellectus ad causandum talem intentionem . . . . . . Effective est ab intellectu,
sed materialiter sive originaliler sive occasionaliter est a proprietate in re, figmentum
vero minime est. S. Abschn. XVIl, Anm. 297.
101) Ebend. 9, p. 93 B: Intellectus facil universalitatem in rebus (s. Abschn.
XVI, Anm. 181, vgl. Abschn. XVII, Anm. 378); ergo illa est in re, non in intellectu.
102) Ebend. 5, p. 90 B: Universale est per se intelligibile, quod palet sic :
Primum obiectum intellectus, sc. quod quid est, intelligitur sub ratione universali
tatis ; illa vero ratio non est idem essentialiter cum illo quod quid est, sed modus
eius accidentalis; ergo intellectus potest cognoscere differentiam inter suum obiectum
primum et illum modum. S. bei Albert ebend. Anm. 392.
208 XIX. Duns Scotus.
Maassstab in Gott liegt"); und er kann in einer an Abälard erinnernden
Weise in den Universalien das esse in multis und das praedicari de
multis vereinigen").
Natürlich liegt in dieser Unklarheit über das Wesen eines logischen
Subjectivismus und eines metaphysischen Objectivismus auch bei Scotus
eine höchst bedenkliche Schwäche speculativer Auffassung vor; aber für
einen „Philosophen“ wird ja hoffentlich ohnediess Niemand irgend einen
Autor des Mittelalters halten. Hingegen hat Scotus von einem solchen
durch die allgemeine Tradition damals besiegelten Standpunkte aus als
ein verstandesmässig sehr geschulter Denker die Consequenzen durch alle
einzelnen Fragen hindurch festgehalten und durchgeführt. So nimmt auch
Scotus vor Allem die allgemein recipirte arabische Unterscheidung einer
doppelten intentio in dem Sinne auf, dass die secunda intentio, d. h.
die eigentlich logische, ein nachfolgendes Erzeugniss der Denk-Operation
sei und so als Universale bezeichnet werde, während die prima intentio
als ursprünglich unbedingtes Erfassen auf die objective Quiddität gehe,
welche wohl gleichfalls Universale genannt werde, aber an sich gleich
gültig gegen Allgemeinheit oder Einzelnheit sei und daher auch im Denken
nicht mit concreter Gegenständlichkeit (subiective), sondern eben nur un
mittelbar vorstellungsweise (obiective) auftrete"). Und hierin liegt bei
ihm auch die Auffassung der üblichen arabischen Dreigliederung in uni
versalia ante rem, in re, post rem; denn er findet das Universale zu
nächst eben in der secunda intentio, und dann auch in dem von derselben
benannten Gegenstande der prima intentio, indem der letztere entweder
103) 0p. II sup. Periherm., 3, p. 215 B: Duplex est intellectus. Quidam est
mensuralus a rebus, quidam est mensura rerum. Intellectus noster per comparationem
adres naturales est mensuratus et dicilur verus ex hoc, quod est conformis rei, quae
est sua mensura. Artificialia aulem comparanlur ad intellectum nostrum sicut men
surata ad suam mensuram; igitur dicuntur vera ex hoc, quod altingunt per suam
formam perfeclionem formae artificis ...... Quaelibel res naturalis secundum suam
formam imitalur quodammodo speciem eius in menle divina, unde vera dicitur, se
cundum quod ad rationem illius speciei alling it ....... Inlellectus mosler similiter
dicilur verus, quia est conformis suae mensurae.
104) Qu. sup. Porph. 6, p. 91 B: Inest aliquid universali, quia si definitio
ipsius universalis vera sit, quae est „praedicabile de pluribus“ (s. Abschn. IV, Anm.
197), ...... lunc convertibile praeter essenliam universalis erit illud, quod pomit
primo Posteriorum, sc. „esse unum in multis et de multis“ (ebend. Anm. 137). Et
e converso, si illud sit definitio bona et vera, illud erit proprium. Vgl. Abschn.
XVII, Anm. 167. u. Abschn. XIV, Anm. 291 ff.
105) Qu. de anima, 17, 14 (Vol. II) p. 546 A: Universale accipitur aliquando
pro intentione secunda, quae sequitur operationem primam intelleclus, qua intelligitur
quidditas absolule, ..... et islo modo es in inlelleclu tanquam aliquid factum per
operationem intelleclus ...... Aliquando aulem universale accipilur pro re subiecta
intentioni secundae, i. e. pro quiddilale rei absolula, quae, quanlum es de se, nec
est universalis nec singularis, sed de se est indifferens (s. Abschn. XVI, Anm. 74);
et lale est obieclum intelleclus directum, mon aulem es in inlellectu subiective, sed
tanlum obieclive. An unzähligen Stellen treffen wir fortan bis in das 18. Jahrhun
dert (d. h. bis Alex. Baumgarten) diesen Gebrauch der Worte „subiective“ und
„obieclive“, welcher zu dem jetzigen sich genau umgekehrt verhält: nemlich damals
hiess subiectivum dasjenige, was sich auf das Subject der Urtheile, also auf die
concreten Gegenstände des Denkens, bezieht; hingegen obiectivum jenes, was im
blossen obicere, d. h., im Vorstelligmachen, liegt und hiemit auf Rechnung des
Vorstellenden fällt. -
XIX. Duns Scotus. 209
das entferntere Object, nemlich die ursprüngliche quidditative Natur (d. h.
ante rem), oder das nähere Object, nemlich das individualisirte Wesen
(d. h. in re) sein kann, in welch letzterem Falle die Universalität nur in
der indeterminirten Allgemeinheit der Aussagbarkeit liegt '""). Auch be
zeichnet er das Universale ante rem ausdrücklich als das ursprünglich
erste Vorgestellte des Denkens, sowie die secunda intentio (d. h. post
rem) als „forma“, und das Universale in re als ein „Aggregat aus Ge
genständlichkeit und Form“ '"'). Ja er ist geneigt, für die Erkenntniss
der einfachen Begriffe (Kategorien) und für die Zusammensetzung der
selben (Urtheil) demjenigen, was Sache der prima intentio ist, eine
Priorität zuzuschreiben und die secunda intentio principiell (vgl. ob.
Anm. 93 f.) dem syllogistischen Verfahren zuzuweisen, durch welches so
dann die wissenschaftliche Entwicklung der prima intentio erfolge ""°).
Beachtenswerth aber ist (— um Occam's und seiner Vorläufer willen -),
dass bei Scotus zum ersten Male jene Dreistellung der Universalien auch
im Gewande byzantinischer Logik auftritt, indem das Universale dasjenige
heisst, was von einem Gemeinbegrifle bezeichnet wird, welcher eine wirk
liche Objectivität bedeutet, und somit das Universale in re zum „esse in
suppositis“ wird, während die anderen beiden Stellungen des Universale
als Quiddität und als Denkform wiederkehren 19").
Schon aus dem Bisherigen aber ist ersichtlich, dass bei Scotus die
hauptsächliche Schwierigkeit sowohl logisch als auch ontologisch in den Uni
106) Qu. in metaph. VII, 18, (Vol. IV) p. 723 A : Universale sumi potest tri
pliciter: Pro intentione secunda, quae est quaedam relatio rationis in praedicabili ad
illud, de quo est praedicabile . . . . . Alio modo accipitur pro illo, quod denominatur
ab illa intentione, quod est uliqua res primae intentionis, num secundae intentiones
applicuntur primis. El sic accipi potest dupliciter: Uno modo pro illo, quod quasi
ut subiectum remotum denominalur isla intentione; alio modo pro subiecto propinquo;
primo modo dicitur nalura absolute sumpta universale, quia non est de se haec ;
secundo modo non est universale, nisi sil actu indelerminulum itu, quod unum in
telligibile numero sit dicibile de omni supposito. Vgl. Anm. 109.
107) Qu. sup. Porph. 3, p. 89 B: Universale sicut celera concreta tripliciter
sumilur. Quandoque enim sumitur pro subiecto, i. e. pro re primae intenlionis, cui
applicatur intenlio universalis, et hoc modo universale est primum obiectum intel
lectus; quandoque sumilur pro forma, sc. pro re secundae inlenlionis causatu ab
intellectu et applicabili rebus primae inlentionis, et sic loquitur logicus proprie de
universali; terlio modo pro aggregato ea subiecto et forma, et illud est ens per ac
cidens, quia aggregal diversas naturas, eæ quibus non fit unum per se. Vgl. unten
Anm. 147.
108) Qu. sup. An. post. I, 46, p. 414 B: Tripler est operatio intellectus. Una
est intelligentia simplicium; alia est composilio vel divisio. El quoad illas duas
operaliones res primae inlenlionis sunt notae prius intelleclui, quam secundae. Tertia
est operatio discursiva a praemissis ad conclusiones, el ille discursus est intentio
secunda el est actus rationis, per quem ducimur in cognitionem primarum intentionum
et aliarum scientiarum ; el ideo quoad hunc aclum logica est prior el ita prior in
quantum ad doclrinam, quia per discursum doctrinamur.
109) Qu. sup. Porph. 11, p. 94 A: Significalum termini communis significantis
. veram naturam tripliciter potest considerari. Uno quidem modo secundum esse in
suppositis, quod dicitur esse materiale eius; . . . . . secundo modo consideratur absolute
secundum esse quidditativum; . . . . . tertio modo ut per formam intelligibilem ab in
tellectu apprehenditur, quod est esse cognitum, et sic insunt ei intentiones. Inlellectus
enim considerans naturam hominis unam in mullis el de mullis ut, aliqua proprielate
reperlu in natura sic considerala movetur ad causandum inlenlionem et illam causalam
altribuit illi nalurae, cuius est proprietas el a qua accipitur.
PRANTL, Gesch. III. 14
210 XIX. Duns Scotus.
versalien in re auftrete, und dass durch die Art und Weise der Lösung
derselben auch die Auffassung der Universalien ante rem und post rem
modificirt werden müsse. Der Kern - der ganzen Frage liegt bei Scotus
in dem Begriffe der „species intelligibilis“ (s. bei Aristoteles, Abschn.
IV, Anm. 63, und aus diesem bei Thomas, Abschn. XVII, Anm. 499 u.510),
welche einerseits in den Realismus der ursprünglichen Wesens-Quiddität
(ante rem) zurückgreift und andrerseits doch zu einem anti-platonischen
Conceptualismus verarbeitet wird. Dasjenige nemlich, durch welches die
Thätigkeit des Denkens veranlasst wird (s. ob. Anm. 100), könne unmög
lich das blosse sinnliche Bild der Gegenstände sein, denn dieses sei von
vorneherein ungleichartig, sondern sowohl bei Particularem als auch bei
Universellem wirke auf den Intellectus eine gestaltende Form (species
informans), durch welche derselbe als thätiger mittelst eines Sammelns
(colligere) oder gleichsam mittelst eines Vermehrens die Form eines uni
versalen Objectes erfasse'). Eben diese species intelligibilis stehe dem
nach in Mitte zwischen der reinen Spiritualität des Denkens und der
Materialität des Sinnes-Eindruckes, sowie ja auch bei letzterem selbst
wieder eine dreifache Abstufung in Object, Medium und Organ vorliege").
Und somit sei hiebei nicht in platonischer Weise von Einflüssen der Ideal
Welt, sondern von Formen die Rede, welche in den Dingen unter indi
vidualisierenden Umständen auf die Sinnes-Wahrnehmung wirken, aber von
der Denkthätigkeit in andere Formen umgesetzt werden"); denn nach
Plato's Ansicht müsse der intellectus agens hinwegfallen, hingegen gerade
wenn das Universale als solches nicht in concreter Existenz sich findet,
110) Qu. de rer. princ. 14, 3, (Vol. III) p. 129 A: Species intelligibilis requi
ritur in intellectu propter duo. Unum est, si res intellecla sit corporalis, quia species
K62 MSS , , , , , propter suam materialilatem el improportionem non possent movere in
tellectum; et ideo est necesse, ul fiat ab ca abstractio seu, ut melius dicam, multi
plicatio speciei intelligibilis virtute luminis intellectus agentis .... Secundo requiritur
species propter obiecli absenliam ...... (B) Intellectus per speciem informantem in
tellig it tam universalia quam particularia et alia specie particularia et alia univer
Salia ........... Ab omnibus islis speciebus, pula sensation is a specie rei sensibilis, ul
est in sensu el ut es in imaginatione, colligit speciem rei universalis intellectus
communis. Ebend. 15, p. 137 A: 0biecla bene agunt in intelleclum immillendo
speciem, maxime cum hoc fiat in virtule intellectus agenlis. Dass ich grundsätzlich
darauf verzichte, in die Geschichte der Psychologie (intellectus passivus u. activus
u. dgl.) überzugreifen, habe ich schon längst oben, Abschn. XVI, Anm. 4 f. aus
gesprochen.
111) Ebend. 14, p. 124 B: Habet species sensibilis esse tripliciter, sc. in ob
ieto extra, quod est materiale; in medio, el hoc esse est quodammodo spirituale
et immateriale; habet esse in organo el hoc adhuc magis spiritualiter..... (p.125A)
Ex his patel, qualiter phantasma habet esse quoddam materiale respectu eorum, quae
sumt in sensu . . . . . Sic in intelleclu non potest deveniri ab extremo, sc. a phantas
mate, ad extremum, sc. ad intellectum seu ad actum intelligendi, qui est pure spiri
tualis, nisi per medium inter spirituale et corporale; huiusmodi autem medium est
species intelligibilis, quae non habet adeo esse maleriale sicut phantasma, nec adeo
spirituale ut intellectus.
112) Qu. sup. An. post. I, 3, p. 347 B: Dicitur secundum Platonicos, quod nos
intelligimus per species influxas ab ideis ... ... (p. 348 A) Res multiplical suam
speciem per sensus exteriores ..... usque ad phantasiam, el isla species existil sub
modo maleriali el concipilur sub conditionibus individuanlibus; sed ista, ut sic, non
polest perficere intellectum. Ideo intellectus agens earilla specie in phantasmale posita
gignit aliam speciem in intellectu possibili.
XIX. Duns Scotus. 21 1
sei es Sache des Intellectus, das existirende Ding als Darsteller eines
Universale zu fassen, so dass dabei der auf die Singularität gerichtete
Sinnes-Eindruck mitspielt und doch zugleich die Quiddität der species in
telligibilis aus dem Einzelnen „hervorleuchtet“''"). Ja es folge aus dieser
provocirenden Wirkung der species intelligibilis eine passive Empfäng
lichkeit, welche mit dem Denken wesentlich verbunden sei und eine
passio intentionalis genannt werden könne ''“), jedoch nur in dem Sinne,
dass diese Passivität des unmittelbar natürlichen Empfangens dem activen
Wirken der Denkthätigkeit vorhergeht''"), und die objectiven Dinge nur
die gelegentlichen Veranlasser der universalen Auffassung sind '!"). So
seien die Universalien, welche der Intellectus trotz aller Abhängigkeit von
dem Sinnlichen doch in höherer Weise erfasse, in der That „erworbene“
Formen - species acquisitae - ''"), und wenn man z. B. von Artbe
griffen spreche, so sei diess nicht so zu verstehen , dass dieselben als
solche wirklich existiren, sondern nur dass sie mittelst der aus den
Einzelndingen geschöpften species intelligibilis vom Intellectus actuell
erfasst werden 4'°). Eben die Einzelndinge aber seien es demnach,
welche der Intellectus zunächst früher, erkenne, denn gerade weil das
Universale als wirkliches Universale nicht in dem Einzelndinge selbst
sein, sondern nur durch das Denken aus demselben gemacht werden
könne, müsse doch dasjenige, an welchem die abstrahirende Thätigkeit
113) Sent. Lib. I, Dist. 3, Qu. 6, (Vol. V) p. 521 : Si essentiae rerum essent
universales, sicut posuit Plato, non indigeremus secundum ipsum intellectu agente.
Cum autem universale inquantum universale nihil sit in eæislenlia, sed lantum sit in
aliquo ul repraesentante ipsum obiectum sub tali ratione, ..... intellectus agens facit
aliquid repraesentativum universalis de eo, quod fuit repraesentativum singularis.
Ebend. p. 538: Nihil intelligimus in universali nisi cuius singulare phantasiamur,
nec est alia conversio ad phantasma, nisi quod intelligens universale imaginatur sin
gulare eius, nec intellectus videt quod quid est in phantasmalibus sicut in ratione
videndi, sed intelligens quod quid est relucens in specie intelligibili videt illud in suo
singulari viso. Vgl. Report. Paris. I, Dist. 3, Qu. 4, (Vol. XI) p. 47 A.
114) Sent. Lib. I, a. a. 0. p. 529: Non tantum intellectus patilur ab obiecto
reali imprimente talem speciem realem, sed ab illo obiecto ut in specie intelligibili
pafilur passione intentionali, et illa passio est receptio intellectionis, quae est ab
intelligibili, inquantum intelligibile est relucens in specie intelligibili, et istud pati
est intelligere.
115) Ebend. p. 517 : Intellectus potest hahere obiectum actu universale perfecte
sibi praesens in ratione obiecti prius naturaliter, quam actu intelligat; ..... in illo
priori habet obiectum sibi praesens in specie intelligibili, et ita habet speciem in
telligibilem priorem actu.
116) Qu. in Praedicam. 3, p. 127 B : Res non est tota causa intenlionis, sed
tantum occasio, inquantum scilicet movet intellectum, ut actu considerel, et intellectus
est principalis causa. S. Anm. 100.
117) Qu. sup. An. post. I, 46, p. 414 A: 0mnes virtutes sensilivae ordinatae
sunt ad intellectum; prius enim apprehenditur species a sensibus eaterioribus, et
postea a sensu communi, terlio a phantasia, quarto ab intellectu, et ita intellectus
in cognoscendo aliquo modo dependet a potenliis sensitivis . . . . . et loquor de intellectu,
secundum quod cognoscitur per species acquisitas.
118) Qu. sup. Porph. 18, p. 104 B: Ad rationem generis requiritur, quod multas
habeat actu species, non quae eristant actu vel potentia, sed quod tantum actu con
cipiantur per speciem intelligibilem ab individuis acceptam quandoque eristentibus,
el quod actu habeant aplitudinem participandi genus, quia talis actualitas est illorum,
inquantum dicuntur species generis.
14*
212 XIX. Duns Scotus.
geübt werden soll, zuerst berührt werden, und wenn man wohl sagen
könne, dass in solcher Erkenntniss des Einzelnen ein unbestimmt (con
fuse) Allgemeines erfasst werde, so sei eben hier die Allgemeinheit noch
in die örtliche Individualisirung verflochten, während das logisch Allge
meine gerade diese Verflechtung ausschliesse; kurz bei dem Erkennen
des concret Existirenden (entitas actualis oder e vistentia actualis, s. unten
Anm. 139 ff.) seien drei Stufen, deren erste das concrete Sein sinnfällig
betrachte, während die zweite das reflexive Bewusstsein (vgl. unten Anm.
124) dieser Betrachtung enthalte, und die dritte das Object mit dem
Universale vergleiche (comparare) und so als Intellectus auftrete ''"). Jene
abstrahirende Thätigkeit aber, welche Scotus wieder unterscheidet, je
nachdem entweder bloss von den Einzelndingen oder zugleich auch von
materiellen Modalitäten abgesehen werden soll, und welche er so mit der
byzantinischen Lehre von der distributio in Verbindung bringt "*"), will
er in entschiedenem Gegensatze gegen Platonismus ausdrücklichst nicht
als ein „Entblössen“ (denudare) von allem sinnlichen Eindrucke betrachtet
wissen, denn das Universale müsse wesentlich von den sinnfälligen Ein
zelndingen ausgesagt werden können, und ehen nur darin liege die Er
hebung des Actes der Intelligenz über jene unbestimmte Allgemeinheit
119) Qu. de rer. princ. 13, 3, (Vol. III) p. 117 B : Prius cognoscit intellectus
singulare, quam universale; impossibile est enim, quod rationem universalis ab ali
quo abstrahut, nisi id, a quo abstrahit, praecognoscat . . . . . . (p. 118 A) Si cognitio
refertur ad modum, quo intellectus perficitur, cum universale inquantum tale omnino
non sit in re, sed fial actione animae per abstraclionem a singularibus, necesse est,
ut aclio intelleclus prius atlingat singulare, ea quo per actionem quasi de quadam
materia faciat universale, et posterius universale altingal, el sic materialiter loquendo
prius cognoscat particulare . . . . . . . In hoc homine particulari eristente actu haec
humanilas el haec animalilas, quae actu ea istunt, primo supponunt hanc , entilatem
actualem ..... Unde cum dicitur, quod cognitio noslra incipil a magis confusis et
magis universalibus, talis confusio et universalitas non eæcludit singularitatem el
signalionem actualis eristenliae in re eatra, nec tale confusum et universale est illud,
a cuius ratione , ercluditur „hic et nunc“, immo in eo includunlur. ..... Universale
autem, de quo quaeris, allerius generis est, quia de ratione sua ercludil „hic et
nunc“ et signationem et actualitatem ea istentiae. (Vgl. Abschn. XVII, Anm. 500.).....
(B) Naturali ordine intellectus primo apprehendit actualitatem eristentis rei sensi
bilis . . . . . ., secundo actum imaginalionis et rem imaginatam, et ab isto potest abs
trahere universale per consideralionem, el sic est verum, quod apprehensio universalis
semper est poslerior apprehensione particularis . . . . . . Prior est nolitia singularis el a
sensu et ab intelleclu, quam nolitia universalis. Ebend. p. 112 A : Intelleclus lri
pliciter versalur circa cognitionem actualis erislentiue rei: uno modo speculando
ipsum actu esse in ipsa sensatione . . . . . ., alio modo refleaive (vgl. ebend. Anm. 520
u. unten Anm. 124) intelligendo, se intelligere, illud esse actu, ..... tertio modo
comparando illud ad universale intelligendo, quia haec albedo non solum est actu,
sed etiam est color.
120) Qu. sup. An. post. I, 37, p. 403 A : Dupler est abstractio. Una est a
materia el supposilis, sicut homo abstrahitur ab illo homine el ab isto el a materia,
ut ab homine albo el nigro .. . . . . Alia est abstractio a suppositis, sed non a materia,
sicut homo albus abstrahitur ab illo homine et ab isto, sed non a materia, quia
album consequitur passiones materiales. Duplici isti abstraclioni correspondet dupleæ
signum distribulivum, quia termino communi abstracto a suppositis et a materia
correspondet hoc signum „omnis“. . . . . . Sed hoc signum „unusquisque“ correspondet
termino communi abstracto a suppositis, sed non a materia. Was wir bei Petrus
Hispanus (Abschn. XVII, Anm. 240 ff.) über „omnis“ sahen, erhält somit hier eine
spitzfindige Bereicherung.
XIX. Duns Scotus. 213
(commune), welche in der noch sinnlichen Stufe des Wahrnehmens
walte '*'). So kann Scotus nicht bloss der aristotelischen Auffassung
betreffs desjenigen, was uns und was an sich kenntlich ist, sich an
schliessen **), sondern auch zugestehen, dass es Allgemein-Begriffe gibt,
welche mit dem Beisatze (circumstantia) der Particularität behaftet und
in dieser Verflechtung mit sinnlichen Eindrücken selbst den Thieren zu
gänglich sind, wohingegen die eigentlichen Universalien dem Intellectus
anheimfallen "°"). Jedenfalls aber muss Scotus mit jener oben (Anm. 31)
erwähnten Polemik übereinstimmen, welche schon Lamarre gegen Thomas
betreffs der angeblichen Unerkennbarkeit des Singulären geführt hatte,
und Scotus hält daran fest, dass mit dem Universale zugleich das Ein
zelne erkannt werde, indem ja Letzteres von Ersterem nicht ausgeschlossen
werde, sondern eben nur die Individualisirung des Allgemeinen sei, so
dass auch der thomistische Begriff der reflerio nicht völlig genügen
könne '*'); kurz an dem sinnfälligen Veränderlichen seien seine Verän
derlichkeit und seine Unveränderlichkeit nicht schroffe Gegensätze, sondern
nur verschiedene Beziehungen, welche eben auf Einzelnheit und Allge
meinheit beruhen 12°). -
121) Sent. Lib. II, Dist. 3, Qu. 1, (Vol. VI) p. 360: Universale in actu est
illud, quod habet unitatem indifferentem, secundum quam ipsum idem est in potenlia
provima, ut dicatur de quolibet supposito ..... Apparel improbatio illius dicti, quod
intellectus agens facit universalitatem in rebus per hoc, quod denudat ipsum quod
quid est in phantasmale e vistens. Nam ubicunque est, antequam in intellectu possi
bili habeat esse obiective, . . . . . . non tamen est tale, cui potentia proacima convenit
dici de quolibet, sed tantum est in potentia provima, ut sit in intellectu possibili;
est ergo in re commune, quod non est de se hoc, et per consequens ei de se non
repugnat esse non hoc; sed tale commune non est universale in actu, quia deficit ei
illa differentia, . . . . . secundum quam ipsum idem aliqua identilate est praedicabile
de quolibet individuo. Ebenso Report. Paris. II, Dist. 12, Qu. 5, (Vol. XI) p. 328 B.
Vgl. auch Qu. in metaph. VII, 18 (Vol. IV) p. 721 f.
122) Qu. de anima, 16, 1, (Vol. II) p. 539 A: Minus universale est, quod prius
notum est nobis prioritate temporis et cognitione confusa . . . . . . Illud cognoscitur
posterius, cuius abstractio est difficilior . . . . . . Prius cognoscitur magis universale a
nobis cognitione distincta. -
123) Qu. in Phys. I, 5, (Vol. II) p. 16 A: Dupleæ est conceptus universalis;
quidam cum circumstantia particulari sibi appropriata, ut „hoc corpus“... ., alius est
sine tali circumstantia . . . . . . Cum intellectus habet actualiter conceptum universalem
cum circumstantiis, . . . . . oportet, quod actualiter respiciat et intendat ad phan
tasmata . . . . . . (p. 17 B) Brutis insunt conceptus universales cum circumstantiis
singularibus.
124) Qu. de anima, 22, 3, (Vol. II) p. 574 A : Dicit . . . . Thomas . . . ., quod
intellectus noster pro statu viae non potest cognoscere singulare, quia secundum ipsum
materia est principium singularitatis . . . . . . Contra hoc procedendum est destruendo
suum principium individuationis, unde ercommunicatus est Parisiis isle articulus, quod
non possint esse plura individua eiusdem speciei (s. ob. Anm. 15) ..... Impossibile
est, abstrahere universalia a singulari non cognito singulari . . . . . Intellectus non potest
intelligere universale, nisi simul intelligat singulare, non ergo tantum per refleirionem
(vgl. Anm. 119) . . . . . Singulare est a nobis intelligibile secundum se, quia intelligi
bilitas sequitur entitatem . . . . . . Singulare nihil addit ultra universale nisi gradum
singularitatis, sed non excluditur ratione universalitatis in eo contentae. S. Abschn.
IV, Anm. 82.
125) Qu. sup. An. post. I, 10, p. 357 A: De mutabili, secundum quod mu
tabile, est scientia, et etiam secundum quod immutabile. Istae rationes non sunt
oppositae, quia relatae sunt ad diversa. Scientia enim est de mutabili, secun
214 - XIX. Duns Scotus.
Aus all diesem geht hervor, dass nach des Scotus Auffassung die
Universalien als reine Quiddität der Dinge ante rem die metaphysische
Grundlage sind (bis zurück zu Gottes Denken, Anm. 103), aber zugleich
in re mit Individualisierung behaftet nicht wirkliche Universalien genannt
werden können, sondern nur als Sache der prima intentio (Anm. 107)
bei jener gelegentlichen Reizung des Intellectus durch die wahrnehmbaren
Einzelndinge die Wirkung einer species informans äussern (Anm. 100
u. 110), um sodann in der secunda intentio durch die Thätigkeit des
Intellectus zu eigentlichen Universalien post rem erst gemacht zu werden.
Durch diese Grundlage aber ist hiemit bei Scotus sowohl in logisch sub
jectiver Beziehung die Auffassung der significatio, als auch ontologisch
objectiv die Begründung des Principes der Individuation und der plura
litas formarum folgerichtig bedingt.
Vor Allem nemlich sei es gerade jene species intelligibilis, nicht
aber die concrete Sache selbst, welche durch den menschlichen Sprach
ausdruck (vox) bezeichnet werde (vgl. Avicenna, Abschn. XVI, Anm. 85),
und zwar beziehe sich diese Bezeichnung auf die objective Seite der
species intelligibilis, d. h. insoferne dieselbe den Wesensgehalt einer
Sache vorstelle, nicht hingegen insoferne sie subjectiv den Intellectus
reize; die Sache selbst daher könne vom Worte nur mittelbar, d. h. eben
mittelst der species intelligibilis (s. auch Anm. 118), bezeichnet werden,
denn insoferne die Dinge als concrete existieren, werden sie auch nicht
an sich unmittelbar erkannt, sondern nur insoferne sie Gegenstand der
Denk-Auffassung sind"). Also jene aristotelischen passiones animae
(vgl. ob. Anm. 114), welche der Intellectus durch die das Wesen ent
haltende species intelligibilis empfängt, sind Gegenstand der Wortbe
zeichnung, nicht hingegen der reine Uract der Quiddität noch auch der
individualisierte Bestand der concreten Sache, denn nur demjenigen, was
der Intellectus erfasst, wird, sobald er es thut, ein ' aufgeprägt,
welcher nach seiner psychologischen Geltung ein Gleichniss der Sache
und nach seiner Geltung für die Wissenschaft das ursprüngliche Medium
ist, mittelst dessen die species intelligibilis als ein Zeichen der Sache
vom Intellectus festgehalten wird").
dum quod est immutabile non in se, sed respeclu passionis immutabilis. Vgl. unten
Annd. 145.
126) Qu. sup. Periherm. 1, 2, p. 187 A: Potest quaeri, utrum nomen significet
rem vel speciem in anima, et intelligiur quaestio non de nominibus impositis ad
significandum similitudines vel species, seid de quocumque alio nomine cuicunque
impositö ..: ... Dico autem speciem intelligibilium similitudinem intelligibilem, quale
est in intellectu ut in subiecto, sieul species sensibilis es similitudo rei sensibilis,
quae est in sensu ut in subieteto ........ (B) Species intelligibilis immediate signi
fivatur per vocem, sed illu dupliciter consideratur; auf inquantum est quid accidens
(zu lesen excians), sc. informans animam, aut inquantum repraesental rem (vgl. ob.
Anm. 113). Primo modo non significatur per vocem, ... ... sed secundo modo; cum
enim bmne signum, inquantum signum, sit signumh signati, sequitur, quod vor signi
fir uns similitudinen, inquantum signum rei, significat ipsam rem, sed mediate, quia
so. immediate significat id, quod est signum ei, inquanlum et signum ..... p.188 B:
Res significatur, non tamen secundum quod existil, quia nec sic per se intelliyitur,
sdick serundum per se percipitur ab intellectu. S. Anm. 124.
127) Op. II sup. Periherm. 1, p. 212 B: Nomen primo significat passionies animale
(s. Abschn. IV, Anm. 108) i. e. conceptiones intellectus ...... Tria se huben secun
XIX. Duns Scotus. 215
Insoweit nun auf diese Weise Denkact und Bezeichnung innig mit
einander verbunden sind, unterscheidet Scotus zunächst für beide ge
meinschaftlich ein „abstractes“ Auftreten von einem „concreten“ (– ein
Sprachgebrauch, welcher sich durch die Scotisten vollends einbürgerte –),
insoferne ersteres auf die Wesenheit įn ihrer reinen Eigenthümlichkeit,
letzteres auf ihre in den Einzelndingen geäusserte gestaltende Kraft ge
richtet ist !*°). Sodann aber bemüht er sich, Denkact und Bezeichnung
selbst wieder zu unterscheiden, und da weist er dem eigentlichen „modus
intelligendi“ das Gebiet der secunda intentio zu, d. h. jene Momente,
welche den bezeichneten Dingen nur durch eine bestimmte Auffassungs
weise zukommen (wie z. B. „Mensch“ nicht nothwendig als „Art“ zu
denken ist, sondern auch als „dieser Mensch“ gedacht werden kann) und
daher nur in äusserlicher Verknüpfung durch „est“ mit dem Bezeichneten
verbunden werden, wohingegen der „modus significandi“ von der Namen
gebung her dem Bezeichneten einwohne und stets untrennbar mit ihm
verbunden bleibe, daher in diesem Modus das „principium formale“ der
Einheit des Bezeichneten liege 12"). Und diese Betrachtung führt er nun
in jener oben (Anm. 83) erwähnten Schrift, welche in ihrem grössten
Theile der Grammatik angehört, weitläufiger aus. Nemlich der modus
significandi sei entweder activus, insoferne er in der Eigenthümlichkeit
des Wortausdruckes selbst, oder aber passivus, insoferne er in der
dum ordinem. Primum est species intelligibilis, secundum, quam est in actu, sicut
actus primus in sua propria natura . . . . . . Secundum est, quod ratio rei est quod
quid erat esse rei (d. h. das rò tí ħv elva), quod obiicitur virtuti intellectivae,
inquantum est actus, qui est species intelligibilis, secundum quem actum fertur virtus
cognoscens in ipsum quod quid erat esse.... (p. 213 A) Tertium est res particulariter
eristens sub conditionibus individuanlibus. Primum non significalur primo per vocem,
quia quod quid est primo inlelligilur, quam species rei intelligitur, ... . . quia intel
leclus species intelligibiles non intelligit nisi per reflexionem, sicut actum suum.
Tertium vero, sc. res eristentes individualiter per suam rationem propriam, non
possunt primo significare, quia intellectus est in aclu primo per suum obiectum pro
prium, quod est quod quid est rei; intellectus non intelligit primo singulare, sed
quod quid est sine conditionibus materialibus, . . . . . . et sicut intelligitur, imponitur
ei nomen ...... Similitudinem convenit ostendere dupliciter: vel secundum esse, quod
habet in anima, vel secundum quod est ductivum in cognitionem rei. Si primo modo
consideretur, sic nomen significat similitudinem rei . . . . . ; si autem consideretur, prout
ducit in cognitionem rei, tunc non primo signifieatur, sed est, quo primo intelligibile
intelligitur . . . . . . Nomen mediante specie in anima, quam primo significat, signi
ficat posterius rem . . . . . . . (p. 213 B) Voces significant species, inquantum sunt
signa rerum.
128) Qu. in Praedicam. 8, p. 136 B: Quamlibet essentiam contingit sub ratione
propria intelligere et etiam significare, et tali modo intelligendi correspondet modus
significandi abstractus; alio modo contingit intelligere istam essentiam, inquantum
informat subiectum, et huic modo intelligendi correspondet modus significandi concretus.
S. Abschn. IV, Anm. 147.
129) Qu. sup. Porph. 16, p. 102 A: Quidam sunt modi, qui proprie dicuntur
modi significandi, qui conveniunt dictioni eæ impositione, et illi sunt a significato
inseparabiles ...... Alii vero sunt modi magis proprie dicti modi intelligendi, quia
tantum insunt significato, secundum quod sub aliquo certo modo concipitur, qui qui
dem sunl separabiles; .... potest enim „homo“ intelligi sub opposito huius inlentionis
„species“ sine repugnantia, ut „iste homo“..... Modi, qui sunt inseparabiles a signi
ficato, . . . . sunt formalia principia seu rationes, sub quibus significata uniuntur. . . . .
Secundi modi ea tranei sunt significatis et uniuntur per hoc verbum „est“. Esse enim
est rei per se, istae autem intentiones non insunt rebus per se, sed ut comparanlur
216 XIX. Duns Scotus.
Eigenthümlichkeit der bezeichneten Sache liege, und (-- wobei wieder
byzantinische Logik, und zwar namentlich Shyreswood beigezogen ist —)
* das Wort bekomme durch den Intellectus die doppelte Function, dass es
| sowohl als dictio etwas bezeichnet (significat), als auch gemeinschaftlich
ff mit anderen diess thut (consignificat) und somit zum Redetheile wird 1°").
Dabei aber sei daran festzuhalten, dass jeder modus significandi activus
| dennoch ursprünglich von einer Eigenthümlichkeit einer Sache herkomme,
denn nur durch Objecte ja könne der Intellectus determinirt werden (s.
ob. Anm. 114), und auch die erdichteten oder privativen Ausdrücke seien
| hiegegen kein Einwand, indem dieselben jedenfalls auf einem positiv realen
Vorgange in der Seele beruhen '°'). Ja eben darum müsse auch der
modus intelligendi als ein activus und ein passivus unterschieden wer
den, indem letzterer in der Eigenthümlichkeit der aufgefassten Sache und
ersterer in der Eigenthümlichkeit der Auffassung selbst liege, so dass
hiemit der modus significandi activus unmittelbar von einem modus in
telligendi activus herrühre 1°°). Auch knüpft sich die folgerichtige Be
merkung daran, dass somit das Sein und die passiven Modalitäten des
Denkens und des Bezeichnens sachlich das Nemliche sind, aber der Form
nach (formaliter) sich unterscheiden, wohingegen Passivität und Activität
des Denkens und Bezeichnens formell zusammentreffen und materiefl
divergiren 13°); auch liege die passive Modalität des Bezeichnens stofflich
ad intellectum; ideo isti modi non sunt uniti per se nec sunt principia formalia,
sub quibus significata formalia uniuntur.
130) Gramm. spec. 1, (Vol. I) p. 45 A : Modus significandi activus est modus
sive proprietas vocis ab intellectu sibi concessa, qua mediante vor proprietatem rei
significat. Modus significandi passivus est modus sive proprietas rei, prout est per
vocem significata . . . . . Intellectus duplicem voci rationem tribuit, sc. rationem signi
ficandi, per quam efficitur signum vel significans, et sic formaliter est dictio, el ratio
nem consignificandi, per quam vor significans fit consignum vel consignificans, et sic
formaliter est pars orationis. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 32, 67, 125, 199.
131) Ebend. c. 2, p. 46 A : 0portet, omnem modum significandi activum ab ali
qua rei proprietate radicaliler oriri, quia intellectus . . . . . ad ipsam rei proprielatem
aspicit, ..... quia intelleclus, cum sit virtus passiva de se indelerminata, ad actum
delerminatum non vadil, nisi aliunde determinelu“. . . . . Sed si contra hoc obiiciatur,
quia ..... privationes et figmenta sub nullis proprietalibus cadunt, . . . . . dicendum,
quod non oportet, quod semper modus significandi activus dictionis trahatur a pro
prielate rei illius dictionis, cuius est modus significandi, sed potest accipi a proprie
tate rei alterius dictionis .. . . . Privationes intelligimus er suis habilibus . . . . . Licet
privationes non sint entia positiva ertra animam, sunt lamen enlia positiva in anima,
.... quia eorum intelligi est eorum esse (s. Abschn. IV, Anm. 422).
132) Ebend. c. 3, p. 46 B : Modi significandi activi immediate a modis intelli
gendi passivis sumuntur ...... Modus intelligendi activus est ratio concipiendi, qua
mediante intellectus rei proprietates significat, concipit vel apprehendit; modus autem
intelligendi passivus est proprietas rei, prout ab intellectu apprehensa . . . . . . Modi
significandi activi non sumuntur a modis essendi, nisi ut hi modi essendi ab intellectu
apprehenduntur.
133) Ebend. c. 4, p. 46 B: Modus essendi et modus intelligendi passivus et
modus significandi passivus sunt idem materialiter et realiter, sed differunt forma
liter; ..... (p. 47 A) nam modus essendi dicit absolute proprietatem rei, et modus
intelligendi passivus dicit proprietatem rei sub modo intelligendi et modus signifi
candi passivus ...... Modus intelligendi activus et passivus differunt materialiter et
conveniunt formaliter..... Modus significandi activus et passivus differunt materialiter
et sunt idem formaliter.
XIX. Duns Scotus. 217
in den Dingen und formell im Worte, hingegen die active stofflich im
Worte und nur nach entfernterer oder näherer Causalität in den Dingen
oder im Denken 134).
Was aber nun hingegen die objective Seite der Universalien in re
betrifft, so tritt zunächst die Frage über das principium individuationis
in den Vordergrund, welche bei Scotus ganz folgerichtig wieder auf
seinen Conceptualismus zurückweist. Vor Allem muss bezüglich der In
dividualisirung die concrete Existenz, d. h. wie es Scotus nennt, das esse
ewistere, so seharf als möglich von der Wesenheit, d. h. von dem esse
essentiae, sowohl bei Substanzen als auch bei Merkmalen getrennt wer
den 1°°), was sich auch bis in den Sprachgebrauch des Wortes „ens“
erstreckt 13"). Die Wesenheit selbst nemlich ist nur die substantielle
Form überhaupt, und aus ihr folgt in erster Linie nur das „Sein“ des
wirklich Seienden (esse actualiter entis), hingegen Existenz ist nur eine
Folge der Individualisirung, so dass das Existiren für Wesenheiten etwas
Accidentelles, für Individuen aber das Wesentliche ist 1°"). Und wenn
somit der aristotelische Begriff des øúvokov erfasst wird 1°°), so sucht
Scotus den sich hieran knüpfenden Folgerungen zu entgehen, um nicht
jenen Bedenken Raum zu geben, welche seitens der Orthodoxie gegen
die Lehre des Albert und des Thomas erhoben worden waren. Nemlich
auch bei ihm bietet die Angelologie die Veranlassung dar (vgl. oben Anm.
13 ff., 28, 48), über das Princip der Individuation eine feste Ansicht zu
gewinnen und auszusprechen. In einer Weise, welche fast an Gilbertus
134) Ebend. c. 5, p. 47 A: Modus significandi passivus materialiter est in re ut
in subiecto, ..... formaliter autem est in eo subiecto, in quo est modus significandi
activus. . . . . Modus autem significandi activus, cum sil proprietas vocis significativae,
materialiler est in voce significativa ut in subiecto, in proprietate autem rei sicut
causalum in causa remota, in intellectu sicut causalum in causa proacima, in con
structione sicul efficiens in suo effectu proprio.
135) Qu. sup. An. post. I, 30, p. 392 B: Substantiae dupler est esse, sc. esse
essentiae el eacistentiae. Esse essentiae est de essentia, esse eristere non. Eodem
modo inesse accidentis est dupler, sc. inesse eæislere et inesse essentiae . . . . . .
(p. 393 A) Inhaerentia accidentis actualis non est de essenlia accidentis; . . . . . in
haerenlia tamen secundum aptitudinem est de eius essentia.
136) Ebend. II, 4, p. 420 B: „Ens“ nomen et „ens“ participium non significant
puram entitalem rei sive quidditatem, sed „ens“ participium significat rei e vistentiam,
quae est ertra essentiam el illi essentialiter accidit.
137) Ebend. 6, p. 422 A : Esse, quod est actualiter entis, non est de essentia.
Huius polest esse duple v ratio. Prima, quia esse est modus essentiae, modus autem
rei non est de essentia. Item, si esse esset actus intrinsecus essenliae, et etiam
ipsius essentiae est unus actus essentialis, ut forma substantialis, tunc unius com
positi essent duo actus substantiales completi; sed duo actus substantiales completi
faciunt duo composita; ergo unum compositum esset duo composila. Palet ergo, quod
esse, quod est actualiter enlis, non est de essenlia, sicut nec esse eæistere. Isla
tamen duo esse sunt distincta, quia esse, quod est actualiter entis, primo conse
quitur essentiam et est proprium esse ipsius essentiae, sed esse eristere primo con
sequitur ipsum individuum. Ebend. 4, p. 420 A : Esse eristere non consequitur
essentiam primo, sed primo consequitur individuum ; individuum enim per se el primo
eristit, essentia nonnisi per accidens.
138) Ebend. I, 39, p. 406 B: „Hoc aliquid“ et „simul totum“ in re sunt
necessario coniuncta, quia non est ponere, naturam speciei erislere, sicut ponil Plato,
praeter singularia, igitur corrupto „synolon“ necessario corrumpitur „hoc aliquid“.
Vgl. Abschn. XVII, Anm. 391.
218 XIX. Duns Scotus.
Porretanus erinnert, nimmt er Individuation als eine Untheilbarkeit, welche
einen inneren Gegensatz gegen Manigfaltigkeit in sich trage, und indem
er als Grund dieser Sprödigkeit des Individuums die concrete Position
selbst, d. h. die entitas positiva, bezeichnet '""), polemisirt er ausführlich
gegen Thomas; denn gegen die Annahme einer Bestimmtheit durch Raum
Dimensionen (Abschn. XVII, Anm. 519) spreche jedenfalls schon der Um
stand, dass es immaterielle Individuen gebe, und somit von der natür
lichen Materie abzusehen sei, wohingegen der Begriff einer substantialitas
singularis allseitig genüge 14º); auch könne die zum „Dieses - Sein“ be
stimmte Einheit (unitas signata ut haec) überhaupt unmöglich in der
Quantität liegen, denn diese sei jedenfalls keine Substanz, sondern nur
ein Accidens (vgl. Gottfried v. Fontaines, ob. Anm. 65 f.), und enthalte
auch nicht den Unterschied singulärer Individualitäten in sich, da ja die
Zahlen sich gegenseitig als Art-Unterschiede verhalten, wozu noch komme,
dass die Theile eines Quantums nie den Begriff des Ganzen als ihr Prä
dicat annehmen, während von den Individuen stets die Species als Prädicat
ausgesagt wird '*'); ebensowenig aber könne auch die Materie der Grund
der Individuation sein, denn, – wie schon Lamarre bemerkt hatte, s. ob.
Anm. 30 –, die Materie verbleibe auch noch beim Tode des Indivi
duums'**). Das Einzige hingegen, wodurch das Individuum eben zum
Individuum werde, könne nur dasjenige sein, was in seinem Begriffe
gegenüber allen höherliegenden Begriffen als Eigenthümliches liege, und
139) Sent. Lib. II, Dist. 3, Qu. 2, (Vol. VI) p. 375: Necesse est, per aliquod
positivum intrinsecum huic lapidi tanquam per rationem propriam repugnare sibi,
dividi in partes subiectivas; et illud positivum erit, quod dicitur esse per se causa
individuationis, et per individuationem intelligo istam indivisibilitatem . . . . . . Cum in
qualibet unitate sit dare enlitalem positivam, quae sit ratio per se illius unitatis et
illius repugnantiae ad multitudinem oppositam, maaime vel aequaliter erit hoc dare
in unitate perfectissima. Vgl. Abschn. XIV, Anm. 479.
140) Qu. in metaph. V, 4, (Vol. IV) p. 605 B: Dicit Thomas, quod unitas nu
meralis causatur er materia una, secundum quod substal dimensionibus determinalis.
- - - - - Contra : In immaterialibus est unum, et tamen non est ibi talis materia . . . . . .
Manifestior est nobis unitas in materialibus, quam in immaterialibus, non lamen
eæcludit, quin sit in immaterialibus . . . . . Singulare simpliciter substantiale habet
rationem materialem, et substantialitas appropriatur simpliciter singulari, unde . . . . .
unum numero est, cuius materia est una numero, i. e. cuius substantialilas esl
singularis simpliciter, et tunc nihil est ad materiam realem.
141) Sent. Lib. II, Dist. 3, Qu. 4, (Vol. VI) p. 383: Intelligo per individua
tionem sive unitalem numeralem sive per singularitatem non quidem unitatem inde
terminatam, secundum quam quodlibet in specie dicitur unum numero, sed unitatem
signatam ut „hanc“. . . . . . p. 384: Substantia est prior naturaliter omni accidente . . . . .
Ergo convenit substantiae primae ea ratione sua, quod sit „haec“, prius naturaliter,
quam determinetur aliquo accidente . . . . . . p. 389: Si quantitas sit primo individuans
substantiam, oporteret, quod ipsa in se primo sit haec et de se distincta numeraliter
ab alia; sed tunc tua propositio non est vera, sc. quod omnis differentia formalis
est specifica; quantitas enim haec et illa sunt formae, ergo different specifice . . . . . .
p. 391 : Totum universale, quod dividitur in individua et in partes subiectivas, prae
dicatur de qualibet illarum partium subiectivarum ita, quod quaelibet pars subiectiva
est ipsum; partes autem quantitativae, in quas fit divisio tolius continui, nunquam
recipiunt praedicationem totius divisi in ipsas.
142) Ebend. 5, p. 402: Materia est eadem in generato et corrupto; ergo habet
eandem singularitatem in genito et corrupto. Vgl. überhaupt Report. Par. II, Dist. 12,
Qu. 5 ff., (Vol. XI) p. 326 ff.
XIX. Duns Scotus. 219
diess sei nun die entitas positivem‘), wofür Seotus als Ausdruck des
aristotelischen rode u eivai auch das Wort „haecceitas" gebrauchtl“).
Und wenn auch die Entstehung der Individuen eine quantitative und
materielle Vervielfältigung des Artbegrifies mit sich bringe, so sei doch
nur die haecceitas die wahre und unerlässliche Ursache (causa, sine qua
non), und darum folge alle Entstehung und Zeugung diesem Impulse der
Individuation; daher auch walte in der ohjectiven Welt eben nur diese
Duplicität von Allgemeinheit und Einzelnheit (vgl. ob. Anm. 125), denn
erstere werde in letzterer individualisirt, hingegen für den subjectivcn
Begriff, also liir den Standpunkt eines Conceptualismus, liege allerdings
die abstract gefasste haeeceitas selbst in Mitte zwischen dem Universale
und dem singulären Dingel“). S0 werde das Sein der ursprünglichen
Quiddität (d. h. das Universale ante rem) im Denken scharf geschieden
von dem Sein des Individuums, denn in der Quiddität selbst kann kein
Grund der lndividuation erblickt werden, und die e-ntitas quidditativa
liege jedenfalls dem Formalen und hiemit im Urtheile dem Prädieate
näher, während die entitas individui dem Materiellen und somit (wie
die aristotelische vvgoitr] oiiolu) dem Subjecte der Urtheile zugewen
det sei mel
14a) Sent. a. ‘a. O. om 6, p. 403: omne inferius inotudit in se aliquid, quod
non includitur in intellectu superioris; ergo aliquid per se includitur in ratione
naturae ‚- illud autem inclusum est entitas positive.
144) Report. Paris. ll, Dist. 12, Ou. i (VoLXl) p. liil B: Non potest intelligi
haeoeeitas ut universale, cum ipsa haecceitas de se sit „haec“‚..... p. 329 A:
Haecceitus est numero haec essentiuliter.
145) Ou. sup. An. posl. I, am p. 401 B: Naturae speciei accidit multiplicari
per multa eius diversa in/Iividua; individua enim per quantitatem rnultiplicantur et
alius conditiones materioles; sed naturae speciei accidunt conditiones malcriales. ideo
multitudo individuorum accidit naturae speeiei...... (p. tibi A) Haeeceitas est causa,
sine qua non, et non causa positive, et isto modo generatio primo consequitur natu
ram in hoc generatio primo potest inesse diversis individuis non tamen iri
quantum distincta sunt Iiypostalice, sed pro eo, quod generalio consequitur primo
naturam, quae est in hoc et quae est in illo. Et ita generatio quodammodo esl
universalis, non sinzpliciterj quia non ut universale est abstractum, quia universale
abstractum sic non conripitur, inquantum hoc positive, neo sub hoc, sed ita quod
haeceeitas sit eausa, sine qua non. Sed naturae tamen inest primo generatio con
tingenler, non tarnen contingit sine haecct-itate (somit vollständig das aristo
telische „ävägunroc iiivögwnov yavmfi“, s. Abschn. IV, Anm. 463) . . . . .. fu dices;
ergo est ponere medium inter universale el singulare Dicitur, quod non seqliitur.
sed tun/um, quod sit ponere medium inter universale et singulare secundum quod
concipi/ur inquantum hoc; sed inter simpliciter universale et simpliciter singulare non
est medium. Natura eriivn, quue in hoc primo generalur, non est simpliciter univer
satis sed est siznplicitez- singularis; est tamen universalis secundum quidy quia non
concipitur inquantum lioc positive.
146) Senl. Lib. II, Dist. 3‚ Ou. ft p. 408: Entitas individui est diversa ab omni
entitute quidditativa, quia intelligendo quamcunque cillitatem quidditativam non
habetur in quiddttate intellectay unde ipsa sit haee; ergo illa entitasy quae de se est
haec, est alia entitns a quidditate...... omnis realitas specifica constituit in esse
formuli, quia in esse quidditativo; realitas individui constituit praeeise in esse ma
leriali, h. e. in esse conlracto. Et ex hoc sequitur illa distinctio logicalis, quod ista
entilas essentialiler est famulis et illa malerialis, quia illa constituit in ratione
subiicitvtlis et ista in ratione praedicubilis praedicatum autem formale habet rationem
formur, et subiiribile habet rationem materiae. Ebenso ebend. p, 419.
22) - XIX. Duns Scotus.
Hieran aber knüpfen sich bei Scotus noch Erwägungen, welche in
Bälde von seinen Schülern so sehr ausgebeutet wurden (insbesondere
betreffs der Trinität), dass sich allmälig fast eine eigene kleine Literatur,
nemlich die der „Formalilales“, abzweigte. Schon im Bisherigen auch
(s. Anm. 129 u. 133) waren uns Stellen begegnet, in welchen das Wort
„formaliter“ zur Bezeichnung der subjectiv logischen Auffassung diente,
und diese letztere kommt nun bezüglich der Individuation noch näher in
Betracht. Vorerst niemlich ist die so eben erwähnte entitas quidditativa
sowohl im Stoffe als auch in der Form und in der Zusammensetzung des
Stoffes und der Form (s. ob. Anm. 107) der eigentliche Prioritäts-Stand
punkt, zu welchem behufs der Individuation, d. h. der „entilas ut haec“,
erst noch eine ultima realitas hinzutreten muss, und während dann in
Individuum jene drei Momente sachlich coincidiren, müssen sie doch
logisch als formaliter distincta betrachtet werden"). Sodann gilt inner
halb der entitas determinativa des Individuums das Gleiche auch in Bezug
auf die in ihm individualisierten Gattungs- und Art-Begriffe, denn sachlich
treffen diese im Einzeln-Dinge zusammen, aber formell sind sie sicher
„non idem“, so dass in einer Gradabstufung sowohl die Gattung als
auch die Art als auch das Individuum je für sich eine eigene „forma
litas“ besitzt, und insbesondere die Formalitas des Individuums einen
über die Quiddität hinausgehenden Zusatz in der Häcceität enthält").
Auf diese Weise kann dann zwischen einer identitas formalis und einer
identitas realis derartig unterschieden werden, dass in letzterer die erstere
durchaus nicht involviert ist, denn formell identisch ist nur, was ursprüng
lich und begrifflich ein „idem“ ist; und jener Unterschied selbst soll
wieder nicht so fast durch das positive Wort „distinctum“, sondern
besser durch den negativen Ausdruck „formaliter non idem“ ausge
sprochen werden“). Natürlich liegt hiemit der Höhepunkt der formellen
147) Ebend. p. 413: Entitas quidditativa est naturaliter prior ista entitate, ut
est haec ..... Sicut compositum non includit suam entitatem, qua est hoc, inquantum
natura, ita nec maleria, inquantum natura, includit suam enlilalem, qua e sl haec,
nec forma, inquantum natura, includil suam, Ergo ista enlitas non est maleria vel
forma nec compositum, inquantum quodlibel ist.orum est malura, sed est ultima rea
litas entis, quod est materia vel forma vel compositum, ita, quod quodlibel commune
et tamen determinabile adhuc potest distingui, quantumcunque sit una res, in plures
realitates formaliter distinctas, quarum haec formaliter non cst illa.
148) Report. Paris. II, Dist. 12, Qu. 8, (Vol. XI) p. 331 B: Cum singularia
sunt differentia, ipsa reducuntur ad prima diversa; illa non sunt nihila, mon acci
dentia, non natura, igitur aliqua entitas determinativa naturae, ut proprietates indi
viduales ... ... Igitur non necesse es, rem, a qua accipitur differentia specifica, esse
aliud re ab illa, a quo est geñus acceptum; semper tamen est non idem formaliler.
El isla proprietas individui nunquam est res alia a forma specifica, tamen semper
es non idem formaliler...... Dissimile tamen est in hoc, quod formalitas specifica
semper est simpliciter perfectior gradu vel formalitale generis; sed non oporte pro
prietatem individui esse simpliciter perfectiorem formalitate specifica. Secunda dis
similitudo : formalitas specifica contrahit ad esse quidditativum simpliciler perfectum,
sed formalitas individui contrahit quidditalem ad aliquid cxtra quidditatem, quia
omnino alterius ralionis.
149) Sent. Lib. I, Dist. 2. Qu. 7, (Vol. V) p. 355 (gelegentlich der Trinitäts
Lehre): Voco autem identilatem formalem, ubi illud, quod sic dicilur idem, includit
illud, cui sic est idem, in ratione sua formali el per consequens per se primo modo
. ... Essenlia non includit in ratione sua formali proprietalem supposili nec e con
XIX. Duns Scotus. 221
Identität in jener identitas adaequata, welche zwischen der Auffassung
einer Definition und der Auffassung des Definirten besteht'°"), während
im Uebrigen sogar bei dem Unendlichen (- Trinität –) immer noch
eine formelle Nicht-łdentität möglich bleibt 1° ). Sowie aber bezüglich
der Frage, ob Etwas idem oder distinctum sei, die Probe im contra
dictorischen Urtheile liegt 1°°), und überhaupt dabei logische Momente in
die grammatischen Formen einwirken, da z. B. albus nur materiell iden
tisch mit color, hingegen albedo formell identisch ist '°°), so weisen
andrerseits gerade sämmtliche formalitates quidditativae auf das onto
logische Gebiet der metaphysischen Grundlagen des Seienden hinüber 1°").
In eben diesem letzteren Momente aber finden wir wieder die
Brücke zu demjenigen, was bezüglich der ontologischen Seite der Uni
versalien in re uns noch zu besprechen übrig ist, nemlich zur pluralitas
formarum. In dieser Frage kann Scotus, wie sich erwarten lässt, nicht
den Standpunkt eines Gottfried v. Fontaines oder eines Johannes Pari
siensis theilen, welch beide die in Einem Wesen enthaltene Vielheit der
Formen dem subjectiven Denk-Verfahren zuwiesen (s. ob. Anm. 70 u. 74),
sondern er stellt sich grundsätzlich auf die objective Auffassung des
Lamarre (Anm. 30) und gelangt bezüglich des Menschen-Wesens zum Dua
lismus des Goethals (Anm. 50). Dass die Wesen aus einer wesentlichen
verso, el ideo polest concedi, quod ante omnem actum intellectus est realitas essentiae,
quae . . . . . formaliler non est illa vel non est eadem formaliler illi. Numquid igitur
debet concedi aliqua distinctio? Respondeo: Melius est uti ista negativa „Hoc non est
formaliter idem“, quam „Hoc est sic et sic distinctum“. Sed nonne sequitur: „A et
B non sunt idem formaliter, ergo sunt formaliter distincta“? Respondeo, quod non
oportet sequi, quia formalitas in antecedente negatur et in consequente affirmatur. . . . . .
Manifeslatur per eremplu...... Si pomalur albedo species simpler, est tamen in albe
dine aliquid realiter, unde habet rationem coloris, et aliquid, unde habel ralionem
differentiae, et haec realitas formaliler non est illa realitas; imo una est ertra rea
litatem alterius, formaliter loquendo, sicut si essent duae res, licel modo per iden
litatem istae duae realitates sint una res. Hoc evemplum . . . . ., quod identitas realis
non necessario concludit identitatem formalem.
150) Quodlib. Qu. 1, (Vol. XII) p. 11: Aliquid est idem essentialiter, ... . . sive
sit idem essentialiter identitate adaequata, sicut in creaturis illud est idem, quod
intelligitur per definitionem, ei, quod intelligitur per definitum, sive sil idem tanquam
inclusum essentialiler in illo, quomodo illud, quod intelligitur per partem definilionis,
posset dici idem ei, quod intelligitur per definitum. Diess dürfte wohl auf die Lehre
von der Consequentia zurückweisen, s. Abschn. XVII, Anm. 623.
151) Sent. Lib. I, Dist. 5, Qu. 2, (Vol. V) p. 663: Perfectio identitatis ercludil
omnem compositionem et quasicompositionem, quae identitas est propter infinitatem,
et tamen infinitas non lollit formaliler rationes, quin haec formaliter non sit illa.
152) Sent. Lib. IV, Dist. 49, Qu. 2, (Vol. X) p. 338: Distinctorum in entitate
absoluta alterum potest esse absque contradiclione sine altero. Quodlib. Qu. 3,
(Vol. XII) p. 82: Universaliter enim quod convenit alicui sic, quod omnimoda contra
dictio sit, illud esse sine hoc, hoc est idem realiler illi.
153) Qu. de anima, 21, 12, (Vol. II) p. 567 B : Licet genus et differentia non
sint idem formaliler, quia ralio differentiae non includil rationem formalem generis,
tamen sunt idem realiter vel identice; quandocunque enim aliqua sunt idem formaliter,
si iungantur sine medio, est nugatio, ut „color albedo“, non lamen si sunt idem
identice solum, et non formaliter, ul „color albus“.
154) Sent. Lib. II, Dist. 16, Qu. 1, (Vol. VI) p. 772: Ens continet multas pas
siones, quae non sunt res aliae ab ipso ente, . . . . distinguuntur lamen ab invicem
formaliter et quidditative et eliam ab ente, formalitate dico reali et quidditativa ;
uliter metaphysica non esset scientia realis. Vgl. ob. Anm. 98.
222 XIX. Duns Scotus.
Mehrheit zusammengesetzt sind, steht ihm von vorneherein fest, und nur
wenn man sich an den Wortausdruck anklammern wolle, gestehe er zu,
dass die letzte abschliessend hinzukommende Form des Zusammengesetzten,
wodurch es ist, was es ist, allerdings Eine sei, aber eben hiemit sei die
Vielheit der hiedurch verbundenen Formen nicht verneint 1°°). Eine zeit
liche Stufenfolge aber der verschiedenen Formen, deren die je frühere
auf die je spätere mitwirke, verhindere es, dass das zusammengesetzte
Wesen etwa bloss ein Aggregat wäre "°"); und selbst bei der Annahme
einer gleichzeitigen Wirkung bestehe eine natürliche Rangfolge der For
men, welche bei Substanzen zu grösserer Vollkommenheit und bei Acci
dentien abwärts zur allmäligen Unvollkommenheit führe 1°"). So sei auch
beim Menschen-Wesen in der Form der „Mischung“ die ganze Vielheit
vorausgehender Formen enthalten, und es trete hiezu als zweite Haupt
form das Intellectuelle hinzu 1°°). Abgesehen aber von der fortschreitenden
wirksamen Kraft der Wesens-Bildung könne allerdings eine Vielheit von
Formen als eine gleichzeitig existirende nur z. B. in den Körpertheilen
bestehen, deren jeder seine eigene Wesensform hat, hingegen für das
Zustandekommen des schliesslich einheitlichen Wesens wirke eben eine
Gradabstufung (gradus) mehrerer Formen "°"); und insoweit beim Ent
155) Sent. Lib. IV, Dist. 11, Qu. 3, (Vol. VIII) p. 649: Esse totius compositi
includit esse omnium partium et includit mulla esse pantialia multarum parlium vel
formarum, sicut totum ens er multis formis includit illas actualitales partiales. Si
tamen omnino fiat vis in verbo, concedo, quod formale esse totius compositi est
principalilei per unam formam, et illa forma est, qua totum compositum est hoc
ens; ista autem est ullima adveniens omnibus praecedenlibus. El hoc modo lotum
compositum dividitur in duas partes essenliales, in actum proprium, sc. ultimam for
mam, qua est illud, quod est, et in propriam polentiam illius aclus, quae includit
maleriam primam cum omnibus formis praecedentibus. El isto modo concedo, quod
esse illud tolale est completive ab una forma, quae dat loli illud, quod est; sed
er hoc non sequitur, quod in loto includatur praecise una forma, vel quin in toto
includantur plures formae ...... p. 653: Frustra enim poneretur corporeitus alia ab
inlellectiva, si ipsa includat vegelativam et sensitivam el sensiliva et vegelativa in
cludant corporeitatem; sed secundum aliam viam est facilis responsio; hic enim est
necessitas ponendi plura ...... p. 654: Licet intellecliva non habeal propriam re
pugnantiam ad aliquam formam naturalem, lamen informando maleriam requirit qua
litates aliquas; . . . . illae autem sunt qualilates consequenles formam priorem.
156) Theorem. 21 , (Vol. III) p. 319 A: Forma prior adveniens posteriori dat
perfectionem non tantum sibi propriam, sed etiam posteriori propriam; aliter non
fieret unum er materia el forma, nisi aggregatione. Ebend. 22, p. 327 A: Si
formae sunt plures in esse perfecto, el actiones; quia forma est principium suffi
ciens actionis. -
157) Sent. a. a. 0. p. 645 : Plures sunt mulationes partiales terminatae ad
plures formas partiales praecedentes vel ordine durationis, si ponatur una forma prius
tempore induci quam alia, vel ordine naturae, si ponamus omnes illas simul tempore
induci . . . . . . . p. 648: Quamdiu proceditur in substantialibus, semper poslerior est
perfectior prioribus; quando autem venitur ad accidentales, sequens est imperfectior
ultima praecedenle.
158) Ebend. p. 640: Forma mistionis continet virtualiler omnes formas, quae
possunt esse seorsim in aliis formis corporis. Ideo autem intellectiva non continet
istam formam mistionis, . . . . . . forma autem mistionis conlinet omnes alias ertensas
vel erlensibiles; el ideo illae duae sufficiunt in homine.
159) Qu. de anima, 15, 12, (Vol. II) p. 533 A: Secundum diversos gradus in
formis plures formae possunt unam materiam iam informare per hoc, quod forma
praecedens tenet se eæ parte maleriae, et hoc terminat polentialitatem eius disponendo
XIX. Duns Scotus. 223
stehungs-Processe eines Wesens zwei Formen in ihrem Zusammentreffen
eine neue dritte bewirken, sei diese letztere eben hiedurch eine intensivere
(intensior), als die vorausgehenden, während bei denjenigen Formen,
welche nicht zum Vorgange der Wesensbildung selbst gehören (z. B. den
Formen der Körpertheile) sehr wohl mehrere Formen gleicher Art neben
einander bestehen können"). – Uebrigens bot Scotus, indem er auf
physikalischem Gebiete diese Gradualität der Formen, d. h. die Steigerung
und das Nachlassen derselben, näher erörterte"), auch hierin die Ver
anlassung dazu dar, dass bald von verschiedenen Seiten mehrere Schriften
„De intensione et remissione formarum“ verfasst wurden.
Mag somit dasjenige seine Erledigung gefunden haben, was bei Scotus
die Auffassung der Universalien und die Entscheidung der mit denselben
zusammenhängenden Controversen betrifft, so bleibt uns nun noch übrig,
ihn auch durch die einzelnen Theile der Logik hindurch zu begleiten.
Hiebei aber wird sich uns als seine wichtigste Eigenthümlichkeit zeigen,
dass er häufig und in reichem Maasse die Lehren der byzantinischen
Logik einflicht, für deren allmälige Fortbildung er uns ohnediess schon
oben (vor. Abschn., Anm. 586ff) als geschichtlicher Zeuge gedient hatte;
und während es allerdings auch möglich wäre, die sämmtlichen byzan
tinischen Gruppen des Scotus abgesondert für sich darzustellen, will ich
dieselben doch lieber, um einen sachgemässeren Eindruck hervorzubringen,
einzeln dort einreihen, wo sie Scotus selbst gleichsam als Ergänzungen
betrachtet zu haben scheint (in ähnlicher Weise musste ich ja bereits
oben an zwei Stellen, Anm. 88 u. 109, verfahren).
Im Commentare zur Islagoge benützt Scotus das von Albert auf
gespeicherte Material und erörtert so die Fünfzahl der Universalien"),
die verschiedenen Definitionen des genus"), wobei er daran festhält,
dass die Gattung nicht Stoff ist"), die Definitionen der species") und
der differentia unter Beiziehung der arabischen Unterscheidung zwischen
ipsam ad formam sequenlem, sicut e converso una forma polest plures malerias in
formare per hoc, quod allera se lenel ex parte formue. Qu. in Phys. 1, 24, 4,(Vol. II)
p. 97 B: Quod impossihile es, simul plures formals substantiales esse in eodem sub
ieclo, est verum, nisi secundum diversas portiones maleriae, in quibus sunt diversae
parles formale, el er quibus constituilur una forma; secundo ist ud est verum die
formis eductis de polentia materiae.
160) Qu. in metaph. V., 7, (Vol. IV) p. 618 B: Quaecunque formae eius dem
speciei in eodem faciunt unum, illud unum lertium est intensius ulroque; si tunc
duae species sinl simul in medio el faciunl unum, causabun speciem unam inlen
siorem ... ... p. 619 B: Omnes formule habenles differenliam in eodem subitecto, si
inducantur per molum, necessario differuml specie; lamen de aliis non inductis per
molum non est necessarium, imo possibile es, quod duac lales eiusdem speciei sint
in eodem subjecto. Ebend. Vll, 20, p. 733 B, wo jedoch nur die Mehrheit der
Theile eines lebenden Wesens gemeint ist, deren jeder seine ihm eigenthümliche
Wesensform haben muss.
161) Qu. in phys. III, 4, 14, (Vol. II) p. 180 B.
162) Qu. sup. Porph. 12, p. 95 f. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 400. u. Abschn.
XVI, Anm. 107.
163) Ebend. 15, p. 98 f. u. 17, p. 103. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 401. und
Abschn. XVI, Anm. 109.
164) Ebd. 16, p. 100. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 422.
165) Ebd. 20 f., p. 106 ff. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 411. u. Abschn. XVI.,
Anm. 121.
224 XIX. Duns Scotus.
substantiale und essentiale") und Fixierung der richtigen Wortform"),
sodann noch proprium und accidens im Anschlusse an Avicenna (jedoch
ohne ihn zu nennen) polemisch gegen Porphyrius"); was aber bei
Albert über die Tabula logica und das wechselseitige Verhältniss der
fünf Universalien sich findet"), ist hier nicht berücksichtigt.
Bei Erörterung der Kategorien verwirft Scotus Albert's Auffassung
des Begriffes „praedicabile“"), bespricht aber im Anschlusse an Albert
das „ens“ äusserst ausführlich ''), desgleichen die sog. Anteprädica
mente") und die regula de quocumque"); die Begründung der Zehn
zahl der Kategorien weist er der Metaphysik zu ") und lässt in der
weitschweifigen Detail-Erklärung auf die Substanz die Quantität, dann die
Relation und erst hierauf die Qualität folgen"). Als ein Verdienst muss
hervorgehoben werden, dass er im Vergleiche mit Albert verständig genug
ist, behufs einer Ergänzung der Kategorien das stümperhafte Machwerk
des Gilbertus Porretanus zu verschmähen").
In der Lehre vom Urt heile nimmt Scotus von vorneherein in
Shyreswood's Weise den byzantinischen Begriff der Syncategoreumata auf,
welche nicht, wie das Subject und das Prädicat, auf ein von ihnen be
zeichnetes und ihnen entsprechendes Ding hinweisen, sondern nur den
Sinn der Auffassung modificiren") und daher auch nie als selbstständige
Redetheile auftreten"); denn wenn sie beim Prädicate stehen, sind sie
nur ein Theil desselben, ohne es in seinem Verhältnisse zum Subjecte zu
determinieren, und wenn sie beim Subjecte stehen, bestimmen sie dasselbe
166) Ebd. 23–27, p. 109–114. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 418 ff. u. Abschn.
XVI, Anm. 94, 135 ff., 158.
167) Ebd. 29, p. 114 f. Vgl. Abschn. XVI, Anm. 150 (das übliche Beispiel
ist auch hier „ralionale“).
168) Ebd. 30ff., p. 116 ff. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 425 ff. u. Abschn. XVI,
Ann. 152 ff.
169) S. Abschn. XVII, Anm. 414 u.427.
170) Qu. sup. Praedicam. 2, p. 126; s. Abschn. XVII, Anm. 429.
171) Ebend. 4, p. 128 ff. Qu. sup. Elench. 15, p. 237 A: Quod quaedam res
ad invicem haben hubiludinem, ideo dicil primus philosophus (d. h. der Metaphy
siker), quod „ens“ dicilur de substantia et accidenlibus analogice; sed quia logicus
consideral res, ul sub raliome cadunl, ideo dici, quod „ens“ aequivoce dicitur de
substantia et accidenle. Vgl. ebd. Anm. 415. u. Abschn. XVI, Anm. 32
172) Qu. sup. Praed. 5–8, p. 131 –137.
173) Ebd. 9, p. 138.
174) Ebd. 11, p. 142 B. Doch findet sich eine solche metaphysische Erörte
rung bei ihm nicht.
175) Ebd. 12–30. Die gleiche Reihenfolge trafen wir auch bei Wincenz v.
Beauvais, Abschn. XVII, Anm. 309.
176) Vgl. Abschn. XVII, Anm. 439 f.
177) Qu. sup. An. pr. 1, 8, p. 284 B: In propositione inveniumtur duplices ler
mini: quidam, qui sunt ul subiteclum et praedicalum, et sunt termini categorematici;
ali sunt lermini syncalegoremalici, ut signa universalia, particularia, copula univer
salis, coniumcliones et huiusmodi, et islis lerminis non correspondel aliquod signifi
catum aliud a significalis lerminorum categoremalicorum, sed per ipsos intellectus
aliter intelligil el apprehendit eandem rem. (Auch Shyreswood hatte ja die Copula
„es“ zu den Syncategoreumata gerechnet, s. Abschn. XVII, Anm. 78.)
178) Op. 11 sup. Periherm., Prooem. p. 212: Nomina et verba sunt magis partes
interpretationis, quam interpretationes, et dicliones syncalegoremalicae non habent
rali0nem interprellulionis, quia non sunt dictiones per se significantes.
XIX. Duns Scotus. 225
nur im Vergleiche zum Prädicate, ohne selbst ein Theil des Subjectes zu
sein ''), d. h. sie heben dann nur die Unentschiedenheit des Subjects
begriffes auf, um ihn in ein bestimmtes Verhältniss der Supposition zu
bringen"). Hingegen eben darum verbleibt dem Verbum als solchem
seine sachliche Geltung, indem es nicht, wie die Syncategoreumata, eine
blosse Modalität, sondern einen Thatbestand ausdrückt, neben welchem die
satzbildende Function als zweites hergeht").
Diese grundsätzliche Bezugnahme auf byzantinischen Stoff tritt bei
Scotus nun überall hervor, wo Gelegenheit dazu ist. In Bezug auf die
Quantität der Urtheile polemisiert er ausdrücklich gegen eine Erörterung,
welche über das Wort „omnis“ sich bei Petrus Hispanus findet, da bei
dem Zeichen der Universalität es genüge, die Function aufzufassen, welche
es für die Supposition überhaupt ausübe"). Dann auch fasst er die
Frage als eine ganz allgemeine auf, ob die quantitativen Momente für
sämmtliche Arten der Urtheile Geltung haben, und hiebei führt er aus
dem „Auctor Summularum“ (d. h. aus Petrus Hispanus) eine Menge von
Beispielen an, denkt auch an die hypothetischen, exclusiven, exceptiven
Urtheile, und erwähnt gelegentlich die Worte „continue, ab aelerno,
omnino“, auch „ceteri, singuli“, neben vielen anderen längst traditio
nellen Syncategoreumata"). Und während betreffs der Qualität etwa
179) Qu. in Praedicam. 12, p. 144 B: 0mne syncategorematicum in praedicalo
est pars praedicali; ... aliter ex veris sequeretur falsum sic „Nullus homo est omnis
homo“ (s. bei Petrus Hispanus, Abschn. XVII, Anm. 246) ...... p. 145 A: Synca
tegoremalicum addilum praedicato non determinal ipsum in comparatione ad subieclum,
- - - - - el ita est syncalegorematicum respeclu partis praedicali, sed non respectu prae
dicali, quia ipsum es alia pars praedicati. Sed syncategoremalicum addilum sub
ieclo non est pars subiecli, quia determinat illud, cui additur, in comparatione ud
praedicalum. Somit steht Scotus auch hierin auf dem Eintheilungs–Motive des
Shyreswood (s. ebend. Anm. 66 f. u. 80), nicht aber auf dem engeren Begriffe des
Syncategoreuma, wie er bei Petrus Hispanus (Abschn. XVII, Anm. 256) erscheint;
und auch die Späteren folgen dem Scotus.
180) Ebend. p. 144 A: „Homo“ de se indifferens est ad multas acceptiones, sc.
pro voce, pro intentione, pro suppositis; signa vero, ut „omnis, aliquis“, sibi addilla
indifferenliam ad intentiones et ad voces tolluml et delerminant ipsum ad acceplionem
lanlum pro supposilis.
181) 0p. II sup. Periherm. 4, p. 217 B: Verbum non tantum est unio sive modus
uniendi extrema, sed el est res quaedam unita, cui apponitur praedicatum, quia in
verbo sunt duo, sc. compositio et res.
182) Qu. sup. An. pr. I, 7, p. 282 B: Signum universale non requiril aliquem
certum numerum suppositorum termini communis, cui addilur, sicut aliqui dicuml
(s. Abschn. XVIl, Anm. 241), quod hoc signum „omnis“ ad minus requirit tria
supposita; quia signum universale affirmativum non denotat aliud, quam praedi
catum dici de omni supposito subiecli, non connolando multitudinem vel paucitalem
supposilorum.
183) Ebend.4, p. 278 A: An omnis propositio sit universalis, particularis, inde
finita, vel singularis. Arguitur, quod non, de istis propositionibus „Omnis homo est
totum in quantitate“ (s. bei Petrus Hispanus, Abschn. XVII, Anm. 208), „Omnis
homo est terminus communis signo universali determinalus“ (ebd. Anm. 202), . . . de
quibus non videtur, quod sind universales, quia tunc essent falsae, et tamen pomil
ipsas auclor Summularum...... Ista „Omnis Phoenix est“ (ebd. Anm. 242) non est
universalis, quia subiectum non distribuitur pro pluribus, et lamen hoc signum
„omnis“ ad minus requirit tria supposita (ebd. Anm. 241)..... Dubilalur de propo
silionibus hypotheticis, quanlae sint ....... Tria quaesita „Quae, Qualis, Quanta“
(ebd. Anm. 153) non sollum quaerunt de categorica, immo lam de categorica quan
PRANTL, Gesch. III. 15
226 XIX. Duns Scotus.
erwähnt werden mag, dass im Anschlusse an arabische Lehre bei Urtheilen
jeder Art das Hauptgewicht auf die Stellung der Negation gelegt wird lux
und daher die Zusammensetzung des Verbums mit einer Negation das
Urtheil zu einem negativen machtwä), so ist es hinwiederum die Moda
lität, welche Anknüpfungen an Byzantinisches darbietet. Scotus nemlich
zieht das ganze Gebiet der Exponibilia bei und betrachtet (wie auch
schon Andere gethan hatten, s. Abschn. XVII, Anm. 604) als versteckt
hypothetische Urtheile alle Exclusiv-‚ Copulatiw, Beduplicativ-Sätze und
auch diejenigen Sätze, welche auf incipit und desinit oder auf den jün
geren Syncategoreumata generari, corrurnpi heruhenl“), sowie er gleich
falls aus den späteren Erweiterungen jener Logik bei den Worten „scio,
cognosco, ignoro“ u. dgl. die Unterscheidung eines sensus compositus
und eines sensus divisus aufnimmtu“), während die Berücksichtigung
der Relativa auf die ältere Formation zurückweistlss). Auch benützt er
hypolhelica, ut patet in Summulis . . . ‚ ..; propositiones hypotheticae sunt quantae
secundum quantitatem ratego/icurum, ex quibus componuntun .. ut ista „Si onmis
humo curriti omnis homo movelur" (hier jedoch tauscht den Scotus sein Gedacht
niss‚ denn in den „Summulae“ findet sich Solches nirgends, wohl hingegen bei
Algazeli. s. Abschn. XVl, Anm. 261) . . . . .. Dubilalur de propositionibus exclusivis,
ezcoptivis el huiusmodi ut ista „Turm/m animal est homou aequipollet isti copu
lotinae „Animul est homo, et nihil ab animali est homo“ (s. Petr. Hispanus, Abschn.
XVII, Anm. 260) . . . . .. bubitatur de ista „Omnes apostoli sunt duodecim“ (ebd.
Anm. ixion quod hoc sign-um „omnis“ tenetur collective...... bubitutur de ista
„Totes socrates est nzinor Socrateu (ebd. Anm. 252), et dicitur, quod est universalis
capiendo hoc signum „totus“ distribulive (ebd. Anm. 267) . . . . .. llubitatur de pro
positionibus. in -quibus ponitur aliquis istorum terminorum „conlinue (vgl. ebend.
Anm. 597), ab aelerno, omnino“ et huiusmodi (abermals eine Vermehrung der Syn
calegoreumata) . . . . .. Dubilatur de ista „lnfinila puncta sunt in conlinuo“; respon
detur, quod accipienda hoc signum „infinita“ syncategarematice tunc ipsa est uniuer
satis af/irmativa (S. ebend. Anm. 264) Dubilalur de proposilionibus, in quibus
ponuntur relative diversilalis, ul ista nomina „ceteri, singuli“ et huiusmodi (ebd. Anm.
lll woselbst jedoch ausser „alias“ kein anderes Beispiel erwähnt ist).
184) Ebeud. l, 3, p. 277 A: Propositio categorica, in qua ponitur terminus in
finitus sive a parte subiecti sive a parte praedicatiy est affirmaliva, dum tamen
copulam non praecedat negotio aliqua ‚ . . . .. Propositioncs hypotheticae non sunt
af/irnzutivae vel negatione ratione calegoricarum, ez quibus componunturt scd ratione
coniunrlionis. S. bei Algazeli, Abschn. XVl, Anm. 260.
185) Ou. sup. Perihernt. ll, 1, p. 204 B: verbum infinitum in oratione positum
non differt a verbo pare negativa . . . . .. (p. 205 A) Negalio non, tantum refert-ur ad
rem verbi, sed ad composilionem; ideo ubi ponitur verbum infinitum in oratione, illa
est propositio negativa sintpticiterz
186) Ou. sup. An. pr. l, 3. p. 276 B: Ouaedam est propositio mere categorica
et aliqua hgpothetica et aliqual quae non est ltypothetica per coniunctionem cæ
pressarn, aequipollet tamen hypothetieue, ut propositio eæclusiva (s. Abschn. xvii
Anm. 76 f. u. 260), coputativa (ebd. Anm. 86 u. 589), rcduplieativa (ehd.Anm.262)
et proposilionesl in quibus ponuntur ista verba „incipit, desinit (ebd.Anm.81u.263)‚
generari, corrunzpi“ vel cunsinzilia (ebd. Anm. 600) . . . . . .. p. 277 B: Proposiliones,
in quibus ponuntur huiusmodi dictionem possunt dici affirmative vel negative cum
addiliane.
187) Ou. in phys. lll, 1, 3, (Vol. ll) p. 170 A: ista verba „sein, cognosco,
ignorou faciunt propositioncm in sensu composilo, so. quando praecedunt vel sequun
tur totam propositionemj sed in sensu diviso, quando ponuntur inter partes propo
sitionis S. ebend. Anm. 585 f. u. 598.
188) Ou. sup. Periherm. ll, 10, p. 208 A: Relalivum substantiae refert idem cum
suo antecedentcl „qui“ vero est relativum substantiae etc. s. ebend. Anm. 213.
XIX. Duns Scotus. 227
hiebei erklärlicher Weise die arnpliatiols“) und greift mit der copulatio
bis zu Shyreswood zurückwo). Und diese letzteren Momente verwerlhet
er auch bei Erörterung eines aristotelischen Beispieles, welches schon im
früheren Mittelalter die Erklärer beschäftigt hatte („Homerus est poeta“,
s. Abschn. XIV, Anm. 211), indem die Tragweite eines im Präsens stehen
den Verbums durch die distributiolglj und beziehungsweise auch durch
die restrictio bedingt istl”). Auch modificirt er jene von Späteren (s.
‘Abschn. XVII, Anm. 595) über die Umsetzung modaler Urtheile in Ur
theile ‘des Stattflndens aufgestellten Regeln in spitzfindigster Weise, je
nachdem in dem ursprünglichen Urtheile ein Pluralis oder eine copu
lative Gonjunction oder ein Zahlwort oder ein Syncategoreuma ent
halten ist193).
Was die Lehre vom Schlusse betrifft, so begegnen wir sofort
einer Berücksichtigung des Begriffes der consequentia (s. ebend. Anm.
slo fll), indem Scotus Denjenigen gegenüber, welche bei der aristoteli
schen Definition des syllogismus an die Exponibitia dachten, auf den
Unterschied hinweist, welcher zwischen syllogismus und consequentia
189) Ou. sup. Anal. pr. I, 12, p. 291 A: Propositionum de inesse quaedam
samt, in quibus ponitur aliquis terminus ampliativus (ebd. Anm. 225 1'. u. 598) sub
iecti vel praedicati ad supponendum pro suppositis possibilibus praeteriti vel
futuri aut cuiuslibet temporis indi/ferenterg aliquae sunty in quibus non ponitur huius
modi terminus ‚
190) Op. II sup. Periherm. 6, p. 218 A: Utrum verbum de praesenti copulet
„nunc“, quod instat, vel indi/ferenter quodlibet praesens . . . . .. „Hie homo est humo“
copulat pro isto nuncl et cras cum dico „homo est“‚ eopulabit pro isto nurw, quod
est tunc, sub ratione praesentialitatis et non pro hoc singulari nunc. Unde sic coputat
verbum de praesenti pro quolibet praesentil quousque habeat rationem praesentia et
non pro instanti signi/icata S. bei Shyreswood, Abschn. XVII, Anm. fili vgl. ebend.
Anm. 127.
191) Qu. sup. Periherm. I, 9, p. 196 B: Utrum terminus communis suppositus
verbo de praesenti supponat tantum pro praesentibus. 10, p. 197 B; vtrum in pro
positione de praeterito stet subiectum tantum pro illis, quae fuerunt, et de futura
tantum pro illisa qui erunt. Vgl. ebend. Anm. 470. Auch gebraucht Scotus in all
diesen Capiteln (qu. 6 ff.) häufig das Beispiel „Anttrltristus“, vgl. ebend. Anm. 224.
11, p. 198 A: Terminus communis in quacunque propositione..... supponit pro qui
buscunque suppositis sive existentibus sive non existentibus . . . . .. Terminus pro
omnibus distribuitur in quacunque propositionel in qua absolute sumilur. Vgl. ebend.
Anm. 238 ll".
192) Ebend. 13, p. 202 A: Utrum terminus communis possit restringi .... ..
(B) Terminus supponens verbo de praesenti restringitury et causa restrictionis est
actualis inhaerentia praedicati ad subiectum . . . . .. p. 203 B: Sed cum per propositio
nem de praesenti non plus significalur, nisi extremum inesse extreme, potest dubitari,
per quid significelur actual-is inhaerential quae est causa restrietiouis (die Lösung
aber dieses Zweifels fehlt). S. ebend. Anm. 230 ff.
193) Ou. in phys. VI, 2, 6, (Vol. II) p. 356 B: lstae regulae sunt modificandacu
Primo si alterum extremum sit pl-uralis numeri, nou oporlet, quod illa propositio
ponatur in esse per unam de praesenti .... .. Secundo si alterum extremum sit copu
latum, non oporlot, quod per unam propositionem ponatur in esse, sed per plures .
Tertio quando ab uno extremo propositionis ponitur terminus numeralis, tunc illa
ponenda est in esse per plures propositiones..... Ouarto quando a parte praedieati
propositionis ponitur syneategorema vel aliquod includens syneategoremaj tunc non
oportety quando illa propositio ponitur in esse, quod illud syneategorema maneal sub
propria forma a parte praedicati . . . . . .. istis quatuor conditionibus observatis illuc
reg-ulae sunt universaliter concedendae.
isl
228 XIX. Duns Scotus.
bestehe, indem zur letzteren auch schon die Umkehrung, die Aequipollenz,
das Enthymema u. dgl. (s. ebend. Anm. 611 u. 616) gehöre, wobei nur
aus Einem Satze ein anderer gefolgert werde"). Doch hängt eben
damit wieder die äusserst ausführliche Erörterung über die Umkehrung
der Urtheile zusammen, indem dabei die consequentia in ihrer engeren
Bedeutung mitspielt und überhaupt trotz allem Anschlusse an Aristoteles,
bei welchem natürlich die Lehre von der Umkehrung nur im Dienste der
Syllogistik steht, doch jener Standpunkt durchblickt, nach welchem die
Umkehrung eine niedrere Stufe des Syllogismus selbst sein soll (s. ebend.
Anm. 616). Scotus zeigt bei dieser Gelegenheit die ganze Schärfe seines
logischen Denkens, und wenn wir auch für den byzantinischen Wust
grammatischer Dinge uns wahrlich nicht erwärmen können und gerne
zugestehen, dass Scotus da, wo gebotene Gelegenheit gewesen wäre"),
die principiellen Schwierigkeiten des aristotelischen Buches De interpr.
ebensowenig als Albert (ebd. Anm. 455) gründlich gelöst habe, so trifft
er doch bezüglich der Umkehrung der Urtheile vielfach das Richtige,
indem er auf Fälle hinweist, in welchen die bloss den Umfang der Be
griffe berücksichtigende traditionelle Lehre nicht zureicht.
So weist er an der Hand byzantinischer Logik betreffs des allgemein
bejahenden Urtheiles nicht bloss darauf hin, dass die übliche Regel der
Umkehrung desselben für das exceptive, exclusive und reduplicative Urtheil
(s. Abschn. XVII, Anm. 260 ff) nicht gelten könne, sondern hebt auch
ausdrücklich hervor, dass ein allgemein bejahendes Urtheil, dessen Prädicat
ein nicht vereinzelter Gemeinbegriff ist, rein umgekehrt werden kann,
wenn Subjects- und Prädicats-Begriff vertauschbar sind, wenn ein Unter
begriff von einem Oberbegriffe ausgesagt wird, und wenn (nach den
Regeln der consequentia) der Vordersatz eine Unmöglichkeit enthält").
194) Qu. sup. An. pr. I, 5, p. 280 A: Illa definitio (d. h. des Syllogismus bei
Aristoteles) ..... competit consequentiae, in qua arguilur ab exponibilibus ad expo
silam, ul dicendo „animal est homo, et nihil aliud ab animali est homo; igitur
tantum animal est homo“ (s. Abschn. XVII, Anm. 260). Und die Lösung dieses
Einwandes lautet p. 280 B: Ponuntur ista „in qua quibusdam positis“ (d. h. eben
diese in der aristotelischen Definition des Syllogismus vorkommenden Worte) ad
differentiam consequemliae, in qua ex una propositione infertur alia, cuiusmodi es
conversio, aequipollenlia, enthymema el huiusmodi, quarum aliquae sunt consequenliae
formales et aliquae materiales.
195) Qu. sup. Periherm. II, 3 ff, p. 205 ff.
196) Qu. sup. An. pr. I, 14, p. 293 B: Propositio exclusiva est universalis
affirmativa, et lamen convertilur simplicitler in universalem affirmalivam..... Pro
posilio exceptiva est universalis affirmativa ...., et lamen non convertitur in parli
cularem affirmalivam. Propositio reduplicativa est universalis affirmativa ..... , et
tamen non convertitur in particularem affirmativam. Hierauf werden ausführlichst
sämmtliche Fälle unterschieden, je nachdem im allgemein bejahenden Urtheile das
Prädicat ein terminus discrelus (s. Abschn. XVII, Anm.624) oder communis und in
letzterem Falle entweder non distributus oder distributus ist (s. ebend. Anm. 238 ff),
welch letzteres wieder entweder affirmative oder negative eintreten kann. Und da
wird z. B. betreffs der gewöhnlichen aristotelischen Urtheilsform bemerkt (p. 294 A):
Universalis affirmativa, cuius praedicalum est terminus communis non distributus.....
in tribus casibus potest converti simpliciler gratia maleriae: Quando antecedens est
impossibile, et ideo sequitur „Omnis homo est asinus, igitur omnis asinus est homo“,
quia ad impossibile sequitur quodlibet (s. ebend. Anm. 621 ff) ...... Quando sub
ieclum et praedicatum sunt lermini convertibiles (es ist diess vollständig richtig,
XIX. Duns Scotus.‘ 229
Auch beim allgemein verneinenden Urtheile fällt ihm für die Umkehrung
das Hauptgewicht auf die distributio. denn wenn dieselbe durch die
Satzform ausgeschlossen ist, lässt sich das Urtheil nur particular umkeh
ren, und wenn sie negativ auftritt, muss die Umkehrung mittelst eines
Relativsatzes vorgenommen werden mil Desgleichen wird das particular
bejahende Urtheil, falls sein Prädicat eine Distribution zulässt, in ein all
gemein hejahendes umgekehrt werden müssen; wenn aber das Prädicat
ein terminus discretus ist, tritt auch hier das Mittel eines Belativsatzes
einws). Und auch die Frage über das particularwerneinende Urtheil
(dieselbe blieb bekannllichst noch später ein Gegenstand verschiedener
Ansichten) erledigt er in gleicher Weise, indem ihm die Umkehrung des
selben in ein particular verneinendes Urtheil jedenfalls statthaft erscheint,
insoferne nur im umgekehrten Urtheile die Distribution ausgeschlossen
bleibt (d. h. die Negation dem Prädicate vorangeht); denn nach conse
quentia formalis muss die im ursprünglichen Urtheile stattfindende
Distribution bei der Umkehrung wegfallen, während nach consequentia
materialis sie in jenen nemlichen Fällen möglich bleibt, in welchen
das allgemein bejahende Urtheil rein umgekehrt werden kann199). Aber
man denke nur an Urtheile, wie z. B. „Alle Körper sind schwer“ oder „Alle Wirbel
thiere haben Blutgefasse“ u. dgl.) Quando inferius praedicatur de suo supe
riori..... „Omne animal est homo, igitur omnis homo est animal“. Sodann nach;
omnis universalis affiivnatival cuius subiectum est terminus communis distriliutusa
convertitur gratia formae in particularem affirmativam omnis propositio uni
versalis af/irmativa de terminis rectis infert eazclusivam de terminis transpositis.
197) Ebend. 12, p. 291 B: Duplex es! universalis negative; qunedam cuius
praedicatum distribuitury ut „nullus homo es! asinus“; aliqua, in qua praedicatum
non distribui/ari ut „onmis homo animal non es!“ . . . . .. omnis propositio universalis
negaliva, cuius praedicatum distribuitun potest converti simpliciter . . . . . .. universalis
negatival cuius praedicatum non distribuitun non potest converti simplicitery ut
ista „Omnis phoenia; animal non es!“ convertenda est in istam „Quoddam animal
non est phoenix“.. Omne signumw positum a parte subiecti in conversa debet
manere a parte praedicati in convertente. so. quando subiectum est terminus com
munis restrictus. ut nblullns homo est mulier“, igitur „Nulla mulier est nullus
homo“. . oportet mutare signum secundum declinationem grammatiealem, u!.....
„Nullus homo es! capra“, „Nulla capra es! aliquis hom0“...... (p. 292 A)
Ouando praedicatum distribuitur negative, ut ista „Nullus homo es! nullum animata
conuertilur in istam „Nihil, quod es! nullum animali est homo“.
198) Ebend. 13, p. 292 B: Duplex invenitur propositio particularis afflrmativag
quaedam, cuius praedicatum est termi-nus discretust ut „Quidam homo es! Socralcs“,
e! talis sine aliquo addita non potest converti simpliciten sed per accidens in singu
laremg si addantur istae dictiones vquod est“, bene convertitur simpliciter....
„Aliquid, quod es! Soorales, es! hom0“...... Alia est propositio particularisy cuius
praedicatum distribuitun ut „Ouaedam luna est omnis luna“, e! infert quandam uni
versalem de terminis transpositis, ut istam „Igilur omnis luna est luna“.
199) Ebend. 15, p. 295 B: Ouaedanz es! particularis negativ/a, cuius praedicatum
est distributum. sc. quando praedicatum sequitur negalionem, ut „Ouidam homo mm
es! asinus“; alia est, cuius praedicatum non distribuitur eo quod pracccdit nega
tionem, u! „Ouidam homo animal non es!“...... onmis particularis negativat sive
sit de praedicato distributo sive non distributo. convertitur in particularem negativam.
cuius praedicatum non est distributum (p. 296 A) Nulla propositio particularis
negativa de praedicato distributo convertitur in particularem negativam dc praedicato
distributo gratia formaemu E! dico notabililer nconsequentia formali“, quia in ali
quibus terminis sequitur gratia moteriae..... Quando uterque terminus est conver
tibilis Ouando superius negatur de inferiori....... Ouando antecedens est
impossibile..... ouando consequens est necessariurm S. Abschn. XVll, Anm. 623.
230 XIX. Duns Scotus.
höchst unnütz verschwendet ist der Scharfsinn, wenn Scotus sich auch
um die Umkehrung von Urtheilen bemüht, in welchen ein sog. Casus
obliquus vorkommt, und hiefür sogar Regeln aufstellt"). Was endlich
die Umkehrung der modalen Urtheile betrifft, macht es sich Scotus mit
der aristotelischen Lehre ziemlich leicht, indem er die Schwierigkeiten
dadurch beseitigen zu können glaubt, dass Aristoteles die Modalität eben
nur nach dem sog. sensus divisus (s. Abschn. XVII, Anm. 585) verstanden
wissen wolle "9).
In jenem Abschnitte der ersten Analytik, welcher den Syllogismen
selbst und ihren Formen gewidmet ist, begegnen wir dem gleichen Ein
flusse byzantinischer Logik. - Um nemlich eine anderweitige Stelle nur
der Vollständigkeit willen zu erwähnen, woselbst Scotus auch die logi
schen Censuren Killwardby's in der Frage über Stoff und Form des
Syllogismus berücksichtigt"), sehen wir, wie er die Giltigkeit der Regel,
dass aus bloss negativen Prämissen ein Schlusssatz nicht erreicht werden
könne, mit Gründen bestreitet, welche der Lehre von der consequentia
entnommen sind, da nach consequentia formalis aus einem negativen
Satze nicht bloss stets ein hypothetisches Urtheil, sondern auch jedenfalls
irgend Etwas durch Umkehrung, Aequipollenz und Subalternation gefolgert
werden könne"). Dass er im Commentare überall häufig sich der seit
Shyreswood auftretenden Kunstworte (Barbara, Celarent u. s.f, s. Abschn.
XVII, Anm. 52) bedient, hat für uns durchaus Nichts auffallendes, aber
er ist hierin unter den Erklärern des Organons der Erste 9). Bei der
200) Ebend. 18, p. 300 A: Propositiones, in quibus termini obliqui sunt sub
iecta, exsolvendae sunt in quasdam alias de subiecto recto per islud pronomen „quod“,
..... v. g. „Hominis asimus curri“ resolvenda est in islam „Homo est, cuius asinus
curril“...... Sunl aliquae regulae in conversionibus proposition um de obliquo obser
vandae, ..... v. g. „Cuiuslibet contradictionis altera pars est vera“ primo resolvenda
est in istam „Quaelibet contradictio est aliquid, cuius altera pars est vera“ el tunc
convertenda est in islam „Aliquid, cuius allera pars est vera, est contradictio“......
„Asimus est hominis“ convertitur in islam „Ens hominis est asimus“.
201) Ebend. 26, p. 310 B: Aristoteles . . . . dicit, quod propositiones modales
similiter conwertunlur illis de inesse (s. hingegen Abschn. IV, Anm. 545 ff), et in
telligi de illis in sensu diviso. Ebend. 28, p. 316 B: Aristoteles non intellig it de
modalibus propositionibus in sensu composito, quia sic pauca eius dicta essent vera.
202) Qu. sup. Elench. 4, p. 226 B: Utrum syllogismus ... ... peccans in maleria
sit syllogismus (s. ob. Anm. 21, woselbst Nro.2) ...... (p. 227 A) Syllogismus sic
se habel, ... .. sicut circulus nullam materiam sibi determinal, unde in quacunque
maleria reperiatur sive forti sive debili, dummodo forma circuli ibi salvetur, circulus
dicitur; similiter syllogismus.
203) Qu. sup. An. pr. I, 21, p. 304 A: Ad unam categoricam de inesse negativ am
sequitur formaliler una hypothetica, ..... quia quaelibet proposilio inferl se ipsam
formaliter cum quacunque alia subdisiunctione, sicut sequitur formaliter „Nullus homo
curril“, igitur „Nullus homo currit vel deus non est“........... Ex una negativa bene
polest sequi alia negaliva gratia formae . .. . . . per conversionem, . . . . . per aequi
pollenliam, ..... per suballernationem. Vgl. ob. Anm. 194.
204) Ebend. 7, p. 283 A; 22 ff, p. 305ff.; 25, p. 309 A; 27 ff, p. 313 ff.;
II, 3, p. 333 A; 6, p. 337 A. u. s. f. Man sagte bisher zuweilen, diese Kunstaus
drücke habe schon Thomas aufgenommen; dass aber dieses nur Pseudo-Thomas
sei, s. unten. Anm. 344. Hingegen wenn wir dieselben auch bei Raimundus Lnllus
trafen (vor. Abschn., Anm. 63), so fällt allerdings, wie ich schon oben hervorhob,
die schriftstellerische Thätigkeit des Lullus im Ganzen um einige Jahre später, als
jene des Scotus. -
XIX. Duns Scotus. 231
ersten Schlussfigur erwähnt und löst er ein Bedenken, welches auf den
ampliativen Worten und dem Sophisma „Nichts Lebendiges ist todt, Alle
Menschen sind lebendig, Kein Mensch ist todt“ (vgl. ob. Anm. 191) be
ruht 29°). Auch den syllogismus ea positorius (s. Abschn. XVII, Anm. 624)
erörtert er und gibt unter Benützung jenes nemlichen Beispieles betreffs
der Flussnamen einige auf distributio beruhende Regeln über die formale
Geltung dieses Schlusses*""). Wo er die Frage über die Zulänglichkeit
der drei Schlussfiguren bespricht, sagt er nicht bloss, dass die hypothe
tischen Schlüsse damit überhaupt Nichts zu schaffen haben (s. sogleich
Anm. 209), sondern weist auch ausdrücklich (wie Albert, s. Abschn. XVII,
Anm. 466) die vierte Figur als unberechtigt ab, da aus einer Umstellung
der Prämissen keine Verschiedenheit der Figur folge, sondern die Anord
nung des Ober- und des Unter-Begriffes das Maassgebende sei?""). Bei
den modalen Schlüssen vergisst er nicht, auch jene Modalitäten in Er
wägung zu ziehen, welche durch die Begriffe „scio, opinor“ u. dgl. hin
zugekommen waren (Anm. 187), und stellt im Hinblicke auf sensus
compositus oder divisus (vgl. Anm. 201) Regeln auf 29°). Den hypo
thetischen Schluss aber bespricht er in ächt aristotelischem Sinne ?"").
205) Ebend. 22, p. 305 B : Dicunt aliqui, quod isti modi (d. h. die ersten
vier Modi der ersten Figur) tenent gratia formae erceptis duobus casibus. Primus
est, quando arguitur in terminis divinis. Secundus, quando arguitur er terminis,
qui ampliantur (vgl. ob. Anm. 189), . . . . . et ideo non sequitur „Nullum vivum est
mortuum, 0mnis homo est vivus, Igitur nullus homo est mortuus“. Die Lösung
dieses Zweifels folgt c. 23, p. 307 A: Debet concludi additis istis dictionibus „qui
est“ ad subiectum conclusionis arguendo sic: „Nullum mortuum est vivum, Omnis
homo est vivus, Igitur nullus homo est, qui est mortuus“. Vgl. Anm. 197 f.
206) Ebend. 11, p. 290 A : De syllogismo eæpositorio affirmativo dico, quod in
qualibet trium figurarum potest fieri bonus . . . . . . „Socrates est musicus, album est
Socrates, igitur album est musicum“. . . . .. „Haec essentia divina est pater, filius est
haec essentia divina, igitur filius est pater“. ..... „Sequana fuit a centum annis,
haec aqua est Sequana, igitur haec aqua fuit a centum annis“. ..... (B) De syllo
gismo evpositorio negativo dico, quod valet in prima figura gratia formae maiore
eristente negativa . . . . . Non valet in prima figura, si minor fuerit negativa; et causa
est, quia si minor fuerit negativa et maior affirmativa, tunc maior eatremitas non
est distributa in praemissis, immo stat determinate, et tamen stat confuse et distri
butive in conclusione, modo eæ non distributo nunquam sequitur distributum
gratia formae.
207) Ebend. 34, p. 325 A: Utrum omnis syllogismus fiat in aliqua trium figu
rarum. Arguitur primo, quod non . . . . . . Quot modis potest fieri ordinatio, tot erunt
figurae; sed quatuor modis diversis polest fieri huiusmodi ordinatio; igitur quatuor
erunt figurae . . . . . . Secundo, .... quod syllogismi er hypothesi non reducuntur in
praedictas figuras. ...... Non oportet, fieri syllogismum hypotheticum in aliqua trium
figurarum, . . . . . et hoc dico, quantum ad totalem processum . . . . . (p. 326 A) Vocatur
syllogismus ostensivus, qui immediate infert conclusionem intentam; sed vocatur syl
logismus er hypothesi, qui immediate non infert conclusionem intentam. . . . . . Solum
tribus modis potest fieri debita ordinatio respectu eætremorum secundum subiectionem
et praedicationem; igitur tres erunt figurae et non plures. ..... Propter solam trans
positionem non provenit diversitas alicuius praemissae nec conclusionis, per conse
quens nec diversitas figurae. -
208) Ebend. 36, p. 329 A: Ev maiore de hoc modo „scire“ in sensu composito
et minore de inesse non fit syllogismus ad concludendum de hoc modo „scire“, licet
bene ad concludendum de inesse ... ... De hoc modo „opinor“ fit bonus syllogismus
sumendo maiorem in sensu diviso et minorem de inesse.
209) Ebend. II, 1, p. 332 A: Istum syllogismum vocat Aristoteles syllogismum
232 XIX. Duns Scotus. Manigfaltigkeit der Parteien.
Im Commentare zur zweiten Analytik schliesst sich Scotus viel
fach an Robert Capito an, welchen er häufig selbst citiert, entnimmt aber
auch Manches aus Albert, wie z. B. die Angaben über dignitas, subitectum
und passio") und die Grundlagen der höchst ausführlichen Erörterungen
über per se („perseitas“), primo und necessarium"), wobei übrigens
selbst hier noch aus Petrus Hispanus die restrictio im Begriffe der „ne
cessitas diminuta“ hereinspielt"). Auch die üblichen Bemerkungen über
demonstratio poltissima fehlen nicht").
Was endlich den Commentar zu Soph. Elenchi betrifft, welchen
der scotistische Herausgeber der Gesammtwerke des Scotus unmittelbar
nach der Lehne vom Urtheile einreihte"), so behandelt derselbe über
haupt nur die ersten fünf Capitel der Schrift"), aber Einzelnes in
wahrhaft peinlicher Ausführlichkeit, so z. B. die aequivocatio und die
amphibologia"), wobei auch Vieles aus des Boethius Erklärung der
ciceronischen Topik entnommen ist. Natürlich fand Scotus hier gleich
falls manigfache Gelegenheit, auf byzantinischen Stoff einzugehen, und
so begegnen wir wieder der distributio") und der copulatio"), sowie
im Anschlusse an ältere Formationen den Syncategoreumata „et“")
und „solus“").
Jene manigfaltigen Folgen nun, in welchen das Auftreten des Scotus
bis zu Occam hinab und auch über diesen hinaus eine nachhaltige Wir
kung äusserte, werden wohl nur dadurch ihre angemessene Darstellung
finden können, dass wir in der Hauptsache uns vom chronologischen
Faden leiten lassen; denn vorerst in jenen fünfzig Jahren, welche im
Ganzen zwischen der Thätigkeit des Scotus und jener Occam's liegen,
zeigt es sich als unthunlich, eine Gruppierung nach Parteien für die Dar
stellung zu Grunde zu legen, da, wie ich schon bemerkte, erstens die
ad transsumptionem (s. Abschn. IV, Anm. 583 u.592), quia quando debemus probare
unum, transferimus nos ad probandum aliud, ex quo virtule alicuius suppositionis
inferimus intentum. Vgl. Anm. 207.
210) Qu. sup. An. post. I, 4, p. 349 A. S. Abschn. XVII, Anm. 475.
211) Ebend. 15–40, p. 365–407. S. ebend. Anm. 473 f.
212) Ebend. 39, p.406 A. S. ebend. Anm. 234.
213) Ebend. 44, p. 413 A. S. ebend. Anm. 476.
214) p. 224 ff.
215) D. h. nur bis zur Rückführung aller Sophismen auf ignoratio elenchi.
Schon die Vertreter der byzantinischen Logik behandelten nicht das ganze Buch,
schritten aber doch bis Cap. 15 vor; s. ebend. Anm. 197.
216) Qu. sup. Elench. 9–22, p. 231–244.
217) Ebend. 14, p. 234 B: Utrum signum universale adveniens termino aequivoco
possit ipsum distribuere pro omnibus suppositis cuiuslibet sui significati. Die Frage
wird bejaht, denn (p. 235 A) distributio est acceptio alicuius communis pro quolibet
eius supposito, quorum quodlibel est ipsum. S. Abschn. XVII, Anm. 66 u. bes. 238.
218) Ebend. 10, p. 230 B: Ulrum lerminus aequivocus conline.at sua significata
per modum copulalionis ...... Illa significantur copulalive per terminum, quae aclu
concipiumtur sermone prolalo. Vgl. ob. Anm. 190.
219) Ebend. 30, p. 251 A: Utrum haec dictio „et“ operetur potentialem multi
plicationem...... Coniuncilio per se copulat inter lerminos, per accidens autem inter
propositiones. Vgl. bei Shyreswood, Abschn. XVII, Anm. 86.
220) Ebend. 32, p. 252 B: „Solum“ potest teneri categorematice vel syncatego
remalice . . . . . Si syncategorematice, tunc significat praecisam acceptionem illius, cui
adiungitur. S. gleichfalls bei Shyreswood ebd. Anm. 76.
XIX-Manigfaltigkeit d‚ Parteien. Dominikaner u. Franziskaner.
beliebte bequemere‘ Scheidung in Thomisten und Scotisten‘ als zwei ans
schliesslich bestehende Parteien dem thatsächliehen Verhältnisse nicht ent
spricht, und zweitens, wenn man auch behufs einer leichteren Uebersicht
lichkeit diese Zweitheilung mit Gewalt in die Geschichte hineinconstruiren
wollte, dennoch die beständige Rücksicht, welche jeder einzelne Autor
auf seine jeweiligen Zeitgenossen und nächsten Vorgänger nimmt, den
monotonen Charakter eines angeblichen Thomismus und eines angeblichen
Scotismus sehr fühlbar unterbrechen würde. Das Richtige ja ist, dass
neben etlichen Autoren, welche in bornirter Treue die Ansicht des Einen
der beiden Meister nur der Operation des Wiederkäuens unterwerfen, in
den einzelnen Fragen die bunteste Kreuzung verschiedener Ansichten auf
Grund gewisser Auctoritats-Stellen zu Tag tritt; dieses Verhältniss aber
spinnt sich während eines halben Jahrhunderts gleichsam von Jahr zu Jahr
von Autor zu Autor fort bis zu Occam.
Allerdings zieht sich Ein bestimmtes Motiv durch diese Verschieden
heit der logischen Ansichten hindurch, welches mit dem Geiste der reli
giösen Orden, denen Thomas und Scotus angehörten, in theologischer
Hinsicht zusammenhängt. Nemlich die Dominikaner oder Prädicatoren,
aus welchen die meisten Thomisten hervorgingen‚ vertraten die gelehrte
Theologie in einer speculativen Constrnction des Dogmas, welche auch die
obersten Principien desselben demonstrirbar zu fassen versuchte; hingegen
die Franziskaner oder Minoriten, welche den Scotus zu den ihrigen
zahlten, standen in Bethätigung der Seelsorge den Interessen des sog.
niederen Volkes näher und betonten so grundsätzlich das Bedürfniss einer
praktischen Theologie als einer Seelen-Arznei, während sie auf eine theo
retische Construction der obersten Fragen verzichteten oder sogar auf
zeigten, dass dieselbe eben durch die logische Formulirung sich leicht in
dialektische Widersprüche verwickeln lasse. So mussten die Franziskaner
allerdings sich dahin neigen, dass sie auch für die Logik einer prakti
schen Tendenz zusteuerten, wobei das hierin waltende rhetorische Motiv
eine Werthschätzung der menschlichen Sprache nahe legte; und Jedermann
weiss, dass der sog. Nominalismus Occam’s eben aus dem Franziskaner
Orden hervorging. Aber gewiss ist auch einerseits, dass ohne die byzan
tinische Logik jene Richtung, welche man später als Nominalismus stigma
tisirte, nicht entstanden wäre, und andrerseits dass darum durchaus noch
nicht die Dominikaner als ledigliche Realisten den Franziskanern gegen
überzustellcn seien, denn Realist (— wenn man überhaupt diese Stich
worte so anwenden dürfte ——) war vor Allem auch der Franziskaner
Scotus selbst. Kurz also, wenn auch zugegeben wird, dass in den
Ordens-Principien gewisse Momente lagen, welche (analog dem Conflicte
zwischen den Bettelordcn und der päpstlichen Hierarchie) ihrerseits in
die Logik heriiberspielen konnten, so ist doch nicht zu vergessen, dass
gerade die Logik als solche ein etwas neutraleres Gebiet war, auf welchem
weit speciellere Gontroversen nach Maassgabe eines neu anwachsenden
Materiales durchgckämpft werden mussten. Und so besteht auch hierin
wieder eine vielfach sich durchkreuzende Manigfaltigkeit, indem durchaus
nicht sämmtliche Dominikaner kurzweg Thomisten oder alle Franziskaner
lediglich Scotisten sind, sondern innerhalb beider Orden die verschiedensten
233
234 XIX. Dominikaner u. Franziskaner. Siger v. Brabant.
Nüancierungen heraustreten"). Was eine fortschrittliche Tendenz betrifft,
ist es nach dem Gesagten allerdings nicht zu wundern, dass im ge
schichtlichen Faden das relative Uebergewicht unleugbar auf Seite der
Franziskaner liegt.
Der erste, welcher uns in der langen Reihe der vorzuführenden
Autoren begegnet, ist Siger von Brabant (oder die Curtraco, ge
storben noch vor d. J. 1300), welcher anfänglich an der Sorbonne mit
den übrigen dortigen Lehrern die scotistische Auffassung der Theologie
vertrat, hernach aber zu den Thomisten überging*), wodurch er sich
auch die beifällige Erwähnung erwarb, welche er in Dante's Divina com
media fand“). Was uns über seine noch ungedruckten Schriften be
kannt ist, lässt darauf schliessen, dass dieselben noch in der Zeit der
scotistischen Richtung des Verfassers entstanden sind. Schon der Umstand,
dass er sich mit den „Modi significandi“ beschäftigte, gibt einen Finger
zeig*). Auch eine uns einzeln überlieferte Aeusserung Sigers über
die Universalien, welche er zum Gegenstande einer Monographie gemacht
zu haben scheint, enthält nicht bloss gleichfalls eine Betonung der signi
ficatio, sondern auch den durchaus scotistischen (s. ob. Anm. 107) Aus
druck „aggregatum““). Er bearbeitete die zweite Analytik in einem,
wie es scheint, höchst ausführlichen Commentare, in welchem er bereits
ein besonderes Gewicht auf die verschiedenen Arten der Fehlschlüsse
gelegt haben muss"), so dass er wohl einer Lieblings-Neigung folgte,
221) Ich werde daher häufig ausdrücklich darauf hinweisen, welchem Orden
ein Autor angehört habe.
222) Was sein Leben betrifft, findet sich eine (ausnahmsweise) vortreffliche
Abhandlung über ihn in Histoire littér. de la France, Vol. XXI, p. 96–127; bezüg
lich seiner Schriften hätte ich allerdings eine reichere Detail-Mittheilung aus dem
handschriftlich in Paris vorhandenen Materiale gewünscht.
223) Paradiso, X, v. 136: Essa é la luce eterna di Sigieri, Che leggendo nel
vico degli strami (d. h. in Paris in der rue du fouarre) sillogizzó invidiosi veri.
Dass Dante überhaupt der thomistischen Richtung angehörte, ist bekannt, s. Ch.
Jourdain, La philos. de St. Thomas d’Aquin, Il, p. 128 ff. u. Wegele, Dante Ali
ghieri's Leben u. Werke, 2. Aufl. (Jena 1865), p. 387, 409, 457 ff., 490. Speciell
für die Gesch. d. Logik bieten Dante's Schriften keinen Anlass dar, näher auf ihn
einzugehen.
224) Hist, litt. de Fr. a. a. 0. p. 117, wornach der Anfang einer Schrift
Siger’s „Summa modorum significandi“ lautete: Quoniam grammatica est sermocinalis
scientia, sermonem et passiones eius in communi ad exprimendum principaliter
mentis conceplus per sermonem coniugatum considerans, conceplus autem menlis
duplex etc.
225) Ebend. p. 120 lesen wir, dass Siger’s „Quaestiones logicales“ folgender
maassen beginnen: Waria discutienda per ordinem proponimus. Primum est, ulrum
terminus conceptionis significet universaliter conceptum mentis, sicut quidam volunt.
Secundum es, ulrum universaliler significet formam, sicul Plato voluit, vel et aggre
galum. Tertium est, utrum anima per terminum conceptionis sit significabilis. Auch
diese Verwendung des byzantinischen Begriffes „terminus“ würde uns eine Ver
öffentlichung der Schrift Siger"s wünschenswerth machen. Eine andere Stelle aus
derselben lautet (ebend): Et si universalia, inquantum universalia, esse conceplus
mentis quis dubitet, requirat in rescripto a nobis, quod sic incipit „Significatum est
nobis, nonnullos doctores“ (diese letztere Schrift fand sich in den Pariser Hand
schriften nicht mehr). -
226) Ehend. p. 119, woselbst als Gegenstände der Erörterung, welche in 215
Fragen gepflogen wird, beispielsweise angeführt werden: Quid est syllogismus con
XIX. Siger von Brabant. Richard von Middleton. 235
indem er specielle Schriften über „falaciae“") und auch über „Im
possibilia“ verfasste").
Hingegen trat schon zur nemlichen Zeit der Franziskaner Richard
von Middleton (oder de media villa, gest. i. J. 1300) gewissen mög
lichen Uebertreibungen der Lehre des Scotus gegenüber und sympathisierte
somit mit den Dominikanern, wobei die Art und Weise seines Thomismus
uns mehrfach an Gottfried von Fontaines erinnert. Allerdings ist Richard,
von welchem wir Quodlibela und einen Commentar zum Petrus Lom
bardus besitzen"), ein Autor, an welchem die Theologie ein grösseres
Interesse haben wird, als die Logik; was jedoch von seinen Ansichten
hieher gehört, dürfte Folgendes sein. – In der Universalien-Frage be
gegnen wir auch bei Richard der üblichen arabischen Dreigliederung, nur
modificirt er dieselbe betreffs der Universalien post rem; denn er spricht
von einer Viergliederung, indem das Universale zunächst als Causalität
(in causando, d. h. somit ante rem) bis zurück zur Schöpferkraft Gottes
zu fassen sei, sodann aber (in re) eine Gleichartigkeit (indifferentia in
informando) der Formbildung in der Vielheit bestimmter concreter Wesen
enthalte, und hiedurch (post rem) einerseits eine Gleichartigkeit der Vor
stellung in der Seele (indifferentia in repraesentando) und andererseits
eine Gleichartigkeit der Aussage (indifferentia in praedicando) bedeute;
und während nun das Universale in den ersten drei Beziehungen, d. h.
ante rem und in re und in repraesentando, in Wahrheit doch nur ein
Singuläres sei, komme ihm nur in der vierten Bedeutung eine eigentliche
Universalität zu, denn nur da enthalte es die von numerärer Einzelnheit
absehende Denkauffassung der Wesenheit und zugleich die Aussagbarkeit,
so dass es nach keiner dieser beiden Seiten als Universale objectiv exi
stire, sondern eben nur auf secunda intentio beruhe"). Erinnert uns
trariae deceptionis. Quid est syllogismus infirmus. Quid es syllogismus fatuus. Quid
est syllogismus medicus (?). Quid est syllogismus diversivus. Ferner sei auch die
Rede von einem syllogismus lingiosus (doch wohl lilligiosus?), falsigraphicus, osten
sivus etc. Als Proben der Beantwortungen werden ebend. folgende Regeln mitge
theilt: Syllogismus contrariae deceptionis est syllogismus ignorantiae, sodann Syllo
gismus faluus est, qui est ex diversis propositionibus diversimode sumptis, dicendo
„In nova fert animus (bekanntlich der Anfang der Metamorphosen Ovid's); ergo tu
es asimus“. Ferner Bene syllogizare est ex probabilioribus et notioribus propositum
demonstrare.
227) Ebend. p. 117, wo wir aus den „Fallaciae“ nach einem unverständlich
abgedruckten Sophisma folgende zwei Beispiele finden: Quod ambulat, calcat; am
bulat autem tolam diem; ergo calcattolam diem. Quidquid bibisi, habes in corpore,
cyphum vero bibisti; ergo habes cyphum in corpore.
228) Ebend. p. 120 f. aus den „Impossibilia“ ein Beispiel: Deus non est. Non
omnia haben causam unam; ergo deus non est.
229) Authorati theologi Ricardi de media villa, minoritane familie ornamenti,
tria recognita reconcinnataque Quodlibela etc. Venetis 1509. fol. und Sacralissimi
theologi Ricardi de Mediavilla ordinis seraphici minorum conventualium. In libros sen
lenliarum quaestiones. 4 Bände. Venet. 1507–9. fol.
230) In Senlent. II, dist. 3, qu. 1, f. 17 r. A: Universale quadrupliciter potest
accipi. Uno modo in causando, secundum quem modum dicimus, quod deus est
universalis causa omnium. Alio modo per indifferentiam aptitudinis ad informandum
plura, secundum quem modum forma, quantum ex se mala est informare plures
parles maleriae unigeneas, dicerelur universalis, Si esset actu existens a materia
separata. Tertio modo per indifferentiam in repraesenlando, secundum quem modum
236 XIX. Richard von Middleton.
nun dieses theilweise an den naiven Wirrwarr eines Albert und eines
Thomas (s. Abschn. XVII, Anm. 383 u. 496), sowie an die Indifferenz
Lehre des 12. Jahrh. mit Einschluss des Gilbertus Porretanus (Abschn.
XIV, Anm. 132 ff. u. 473 ff.), so kann Richard allerdings antiplatonisch
mit Gottfried v. Fontaines sagen, dass die Universalien in Gottes Denken
eben nur als gedachte, nicht aber als reale Wesen existiren 2°1), und
folgerichtig muss er auch betreffs der Universalien in re jeder scotistischen
Ausschreitung entgegentreten, da ja die Annahme, dass das im Singulären
enthaltene Universale der ursprüngliche und erste Gegenstand des Er
kennens sei, und dass das Universale als ein der Art nach identisches
sehr wohl in mehreren Individuen ungetheilt bestehen könne, nicht bloss
im Widerspruche mit Aristoteles (bezüglich der Undefinirbarkeit des Sin
gulären) stehe, sondern auch zu der Alternative führe, dass entweder
das Universale, welches doch ein erschaffenes Ding ist, ebenso wie Gott
Einheit und Mehrheit in seinem ungetheilten Wesen enthalte, oder dass
es ganz überflüssig sei, neben den Einzeln-Dingen überhaupt noch von
einer Existenz eines Universale als solchen zu sprechen ***).
Ist sonach durch diese Auffassung der Universalien bei Richard nur
species in intellectu existens dicitur universalis sub ratione, qua non repraesentat
hominem hunc vel illum, sed hominem inquantum homo est; de qua dicit Avicenna
quinto metaph. (s. Abschn. XVI, Anm. 184), quod quamvis respectu individuorum sit
universalis, tamen respectu animae, in qua imprimitur, est singularis. Quarto modo
per indifferentiam in praedicando, secundum quem modum dicit Porphyrius; . . . . . et
hoc est proprie universale, nam universale dictum tribus modis primis secundum rei
veritatem singulare est. Dico ergo, quod ipsum universale duo complectilur, sc. id
quod est universale, ut ipsam hominis vel angeli essentiam ut intellectam praeter
unitatem et multitudinem numeralem, et ipsam universalitatem, quae est praedicabilis
de pluribus. Sed neutro modo est in reali eristentia angelus universalis nec quae
cunque res alia, quia ipsa universalitas est res constituta a ratione et dicitur
secunda intentio.
231) In Sentent. I, dist. 19, qu. 3, f. 68 v. B: Sicut essentiae omnium naturarum
ab aeterno fuerunt intellectae a divino intelleclu, quamvis ab aeterno non fuerunt,
ita veritates, quamvis ab aeterno non fuerunt, tamen ab aeterno fuerunt intellectae.
S. ob. Anm. 64.
232) In sentent. I, a. a. 0.: Diverunt aliqui, quod universale quorumcunque
singularium est in reali eristentia non separatum a singularibus in quolibet singulari
(s. bei Scotus Anm. 141, 145, 148 u. bes. 138), quod sub ipso continetur eristens
indivisum (s. Anm. 139). Unde universale hominum, cum unus homo corrumpitur,
non corrumpitur, quia in aliis remanet tolum, ..... et cum aliquis homo generatur,
universale hominis non generatur, sed ille homo universale, quod in aliis erat sal
vatum, in se suscipit. Et hoc dicebant illud esse, quod est proprium obiectum
intellectus et primum et illud, quo intelligilur singulare per reflexionem; quia
enim est in singularibus, ideo per cognitionem ipsius reflectitur intellectus ad singu
larium cognitionem (s. Anm. 124). El cum dicebatur, quod idem creatum non potest
esse in pluribus suppositis indivisum, dicebant, hoc esse verum de identitate in
numero, non de identitate in specie (s. Anm. 148 f.). Sed haec opinio falsa est et
improbabilis; . . . . . satis patet per ea, quae philosophus septimo metaph. probat (s.
Abschn. IV, Anm. 484 ff.) ...... Praeterea aut ipsum universale esset de ratione
cuiuslibel singularis sui aut non. Si sic, tunc res creata simpler indivisa esset de
ratione plurium suppositorum; quod est impossibile, solius enim divinae essentiae
proprium est, quod sine multiplicațione sui sit tota de ratione plurium suppositorum.
Si non, tunc ipsum universale realiter evistere, ut dicunt, esset inutile, quia non
esset utile ad singularium eristentiam, cum esset aliquid eætra essentiam eorum, nec
ad eorum cognilionem, cum non esset de ratione eorum.
XIX. Richard von Middleton. 237
dasjenige mit Protest zurückgewiesen, was man den Realismus der Sco
tisten nennen könnte, so verbleibt immerhin der Conceptualismus des
Scotus mit Einschluss seiner sprachlichen Seite (ob. Anm. 96) als positive
Ansicht Richard's. Indem aber dabei ebenso, wie bei Scotus, die grösseren
Schwierigkeiten in den Universalien in re liegen, lenkt Richard nach dieser
Seite hin mit seinem sprachlichen Conceptualismus mehr in einen geläu
terten Thomismus ein. Nemlich im Anschlusse an Thomas nimmt er an,
dass in Gottes Denken um der Verwirklichung des Einzelnen willen auch
die Idee der Individuen (nicht bloss der Art-Begriffe) liegen müsse"),
und ebenso nimmt er betreffs des Einzeln-Seins aus Thomas die Begriffe
„esse signatum“ und „incommunicabile“ beifällig auf"). Aber wenn
es sich um die Frage über das principium individuationis handelt, folgt
er schon darin der Ansicht des Gottfried v. Fontaines, dass das Sein der
Individuen keinenfalls ein accidentelles sein könne"), und auch an den
nemlichen Autor erinnert uns die Erklärung, dass das concrete Seiende
stets durch anderweitige Wesenheiten bedingt sei und die bestimmt de
terminierte Modification der Form im Individuum auf eine Verbindung eines
Materiellen und eines Formellen hinweise"). Eben darum kann sich
Richard durchaus nicht mit der „species intelligibilis“ des Scotus (s. Anm.
110) befreunden, denn dieselbe habe höchstens einen Sinn, wenn man
unter ihr das begriffsmässig entstandene „Wort“ verstehe, denn die Idee
eines Dinges als ewige könne nicht ein Werkzeug für unser mit Ver
gänglichkeit behaftetes Denken sein, und letzteres habe seinen Ausgangs
punkt, auf welchen es sich stütze, nur in den Sinnen, vermöge deren
wir die Eigenthümlichkeiten der Dinge erfassen, um dann aus den vor
findlichen Aehnlichkeiten („similitudo“, s. Abschn. XVII, Anm. 393 u. 395,
u. Abschn. XIV, Anm. 474) auf syllogistischem Wege auf ein für sich
bestehendes Substrat zu gelangen"). So erhält Richard's Conceptualismus
233) Quodl. f. 1 r. B: In mente divina sunt ideae specierum et singularium
conlenlorum sub speciebus...... Cum ipsa idea sit ipsa divina essenlia, inquantum
apprehensa a divino intellectu ut imitabilis ab aliis a se, et ideo cum non tantum
sit imilabilis a speciebus, sed eliam ab individuis specierum, dico, quod est idea
non tantum specierum, sed eliam singularium. In Senlenl. I, Disl. 36, arl. 3, qu. 4,
f. 111 v. B: Idea in deo non tantummodo dicit rationem cognitionis, sed eliam ra
lionem factionis rerum. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 518.
234) Quodl. a. a. 0.: Magis differt Petrus a Paulo, quam Petrus ab homine;
Pelrus enim non est Paulus, sed Petrus est homo; aliquo tamen modo differt Petrus
ab homine, inquantum id, quod dicit „homo“ sub esse non signalo, dicit „Petrus“
sub esse signalo, et ideo, quod dicit „homo“ sub ratione communicabili, dicit „Petrus“
sub raliome incommunicabili. Igitur dico, quod maior est differentia secundum ra
tionem inter ideas duorum singularium, quam inter ideam speciei et individui. Vgl.
Abschn. XVII, Anm. 520.
235) Ebend. f. 4 v. A: Esse actualis existentiae, quo creatura est in primo.
aclu, non est accidens essentiae ipsius crealurae. S. ob. Anm. 65 u. hingegen bei
Scotus Anm. 137.
236) Ebend. f.5 r. A: Omni essentiae creatae ad suam existentiam necessarium
est aliquid aliud a se, quia omnem essenliam crealam oportet ab alia essentia esse
el ab alia essenlia conservari ..... Si intelligatur esse per essentiam sicut per quod
dam principium formale essendi vel per modum formae significatum, haec propler
hoc in compositis essentiae comprehendit materiam et formam; sic dico, quod ens
creatum est per suam essenliam S. ob. Anm. 67.
237) In Sentent. II, Dist. 24, art. 3, qu. 3, f. 100 v. A: In statu corruptibili
238 XIX. Richard v. Middleton. Petrus v. Auvergne.
eine sehr entschieden empiristische Färbung, welche nicht bloss über
Thomas (Abschn. XVII, Anm. 500), sondern auch über Scotus (ob. Anm. 114)
weit hinausgeht, wenn das Erkennen überhaupt principiell als etwas
Passives bezeichnet wird 28°). In jener Frage hingegen, welche die unitas
formae betraf, entfernt sich Richard wieder von den Thomisten, indem
er eine Mehrheit von Formen, welche in Einem Wesen sich vereinigen,
zulässt, aber für diejenige, welche bei Entstehung der Wesenheit zuletzt
abschliessend gewirkt hat, die Function einer artmachenden Einheit be
ansprucht, so dass er hierin auf Seite des Scotus, nicht aber des
Lamarre tritt 28").
Ein umgekehrtes Verhältniss zeigt sich bei einem anderen Zeitge
nossen; nemlich der Dominikaner Petrus von A u vergne (seine Blüthe
zeit fällt um d. J. 1300), welcher als äusserst fruchtbarer Schriftsteller
in zahlreichen (bis jetzt ungedruckten) Commentaren zu den physikalischen
und naturgeschichtlichen Werken des Aristoteles, sowie auch zur Politik,
zur Metaphysik und zur Logik, sich im Ganzen an Thomas anschloss **"),
glaubte dennoch zugleich die Gründlichkeit der Exegese durch Aufnahme
mancher Erläuterungen des Scotus steigern zu können. In dem Commen
tare zur Isagoge folgt Petrus allerdings darin dem Thomas, dass die Logik
non cognoscimus per naturam de lege communi substantiam per propriam eius spe
ciem, nisi accipiatur species pro verbo, quod inlellectus concipit de ea per suas pro
prielates. Non enim cognoscimus eam immediate per suam speciem increatam, quae
est idea, . . . . . (B) cum divina idea non possil habere rationem instrumentalis agenlis
respectu nostri actus intelligendi, ...... quia divinam essentiam non cognoscimus im
mediate per naturam ...... Praeterea non cognoscimus substantiam per propriam eius
speciem acquisitam, nisi accipiendo speciem pro verbo...... Intellectus noster nullam
potest recipere speciem intelligibilem ab inferiori nisi per ministerium sensuum ... . .
Non cognoscimus substantiam per propriam eius speciem, sed per suas proprietales
argumentando, eo quod in illis est aliqua similitudo substantiae . . . ... (f. 101 r. A)
Intellectus concludit, quod illi enti natum est aliquod ens subsistere, el tandem con
cludit, illud ens esse per se. subsistens, et sic devenit in cognitionem substantiae.
238) Ebend. qu. 2, f. 100 r. A : Nostrum intelligere consistens in simplici ap
prehensione, in qua non est compositio nec divisio, est pati ...... Motio enim intel
lectualis est ab intelligente per activum intellectus, et est in intellectu per passivum
intelleclus, . . . . . . et cum ipsa molio intellectualis, inquantum est in intelligente, sit
passio, sequitur, quod intelligere sit pati.
239) Quodl. f. 6 v. A : Anima intellectiva est humani corporis forma ita, quod
est forma principalissima ipsius hominis, h. e. forma hominis completiva, per quam
homo reponilur in specie hominis . . . . . . (B) Anima intellectiva est forma ultima,
quia in homine nulla est nobilior ea; sed forma ultima est, per quam composilum
reponitur in specie. Ebenso In Sentent. II, Dist. 17, art. 1, qu. 3, f. 70 r. A. Vgl.
ob. Anm. 30 u. 155.
240) Handschriftlich sind von Petrus de Alvernia in Paris noch vorhanden:
Supplementum commentarii S. Thomae in librum tertium de coelo, Quaestiones super
quatuor libros de coelo et mundo, Super quatuor libros meteororum, Super Arist. de
iuventute et seneclute, De somno et vigilia, In quosdam parvorum naluralium libros
a S. Thoma eæpositos, In Arist. de plantis, In Arist. de motu animalium, Super libros
Politicorum, Super duodecim libros metaphysicorum, Super totam logicam veterem,
Super Porphyrium, Sophisma determinatum. S. Hauréau, De la phil. scol. Il, p. 260 ff.
Eben durch Hauréau wurde ich auch auf die Pariser Handschrift, welche „Cod.
Sorbonn. Nro. 955“ signirt ist, hingewiesen, aus welcher ich Einiges zur Probe mit
theile. Die genauere Einsicht derselben zeigte mir auch, dass die Schrift Super
Porphyrium eben doch nur der erste Theil des grösseren Ganzen Super totam logicam
velerem sei.
XIX. Petrus von Auvergne. 239
modus sciendi sei **'), und auf gleicher Quelle und einer Stelle Albert's
beruht es, wenn die Logik ausdrücklich als „formalis“ der Metaphysik
gegenübergestellt wird ***). Aber indem Petrus sodann eine neuere
Formulirung der Ansicht erwähnt, dass der Syllogismus nicht der primäre
und wesentliche Gegenstand der Logik sei **°), benützt er zur Wider
legung dieser Meinung und zur Begründung der gegentheiligen fast
wörtlich die betreffende Auseinandersetzung des Scotus 24“). Was die
Universalien betrifft, bei welchen er auch von Avicenna beeinflusst
wird **°), greift er zum Nachweise einer objectiven Existenz derselben
gleichfalls nach Gründen, welche Scotus (sowie auch Vincenz v. Beauvais)
angeführt hatte**"); aber natürlich gilt ihm die objective Seite der Uni
241) Cod. Sorbonn. 955 (f. 83 ff.): Circa librum Porphyrii quaeruntur quaedam
in generali . . . . . . Primo de subiecto ipsius logicae, ...... utrum logica sit de modo
sciendi tanquam de subiecto. El arguitur quidem sic: Id est subiectum in scientia,
de quo et de cuius partibus terminatur in tota scientia; sed de modo sciendi et de
partibus eius terminatur in tota logica; ergo etc. . . . . . Praeterea illud est subiectum
in scientia, penes cuius divisiones dividitur illa scientia; sed secundum divisionem
modorum sciendi dividitur tota logica ...... in artem dividendi, diffiniendi et colli
gendi etc. S. Abschn. XVII, Anm. 489.
242) Secundo quaeritur, utrum sit de ente tanquam subiecto. Et argumentatur,
quod non. Duarum diversarum scienliarum non debet esse subiectum idem, et causa
huius est, quod diversitas subiecti causat diversitatem scientiarum; sed metaphysica
est de ente lanquam de subiecto; ergo logica non est de ente tanquam de subiecto,
cum sit diversa a metaphysica. Praeterea scientia, quae est de ente, est realis, sed
logica non est realis, sed formalis. S. ebend. Anm. 362 u. 488.
243) Tertio quaeritur, ulrum sil de syllogismo tanquam de subiecto (vgl. ob.
Anm. 93 u. Abschn. XVII, Anm. 370). El videtur, quod non, quia, si totum est
subiectum in lolo, et pars in parte, ergo, si syllogismus est subieclum in tola logica,
ergo el parles syllogismi in partibus logicae; sed scientia libri elenchorum pars est
logicae; eo syllogismus non est subiectum, . . . . . quia syllogismus sophislicus non est
syllogismus . . . . . Praeterea omnis scientia, quae est de syllogismo tanquam de sub
iecto, est alicuius generis determinati, nam syllogismus genus determinalum est; sed
logica non est alicuius generis determinati. Vgl. ebend. Anm. 370.
244) Ad id dicendum, quod logica est de syllogismo tanquam de subiecto; de
syllogismo enim secundum verba el non secundum rem. . . . . . . Et sic est tota nova
logica, quae distinguitur secundum divisionem ipsius syllogismi, quae slalim appa
rebit . . . . . . Dicendum est enim, quod tota logica est de syllogismo tanquam de sub
ieclo, et hoc potest esse dupliciter, aut de ipso syllogismo in se et absolute aut de
his, quae attribuuntur syllogismo. Si primo modo, sic est liber Priorum. Si vero
secundo modo, sic est dupliciter, quia alia attribuuntur syllogismo aut tanquam partes
integrales aut tanquam partes subiectivae; si primo modo, hoc est dupliciter, quia
altribuuntur ei tanquam partes integrales remotae, et sic est liber Praedicamentorum,
aut sicut partes integrales propinquae, et sic est liber Periermenias. Si autem sit
de his, quae attribuuntur tanquam partes subiectivae, sic est tota nova logica, quae
dividitur sic : aut syllogismus contrahitur per medium, quod est necessarium, el sic
est liber Posteriorum, aut per medium, quod est probabile, et sic est liber Topicorum,
aut per medium, quod est privatio eius, et sic est liber Elenchorum. Alii autem veteris
logicae sunt de bene esse, ut liber Porphyrii, qui sc. ad cognitionem praedicamentorum.
S. bei Scotus, ob. Anm. 93, das Original dieser Erörterung.
245) Liber Porphyrii ..... , cuius subieclum sunt universalia, non inquantum
sunt quinque, sed inquantum uniuntur sub hac forma, quae est universale. Vgl.
Abschn. XVI, Anm. 171 f.
246) Quaeritur, utrum universalia habeant esse. Et videtur, quod non, quia. . . . .
omne, quod est, ideo est, quod unum numero est, sed universale non est unum
numero . . . . . Ad hoc dicendum, quod universalia possunt probari esse per hoc, .....
quod dant esse intellectui; haec enim est eorum operatio; quia id, quod dat esse,
240 XIX. Petrus v. Auvergne. Alexander v. Alessandria.
versalien nicht als die ausschliessliche, sondern er ist dabei wieder Thomist
genug, um in jenen bequemen Dualismus einzumünden, welcher durch die
aristotelische Unterscheidung des Potenziellen und des Actuellen einiger
maassen übertüncht ist**").
Hingegen viel enger, wenn auch nicht ausschliesslich, hängt mit der
Lehre des Scotus Dasjenige zusammen, was Alexa n d er von A les s a n
dria (gest. i. J. 1314) in seinem Commentare zur Metaphysik kundgab,
welchen man früher für eine Arbeit des Alexander Alesius (s. Abschn.
XVII, Anm. 274) hielt. Allerdings wenn ein zweifaches Auftreten der
Universalien, nemlich sowohl in causando als auch in praedicando, unter
schieden wird (wobei der Wortausdruck uns an Richard v. Middleton
erinnert, s. Anm. 230), kann man immerhin sagen, es sei diess nur der
gewöhnliche thomistische Dualismus *"*), und auch die gegen Plato geübte
Polemik liesse sich trotz ihrer schärferen Formulirung auf die nemliche
Quelle zurückführen **"). Aber Alexander spricht sich hinwiederum sehr
entschieden dahin aus, dass die Universalien überhaupt sachlich nicht ge
trennt von dem Einzelnen existiren, hingegen wohl logisch als ein „modus“
mittelst des „conceptus“ losgetrennt werden können *°"). Und diesem
scotistischen Standpunkte bleibt er auch bei der Frage über das Princip
der Individuation getreu, indem er im Hinblicke auf die Controverse be
treffs der Angelologie daran festhält, dass auch ausserhalb der Materie
eine Individualisirung dadurch stattfinden könne, dass die Wesenheit sich
habet esse necessario; absurde est enim dicere, quod id, quod non habet esse, daret
esse alicui. S. ob. Anm. 100 u. Abschn. XVII, Anm. 297.
247) Secundo quaeritur, ulrum sint separata a singularibus. Et videtur, quod
sint, quoniam omnis scientia est incorruptibilium ..... Ad id dicendum, quod opinio
Platonis fuit, quod universalia essent separata a singularibus (vgl. Abschn. XVII,
Anm. 501) ..... Et Aristoteles conlra ipsum argumentalur, .... quoniam id, quod faciat
cognilionem de parlicularibus, ipsis debel esse in eis . . . . . Polest esse scientia de
universalibus, quia etsi non de corruptibilibus secundum se, de corruptibilibus tamen
per accidens bene potest esse scientia . . . . . . Universale quantum ad rem subiectam
intuitioni est universale polentia et hoc modo est coniunctum ipsis parlicularibus,
..... sed universale quanlum ad ipsam inluilionem est universale in actu et est in
ipso intellectu et apprehenditur ab eo et hoc modo separatum est ab ipsis sensibi
libus . . . . . Intelligendum ergo secundum intentionem Aristolelis, quod universalia uno
modo separata ab ipsis singularibus et alio modo non, et uno modo corruptibilia et
alio modo non. Vgl. ebend. Anm. 493, 508.
248) Alerandri de Ales, doctoris irrefragabilis, in XII Aristot. Metaphysicae
libros etc. Veneliis 1571. fol. Fol. 7 v. A : Notandum est, quod universale dicitur
duobus modis, sc. in praedicando el in causando. . . . . . Possumus loqui de universali
in causando vel de universali in praedicando. Ebenso f. 283 v. A. S. Abschn.
XVII, Anm. 507 f.
249) Ebend. f. 28 v. A: Plato in sua positione incurrebat duo opposita; ponebat
enim speciem separatam et ..... quod haberet esse independens; ponebat autem se
cundo, quod haec species esset universale ; . . . . . . cum aulem universale habeal esse
dependens ad illud, cuius est universale, ..... sequitur, quod ista species debuit esse
dependens; et ita erit independens et dependens. S. ebend. Anm. 501.
250) Ebend. f. 66 r. B: Si loquamur de separatione secundum rem, impossibile
est, quod universale sit separalum a singulari, ..... eandem enim rem, quam dicit
haec humanitas, dicit humanitas; . . . . . si autem loquamur de separatione secundum
rationem, sic universale separalum est a singularibus ; licet enim unam et eandem
naturam dicunt universale et singulare, tamen illam dicunt secundum differentem
modum et differentem conceptum; „hic homo“ enim dicit naturam humanitatis cum
intellectu et conceptu principiorum individuantium. S. ob. Anm. 129.
XIX. Alexander v. Alessandria. Gerhard v. Bologna. Radulph Brito. 241
mit jenem Auftreten verbinde, welches dem „suppositum“ als solchem
zukommt"), wobei wir beachten müssen, dass hiemit bereits damals
im Anschlusse an Scotus selbst (ob. Anm. 109) die Häcceität durch jenen
byzantinischen Begriff ausgedrückt wurde. Auch die Annahme, dass die
Individuation für die Wesenheit selbst etwas Accidentelles sei, wiederholt
Alexander aus Scotus"). Und so dürfen wir uns nicht wundern, wenn
bei ihm auch die Lehre betreffs der formalitates (ob. Anm. 147 ff) eine
Anwendung findet"). Eigenthümlich aber ist es, dass er dann dennoch
die Frage über unitas formae ganz in der nemlichen Weise wie Gott
fried von Fontaines und Johannes Parisiensis beantwortet").
Vielleicht irren wir auch nicht, wenn wir den Gerhard von
Bologna (gest. 1317) den Vertretern einer scotistischen Richtung bei
zählen, wenn auch bis jetzt noch nicht hinreichendes Material vorliegt,
um die ihn betreffenden Fragen genügend zu entscheiden").
Zuversichtlicher möchte ich mich über Radulph Brito (um 1317
thätig) äussern, obwohl ich hiebei in Widerspruch mit Hauréau's Forschung
gerathe. Wir sind nemlich bezüglich Radulph's nur auf Dasjenige ange
wiesen, was der genannte Gelehrte aus Pariser Handschriften mittheilte;
251) Ebend. f. 118 v. B: Posito, quod diversitas numeralis sub una specie non
polest esse nisi per maleriam, in separatis a materia non polest esse nisi unum
numero sub una specie..... Hanc positionem non reputo veram, credo enim, quod
multiplicatio individualis sub una specie possit esse in separalis a maleria ita, quod
haec duo fierent simul, quod ipsa forma sit separata a maleria et eliam multiplicari
possil individualiter et numeraliter ..... Imaginabimur enim, quod ..... agens super
malurale formas separatlas multiplicare polest infra unam speciem per diversa suppo
sila ita, quod ... .. compositio ex supposito et essentia facit multiplicationem indi
vidualem, ..... sicut est composilio ex materia et forma in formis maleriallibus. Vgl.
ob. Anm. 13, 28 u. bes. 109, 139, 145.
252) Ebend. f. 203 v. B: Principia individuantia accidunt ipsi essentiae. S.
Anm. 137.
253) Ebend. f. 103 v. B: Non sollum formalitas propinqua dicitur formalitas rei,
sed eliam formalilas remota, quae es de essentia formalitalis propinquae; eo modo,
quo dicimus, quod humanitas non sollum est formalitas Socratis, sed eliam anima
litas. Vgl. f. 201 v. B, 231 r. B.
254) Ebend. f. 44 r. A: Quaelibet forma specifica componitur ex conceptibus
formalibus, ..... et explicatio horum conceptuum est definitio rerum; et in his con
ceptibus est prius et posterius, et unus conceplus per se facit aliam rationem, quam
secundus, el omnes simul faciunt unum conceptum, v. g. in specie hominis est con
ceplus rationalilalis el animalilalis et substantiae et enlitalis ..... et hi omnes faciunt
conceptum hominis. S. ob. Anm. 70 u. 74.
255) Hauréau, welcher Handschriften zweier Werke des Gerhard in Händen
hatte, beruft sich (II, p. 384) auf einige Stellen derselben, in welchen Gerhard
betreffs der Universalien und der unitas formae mit Thomas übereinstimme. Jene
Stelle aber, welche Hauréau im Wortlaute mittheilt, ist eher geeignet, unsere
Zweifel über Gerhard's Stellung zu erregen. Denn wenn wir dort lesen „Formae
communes, in quibus inveniunlur universalia, sunt enlia in potentia; et ideo scire
aliquid, secundum quod es universale, est scire in potentia; communicatio ergo, quae
intelligitur in formis communibus, habet esse extra animam in potentia; ista aulem
communicatio, quae intelligitur in materia, est pura privatio, cum non intelligitur
misi secundum ablationem formarum individualium ab. ea“, – so weiss ich nicht,
ob Solches nicht vielmehr eine Uebertreibung scotistischer Anschauungen sei (s.
Anm. 112–121 u. 142). Allerdings ist es misslich, sich aus etlichen herausge
rissenen Zeilen eine Ansicht bilden zu sollen, und Gerhard wird eine zweifelhafte
Gestalt bleiben, bis Mehreres aus Handschriften veröffentlicht ist.
PRANTL, Gesch. III. 16
242 XlX. Badulph Brito.
aber ich glaube, mir aus jenem Materiale eine andere Auffassung ent
nehmen zu müssen. Wenn nemlich Raclulph schon die intentio secunda,
wie er ausdrücklich sagt, nur „in concreto“, nicht aber „in abstracto"
verstanden wissen will, wornaeh Gattungs- und Art-Begriffe eben nur
nach ihrem „esse in pluribus“ zu betrachten seien, so streift dieses
offenbar an die Auffassung des Scotusü“), und ebendahin dürfte sicher
auch die entschiedene Betonung der denomindtio zurückführen nam Ferner
unterscheidet Badulph ebenso, wie der vorhin genannte Alexander, ein
doppeltes Auftreten der Universalien in causando und in praedicando,
womit er Erklärungen über Priorität und Posteriorität des Singulären
verbindet, welche auf bekannten aristotelischen Stellen beruhen und darum
allerdings sowohl bei Thomas (Abschn. XVII, Anm. 511) als auch bei
Scotus (ob. Anm. 122) eine Rolle spieltenns). Aber völlig unzweideutig
tritt der scotistische Standpunkt darin hervor, dass Radulph gleichfalls
(vgl. ob. Anm. 147 u. 155 ff.) an der pluralitas formamm, und zwar
gerade im Interesse der Aussagbarkeit der Universalien, festhalten zu
müssen glaubtz“).
256) Bei Haureau ll, p. 389 (aus Pariser Handschriften mitgetheilt): lntentio
nihil aliud est, quam quaedam ratio intelligendi rem, ut est in pluribusj seu quae
dam cogitatio reii sicut universale nihil aliud esl, quam quaedam ratio intelligendt
ut est in pluribus..... Logica igitur est de secundis intentionibus non in abstractol
sed in concretol ut concernunt rem primo intellectamg unde logicos non considerat
de generalitate et specialitate in abslracto, sed considerat de genere et specie in con
creto modo. lstae intentiones sunt triplices secundum triplicem operationem intellectus.
llna enim est operatio intellectusl quae apprehendit simpliciag alia estf quae
simplicia dpprehensa componit et dividitg tertia esta discurrere a praemissis ad con
sequentiam Vgl. ob. Anm. 100 IT.
257) Ebend.: llnde genus et species dicuntur quaedam incompleza, ul denomi
nata sunt inrtenlionibus. . Licet aliqui dicanta quod ista sint per se, quia genus
et species dicunt rem, tamen istae intentiones non dicunt res, nisi ut denominatae
sunt intentionibua ut „homo est species“. S. ob. Anm. 127.
258) Ebend. p. 390: Quaedam sunt universalia causalitate. alia propositione
(dass jedoch statt propositione sicher praedicatione gelesen werden muss, zeigen die
sogleich folgenden Worte; s. auch Anm. 248). Modo si quaeratur de universalibus
causalitatel dicol quod illa sunt notiora secundum naturam. quam singulari-m tamen
non sunt notiora quoad nos...... Si autem loquimur de universali praedicationeg
dico per distinctionem quia aut accipitur pro intentione universalis aut pro re sub
iecta intentioni. Si pro intentione universalL sic dico duos primo quod universale
illo modo est posterius singularibusl accipienda singulare pro re ‚- secundo dico, si
decipiatur singulare pro intentione. quod universale Accipiendo singulare pro intentione et universale pro intentiopneriussingeusltarseingpuolsatreirius est
quam universale...... Si autem decipiatur universale et singulare pro re subiecta
intentionil adhuc dupliciter possunt considerarij quia vel pro re abstracte sumptu vel
ut consideratur sub aliquibus proprietatibus Si considerentzlr pro re abstraetel
sic ununz non est prius nec posterius altero Si autem decipiatur pro re ut stat
sub aliqua proprietale, primo in eodem genere cognitionis universalia sunt
prius.....g secundo non facta relatione ad unam eognitionem..... universalia sunt
priora singularibus secundum naturaml non quoad nos.
259) Ebend. p. 388: si genus esset aliquid unum in re per unam formam,
illa forma esset unius speciei tantum et tunc non posset genus praedicari de alia
specie nisi de illa sola, cuius est forma. Si illa forma sit communis omnibus spe
ciebusrtunc arguos illa forma communis aut est eadem cum forma cuiuslibet speciei
aut .diversa. Si est eadem essenlialiter cum formis specierumi tuncl cum formae
specierum sint multae et non una, sic etiam ista forma generis non erit una, sed
multam Si sit diversa a formis specieruml aut est diversa numero aut specie aut
XIX. Petrus v. Abano. 243
Treffen wir somit unmittelbar nach dem Auftreten des Scotus ein
relatives Ueberwiegen der von ihm verfochtenen Anschauungen, so dass
dieselben sogar auf thomistischer Seite eine gewisse Aufnahme fanden
und dabei zugleich ihrerseits nicht in schroffer Ausschliesslichkeit festge
halten wurden, so musste es als eine gebotene Nothwendigkeit erscheinen,
dass nun auch die Thomisten (wie schon früher, s. Anm. 71 ff) sich
behufs der Reinheit ihrer Lehre zusammenschaarten. Und so treffen wir
den Thomismus im Kampfe nicht bloss gegen Scotisten, sondern auch
gegen Halbthomisten, – ein Kampf, an welchem uns hier natürlich nur
die logischen Controversen interessieren.
Absehend von allem Theologischen darf ich somit hier mit ein paar
Worten auch den berühmten Mediciner Petrus von Abano (gest. 1320)
erwähnen, welcher als Averroist dem Verdammungsurtheile der Kirche
verfiel"). Denn auf dem Gebiete der Logik zeigt sich derselbe als
reiner und strenger Anhänger des Thomas, dessen Ansichten er lediglich
wiederholt, sei es dass es sich um die Universalien"), oder um das
principium individuationis'), oder um unitas formae handelt").
Theologische Thomisten hingegen knüpften vielfach an jene früheren
Controversen bezüglich der Schrift „Correctorium fratris Thomae“ (s.
bei Lamarre ob. Anm. 27 ff) an; da jedoch von dieser polemischen
Litteratur, welche in die ersten zwei Jahrzehnte des 14. Jahrh. fällt,
häufig nur die Namen der Autoren und die Titel der Schriften über
liefert sind, können wir, so lange nicht alle einschlägigen Handschriften
gedruckt sind, nicht beurtheilen, in welcher Weise sich etwa die logische
Parteistellung gestaltet habe"). Aber Einiges, was zu unserem Zwecke
genere; si sit diversa numero ab islis, vere non poterit praedicari de islis, sicut non
vere dicitur, quod Socrates sit Plato, qui differunt numero; nec si sit diversa specie
vel genere, eliam non praedicabitur vere de istis speciebus ... ... Ergo genus non
potest esse idem essentialiter in diversis speciebus. Hier scheint mir das Missver
ständniss Hauréau's deutlich vor Augen zu liegen, denn derselbe erklärt die von
ihm mitgetheilte Stelle so, als ob es sich dabei um die Frage handle „si le genre
peut être pris comme une chose“; aber davon ist ja gar nicht die Rede, sondern
nur von der unilas formale und den ihr entgegenstehenden Bedenken.
260) Da Petrus v. Abano noch starb, ehe der für ihn bestimmte Scheiter
haufen errichtet war, konnte sich die Kirche das Vergnügen nicht versagen,
wenigstens nachträglich die Gebeine desselben zu verbrennen. „Ecclesia non silil
sanguinem“.
261) Concilialor controversiarum, quae inter philosophos et medicos versantur,
Petro Abano Patavino, philosopho ac medico clarissimo, auctore etc. Venet. 1565. fol.,
f.7 v. B: Universale habet duplex esse : unum quidem in intellectu iam possibili in
actum aliquando deduclo; aliud secundum se, prout a multis particularibus est quae
dam forma communis per intelleclum abstracta; hic enim species et similitudines
rerum abstrahit a particularibus et signalis ..... congregans, unam quandam naturam
communem natam inesse vel dici de pluribus.
262) Ebend. f. 36 r. B: Individuum est, quod de uno solo praedicalur parti
culari..... Numero sunt idem, quorum materia est una, quod ipsa existens sub certis
dimensionibus signalis principium est individualionis et formae susceptionis.
263) Ebend. f. 24r. A: Ex pluribus enlibus actu non fit unum actu per essen
liam ..... Si formae permaneamt elementorum in misto actu, ipsum iam plurium existet
formarum; quod est falsum, cum unius rei sit unicum esse perfectivum.
264) So finden wir einen Rambert von Bologna (gest. 1308), welcher
„Apologeticum contra corruptorium Thomae pro illius doctrinae defensione“ schrieb (s.
Quetif, Scriptt. ord. Praedicatorum, I, p. 504), einen Bernhard von Auvergne
16*
244 XIX. Pseudo-Thomas.
hieher gehört, liegt uns in mehreren jener sog. Opuscula vor, welche
man später für Arbeiten des Thomas selbst hielt und so in die Ausgaben
der Werke des Thomas aufnahm (vgl. ob. Anm.76 u. Abschn. XVII, Anm.
484 u. 548 ff). Es sind dieses Schriften, welche grösstentheils erst
nach Scotus entstanden sein können, aber eben dem Zwecke dienen,
die thomistische Auffassung gegen verschiedene Angriffe zu schützen.
In diesem Sinne stelle ich hier diese Literatur eines Pseudo-Thomas
ZUSAININNEIN.
Ziemlich unbedeutend an Inhalt sowie an Umfang ist die Schrift De
natura accidentis, welche in der Erörterung des accidens naturale und
seines Verhältnisses zum substantiale sich ganz an Avicenna anschliesst"),
aber daneben als eine zweite Art das accidens logicum bezeichnet, welches
(ähnlich wie einmal bei Albert) die Universalien in sich enthalten soll").
Was das principium individuationis betrifft, so wird hier gelegentlich
unter Berufung auf die schöpferische Kraft der Universalien der Standpunkt
des Thomas wortgetreu wiederholt"). Hingegen die Lehre von der
unitas formae erscheint mit der neuen Wendung, dass in den concreten
Wesen die Eine entscheidende Form verschiedene anderweitige Formen
je nach bestimmten Verhältnissen (proportiones), in welchen sie zur Ma
terie stehen, zur Wesens-Einheit vereinigt"). -
Auch die ausführlichere Monographie „De natura generis“ hält sich
in Erörterung des Gattungsbegriffes durchgängig an Avicenna"), dessen
Angaben auch bei anderweitigen Punkten, z. B. in Bezug auf esse und
quidditas, ausdrücklich citiert werden"). Bemerkungen über das Ver
hältniss der Logik zur Metaphysik und über die Eintheilung des ens sind
unmittelbar aus Aristoteles entnommen"). Was über prima und se
(oder de Gannato), welcher von dem angesehenen Thomisten des 15. Jahrh. Johannes
Capreolus öfters beifällig erwähnt wird und mehrere Schriften betreffs jener Contro
versen verfasste, nemlich Contra dicta Henrici de Gandavo, quibus impugnal Tho
mam, Contra Godefridum eadem de causa, Contra Jacobum Neapolitanum eadem de
causa (Quetif, a. a. O. p. 493); letzterer Jacobus v. Neapel ist identisch mit
Jacobus de Viterbo (oder Capoccius), und gegen ihn schrieb auch Robert Or
phordius, welcher ausserdem unter gleichem Titel wie Bernhard gegen Heinrich
Göthals polemisierte (ebd. p.431). Auch Wilhelm Mackefield schrieb ebenso
gegen Heinrich und ausserdem Contra corruptorem Thomae und De unilate formarum
(ebd. p.493). -
265) In der oben (Abschn. XVII, Anm.485) erwähnten Ausgabe als Opusc.41
gedruckt, Vol. XVII, 2, f. 1. Vgl. Abschn. XVI, Anm. 157 ff.
266) Ebend. f. 1 v. A: De accidente logico...... Omnia universalia accidenlia
quaedam sunt sequentia res secundum esse, quod haben in anima. Vgl. Abschn.
XVII, Anm. 379.
267) f. 1 r. A: In maleria natae sunt inesse quaedam formae generales et quae
dam speciales, quarum natura est, in maleria facere, quidquid formale generales
nalae sunt facere ..... (B) Materia est principium individualionis sub dimensionibus
cerlis. Vgl. a. a. 0. Anm. 508 u. 519.
268) f. 1 r. B: Ipsum constitulum ex maleria et forma, cuius est esse aclu, in
quo cum non possint esse plura esse substantialia sub una forma, quam sub aliqua
alia forma, per unam formam sequunlur omnia, quae in diversis per diversas formals
contingunt; proportiones vero, quae pertinent ad ist am maleriam, ordinant eam ad
diversas essentials formarum delerminale.
269) 0pusc. 42 ebd. f. 1 v.A–7 r.A. Vgl. Abschn. XVI, Anm. 106–117.
270) f. 1 v. B u. 2v. A; vgl. ebend. Anm. 103 u. 93.
271) f. 2 r. B. Vgl. Abschn. IV, Anm. 231, 298, 380.
XIX. Pseudo-Thomas. - 245
cunda intentio gesagt wird, enthält. Nichts neues, wenn auch vielleicht
ein leiser Einfluss des Scotus dabei bemerkbar ist"). Hingegen zum
ersten Male begegnet uns hier die Aufzählung von sechs transcendentia,
nemlich ens, res, aliquid, unum, bonum, verum, wobei nicht bloss jene
vier Begriffe, welche uns schon beim ächten Thomas begegneten (Abschn.
XVII, Anm. 515) hier um zwei neue (res und aliquid, sicher nach ara
bischem Vorbilde) vermehrt sind, sondern auch die Bezeichnung „transcen
dentia“ als neu erscheint; und schwerlich irren wir, wenn wir auch
darin eine Einwirkung der scotistischen formalitates erblicken, dass ge
sagt wird, jene sechs Begriffe seien sachlich identisch und nur logisch
von einander verschieden"). Eigenthümlich ist auch, dass der Schluss
der ganzen Schrift in Mathematik und Naturwissenschaft ausmündet").
In der Schrift „De pluralitate formarum“ ist bereits von Schmähun
gen die Rede, welchen die wichtige Lehre von unitas formae ausgesetzt
sei; um aber dieselbe zu befestigen, könne man theils ex distinctione
formarum, theils ex entitate, theils ex unitale Beweisgründe schöpfen").
Indem aber die Abhandlung entweder von ihrem Verfasser unvollendet
gelassen oder fragmentarisch überliefert wurde, finden wir nur die beiden
ersten Motive ausgeführt, und zwar in ziemlich wunderlicher Weise.
Wenn nemlich die Formen sich dadurch von einander unterscheiden, dass
die eine vollkommener ist und höher steht, als die andere, und wenn
hiebei wie bei den Zahlen die niedrere in der höheren enthalten ist, so
werde die Natur, welche Nichts überflüssiges thue, doch wohl nicht den
unvollkommneren Grad der Form noch neben dem vollkommneren zur
besonderen Existenz bringen"); ja eine Form müsse gerade um so
einfacher sein, je vollkommner sie sei, denn indem die sämmtlichen nach
272) f. 4 r. B: Nomina primae intentionis sunt, quae rebus sunt imposita ab
solute mediante conceptione, qua fertur intellectus super ipsam rem in se; .... nomina
autem secundae intentionis sunt illa, quae imponuntur rebus non secundum quod in
se sunt, sed secundum quod subsunt intentioni, quam inlellectus facit de eis. Vgl.
ob. Anm. 105. -
273) f. 1 v. B: Sunt autem sex transcendentia, videlicet ens, res, aliquid, unum,
verum, bonum, quae re idem sunt, sed ratione distinguuntur. Vgl. Abschn. XVI,
Anm. 32, u. ob. Anm. 149 (mit den puncta transcendential des Raimundus Lullus,
vor. Abschn. Anm. 140, hat diess keinenfalls Etwas zu schaffen); s. unten. Anm.355.
274) f. 4v. B: De metaphysica aulem et logica et earum consideratione, quae
ad omnia se extendunt, actum est; nunc vero de naturali et mathematica restat
agendum.
275) Opusc. 45, ebd. f. 11 r. B: Inter veritates siquidem de principiis naturae
de unitate formae in uno individuo ad plurimas se extendit veritates, ..... sufficiat
ad praesens, quasdam rationes communes in scriptis adductas contra cavillationes
fortificare..... 0stenditur autem propositum tribus vis ad praesens: prima sumitur
ex distinctione formarum a se invicem, secunda ex ratione entitatis, lertia ex ra
tione unilalis.
276) Ebend.: Formae rerum sunt sicut numeri et figurae, quantum ad hoc, quod
una forma addit perfectionem super aliam, sicut unus numerus addit super alium
et sicut una figura super aliam et virtute continet ipsam; forma ergo perfectior vir
tute continet formam imperfectiorem; posita ergo forma perfectiori superfluit pomere
imperfectiorem; cum ergo in natura nihil sit superfluum, non permittit natura, quod
in eodem composito sin duae formae, quarum una sit perfectior alia. Ad huius
rationis evidentiam considerandum est, quod ..... omnes formae substantiales sunt
eius dem generis.
246 XIX. Pseudo-Thomas.
verschiedenen Graden abgestuften Formen zu Ein und der nemlichen
Gattung gehören, sei ein gleichzeitiges Zusammenbestehen derselben un
möglich *""). Auf dieses erste Motiv könne man dann auch sofort das
zweite stützen, oder letzteres durch den Hinweis auf die reale Wirkung
der in sich einheitlichen Form erledigen *7°).
Die kurze Abhandlung „De intellectu et intelligibili“ zeigt uns neben
dem gewöhnlichen thomistischen Dualismus zwischen Singulärem und
Allgemeinem*'") eine entschiedene Bezugnahme auf Scotus, indem als
Gegenstand der Wortbedeutung nur die subjectiv begriffliche Auffassung,
nicht aber die species intelligibilis, bezeichnet wird *°"). Uebrigens
knüpft sich hieran eine etwas mystische Dreitheilung der Sprache, je
nachdem dieselbe vom Herzen oder von der Einbildungskraft oder vom
Munde ausgeht**").
Unter dem Titel „De universalibus“ sind uns zwei Tractatus er
halten, deren zweiter jedoch durchaus nicht eine Fortsetzung des ersten
ist, sondern jeder derselben behandelt das Thema derartig in seiner
eigenen Weise, dass wir zweifellos zwei ganz verschiedene Verfasser vor
uns haben ***). Der erstere beginnt sofort mit einer Aufzählung und
Kritik der verschiedenen Meinungen über die Universalien, wobei die
Epikureer, die Platoniker, die einseitig übertreibenden Scotisten, und die
Anhänger Bonaventura's sämmtlich durch aristotelische Stellen widerlegt
werden °°°). Und dasjenige, was sich Thomas aus Aristoteles und Avi
277) f. 12 v. A: Omnis forma est simpleæ, et nulla est composita ea formis, et
tanto forma est simplicior, quanto maior est et perfectior...... (B) Unde impossibile
est, quod compatiatur secum aliam in eodem subiecto, cum sit eiusdem generis cum
unaquaque, sicut et omnes formae aliae sunt incompossibiles propter hoc, quod sunt
eiusdem generis.
278) f. 12 v. B: Secunda via ostendendi propositum sumitur er potestate essen
tiali formae substantialis, er hoc sc. quod quaelibet forma substantialis constituit
ens simpliciter; . . . . . quod posset probari ea prima via supposita incompossibilitate
formarum; er hoc enim slatim sequitur, quod omne subsistens materiale, cum sit
unum subiectum unam tantum habens maleriam, lantum sit una forma cuiuslibet,
quae faciat esse subsistens. Sed tamen . . . . . er propriis huius viae est procedendum;
pro principio autem huius viae sumendum est, quod omnis forma naturalis est prin
cipium alicuius molus naturalis et quietis.
279) 0pusc. 53, ebd. f. 37 v. B: Ipsa natura, cui accidit (vgl. ob. Anm. 266)
intelligi, non est nisi in singularibus; sed hoc ipsum, quod est intelligi , est in
intellectu.
280) f. 37 v. A: Vor erterior neque significat ipsum intellectum neque speciem
intelligibilem neque actum intellectus, sed conceptionem, qua mediante refertur ad rem.
Vgl. ob. Anm. 126 f.
281) Ebend.: Tripleæ est verbum: verbum cordis sive intellectuale, verbum ima
ginationis sive imaginabile, verbum oris sive vocale; primum est manans, secundum
disponens, terlium operans.
282) 0pusc. 55, ebd. f. 38 r. A, und 0pusc. 56, f. 39 r. B.
283) f. 38 r. A: Circa universalia multipler fuit et diversorum philosophorum
opinio. Quidam enim, sicut Epicurei, non ponentes distinctionem esse nisi secundum
sensum ..... dicebant, quod nihil est universale . . . . . . Quidam posuerunt, ea esse el
subsistere praeter singularia et praeter intellectum, et isti fuerunt Platonici ; .... phi
losophus dicit contra Platonem deridendo eum „gaudeant genera et species, monstra
enim sunt“ (s. Abschn. III, Anm. 66). Sumamus autem necessarium argumentum,
quod format Avicenna contra eum (folgt die Stelle Abschn. XVI, Anm. 188) . . . . . .
Quidam posuerunt universalia nobis innata el concreta ..... per dictum philosophi,
quod intelligimus, cum volumus (Abschn. IV, Anm. 107), ..... quod non esset dictum,
XIX. Pseudo-Thomas. 247
cenna behufs eines bequemen Dualismus herausgelesen hatte, bildet nun
die positive Ansicht des Verfassers, welcher in seinem Wortgebrauche
fast das ganze Register der Terminologie des Albert und des Thomas
(s. Abschn. XVII, Anm. 398) erschöpft und hiezu noch den älteren Aus
druck „diversi respectus“ (s. Abschn. XIV, Anm. 137) hinzufügt und
auch seine Uebereinstimmung mit dem thomislischen Princip der Indivi
duation kuudgiebtQM). Daran schliessen sich Erörterungen über intentio
universatitatis und über universalia acci-dentium an, welche wörtlich
theils dem Thomas theils dem Avicenna ‘entnommen sind nsk hierauf
aber folgt eine förmliche Casuistik über Priorität oder Posteriorität der
Universellen (vgl. ob. Anm. 258), indem hiebei vorerst der Unterschied
zwischen realem Sein und Erkennbarkeit derselben festzuhalten sei, und
ersteres entweder als Abstractum oder als Form gefasst werden könne,
wovon wiederum die Form sowohl nach ihrer Thätigkeit als auch nach
ihrer Absicht (intentio) betrachtet werden müsse, für welch beide Ge
sichtspunkte abermals zu unterscheiden sei zwischen höher liegenden und
tiefer stehenden Universalien, deren erstere wieder entweder auf ihre
eigene oder auf eine mittelbar entferntere Individuation bezogen werden
könnenzsfi). Der Rest aber enthält Bemerkungen über den artmachenden
nisi ipsa nobis universalia innata essent et semper actu praesentarentur ipsi animae
(diese Ansicht konnte nur von extremen Scolisten ausgeben, welche den Begriff der
species intelligibilis in augustinischem Sinne forcirten‚ vgl. ob. Anm. 100 u. 114-125).
contra quod est etiam philosophus (folgt die empiristische Stelle Abscbn. lV, Anm.
53)...... Alii vero posueruntz quod formae intellectuales ef/luunt in mentem nostram
ab intellectu agcntel penetrant aulem, intellectum egentem non esse in nobis, sed
castra nos, et dicebanta istum esse deum (s. Bonaventura, Ahschn. XVII, Anm. 552)
contra istos est philosophus in tertio de anima (s. Abschn. IV, Anm. 63 tm
284) f. 38 r. B: Sententia tamen Aristotelis vera est, .. et tangilur in hoc
duplex esse uniuersalis, urmm, secundum quod est in rebus, aliud, secundum quod
est in anima...... Natura, quae inrlividuatur per materiam in singularibus, efficitur
postea universalis per actionem intellectus depurarttis ipsam a conditionibus quae
sunt hic et nunc. Lapis non est in anima, sed species lapidis (Absebn. IV,
Anm. 176)...... Diversis respeetibus potest aliquid esse genus et species et univer
sale et particulare Est univcrsalis, inquantum habet rationem uni/crinem ad
omnia individua. .....prout aequaliter est similitudo omnium...... Habet rationem
communitatisl secundum quod est communis per repraesentationem plurium..... Unitus
generis ex ipsa indeterminalione procedit vel inerti/ferentia
285) f. 38 v. A. Vgl. Abschu. XVIl, Anm. nos u. Abscbn. XVI, Anm. 103.
286) Ebend.: l/trum autem universale sit priusl quam sinyulare, dicendum
quod universale esse prius contingit dupliciterl sc. universale in essendo et universale
in cognoscendo. Si in essendo, tunc universale accipitur pro speciei quae est abs
tracta a conditionibus materialibusl et isto modo palet, quod prius est singu
lare, a quo abslrahitur talis f0rma...... Alio modo consideratur universale, prout
est lonna realiter existens in rebus, et hoc dupliciterg aut enim refertur ad opera
tionem naturae aut ad intentionem. Si primo modo, aut loquimur de universali speciei
spccialissimae aut de superiori ad ipsam. Si de superi-crij aut comparatur ad suum
proprium singulare aut ad id, quod mediale continetur ab ipso. Si ad propriuml
.. tunc prius est in operatione naturae hoc animal, quam animal, . quod omnis
opcratio est singularium Si formamus universale superius ad singulare non
proprium, ut animal ad hunc homineml sic in operatione naturae universale praecedit
singulare Si autem loquamur de universali inferiorij ut de specie specialissimal
sic quantum ad operationem naturae singulare praecedit universole...... Si autem
referamus universale quantum ad intcntionem naturael sic adhuc distinguendum est,
quia loquimur aut de universali superiorij ut de gener-ej aut de inferiori Si
248 XIX. Pseudo Thomas.
!
Unterschied, über Einheit, und über das Verhältniss zur Objectivität, welche
sich wörtlich an Avicenna anschliessen 2°7).
Der Verfasser der zweiten Abhandlung, welcher auch auf andere
von ihm verfasste Schriften hinweist 2°°), vertritt eine mehr realistische
Auffassung des Thomismus. Indem er an den aristotelischen Begriff des
xc:9óàov anknüpft, nimmt er das Universale als eine „Sache“, welche in
mehrerem Gleichartigen „ist“ und so von der secunda intentio erfasst
wird, und er verstösst somit ausdrücklich und absichtlich gegen den
älteren Spruch „res de re non praedicatur“ °°°). Dabei aber hält er
einerseits mit Thomas in einer unverkennbar polemischen Wendung gegen
Scotus daran fest, dass das Singuläre nur durch ein Entblössen von seiner
Particularität Gegenstand des Erkennens werden könne *""); und andrer
seits gebraucht er für jenes aus dem Einzelnen herausgeschälte Universale
den scotistischen Ausdruck „species intelligibilis“, woran sich aber be
züglich der unitas formae ähnlich wie bei Gottfried v. Fontaines und
Johannes Parisiensis die Annahme knüpft, dass Gattungs- und Art-Begriffe
nur auf einem „diversimode intelligere“ beruhen *"'). Freilich liegt
hiebei immer nur der unklare Dualismus des Thomas zu Grunde, denn
es wird hinwiederum gesagt, dass das Universale einerseits in seiner
eigentlichen Bedeutung formaliter nur in der denkenden Seele als ein
loquamur de superiori, .... dico, quod universale non intenditur a natura ..... Si
autem de universali inferiori, ut de specie specialissima loquimur, . . . . . dicendum,
quod intentione naturae prius est universale . . . . . . Et sic patet, quid sit dicendum
de universali quantum ad esse suum. Si autem loquamur de universali quantum ad
cognitionem suam, hoc potest esse dupliciter, quia est aliquid notius quoad nos, et
est aliquid notius simpliciter sive quoad naturam.
287) f. 38 v. B z. B. rationalitas, s. Abschn. XVI, Anm. 150, und Abschn. XVII,
Anm. 529; über unitas, s. Abschn. XVI, Anm. 102; sodann f. 39 r. A: Animal, in
quantum est animal, nec est genus nec species nec individuum nec unum u. s. f.,
s. ebend. Anm. 74.
288) Opusc. 56 f. 40 r. A, woselbst wir einmal finden „ut alibi declarabitur“,
dann wieder „sicut patebit in Topicis“ und hierauf „palebit capitulo de proprio“.
289) f. 39 r. B: Quoniam dicit Aristoteles primo Posteriorum (s. Abschn. IV,
Anm. 132) ...... , dico, quod universale, secundum quod universale, comprehendit
primam rem, quae de se nata est, in pluribus esse secundum intentionem secundam.
f. 39 v. A : Quando dicitur „universale praedicatur de pluribus“, sensus est, quod
res subiecta universalitati praedicatur de pluribus. Vgl. Abschn. XIV, Anm. 287.
290) f. 39 r. B : Res, secundum quod est in materia particulari, intelligi non
polest, nisi abstrahatur ab omnibus conditionibus individuantibus ; lapis enim non
potest intelligi, nisi per intellectum abstrahatur ab hic et nunc. f. 39 v. B : Singu
laritas er hoc, quod est singularitas, non impedit aclionem intellectus; aliter in
telligentiae, cum sint singulares, non possent intelligi, quod falsum est . . . . . . Sin
gularitas non opponitur actioni intelligibilis, nisi cum sit cum maleria; sed cum
denudatur a materia, erit intelligibilis. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 499. u. ob. Anm.
31, 75 u. 121.
291) f. 39 r. B: Prima intentio, quae de lapide est, in intellectu est species
lapidis, quae competit lapidi, secundum quod lapis, et ab ista prima intentione haec
vor „lapis“ imposita est ad significandum naturam lapidis . . . . . Inlellectus inlelligit
naturam lapidis mediante specie intelligibili (s. ob. Anm. 110 ff.), quia sibi non
repugnat esse in pluribus; secundo intelligit eam, ut est participabilis a pluribus, et
secundum diversum participalionis modum sic diversimode intelligit; nam inquantum
est participabilis a pluribus differentibus specie, intelligit eam sub intellectu generis ;
et si solum participabilis est a pluribus differentibus numero, intelligit eam sub in
tellectu speciei. Vgl. ob. Anm. 70 u. 74.
XIX. Pseudo-Thomas. 249
Accidens des objectiven Wesens vorliege und andrerseits zugleich der
Gegenstand selbst sei, welcher vorstellungsweise (obiective) dieser Auf
fassung unterworfen werde 2º2), – eine Annahme, welche auch hier
an jene Stellen Avicenna's geknüpft wird, denen wir schon so oft be
gegneten °°°). Auch eine Polemik, welche gegen eine platonisirende An
sicht, dass die Universalien individuelle Wesens-Einheiten seien, gerichtet
ist, beruht auf den nemlichen Grundlagen ?""). Aber Eine eigenthümliche
Annahme hat diese Schrift vor allen übrigen damaligen Erzeugnissen zum
Voraus: es wird nemlich aus dem Umstande, dass die secundae intentiones
nur in der Seele, und zwar als ein Accidentelles, sich finden, hier der
Schluss gezogen, dass die Logik nur in ungewisser Weise (incertitudina
liter) eine Wissenschaft sei, da ihr Gegenstand im Vergleiche mit anderen
(realen) Disciplinen und insbesondere im Vergleiche mit der Metaphysik
der schwächste (debilissimum) und ungewisseste sei, denn dasjenige, was
nur psychologisch existire, habe am Wenigsten am Sein Theil?"°). Noch
wunderlicher aber gestaltet sich die Sache, wenn der Verfasser wohl
hieraus folgert, dass ein eigentliches Wissen (scire) der Logik nur auf
Grundlage einer Kenntniss der realen Wissenschaften erfolgen könne?""),
aber dann doch zugleich behauptet, die Logik müsse vor den übrigen
Disciplinen gelernt werden, weil jene secundae intentiones allem Seien
den gemeinsam seien, und somit auch die Logik selbst gemeinschaftlich
allen Wissenschaften einwohne und für alle das Beweisverfahren ent
halte 297). -
292) f. 39 v. A: Quaeritur autem, utrum universale sit substantia vel accidens.
El per hoc solvitur ista quaestio, quoniam loquendo de universali, secundum quod
universale, est solum in anima et est accidens (Abschn. XVII, Anm. 379); sed lo
quendo de re subiecta dicitur, quod quandoque est substantia et quandoque accidens
seeundum diversitatem universalium . . . . . Secunda intentio, quam universale includit,
formaliter (diess ist scotistische Terminologie, s. ob. Anm. 129 u. 133) solum est
in anima. . . . . . Res subiecta illi intentioni non dicitur proprie subiecta, sed obiecta.
293) Ebend.: Logica principaliter est de secundis intentionibus; sed quia secundae
intentiones principaliter accipiuntur a proprietatibus rerum mediantibus primis, ideo
dicit Avicenna, . . . . . . quod logica est de secundis intentionibus adiunctis primis
(Abschn. XVI, Anm. 74). . . . . . . Avicenna dicit, quod tribus modis dicitur universale
(s. die Stelle ebend. Anm. 184).
294) f. 39 v. B: Aliqui diverunt, quod universale esset unum numero numerositate
essentiae; hoc autem falsum est. Nam non requiritur ad unitatem universalis unitas
essentiae, quoniam genus non dicit essentiam unam, sed plures; . . . . . . sed ideo
dicitur universale unum numero, quia intentio illa, quae est in anima, . . . . . est una
in numero.
295) f. 40 r. A: Species respectu animae accidens est, et similiter de aliis in
tentionibus secundis . . . . . Solum habent esse in anima . . . . . Et er hoc patet, qualiter
incertitudinaliler logica est scientia, quia ipsa inter omnes alias scientias incertior
est; quod est, quia certitudo scientiae dependet a certitudine subiecti. Dicitur enim
melaphysica certissima, eo quod habet subiectum certissimum . . . . . . Sed inter omnia
subiecla scientiarum debilissimum et incertissimum est subiectum logicae, quia unum
quodque, quantum habet de entitate, tantum habet de veritate; ..... nunc autem se
cundae inlentiones solum habent esse in anima et ab anima, eæ quo sequitur, quod
habent debilissimum esse; nam inter omnia genera entium entia, quae sunt in anima,
minus participant de entitate. Vgl. bei Albert, Abschn. XVII, Anm. 363.
296) Ebend.: Ideo impossibile est, logicam scire, nisi fuerit sciens et eapertus
in aliis scientiis et specialiler in metaphysica.
297) Ebend.: Verumtamen, quia huiusmodi secundae intentiones communes sunt
250 XIX. Pseudo-Thomas.
Das eigenthümlichste Product aber innerhalb dieser ganzen pseudo
thomistischen Literatur ist die „Summa totius logicae Aristotelis“"),
welche auch geschichtlich Manches interessante darbietet (sei es selbst
nur um Leibnitz's willen). Es ist unmöglich, dieses Buch dem Thomas
zuzuschreiben, denn der Verfasser desselben behandelt nicht nur ausführ
lich die hypothetischen Syllogismen, sondern verweist auch auf eine von
ihm selbst geschriebene Monographie über dieselben"), während Thomas
gerade für das demonstrative Wissen die hypothetischen Urtheile und
Schlüsse abwies (s. Abschn. XVII, Anm. 540). Auch ersehen wir aus
einer einzelnen Stelle, dass der Verfasser nicht blos in Spanien lebte,
sondern selbst ein Spanier war"). Wie er hiess, wird ohne neue
Hülfsmittel nimmer zu ergründen sein. Ein thomistischer Standpunkt im
Allgemeinen liegt dem Buche wohl zu Grunde, aber um so auffallender
ist manches Einzelne und insbesondere die häufige Einflechtung byzan
tinischer Logik.
Die wesentliche Aufgabe der Logik erblickt der Verfasser (– hierin
von Albert abweichend –) in dem syllogistischen Beweisverfahren, und
so folgt er dem arabischen Motive (Abschn. XVI, Anm. 16 f) der Ein
theilung der Logik nach den Bestandtheilen des Syllogismus"), will
aber für seine ganze Darstellung auf das Gebiet der Topik und Sophistik
verzichten"). Was zunächst den Inhalt der Isagoge betrifft, schliesst
er sich in der Universalienfrage an Albert und Thomas an, deren Ter
minologie er durch das antiscotistische Wort „denudare“ und durch den
bei Roger Baco vorkommenden Ausdruck „convenientia“ bereichert"),
in omnibus enlibus, ideo logica est communis omnibus scientis et potest arguere in
qualibet scientia, nam secundae inlenliones ducunt in cognitionem primarum, in
quanlum fundalae suml in eis . . . . . . . Ideo logica debel addisci prius omnibus
aliis scienliis.
298) Opusc. 48, ebend. f. 14v. B–35 v. A. Unter die Werke des Thomas
konnte dieses Buch wahrlich nur durch jenen principiellen Mangel an aller Kritik
gerathen, durch welchen sich das Mittelalter in gleicher Weise auszeichnete, wie
heutzutage die modernen Thomisten in St. Pölten und in Rheinpreussen (s. Abschn.
XVII, Anm. 481). -
299) f. 32 r. B: De quibus omnibus compositis propositionibus et earum varie
tale et syllogismis, qui ex eis fiunt, diffuse dixi in libro, quem feci de hypotheticis
syllogismis; ideo diffuse de eis nun tractare praelermillo, sed videamus sollum modos
syllogizandi.
300) f.24 v. B: Verba infinitiv modi aliquando pomuntur ex parte subiecli, ut
cum dicimus „currere est mover“, et hoc est, quia haben vim nominis; unde Graeci
addumt eis articulos sicut nominibus, hoc idem facimus nos in logica vulgari, nam
dicimus „el corere mio“, ubi lillera „el“ est articulus.
301) f. 14 v. B: Omnes homines natura scire desideranl (bekanntlich die An
fangsworte der aristotelischen Metaphysik); scire autem est effectus demonstrationis;
- - - - - - - quia demonstratio est syllogismus, ad cognoscendum eam necesse est prae
cognoscere syllogismum, Syllogismus aulem..... cognosci non poleril partibus ignoralis.
Vgl. hingegen Albert, Abschn. XVII, Anm. 370.
302) f. 15 r. A: De syllogismo vero applicato ad maleriam probabilem, qui per
tinet ad parlem logicae, quae dialectica dicitur, de quo tractalur in libro Topicorum,
et de syllogismo applicalo ad materiam sophisticam, de qu0 traclalur in libro Elen
chorum, non intendo me ad praesens intromillere.
303) Wir finden nemlich (f. 15 r. A) nicht bloss die Begriffe secunda intentio,
materia signala, hic et nunc (s. Abschn. XVII, Anm. 519), conformitas (s. Abschn.
XIV, Anm.474), sondern unmittelbar neben letzterem auch convenientia (s. Abschn.
XIX. Pseudo-Thomas. 251
-
während er dabei zugleich den thomistischen Dualismus mit der byzan
tinischen Wendung ausspricht, dass das praedicabile in dem „dici de“
und das universale in dem „esse in“ liege, was natürlich mit der Unter
scheidung eines intellectuellen und eines sachlichen Auftretens der Uni
versalien zusammentrifft"). Wenn aber in Folge der abstrahierenden
Thätigkeit, welche im Intellectus vor sich geht, die Universalien vorstellungs
weise (obiective, s. ob. Anm. 105) im Denken sich vorfinden"), so wird
zur Ueberbrückung der Kluft zwischen Subject und Object die species
intelligibilis des Scotus als jene Anschauung herbeigeholt, in welcher die
Universalien gegenständlich (subiective) im Intellectus sind"); nur ver
bleibt dabei dem subjectiven Denkacte immer noch jede Verknüpfung und
wechselseitige Beziehung der Gedankendinge, und so kann in aller Schärfe
gesagt werden, dass die Wahrheit überhaupt nur vorstellungsweise be
steht"). Die Frage aber, wie die Universalien in den Dingen zur Indi
vidualisierung gelangen, wird ganz im Sinne des Thomas beantwortet,
wobei jedoch, um der Schwierigkeit betreffs der Angelologie zu entgehen,
jeder Engel sich gefallen lassen muss, zu einer eigenen Species ernannt
zu werden"). Auch die Controverse über unitas formae wird nach
thomistischer Anschauung erledigt, indem die Aeusserungen Avicenna's,
welche sich auf die Form beziehen, zur Verwendung kommen").
Ueberhaupt ja ist es Avicenna, von welchem der Verfasser auch in der
Einzeln-Erörterung der fünf Universalien innerhalb seines Thomismus sich
leiten lässt 19).
XVII, Anm. 573) und als Ausdruck der abstrahierenden Thätigkeit denudare (vgl.
hingegen Scotus ob. Anm. 121 u. 290).
304) Ebend.: Universalia dicuntur, prout intellectus attribuit eis esse in pluri
bus; praedicabilia vero dicuntur, prout intellectus attribuit eis dici de pluribus (s. bei
Petrus Hispanus, Abschn. XVII, Anm. 167). Ziemlich plump spricht sich dieser
Dualismus in den Worten aus, f. 15 r. B: Licet intentiones fiunt ab intellectu, lamen
oportel, quod aliquod fundamentum habeant in re extra, oder ebenso wenn gesagt
wird, f. 25 v. B: Universale autem poltest dupliciter considerari: uno modo quasi
separatum a singularibus, sc. secundum esse, quod habel in intellectu obiective; alio
modo secundum esse, quod habet in singularibus.
305) f. 15 v. B: Forma substantialis habet duplex esse. Unum est obiective in
intellectu (hiezu vor. Anm. am Schluss), et secundum hoc esse intelleclus attribuil
sibi nomen abstractum, considerat enim eam intellectus non considerando materiam,
in qua est, et proplerea dat sibi nomen abstractum, ut „humanitas“. Aliud esse
habel in maleria.
306) f. 25 r. A: Dico, quod in intellectu quaedam sunt subieclive, ut species
intelligibiles (s. ob. Anm. 118 u. 126 ff) et actus intelligendi et huiusmodi; quaedam
sunl obiective, ut ea, quae intellectus intelligil.
307) Ebend.: Quando ergo res, quae est in intellectu obiective, est conformis
sibi ipsi, ul est in rerum natura, tunc lalis conformilas dicitur veritas..... (B) We
rillas est relatio rationis, enlia autem rationis nusquam suml subiective, nisi largo
modo intelligalur, secundum illud, cui ratio attribuit talem respectum rationis; habel
ergo veritas sollum esse obieclive, el similiter dico de falsitate. Die Folgerung je
doch, welche wir aus diesem Standpunkte in einer anderen Schrift (ob. Anm. 295)
fliessen sahen, wird hier nicht gezogen.
308) f. 15 v. A: Principium individualionis proprium est a maleria signata .....
Angeli non differunt inter se numero, sed quilibet angelus facit speciem per se.
309) f. 15 r. B u. f. 17 v. A; vgl. Abschn. XVI, Anm. 93. u. Abschn. XVII,
Anm. 523 f.
310) f. 15 v. B. über den artmachenden Unterschied (vgl. Abschn. XVI, Anm.
252 XIX. Pseudo-Thomas.
-
An die Lehre von den Kategorien, welche in der nemlichen Weise,
wie bei Albert, mit den Universalien in Verbindung gebracht werden“),
knüpft sich vorerst an der Hand aristotelischer Stellen eine Besprechung
des Begriffes „ens“'), welcher jedoch nicht als Gattungsbegriff gefasst
werden soll"). Eigenthümlich aber ist dem Verfasser nicht nur, dass
er die ersten drei Kategorien als „absolute“ den übrigen sieben als „re
lativen“ gegenüberstellt"), sondern auch dass er erst hier bei der Ka
tegorie der Substanz die arbor Porphyriana verwerthet, mit welcher er
jedoch ebensowenig wie Avicenna durchgängig einverstanden ist"). In
ungleichmässiger Ausführlichkeit behandelt er die Kategorie der Quantität,
Qualität und Relation, in deren Erörterung er auch viele theologische
Fragen verflicht"), und betreffs der sechs letzten Kategorien liefert auch
er einen Commentar zum Gilbertus Porretanus").
In der Lehre vom Urtheile entlehnt er dem Albert die Unterschei
dung zwischen enuntiatio und propositio"), folgt aber hinwiederum
bezüglich der fünf Arten des Satzes lieber der Auctorität des Boethius“),
und nimmt dann aus der byzantinischen Logik den Begriff der copula
sowie den Memorial-Vers „Quae ca vel hyp“ u. s. f. auf"). Auch da,
wo er bezüglich der allgemeinen Urtheile Gelegenheit findet, seinen tho
mistischen Dualismus kundzugeben, und sowohl für die logische Auffassung
als auch für das reale Auftreten der Universalien die möglichen Fälle
einer allgemeinen Aussage formuliert, bewegt er sich in byzantinischen
Beispielen und in der byzantinischen Ansicht, dass z. B. omnis eben doch
nur ein Syncategoreuma und ein blosses „Zeichen“ sei"), daher er auch
144 ff. u. Abschn. XVII, Anm. 529); f. 16 r.A über Accidens (vgl. Abschn. XVI,
Anm. 156 ff).
311) f. 15 r. A: Praedicamentum nihil aliud est, quam ordinatio praedicabilium
in ordine praedicamentali. S. Abschn. XVII, Anm. 429. Auch die Erörterung über
die Synonyma und insbesondere über die Analoga (f. 17 r. A) schliesst sich an Al
bert an; s. ebend. Anm. 432.
312) f. 17 r. B; vgl. Abschn. IV, Anm. 298 u. 301.
313) f. 16 r. A; s. Abschn. XVI, Anm. 32. u. Abschn. XVII, Anm. 415.
314) f. 17 r. B: Contrahilur ens per duos modos, quorum unus est esse ad esse,
et iste modus comprehendit tria praedicamenta absoluta, sc. substantiam, quantitatem
el qualitatem; secundus est esse ad aliud, et iste modus comprehendit septem prae
dicamenta respectiva.
315) f. 17 v. B: Qualiter autem praedicamentum substantiae sit ordinatum, patet
in arbore Porphyrii, quam gralia exempli ponimus, licet non in toto reperiam eam
veram. Vgl. Abschn. XVI, Anm. 134.
316) f. 18v. B–21 v. A.
317) f. 21 v. B–24 r. B. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 439.
318) f. 24 v. A; vgl. ebend. Anm. 445. Gelegentlich der Definition von vox
wird eine aristotelische Stelle (Abschn. IV, Anm. 701) mit Benützung des byzanti
nischen Begriffes „suppositum“ (vgl. ob. Anm. 109 u. 251) verwendet: Est differentia
inter diffinitionem suppositorum et diffinitionem formarum etc.
319) f. 25 r. A; vgl. Abschn. XII, Anm. 111. u. Abschn. XVII, Anm. 449.
320) f. 25 v. A; s. Abschn. XVII, Anm. 152 u. 108.
321) Auf die oben, Anm. 304, angeführte Stelle, f. 25 v. B, folgt unmittelbar:
Primo modo considerato universali aliquid de eo potest dupliciter enuntiari. Uno modo,
quando ei altribuitur aliquid, quod pertinet ad solam actionem intellectus, ut cum
dicimus ..... „homo est species“...... Alio modo, ..... quando illud, quod ei allri
buitur, non pertinet ad actum intellectus, sed ad esse, quod habet ipsa natura in
telecla in rebus, quae sunt extra animam, ut si dicatur „homo est dignissima crea
XIX. Pseudo-Thomas. 253
Albert's „individuum vagum“ mit einem anderen derartigen Zeichen,
nemlich mit quidam, in Verbindung bringt"). Wenn aber dann bei
Erörterung der Entgegensetzung der Urtheile sieben Erfordernisse des
contradictorischen Gegentheiles aufgezählt werden"), so fühlen wir es
merklich, dass wir uns allmälig dem üppigsten Dickicht der Scholastik
nähern. Bei der Aequipollenz wird der Memorial-Vers „Prae contradic
u. s. f.“ angeführt“), auch folgt hierauf eine längere Erklärung der
byzantinischen triplex materia der Urtheile"). Desgleichen wird die
Modalität der Urtheile ausführlich nach älterer und neuerer Tradition der
byzantinischen Logik behandelt, denn auf letztere weist die Unterscheidung
der „modales de dicto“ und „modales de re“ hin"), und ersterer
gehört die Auffassung des Begriffes modus selbst, sowie die Memorial
Worte „Purpurea u. s.f“ an"). Ebenso schliesst sich die Erörterung
über die hypothetischen Urtheile dem nemlichen Vorbilde an, und zwar
ist es die jüngere Formation, aus welcher die Eintheilung des condi
tionellen Urtheiles in rationalis, causalis, temporalis entnommen ist").
Die Syllogistik knüpft der Verfasser an den traditionellen arabischen
Begriff der Argumentation"), verbindet aber hiemit den Standpunkt des
Boethius, wornach inventio und iudicium die Aufgabe der Logik sind,
turarum“ (wörtlich dasselbe Beispiel s. Abschn. XVII, Anm. 206)..... Secundo modo
enuntiatur aliquid de universali ..... dupliciter. Uno modo cum alltribuitur sibi ali
quid ratione ipsius universalis; ..... alio modo, quando atlribuilur ei aliquid raliome
singularis ... El quia iste modus enuntiandi aliquid de universali cadil in communi
apprehensione hominum, ideo invenlae sunt quaedam dictiones ad designandum modum,
...ut hoc signum „omnis“ (s. ebend. Anm. 238f).
322) f. 26 r. A: Haec dictio „quidam“ vel „aliquis“...... indelerminate formam
alicuius singularis significat, ... ... unde et dicitur individuum vagum, s. ebend.
Anm. 406.
323) Ebend. : Quod sil contradiclio inler aliqua, requirunlur septem. Primo,
quod opponanlur duae propositiones, quarum una sit affirmativa et allera negativa,
quod tales enuntiationes sint eiusdem subiecti. Terlio, quod sint eius dem praedicali.
Quarlo, quod non fial praedicalio secundum diversas partes subiecli ...... Quinlo,
quod non sil diversus modus ex parle praedicali...... Sexlo, quod non sit diversitas
ex parle mensurae, loci el temporis ..... Septimo, quod non sit diversitas ex habi
ludine ad aliquid exlrinsecum.
324) f. 26 v. A, s. Abschn. XVII, Anm. 40.
325) Ebend., s. ebd. Anm. 155.
326) f. 26 v. B: Quaedam sunt propositiones modales de dicto, ut „Socralem
currere est necesse“, in quibus scilicet diclum subicilur et modus praedicalur (vgl.
ebd. Anm. 161), et istae sunl vere modales ... ... Quaedam aulem suml modales de
re, in quibus videlicet modus interponilur dicto, ut „Socralem necesse est currere“,
- - - - - quod in Socrale sit necessitas ad currendum. Im Wesen nemlich ist diese
Eintheilung verwandt mit jener, welche wir oben (ebend. Anm. 585) trafen.
327) f. 27 r. A, s. ebd. Anm. 161 u. bes. 164. Die übliche Figur ist hier sehr
vereinfacht, indem in den vier Ecken derselben nur die Satzformen auftreten:
Necesse es esse, Possibile est esse, Impossibile est esse, Possibile est non esse.
328) f. 27 v. A, vgl. ebend. Anm. 584. Wenn dort gesagt wird „Harmonius
pomit duplicem hypothesim“, so ist natürlich Ammonius zu lesen, und es ist damit
eine Stelle gemeint, welche Boethius (Abschn. XII, Anm.156) aus Ammonius (Abschn.
XI, Anm. 167 f.) entnommen hatte.
329) f. 27 v. B: Est autem argumentatio oratio significaliva discursus rationis
ab uno cognito ad aliud incognitum vel a magis cognito ad minus cognitum. Vgl.
Abschn. XVI, Anm. 15. Hierauf folgt abermals obige (Anm. 318) Unterscheidung
zwischen proposilio und enuntiatio.
254 XIX. Pseudo-Thomas.
und erblickt in letzterem das Wesen der aristotelischen Analytik, so dass
wir hier fast ein Vorspiel der späteren Bedeutung des Wortes „iudicium“
finden könnten "). Als „Principien“ des Syllogismus bezeichnet er das
Dictum de omni und Dictum de nullo, wozu als Drittes der syllogismus
conversivus komme, welcher (in deutlicher Anknüpfung an die Lehre von
Consequentia, s. Abschn. XVII, Anm. 613) bei Erhärtung der Schlusskraft
einiger Syllogismen seine Anwendung finde"). Die Erörterung des
Einzelnen, bei welcher er, wie Albert, sich der termini transcendentes,
d. h. der Buchstaben, bedienen will"), beginnt er, – uns hierin an
Scotus erinnernd, s. ob. Anm.194–, mit der Lehre von der Umkehrung
der Urtheile"), wobei er die Annahme, dass das allgemein verneinende
Urtheil auch particular umgekehrt werden könne, als unnöthig abweist“)
und an der Nicht-Umkehrbarkeit des particular verneinenden Urtheiles
festhält"), daher er auch nur den Einen Memorial-Vers „Feci simpli
citer u. s. f“ anführt"). Auch die Umkehrung der modalen Urtheile
bespricht er ausführlich im Anschlusse an die spätere Formation der
byzantinischen Logik").
Nachdem er hierauf die Dreizahl der kategorischen Schlussfiguren
ohne polemische Beziehung auf eine vierte Figur ziemlich schwach durch
blosse Berufung auf einen Memorial-Vers motiviert hat"), erörtert er die
330) Ebend.: Logica, ut Boethius in sua Topica dicit (s. Abschn. XII, Anm.76),
duas habet partes, sc. inventivam et iudicalivam..... Judicium aulem, ul hic sumilur,
est recta determinatio ralionis in his, quorum est iudicium ...... Et ideo scientia,
quae est recta determinatio scibilium, est per causas, sc. cum ratio resolvit causala
in causas, el propterea haec pars logicae, sc. iudicativa, dicitur analytica seu reso
lutoria, quia resolvit principiata in principia.
331) f. 28 r. A: Dico autem principia primas propositiones per se notas; haec
aulem principia sunt dici de omni et dici de nullo... Aliqui syllogismi non possunt
immediate probari per dicta duo principia et propterea ..... indigent uno alio prin
cipio ..... Hoc autem principium est: Quando ex opposilo consequentis inferlur op
posium antecedentis primae conclusionis, tunc prima consequentia fuit bona..... E
huec reductio vocalur ab aliquibus „per impossibile“, a philosopho vero „per syllo
gismum conversivum“. Letzteres ist natürlich falsch, denn gerade „per impossibile“
ist aristotelischer Ausdruck (s. Abschn. IV, Anm. 623), hingegen „conversivus“,
welches allerdings bei Albert vorkommt (Abschn. XVII, Anm. 465), weist durch den
Boethius hindurch (Abschn. XII, Anm. 136) nur bis zu den älteren Peripatetikern
zurück (Abschn.V, Anm. 46).
332) Ebend.: In talibus syllogismis et elorum propositionibus non curatur, in
qua maleria sint; ideo utemur terminis transcendentibus. S. Abschn. XVII,Anm.469.
333) Auch die logische Begründung der Umkehrbarkeit bewegt sich, wie bei
Scotus, in den Ausdrücken der Lehre von den Consequentiae.
334) f. 28 r. A: Per accidens ...... converluntur universalis affirmaliva el, ul
aliqui dicunl, universalis negativa; tamen non est necessarium hoc ponere, ... ...
existentibus enim universalibus veris semper particulares sunt verae. Hiernach kann
es zweifelhalt sein, ob mit jenen „aliqui“ etwa Scotus gemeint sei; s. ob. Anm.196.
335) f. 28 r. B: Particularis vero negativa non convertitur, quia ex opposilo
consequentis non infertur oppositum antecedentis. Vgl. hingegen ob. Anm.199.
336) Nemlich der zweite der vier Verse, welche bei Petrus Hispanus vor
kommen (Abschn. XVII, Anm. 156), musste bei solcher Ansicht des Verfassers
wegfallen.
337) f. 28 r. B u. v. A. S. Abschn. XVII, Anm. 587 u. 594.
338) f. 29 r. A: Plures figurae non possunt esse, quia tres termini in duabus
propositionibus non possunt pluries variari. Unde versus: Sub prae u. s. f. s. Abschn.
XVII, Anm. 51 (vgl. ebd. Anm. 181).
XIX. Pseudo-Thomas. - 255
inutiles coniugationes, wobei er die bekannten Regeln, dass nicht beide
Prämissen negativ, noch auch beide particular sein dürfen, durch den
Zusatz vermehrt, dass das Gleiche auch von der Singularität und von der
Unbestimmtheit der Urtheile gelte"), worauf er die unzulässigen Com
binationen betreffs der einzelnen Figuren zusammenfasst"). Hierauf gibt
er für die drei Figuren vorerst nur die vierzehn aristotelischen Modi
an“), fügt aber dann für alle drei Figuren noch „indirecte“ Schluss
weisen hinzu, welche er darauf begründet, dass jeder umkehrbare Schluss
satz eines Syllogismus in seiner bewerkstelligten Umkehrung gleichfalls
als Schluss-Resultat zu betrachten sei; hieraus ergeben sich für die erste
Figur die ersten drei theophrastischen Modi (d. h. nach damaliger Ter
minologie Baralipton, Celantes, Dabitis, oder nach jetziger Bamalip,
Calemes, Dimatis), ferner für die zweite Figur zwei neue Modi (d. h.
Caesaro und Camestros), und ebenso drei neue für die dritte Figur
(nemlich Umkehrung des Schlusssatzes in Darapti, Disamis und Datisi);
betreffs der zwei letzten theophrastischen Modi der ersten Figur (d. h.
nach damaliger Bezeichnung Fapesmo und Frisesomorum, nach jetziger
Fesapo und Fresison) wird die völlig richtige Bemerkung gemacht, dass
dieselben auf dem Versuche beruhen, unzulässige Combinationen der ersten
Figur dennoch schlussfähig zu machen ***). Indem aber der Verfasser
liebei den Boethius tadelt, weil er die indirecten Modi der zweiten und
dritten Figur vernachlässigt habe, müssen wir beachten, dass hier Boethius
den doctores moderni beigezählt wird"). Jedoch trotz dieser Be
reicherung der Syllogistik zählt er zuletzt doch nicht 24, sondern nur
die üblichen 19 Schlussmodi mittelst jener nemlichen Memorial-Verse auf,
welche wir schon seit Shyreswood trafen“). Hierauf reiht er eine Er
339) Ebend.: Inulilium coniugalionum quaedampossunt fieri in omnibus figuris.
...... Sunt qualuor: prima es, si ambae praemissae sunt negativae, secunda, si
ambae praemissae sunt particulares; tertia, si ambae sunt indefinitae; quarta, si
ambae sunt singulares ..... Ex puris negativis, particularibus, indefinitis el singu
laribus nihil sequitur.
340) Ebend: Inuliles vero coniugaliones, quae non sunt in omnibus figuris, sunt
duae. Una convenit primae et tertiae figurae, sc. quando minor propositio est nega
liva; secunda convenit primae et secundae figurae, sc. quando maior propositio est
particularis. Vgl. bei Cassiodorus, Abschn. XII, Anm. 182. -
341) f. 29 r. B u. v. A.
342) f. 29 v. B: Restat nunc dicere de syllogismis indirecte concludenlibus....
Tales autem syllogismi sunt numero decem; quinque enim sunt in prima figura, duo
in secunda, el tres in tertia figura. Sciendum, quod omnis syllogismus concludens
aliquam conclusionem, quae converli potest, eliam polest concludere illam, in quam
convertitur. Cum ergo omnes conclusiones dictorum syllogismorum possunt converli
exceptis particularibus negativis, omnes tales syllogismi poterunt concludere indirecle.
Tales aulem in prima figura sunt tres, sc. primus modus, secundus et terlius; im
secunda sunt duo, sc. primus et secundus; in tertia sunt tres, sc. primus et lerlius
et quartus. Adducantur aulem in prima figura duo modi, qui sunt contra duo prin
cipia sive regulas datas in prima figura; nam ambo haben minorem negativam,
- - - - - el alter eorum habet maiorem particularem. S. Abschn. IX, Anm. 100.
343) Ebend.: Doctores autem moderni, sc. Boethius, praetermissis quinque, sc.
secundae et tertiae figurae, de solis quinque primae figurae fecerumt mentionem (diess
ist nicht durchaus richtig, s. Abschn. XII, Anm. 136 f.). Quorum primus conslal
u. s. f., d. h. es folgen nun die fünf theophrastischen Modi der ersten Figur.
344) f. 30 r. A: Ad memoriter tenendum praedictos syllogismos inventi sunt qui
dam versus, qui laliter designantur: Barbara u. s. f. s. Abschn. XVII, Anm. 52 (nur
256 XIX. Pseudo-Thomas.
örterung de inverttione medii an, welche er dem Albert entnimmt 345),
und auf gleicher Quelle beruht, was er in ziemlicher Breite über die
modalen Syllogismen angibt346). j
llirlgegen glaubte er offenbar, die an Albert und Thomas sich an
schliessende Logik dadurch ergänzen und verbessern zu können, dass er
in reichlicher Ausdehnung die Lehre von den hypothetischen Schlüssen
aufnahm (vgl. Abschn. XVII, Anm. 467 u. 540). Hatte er sich bezüglich
des hypothetischen Urtheiles an die byzantinische Logik angeschlossen (ob.
Anm. 328), so lässt er nun die dort übliche Dreitheilung fallen 347), um
in dieser Gruppe der Logik vollständig dem Boethius zu folgen 348).
Sehen wir hierauf von einer ganz augenscheinlichen lnterpolation
ab, welche aus der späteren Formation der byzantinischen Logik eine
Episode über die Beduplicativ-Sätze als Ewponibilia enthält349), so
bildet den Schluss des Ganzen die Lehre de demonstratione, bezüg
lich deren der Verfasser sich wieder an Albert anlehnt, welcher seiner
seits den arabischen Standpunkt recipirt hatte, dass es sich hier um
finden wir hier Brocardo statt Bocerdo). Hierauf wird ausführlich und deutlich die
Bedeutung der Buchstaben, welche in jenen Kunstworten vorkommen, erklärt (vgl.
ebend. Anm. 187), wobei es den Anschein hat, als wolle das Siglum „C“ in Bro
eardo und Beroco auf den Ausdruck „conversivus syllogismus“ (s. ob. Anm. 331)
zurückgeführt werden; wenigstens lesen wir dort: aliquendo invenitur C e! signi/icel,
quozl iste syllogisnzus polesl rcduei solum per syllogismum conversivum.
345) f. 30 r. A. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 464 (es werden dabei hier nur die
14 directen Schlussmodi in Betracht gezogen).
346) f. 31 1'. A. Vgl. ebend. Anm. 461.
347) f. 32 r. A: Tres sunt speeies propositionum hypolhelieerum, so. coriditionelis,
copulalira et disiuncliva (s. ebend. Anm. 158). Syllogismi eulem, qui saut ex pro
positionibus copulativis, eodem modo se haben! sicut et syllogismi cetegoriei, et ideo
de eis preetermittemus. Sed quia ex proposilionibus conditionelibus et disiunctivis
elfter‘ fiunt syllogismi, quam in proposilionibus eategorieis, ideo de er's dieendum est.
348) Vorerst nemlich werden (f. 32 r. A) die conditionalen Urtheile nach Boe
thius eingetheilt (s. Abschn. XII, Anm. 146 u. 142), dann folgen von den condi
tionalen Schlüssen nur die ersten vier Modi (s. ebend. Anm. 155), d. h. nur der
sog. modus ponens, während der modus tollens wohl erwähnt, aber nicht näher
entwickelt wird; hingegen findet aus Avicenna (Abschn. XVl, Anm.219) die relative
Satzforrn (mit „qui“) ihre Verwendung. Hierauf reihen sich (unter Verweisung auf
eine ausführlichere Monographie des Verfassers, s. ob. Anm. 299) die ersten 16
zusammengesetzten hypothetischen Schlüsse des Boethius an (s. Abschn. XII, Anm.
157), auf welche in kürzerer Zusammenfassung jene 48 Modi des zusammengesetzten
hypothetischen Syllogismus folgen, welche Boethius (s. ebend. Anm. 159—161)
nach den drei Figuren des kategorischen Schlusses geordnet hatte. Auch das dis
junctive Urtheil wird (f. 32 v. A) grundsätzlich in der ncmlichen Weise aufgefasst
wie bei Boethius (s. ebend. Anm. 141 u. 148), woraus sich ebenso eine Beduction
der verschiedenen disjunctiven Urtheilsformen auf entsprechende hypothetische Ur
theile ergibt (s. ebend. Anm. 163).
349) f. 32 v.A, wosclbst auf den Abschluss der Syllogistik (Diclum ergo sit
rle syllogismis hoc modo; de aliis aulem speeiebus ergurnentalionis mm me intra
millo; s. ob. Anm. 302) nun unmittelbar folgt: Notend-um ed hoe: quod proposilio
redupliealive sit vere, requirilur, quod quatuor propositiones exponentes ipsem, so.
tres ealegoricae et una hypotheliea, eint reree u. s. w., d. h. es folgen nun Regeln
über die Wahrheit der BedupIicativ-Satze, wie wir sie früher, Abschn. XVII, Anm.
262 u. bes. 608 f. trafen. Und um den Charakter einer lnterpolation zweifellos
festzustellen, folgen hierauf noch einige Bemerkungen über die Umkehrung der
kategorischen Urtheile.
XIX. Pseudo-Thomas. Aegidius Romanus. 257
die „Materie“ der Syllogismen handle"). Mit Ausschluss jener Erör
terungen, welche in der zweiten Analytik des Aristoteles, sowie natürlich
auch im Commentare Albert's, der Definition gewidmet waren, wird
hier in ausführlicher Breite über per se u. dgl.“), über demonstratio
potissima"), über die sog. dignitates"), und zuletzt über die Ein
heitlichkeit einer Wissenschaft gesprochen"), ohne dass wir irgend
Bemerkenswerthes hieraus hervorheben könnten. Nur das Eine dürfte
zu erwähnen sein, dass wir auch hier, wie bereits in einer anderen
Schrift (s. ob. Anm. 273), den sechs transcendenten Begriffen be
gegnen"). - - - - -- - - - - - - * "
Gleichfalls den Thomisten wurde Aegidius Romanus (oder de
Colonna, gest. i. J. 1316) beigezählt, von dessen ausgedehnter schrift
stellerischer Thätigkeit hieher gehören: ein Commentar zur sog. vetus
logica"), desgleichen zur ersten Analytik"), zur zweiten Analytik"),
zu Soph. Elenchi"), ferner eine Schrift De ente et essentia"), so
dann der Commentar zu Petrus Lombardus"), sowie Quodlibeta"),
und ausserdem unter drei kleineren Tractaten die Schriften De partibus
philosophiae und De gradibus formarum"). Die Commentare des
Aegidius zum Organon gehören zu denjenigen, welche man „ad litteram“
nannte, d. h. sie geben, abgesehen von den allgemeineren Einleitungen,
nur eine erklärende Umschreibung des Originales Satz für Satz oder, wo
nöthig, Wort für Wort, wobei, was wohl zu beachten ist, nirgends das
350) f. 32 v. B: Quaedam sunt, quae pertinent ad materiam demonstralionis.
Auch war schon in der Einleitung des ganzen Buches, f. 15 r. A, dieser letzte Theil
bezeichnet als: de syllogismo applicato ad materiam demonstrativ am seu de demon
stratione. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 459.
351) f. 33 r. A u. B; vgl. ebend. Anm. 473.
352) Ebend. vgl. ebd. Anm. 476. -
353) f. 33 v. A u. f. 34 v. B; vgl. ebd. Anm. 475. u. Abschn. IV, Anm. 147.
354) f. 35 r. B; vgl. Abschn. IV, Anm. 675.
355) f. 33 v. B: Aliquarum propositionum termini sunt in communi omnium
notilia, ut sunt „ens, verum, bonum, unum, aliquid, res“ el huiusmodi, quae per
tinent ad primas Conceptiones intellectus.
356) Expositio in artem veterem, videlicet in universalibus, praedicamenlis, post
praedicamenlis, sex principis et Periermenias. Venet.1507. fol. (auch später wieder
gedruckt. Bergomi 1591. 4). Der Umkreis der „Ars vetus“ war ja schon längst
abgegränzt; s. ob. Anm. 95. u. Abschn. XVII, Anm. 5 u. 103.
357) Expositio super libros Priorum. Venet. 1516. fol.
358) Expositio super libros Posteriorum Aristotelis cum textu eiusdem. Venet.
1500. fol.
359) Expositio super libros Elenchorum Aristotelis. Venet. 1500. fol.
360) Egidius Romanus de esse et essentia. Venet. 1503. fol.
361) In primum Sententiarum. Venet. 1492. fol. u. 1521. fol. u. ed. Aguilar.
Corduba 1699. fol. (nach letzterer Ausgabe citire ich). In secundum Sententiarum.
Venet. 1482. fol. u. 1581. fol. In lertium Sententiarum, ed. Gallucci. Romae
1623. fol.
362) Ohne Titelblatt: Incipiunt quodlibet celeberrimi ac excellentissimi doctoris
domini Egidii de Roma. Bonon. 1481. fol. und Fertilissimi Aegidii Romani Quodli- -
betta [sic] .... ed. Rhodiginus. Venet. 1504. fol. und ed. Coninck. Lovan. 1646. fol.
(nach letzterer citire ich).
363) Tres tractatus domini Egidii de Roma . . . . . . De paribus philosophiae
essentiallibus ... ... De differentia rhetoricae et politicae ..... . De gradibus formarum.
S. l. e. a. 4.
PRANT, Gesch. III. 17
258 XIX. Aegidius Romanus.
Material der byzantinischen Logik beigezogen wird. Es sind daher nur
einige Einzelnheiten, welche in dieser Beziehung unten zur Erwähnung
kommen müssen. Hingegen, was die Kernfragen betrifft, welche damals
in der Logik umliefen, so äussert sich Aegidius gelegentlich hinreichend
ausführlich, um seinen Standpunkt völlig erkennen zu lassen. Wenn zu
weilen gesagt wurde, durch ihn habe sich die Schule der Thomisten erst
förmlich consolidirt, so ist diess bezüglich der Logik nicht durchaus
richtig. Bei den Theologen galt er wohl als der hervorragendste Tho
mist """); aber in der Logik ist es keineswegs ein reiner und stricter
Thomismus, welchem wir hier begegnen, sondern auch Aegidius hat in
ähnlicher Weise, wie wir es auch schon bei Anderen sahen, in die Doctrin
des Thomas manche scotistische Elemente aufgenommen.
Die bei Albert und bei Scotus recipirte Eintheilung der Wissenschaft
in eine reale und eine sermocinale wiederholt Aegidius, jedoch mit der
Wendung, dass die letztere „adminiculativa“ sei, und indem er dann
der Logik den Syllogismus als wesentlichen Gegenstand und als Motiv
ihrer näheren Eintheilung zuweist, folgt er völlig dem Petrus v. Auvergne
und dem Scotus ""°). Aber da er zugleich daran festhält, dass die Logik
eben doch nur modus sciendi und somit nicht eigentlich selbst eine
Wissenschaft sei, da es auch ein Wissen ohne Logik (nemlich bei Glaubens
gegenständen, wie z. B. betreffs der Engel) gebe 3""), so betrachtet er
den Unterschied zwischen logica docens und logica utens in einer von
Scotus sehr abweichenden Weise 3"7). Ja er bringt den Begriff des
364) Z. B. Coninck theilt in der Vorrede seiner Ausgabe der Quodlibela aus
den „Constilutiones s. ordinis Augustiniani“ folgende Vorschrift mit: Volumus, ut
magistri regentes in lectionibus et determinationibus disputationum in omnibus sequi
et tueri debeant sanam et catholicam doctrinam fundatissimi doctoris nostri B. Aegidii
Romani, quondam noslri s. ordinis generalis; ubi vero eius scripta non reperiuntur,
er D. Thomae Aquinatis doctrina suppleantur. Oder z. B. Aguilar (in der Ausgabe
des Commentares zu Sentent. I) nennt den Aegidius kurzweg „defensor operum
divi Thomae“.
365) Earpos. in art, vet. f. 2 v. B : Scientia speculativa dividitur in principalem
et adminiculativam: principalis est illa, quae est de rebus; adminiculativa dicitur
quasi adiuvans illam realem scientiam, sicut sermocinales (s. Abschn. XVII, Anm.
362 f. u. obige Anm. 87). Ista autem principalis, quae est de rebus, dividitur in
tres, sc. in naturalem, metaphysicam et malhematicam ...... f. 3 r. A: Adminicula
tiva autem dividitur in tres partes, sc. in grammaticam, logicam el rhetoricam.
Logica, in qua subieclum est syllogismus, sic dividilur: aut est de syllogismo aut
de partibus eius; si de partibus, aut propinquis aut remolis. Si de remolis, sic est
liber Praedicamentorum . . . . . ; si de parte propinqua, sic est liber Periermenias ......
Si autem de syllogismo, hoc erit aut de syllogismo in communi non contraclo ad
aliquam materiam, et sic est liber Priorum; aut contracto ad aliquam materiam, et
hoc dupliciler, quia aut contrahitur ad maleriam necessariam, et sic est liber Posle
riorum, aut ad materiam probabilem; et hoc dupliciter, quia aut ad probabilem
simpliciter, et sic est liber Topicorum, aut ad probabilem apparenter, et sic est liber
Elenchorum. Omnes alii libri sunt de bene esse (ebenso Erpos. s. libr. Elench.
f. 2 r. B). S. ob. Anm. 244.
366) Erpos. s. libr. Poster, f. 2 r. A: Logica est quaedam via ad ceteras sci
enlias, quare . . . . . est magis modus sciendi, quam scientia; nam non est necessaria
logica propter res scitas, sed propter nostrum modum sciendi. Possunt enim res sciri
absque logica; nam substantiae separatae, quia non intelliguntur cum discursu, ut
sciantur, non indigent logica. Ebenso Eapos. s. libr. Elench. f. 2. v. B.
367) Erpos. s. libr. Poster. f. 5 v. A : Logicus, ut est docens, docet logicam,
XIX. Aegidius Romanus. 259
modus sciendi in ähnlicher Weise, wie wir es bei einem Thomisten
sahen (ob. Anm. 330), in Verbindung mit der boethianischen Zweitheilung
des logischen Gebietes ""°), und findet so in der Erörterung der Syllo
gismen und ihrer Bestandtheile das wesentliche Mittel zur Vermeidung
von Irrthümern """). Dass aber eben der Syllogismus der eigentliche
Gegenstand der gesammten Logik sei, erweist er dadurch, dass er ver
schiedenen Gegengründen, welche auch schon Petrus v. Auvergne ange
führt hatte, anderweitige Beweisgründe entgegenstellt, und auch die An
nahme Anderer, dass ens rationis oder dass actus rationis oder dass
modus, sciendi als solcher der Gegenstand der Logik sei, beseitigt er in
überraschender Geschwindigkeit durch die Behauptung, dass ja gerade der
Syllogismus all diese verschiedenen Momente schon in sich enthalte "'").
Nur schwankt er mit diesem seinem Standpunkte ein anderes Mal doch
wieder in den Begriff der traditionellen intentio secunda und hiemit in
conceptus, jedoch in einer von Scotus (ob. Anm. 92) abweichenden Weise,
hinüber, indem er die Erzeugnisse des Erkenntniss-Actes (- formatum
per actum intelligendi -), unter welchen freilich der Syllogismus das
höchste ist, als Gegenstand der Logik bezeichnet "'').
quae non est ścientia, sed modus sciendi, . . . . ut est utens, aggenerat opinionem . . . .
Demonstralio proprie sumpta non aggenerat modum sciendi nec opinionem, sed scien
tiam... Vgl. Erpos. s. libr. Elench. f. 2 v. B. S. hingegen bei Scotus ob. Anm. 90.
368) Erpos. s. libr. Prior. f. 2 r. A : Logica modum et rationem discernendi
debet determinare ; sed ralio discernendi secundum Boethium duas habet partes, sc.
inventionem et iudicium (Abschn. XII, Anm. 76). . . . . Logica simul determinat sci
entiam et modum sciendi; et non est inconveniens, est enim logica de modo sciendi,
unde potest illa se ipsam reclificare ...... (B) Ars inveniendi in Topicis et Elenchis,
ars autem iudicandi in Prioribus et Posterioribus traditur.
369) Erpos. s. libr. Poster. f. 2 r. B: Ne in conceptionibus erretur, necesse fuit
tradere scientiam libri Praedicamentorum ...... Ne in formando enuntiationem erretur,
necesse fuit invenire scientiam libri Periermenias . . . . . Ne in syllogizando et indu
cendo conclusiones ea principiis error accideret, necesse fuit invenire illam parlem
logicae tradilam in arte nova, ubi de omni syllogismo traditur nolitia. Ebenso Erpos,
s. libr. Elench. f. 2 r. B,
370) Erpos. s. art. vet. f. 3 v. B : Quaerilur, utrum syllogismus sit subiectum
in logica. El arguitur, quod non. Nam sicut se habet subiectum ad scientiam, ita
pars subiecli ad partem scientiae; sed in aliqua parte logicae, ut in libro Elench0
rum, non est subiectum aliqua pars syllogismi (vgl. ob. Anm. 243) . . . . . Nihil est
subieclum totius el parlis; sed syllogismus est subiectum in parte logicae, ergo non
erit subiectum in tola logica ...... In oppositum arguitur: Illud est subiectum in
aliqua scienlia, cui allribuuntur omnia determinata in illa scientia; sed omnia deter
minala in logica allribuuntur syllogismo; ergo . . . . . Ad hanc quaestionem contradicunt
quidam, quod , ens (muss heissen ens rationis, s. sogleich) est subiectum in tota
logica, quia de omnibus ibi praedicatur determinalis. Alii dicunt, quod hic sit sub
ieclum actus ralionis, qui est tripler, sc. simplicium apprehensio, compositorum in
lelligenlia, intellectorum collalio. Alii dicunt, quod modus sciendi, qui est simililer
tripler, sc. diffinitivus, divisivus, collectivus. Sed dicendum, quod syllogismus non
differt ab istis, prout etiam ponitur subiectum; nam idem est, quod aclus ralionis et
quod ens rationis, et una pars modus sciendi, sub quo alii ad minus comprehenduntur
materialiter; nam in syllogismo ponunlur termini, qui diffiniunlur el etiam dividuntur.
El ila dico, quod syllogismus est subieclum.
371) Erpos. s. libr. Elench. f. 2 v. A : Elsi aliquo modo de actibus rationis sit
logica, proprie tamen non est de actibus, sed est de intentionibus et conceptibus, qui
formanlur per huiusmodi actus ... ... Dialectica ergo, quae proprie ralionalis est,
magis erit de huiusmodi conceptibus, quam de ipsis actibus ..... (B) In intelligendo
17*
260 XIX. Aegidius Romanus. -
Schon dieses eklektische Herumtappen zeigt uns den Aegidius als
einen Geistesverwandten des Albert, und so wird nun auch die Univer
salienfrage von ihm in einer Weise erledigt, dass der ursprüngliche
Thomismus manche Erweiterung oder Abschwächung erfährt. Er gibt
einmal eine kurze Charakteristik der Ansicht Platos und jener des Ari
stoteles, in welch letztere er einen sowohl dem Thomas als auch dem
Scotus mundgerechten Dualismus hineininterpretiert, und fügt ausserdem
noch eine dritte Annahme hinzu, welche nach ihrem Wortlaute die meiste
Aehnlichkeit mit Aussprüchen des Roger Baco hat"). Auch eine andere
Stelle ist ohne grossen Belang, insoferne nur gesagt wird, dass die Uni
versalien aussagbar und vervielfältigbar sein müssen, sowie dass sie nicht
selbstständig für sich, sondern nur in anderen Wesen existieren und dort
dann ihre verschiedene singuläre Determination finden"). Hingegen da,
wo er die Frage erörtert, ob die Universalien in der Seele oder in den
äusseren Dingen seien, gelangt er nach Anführung der beiderseitigen
Gründe zu dem merkwürdigen Ausspruche, dass, obwohl es neben dem
„in anima“ und dem „extra“ kein anderweitiges Drittes gebe, dennoch
die Sache an sich (res de se), welche nur als erkannte ein Universale
sein kann, weder in der Seele noch im äusseren Dinge sei, d. h. doch
wohl, dass man von der „Sache an sich“ überhaupt nicht reden könne,
hingegen als Universale sei der Gegenstand des Erkennens nicht ausser
halb der Seele, denn es komme ihm da Gemeinsamkeit zu, welche in
den äusseren Dingen nicht sei; kurz er umschreibt den Dualismus des
Thomas mit Ausdrücken des Scotus, wie z. B. species informans und
referre, mit welchen er wieder die Terminologie des Ersteren, z. B.
abstrahiere und similitudo, verbindet, und so kommt er zuletzt mit sco
tistischer Wendung zu dem Resultate, dass das Universale in seinem for
mellen Sein in der Seele und nach dem materiellen Sein in den äusseren
conclusiones in principis formamus syllogismum; libri ergo arlis novae non erumt de
actu intelligendi, quo intelligimus conclusiones in principis, sed de syllogismo, qui
formalur per talem actum. Patel ergo, de quo sit logica universaliter, quia est de
huiusmodi conceptibus et intentionibus formalis per actum intelligendi. Ebenso De
part. philos. essent. p. 1 f.
372) In I Sentent, Dist. XIX, Qu. 1, art. 1, p. 389 A: De universali sunt
diversi modi dicendi. Nam Plulo posuit, universalia esse abstracla; voleball enim,
de omnibus rebus esse multa per participationem et unum per essenliam ...... (B)
Alia positio universalis fuit Aristotelis, qui voluit, quod universale est id, quod prae
dicatur de rebus nec proprie est substantia, eo quod est commune multis nec habens
proprium esse nec per se esse; hoc autem universale nec est quid reale solum nec
quid rationis sollum, sed quantum ad esse materiale est quid reale el est in parti
cularibus, esse lamen formale recipit ab anima ...... Isti autem duplici modo uni
versalis superadditur modus tertius, sc. quod species, quae est in intellectu abstracta,
dicitur universale, eo quod habel respectum ad plura, non quia de pluribus prae
dicatur, sed quia pluribus est similis. S. Abschn. XVII, Anm. 571, 573, 577.
373) Ebend. Dist. XXV, Qu. 1, art. 2, p. 480 B: Ad esse universalis qualuor
concurrunt: Primo, quod praedicelur de pluribus ..... , secundo, quod plurificelur in
illis....., tertio, quod non significet per modum hypostasis sive per modum per se
subsistenlis, sed quod significel per modum exislemlis in alio ...... , quarlo, quod in
his, in quibus existil, habeat aliud et aliud esse, nam homo non secundum idem
esse est in Socrate et Platone. Das einzig Entscheidende in dieser Aufzählung ist
eine antiplatonische Tendenz, welche sich aber, wie wir nun schon so oft sahen,
fast von selbst verstand.
XIX. Aegidius Romanus. - 261
Dingen sei "7"). Jenes räthselhafte Dritte aber, nemlich die „Sache an
sich“ entpuppt sich so als die „species intelligibilis“ des Scotus, welche
als potenzielle intentio das Mittlere zwischen inneswahrnehmung und
Denken sei""°). So kann Aegidius mit der Passivität, welche Scotus dem
Denken zuwies, einverstanden sein, da „passio, similitudo, intellectus,
conceptus“ all das Nemliche seien°'"), und er kann zugleich mit dem
sog. Empirismus des Aristoteles, welchem ja auch Thomas eine Berech
tigung zugestand, sympathisiren, da nach einer aristotelischen Stelle die
Seele an sich eine tabula rasa sei 37"). Und wiederum kann er das
„esse essentiae“ des Scotus beiziehen, welches eben der Denkbetrachtung
(consideratio apud intellectum) unterliege und in seinem Ansichsein Sache
der prima intentio, aber als Universale Gegenstand der secunda intentio
sei ""°); ja mit diesem Begriffe der consideratio gelangt er zu einer
374) Erpos. in art. vet. f. 3 v. B : Quaeritur, utrum universalia habeant esse
in anima vel in re e vlra. El arguitur, quod in re evtra; nam universale est in illa
natura, quae praedicalur de pluribus, sed res erlra est huiusmodi. Secundo sic:
Universale est in eo, cui accidit (s. Abschn. XVII, Anm. 392) intentio universalis,
sc. genus et species; sed istae intentiones accidunt rebus earlra. In oppositum ar
guitur: 0mne, quod est in re ertra, est particulare signatum per materiam (s. ebend.
Anm. 519); sed universale non est particulare, ergo non est in re ertra. Secundo
sic: Si universale esset in re ertra, sic bene praedicaretur, ut diceretur „Socrates
est universale“: sed hoc est falsum ; ergo universale non est in re ertra. Dicendum
ad hanc quaestionem, quod res de se non est universalis nisi in eo, quod intelligi
tur; nam res de se non habet esse in anima nec in re ertra. Licet non sit dare
tertium esse, quin sit in anima vel in re e.vtra, tamen de se in nullo horum est . . . . .
f. 4 r. A : Secundum esse universale non est eartra animam , nam de ratione univer
salis est, ut sibi praesint duo, sc. civitas (natürlich zu lesen unitas) et communitas;
in re autem eætra nihil est commune (vgl. bei Scotus, ob. Anm. 100 u. 121). Prout
autem illa res et illa natura est in anima per suam speciem, adhuc potest considerari
dupliciter. Uno modo, prout informat animum, et sic est res singularis (die „species
informans“ des Scotus, ob. Anm. 110); alio modo, prout habet esse in anima et
ulterius refertur ad res ertra, et sic est universalis (das „referre“ s. Abschn. XVII,
Anm. 377 u. 392 und bei Scotus Anm. 125) ..... Res intellecta significata (ebenso,
ob. Anm. 129 ff.) per ista nomina „homo, animal“ potest dici universale, prout est
intellectus abstractus, i. e. secundum quod similitudo (s. Abschn. XVII, Anm. 393
u. 395) apprehensa ab anima refertur ad rem, cuius est similitudo; et illa talis res
non est in anima nisi sicut obieclum in potentia, quam perficit, sed est in re eatra.
Et sic patet solalio, ..... quod universale secundum esse formale est in anima (also
die scotistische „formalitas“, ob. Anm. 129, 133, 147 ff.), secundum esse materiale
est ea tra animam, ut dicatur universale illud, cuius est intellectus abstractus et simi
litudo eius est apprehensa ab anima.
375) Quodlib. III, 11, p. 170 B: A sensibili ergo in medio, quod est intentio
in potentia, causatur species intelligibilis in medio, quae est intentio in actu; . . . . .
ab huiusmodi autem inlenlione in actu eristente in medio causalur intentio in sensu.
...... p. 171 A: Ab hoc ergo ertremo, quod est solum potentia intelligibile, ad hoc
aliud eatremum, ut ad intellectum, per quem sumus intelligentes actu, non est transi
tus nisi per medium, ut per speciem intelligibilem. S. ob. Anm. 111.
376) Erpos. in art. vet. f. 47 v. B: Illa quatuor nomina, sc. passio, similitudo,
intellectus et conceptus, idem penitus significant. S. bei Scotus, Anm. 114 u. 127.
377) Ebend. f. 2 r. A: Intellectus est in potentia passiva ad intelligendum quod
libet intelligibile, quod patet per ipsum philosophum dicentem, quod anima in prima
sui creatione est tanquam tabula rasa, in qua nihil est depictum (s. Abschn. IV,
Anm. 97). Ebenso In II Sentent., Dist. XXVIII, Qu. 1, art. 1, p. 360 A.
378) Quodlib. II, qu. 6, p. 62 B: Res considerata secundum esse essentiae habet
esse rationis, et intellectus est ille, qui fertur in ipsam essentiam secundum se; et
ipsa essentia creata secundum se non habet esse, sed solum habet considerationem
\
262 XIX. Aegidius Romanus.
blossen Relativität des Universellen und des Particularen, welche uns nicht
nur an Gottfried von Fontaines und Johannes Parisiensis, sondern fast
noch treffender an die Status- und Indifferenz - Lehre des 12. Jahrh.
erinnert 37°).
Auch bei der Frage über das Princip der Individuation zeigt uns
Aegidius den gleichen Halb-Thomismus, denn allerdings hält er sich an
das „hic et nunc“, durch welches die Einzelndinge von den ewigen Uni
versalien unterschieden seien°°"), und er verlegt so die Individualisirung
in die quantitativ auftretende Materie 3°'); aber indem er diesen Thomis
mus gegen die Pariser Censur Tempier's, welche er als voreilig und
unüberlegt bezeichnet, vertheidigen will, begründet er die Möglichkeit
immaterieller Individuen ebenso, wie Alexander v. Alessandria, in sco
tistischer Weise auf das esse selbst, durch welches ja auch allein die
Form der Existenz bestimmt sein könne °°°), – eine Erklärung, welche
freilich zuletzt, wie bei Göthals und bei Johannes Parisiensis, an Gottes
Allmacht appellirt°°°).
apud intellectum (vgl. Scotus, ob. Anm. 135 ff.). Unde esse essentiae, prout est
aliud ab esse naturae, est esse secundum intellectum, et esse essentiae non differt ab
esse universalitatis, quasi unum sit esse rationis et non aliud, ut isti videntur dicere,
dum volunt, quod res, ut habet esse particulare, habeat esse naturae, ut vero habet
esse universale, habeat esse rationis, ut autem habet esse essentiae, habeat esse, quod
nec sit esse naturae nec esse rationis. Utrumque enim, tam esse universalitatis quam
esse essentiae, est esse rationis; sed esse essentiae est rationis tanquam intentionis
primae, esse universalitatis est rationis tanquam intentionis secundae. Vgl. In I
Sentent., Dist. XXX, Qu. 1, art. 3, p. 571 A.
379) In III Sentent., Dist. XXIII, Qu. 1, art. 1, p. 584 B: Eadem res considerata
cum conditionibus materiae est particularis, sine conditionibus est universalis, et ut est
particularis, est corruptibilis, ut universalis incorruptibilis ..... Aliter et aliter con
siderata potest esse universalis et particularis. Vgl. ebend. Dist. XII, Qu. 2, art. 3,
p. 475 B. In II Sentent., Dist. III, 2, Qu. 2, art. 4, p. 255 A. S. ob. Anm. 70 u. 74.
u. Abschn. XIV, Anm. 85, 129, 137, 141.
380) In I Sentent. Dist. XV, 2, Qu. 1, art. 3, p. 292 B: Universalia sunt
aeterna, non quod non inceperint esse, sed quia sunt abstracta a conditionibus ma
teriae, quae sunt hic et nunc, ratione quarum variabilitas temporum habet esse. S.
Abschn. XVII, Anm. 520.
381) Quodlib. I, 11, p. 24 B: Hoc ergo modo fit individuatio, quia materia
habet esse ertensum per quantitatem, et in diversis partibus materiae recipiuntur
diversae formae; forma dividitur et divisa individuatur per materiam ertensam; sed
cum ertensio per quantitatem fiat, ad quantitatem est recurrendum, cum loqui volu
mus de individuatione corporum. Ebenso In II Sentent., Dist. III, 1, Qu. 1, art. 1,
p. 163 A.
382) Ebend. II, 7, p. 65 A: Dicendum, quod de hoc sit articulus Parisiensis
(s. ob. Anm. 13) ...... 0ptandum vero foret, quod maturiori consilio tales articuli
fuissent ordinati, et adhuc sperandum, quod forte de iis in posterum sit habendum
consilium sanius . . . . . . (B) Forma sub duplici respectu considerari potest; primo enim
potest comparari ad materiam, secundo ad esse . . . . . . p. 66 A: Dicere possumus,
quod . . . . ., quando forma determinatur per esse, non sit inconveniens, esse plura in
eadem specie, quia tunc illa plura per se et primo differunt per esse . . . . . . p. 67 B:
Sicut materia aliquando unitur propter formam, aliquando forma diversificatur propter
materiam, sic aliquando esse unitur propter formam, aliquando forma plurificatur
propter esse . . . . . . p. 68 A: Imaginandum est enim, quod secundum naturae cursum
deus det tantum de esse ipsis substantiis separalis, quantum possunt ipsae recipere.
S. ob. Anm. 251.
- 383) Ebend. 18, p. 96 B: Consuevit communiter dici, quod secundum naturae
cursum animae individuentur in suis corporibus, ..... et, postquam separatae sunt a
XIX. Aegidius Romanus. 263
An die gleichen Vorgänger, nemlich an Gottfried v. Fontaines und
Johann v. Paris, schliesst er sich auch betreffs der unitas formae an,
nur verbindet er mit der Ansicht derselben, dass die Mehrheit der Formen
nur in der subjectiven Denkauffassung liege, das Motiv des Scotus, wor
nach die Wesens-Einheit jedenfalls auf Einer letzten abschliessenden Form
beruht ***), so dass neben und trotz dieser Einheit durch die denkende
Betrachtung in Einem Wesen immerhin mehrere wirkende Principien er
fasst werden können °°°). Und sowie er darauf hinweist, dass bei Sub
stanzen die reelle pluralitas formarum in Conflict mit dem christlichen
Dogma komme, so hält er auch für die Accidentien die Eińheit der Form
aufrecht, da dieselben nur nach dem Grade der Intensität ihrer einheitlichen
Form eine Manigfaltigkeit an sich tragen°°°), welch letztere, d. h. intensio
et remissio, er gelegentlich an dem schon bei Scotus vorkommenden Bei
spiele des Warmen und Kalten darlegt 3°7).
Was die Einzeln-Exegese des Organons betrifft, so treten aus der
selben, wie schon oben bemerkt wurde, nur etliche Punkte als erwäh
nenswerth hervor; nemlich dass Aegidius bezüglich der Schrift De seæ
principiis, welche er in unerträglicher Weitschweifigkeit commentirt, nicht
einmal gewiss weiss, ob dieselbe wirklich von Gilbert, oder nicht viel
corporibus, suam distinctionem retinent secundum esse, quod acquisiverunt in cor
poribus . . . . . Posset tamen deus, si vellet, sine corporibus individuare animas; posset
enim dare animabus tale esse signatum sine corpore, quod est aequale illi esse,
quod habent, quando infunduntur corporibus (d. h. der liebe Gott kann vermöge
seiner Allmacht auch Unsinn treiben). Ebenso In I Sentent., Dist. IV, Qu, 1, art.
3, p. 108 A. Vgl. ob. Anm. 48 u. 73.
384) De esse et essentia, qu. 10, f. 24 r. A: In corporibus animatis ...... 71011
sunt plures formae nec plures naturae nisi secundum rationem (vgl. Anm. 70 u. 74)
- - - - - - Quod anima sentit et intelligit, ea hoc non arguitur, quod sinl diversa esse,
sed solum concluditur, quod in ea sint diversae qualitates et diversae potentiae . . . . .
Esse non numeratur secundum formas partis, sed solum secundum formas tolius, vel
si numeratur secundum formas partis, hoc erit solum secundum formam ultimam et
completivam, et quod quantumcunque in re ponantur plures formae partis, tamen
semper est ibi una forma tolius et una forma completiva; ideo semper est ibi unum
esse (vgl. ob. Anm. 156 ff.). In III Sentent., Dist. XXI, 2, Qu. 1, art. 3, p. 565 A :
Una igitur forma secundum rem el plures formae secundum rationem.
385) In I Sentent., Dist. VI, Qu. 1, art. 1, p. 134 B: A diversis rationibus sunt
imposita, ..... nam licet sit eadem forma substantialis, per quam homo est substantia
et animal et homo, tamen ut per eam est substantia, est principium essendi, ut est
animal, est principium vitae, ut est homo, est principium eius, quod est intelligere.
386) De gradibus formarum, p. 1 (der Druck selbst hat übrigens keine Pagi
nirung): Videtur sufficienter ostendi ea diffinitione accidentium, quod genus in talibus
non contrahatur per additionem alicuius formae, sed . . . . solum ea additione subiecti.
Non ergo in talibus est dare realiter gradus formarum, sed si in eis est dare tales
gradus, hoc erit solum secundum quandam intentionem et rationem; nam de ipsis
accidentibus non diffinitiones reales vel physicae, sed solum intentionales et logicae
dari possunt ..... (p. 2) In ipsa generatione substantiarum forte videretur alicui,
quod innotescerent nobis formarum gradus, cum embryo prius vival vita plantae,
postea vita animalis, ultimo vita hominis . . . . . . Non est generatio enlis, nisi sit ge
neratio unius . . . . . (p. 3) Quaestio tamen est, utrum ponere plures formas in compo
sito repugnat his, quae tenere debemus secundum fidem catholicam . . . . . Gradus enim
formarum primo repugnat morti et passioni Christi, secundo repugnal eius unioni
u, S, W.
387) Quodlib. III, 11, p. 153 f. u. VI, 9 f., p. 386 ff. S. oben Anm. 160 f.
264 XIX. Aegidius Romanus. Herveus Natalis.
leicht von Alfarabi oder gar von Aristoteles selbst (!) verfasst sei“),
ferner dass er sich der Polemik anschliesst, welche Albert und Scotus
gegen die Berechtigung einer vierten Schlussfigur geübt hatten"), dass
er ebenso, wie wir es bei einem anderen Thomisten sahen (ob. Anm. 331),
das Dictum de omni und de nullo als letzte Principien der Syllogistik
betrachtet, dabei aber dieselben als den ersten „Hammer“ bezeichnet,
mittelst dessen die übrigen Hämmer geschmiedet werden"); endlich
dass er betreffs der Definition des Mittelbegriffes (wahrscheinlich anderen
Logikern gegenüber) die ächt aristotelische Ansicht vertrat").
Auch Herve us Natalis (oder Brito, gest. i. J. 1322) gehört zu
dieser Gruppe der Halb-Thomisten, unterscheidet sich aber durch schär
feres Denken sehr zu seinem Vortheile von Aegidius und Anderen. Wir
besitzen von ihm einen Commentar zum Sententiarius"), Quodlibeta
nebst acht anderweitigen Tractaten, unter welchen De unitate formae
hieher gehört"), und eine Monographie De intentionibus"). Was die
Aufgabe der Logik betrifft, so bestreitet Herveus die Ansicht, dass sie
388) Expos. in art. vet. f. 31 v. B: Causa efficiens huius libri ignoratur (es
war nemlich durch Albertus Magnus üblich geworden, nach Art der Commentatoren,
s. Abschn. XI, Anm. 141 , in der Einleitung zum Commentare einer jeden Schrift
verschiedene Fragen zu beantworten); quidam dicunt, quod fuit Aristoteles, alii
dicunt, quod fuit Alpharabius, alii dicunt, quod fuit Gilbertus Porretanus ...... Hic
liber dividitur in partes tres, sc. in anteprincipia, principia et postprincipia.
389) Expos. s. libr. Prior. f. 10 r. B: Widelur, quod quarta debereit esse figura,
ubi medium praedicaretur de primo et subicerelur postremo ..... Et dicendum, quod
medium syllogislicum aul habel conditionem primi in ordine praedicabili, et lunc est
figura secunda , aut conditionem ultimi, et lunc est figura lerlia, aul conditionem
medii in ordine praedicabili, et tunc est figura prima ...... Palet igitur, cum non
sint nisi tres dictae conditiones medi, non potest esse figura alia. S. Abschn. XVII,
Anm. 466 u. ob. Anm. 207. -
390) Expos. s. libr. Poster. f. 3 v. A: Si aliquis faber fabricaret omnem mar
tellum, non posselt per martellum aliquem omnem martellum fabricare, quia tunc ille
„nartellus fabricaret se psum ..... Est tamen aliquis syllogismus, qui probat et roborat
omnem syllogismum..... In quibuscunque syllogismis est principium „dici de omni“
vel „dici de nullo“, illi sunt perfecti syllogismi ... ... Reducuntur ad propositionem
hanc, quod non conling it simul esse et non esse. Um Spinoza's willen mag das
Gleichniss (s. Abschn. XVII, Anm. 104 u. 366) beachtenswerth sein.
391) Expos. s. libr. Elench. f. 67 v.–70 v. findet sich unter dem Titel Quaestio
defensiva opinionis de modio demonstrationis Aegidii eine kleine Abhandlung eines
Anhängers des Aegidius über diese Frage. Letzterer nemlich hatte auch schon in
seiner Expos. s. libr. Poster. f. 122 ff. die Ansicht vertreten, dass bei der demon
stratio poltissima es sich behuss des Mittelbegriffes um die Definition der „passiones
subiecti“ handle (s. Abschn. IV, Anm. 699); und da nun Andere die Definition des
Subjectes selbst für das Haupterforderniss hielten, so polemisiert gegen diese der
Schüler des Aegidius.
392) Hervei Britonis . . . . . in quattuor Petri Lombardi senlentiarum volumina.
Venet. 1505. fol.
393) Die älteste Ausgabe (ohne Titelblatt: Hervei Brilonis .... quatuor quo
libeta feliciter incipiunt. Venet. 1486. fol.) ist unvollständig. Das Ganze ist nur
gedruckt in: Subtilissima Hervei Natalis Brilonis ... ... quolibeta undecim cum octo
ipsius profundissimis tractatibus ... De beatitudine, De verbo, De aeternitate mundi,
De materia coeli, De relatione, De pluralitate (im Titel des Tractates selbst, f.71 r. A,
steht hingegen richtiger De unilate) formarum, De virtutibus, De motu angeli. Venet.
1513. fol.
394) Hervei Britonis theologi excellenlissimi ..... liber de intentionibus foliciter
incipit. S. l. e. a. 4.
XIX. Herveus Natalis. 265
actus intelligendi zum eigentlichen Gegenstande habe (vgl. ob. Anm. 370),
da hieraus folgen würde, dass sie eine praktische Disciplin sei, und selbst
wenn man diese Consequenz nicht ziehen wolle, jedenfalls jener actus
intelligendi nicht ein Erzeugniss der Logik selbst sei, sondern auf natür
lichem Wege von den vorgestellten Dingen hervorgerufen werde; und da
eben das Wie dieser Entstehung vom Logiker untersucht werde, seien
sonach die entia rationis, welche vorstellungsweise (obiective, s. sogleich
unten Anm. 399) im Denken sind, der Gegenstand der Logik, und der
nominalistische Einwand, dass die Logik die Wortbezeichnungen zu Syllo
gismen ordnend verbinde, falle darum hinweg, weil die syllogistische
Anordnung schliesslich doch gleichfalls von der Natur der Dinge provocirt
werde"). So bespricht Herveus den Begriff der intentio; er unter
scheidet nemlich eine subjective Bedeutung, welche die Modalität des
Vorgestelltwerdens (als species intelligibilis oder als actus intelligendi
oder als conceptus) enthält, und andrerseits eine sachliche Bedeutung, in
welcher die Bestimmtheit (terminatio) des Verhältnisses zwischen Ding
und Vorstellung, folglich auch das Ding selbst als vorgestelltes liegt; und
insoferne bei letzterer Bedeutung wieder die übliche Unterscheidung einer
prima und secunda intentio gemacht wird, sucht er den schwierigeren
Begriff der prima intentio genau festzustellen; nemlich die sachlich ge
nommene intentio könne entweder „abstract“ (s. bei Scotus ob. Anm. 128)
als ledigliche intentionalitas selbst, d. h. als das Aufgefasstsein über
haupt, oder „concret“ . als der Gegenstand der Auffassung verstanden
werden, und im letzteren Falle wieder könne man den Gegenstand ent
weder gleichsam als Gefäss der begrifflichen Auffassung oder gleichsam
als Zielscheibe der begriffsmässigen Namenbezeichnung nehmen; und nun
von diesen drei Bedeutungen enthalte weder die erste (als blosse Ab
straction) noch die zweite (als concrete Verflechtung), sondern nur die
dritte (als Quelle der Wortbezeichnung) den wahren Begriff der intentio
prima"). Stimmt nun letzteres völlig mit Scotus überein (s. ob. Anm.
395) Quodlib. I,3, f. 8 r. B: Cum logica sit de actu intelligendi, qui est quod
dam operabile a nobis, ut videlur, ergo logica erit practica ..... (v. A) Dicendum,
quod videtur quibusdam, quod logica non sit de aclu intelligendi ut de obiecto, sed
de entibus ration is consequenlibus res, ut sunt obiective in intellectu, quae non fiunt
a nobis per habitum logicae, sed fiunt in nobis ab ipsis rebus sic ex natura sua
ordinate moventibus intellectum nostrum. Secundo dico, quod dato, quod actus in
telligendi obiectum esset ipsius logicae, non tamen ipsa logica esset practica, quia
actus intelligendi, qui consideratur in logica, non fit in nobis per logicam, sed fit in
nobis naturaliter ab obiectis, unde homo per logicam non considerat, qualiter faciat
actum intelligendi, ... ... sed qualiter actus intelligendi fit ab obiectis naturaliter in
nobis. Et si argualur contra, quia docet facere syllogismum, respondeo : Si inlelligas
per „facere syllogismum“ sic ordinare voces significativas, sic poltest fieri per logicam
syllogismus; si autem intelligas talem ordinem motionis intelligendo res, sic logicus
non facit talem ordinem, sed natura rei sic movens.
396) De inlent, f. 1 v: Uno modo dicitur intentio ex parte ipsius intelligentis,
sc. omne illud, quod per modum alicuius repraesentationis ducit intellectum in cogni
tionem alicuius rei, sive sit species intelligibilis sive aclus intellectus sive conceptus
mentis ...... Alio modo dicitur intentio, quod se tenet ex parte rei inlellectae, et
hoc modo dicitur intentio res ipsa, quae intelligitur, inquantum in ipsam tendilur
sicut in quoddam cognitum per aclum intelligendi, et intentio sic dicla formaliter et
in abstracto dicit ..... terminationem, quae es quaedam habitudo rei intellectae ad
actum intelligendi. ... ... Prima intentio concretive et malerialiler dicit illud, quod
266 XIX. Herveus Natalis.
127), so gilt das Gleiche auch von dem hiemit verwandten Grundsatze,
dass die entia rationis überhaupt nicht mit realer Gegenständlichkeit im
Denken auftreten, sondern nur Dasjenige enthalten, was aus den realen
Dingen in der Werkstätte der Vorstellung erfolgt 3""); und wenn hier
nach die Wahrheit als „Uebereinstimmung des Dinges mit jenen seinen
in der Vorstellung erfassten Folgen“ definirt wird und die verschiedenen
Modalitäten dieser „Folgen“ das Motiv der Eintheilung der Logik dar
bieten, so wird eben diese in Ausdrücken dargelegt, welche gleichfalls
bei Scotus sich finden °°°). Indem aber dabei die Wortbezeichnung, d. h.
obige intentio prima, für alle logische Thätigkeit als Voraussetzung gilt,
kann mun die Frage über den eigentlichen Gegenstand der Logik völlig
präcis dahin beantwortet werden, dass ens rationis und intentio secunda
und jene „Folgen des Dinges in der Vorstellung“ all das Nemliche sind
und so den Inhalt der Logik ausmachen, welche eben hiedurch den ge
meinschaftlichen modus des wissenschaftlichen Verfahrens darbiete °°°).
Bei solcher Auffassung der intentio secunda und des Begriffes der
Wahrheit versteht es sich von selbst, dass nun auch die Universalien nur
intelligilur . . . . . . Quae conveniunt rebus secundum quod sunt obiective in intellectu,
sicut est „abstractum“ et „universale“ et similia, ista pertinent ad secundam inten
tionem. Ebend. f. 7 v.: Intentio, prout se tenet er parte rei intellectae, dupliciter
potest accipi, sc. in abstracto ipsa intentionalitas et in concreto pro eo, cui ista in
tentionalitas convenit; et hoc dupliciter adhuc, quia illud, cui talis intentionalitas
convenit, sc. res intellecta, polest accipi, ut includit intentionem istam, ..... vel potest
accipi absolute pro e0, cui illa intentionalitas convenit, non ut includit, ipsam de
nominantem (dass jedoch denominans zu lesen ist, zeigen die sogleich folgenden
Worte). , Ista tria se habent quantum ad accidens rationis sicut in accidente reali
se habent albedo, album et corpus . . . . . . f. 8 r.: Si accipiatur intenlio in abstracto,
sc. ipsa intentionalitas, sic nec „homo“ nec „Socrates“ dicit primam intentionem; si
autem accipiatur in concreto includendo ipsam intentionem denotantem, sic adhuc
„homo“ vel „Socrates“ non signant primam intentionem, sicut nec corpus signat esse
album; si autem accipiatur prima intentio pro eo, quod ab illa intentionalitate de
nominatur, sic tam „homo“ quam „Socrates“ dicunt primam intentionem. Ebenso
Quodlib. I, 9, f. 20 r. B.
397) Quodlib. III, 1, f. 68 r. B: Entia rationis non dicunt aliquid eristens rea
liter subiective in intellectu vel in aliqua natura reali, sed dicunt ea, quae conse
quuntur rem, prout est obiective in intellectu. S. ob. Anm. 105.
398) Ebend. f. 69 r. B: Veritas est quaedam conformitas rei ad id, quod de
ea intelligitur consequens rem, ut est obiective in intellectu enuntiativo . . . . . . (v. B)
Quaedam entia rationis sire secundae intentiones consequuntur intellectum simplicem,
sicut universale, singulare sive consimilia; quaedam consequuntur rem, ut est obiective
in intellectu enuntiativo, sicut est oppositio, contradiclio, contrarietas, veritas et fal
sitas; quaedam consequuntur rem, prout est in intellectu discursivo, sicut antecedens
et consequens et similia. Et sic patet, ..... quod veritas dicit habitudinem rationis
sive ens rationis. S. ob. Anm. 91.
399) De intent. f. 64 v.: Logica est de secundis intentionibus ut de primo et
per se subiecto, non sic intelligendo, quod omnes secundae intentiones sint primum
et per se subiectum ipsius logicae vel sunt partes subiectivae ipsius primo et per se
subiecti, sed sic intelligendo, quod ipsa est de aliqua secunda intentione sive de
aliquo ente rationis ut de primo et per se subiecto, quo continentur aliquae partes
subiectivae ..... Illa scientia, quae considerat principaliter res quantum ad ea, quae
consequuntur eas, prout sunt obiective in intellectu, est de secunda intentione sive
de ente rationis ut de primo et per se subiecto; sed logica est huiusmodi. Ebend.
f. 73 v.: Consideratio talium entium rationis quantum ad ea, quae eis secundum se
et in suo esse rationis competunt, valet ad habendum modum communem procedendi.
XIX. Herveus Natalis. 267
vorstellungsweise im Denken liegen 4""), und Herveus sagt ausdrücklich,
dass die Gattungs- und Art-Begriffe als solche nicht sachliche Einheiten,
sondern nur denkmässige Unterscheidungen seien 491), d. h. er spitzt eine
Ausdrucksweise des Thomas (s. Abschn. XVII, Anm. 497) nach der Seite
hin zu, dass das Zusammentreffen der Objecte in einem höheren Begriffe
und ihre Gemeinsamkeit erst im Denken vorstellungsweise zu einer Ein
heit (unitas communitatis) sich gestalte 492); und hiemit tritt wie bei
Albert (Abschn. XVII, Anm. 384) der natürliche Bestand dem logischen,
Denken dualistisch gegenüber, indem das genus naturale als solches nicht
aussagbar, sondern nur Gegenstand einer natürlichen Veränderung (trans
mutatio) sei, hingegen das genus logicum die Einheitlichkeit des Seins
und zugleich die Bestimmbarkeit der Specialisirung enthalte und so Gegen
stand der Wissenschaft sei 493). So erblicken wir dennoch schliesslich
auch hier jenen gewöhnlichen Dualismus, in welchem sich Thomas und
Scotus die Hand reichen konnten 494), wenn auch die Terminologie der
400) In I Sentent., Dist. 19, Qu. 3, f. 40 v. B: Primum et per se obiectum in
tellectus non est verum, sed ens . . . . . . f. 41 r. B: Veritas est ens rationis pertinens
ad intentiones secundas; talia autem non ponunt aliquid secundum rem in aliquo
sicut in subiecto, sed secundum rationem intelligendi tantum . . . . secundum quod est
obiective in inlellectu . . . . . . Et sic ista conformitas, quae veritas dicitur, contingit
rei et est in re secundum rationem intelligendi . . . . . . El ideo talia dicuntur esse in
intellectu, sicut veritas et universale et similia, ..... quia non conveniunt rebus nisi
prout sunt obiective in intellectu.
401) In II Sentent., Dist. 3, Qu. 2, f. 8 v. A: Divisio generis in species vel
speciei in individua non est divisio secundum rem, sed secundum rationem, quia ibi
illud, quod dividitur, non est unum secundum rem, sed secundum rationem intelli
gendi; quum enim unum lignum scinditur secundum rem, unum lignum dividitur in
duo ligna, quae erant antea partes integrales, . . . . et quando lignum in communi
dividitur in hoc lignum et illud, .... non est unum re, sed unum ratione, quia
indistincte intellectum dividitur in ligna particularia sicut in partes subiectivas.
402) Quodlib. I, 9, f. 20 r. B: Convenientia hominis et equi in animali potest
attendi quantum ad duo, sc. quantum ad hoc, quod animal convenit homini et equo,
et ..... hoc est eæ natura rei et est quid reale, quia eæ natura rei homo habet, quod
sit animal; et quantum ad unitatem ipsius communis, et . . . . hoc est secundum ra
tionem tantum, quia unitas et indeterminatio, qua obiicitur animal ut unum obiectum
indeterminatum ipsi intellectui, consequitur animal, ut est obiective in intellectu, licet
habeat fundamentum a re. -
403) In II Sentent., Dist. 3, Qu, 3, f. 9 r. A: Dupleæ est genus, sc. naturale
et logicum. Genus naturale non videtur mihi esse aliquid commune praedicabile,
communitas enim cuiuscunque praedicabilis, quodcunque sit illud, est communitas
rationis tantum, et ideo non est ibi unitas nisi logica, quae facit genus logicum.
Unde non videtur mihi, quod communitas, qua conveniunt homo et equus in animali,
sit communitas in genere naturali, immo in genere logico, sc. ut mihi videtur, per
genus naturale debet intelligi aliquod commune subiectum transmutationis, . . . . . . el
non vocatur genus subiectum scientiae, sed genus subiectum transmutationis. . . . . . De
ratione autem eius, quod est in genere logico, videntur mihi esse tria. Primum, quod
habeat unum modum essendi communem et similem cum aliis, ea quo sumatur aliquo
modo unitas rationis generis logici. Secundo debet habere quandam potentialita
tem . . . . . . , ut sit limitatum ad genus et speciem. Tertio, quod sic includat aliquem
actum specialem, per quam determinetur ad speciem. Vgl. Quodlib. I, 9, f. 20 r. A.
Uebrigens beruht die ganze Unterscheidung auf einer aristotelischen Stelle; s.
Abschn. lV, Anm. 334 u. 392.
404) Quodlib. I, 9, f. 20 v. A: Praedicamenta vel genus generalissimum dupliciter
potest accipi: uno modo pro ipsis intentionibus praedicabilitatis et generalitatis, alio
modo pro rebus, in quibus tales intentiones fundantur. Ebend. f. 22 v. B: Distinctio
268 XIX. Herveus Natalis.
Gegensätze zwischen esse formale und esse materiale""°) oder besonders
zwischen esse und eristere mit Beiziehung der significatio entschieden
dem Scotismus näher liegt*9°), welchem ja auch die Ausdrücke natura
und suppositum angehören 497). Darum nimmt bei Herveus auch die
Beantwortung der Frage, wie die allgemeinen Begriffe aus der Singu
larität der Erfahrung hervorgehen können, d. h. die Erörterung der tho
mistischen abstractio, einen Charakter an, welcher zwischen den Ansichten
des Thomas und des Scotus in Mitte steht und doch zu beiden hinüber
schwankt (vgl. ob. Anm. 121-125); nemlich das abstrahere sei weder
ein removere noch ein imprimere, sondern nur motio intellectus, welche
in aristotelischem Sinne von den Einzelndingen provocirt aus einem po
tenziellen Zustande zur Actualität führe ""°); und auf einem solchen
Rückhalte fussend kann Herveus in Einem Athemzuge die Begriffe
idea, similitudo und des Scotus species intelligibilis zugleich ver
werthen 49°).
entis in substantiam, quantitatem etc. est distinctio vel in diversas res vel in ea,
quae aliquam diversam realitatem important, et quantum ad hoc nihil facit operatio
inlellectus; quantum autem ad distinctionem entis in ista, prout praedicamenta sunt,
sc. prout praedicamentum accipitur pro secunda intentione, ..... sic facit operatio
intellectus.
405) In I Sentent., Dist. 35, Qu. 1, f. 52 v. B: Acceptio absoluta formae est
eius acceptio secundum esse formale, et acceptio eius secundum esse contractum est
eius acceptio secundum esse materiale.
406) Ebend. Dist. 8, Qu. 1, f. 23 r. B: Esse dicil actum essenliae et essentia
dicil eius subiectum in abstracto, ens vero dicit et ipsam essentiam et ipsum esse in
concreto; .... ita „ens“ participium importat formaliter actum existendi et er modo
significandi importat subiectum eius. Vgl. Anm. 135 f.
407) In Ill Sentent., Dist. 1, Qu. 1, f. 2 r. B: Differentia naturae et suppositi
potest attendi vel secundum differentiam universalis et particularis ...... vel secundum
differentiam, quam habent in singulari ut „haec humanitas“ et „hic homo“...... Si
accipiamus in singulari, . . . . . . . differunt quantum ad modum essendi et quantum ad
modum significandi, cui et correspondet aliquis modus essendi er parte rei (vgl. Anm.
109, 129 u. 251).
408) In II Sentent., Dist. 17, Qu. 2, f. 23 v. A: Illa abstractio speciei a phan
tasmate est realis actio, qua fit species in intellectu possibili, quae non praedicatur
de phanlasmate, a quo abstrahitur, sicut homo praedicatur de Socrate, a quo abs
trahitur; ergo qua dicitur intellectus abstrahere a phantasmatibus, non est aliud,
quam quaedam realis motio, qua movetur intellectus a phantasmate vel ad speciem
intelligibilem vel ad actum intelligendi . . . . . . 0pinio est, quod intellectus agens agit
in phantasma non aliquid imprimendo phantasmati, sed removendo, unde re materiali
et singulari proposita intellectus agens separat a natura universali conditiones indi
ivduantes, quibus impediebatur illa natura ...... Alia opinio est, quae ponit, quod
intellectus agens aliquid imprimit phantasmati, in cuius virtute agit, et illud im
pressum est aliqua motio sive immutatio spiritualis . . . . . . Est tertius modus ponendi,
qui videtur mihi magis probabilis, sc. quod phantasma dicitur movere intellectum
potentialem in virtutem intellectus agentis, non quia er parte sua aliquid recipiat ab
intellectu agente, sed magis er parle effectus.
409) In I Sentent., Dist. 36, Qu. 1, f. 53 v. A: Idea formaliter dicit formam,
quae repraesentat, quae quidem forma non est formaliter respectus, sed est illud, ad
quod sicut ad per se fundamentum sequitur respectus ...:... Unde nec idea nec forma
exemplaris nec similitudo intelligibilis ea istens apud intellectum, quam vocamus spe
ciem intelligibilem, est formaliter respectus . . . . . (B) Idea est principium cognoscendi,
prout elicitur aut cognoscitur a cognoscente; nam quando res cognoscitur per aliam
prius notam, illud prius nolum supponendo speciem mediante specie movet ad cogni
lionem sui et aliorum.
XIX. Herveus Natalis. 269
Hauptsächlich aber interessiert er sich um die zwei brennenden Par
teifragen, nemlich um principium individualionis und um unitas formae,
und in diesen beiden Punkten zeigt er allerdings einen überwiegenden
Thomismus. Was den ersteren betrifft, spricht er vorerst von dem Vor
handensein dreier verschiedener Ansichten“19), deren erste wir schon
bisher einige Male durchblicken sahen, vielleicht am deutlichsten bei
Aegidius (ob. Anm. 382 f), aber theilweise auch bei Gottfried von Fon
taines (ob. Anm. 66, vgl. übrigens auch Anm. 308); dieselbe geht dahin,
dass die Individuen einer Gattung schon in sich selbst durch ihre eigene
essentia in das Einzeln-Dasein treten, indem durch die Wesens-Einheit
selbst eine numerositas essentiae begründet sei, in welcher eben der
Unterschied der Einzeln-Individuen und hiemit das negative Moment der
Individualität liege, so dass die Substanz zu ihrer Individualisierung durch
aus nicht einer ausser ihr liegenden Beihilfe bedürfe “'). Wenn man
aber bei Formulierung dieser Ansicht den Begriff „esse“ statt „essentia“
anwende (– womit wohl sicher Aegidius gemeint ist –), so sei diess
von vorneherein unzulässig *"). Als zweite führt dann Herveus jene der
Thomisten an, welche jedoch den Gesichtspunkten der ersteren nicht ge
nügen könne“"). Gegen die dritte Annahme aber, nemlich gegen die
des Scotus, polemisiert er ausführlich; nemlich wenn man in der haecceitas
den Gegensatz der Gemeinsamkeit erfasst zu haben glaube, so sei doch
zu bedenken, dass eine sachliche Gemeinsamkeit auch im Stoffe und in
der Form nicht vorliege (d. h. jedes Einzelnding habe seinen eigenen
Stoff und seine eigene Form), hingegen eine logische Gemeinsamkeit ebenso
gut auch der Häcceität zukomme, weil eben die Häcceität selbst in ver
schiedenen Häcceitäten individualisiert werde; und wenn eben die Häcceität
selbst erst noch einer besonderen Determination bedürfe, so gelte das
410) Quodlib. III, 9, f. 81 r. A: Utrum materia sit principium individualionis,
- - - - - - sunt lres opiniones ..... Prima est, quod unumquodque se ipso solo est forma
liter distinctum ab omni alio. Secunda est, quod talis distinctio in rebus materia
libus fit per quantitatem. Tertia est, quod nec sic nec sic, sed unumquodque est
distinctum per suam haecceitalem.
411) Ebend.: Prima opinio probatur: ...... Unumquodque genus habet propria
individua nihil includentia nisi rem sui generis, sed hoc non esset, nisi unaquaeque
res cuiuslibet generis se ipsa per essentiam suam individuarelur in se ipsa et distin
gueretur ab omni alio.... (B) Ab eodem habet unaquaeque res entitatem et unitatem
essentialem ...... Unaquaeque res est diversa numero per essentiam numerositate
essentiae ab alia ...... Illud, quod non addit supra naturam nisi negationem, non
habel aliam causam suae unilalis, quam naturam ...... Individua habent unitalem el
distinclionem numeralem per essentiam suam, non per aliquid additum, .... quia, si
substantia habet unitalem per aliud a se, aut hoc est, quia maleria habel talem uni
talem per formam, aut forma per materiam, aut ambo per quantitatem; sed nullo
illorum modorum natura substantialis potest individuari per aliquid diversum a se.
412) Ebend. VIII, 12, f. 152 v. A: Dicunt multi, quod individualio est per esse,
quia in esse reali non convenil rei universalitas. Sed hoc non est bene dictum, quia,
licel ipsa universalitas non sit extra animam, et unaquaeque res sil individuu in
suo esse reali, non tamen oportet propter hoc, quod ipsa individuatio sit per esse;
immo essentia magis erit principium individuationis, quam esse.
413) Ebend. III, 9, f. 81 v. A: Quidam tenent, quod divisio numeralis est vel
per divisionem subiectorum sicut in accidentibus vel per quantitatem sicut in sub
stantiis materiallibus generalibus et corruptibilibus; sed isti, licet habe an probabiles
rationes, kamen non salis faciunt rationibus allerius opinionis.
270 XIX. Herveus Natalis.
Gleiche auch, von Materie und Form, und es sei hiemit, kein Grund vor
handen, warum die Häcceität in höherem Grade Princip der Individuali
sirung sei, als jene beiden; wolle man aber die Häcceität völlig von
Materie und Form distinguiren, so könne sie jedenfalls nur entweder eine
Substanz oder ein Accidens sein; im ersteren Falle aber komme man
zuletzt doch , wieder bei der Materie an, sowie im letzteren bei der
Quantität ***). Ausserdem auch sei jenes negative Element, welches der
Häcceität einwohne, als Erklärungsgrund der Positivität des Unterschiedes
der Individuen untauglich "'"). Die eigene Ansicht endlich des Herveus,
bei deren Darlegung er hauptsächlich an die theologische Frage betrefls
der Engel denkt, nähert sich sehr der ersteren unter den drei ange
führten ; nur modificirt er dieselbe dahin, dass die essentia nur inneres
Princip (intraneum) der Individuation sei, was nicht hindere, dass da
neben zuweilen auch noch ein äusseres Princip (eatraneum) wirke, d. h.
die vervielfältigende Function der Materie solle nicht geleugnet werden,
wohl aber die Möglichkeit einer Individualisirung ohne Materie offen
bleiben *""); und in den materiellen gleichzeitig existirenden Dingen sei
414) Ebend. f. 81 v. B : Quod autem haecceitas sit illud, per quod individuum
est individuum , . . . . . . contra arguo sic: Quando dicilur „illud, quod est commune
multis, non est principium individuandi ipsorum“, aut intelligitur de eo, quod est
commune secundum rem, aut secundum rationem. Si de eo, quod est commune se
cundum rem, . . . . . sic nec materia nec forma est communis, saltem simul enlibus
aclu . . . . . . Si autem intelligatur de eo, quod est el habel unitalem secundum ratio
nem, tunc haecceitas est ita communis sicut materia et forma isto modo, quia haec
haecceitas est haecceitas, ergo el illa . . . . . . , et ideo non plus individuabit haecceilas,
quam materia et forma. Dices, quod haecceitas in communi non est principium in
dividuationis, sed haecceilas signata ...... Contra: Sicut haecceitas signata non est
communis, sed propria, ita maleria el forma signatae; et per consequens non plus
individuabit haecceitas signata ..... Dices, quod haecceitas dicit signationem formae....
Contra: Cum haecceitas possit accipi ut communis et ut signata, sicut forma, non
datur ratio, quare dicit signationem formae plus, quam e converso ...... Item quaero,
utrum ista haecceitas sit aliquid diversum a materia el forma signalis per ipsam aul
non. Si non, ergo ponis idem principium individuationis, quod etiam materia. Si
sic, quaero, aut est substantia aut accidens aut nihil. i Si substantia, . . . . . . adhuc
incidis in idem cum aliis, sc. quod materia est principium individualionis ..... . Si
accidens, . . . . . relinquilur, quod, si aliquid accidens sit, hoc sit quantitas, et hoc est,
quod ponunt alii (über Letzteres vgl. ob. Anm. 66). -
415) ln II Senlent., Dist. 3, Qu. 2, f. 8 v. A: Quidam dicunt, quod in omni
specie cuiuscunque naturae creatae possunt esse plura differentia numero; illud autem,
per quod distinguitur, est, ut dicunt, non ipsa forma secundum se, sed hoc, quod
est esse indistinctum in se, quod importal negationem divisionis in se ipso, et esse
distinctum ab alio, quod importat negalionem, secundum quam hoc non est illud
(vgl. Scotus, ob. Anm. 139).. . . . Sed istud nihil est dictum, quia negalio pura non
potest, distinguere posilivum a positivo. -
416) Quodl. III, 9, f. 82 r. B: Animae ralionales . . . . . . non plurificantur per
actualem susceptionem in maleria, . . . ... sed per suas essenlias, in quantum in tali
gradu entitalis sic potenliales sunt . . . . . . Rationes inductae ad primam opinionem
bene concludunt, quod unumquodque distingualur numeraliter ab alio per suam essen
liam sicut per principium intraneum, sed quod praeter hoc non requiratur aliquod
aliud principium ealraneum . . . . . (v. A) Sufficit, quod illa individua, quantum ad hoc,
quod sunt, et quantum ad hoc, quod dislinguuntur numeraliler, intranee distinguantur
per essenliam suam; . ., ... nihilominus lamen possunt ea trinsece habere et entitatem
et pluralitatem ab alio a se ...... Ralio non concludit, quod forma nunquam pluri
ficetur per materiam, sed quod quandoque non plurificatur per materiam, sicut in
formis, quae plurificantur in eadem materia successive, vel etiam si qua forma est,
XIX. Herveus Natalis. 271
eben ein Quantitatives der Grund der Individuation, aber selbstverständ
licher Weise nur die räumliche (d. h. geometrische , nicht die arithme
tische) Quantität**"). Sollen somit nur die scotistischen Einwände, welche
gegen Quantität und Materie gerichtet waren, abgewiesen sein *'°), so
muss Herveus dem Thomismus nur noch in der Angelologie auf die Beine
helfen, was er dadurch thut, dass er eine immaterielle Individuation auf
eine Potenzialität, welche der Form in Bezug auf Vervielfältigung ein
wohne, begründet und so ganz hübsch auf den Begriff einer immateriellen
Materie gelangt *!"), welche er recht deutlich als eine quantitätslose be
zeichnet "?").
Auch betreffs der unitas formae unterwirft er die Meinungen An
derer einer Kritik; nehme man nemlich (wie Lamarre gethan hatte, s. ob.
Amm. 30) von vorneherein eine pluralitas formarum an, so könne man
dieselben entweder für gleichartig halten, dann aber unmöglich die ein
zelnen selbst wieder als vielheitliche ins Unendliche fort betrachten
(– dieser Einwand ist dumm –), oder andrerseits, wenn man sie als
ungleichartig nehme, sei es unerklärlich, wie dann aus ihnen Ein Wesen
quae virtute divina possit esse successive in diversis materiis; quin autem formae
simul erislenles in materia et marime, prout secundum cursum naturae dependent a
materiis in sua pluralitate, dependeanl a materia, non concludit.
417) Ebend. VIII, 12, f. 152 v. B : Quod quodlibet individuum divisum sive
distinctum sit ab alio eiusdem speciei, principium individuationis substanliarum ma
terialium est quantitas, quantum ad ea, quae sunt simul, quia . . . . . . materia non
potest dividi in partes similes nisi per quanlitatem ...... Notandum autem, quod di
versitas in quanlitate potest esse dupliciler, una secundum situm, quantum ad parles
simul erislentes, alia secundum successionem unius quantitatis post aliam . . . . . .
Diversitas quantitatis est principium individualionis rerum materialium simul eristen
lium primo modo, non secundo; immo dico, quod diversitas numeralis quantitalis
permanentis el aliorum accidentium sibi in eodem subiecto succedentium provenit er
diversitale quantilalis successivae, quae est tempus.
418) In II Senlent., Dist. 3, Qu, 2, f. 8 v. A: Cum in quolibet individuo eius
dem speciei inveniatur illud, quod est principium distinctivum aliorum, ..... oportel,
quod individua conveniant secundum unitatem rationis in eo, quod est distinctivum
individuorum. Cum ergo individua non conveniant in forma nisi secundum unitatem
rationis, non videlur necessarium, quod individua eiusdem speciei non possini distingui
per formam circumscripta quanlitate et quacunque materia . . . . . Sic oportet ponere in
Socrate aliquid reale, per quod realiter differt a Platone, quidquid sit illud, sive
illud sit sua forma, sive aliquid aliud.
419) Ebend. f. 8 v. B: Cum omnis forma sub se habens multa habeat quandam
latitudinem, forma autem dupliciter latitudinem possil habere, unam secundum diver
sos gradus formales, quorum unus secundum se est nobilior et perfectior ultero (et
hoc est latitudo generis, sub quo sunt diversi gradus formales specifice differenles),
aliam vero secundum plurificationem numeralem in eodem gradu, prima convenit for
mis secundum suam rationem specificam absolule acceptum, secunda autem lalitudo
non potest convenire formis secundum suam ralionem absolutam, ..... quia sic pluri
ficari videtur importare quandam potentialitalem et imperfectionem . . . . . Ad hoc, quod
tales formae plurificenlur sub specie, oportet, quod habeant illam potentialitatem, quae
facit partem realem . . . . . . Dicere, quod propter hanc causam deus non posset facere
plures angelos, quia non est in eis maleria, esset error, quia sequerelur, quod non
possent esse plures animae separatae, cum in eis non sil maleria, Ebend. Disl. 12,
Qu. 1, f. 17 v. B: Ratio materiae polest accipi vel secundum quod est subiectum
formae, vel secundum quod est subiectum transmulalionis.
420). Quodl. VIII, 12, f. 152 v. B: Carentia materiae non est causa, quare
non sint plura individua eiusdem speciei in angelis, sed carenlia maleriae quanti
lalem habenlis.
272 XIX. Herveus Natalis.
zusammengesetzt werden soll; und spreche man, um diesem zu entgehen,
von einem Aggregate, welches zu Einer abschliessenden Form sich selbst
ergänze (s. Scotus ob. Anm. 155 f.), so würde jene letzte Form nur eine
accidentelle, nie aber eine substantielle sein. Somit bleibe nur übrig, an
der Einheit der Wesensform festzuhalten und dasjenige, was man an ihr
für vielheitlich halten könnte, als eine Manigfaltigkeit von Vervollkomm
nungs-Stufen (diversae perfectiones) zu betrachten, welche dann durch
verschiedene Namen ausgedrückt und bezeichnet werden, d. h. Herveus
ist wieder bei Gottfried v. Fontaines (ob. Anm. 70) und Johannes Pari
siensis (Anm. 74, vgl. auch Anm. 291) angekommen **'). Erklärlicher
Weise aber verwirft er von diesem Standpunkte aus entschieden die for
malitates des Scotus“*”); ja er will die Einheit der Form auch für die
accidentellen Qualitäten gerettet wissen, bei welchen (vgl. Anm. 160 u. 387)
421) De unit. form. 5, f. 73 v. A: Quidam diæerunt, quod omnium rerum nalu
ralium formae erant compositae ea pluribus et diversis tanquam ea partibus essen
lialibus, sicut humanitas er anima et corpore .. . . . (B) Si autem forma sit compo
sita er forma et forma ita, quod una sit composita er duabus, lunc aut erunt ambae
eiusdem speciei aut diversarum; si eiusdem, sequeretur. . . . . ., quod ad minus illae
duae sint simplices, alias oporteret abire in infinitum; ..... si autem sint diversarum
specierum, tunc impossibile erit, ipsas essenliali compositione componi ad invicem,
.... (f. 74 r. A) cum nullus modus essentialis compositionis inveniatur in ipsa ... . .
Ideo alii aliter diverunt; posuerunt enim, quod formae nalurales .. ... erant compo
sitae illo modo, qui est per aggregationem plurium formarum ad efficiendam et com
plendam unam formam resultantem ea eis, sicut ea pluribus membris . . . . . . resultat
unitas corporis humani ...... Sed haec positio magis irrationabilis est, quam prima.
. . ... Sequitur, quod illa forma erit accidens et non substantia, et per consequens
non erit forma completiva ...... Sequitur, quod omnes res naturales sint in genere
accidentis ...... (B) Et ideo aliter dicendum, sc. quod forma naturalis est simpler
...... (v. A) et quod in nullo composito sunt diversae formae substantiales, sed sunt
ibi diversae perfectiones. Ebend. 12, f. 77 r. B: 0portet dicere, quod una sit forma
seu essentia generis et speciei et individui differens solum penes determinatum sive
signatum et non signatum, . . . . . nam designatio individui respectu speciei est per
maleriam individualem, designatio autem speciei respectu generis est per differentiam
constitutivam, quae sumitur ea principali perfectione, quam dal forma rei . . . . . (v. A)
Cum species rerum sint ad modum numerorum, in quibus unus addit perfectionem
super alium, oportet necessario dicere, quod perfectiones inferiorum sint in superio
ribus, ac per hoc in una et eadem re sint diversae perfectiones essendi, sicut videmus,
quod in homine est perfectio esse et vitae et sensus et intellectus. Et ideo, cum ratio
rei sumalur ab ipsa re, secundum quod stat sub aliqua perfectione vel actu, ralio
autem rei sit, quam significat nomen, conlingit, ipsam rem diversis nominibus nominari
vel significari, secundum quod diversae sunt essentiales perfectiones ipsius. Vgl.
ebend. 18, f. 86 r. B.
422) Quodlib. I, 9, f. 18 v. B: Dicunt quidam, quod genus et differentia dicunt
diversas formalitates realiter differentes, species autem differt a genere et differentia
sicut complectens duas formalitales reales; unde species se habent ad genus per ad
dilionem realis formalitalis, species autem realiter differunt non se tolis, quia in
genere conveniunt, sed differentiis differunt; differentiae autem se totis differunt.
Dicunt autem isti, quod distinctio formalitatis maior est in creaturis, quam in divinis.
(Vgl. bei Scotus, ob. Anm. 148 u. 151) ...... f. 19 r. A: Si natura generis differt
realiter a natura differentiae, sequitur, quod quodlibet individuum sil compositum er
tot rebus, quot sunt inler generalissimum et specialissimum; sed hoc est falsum . . . .
(B) Restat ponere opinionem, quam credo esse veram : . . . . . In uno et eodem indi
viduo genus generalissimum et omnes differentiae intermediae dicunt unam et eandem
rem et sumuntur ab una et eadem re, ..... quia si in Socrate substantia, corporeum,
vivum, sensibile, rationale dicerent diversas res, sequeretur, quod in uno et eodem
esset aliqua differentia re differens a natura generis.
XIX. Johannes von Jandun. 273
in Folge physikalischer Vorgänge nur eine intensio oder remissio der
Einen Form eintreten könne*?°).
Der Averroist Johan ne s von Jan dun (um 1320) zeigt, was die
logischen Fragen betrifft, gleichfalls einen halb-thomistischen Standpunkt**")
und erinnert uns in dieser Hinsicht an Petrus von Abano (ob. Anm. 260 ff.).
In seinem Commentare zur aristotelischen Metaphysik "*") nimmt er be
züglich der Universalien jene Unterscheidung in causando und praedi
cando auf, welcher wir schon bei Alexander v. Alessandria (Anm. 248)
und bei Radulph Brito (Anm. 258) begegneten 42"), knüpft aber an die
Aussagbarkeit auch die weitere Distinction, dass dabei entweder der Ge
genstand der Auffassung als sachliche Grundlage der Einzeln-Dinge oder
die intentio selbst gemeint sein könne, welch letztere dann wieder in
prima und secunda zerfalle, wobei man jedoch nicht so fast auf den
modus essendi, als vielmehr auf die quidditativen Momente des Erkennens
blicken solle **"). Jedenfalls kann so mit antiplatonischer Wendung das
esse in anima und das esse eætra animam dualistisch verbunden wer
den **°), da die Universalien post rem vorstellungsweise im Intellectus
423) In I Sentent., Dist. 17, Qu. 4, f. 36 r. A: Dicunt quidam, quod nulla
forma secundum suam absolutam el specificam acceptionem potest habere variationem
aliqupm vel secundum magis vel secundum minus. ...... El ideo, ut dicunt, illa ac
cidentia, quae vel inveniuntur in subiectis diversarum specierum vel quae sunt sepa
rabilia, suscipiunt magis vel minus ...... Ista opinio non videtur mihi vera... . . .
(B) Si sic intelligatur, sc. quod in essentia talium formarum non sit realiter loquendo
aliqua latiludo graduum sic, quod albedo intensa essentialiter non sit perfectior, quam
remissa, credo esse falsum . . . . . . (v. A) Ratio, quare aliquod accidens dicitur suscipere
magis el minus, est, quod secundum formam natus est fieri motus ...... Secundum
autem formam substantialem non est natus esse motus, . . . . . ideo nulla forma sub
stantialis habet talem latitudinem. Quodlib. II, 13, f. 61 r. A: Sicut in alteratione
non est nisi unum mutatum esse in actu, ita non est ibi nisi una forma.
424) Betreffs anderweitiger Anschauungen desselben, welche nicht die Logik
betreffen, s. Näheres bei E. Renan, Averroes et l’Averroisme, p. 269 ff. Uebrigens
verfasste Johann v. Jandun gemeinschaftlich mit seinem Freunde Marsilius v. Padua
auch die bekannte publicistische Schrift „Defensor pacis“, welche sich im Sinne
Occam’s über das Verhältniss zwischen Staat und Kirche äussert.
*425) Perspicacissimi speculatoris ac summi peripathetici Johannis de Janduno
quaestiones in XII libros metaphysicae (mit Zimara's Commentar). Venet. 1505 fol.
und wiederholt Venet. 1560. fol. (nach letzterem Drucke citire ich).
426) I, 20, p. 82: Dupleæ est universale, unum in praedicando, aliud in cau
sando. Universale in causando est deus et substantiae abstractae; . . . . . universalia
in praedicando capiuntur dupliciter; uno modo quoad simplicem apprehensionem, . . . .
alio modo quoad inhaerentiam passionis ad subieclum.
427) VII, 24, p. 523: Quoddam est universale per causalitatem, quoddam per
praedicationem . . . . . . Universale secundum praedicationem est dupler: uno modo ca
pitur pro re intentionata et denominata ab intentione; . . . . . alio modo capitur pro
inlentione, et hoc iterum dupliciter, vel pro prima intentione, vel pro secunda . . . . .
(p. 524) Illi, qui accipiunt conceptus generis et speciei a modis essendi, dicunt,
quod prima intentio est conceptus rei vel intellectio secundum suum modum essendi
proprium; .. ... sed secunda intentio est conceplus rei secundum modum essendi
communem . . . . . . Sed secundum dicentes, conceptus generis et speciei capi a quiddi
tate generali vel specifica, dicitur, quod intenlio prima rei est intellectio secundum
quidditatem generalem et potentialem, sed secunda intentio est intellectio rei communis
in pluribus . . . . . Sed universale pro re subiecta est res, quae est apta nata esse in
pluribus vel multiplicari in plura.
428) I, 16, p. 57 : Universale potest intelligi dupliciter. Uno modo pro esse
reali eætra animam, quod esse habet subiective in suis supposilis, el pro isto esse
PRANTL, Gesch. III. 18
274 XIX. Joh. v. Jandun. Joh. v. Neapel. Augustinus v. Ancona.
sind, während sie in re die objective Bedingung des Wissens enthalten**"),
da ja in der concreten Subsistenz das Allgemeine und das Einzelne trotz
aller Wesens-Verschiedenheit vereinigt seien "°"). Und sowie hiemit für
die subjective Auffassung sich der Begriff des ens rationis (vgl. Anm. 395)
einstellt *°'), so können nun auch ebenso, wie bei Herveus (Anm. 405)
genus naturale und genus logicum dualistisch nebeneinandertreten ***).
Desgleichen wird die intentio et remissio formarum, was die substan
tiellen Formen betrifft (vgl. Anm. 423), auch hier verneint*°°).
Hingegen einen etwas strengeren Thomismus scheint Johan ne s
v on N e a pel (gest. i. J. 1330) in diesen Controversen vertreten zu
haben, insoferne wir erfahren, dass er gegen des Herveus Auffassung der
veritas (s. Anm. 398) im Sinne des Thomas polemisirte'"").
Auch Augustinus von An co na (mit dem Beinamen Trium phus,
gest. i. J. 1328) lenkt mehr zu Thomas zurück, welchen er besonders
durch reichliche Benützung Avicenna's zu ergänzen sucht; nur streift er
zuweilen auch an Auffassungen hin, welche erst später (bei Aegidius und
Herveus) in die Controversen eingetreten waren. Seine Schrift De cogni
tione animae *°°) liegt zwar einer Geschichte der Psychologie näher,
jedoch können wir aus ihr etwa Folgendes hervorheben. Als Gegenstand
der Logik, welche er mit Aegidius adminiculativa nennt "°"), gilt ihm
universale actu habet esse ertra animam . . . . . Alio modo pro esse intentionali, quod
subiective est in anima, causative evtra animam, et illud solum non habet esse po
tenliale ertra animam . . . . . Platonici posuerunt universalia secundum esse eristentiae
separala a singularibus, . . . . . . Aristoteles, quod universalia subiective essent in sin
gularibus, abstracla lamen secundum intelleclum intelligentem ea non intelligendo sin
gularia ...... Sed quod universale non generatur seorsim erislens a singularibus, ut
Platonici posuerunt, patel solutio etc.
429) VII, 24, p. 524: Universale pro prima el secunda intentione est realiter
separatum a singularibus . . . . . . in intellectu subieclive. . . . . . . Universale pro re ob
iecta, quae denominalur ab intentione, non est separalum a singularibus sensibilibus
el corporibus secundum esse extra animam ...... Si quidditas rerum esset separata a
rebus naturalibus, tunc de rebus naturalibus non esset scientia.
430) Ebend. p. 525: Universalia et singularia non sunt coniuncta totaliter, quia
sunt separata secundum essentiam, sed tamen sunt coniuncta secundum subsistentiam.
431) V, 12, p. 312: Si loquamur de specie pro prima vel secunda intentione,
tunc non est eatra intelleclum, sicut nec conceplus, cum sint enlia rationis.
432) X, 22, p. 636: Dupler est genus: quoddam est naturale, quoddam logicum.
Genus nalurale dicitur, quod est commune multis, quae conveniunt in materia . . . . . .
Sed genus logicum est, quod habet unum modum praedicandi communem univocum
de multis speciebus.
433) VIII, 6, p. 549: Si formae substantiales elementorum intenderentur et re
millerentur, tunc generalio non esset terminus alterationis; sed hoc est falsum . . . . .
Si forma substantialis intenderetur et remitteretur, tunc generatio formae substantialis
essel simul cum alteratione.
434) Da mir des Johannes Neapolitanus Quaestiones variae quadraginta duae
Parisiis disputatae. Neapoli 1618. fol. nicht zu Gebot standen, muss ich auf Das
jenige verweisen, was Hauréau (II, p. 403) in französischer Paraphrase aus Einem
einzelnen Capitel jener Schrift anführt.
435) Opusculum perutile de cognitione animae et eius potentiis Augustini de
Anchona. Bononiae 1503. 4.
436) IV, 2 (das Buch ist nicht paginirt): Finis scientiae speculativae est veri
tas . . . . . Circa huiusmodi adaequationem rerum ad intellectum scientiae tripliciter se
habere possunt. Primo directive et adminiculative (s. Anm. 365), secundo principa
liler et obiective, tertio ea consequenti et subalternative. In primo gradu sunt scien
XIX. Augustinus v. Ancona. 275
im Anschlusse an Avicenna die Verbindung der secunda intentio mit der
prima, und da nur hiedurch die Gefahr vermieden werde, dass der In
halt der Logik zuletzt aus Erdichtetem (figmenta) bestehe, so solle man
auch nur von solchen entia rationis sprechen, welchen etwas Sachliches
entspricht (correspondet), und in diesem Sinne liege dann der haupt
sächliche Gegenstand der Logik immerhin um der Vermeidung des Irr
thumes willen in der syllogistischen Verknüpfung der secundae intentio
nes '°'). Nemlich in die prima intentio verlegt er sowohl dasjenige,
was Thomas intentio universalitatis genannt hatte, als auch, was bei
demselben reflerio und conversio ad phantasmata hiess *°°), sowie er
der secunda intentio gleichfalls im Anschlusse an Thomas die ver
gleichende und verbindende Function des Denkens zuweist "°"). So fasst
er auch den Uebergang, welcher von der Sinnes-Wahrnehmung zur Allge
meinheit des Denkens stattfindet, völlig in thomistischer Weise**"), bedient
liae sermocinales, ut grammatica, el logica, in secundo physica, malhemalica et mela
physica, in tertio . . . . . . medicina, musica, astronomia.
437) III, 6: Secundum Avicennam logica est de secundis intentionibus adiunctis
primis (s. Abschn. XVI, Anm. 74) ... . . Nam si secundae intentiones non adiunge
rentur primis, non corresponderent eis res mediantibus primis inlentionibus, et sic
essent pure figmenta, sicut chimaera (vgl. ob. Anm. 98) . . . . . . Et er hoc patet,
falsam esse positionem illorum, qui dicunt, ens rationis esse subiectum in logica
(vgl. Anm. 370) ...... Logica non poterit esse de enlibus rationis lanquam de sub
iecto, cum entia rationis, secundum quod huiusmodi, solum sint enlia apud animam.
0portet ergo, quod sit de talibus entibus rationis, quibus aliqua res correspondeal;
et talia entia rationis sunt secundae intentiones (s. bei Herveus, Anm. 395) . . . . . .
Nec elium oportet, secundas inlentiones universaliter sumptas esse subiectum in logica,
saltem ut docens est, quia lunc non magis esset logica de syllogismo vel ad rectifi
candum aclus syllogislicos, si non esset plus necessaria, quam ad rectificandum con
ceplus generis vel speciei; quod falsum est, cum in aclibus simplicibus intellectus
per se non errel, in actibus autem syllogisticis etiam per se errare habeat (s. bei
Aegidius, Anm. 369).
438) III, 4: Intellectus . . . . dupliciler in cognitione rei fieri potest. Primo directo
adspeclu, ut quando intelligit rem sub esse universali; secundo per quandam reflerio
nem el conversionem ad phantasmala . . . . . . Directo adspectu intelleclus intelligil
naturam cuiuscunque rei sub esse universali, quod quidem universale est primum et
directum obieclum inlellectus, ut intelligil naturam hominis inquantum homo . . . . . .
Per reflerionem . . . . intellectus uniendo se sensibus et phantasmalibus apprehendentibus
ipsa singularia speculatur maluram hominis ...... Ergo intelligendo rem secundum
suum esse singulare el maleriale prima intentio formari habet . . . . . . Illae inlentiones,
quibus intellectus intelligit vel directo adspectu vel per refleirionem, primae inlentiones
dicuntur, el . . . . . tam sub esse universali quam sub esse singulari primae intentiones
formari habent (s. Abschn. XVII, Anm. 500 f.).
439) Ebend. 5: Videre volumus, quae sunt secundae intentiones, quae genus et
species et individuum el syllogismus appellantur... . . Post informationem, qua infor
matur intellectus conceptione uniuscuiusque rei secundum se consideralue quasi secun
dario modo intellectus circa huiusmodi conceptiones negotiatur considerando conve
nientiam conceptionum vel primarum intentionum ad invicem, secundum quod possunt
pluribus vel paucioribus convenire ..... . Genus ergo et species el similia nomina
secundarum intentionum sunt, eo quod sunl hae conceptiones, quas intellectus sibi
format de rebus mediantibus primis intenlionibus (s. Abschn. XVII, Anm. 499 u. 506).
440) I, 11 : Cum species rerum informantes ipsos sensus repraesentant ipsas
res sub tali esse signato et sub esse particulari ipsarum, ut in rerum natura sub
sislunt, oportet, huiusmodi species, ut sunt in sensibus, particulares et maleriales
esse ... ..... Si similitudines rerum sub esse universali eristerent in aliqua potentia
sensitiva, non indigerent huiusmodi similitudines depurari per intellectum agentem ad
18*
276 XIX. Augustinus v. Ancona. Antonius Andreas.
sich aber dabei ebenso, wie Aegidius, auch des scotistischen Begriffes
der species intelligibilis **'), welchen er jedoch wieder mit Ausdrücken
des Albert (z. B. similitudo) und mit einem Gleichnisse des Thomas er
läutert 442).
Hatte somit die thomistische Richtung (wenn auch unter kleinen
Zugeständnissen an die Gegner oder wenigstens mit einigem Schwanken)
bis dahin entschieden das quantitative Uebergewicht behauptet, so gewann
nun auch der Scotismus, welcher bereits, wie wir sahen, bei Richard v.
Middleton, Radulph Brito und besonders bei Alexander v. Alessandria
sich sehr merklich geregt hatte, einen hervorragenden Vorkämpfer an dem
Franziskaner Antonius Andreas (oder Andre ä, gest. i. J. 1320),
einem unmittelbaren Schüler des Scotus, welcher im Ganzen getreu den
Ansichten dieses seines Lehrers folgte, wenn er auch einige Male dem
thomistischen Dualismus näher tritt, als die stricte Observanz seiner Schule
vielleicht billigen konnte. Ausser einem Commentare zum Sententiarius,
in welchem Antonius lediglich den Scotus excerpirt (daher es für mich
unnöthig ist, weiteren Bezug darauf zu nehmen), besitzen wir von ihm
eine Erpositio super artem veterem **°), wobei hier zum gewöhnlichen
Umkreise der Ars vetus (s. ob. Anm. 356) auch noch Boethius de divi
sione beigezogen ist, während in üblicher Weise die Syllogistik zur nova
logica gerechnet wird ***); ferner einen Commentar zur Metaphysik **")
und eine Monographie De tribus principiis **"). Die Exegese der logi
schen . und metaphysischen Schriften zeigt uns, was die Form betrifft,
hoc, quod possent informare intellectum possibilem; nam tota causa, quare oportet
ponere intellectum agentem, videtur esse materialitas el particularitas specierum eri
stentium in sensu, . . . . . . quod ipsa universalia sunt intelligibilia actu, eo quod actu
possunt movere intellectum possibilem (s. ebend. Anm. 493 ff.).
441) II, 4: Ponilur intellectus agens, in cuius virtute phantasmata, quae sunt
particularia, intelligibilia solum in polentia fiunt et postea actu universalia et actu
intelligibilia et per consequens actu possunt intellectum possibilem movere et species
intelligibiles in ipso causare (s. ob. Anm. 375).
442) Ebend. 1 : Ea lumine intellectus agentis species intelligibilis recipit actua
lilalem, per quam intellectum possibilem potest movere. Ebend. 2: Non esl possibile,
res secundum se esse praesenles ipsi intellectui, propter quod oportel, eas in ipso
intellectu ea istere per suas similitudines (s. Abschn. XVII, Anm. 393 u. 395), quibus
intellectus informalus possit ipsas res intelligere ...... Res eæteriores sunt principalia
obiecta ipsius intellectus, species vero intelligibiles praedictarum rerum sunt sicut
ratio intelligendi et cognoscendi ipsas; ideo res ipsae cognoscuntur et intelliguntur
ab intellectu, non autem species intelligibiles. Ebend. 3: Sicul sol est quoddam
universale lumen respectu corporalium et sensibilium, ita lumen intellectus agentis
est quoddam universale lumen respectu intelligibilium (s. ebend. Anm. 510).
443) Scripta seu eæpositiones Antonii Andreae super artem veterem el super
Boetium de divisionibus. Venetiis 1492 u. 1508 u. 1517. fol. (nach letzterem Drucke
citire ich).
444) S. art. vet. f. 63 r. A: Consideralur in libro Priorum el aliis libris novae
logicae syllogismus . . . . . . (v. A) Liber Periermenias ordinalur ad libros logicae novae,
sed principaliter ad libros Priorum et mediante illo ad alios, quia syllogismus est
ea propositionibus.
445) Quaestiones Antonii Andreae super XII libros metaphysicae. Venetiis 1481
u. 1514 u. 1523. fol. (nach der letzteren Ausgabe citire ich).
446) De tribus principiis rerum naturalium. Venet. 1489. fol. und wieder ab
gedruckt bei Nuciarelli (s. Anm. 497) f. 36–57.
XIX. Antonius Andreas. - 277
den Schüler des Scotus und ausserdem einen Mann von wirklich grosser
Belesenheit 447).
Antonius liebt es, den Detail-Erörterungen in philosophischem Prediger
Ton schwülstig rhetorische Einleitungen vorauszuschicken, in welchen er
alttestamentliche Sprüche scheffelweis ausgiesst, und indem er in solcher
Form auch den Werth der einzelnen Theile der Logik preist, führt er
zum Ruhme dieser Wissenschaft auch einen Memorial-Vers an 448). Mit
Scotus stellt er die Logik als intentionalis den realen Disciplinen gegen
über "*") und erblickt die wesentliche Aufgabe der ersteren im Syllo
gismus *""), daher dieselbe allerdings modus sciendi sei, hiedurch aber
nicht gehindert werde, als selbstständige Wissenschaft auf eigenen Prin
cipien zu beruhen“°'); und hieran reiht er, wie Scotus, den Unterschied
zwischen logica docens und utens“°°). Desgleichen stimmt fast wörtlich
mit Scotus die Angabe überein, dass die Logik trotz der Wortform der
Begriffe nicht nominalistisch aufgefasst werden solle, sondern der Be
447) Antonius hebt in seinen Commentaren stets das Fortschreiten der Argu
mentation präcis hervor, erörtert die verschiedenen Wortbedeutungen, führt überall
Gründe (mit „Videtur, quod sic“) und Gegengründe („Videtur, quod non“) an, um
hierauf jeden derselben zu erledigen („Ad evidentiam dictorum respondetur“), und
dabei benützt er in reichlichstem Maasse Belegstellen aus den übrigen Schriften des
Aristoteles sowie das bei Albert aufgespeicherte Material, womit er, besonders in
der Exegese des Porphyrius, die vollste Ausbeutung des Avicenna verbindet.
448) Sup. art. vet. f. 2 r. A: „Girum coeli circuivi sola“, Eccl. 24 ...... Haec
autem scientia, sc. logicalis, coelum dicitur circuire pro eo, quod eius considerationi
subditur, quidquid coeli ambitu continetur, . . . . . per eam enim poterimus syllogizare
de omni problemale ..... Ambitus huius scientiae circa subieclum suum inter alias
scientias habet inquisitionis reclitudinem latiorem, speculationis claritudinem altiorem,
permansionis valetudinem firmiorem ..... De ipsa potest intelligi, quod dicitur Eccl. 8:
„Circumdurit me per ea in giro, erant enim multa valde super faciem campi“. . . . . .
(B) De ipsa potest intelligi, quod dicitur Proverb. 8: „Certa lege et giro vallabat
abyssos et aethera firmabat sursum“...... Ipsa in sui laudem prorumpens cantat
alla voce
„Frustra doctores sine me coluere sorores“,
unde de ipsa dicit Salomon Sap. 4: „Circuibam quaerens, ut mihi illam assumerem
quasi sponsam“. Aehnlich beginnt der Commentar zu den Kategorien mit dem Citate
(ebd. f. 17 v. B): „Scripsit in tabulis verba decem, quae locutus est ad vos“, Deuteron.
4, sowie jener zu De interpr. mit (f. 63 r. A) „Tu ergo Balthasar interpretationem
narra festivus“, Daniel 4, und jener zu Boeth. de divis. mit (f. 89 r. B) „Qui divisit
mare rubrum in divisiones“, Psalm. 135.
449) Ebend. f. 5 r. A : Logicus non considerat res per se, nisi pro quanto fun
dant secundas intentiones et terminant respectum, ipsas autem intentiones considerat
per se, et ideo non est artifer realis, sed intenlionalis. Vgl. ob. Anm. 87.
450) Ebend. f. 2 r. B: Motus huius scientiae principaliter syllogismum considerat
simul, et postmodum secundum gradus participationis considerat partes eius, reducens
ad ipsum singula, quae in ipsa logica pertractantur, tanquam ad finem ultimum, ad
quem omnia ordinantur. Vgl. ob. Anm. 93.
451) Ebend. f. 103 r. A : Dicitur, quod modus sciendi non est scientia specialis,
polest tamen esse communis, et sic est de logica . . . . . . Aliter dicitur, quod falsum
est, quod logica sit modus sciendi ... . . . Logica docet modum sciendi pro tanto, quia
est de syllogismo vel de argumento, per quod tantum habetur scientia ..... In logica
per propria principia ostenduntur propriae conclusiones, licet eius usus sit circa
communia.
452) Ebend. : Logica dupliciter consideratur: uno modo inquantum est docens,
et sic procedit et propriis principiis et necessariis; . . . . . alio modo inquantum uti
278 XIX. Antonius Andreas.
griff eben in Mitte zwischen dem Realen und dem Sprachlichen stehe“°°),
– ein Conceptualismus, welchen Antonius sowohl polemisch gegen
Plato richtet "°") als auch insbesondere durch die Bedeutung des Ur
theiles stützt 45°).
So kann er in einer theils scotistischen theils byzantinischen Ter
minologie den Universalien ein dreifaches Sein zuweisen, nemlich in den
Dingen, in der Quiddität (d. h. ante rem), und in der logischen in
tentio*°"), oder ebenso kann er die ersten beiden Seiten zusammenfassen
und mit Alexander v. Alessandria (oder mit Johannes v. Jandun) nur die
Doppelstellung des „causando“ und „praedicando“ betonen"°"), womit sich
von selbst Bemerkungen über Priorität und Posteriorität verknüpfen 45°).
Er stellt nemlich überhaupt ziemlich dualistisch die objective Wesens
Einheit dem Denk-Impulse gegenüber""), so dass er fast bei genus logi
cum und genus naturale ankommt'""); aber er lenkt diess wieder (selbst
im Wortausdrucke) in die Auffassung des Scotus hinüber, wornach ein
gelegentlicher Causalnexus (occasionaliter) zwischen dem objectiven Uni
versale und der Denkoperation besteht 4"!), daher er auch die Ansicht
mur logica applicando ad illa, in quibus est usus, et sic non est er propriis, sed
er communibus. Vgl. ob. Anm. 90.
453) Ebend. f. 18 r. B: Liber Praedicamentorum non est de decem vocibus ut de
subiecto primo, nec aliqua pars logicae est de voce, quia omnes passiones syllogismı
et enuntiationis et termini possunt sibi inesse secundum esse, quod habent in mente,
esto, quod non proferantur; sed est de aliquo priore, quod respectu vocis significa
tivae habet tantum rationem significati. . . . . (v. A) Logica nec est scientia realis nec
sermocinalis, . . . . . est de conceptu per se . . . . . . Multum convenit cum sermone propter
duo; quia conceptus est immediatum significatum per vocem, . . . . . et quia passiones
conceptus insunt voci significativae, sicut incomplerio et complerio. Ebenso f. 63 r. A.
S. Anm. 96. - -
454) Ebend. f. 68 r. B: Ponere, aliquid eristere, secundum quod ei attribuitur
ratio communis, hoc est ponere ideas, secundum quod Plato posuit; igitur commune,
secundum quod habet rationem communis, est natura, prout concipitur sub ratione
dicibilis de pluribus.
455) Ebend. f. 66 v. A: Compositio (im Urtheile) est illarum rerum, non tamen
ut existunt, sed ut intelliguntur, et ideo verilas et falsitas dicitur circa compositio
nem intellectus, quia illa compositio ab intellectu causatur et est in intellectu. Vgl.
Anm. 181.
456) Ebend. f. 3 v. B: Significatum termini communis significantis veram natu
ram potest tripliciter considerari. Uno modo secundum esse in suppositis, quod
dicitur esse materiale eius; . . . . . secundo modo absolute secundum esse quidditali
vum ; . . . . . . tertio modo, ut per formam intelligibilem ab intelleclu apprehenditur,
quod est esse cognitum, et sic ei insunt intentiones. Vgl. Anm. 119 u. 129 f.
457) Qu. s. metaph. I, 10, f. 9 v. A: Duplea est universale, sc. in causando et
in praedicando ..... Magis universale secundum causalitatem est nobis minus notum
..... Si autem quaeratur de universali secundum praedicationem, ... . . . singulare
simpliciter est nobis notius, quam universale. Vgl. Anm. 248 u. 426.
458) S. art. vet., f. 92 v. A: Genus et quodlibel universale, ut dicit mihi prae
cise intentiọnem, est posterius; . . . . . genus, ut dicit rem sive primam intentionem,
est prius. Vgl. Qu. s. metaph. VII, 16, f. 40 v. A. S. Anm. 108 u. 286.
459) Üù. s. metaph. V, 6, f. 23 r. A: Omnis unitas causata ab intellectu habet
unitatem in re, qua originatur, sicut ignis generat ignem sibi similem in specie,
nullo etiam intellectu eristente. * *
460) S. art. vet. f. 92 r. A: Vor dividitur in proprias significationes; genus
vero non, sed in quasdam quodammodo a se procreationes. Vgl. bei Herveus ob.
Anm. 403. -
461) Ebend. f. 3 r. B: Universale est ab intellectu, nec sequitur: ergo est fig
XIX. Antonius Andreas. 279
seines Lehrers wiederholt, dass das Universale als Quelle der Bezeichnung
ein Erzeugniss des Intellectus sei *"*), und hiemit die gegenständliche
Auffassung (subiective) auf das materielle Dasein hinweise, während die
Vorstellung (obiective) das formelle Denk - Element enthalte 49°). Erklär
licher Weise beruht hierauf eine durchgängig wörtliche Uebereinstimmung
des Antonius mit Scotus in der Auffassung der prima und secunda in
tentio *"*), sowie in Behandlung der Begriffe abstractum und concre
tum*"°), womit eine dualistische Parallelstellung des „in anima“ und des
„in rebus ewtra“ sehr wohl sich verträgt *""). Neu kommt nur hinzu,
dass Antonius mit der intentio auch die byzantinischen Begriffe signatum
und eæercitum in Verbindung bringt *""). Die Begründung aber jenes
Causal-Verhältnisses, welches zwischen dem objectiven und subjectiven
Auftreten der Universalien besteht (Anm. 461), führt auch hier zur species
intelligibilis des Scotus *"*); was jedoch das Verhältniss derselben zur
Wortbezeichnung und zu den Einzeln-Objecten betrifft, modificirt Antonius
menlum, quia figmento nihil correspondet in re eatra, universali autem respondet ali
quid, a quo movetur intellectus ad causandam talem intentionem . . . . . Universale
effective est ab intellectu, sed materialiter sive originaliter aut occasionaliter est a
proprietate in re comperta, quod non est verum de figmento (s. Anm. 99 f. u. 116).
462) Ebend. f. 3 v. B: Intellectus est, qui facit universalitatem in rebus, . . . . .
universale autem denominat rem, non intellectum, ergo est in re subiective, în in
tellectu autem ut in efficiente (vgl. Anm. 127 u. 123). Hiezu aber unten Anm. 469.
463) Ebend. f. 87 r. B: Distinguitur in genere dupler potentia, sc. subiectiva
et obiectiva: potentia subiectiva sumitur in re per comparationem ad materiam, de
qua fit; materia enim est subiectum omnium formarum et in potentia ad eas; sed
potentia obiectiva attenditur in re per comparationem ad agens, quod potest ipsam
producere ad esse. Vgl. Anm. 105.
464) Ebend. f. 3 r. A: Universale est nomen concretum (s. Anm. 128), sumitur
ergo tripliciter sicut alia concreta. Uno modo pro subiecto, i. e. pro re primae in
tentionis, cui applicatur intentio universalis, et hoc modo universale est obiectum
primum intellectus, et omnis scientia est universalium; . . . . . . secundo modo sumitur
pro forma, sc. pro re secundae intentionis; tertio modo sumitur pro aggregato er
subiecto et forma (s. Anm. 107), et illud est ens per accidens ..... Universale autem
secundo modo sumptum est de consideratione logici (s. Anm. 89 u. 106). f. 4 r. A:
Scientia realis est de universali primo modo, quod sc. est res, sed logica est de
universali secundo modo, quod est intentio, ideo scientia rationalis vocatur (s. Anm.
87). Vgl. f. 4 v. B, f. 46 v. A, u. Qu. s. metaph. VII, 16. f. 40 r. B.
465) S. art. vet. f. 9 r. A: Sicut est dupler abstractum, unum, quod abstrahit
a subiecto, aliud, quod abstrahit a forma, ut est in supposito, ita est dupler con
cretum per oppositum, unum, quod concernit supposilum, aliud, quod concernit
subiectum; eremplum primi humanitas et homo, eremplum secundi albedo et album
(vgl. Anm. 128).
466) Ebend. f. 4 v. B : Voco primam intentionem ipsam rem cognitam vel positam
in esse intellecto et cognito, . . . . . voco autem intentionem secundam quandam rela
tionem sive comparationem intellectus, qui comparat unam primam intentionem ad
aliam primam intentionem, et sic secundum diversas comparationes format diversas
secundas intentiones . . . . . Universale sumptum pro intentione nihil est in rebus ertra,
• • • • • • sumptum pro subiecto intentionis est vere aliquid in rebus. Ebenso Qu. s.
metaph. VII, 16, f. 40 r. B.
467) S. art. vet. f. 5 v. B: Esse in rebus primae intentionis id eæercet, quod
praedicari signat in secundis intentionibus; differentia autem est inter actum signatum
et exercitum in multis u. s. f., s. Abschn. XVII, Anm. 605.
468) Ebend. f. 8 v. A: Ad rationem generis requiritur, quod habeat plures
species actu, non quae eristant actu vel potentia, sed tantum actu concipiantur per
speciem intelligibilem acceptam ab individuis quandoque existentibus (s. Anm. 110 ff.).
280 XIX. Antonius Andreas.
die Ansicht seines Lehrers dahin, dass der eigentliche Gegenstand der
Bezeichnung die Sache selbst schlechthin , d. h. abgesehen von Existenz
oder Nicht-Existenz und abgesehen vom Gedachtwerden, sei, und hiemit
die species intelligibilis erst durch ein Zurückbeugen des Intellectus
(reflerio), also nicht unmittelbar, erfasst werde*""). Uebrigens nimmt er
auch den Begriff der veritas (vielleicht auf gleichzeitige Controversen
blickend, s. Anm. 398 u. 434) dualistisch nach einer objectiven und einer
subjectiven Seite, deren letztere gleichfalls ein Zurückbeugen in der Vor
stellung enthalte und in den Urtheilen conform mit dem sachlichen Be
stande auftreten müsse *79), dabei aber jedenfalls nur dem formellen
Momente der Vorstellung (non subiective, formaliter) angehöre "" ").
Bezüglich des Princips der Individuation folgt Antonius, wie sich
nicht anders erwarten lässt, gleichfalls dem Scotus. Er nimmt nicht bloss
den Begriff der haecceitas beifällig auf*"*), sondern schneidet auch noch
entschiedener als Scotus die thomistische Ansicht dadurch ab, dass er
die Materie als ein lediglich Potenzielles von der reinen Actualität der
Form auf's schärfste trennt und zwischen beiden eine begriffliche und
reelle Verschiedenheit statuirt ""°). Indem aber hiebei die räumlich aus
gedehnte Materie gemeint ist, erblickt er andrerseits eben jenen nemlichen
Gegensatz gegen die quidditative Form, welche als solche allgemein ist,
auch in der individuellen Verschiedenheit und Eigenthümlichkeit der
Einzeln-Wesen, und so kommt er dazu, den Begriff der Materie in nicht
physikalischem, vielmehr ontologischem Sinne in einen Causal-Zusammen
469) Ebend. f. 66 r. A: Quaeritur, utrum nomen significet rem vel speciem .....
Est una opinio, quod species intelligibilis immediate significalur per vocem. . . . . (v. A)
Secunda opinio est, quod res primo significatur, non tamen secundum quod eristit,
quia nec sic per se intelligitur, sed secundum quod per se concipitur ab intellectu . . . . .
Dico, quod res intelligitur primo, species autem per reflerionem . . . . . Illud, quod
proprie significatur per vocem, est res, non res ut intelligitur, nec res ut ea istens nec
ut non earistens, sed res absolute, ut abstrahit ab istis et est ea traneum illi quod
libet illorum. Ebenso f. 68 r. A. S. Anm. 126 f.
470) Ebend. f. 64 v. B: Est veritas in rebus, et est veritas in intellectu .......
Verum in intellectu est secundum intellectus operationem, secundum quam natus est
intellectus conformari obiecto ut mensuratum mensurae . . . . . Non est veritas in in
tellectu obiective nisi reflectenle se super aclum suum . . . . . . (f. 65 r. A) Veritas in
complera est formaliter habitudo conformitatis . . . . ad obiectum simpliciter intelligibile.
Veritas autem compleaca ad obiectum complearum . . . . . . Composilio est, quando in
telleclus . . . . . apprehendit rerum identitalem, divisio vero, quando ..... apprehendil
rerum diversitatem. Fast wörtlich ebenso Qu. s. metaph. VI, 6, f. 30 v. A.
471) S. art. vet. f. 45 r. A : Verum et falsum sunt in oratione sicut in signo
non subiective et dicunt formaliter respectum conformitatis et difformitatis ad rem.
Vgl. Anm. 129, 133, 147.
472) Qu. s. metaph. I, 8, f. 8 v. A: In singulari est duo considerare, sc. ipsam
singularitatem, quae potest vocari haecceitas, et naturam subiectam singularitati, quae
de se est indifferens ad esse hoc.
473) De tribus princ. f. 41 r. A: Licet maleria sit ens in actu entitativo, quia
est aliquid eætra suam causam distinctum, tamen distinguitur contra actum formalem
completum et specificum . . . . . . Materia est purum actuabile et potentiale, forma est
purum actuativum, et nihil unius includitur in ratione alterius, quia aliter nec illud
esset purum actuativum, nec illud purum actuabile . . . . . Materia distinguitur realiter
a forma realitate positiva receptiva omnino alterius rationis a forma (d. h. welche
einen in jeder Beziehung von der Form verschiedenen Wesensgrund enthält), et est
quid primo diversum ab ea.
XIX. Antonius Andreas. 281
hang mit der Häcceität zu bringen *"*). Hingegen die physikalische
Materie, welche nie als einheitliche Urmaterie existire, finde eben nur
durch specifisch verschiedene Formen ihre bestimmte Qualificirung “7”);
und was die unkörperlichen Individuen (d. h. die Engel) betrifft, so ge
nüge die ihnen anklebende Passivität zur Erklärung ihrer Individuation"7").
Ebenso zeigt sich Antonius als treuer Scotist in der Annahme einer plu
ralitas formarum "''), sowie in demjenigen, was er über intensio et
remissio formarum bemerkt, wobei er die Gradabstufung in die Be
fähigung des Einzeln-Dinges, nicht aber in die Form selbst, verlegt 47°).
Ausser diesen allgemeineren Parteifragen muss aber auch noch eini
ges Einzelne , was in des Antonius Exegese (s. Anm. 447) vorkommt,
berührt werden. Bei Erklärung des Porphyrius 47") erwähnt er einmal
den aristotelischen Begriff der tabula rasa **"), wiederholt auch betreffs
der einzelnen fünf Universalien fast den ganzen Commentar des Avicenna
und des Albert, sowie des Scotus Begründung der Fünfzahl 4°1), und
474) Qu. s. metaph. V, 5, f. 22 v. B: Quaedam est materia, quae opponitur
formae totius et ipsi quidditati et per consequens est ertra rationem quidditatis for
maliter; et haec est materia, quae est differentia seu proprietas individualis, quae
est causa propria haecceitális et individualionis.
475) De tribus princ. f. 45 v. A: Non est una materia numero omnium genera
bilium et corruptibilium, .... quia impossibile est, eandem materiam numero informari
simul formis substantialibus contrarie et specifice distinctis.
476) S. art. vet. f. 55 r. A: Angelus ..... posset fieri sine creatione creaturae
corporalis, . . . . . tamen. in angelo est potentia passiva, qua posset esse in loco.
477) Qu. s. metaph. VII, 17, f. 41 r. A: Est una opinio, .... quod est aliqua
forma miati una realiter, sed plures virtualiter continens multas perfectiones . . . . . .
Est alia opinio, quam reputo veram, . . . . . . (B) quod in quolibet vivo praeter formam
animali est alia forma communis corporis et mirti, et praeter has, quae sunt com
munes toli animali vel vivo, sunt aliae partiales specificae distinctae tol, quot organa
distincta sunt. De tribus princ. f. 51 v. B: In quocunque animato necesse est ponere
aliquam formam, quae est forma corporis mirti alia ab illa, qua est animatum ....
f. 52 r. B: In quolibet vivo praeter formam animati est alia forma corporis et miati,
et praeter has, quae sunt communes toti animali vel vivo, sunt aliae partiales speci
ficae distinctae tot, quot organa distincta. Vgl. Anm. 156.
478) De tribus princ, f. 53 r. A: Qualitas secundum se non suscipit magis et
minus, sed subiectum secundum illam . . . . . (B) Forma specifica est indivisibilis quan
lum ad gradum specificum, divisibilis vero quantum ad gradum perfectionalem. S.
art. vet. f. 10 v. A: Quamvis esse specificum in se sit unum et quasi indivisibile,
secundum quod abstrahit in suo conceptu ab omni gradu individuali, non obstat,
quin possit participari magis et minus secundum tales gradus. Ebend. f. 25 r. A :
Aliqua forma substantialis, ut puta forma ignis, non secundum esse specificum, sed
individuale, sc. secundum esse, quod habet in supposilis, habet aliquos gradus et
portiones, secundum quos magis et minus in diversis individuis participatur. Vgl.
f. 36 v. B, f. 44 v. A, f. 62 r. A. S. Anm. 160.
479) Nach einer drei enggedruckte Columnen füllenden Lobpreisung der Logik
überhaupt kommt Andreas mit rhetorischem Schwulst (s. Anm. 448) auf die Isagoge,
von welcher er sagt (f. 2 v. B): De auctore huius libri potest dici illud Matth. 7
„Bene omnia fecit, et surdos facit audire et mutos loqui“ u. s. w.
480) S. art. vet. f. 4 v. A: Quidam eæponunt (s. die Stelle Abschn. XII, Anm.
86) „intellectum solum“, cui nihil correspondel in re ertra, ut est intellectus fig
menti, ..... „intellectum nudum“, qui est sine omni specie vel habitu, ut est tan
quam tabula rasa, in qua nihil est depictum (s. Abschn. IV, Anm. 97), „intellectum
purum“ vocant intellectum angelicum vel divinum . . . . . . Per intellectum solum, nudum
el purum idem intelligitur, et verba ista aequipollent. Vgl. Anm. 377.
481) Ebend. f. 17 r. B, s. Anm. 162.
282 XIX. Antonius Andreas.
ausserdem erwähnt er einen neuen Memorialvers*). Bezüglich der
Kategorien führt er eine spitzfindige Distinction des aequivocum an“),
bezeichnet in ähnlicher Weise, wie wir es bei Pseudo - Thomas sahen
(Anm. 314), Quantität und Qualität als absolute Accidenzien“), verwer
thet bei der Relation einen Begriff, dem wir bei Raimundus Lullus
begegneten (vor. Abschn, Anm. 58 u. 70), nemlich den der aequi
parantia“), und zeigt uns bei Besprechung der Gegensätze wieder
(vgl. Anm. 459 ff. u. 466) seine Hinneigung zum Dualismus"). In der
Lehre vom Urlheile finden wir Bemerkungen über das Verhältniss des
Urtheiles zum Syllogismus"), über Copula“), über eine Lückenhaftig
keit der aristotelischen Lehre") und insbesondere über die modalen
Urtheile, bei welchen er an der älteren Eintheilung in modus nominalis
und adverbialis"), sowie an der byzantinischen Regel der modalen
Aussage festhält"), und auch die ältere einfache Figur aufnimmt“%).
Und so wie er schon hierin byzantinische Lehre beizog, so begegnen wir
auch überhaupt häufigen Erwähnungen jener logischen Theorie“"), wor
unter besonders die Lehre von den consequentiae hervorragt '“), bei
welcher er die mathematische Form der Proportionen förmlich als eine
Schluss-Weise erwähnt“%).
482) Ebend. f. 9 r. B. Es ist jedoch nur der erste von zwei zusammengehörigen
Wersen, welche ich unten (Anm.615) bei Burleigh anzuführen habe. Einen Prioritäts
Streit über den Urheber solcher Werse wird wohl Niemand erheben, zumal da Wieles
auf Rechnung späterer Abschreiber fallen kann.
483) Ebd. f. 18 v. A: Aequivocum includit duplicem relationem, ..... sc. habi
ludinem ad aequivocans ..... et ad aequivocalum.
484) Ebd. f. 43 v. B: Praedicamentorum quaedam sunt substantia, quaedam
accidentia: substantia autem est unum praedicamentum antum; accidentium autem
quaedam sunt absoluta, ut quantitas et qualitas, quaedam sunt respectiva, ut reli
qua septem.
485) Ebd. f. 30 r. B: Relativum aequiparantiae est aequivocum, quia proprie
sumptum es aliquid relalum ad aliud secundum eandem formam, ... ... cuiusmodi
sunt „simile“ et „aequale“. Vgl. f. 10 r. A.
486) Ebd. f. 37 v. B: Oppositio in uno sensu sumpta dicilur univoce de con
lxarietate et oppositione relativa, in alio sensu dicilur univoce de contradictione et
privaliva oppositione. Primo modo est ens reale, ..... secundo modo est intentio.
487) Ebd. f. 63 v. B; s. Anm. 93.
488) Ebd. f. 67 v. Au. B.
489) Ebd. f. 79 r. B: Aristoteles hic praetermis it multiplices oppositiones, ubi
subicitur momen infinitum universaliter sumptum. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 450.
490) Ebd. f. 86 r. A: Duplex est modus, nominalis et adverbialis u. s. f. S.
ebend. Anm. 43.
491) Ebd. f. 84 r. A: In propositionibus modalibus modus pomitur aparte prae
dicati, et (ei addenda est negalio ...... (v. A) In propositionibus de modo ipsum
dictum subicitur, ita, quod eliam verbum est pars subiecli. S. ebend. Anm. 161.
492) Ebd. f. 87 r. A: Propter hoc aliqui habent hic figuram u. s. f., d. h. es
folgt die auch von Thomas (s. ebend. Anm. 541) aufgenommene Figur, welche uns
zuerst bei Wilhelm Shyreswood (s. ebend. Anm. 45) begegnet war.
493) So finden wir suppositio personalis f. 22 v. A u. f. 69 r. A, amplialio f. 70
r. B, 73v. A, 80 v. B, distributio f. 83 r. B, appellatio f. 73 v. B, categoreumatice et
syncategoreumatice f.8 r. B, 63 r. A, 80 v. B, sensus compositus et divisus (s. ebend.
Anm. 585) f. 76 r. A.
494) Ebd. f. 22 v. A, 39 r. A, 41 v. A, 86 r. A.
495) Ebd. f. 89 r. A: Tenet argumentum a commutala proportione, quantum ad
Contradicere el converli; ..... sed nunquam tenet, quantum ad contradicere et sequi,
XIX. Franciscus Mayron. 283
In einer sehr eigenthümlichen Weise vertritt der Franziskaner
Franciscus Mayron (gest. 1325) den Scotismus, indem er in der
Universalien-Frage (– aber auch nur in dieser –) sich völlig auf einen
platonischen Standpunkt stellt, so dass uns hier ein ähnliches Verhältniss
wie bei Heinrich Göthals (ob. Anm. 36) begegnet, d. h. Mayron wäre
gleichfalls unter anderen Zeitumständen sicher der exclusivste Platoniker
geworden, und auch ihn hinderte hieran nur die Auctorität des üblich
gewordenen Stoffes und andrerseits der Umstand, dass man damals Plato's
Schriften noch nicht besass. Allerdings macht es einen fast konischen
Eindruck, wenn Mayron mit seinem platonischen Realismus zugleich eine
reichliche Durchführung der Ansichten des Scotus verbinden zu können
gläubt; aber daneben könnte es uns selbst freuen, dass einmal Jemand
Selbstständigkeit genug besass, um gegen den allgemeinen Strom zu
schwimmen und auf eigene Faust sich für Plato zu erklären. Wir be
sitzen von ihm einen Commentar zum Petrus Lombardus und Quod
libeta"), ferner eine Erklärung der Isagoge und der Kategorien, eine
Schrift De primo principio, Formalitates (s. jedoch unten. Anm. 529),
sowie De univocatione entis").
Wenden wir uns zu den Hauptfragen“'), so begegnen wir vorerst
einer ausschliesslich religiös-dogmatischen Tendenz, welche der Darstellung
der Logik bei Mayron zu Grunde liegt, da es sich dabei nur um die
Mittel zum Siege über die Anorthodoxie handle"). Sodann aber über
sed fit semper fallacia consequentis, v. gr. ......... Sicul se habet homo ad non homi
nem secundum consequemliam, sic animal ad non animal secundum consequentiam;
ergo permutatis: Sicut homo ad animal, sic non homo ad non animal; sed omnis
homo est animal, ergo omne non homo est mon animal, falsum est u. s. w.
496) Illuminati doctoris fratris Francisci de Mayronis in primum sententiarum.
Venetiis 1504. fol. In secundum ebenso. In tertium ebend. 1506. In quartum
ebend. 1507. Quodlibeltales [sic] questiones fertilissimae illuminati doctoris Franc.
de Mayronis. Wenelis 1507. fol. In einem anderen Venetianer Drucke v. 1520,
welcher mir nicht zugänglich war, sind auch einige der kleineren Schriften, welche
Nuciarelli herausgab (s. folg. Anm.) enthalten.
497) Contenla in volumine per eximium artium et medicinae oratorem dom.
Hieronymum de Nuciarellis Romanum correcta et emendala, leclor, invenies: Passus
super universalia et praedicamenta illuminati Francisci Maironis (ein älterer Druck
dieser Schrift ist Bononiae 1479. 4). Formalitates eiusdem. De primo principio com
plexo eius dem Francisci. De terminis theologicis eiusdem. Formalitales Petri Thomae
(s. Abschn. XX). De secundis intentionibus Hieronymi (d. h. des Nuciarelli selbst).
De ente et essentia divi Thomae. Tria principia rerum naturalium Antoni Andreae
(s. Anm. 446). Expositio Francisci Maironis s. VIII libr. phys. De cuiuscunque
scientiae subitecto Comeli Hispani. Super libros de anima Joannis Scoli. De uni
vocatione enlis Francisci Maironis. Venelis 1517. fol.
498) Nemlich die Exegese als solche bietet in den Passus super universalia
nichts Erhebliches dar, indem nur zum Verständnisse des Wortlautes stets „dubia“
oder „difficulates“ (meistens vier oder acht) aufgetischt und glücklich oder un
glücklich gelöst werden. Jedes einzelne Glied der logischen Lehre heisst dabei
ein passus, und die lsagoge enthält deren 40, die Kategorien 65, und der un
vollendet gebliebene Commentar zu De interpr. nur 7.
499) Passus s. univ. f.2 r. A: Ad ostendendum, quod veritas philosophiae non
contradicit auctorilati divinae sapientiae, decrevi, passus communes philosophiae
discurrere resecando superflua, quae in hac arte conlineri videntur; praestituto fine
quadruplici, ... ... ut munition es rationum philosophicarum contra veram philosophiam
garrientium des lruantur, ... .. ut consilia argumentationum infidelium adversus theo
284 XIX. Franciscus Mayron.
rascht er uns mit der litterarischen Entdeckung, dass die Isagoge des
Porphyrius eigentlich nur eine zweite Auflage des platonischen „Sophistes“
sei, und da von Plato, auf welchen stets die christlichen Heiligen so
grosse Stücke gehalten, natürlich nur Kundgebungen einer Ur-Wahrheit
zu erwarten seien, so ergebe sich hieraus von selbst der hohe Werth der
Isagoge °"). Aristoteles hingegen gilt dem Mayron als unfähig zu allen
metaphysischen Fragen und als der neidvolle Verderber der platonischen
Ideenlehre°9'), welcher jedoch nur das Wort „Idee“ durch schlechte Er
klärung in Misskredit gebracht habe, während die Sache selbst unzweifel
haft klar sei ""°); denn die Ideen seien eben die unveränderlichen Muster
bilder der Dinge in der Weisheit Gottes ""°).
Darum findet Mayron, dass, wenn man die Universalienfrage bloss
auf den Gegensatz des esse in anima und des esse in re eatra stelle,
jede der vier möglichen Annahmen unhaltbar sei: nemlich die Univer
salien können weder ausschliesslich in der Seele sein, da dann alle
Wissenschaften die objective Realität verlören, noch auch ausschliesslich
in den Dingen, da immerhin der Priorität der Objecte ein Posteriorisches
im Subjecte entsprechen müsse; ferner könne das Universale nicht zu
gleich theils in der Seele und theils in den Dingen sein, da diess der
Untheilbarkeit der Quiddität widerspreche; noch auch endlich könne man
sagen, dass das Universale in verschiedener Modalität in der Seele und
in den Dingen sei, denn das Gleiche gelte auch von der singulären
logiam insurgentium dissipentur, . . . . . . ut superbiae ingeniorum subtilium adversus
doctrinam catholicam se erigentium comprimantur, ...... ut earcellentiae intellectuum
subtilium ad ve italis notitiam venire cupientium ad Christi domini nostri servitium
adducantur. Ebend. f. 9 r. B: Cum in tertio Senlentiarum volumus tractare de unitate
naturae humanae Christi, ut ertollamus suae incarnationis mysterium, oportet, nos
scire, quid genus, quid species et differentia, ..... ut sciamus dissolvere versutias
philosophorum, proul se erigunt infideles ad incarnationis mysterium impugnandum.
500) Passus s. un. f. 2 r. A : 0ccurrit primo inconsueta apud Latinos philosophia,
liber Platonis, qui dicitur Sophistes, qui, licet fuerit, sicut Boethius refert, editus a
Platone, fuit tamen a Porphyrio repetitus, et ideo vulgo allegatur ibi Porphyrius; quia
tamen auctoritas Platonis est praestantissima inter auctoritates omnium philosophorum
apud sanctos nostros, ideo magis convenit in hoc libro allegare Platonem, qui fuit
reputatus olim inter philosophos sicut Jupiter inter deos; et secundum quod iste liber
fuil traditus a Platone, prima veritas in eo contenta est. So nennt er gelegentlich
noch öfters den Plato als den Urheber des Inhaltes der Isagoge.
501) Sent. l, Dist. 47, qu. 3, f. 145 r. B: Aristoteles attribuit ideis quatuor
conditiones, quas videlur negasse Plato: prima est singularitas, . . . . . secunda, quod
esset ens uelu eristens, terlia, quod esset separala localiter, quarta, quod mensura
retur tempore . . . . . . (v. A) Sed quare Aristoteles voluit sic facere, una assignatur
voluntas, quia habuit invidiam contra eum . . . . . . Aristoteles fuit optimus physicus,
sed pessimus metaphysicus, quia nescivil abstrahere, et ideo pessimam metaphysi
cam fecit.
502) Ebend. f. 145 v. A: Ideae non sunt imponendae Platoni, sicut eas imponit
sibi Aristoteles, quod sc. essent quaedam monstra in aëre subsistentia singularia. . . . .
(B) Ratio, quare non ponuntur communiter ideae, non est nisi propter infamiam vo
cabuli, quam sortitum est eæ intellectu malo, quem Aristoteles imponit Platoni; sed
dummodo res sit manifesta, de vocabulo non est curandum.
503) Ebend. qu. 1, f. 144 v. A: Deus est sapiens per ideas; . . . . . sunt rationes
incommutabiles et aeternae, quia ad ipsas reducitur omnis incommutabilis veritas;
• • • • • non dicunt aliquid absolutum formaliter, sed respectivum, ..... quia idea, in
quantum idea, formaliter est eremplar, sed eremplar formaliter est ad aliud.
* XIX. Franciscus Mayron. 285
Sinneswahrnehmung; – kurz Mayron trifft merkwürdiger Weise mit
Aegidius Romanus (Anm. 374) darin zusammen, dass die Universalien an
sich weder in der Seele noch in den Dingen seien, aber als positiver
Rest bleibt ihm dabei die platonische Idee, welche weder ein Fabricat
der Seele noch ein Ding, sondern eben die Potenzialität des reellen Seins
sei """); und so habe auch der traditionell gewordene (arabische) Aus
spruch „intellectus agit universalitatem“ nur den Sinn, dass die immer
hin relative Vorstellungs-Weise (obiectivum), nicht aber das gegenständ
liche Sein, durch die Denkthätigkeit erzeugt werde ""°). Wenn er aber
in der objectiven Welt die substanzielle Allgemeinheit, welcher die ratio
nelle Priorität zukommt, dualistisch neben das Einzelnsein (suppositum,
s. Anm. 109, 251, 407) und die empirische Priorität desselben hin
stellt """), entscheidet er sich bezüglich der Erkennbarkeit des Singulären
dahin, dass in Folge einer gleichförmigen Vermittlung der Vorstellung
(uniformiter repraesentativum, d. h. der species intelligibilis des Scotus)
der Intellectus überhaupt das Einzelne eigentlich in allgemeiner Weise
erfasst°"). Hiedurch streift er abermals an Aegidius (Anm. 379), indem
die secunda intentio sich zur Relativität der Beziehung (respectus) zwi
504) Ebend. qu. 4, f. 146 r. A: Fuerunt qualuor opiniones. Prima, quod uni
versalia sunt tantum in anima et nullatenus in re extra, quia, quidquid est in rerum
natura, est singulare . . . . . Secunda, quod universalia habent esse in rerum natura
et non in anima, quia non sunt eætra sua particularia . . . . . Tertia, quod universalia
parlim habent esse in re eatra et partim in anima. Quarta, quod habent esse uno
modo in anima, sc. obiective, et alio modo in rerum natura, sc. subiective, quia in
veniuntur in suis particularibus essentialiter et obiectivaliter in intellectu. Prima via
non potest stare, quia de enlibus creatis in anima nulla est scientia realis, et tamen
omnis scientia est de universali ..... Nec secunda, quia priori repugnat, esse sine
posleriori, sed universalia sunt priora . . . . . Nec tertia, quia eadem simplea quidditas
non potest esse ens rationis et ens reale ..... Nec quarta, quia eodem modo dicitur
de hac albedine singulari, quod habel esse obiective in anima et subiective in rerum
natura ...... Ideo videlur dicendum, quod universalia secundum se non habent esse
in anima nec in rerum natura, quia tota coordinatio praedicamentalis videtur esse
incommulabilis omni consideratione nostra . . . . . . (B) Universale est non fabricatum
ab anima, eo quod abstrahil ab omni productione; nec tamen per hoc est ens reale,
sed solum nalum esse ens reale, et sic conceditur esse reale in potentia et non
in actu.
505) Ebend. f. 146 r. B: Infinitae auctoritates auctorum sonant et dicunt, quod
intellectus fucit universalitatem in rebus, et universalia sunt ab anima fabricata.
Dici polest, ut vitetur scandalum sequentium eos, quod intellectus noster producit
universalia in esse cognilo, quod est esse obiectivum et secundum quid, el dat eis
esse cognitum, non esse simpliciter, el sic secundum tale esse potest dici eorum causa.
506) Passus s. un. f. 10 v. B: Substantia potesl dupliciter accipi; aut prout
dicitur a substando, et sic superiora prius substant, sicut prius sunt et prius eis
diffinitio convenit entis per se; aut prout dicitur a subsistendo per modum suppositi,
et sic individua prius subsistunt, quia ratio suppositi primo convenit individuo, et
communia nonnisi per individua suppositantur.
507) Sent. I, Dist. 3, qu. 8, f. 27 r. A: Dicunt aliqui, quod solum singularia
intelligimus, quia illa praecise intelligimus, quae movent ad intellectionem sui . . . . . -
Contra istud arguo . . . . . (B) Illud, quod intelligit per repraesentativum uniformiter
repraesentans, non intelligit aliquid de his, quae insunt sibi per accidens .... 0mne,
quod intelligit aliqua distincta, ut distincta, non decipitur circa distinctionem eorum;
sed intelleclus decipitur circa distinctionem singularium, ergo non cognoscit ea ut
distincta ..... Necessario oportet dicere, quod rationem particularis cognoscimus saltem
in generali, et talis cognilio particularis sufficit ad cognitionem universalis.
286 XIX. Franciscus Mayron.
*
schen Allgemeinem und Einzelnem gestaltet ""°); ja er erblickt darin
sogar nur gemeinsame höhere Merkmale, welche nicht das Wesen selbst
sind (non est essentiale), während die unmittelbare bejahende oder ver
neinende Aussage Sache der prima intentio sei ?""). Nur verwahrt er
sich ausdrücklich gegen nominalistische Einseitigkeit und schliesst sich
vollständig dem Intellectualismus (— mentalis –) des Scotus an °'"), so
dass er auch das Gebiet des „conceptus“ überhaupt erst von der secunda
intentio an beginnen und in aufsteigender Linie zum Allgemeinsten und
auch zu transscendentia (s. Anm. 273, 355) sich erheben lässt "'').
Dabei aber blickt freilich wieder der Dualismus in der Annahme durch,
dass die Wahrheit einerseits ein Zustand der objectiven Dinge sei und
andrerseits in der Verknüpfung der Begriffe liege "1°).
Was das Princip der Individuation betrifft, schliesst sich Mayron so
wohl in der Unterscheidung zwischen esse und eristere?'") als auch im
Begriffe der haecceitas völlig an Scotus an "!"), wenn er auch mit dem
Wortausdrucke „modus intrinsecus“ uns an Herveus (Anm. 416) erinnern
könnte°°). Possierlich ist es allerdings, wenn er die Häcceität für pla
tonisch und zugleich für aristotelisch hält und den Porphyrius darüber
508) Passus s. un. f. 10 r. B: Communicari et commune esse perlinent ad se
cundas intentiones, sicut esse universale, . . . . . quae sunt respectus consequentes et
convenientes inferioribus et superioribus, ut ab invicem distinguuntur.
509) Sent. I, Dist. 23, qu. 1, f. 82 v. A: Quandocunque aliquid est commune
et superius assignatur multis el non est eis essentiale, illud est secunda intentio . . . .
Quidquid praedicalur de superiori el inferiori affirmative et e contra negative, illud
esl prima intenlio . . . . . . Ista propositio habet solum instantiam in secundis inten
tionibus, quia dato, quod homo sit species, et hic homo sit homo, non lamen hic
homo est species.
510) Passus s. un. f. 2 r. B: Cum dicitur, quod praedicabile est, quod est ap
tum nalum, de pluribus praedicari vel dici, non accipitur hic solum dictio vocalis,
imo principaliter mentalis, cum actus praedicationis sit principaliter in intelleclu,
sicut actus compositionis.
511) Sent. I, Prol., qu. 8, f. 5 v. B: Utrum a conceptibus simpliciler simplicibus
el primo diversis polest abstrahi aliquis conceptus communis. Sine argumentis respon
deo, quod non; quod lamen est intelligendum de conceptu quidditativo ..... Conceptus
sunt in quadruplici genere; primi sunt secundarum inlentionum, alii communissimarum
passionum, alii habitudinum transcendentium, alii privationum. Eremplum primi,
sicut a Petro et Martino abstrahitur species, ..... eremplum secundi veritas et bonitas,
..... tertii identitas, diversitas, distinctio, . . . . . quarti unitas et simplicitas.
512) Passus s. un. f. 10 r. A : Veritas dupliciter accipi potest: uno modo, prout
dicit ordinem rerum ad intellectum, secundum quod ipsae sunt intelligibiles, et sic
veritas est passio entis; alio modo, prout dicil habitudinem unius termini ad alium
in comple.rione, et sic termini secundum se sumpti veritatem non habent, quia tulis
veritas non est ad se, sed ad aliud.
513) Quodlib. 8, 1, f. 18 v. A : Illud est esse essentiae, quod pertinet ad cuius
libel entis quidditatem, quia in rebus habentibus essenliam quidditas et essentia idem
sunt, . . . . . et in hoc differt illud esse ab esse e vistentiae, quia illud non pertinet
communiler ad quidditatem. S. Anm. 135.
514) Passus s. un. f. 9 r. B : Species dicit totam essentiam individuorum, quia
individua non addunt ad speciem nisi haecceitalem, quae nullam dicit quidditatem
nec per consequens diffinitivam rationem.
515) Sent. II, Dist. 34, qu. 4, f. 25 v. A: Proprietas individui non est quidditas
nec pars eius, sed est modus intrinsecus et est idem realiter cum natura, quam
individuat, quia nullam naturam potest deus producere sine singularitate.
XIX. Franciscus Mayron. 287
tadelt, dass er hierin von seinem Originale abgewichen sei°'"). Die An
gelologie macht ihm mit Gottes Hilfe keine Beschwerde "1"). Gleichfalls
dem Scotus folgt er bezüglich der pluralitas formarum" 1°).
Während aus dem Umkreise vereinzelter Bemerkungen (s. ob. Anm.
498) höchstens etwa erwähnt werden mag, dass Mayron neben aller Füg
samkeit unter die Auctorität der Tradition doch an eine Motivirung der
Zehnzahl der Kategorien denkt "'"), oder dass er für die Kategorie der
Qualität und ihre verschiedenen Unterarten eine eigene arbor Porphyriana
entwirft "*"), oder dass er bei der Relation eine sprachliche und eine
sachliche Seite unterscheidet "*"), treten mit grösserer Wichtigkeit seine
Erörterungen über das sog. principium identitatis und seine Behandlung
der formalitates hervor. -
In ersterer Beziehung nemlich ist Mayron unter den Autoren des
Mittelalters (— betreffs der antiken Logik s. Abschn. VI, Anm. 136, Abschn.
XI, Anm. 22, 81 u. 161, Abschn. XII, Anm. 138 –) in der That der Erste,
welcher den Inhalt einer vielbesprochenen aristotelischen Stelle als einen
allerobersten Grundsatz unter dem Titel „primum principium compleæum“
bezeichnet und unter Hinzufügung einiger byzantinisch-grammatischer Be
merkungen genau formulirt: „De quolibet dicitur affirmatio vel negatio,
et de nullo ambo simul“ ***). Sofort aber wendet er auch auf dieses
Princip dasjenige an, was er von den Universalien sagt (Anm. 504), d. h.
jener höchste Grundsatz sei an sich weder in der Seele noch in den
516) Passus s. un. f. 4 r. A : 0pinio fuit Porphyrii, quod islae proprietales
individuorum accidentales essent causa et ratio individualionis ipsius substantiae .....
Hic non est admittendus dominus Porphyrius, quia illud divit a se, non ul habuit a
Platone vel Aristotele, nisi forte intelligat per istas proprietates haecceitates (in dem
ganzen Drucke steht überall „echeitas“ für haecceilas).
517) Sent. II, Dist. 3, qu. 2, f. 9 v. A : 0mnis angelus est in nalura specifica,
cui non repugnat, esse in pluribus; et si non repugnal, deus polerit facere.
518) Ebend. Dist. 16, f. 19 v. A : Utrum in corpore hominis sunt plures formae
substantiales . . . . . . Dico, quod omnes partes helerogeneae differunt specie ..... Sunt
plura individua partialia el unum individuum totale essentiale.
519) Passus s. un. f. 10 v. B: Cum omnes hodie supponant, decem praedicamentu
esse, ipsa non sunt neganda, el tunc habetur sola fides per auctoritalem, et istud
redigitur in obsequium Christi, quia, si intellectui Aristotelis se gratis subiugaverunt
tot sollerles, . . . . . multo magis est subiiciendus intellectus iugo Chrisli . . . . . Tamen
sequendo dicta communia numerus isle praedicamentorum potest sic deduci u. s. w.,
s. Anm. 174.
520) Ebend. f. 16 r. B.
521) Sent. I, Dist. 29, qu. 1, f. 94 r. B: Dividitur relatio in relationem secun
dum esse el in relationem secundum dici . . . . . Relativa secundum dici illa sunt, quae
sunt aliorum praedicamentorum et secundum se sunt absoluta . . . . . . Relativa aulem
secundum esse sunt in praedicamento relationis ..... qu. 2, f. 95 v. B: Universaliter
omnis relatio formaliter differt a suo fundamento (d. h. im Interesse der Trinität).
522) De primo princ. f. 27 v. A: Quid est primum principium complea um? El
dicitur ab omnibus, quod est illud, de quo philosophus tractat (s. Abschn. IV, Anm.
163 ff.), sc. „de quolibet dicitur affirmatio vel negatio, et de nullo ambo simul“. . . . .
Istud principium non est unum unitate simplicitatis, sed unilale integritatis, quia ista
propositio est hypothelica copulativa, cum coniungat duas propositiones calegoricus
per hanc dictionem „et“. . . . . ; prima pars est universalis affirmativa de praedicato
disiuncto, . . . . . secunda pars est universalis negaliva de praedicato copulalo . . . . . . ;
inter duas partes est talis ordo in essendo, qualis in proferendo, ita quod in ordine
naturae universalis affirmativa praecedit universalem negativam. Vgl. Sentent. I,
Uist. 1, qu, 1, f. 1 r. B.
288 XIX. Franciscus Mayron.
objectiven Dingen, sondern als ewige Wahrheit dem Creatürlichen ent
rückt könne er nur accidentell in Seelen oder Dingen auftreten 523); er
sei nemlich formell und vorstellungsweise und musterbildlich (nicht aber
essentiell) im Geiste Gottes°°°), keinenfalls jedoch eine That der endlichen
menschlichen Vernunft °°°), sondern nur eine habituelle Eigenschaft der
selben "*"), und ebenso gelte er auch in den die vielheitlichen Dinge be
treffenden Urtheilen nur in jener obigen einfachen Form, denn durch
modificirende Zusätze verliere er sofort seine Geltung "*"); insoferne er
aber von allem Seienden, und somit auch von Gott selbst gelten müsse,
werde hiebei „ens“ als univocum für Jedwedes gebraucht°°°).
Das zweite wichtige Moment aber ist, dass uns bei Mayron zum
ersten Male eine greifbare Probe davon begegnet, dass in der Schule des
Scotus sich in Bälde aus der Lehre desselben (s. Anm. 147 ff.) die Litte
ratur der Form a li ta tes entwickelte. Allerdings ist die unter Mayron's
Namen gedruckte Schrift ein Erzeugniss zweiter Hand "*"), und es ist
uns völlig unmöglich, auszuscheiden, was etwa von ihm selbst und was
von dem späteren Bearbeiter herrühre, zumal da, wie öfters deutlich ge
sagt wird, sich bereits Mehrere mit diesem Thema beschäftigt hatten;
und auch eine vereinzelte Stelle des ächten Mayron, wo derselbe gele
gentlich auf diesen Gegenstand kommt, scheint sicher auf eine primitivere
523) Ebend. f. 27 v. B: Istud primum principium, sicut regula, habet esse ob
iective in intellectu; . . . . . habet esse subiective in rerum natura, quia, ubicunque
inveniuntur termini propositionis, per se note invenitur; . . . . . secundum se non habet
esse in anima nec in rerum natura, quia eius veritas, cum sit aeterna, praevenit
ertra naturam animae et ea tra naturam cuiuslibet creaturae, . . . . . per accidens habet
esse in anima et per accidens habet esse in rerum natura.
524) Ebend.: Primum principium habet esse in mente divina formaliter, quia
termini includuntur formaliter in intellectu divino, . . . . . habet esse in mente divina
obiectivaliter, quia . . . . dicitur esse obiective in intellectu, quod ab intellectu perci
pilur, . . . . . habet esse in mente divina eremplariter . . . . . Non habet esse in mente
divina essentialiter, quia ..... tunc non inveniretur nisi in intellectu divino.
525) Ebd. f. 28 r. A: Num istud primum principium est actus rationis. Dicunt
aliqui, quod sic ..... Sed contra istud arguo, .... quia actus intelligendi est causatus
et temporalis et corruptibilis . . . . . et quaedam qualitas, quae ad unum genus deter
minatur ..... et est in polentia nostrae voluntatis, . . . . istud autem principium summe
necessarium non subiacet voluntali u. s. f.
526) Ebd. f. 28 v. B: Primum principium complerum est illud, de quo est
primus habilus intellectus, quia, cum intellectus sit habitus principiorum, oportet ergo,
quod primus habilus sit de primo principio ...... Primum principium ingreditur pri
mam demonstrationem.
527) Ebend.: Dicebant aliqui, quod primum principium tenel quantumcunque
modificatum . .... Sed si accipiatur modificatio quidditative, ut dicatur „De quolibet
quidditative dicitur affirmalio vel negatio“, ista est falsa, quia homo non est quid
ditative albus nec non albus . . . . . Licet de quolibet sit simpliciter necessarium dicere
iustum vel non iustum, non tamen cum modificatione adaequalionis.
528) De univoc. entis, f. 82 r. A : Quaeritur, utrum subiectum primi principii
complea'i dictum de deo et creatura habeat eundem conceptum ..... Non accipitur hic
conceptus pro actu intelligendi, . . . . . secundum quod non accipitur pro ente rationis,
..... quaerimus autem hic conceptum quidditalivum ..... Igitur subiectum primi prin
cipii, quod est ens, habet conceptum univocum de deo et creatura.
529) Schon der Titel lautet (f. 21 v. B): Incipit tractatus formalitatum secun
dum doctrinam Francisci Maironis, und ausserdem lesen wir einmal im Texte selbst
(f. 22 r. A): Quamquam multi eæplicuerunt divisionem entis, breviter tamen secundum
mentem Francisci de Maironis haec est.
XIX. Franciscus Mayron. 289
Form der Lehre hinzuweisen "°"). Aber trotzdem ist jene Schrift nach
Inhalt und Gestalt das älteste Document dieser Art, welches uns zu Gebot
steht, und so müssen wir ein wenig dabei verweilen.
Als üblich gewordener Gegenstand der formalitates wird von vorne
herein das Verhältniss zwischen formeller und realer Distinction (s. Anm.
149) bezeichnet°°'), und die Erörterung über den Begriff der formalitas
ist bereits polemisch gegen Diejenigen gewendet, welche ihn in Anbetracht
der Materie direct auf forma bezogen und daher bei Einer Form un
möglich von mehreren formalitates sprechen konnten, wohingegen das
Richtige der Hinblick auf essentia sei, welche ja gleichfalls mehrere
essentialia enthalte, so dass ebenso eine Vielheit von formalitates sich
sehr wohl mit der Einheit der Form vertrage °°°). Eine Unterscheidung
mehrerer Bedeutungen des Wortes forma, unter welchen die einen Ab
schluss (perfectio) ausdrückenden als sachlich-reale abgewiesen werden,
führt dann dazu, formalitas sofort mit quidditas zu identificiren°°°), so
dass auch hier (vgl. Anm. 511) eine aufsteigende Linie vom Specielleren
bis zu transcendentia fortschreitet °°°). Nun aber können ferner zur
Form noch neun verschiedene modi intrinseci derartig hinzutreten, dass
durch sie die formalitas selbst nicht geändert wird°°°), und unter diesen
530) Sent. I, Disl. 8, qu. 1, f. 44 v. A: Sunt quatuor gradus distinctionum non
fabricati ab intellectu sive ab anima. Prima est essenliulis, . . . . . quando quidditas
cum sua eristentia est distincta ab alia quidditale cum sua ezistenlia. Secunda est
realis, . . . . . ut inter patrem et filium, .... est inler rem et rem. Tertia est formalis
et ista est inter quidditatem et quidditatem ...... Quarta est quidditatis et modi
intrinseci, sicut inter quidditatem hominis et eius finitatem. Vgl. Anm. 537 u. 539.
531) Formalit. f. 21 v. A: Solenl doctores communiter invesligare, utrum illa,
quae distinguuntur formaliter, dislinguantur realiter. -
532) Ebend. f. 21 v. B: Primo videndum est, quid sit formalitas ..... Forma
litas non est ratio consequens conditionem formae adaequatae. Haec conclusio posita
est contra quorundam opinionem, qui dizerunt, quod sicut materialitas dicitur a
materia, sic formalitas dicitur a forma, et per consequens, sicut est una forma vel
plures formae, ita est una formalitas vel plures formalitates, unde apud istos ponere
plures formalitates sine pluribus formis erat contradictio; el ideo apud eos forma
litates consequebantur conditionem formae adaequatae. Cuius oppositum. ... probatur
sic: Sicut se habet essentiale ad essentiam, ita se habet formale ad formam ; sed cum
unitale essenliae stal pluralitas rationum essentialium ; igitur cum unitale formae stat
formalitalum pluralitas.
533) Ebend.: Forma accipitur quadrupliciter: uno modo pro perfectione, quae
est pars rei substantialis, ..... secundo modo pro perfectione, quae non est pars rei
substantialis, sed accidentalis, . . ... tertio modo pro perfectione, quae consequitur
totam naturam, ..... et sic risibilitas potest dici forma hominis, . . . . . . quarto modo
pro ratione diffinitiva seu quidditativa. . . . . El istis tribus modis (d. h. in den ersten
drei Bedeutungen) accipiendo „formaliter“ tantum valet, quantum „realiter“, .... tamen
non e converso . . . . . . Formalitas non est ralio diffinitiva rei adaequale . . . . . Forma
litas est quidditas uniuscuiusque rei, sive ipsum sit diffinibile sive non.
534) Ebd. f. 22 r. A: Formalilates sunt in quadruplici differenlia, quia quaedam
specialissima, ut humanitas el asineilas, secundae sunt subalternae, ut animalitas,
.... tertiae sunt generalissimae, ut formalitas qualitatis et quantitalis, quartae sunt
transcendentes, ut entitas, unitas, veritas, bonitas.
535) f. 22 r. B: Modus intrinsecus est ille, qui adveniens alicui formae seu
quidditati non variat eius formalem rationem . . . . . . Sciendum, quod novem sunt
genera modorum intrinsecorum, videlicet finitum et infinitum, actus et polentia, ne
cessarium et conlingens, evistentia, realitas et haecceitas.
PRANTL, Gesch. IIl. 19
290 XIX. Franciscus Mayron.
nehmen haecceitas, eæistentia, realitas, welche hierauf in ziemlich nichts
sagender Weise definirt werden, eine hervorragende Stelle ein "°"). In
soferne aber hiebei der Modus von der Quiddität selbst oder ein Modus
von einem anderen oder an Einem Ding zwei entgegengesetzte Modi oder
Ein Modus an zwei Dingen unterschieden werden kann, findet schon hier
die „distinctio“ eine vierfache Verwendung"°"). Und so beginnt nun die
Erörterung über distinctio selbst, bei welcher stets ihr Gegensatz, d. h.
identitas, in Sicht bleibt. Als das Wesentliche der Distinction wird eine
gewisse Bezugsetzung (respectus) bezeichnet, welche stets auf ein Ver
hältniss der Ungleichheit – disquiparantia – gerichtet sei °°°), und
indem nun sieben Arten einer solchen Distinction, welcher ebensoviele
Identitäten entsprechen, zu unterscheiden seien "°"), werden dieselben
hierauf einzeln besprochen, nemlich: ratione°*"), eæ natura rei "*"), for
maliter, wobei definitio, divisio, descriptio, demonstratio, und selbst die
byzantinische reduplicatio (s. Abschn. XVII, Anm. 262) als Mittel dienen"*"),
536) f. 22 v. B: Haecceitas nihil aliud est, nisi quidam modus intrinsecus, qui
immediale contrahit et primo quidditatem ad esse, ..... et nominatur differentia in
dividualis . . . . . (f. 23 r. A) Haecceitas adveniens naturae specificae facit eam hoc vel
individuum ...... Eristenlia nihil aliud est, nisi illud esse, mediante quo quidditas
eristit . . . . . Realitas est quidam modus intrinsecus, mediante quo realitantur omnia,
quae sunt in aliquo.
537) f. 23 r. A: Quadrupleæ est distinctio in istis modis intrinsecis. Prima
est, qua modus distinguitur a quidditate, cuius est modus . . . . . . Secunda est, quod
unus modus disparatus distinguitur ab alio modo disparato . . . . . Tertia distinctio est
modorum oppositorum, ut finili et infiniti ..... Quarta est duorum modorum eiusdem
ordinis, sicut haecceilas Socratis et haecceitas Platonis.
538) f. 23 r. B: Distinctio non est quid absolulum, sed quid respectivum. . . . . .
(v. A) Respectus, quem dicit distinctio, est intrinsecus adveniens. . . . . . Respectus
distinctionis est respectus disquiparantiae, quia respectus aequiparantiae (vgl. Anm.
485) nunquam habet eætrema nisi unius rationis.
539) f. 23 v. B: Modi distinctionum sunt septem, quoniam, quae distinguuntur,
aut dislinguuntur ratione, aut er natura rei, aut distinctione formali, aut reali, aut
essentiali, aut distinctione se tolis subiective, aul distinctione se totis obiective . . . . .
Sunt septem modi identitatum, d. h. die nemlichen sieben Arten, wie jene der
dislinctio.
540) Ebend. : Distinguuntur ratione, quae distinguuntur per actum collativum
vel comparativum intelleclus, . . . . . „Socrates est Socrates“, Socrates positus in sub
iecto distinguitur a Socrate posito in praedicalo sola ratione. -
541) f. 24 r. A : Distinguuntur er natura rei . . . . illa, quae habent esse praeter
opus intellectus; et sic distinguuntur totum et partes, effectus et causa, superius
el inferius.
542) f. 24 r. B: Dislinguuntur formaliter illa, quorum praedicata non ponuntur
in eadem diffinitione, sed in diversis, ut homo el asinus ..... Illa sunt idem for
maliter, quae de se invicem praedicantur ... ... Invesligatur dislinctio formalis qua
tuor modis, sc. diffinilione, divisione, descriptione, demonstratione ..... Diffinitione,
quia illa, quae sic se habent, quod unum non ponitur in diffinitione alterius nec
est sua diffinitio, formaliter distinguuntur. . . . . . . Divisione, quando aliquid commune
dividitur per differentias oppositas, omne contentum sub uno membro distinguitur
formaliter ab omni contenlo sub alio . . . . . Descriptio constat eæ genere et differentia
et propria passione, sed quae habent distinctas proprias passiones, habent distinctas
descriptiones . . . . . Demonstratione, quandocunque aliquid est demonstrabile de uno,
quod non de reliquo, talia distinguuntur formaliter, cum demonstrationes varientur
per media . . . . . . Alio modo potest investigari per reduplicationem, nam reduplicatio
dicit causam formalem, arguendo sic: homo, inquantum homo, est animal.
XIX. Franciscus Mayron. 291
dann realiter "*"), essentialiter "*"), se totis subiective 545), und se
totis obiective "*"). Nachdem sodann mehrere Zweitheilungen der Dinge
in bunter Verwirrung mit einigen Bestandtheilen des Organons in Ver
bindung gebracht werden "*"), und namentlich die für das Particuläre
dienenden synonymen Ausdrücke „particulare, singulare, natura, sub
sistentia, substantia, hypostasis, res naturae, suppositum, persona“ ihre
specielle Besprechung finden"*"), wird als Resultat des Ganzen zusammen
gefasst, wie es zwei Arten der distinctio formalis, desgleichen zwei
Arten der identitas formalis, und ebenso zwei Arten der distinctio realis
gebe, sowie dass bei reeller und essentieller Identität eben eine formelle
Distinction stattfinde und hierin die formalitas ihre eigentliche Auf
gabe habe **°).
543) f. 24 v. B: Illa dislinguuntur realiler, quorum ertrema distincta sunt res
positivae, ita quod unum de altero non praedicatur abstractive, quorum e vistentia
unius potest esse sine eristentia alterius ..... Notanter dico „cuius extrema distincta
sunt res positivae“ ad removendum entia rationis, inter quae non ponitur distinctio
realis.
544) f. 25 r. B: Illa distinguuntur essentialiter, quae per aliquam potentiam
possunt esse separata, ut materia et forma, accidens et subiectum, vel quando unum
non dependet ab alio, et quando unum est natura prius alio.
545) f. 25 v. B: Illa dislinguuntur se totis subiective, quae in nulla realitate
quidditative conveniunt quoad unum modum dicendi. El illa dicuntur esse idem se
totis subiective, quae quidditative conveniunt in aliqua realitate potentiali et contrahi
bili per realitatem differentiae.
546) Ebend. : Illa distinguuntur se totis obiective, de quibus non polest prae
dicari aliquod praedicalum quidditative, sive illud dicat realitatem potentialem sive
non. Illa vero sunl idem obiective, de quibus potest praedicari tale praedicatum
quidditative.
547) f. 26 r. B: De numero rerum quaedam dicuntur universales, quaedam par
ticulares, et ista divisio habetur primo Perihermenias . . . . . . Quaedam dicuntur sim
pliciter et quaedam secundum quid. . . . . . Quaedam sunt primae intentionis et quaedam
secundae, et isla divisio habetur in Praedicamentis . . . . . et coincidit cum duabus
primis . . . . . . Quaedam sunt hoc aliquid, et quaedam quale quid, et coincidit cum
duabus primis, quia hoc aliquid idem est quod singulare.
548) Ebend.: Quaedam notanda sunt, quibus datur intelligi, quod particularia
ercludunt de se universale, si sumatur proprie; sed differenter, sc. individuum, hoc
aliquid, particulare, singulare, natura, subsistentia, substantia, hypostasis, res naturae,
suppositum, persona ..... Individuum sumitur ab indivisibilitate..... Aliquid sumitur
a determinatione ... . . . Particulare dicitur partibile, unde dicit aliquam partem na
turae . . . . . Singulare dicitur a solitudine ... . . (v. A) Eristentia dicit actum essendi.
- - - - - Substantia dicitur quasi sub aliis stans, sicut accidentibus ..... Hypostasis idem
est quod substantia . . . . . . Res naturae dicitur participans naturam . . . . . Suppositum
idem omnino significat, quod res naturae . . . . . . Persona est idem, quod individuum
subsistens.
549) f. 26 v. B: Aliqua esse distincta formaliter, contingit dupliciler. Uno modo,
- - - - - quod unum non est diffinitio nec pars diffinitionis alterius ; ..... secundo modo,
. . . . . quod non habent eandem realitatem, sunt tamen aliquo modo idem aliqua iden
titate singulari . . . . . Aliqua possunt esse idem formaliter duobus modis: uno modo
ea eo, quod aliquam realitatem universalem habent secundum quid et aliquam secun
dum quale quid; . . . . . alio modo er eo, quod unum ponitur in diffinitione alterius.
..... Aliqua possunt esse dupliciter distincta realiter, sc. uno modo, sicut res et res,
et sic distinguuntur proprie realiter; alio modo . . . . . er natura rei, et sic est distinctio
realis improprie . . . . . . Illa, quae distinguuntur formaliter, distinguuntur realiter
distinctione improprie dicta . . . . . . Illa, quae sunt eadem formaliter, sunt distincta
realiter, et intelligo de identitate formali proprie dicta . . . . . Cum distinctione formali
stat identitas realis et essentialis, et sic sumitur formalitas proprie loquendo. Diese
19*
292 XIX. Durand v. Pourçain.
Wie wenig aber es dem wahren Thatbestande entspreche, die Autoren
jener Zeit kurzweg in Thomisten und Scotisten zu gruppieren, zeigt sich
deutlich schon an dem Dominikaner Durand von Pourçain (gest. i. J.
1332), welcher in seinem Commentare zum Sententiarius") so ziemlich
seine eigenen Wege geht und bald sich weit von Thomas entfernt, bald
den Scotus entschieden bekämpft, und dennoch in anderen Beziehungen
an beide Richtungen anknüpft. Als Gegenstand der Logik gilt ihm ens
rationis (vgl. bei Herveus, Anm. 395), insofern dasselbe aus dem actus
rationis unter einer Namensbezeichnung hervorgeht und so zum Ausdrucke
der Vorstellung (obiective) wird, denn gegenständlich (subiective) sei das
ens rationis ebensowenig in der Seele, als man es etwa für ein Nichts
halten dürfe; und was dann in solchem ens rationis den objectiven
Dingen durch die Thätigkeit des Intellectus, sei es in einfachem Erfassen
oder im Zusammensetzen oder im discursiven Vergleichen (s. ebenfalls bei
Herveus, Anm. 398) zukommt, bilde die Hauptgruppen der Logik").
Der menschliche Intellectus aber sei (im Vergleiche mit der nur auf Sin
guläres gerichteten Sinneswahrnehmung) das Organ zur Erkenntniss sowohl
des Einzelnen als auch des Allgemeinen, und hierin gleichsam nur graduell
verschieden vom Denken Gottes"). Indem aber so Durand (mit Augu
stinus) die höchste Stufe des Intelligiblen in den „Ideen“ Gottes er
kennt"), folgt er dennoch dem allgemeinen antiplatonischen Zuge
letzteren Grundsätze sind es auch, welche in der oben (Anm.85) erwähnten Schrift
eines Scotisten „Quaestiones miscellaneae de formalitatibus“ lediglich als allgemein
gültig vorausgesetzt werden und in solcher Weise ihre unablässige Anwendung auf
das Trinitäts-Gezänke und andere theologische Fragen finden.
550) Dn. Durandi a Sancto Portiano in Sentenlias theol. P. Lombardi commen
tariorum libri quatuor. Antwerpiae 1576. fol.
551) I, Dist. 19, qu. 5, 7, f. 66 r. A: Ens rationis non est aliud, quam deno
minatio obiecti ab actu rationis secundum ea, quae allribuunlur rei sollum, ut cognita
es, v. g. „esse universale, esse genus“ dicuntur esse enlia ralionis, quia talia dicunlur
de re tantum, ut est obiective cognita; ita, quod ens rationis non est penillus nihil,
nec dicitur ens ralionis, quia sit in anima subiective. Ebend. 6, 11, f. 66 v. B:
Sicut distinguimus triplicem actum intelligendi, sc. simplicem, componentem et discur
sivum, sic sunt entia rationis in triplici differentia, quia quaedam conveniunt rei,
proul est cognita per intelleclum simplicem, sicut universale, genus et species. Quae
dam conveniunt rei, ut est intellecta per intellectum enuntiativum componentem et
dividentem ..... Alia vero consequunlur res, prout sunt obiective in intellectu discur
sivo, sicut antecedens et consequens, syllogismus, enthymema el similia. De quibus
omnibus tanquam de entibus rationis considerat logicus. Man hüte sich, auf obiges
Wort „denominatio“ ein allzu einseitiges Gewicht zu legen; denn Nominalist ist
Durand, wie sich zeigen wird, durchaus nicht, wenn er auch einen entschiedenen
Intellectualismus vertritt; dass die Begriffe nicht ausserhalb der Wortform existieren,
hatte ja z. B. auch Scotus anerkannt.
552) I, Dist. 35, qu. 3, 16, f. 96 r. B: In nobis cognitio sensitiva est solum
singularium et nullo modo universalium, cognitio aulem intellectiva lanquam per
fectior est tam singularium quam universalium; el multo magis cognitio intellecliva
dei propler suam perfectionem est non sollum universalium, sed eliam singularium,
quia cognitio dei includit perfectionem omnium. S. Abschn. XVII, Anm. 517.
553) I, Dist. 36, qu. 3, 7, f. 98 r. A: Ideae sunt in deo, el propriissime sunl
in eo, quod ..... omne agens per intellectum habet penes se rationem rei fiendae,
quam cognoscil et iuxta quam exemplariter rem producil, ... sed deus producit res
per intellectum et artem, ...ergo deus habet penes se rationes rerum, quas cognos.cit
et iuxta quas res producit, has autem vocamus ideas. - Die hierauf folgende längere
Erörterung schliesst sich hauptsächlich an Augustin an.
XIX. Durand v. Pourçain. 293
seiner Zeit und bezeichnet die Ideenlehre als verfehlt °°°); hingegen
will er auch nicht unbedingt von Aristoteles sich ins Schlepptau nehmen
lassen 555).
Das esse intentionale als Erzeugniss der subjectiven Denkthätigkeit
bildet einen Gegensatz gegen das esse reale°°"), welch letzteres bald als
individuum bald als suppositum bald als persona (vgl. Anm. 548) auf.
tritt "°"). Aber insoweit Bezeichnung waltet, ist es nach beiden Seiten
hin stets Ein und das nemliche Object, welches bezeichnet wird, und nur
die Art und Weise der Bezeichnung ist verschieden, indem sie den (seit
Scotus eingebürgerten, s. Anm. 128) Gegensatz des Concreten und des
Abstracten zu Tag treten lässt °°°). Und so wird nun in der That der
thomistische Begriff des abstrahere (Abschn. XVII, Anm. 493) für Durand
der entscheidende. Nemlich das Universale sei bei Leibe nicht der erste
vorgestellte Gegenstand des Denkens, noch gehe es ihm vorher, sondern
indem die denkende Betrachtung von den individuellen Momenten abs
trahiren muss, sei der Ausgangspunkt das Singuläre und erst der Ziel
punkt des Weges das Universale "°"). Das Erzeugniss dieses Vorganges
erhalte dann seine Namensbezeichnung als Universale, und diese Thätigkeit
des intellectus abstrahens genüge überhaupt zur Erklärung (s. Herveus,
Anm. 408); denn, sowie es spasshaft (frivolum) sei, von einer „univer
salitas“ in den Dingen zu reden, da dieselben nur als singuläre existiren
554) II, Dist. 3, qu. 2, 19, f. 137 r. B: Plato erravit, si intellerit, formas
separalas esse universales praedicatione, praeter errorem, qui est in ponendo, eas
separatas esse a rebus.
555) I, Dist. 3, qu. 5, 29, f. 28 r. A: De intentione Aristotelis dicendum, quod,
quidquid ipse intenderit, de hoc non est tantum curandum, sicut de veritate.
556) II, Dist. 13, qu. 2, 6, f. 155 r. B: Esse intentionale potest dupliciter accipi.
Uno modo prout distinguitur contra esse reale, et sic dicuntur habere esse intentio
nale illa, quae non sunt nisi per operationem intellectus, sicut genus el species et
logicae intentiones, el iste est proprius modus accipiendi intentionem . . . . . Alio modo
dicitur aliquid habere esse intentionale large, quia habet esse debile.
557) II, Dist. 3, qu. 2, 5, f. 136 v. A : Individuum, suppositum et persona
aliquo modo sunt idem et aliquo modo differunt. Quaelibet enim natura singularis,
in quocunque genere sit, potest dici individua; suppositum autem non dicitur nisi
natura singularis in praedicamento substantiae, nec quaecunque talis, sed solum
completa; persona dicitur illud idem in natura intellectuali solum. Ergo omnis per
sona est suppositum, et omne suppositum est individuum, sed non vice versa. Vgl.
III, Dist. 1, qu. 1, 17, f. 211 r. A.
558) I, Dist. 34, qu. 1, 15, f. 92 r. B: Suppositum et natura, h. e. concretum
et abstractum, sive accepta in universali ut homo et humanitas, sive in singulari ut
hic homo vel haec humanitas, non important aliud de principali significato, sed idem
penitus, er modo tamen significandi suppositum seu concretum aliquid connotat, quod
non connolat natura . . . . . . Abstractum enim significat naturam secundum se absque
habitudine ad aliquid et ideo ea suo modo significandi nihil connotal praeter na
turam, concretum autem significat per modum habentis naturam ut „homo habens
humanitatem“.
559) I, Dist. 3, qu. 5, 28, f. 28 r. A: Universale, i. e. ratio vel intentto uni
versalitatis aut res sub intentione universalitatis non est primum obiectum intellectus
nec praeeristit intellectioni, sed est aliquid formatum per operationem intelligendi,
per quam res secundum considerationem abstrahitur a conditionibus individuantibus,
in qua operatione intellectus abstrahens habet pro termino a quo singularia, a quibus
abstrahit, et pro termino ad quem ipsum universale abstractum; et quia terminus a
quo praecedit terminum ad quem, ideo consideratio singularium praecedit universale
abstractum ab ipsis.
294 XIX. Durand v. Pourçain.
(s. Anm. 400 f.), so bedürfe man auch weder einer species intelligibilis
noch eines besonderen intellectus agens """); die erstere nemlich sei
ebenso überflüssig (– hiemit entfernt er sich von Herveus -), als eine
eigene species sensibilis für die Sinneswahrnehmung, und der Intellectus
empfange eben seine Vorstellungs - Gegenstände von der vorausgehenden
niedrigeren Potenz, d. h. von den Sinnen "°"); und desgleichen sei ein
intellectus agens nicht nothwendiger als ein sensus agens, welcher noch
von Niemandem statuirt worden, sei, ja im Gegentheile die abstrahirende
Betrachtung empfange ja passiv die Objecte ihres Thuns, und in solchem
Sinne müsse man eher von einem intellectus possibilis sprechen ""°).
Indem aber die Denkoperation bis zur Erkenntniss des Wesens (esse
essentiae im Gegensatze gegen esse eristentiae, s. Anm. 135) vordringt,
kann Durand auch darauf hinweisen, dass hiemit die Stufe einer Unab
hängigkeit des begrifflichen Denkens von der empirischen Existenz der
Objecte erreicht sei""°). Aber dass im Intellectus Alles nur vorstellungs
560) II, Dist. 3, qu. 7, 6, f. 140 r. B: Primum cognitum ab intellectu non est
universale, sed singulare ..... Polentia enim per suum actum non facit suum obiectum,
sed supponit, sicut visus quoad actum videndi praesupponit colorem. Sed universale
vel conditio universalis non praecedit actum intelligendi, imo fil per actum intelligendi
eo modo, quo potest sibi competere fieri ; esse enim universale non est aliud, quam
esse intellectum absque conditionibus singularitatis et individuutionis ita, quod esse
universale est sola denominalio obiecti ab actu sic intelligendi . . . . . . Si dicatur, quod
- - - - - - intellectus agens facit universalitatem in rebus, . . . . . . non valet, quia fictilium
est, intellectum agentem ponere, et frivolum est, dicere, quod universalitas (man be
achte, dass „universalitas“, nicht aber „universale“ gesagt ist, denn dass eine gött
liche Idee im Singulären verwirklicht werde, verneinte Durand wahrlich nicht) fiat
in rebus, quia universalitas non potest esse in rebus, sed solum singularitas . . . . . Et
si dicatur, quod intellectus agens non facit universale nisi quia cum phantasmate
causat speciem in intellectu, . . . . . non valet, quia . . . . . nulla species est in intellectu,
quae repraesentat ei suum obiectum . . . . . . . 12, f. 140 v. A: Universale est unum per
abstractionem a multis et de multis, de quibus dicitur, et in hac abstractione singu
laria, a quibus fit abstractio, habent rationem quasi termini a quo et universale
rationem termini ad quem; sed terminus a quo praecedit terminum ad quem; ergo
intellectus abstrahens prius intelligit singularia, quam universale.
561) II, Dist. 3, qu. 6, 10, f. 139 v. A: Non est ponere speciem in sensu ......
Species enim coloris eristens in oculo nullo modo videtur nec videri potest ab ipso,
sicut quilibet erperitur. Item talis species si duceret in cognitionem alterius, hoc
faceret ratione similitudinis, unde communiter vocatur similitudo, et sic haberet ratio
nem imaginis; imago autem ducens in cognitionem illius, cuius est imago, est primo
cognitum, quod non potest dici de tali specie ...... Quod autem in intellectu nostro
non sit ponere speciem talem, patet per eandem rationem . . . . . Sed sensus et intel
lectus in nobis sunt potentiae ordinatae; ergo per solum actum prioris polentiae,
i. e. sensus, praesentatur sufficienter intellectui suum obiectum, nec oportet ponere
aliquam speciem.
562) I, Dist. 3, qu. 5, 26, f. 27 r. B : Sicut non ponitur sensus agens, qui cum
obiecto causet actum sentiendi, sic non oportet ponere intellectum agenlem ad hoc,
ut cum phantasmate moveat intellectum possibilem ad actum intelligendi ..... Cum
intellectus agens non agat in phantasmata aliquid imprimendo vel aliquid abstrahendo
neque secundum rem neque secundum rationem, nec agat in intellectum possibilem
nec sine phantasmate nec cum phantasmale, videtur, quod non debeat ipsum ponere,
nec Augustinus .... unquam posuit ipsum . . . . . . Abstrahere universale a singularibus
non est operatio intellectus agentis, ..... quia talis abstractio est solum secundum
considerationem; et ideo opus illius potentiae est, cuius est considerare, quod non
convenit intellectui agenti, sed possibili.
563) I, Dist. 35, qu. 3, 11, f. 95 v. B : Sicut res potest intelligi quantum ad
XIX. Durand v. Pourçain. 295
weise (obiective) vor sich gehe, wiederholt er auf das deutlichste in
seinen Bemerkungen über die Wahrheit (vgl. bei Herveus, Anm. 397),
wobei er gegen Jene polemisirt, welche von einer gegenständlichen (sub
iective) Richtung im Intellectus sprechen "°").
Mit besonderer Vorliebe aber erörtert er die Frage über das Princip
der Individuation. Wolle man dasselbe in der Materie finden, so weist
Durand in ähnlicher Weise wie Herveus (Anm. 414) darauf hin, dass
ebensosehr es auch der Form zukomme, in Einem Individuum zu sein,
und es ihr in gleichem Grade wie der Materie widerspreche, in mehreren
zu sein, und umgekehrt auch die Materie mehreren einwohne und von
mehreren ausgesagt werde ""°), ja dass - ausser dem die Angelologie
betreffenden Bedenken - die Materie sogar in höherem Grade etwas
Gemeinsames sei, als die Form, indem Ein und dieselbe Materie selbst
zeitlich nacheinander in mehreren Individuen auftrete "°"). Ferner die
Annahme, dass die Quantität Princip der Individualisirung sei, zeige sich
darum als unhaltbar, weil das quantitative Auftreten der Dinge nur die
Folge einer bereits stattgehabten Individuation sei """). Und da nun
esse existentiae, ita potest intelligi quantum ad esse essentiae; sed ad hoc, quod
res intelligatur quantum ad esse essentiae, non requiritur, quod res habeat actu illud
esse; possum enim formare conceptum de rosa, quae nullum esse essentiae habet actu.
564) I, Dist. 19, qu. 5, 8, f. 66 r. A: Sicut communiter dicitur, veritas est con
formitas vel adaequalio intellectus ad rem. Qualiter autem hoc sit intelligendum,
advertendum est, quod non est inlelligendum de conformatione intellectus et rei se
cundum illud, quod sunt essentialiler, ... . . cum res ertra sit corpus, intellectus
autem non ...... Restat ergo, quod lalis conformitas attendalur secundum aliquid,
quod est in intellectu subiective vel obiective. El dicunt aliqui, quod ..... atlenditur
secundum id, quod est subiective in intellectu, quod est species rei, quae est simi
litudo eius, vel secundum negantes species ipse est, aclus intelligendi, qui est etiam
similitudo rei. Sed islud non videtur verum . . . . . (B) Ita conformitas, in qua con
sistit verilas, atlenditur secundum id, quod habet se ad intellectum obiective, et non
subiective. Est enim verilas conformitas eiusdem ad se ipsum secundum aliud et
aliud esse, sc. esse intellectum et esse reale; ....... relatio eiusdem ad se ipsum
secundum esse apprehensum et secundum esse reale ..... (v. A) Veritas est conformi
tas rerum, ut inlellectae sunt, ad se ipsas, ut eristunt ... ... (6, f. 66 v. B) Veritas
est in intellectu obiective, non quidem sicut obiectum cognitum principaliter, sed
ut quidam modus conveniens rei solum, ut est cognita. Vgl. II, Dist. 37, qu. 1, 7,
f. 139 v. A.
565) II, Dist. 3, qu. 2, 6, f. 136 v. A: Prima est (sc. opinio), quod materia
est primum et per se principium individuationis in habentibus materiam ....... Esse
autem in pluribus per realem identitatem et dici de pluribus per praedicationem essen
tialem est de ratione universalis, sic enim universale est unum in multis; et per
oppositum individuum vel singulare est in uno solo et dicitur de uno solo. Isto
autem modo non plus convenit materiae esse in uno solo, nec plus repugnat ei esse
in pluribus et dici de pluribus, quam formae; ... . . . etiam materia dicitur de hac et
de illa et est in illis per modum, quo universale est in singularibus.
566) l, Dist. 35, qu. 3, 5, f. 95 v. Á : Quod materia est principium individua
tionis, a forma autem sumitur ratio universalitatis, valde dubium est, quia maior
communitas videtur esse in materia, quam in forma . . . . . . Item eadem materia est
successive in diversis individuis, forma autem non, propter quod minus videntur in
dividua distingui per maleriam, quam per formam, et per consequens minus con
stitui in esse individuo, quia per idem videtur unumquodque constitui in se et ab
alio distingui. . . . . Item non omnia singularia habent materiam, sicut angeli, ergo eæ
materia vel eius productione non potest assignari generalis ratio. -
567) II, Dist. 3, qu. 2, 8, f. 136 v. B: Alia est opinio, quod in materialibus
quantitas est principium individualionis, substanliae vero separatae se ipsis indivi
296 XIX. Durand v. Pourçain.
weder die Materie als ein bloss potenzielles Wesen der erschöpfende
Grund des Quantitativen sein könne, noch aber auch die Form, so werde
wohl die ergänzende Vereinigung von Materie und Form als Grund der
Quantität zu betrachten sein (- ein Gedanke, welcher uns sehr an Bona
ventura erinnert, s. Abschn. XVII, Anm. 553 -), wenn auch mit dem
Vorbehalte, dass einige Wesen nur durch die ihnen anklebende Passivität
(s. bei Ant. Andreas, ob. Anm. 476) bereits ihre Individualisirung finden°°°).
Jedenfalls nemlich handle es sich um das Princip, in welchem zugleich
Quiddität und individuelles Auftreten begründet sei, und da nun zwischen
diesen beiden nur ein Unterschied im Denken bestehe, während sie sach
lich identisch sind (vgl. Anm. 560), sei es durchaus unnöthig, noch ein
anderweitiges Princip der Individuation zu suchen, denn es genüge als
innerer Grund (intrinsece, vgl. bei Herveus Anm. 416) ein Dieses-Sein
der Materie und ein Dieses-Sein der Form, wozu wohl ein äusserliches
Agens (z. B. in der Zeugung) hinzukommen könne, jedoch derartig, dass
dann das materielle Auftreten nur begleitweise (concomitative, vgl. ob.
Anm. 62) wirke """). So genüge dann auch bezüglich der Engel, welche
sämmtlich unter Eine Species fallen | hingegen ob. Anm. 308), die
numeräre Wiederholbarkeit der Form 97").
duantur ...... Haec autem positio deficit, ...... quia subiectum naturaliter prius est
accidente, sed compositum er materia et forma subiectum est quantitatis ; .......
quantitas sequitur substantiam iam individuam existentem secundum ordinem naturae.
568) I, Dist. 8, qu. 4, 16, f. 40 r. A : Materia non est causa totalis seu ratio
receptiva quantitatis, . . . . . quia materia est pura potentia in genere substantiae .....
Relinquitur ergo, quod, cum materia non sit totalis ratio recipiendi quantitatem,
..... nec forma similiter, de qua . . . . . notum est, . . . . . quaelibet harum est partialis
causa, quae sui unione ad constitutionem suppositi supplent vicem unius totalis
C0l1l808 . . . . . . Nihilominus tamen nihil prohibet, materiam et aliquas formas substan
tiales er alia causa esse quantas in composito, ..... et illa sc. causa, ..... quod
omnis forma substantialis sub anima est capaæ passionis.
569) II, Dist. 3, qu. 3, 14, f. 137 r. A: Dicendum ergo, quod nihil est princi
pium individuationis, nisi quod est principium naturae et quidditatis ...... Natura
universalis et individua sunt idem secundum rem, differunt autem secundum rationem,
quia, quod dicit species indeterminale, individuum dicit determinate; quae determi
natio et indeterminatio sunt secundum esse et intelligi; universale enim est unum
solum secundum conceptum, singulare vero est unum secundum esse reale, nam sicut
actio intellectus facit universale, sic actio agentis naturalis terminatur ad singulare.
Ergo eadem principia secundum rem et differentia solum secundum rationem sunt
quidditatis et individui ..... Nihil enim eristit in re ertra nisi individuum vel sin
gulare, ergo esse individuum non convenit alicui per aliquid sibi additum, sed per
illud, quod est. Per quid ergo est Socrates individuum ? Per illud, per quod est
e vistens, et haec . . . . . intrinsecae sunt haec materia et haec forma. Quod si quaeras,
per quid forma est haec, dico, quod per illud, per quod est in re extra, et hoc est
eactrinsece agens, materia autem concomitative ..... Idem dico de materia, nisi quod
sua individualio plus dependet a forma, quam e converso. Substantiae autem separatae
nullo modo intrinsece individuantur nisi se ipsis ..... Cum natura communis diversis
individuis sit solum una secundum rationem et diversa secundum rem, non oportet
praeter naturam et principia naturae quaerere alia principia individui, sed eadem, ut
sunt eristentia, sicut natura communis et individuum solum differunt ut concepta et
e vistens . . . . . Convenientia est solum secundum rationem, sicut et unitas naturae se
cundum speciem est solum unitas rationis ...... Forma per se ipsam intrinsece est
haec, et non per hoc, quod recipitur in materia, nisi concomitative.
570) Ebend. qu. 3, 7, f. 137 v. B : Differentia secundum absolutam rationem
formae est specifica; differentia autem formae a forma, secundum quod haec et una
XIX. Durand v. Pourçain. Walter Burleigh. 297
Steht hiemit Durand in dieser Frage ganz nahe an Scotus, so folgt
er hingegen völlig der thomistischen Lehre der unitas formae"), da
die Eine Form zugleich Princip einer untergeordneten Mehrheit sein
könne"). Aber die intentio et remissio verlegt er wie Antonius An
dreas (Anm. 478) nur in die qualitativen Formen, und auch dort nur
auf Grundlage der Befähigung des Substrates').
Desgleichen begegnen wir in Walter Burleigh (gest. i. J. 1337),
über welchem bis jetzt in der Geschichte ein missliches Dunkel schwebte,
einem sehr eigenthümlichen Autor, indem derselbe, wie kein Anderer,
einen aristotelischen Conceptualismus und einen realistischen Platonismus
gleichsam als zwei Theile der Philosophie dualistisch nebeneinander ver
tritt. Von seinen Schriften gehören hieher Expositio super artem vete
rem"), ein Commentar zur zweiten Analytik") und De intensione et
remissione formarum"); eine Monographie De novem generibus acci
sive singularis, est numeralis sollum. ...... Quod in substantiis separatis non potest
esse differentia nisi secundum absolutam rationem formae negandum «est...... 14, f.
138 r. A: Non repugnat naturae angelicae, plurificari secundum numerum in eadem
specie, quod ...... omnis natura, quae producitur ab agente actione iterabili, poltest
plurificari secundum numerum, sed omnis creata natura est huiusmodi, eliam sub
stantiae separatae.
571) II, Dist. 17, qu. 1, 3, f. 159 v. B: Anima intellectiva unitur corpori sicut
forma ..... Anima est, quo vivimus, sentimus, movemur et intelligimus. IV, Dist.43,
qu. 2, 15, f. 392 v. B: Unitas super entitatem addit indivisionem. Vgl. ebend. Dist.
44, qu. 1, 10, f. 396 r. A.
572) I, Dist. 2, qu. 2, 18, f. 24 r. B: Forma substantialis ..... est immedia
tum principium generation is seu inlroducilionis formae in maleriam ... ... Potentia
animae nutritiva et generativa sunt idem, quod essentia animae, nec obstat, quod
nulrire et generare sunt plures aclus, quia, cum sint subordinati, possunt esse ab
eodem principio.
573) I, Dist. 17, qu. 6, 8, f. 58 v, A: Gradus secundum magis et minus non
conveniunt formis substantiallibus, sed tantum accidenlalibus, non quantitatibus, sed
qualitatibus, non omnibus, sed islis, quae concernunt diversam habitudinem sub
iectorum et agentium. Ebend. qu. 7, 39, f. 60 r. B: Forma intensa et remissa ac
quisitae per molum possunl esse parles unius formae numero, el quae non est una
indivisibilitate, sed continuitate suarum partium, quae non sunt simul, sed successive
et una superveniente alia desinit esse, et hoc modo signari possunt.
574) (Ohne Titelblatt) Praeclarissimi viri Gualteri Burlei anglici ..... super
artem veterem Porphyri et Aristotelis expositio sive scriptum feliciter incipit. Venetis
1485. fol. Da dieser äusserst seltene Druck bisher keinem Geschichtschreiber der
Philosophie zugänglich gewesen zu sein scheint, erklärt es sich, dass man den
Burleigh entweder ganz überging oder schiefe und widersprechende Urtheile (Tiede
mann und Tennemann) über ihn fällte. Der 118 Blätter enthaltende Druck ist
zwar ursprünglich nicht paginiert, ich will jedoch zu etwaiger Controlle im Fol
genden die Foliatur einschalten. Der Commentar super Porphyrium füllt f. 1–15,
jener super praedicamenta f. 16–61, super sex principia f. 62–80, super periher
menias f. 80–118. Vgl. Anm. 356.
575) Zusammen gedruckt mit der obigen gleichnamigen Schrift des Robert
Capito, s. Abschn. XVII, Anm. 334. Es ist jedoch für uns hier unnöthig, näher
auf diesen Commentar einzugehen, da derselbe schlechterdings nur ein paraphra
sirendes Excerpt des aristotelischen Originales ist, dessen einzelne Hauptsätze (d. h.
„conclusiones“) Burleigh in derselben Weise wie Robert Capito (ebend. Anm. 337)
sorgfältigst formuliert und auch numerirt.
576) Venetiis 1496. fol.
298 - XIX. Walter Burleigh.
dentium scheint wenigstens nie gedruckt worden zu sein°7"), und ob er
den Vorsatz, De universalibus zu schreiben, wirklich ausgeführt habe,
wissen wir nicht 978).
Was die Aufgabe der Logik betrifft, schliesst auch er sich an eine
oft erwähnte Stelle Avicenna's an, und indem der dortige Conceptualismus
auf die Begriffe der prima und secunda intentio führt, äussert er sich
hierüber in einer Weise, welche völlig mit Herveus (Anm. 396 ff.) und
somit theilweise auch mit Durand (Anm. 551) übereinstimmt, ja es gilt
ihm ebenso wie dem Herveus (Anm. 399) ens rationis als identisch
mit intentio secunda; aber, während er mit Ausdrücken des Scotus
(Anm. 96) diese begriffliche Sphäre in die Mitte zwischen Objectivität und
Sprachausdruck stellt, so dass die Logik weder de rebus noch de vocibus
sei, entschlüpft ihm doch wiederholt die Redewendung, welche uns ähn
lich schon einmal bei Pseudo-Thomas begegnet war (Anm. 289), dass die
„res secundae intentionis“, d. h. „res“ intentional genommen, der Ge
genstand der Logik seien °7°). Auch denkt er ähnlich wie Roger Baco
(Abschn. XVII, Anm. 563) an eine natürlich angeborene Logik "°") und
spricht mit den Scotisten von einer logica docens und utens °°'), sowie
er dem Scotus darin folgt, dass der Syllogismus die Hauptsache sei °°°).
Indem er ferner nach dem nemlichen Vorbilde ein entschiedenes Gewicht
auf die significatio legt (vgl. Anm. 129 ff.) und in derselben die formelle
577), Erpos. in libr. phys. Arist. (s. Anm. 589): Alias rationes multas feci ad
hanc conclusionem in tractatu de novem generibus accidentium.
578) Erp. s. art. vet. (f. 24 r. A) : De ista tamen materia (d. h. das Verhältniss
von prima und secunda substantia) plenius apparebit in tractatu de universalibus deo
concedente.
579) Ebd. (f. 1 v. A): Widendum est, de quibus est logica, utrum de rebus aut
de conceptibus aut de vocibus, et quid debet esse subiectum in logica. Et dicendum
secundum Avicennam, . . . . . quod logica est de intenlionibus secundis adiunctis primis
(Abschn. XVI, Anm. 74). . . . . Sciendum est, quod intentio, secundum quod nunc lo
quimur, est idem quod conceplus rei, el conceplus rei dupler est, sc. primus et
secundus, v. g. possum habere de homine unum conceptum, quo concipio humanam
naluram absolule, ..... . et conceptum, quo concipio naturam humanam in ordine ad
illa, quae participant eandem naturam..... Conceplus primus dicitur prima intenlio,
conceptus secundus secunda intentio. Unde prima intentio est conceptus immediate
abstractus a rebus, sed secunda intentio est conceptus abstractus a conceptu primo
vel a conceptibus primis. Nomina enim rerum existentium eatra animam sunt primae
intentionis, ut „homo“....., sed conceptus abstracti ab istis significantur per nomina
secundae intentionis, ut „genus, species, subiectum, praedicatum“ et huiusmodi . . . . . .
Logica est de rebus secundae intentionis, ut sunt secundae intentionis, quia in logica
non determinalur de rebus nec de vocibus nisi per habitudinem ad intentiones secun
das . . . . . . Non determinatur de vocibus in logica nisi inquantum significant res, ut
eis insunt intentiones secundae . . . . . . sive ens rationis, et non est aliud inlelligendum
per ens rationis, quam res secundae intentionis. S. Anm. 586 u. 597 ff.
580) (f. 2 r. A) Si dicitur, quod ille, qui primo invenit logicam, acquisivit
hanc scientiam sine logica, . . . . . . sciendum, quod logica potest haberi dupliciter,
sc. usualiter vel artificialiter . . . . . . Nulla scientia potest haberi artificialiter absque
logica, quia quicunque scit artificialiter aliquam conclusionem, scit, se scire illam.
2 581) (f. 107 r. B) vgl. Anm. 90 u. 452.
582) (f. 1 v. B) Si autem loquimur de primo subiecto in logica primitate prin
cipalitatis, sic dico, quod subiectum primum in logica est syllogismus demonstrativus,
quia eius notitia principaliter inquiritur in logica. S. Anm. 93.
XIX. Walter Burleigh. 299
Seite der menschlichen Rede erblickt"), unterscheidet er nicht bloss
eine prima und secunda impositio (unter letzterer die grammatischen
Namen der Worte verstehend), sondern theilt auch sehr eigenthümlich
das Gebiet der „alten“ Logik ein, indem es gewisse gemeinsame Worte
seien, unter welche in der Isagoge Begriffe, in den Kategorien Sachen,
und in der Lehre vom Urtheile Worte selbst subsumiert werden *).
So sehr jedoch hiebei ein unverkennbarer Conceptualismus festge
halten wird, welcher sogar von nominalistischen Logikern beifällig aufge
nommen werden könnte, so will Burleigh dennoch hierüber die realistische
Geltung der Universalien nicht bei Seite schieben. Ja er polemisiert un
ablässig gegen die „Modernen“, welche den objectiven Bestand der Uni
versalien vernachlässigt hätten, d. h. wenn wir uns an die bei Thomisten
(s. Abschn. XVII, Anm. 362) und bei Scotisten (ob. Anm. 87) recipirte
Unterscheidung der realen und der sermocinalen Wissenschaften erinnern
und dabei bedenken, dass die Logik mit Einschluss der Universalienfrage
dem sermocinalen Gebiete zugewiesen wurde, so erblickte eben hierin
Burleigh eine Einseitigkeit, und während er bezüglich der Logik selbst
sich in Uebereinstimmung mit den Vertretern der intentionalitas, also
mit Thomisten, Scotisten, auch mit Herveus u. s.f, befindet, bekämpft er
die Ausschliesslichkeit einer bloss logischen Geltung der Universalien und
theilt im Hinblicke auf Physik und Metaphysik mehr den Standpunkt jener
Scotisten und Halbscotisten (Richard Middleton, Alexander v. Alessandria,
Wilhelm Brito, Antonius Andreas, auch Johann v. Jandun, s. Anm. 230,
248, 258, 457, 426), welche das „causando“ und das „praedicando“
nebeneinanderstellten. Von Wichtigkeit aber ist dabei für uns insbeson
dere der Umstand, dass Burleigh in solcher Polemik stets den Ausdruck
„moderni“ gebraucht, denn es sind dieses die ältesten Stellen, in welchen
die Vertreter der sermocinalen oder rationalen Disciplinen (im Gegen
satze gegen die realen Wissenschaften) mit diesem Namen bezeichnet
werden 58).
In solchem Sinne also ist es zu verstehen, wenn Burleigh den Mo
dernen, gerade wie wenn dieselben die Realität der Universalien wirklich
bereits verneint hätten, die Behauptung entgegenstellt, dass die Univer
salien nicht ausschliesslich in der Form von Begriffen und Worten in der
Seele seien, sondern auch ausserhalb der Seele bestehen und nur so ein
selbstständiges Dasein (d. h. nicht in subiecto) haben, sowie dass eben
derartige unabhängig von der Seele existierende Dinge („res“, vgl. Anm.
583) (f. 59 r. A) Vox est materiale in propositione prolata et respectus ad signi
ficalum per vocem est formale in propositione, ell ideo, si significala sunt et fiunt
diversa, respectus ad significata erunt diversi, et sic non manebit propositio eadem,
quanlum ad suum formale, quamvis maneal eadem, quantum ad suam materiale.
584) (f. 2 r. A) In libro Porphyrii determinatur de vocibus communibus solis
conceptibus ponendo, quod universalia non habent esse extra animam; et in libro
Praedicamentorum determinatur de vocibus communibus rebus solis (hiezu Anm. 593)
- - - - - - et in libro Perihermenias de vocibus communibus solis vocibus, ut de nomine
el verbo ...... Nomina rerum sunt nomina primae impositionis et nomina vocum sunt
nomina secundae impositionis. Nomen primae impositionis dividitur in nomen primae
intentionis et nomen secundae intentionis; nomen primae intentionis est commune
rebus, nomen secundae intentionis est commune conceptibus,
585) S. Abschn. XX.
300 XIX. Walter Burleigh.
579) die Prädicate in den Urtheilen seien 589). D. h. indem er an die
objective Werkstätte der Natur denkt und so die traditionelle Drei
gliederung der Universalien stärker als Andere betont°°7), weist er darauf
hin, dass die artmachenden Unterschiede jedenfalls in einem objectiven
Thatbestande vorliegen, da im entgegengesetzten Falle die Dinge objectiv
sämmtlich einander gleich wären, ferner dass, wenn der Unterschied
zwischen Allgemeinem und Einzelnem nur in der subjectiven Auffassung
läge (s. bei Durand, Anm. 558), der artmachende Unterschied und die
Form identisch wären, während man das reale Moment der Gestaltung der
Dinge und den subjectiven Begriff von einander unterscheiden müsse°°°).
So ist es erklärlich, dass Burleigh gerade im Commentar zur Physik, d. h.
in einer realen Disciplin, seine Polemik gegen jene Modernen übt, da,
wenn die Universalien lediglich Begriffe wären, selbst die obersten Gat
tungsbegriffe einerseits unter die noch höhere Gattung der begrifflichen
Auffassung fielen, und andrerseits in ihrer Zahl von der Zahl der auf.
fassenden Menschen abhingen, wohingegen die platonische Annahme richtig
sei, dass die von den Einzelndingen getrennt existirenden Universalien
durch den intellectus agens getrennt von aller Singularität erfasst werden
586) (f. 19 v. B) Apparent duo contraria dictis modernorum. Primum est, quod
universalia de genere substantiae sunt eætra animam, quia illud, quod dicitur de
subiecto et non est in subiecto, est universale de genere substantiae, sed omne ens
non eristens in subiecto est ertra animam, quia si esset in anima, essel in subiecto;
cum ergo substantia secunda non sit in subiecto, sequitur, quod non est in anima;
- - - - - unde si nihil esset universale nisi vor vel conceptus, sequeretur, quod omne
universale esset in subiecto et per consequens nihil esset illud, quod dicitur de sub
iecto et non est in subiecto. Secundum contrarium modernis est, quod proposilio
componitur er rebus ertra animam, nam id, quod dicitur de subiecto et non est in
subiecto, praedicatur in propositione, et illud est res extra animam. Ebenso f. 93 r. A.
Hiezu Anm. 599 ff.
587) (f. 65 r. B) Quaedam sunt universalia, quae solummodo praedicantur de
singularibus faclis a natura, . . . . . et talia universalia solum fiunt a nalura, et quae
dam ..... fiunt a natura et ab arte. .... 0mnis communitas est naturalis (s. Gilbert,
Abschn. XIV, Anm. 461 ff.)...... Universale est tripler secundum dominum Albertum
u. s. w. (s. Abschn. XVII, Anm. 379).
588) (f. 9 v. B) Dicunt moderni, quod differentiae non sunt nisi conceptus in
anima, quia si essent res extra animam, universalia haberent esse ertra animam,
quod habent pro inconvenienti. Sed quid de hoc sit dicendum, deliberare non in
tendo ; dico tamen, quod res extra animam distinguuntur per differentias suas et
non per solos conceptus, quia, si nullus conceptus esset, adhuc homo differret ab
asino per diferentias suas. Item conceptus in anima sunt accidentia (vgl. ob. Anm.
102 u. Abschn. XVII, Anm. 392), sed substantiae non distinguuntur ab invicem per
sola accidentia, imo essentialiter. Si quis velit ponere, quod differentiae non sunt
nisi conceptus, ipse habet ponere, quod quaelibet res ertra animam habet distingui
per se ipsam a qualibet re extra animam, et non per aliquam differentiam super
additam, et sic habet ponere, quod res ertra animam non distinguuntur ab invicem
realiter per differentias, sed solum conceptualiter per differentias seu per conceptus.
Ponentes vero, quod universalia non sunt eætra animam alia a rebus singularibus, et
ponentes, quod res extra animam non distinguuntur per differentias suas, habent
ponere, quod differentiae non sunt realiter nisi formae rerum ; unde rationalitas
hominis est idem realiter, quod anima hominis, el haec rationalitas est idem, quod
haec anima. Et sic potest dici, quod res extra animam distinguuntur realiter per
formas suas et dislinguuntur conceptualiter per conceptus suarum differentiarum.
f. 93 r. B: Universale realiter est differens a singularibus conceptibus, a quibus
abstrahitur. Vgl. Anm. 591.
XIX. Walter Burleigh. 301
und so die ganze Quiddität des Individuums repräsentiren "°"); denn der
Behauptung, dass überhaupt nur Individuen existiren (s. Anm. 400 f.,
560), stehe entgegen, dass die Absicht der von den denkenden Seelen
unabhängigen Werkstätte der Natur auf die Erhaltung der Species ge
richtet sei, welch letztere hiemit ausserhalb der Seele bestehe, und ein
Beweis hiefür liege auch im privatrechtlichen Verkehre, z. B. in der Sti
pulation, wo häufig nicht ein bestimmtes Einzeln-Individuum Gegenstand
des Versprechens sei °°°). Bezeichnend aber ist es, dass Burleigh aus
jener Annahme, dass lediglich Einzelnes existire, nur eine Vernichtung
der „Metaphysik“ folgert, weil die substanzielle Realität der Gattungen
und Arten, welche im Wesen (esse) allerdings nicht vom Singulären ge
trennt sind, eben völlig verschieden sei von der subjectiven Auffassung
des Begriffes, welcher gerade im Wesen vom Singulären getrennt ist, –
kurz weil Begriffe nicht Substanzen sind "°"). Und der schlagendste
589) Erpos. in libr. phys. Arist. (Venet. 1482. fol., der Druck ist nicht pagi
nirt; was ich anzuführen habe, findet sich f. 5 u. 6): Si nihil sit universale nisi
conceptus, lunc genus generalissimum de genere substantiae erit conceptus in anima,
sed omnis conceptus in anima est in genere et habet genus supra se; ergo genus
generalissimum haberet genus superveniens ..... Item sequitur, quod tot erunt genera
generalissima in genere substantiae, quot sunt homines habentes notitiam illius ge
neris . . . . . Genera et species dantur in responsione ad quaestionem quaerentem quid
est ...... Species est composita er causis, sc. er genere el differentia, quae sunt
causae intrinsecae speciểi ....... Quando dicitur, quod intelleclus facit universalita
tem in rebus, debet intelligi, sicut Plato posuit universalitatem in re eætra animam,
quum Plato posuit universale eristere per se seorsim a singularibus, intellectus vero
agens facit, universale intelligi per se seorsim absque hoc, quod eius singulare in
telligatur. . . . . . Quamvis universale sit ertra animam, tamen non est pars individui,
quia effectus parlicularis sunt causae particulares ...... Universale est de quidditate
individui.
590) Ebend.: Dicunt isti, quod species nihil aliud est, quam quidam conceptus
simpler eristens in anima, quia ertra intellectum non est nisi singulare ..... Ipsis
obviando arguo. . . . . Illud, quod natura primo intendit, non est singulare, sed illud
est aliquid ertra animam, ergo aliquid est erlra animam, quod non esl singulure. . . .
Dicunt isti, quod natura inlendit primo rem singularem, ..... alii vero dicunt, quod
natura non intendit hoc singulare, puta Socralem, inquanlum huiusmodi, sed inquan
tum homo. Sed illud non valet . . . . . Illud, quod appelilur appelilu naturali ad con
servandum individuum in esse, est res ea tra animam. . . . . . . Illud est eætra animam,
circa quod fiunt promissiones et contractus reales, ut emptio vendilio, donatio, stipu
latio; sed contractus non semper fiunt circa individua, ergo extra animam est aliqua
res alia a nalura individuali . . . . . . Istae tamen rationes non essent hic ponendae,
nisi quia quidam asserentes, se scire logicam supra omnes mortales, respondent
dicentes, quod sic dicendo „promitto tibi bovem“ promitto tibi unam rem singularem
eætra animam. Vgl. unten Anm. 798, 879, 885.
591) Erp. s. art. vet. (f. 23 r. B) Moderni dicunt, quod nihil est substantia nisi
singulare, et probant, . . . . . quod genera et species, quae dicuntur esse in prae
dicamento substantiae, dicuntur substantiae secundae, tamen non substantiae in rei
veritate, sed solum nominantur vel dicuntur substantiae secundae ...... (v. A) Quaero,
an haec species homo sit eadem res omnino in Socrate el Platone, an alia et alia;
non est dare, quod alia, quia lunc essent tot species, quot sunt individua, quod
esset inconveniens ...... Universalia non sunt secundum esse separata a singularibus,
sed conceptus in anima sunt secundum esse separali a singularibus evistentibus ea tra
animam, ergo secundae substantiae, quae sunt universalia respeclu primarum sub
stantiarum, non sunt conceptus in anima; .. ... nullus conceptus in anima est sub
stantia ...... (B) Si nihil sit substantia nisi substantia singularis, sequitur, quod
nulla est scientia de substantia, st sic destrueretur metaphysica.
302 XIX. Walter Burleigh.
Beleg dafür, dass nach seiner Ansicht die Realität der Universalien einem
ganz anderen wissenschaftlichen Gebiete angehöre, liegt darin, dass er
gerade in der Logik es ausdrücklich ablehnt, auf diesen Punkt einzu
gehen"), sowie hinwiederum es sehr erklärlich ist, wenn er die Kate
gorien gleichsam näher an die Metaphysik rückt, weil ja in derselben
(vgl. Anm. 584) von den realen Dingen als Trägern der intentionalen
Worte die Rede sei "9).
Das Kunststück, zugleich in der Metaphysik augustinischer Platoniker
und in der Logik arabisch-aristotelischer Conceptualist zu sein, ist uns
allerdings in dem philosophisch kurzsichtigen Mittelalter längst nichts
Neues mehr; hingegen dass Burleigh in so crasser Weise einem solchen
unversöhnten Dualismus huldigte, hat man bisher noch nicht gewusst.
Auf Grundlage aber dieser Einsicht müssen wir nun bezüglich der Logik
in Kürze noch Einiges erwähnen, worin er wieder mit den so eben ge
tadelten „Modernen“ brüderlichst übereinstimmen muss, zumal da die
selben doch sämmtlich die Objectivität des Seienden zugestanden. Vor
Allem nemlich findet er, dass die Universalien, selbst wenn sie nur in
der Seele existieren, jedenfalls bloss vorstellungsweise (obiective) be
stehen"), und mit einer überraschenden Wendung, welche uns an
Aegidius (Anm. 374) und an Mayron (Anm. 504) erinnert, sagt er, die
vorstellungsweise Existenz komme eben demjenigen zu, was weder in der
Seele noch ausser der Seele sei"). Auch die üblichen Begriffe simili
tudo und reflexio wendet er an"), womit zusammenhängt, dass er für
den Fall der objectiven Realität der Universalien den Unterschied zwischen
prima und secunda intentio durch die Ausdrücke „primus conceplus“
und „secundarius conceptus“ formuliert, jedoch immer wieder mit der
realistischen Wendung (vgl. Anm. 579 u. 586), wornach „res“ begriff
592) (f.3 r. B) Dort formuliert er nur die sich ergebenden Fragen sowohl für
den Fall, dass die Universalien in intellectu, als auch für jenen, dass sie extra
animam seien, aber nicht mit einem Worte deutet er dabei seine eigene Ansicht
an. Und anderwärts sagt er (f. 9 v. B): Sed quia isla quaestio non pertinet ad
logicam, circa eam non insisto hic.
593) (f. 16 r. A) Dicit Boethius, quod in hoc libro intentio est philosophi, de
primis rerum nominibus et de vocibus significanlibus res disputare (s. Abschn. XII,
Anm. 84)..... Alia est opinio Avicennae el Averrois, quam credo veriorem, quod
in hoc libro determinalur de rebus principaliter el ex consequenti et secundario de
vocibus; dicit enim Avicenna etc. (folgt die Stelle Abschn. XVI, Anm. 83) ......
(B) Dico ergo, quod liber praedicamentorum est de rebus, secundum quod eis insunt
intentiones secundae, sc. intenlio generis generalissimi el subalterni et intentio speciei
et sic de aliis. Ebenso f. 19 r. B, u. 21 r. A.
594) (f. 59 r. B) Licet universale non haberet esse existere extra animam, sicut
dicuml moderni, lamen non est dubium, quin secundum omnes universale habeat esse
obieclive in intelleclu, potest enim intellectus intelligere leonem in universali non in
telligendo istum leonem.
595) (f. 52 v. A) Quae neque existunt in anima neque extra animam et intelli
guntur ab anima, dicunlur habere esse obiectivum in anima et nullum aliud esse.
596) (f. 81 r. A) Passio animae ..... accipilur pro dispositione intellectus, sc.
pro similitudine rei in intellectu repraesentante rem extra animam; ..... mann, PreS
extra per prius intelligilur, quam passio, quae est in anima, quia res extra in
leligitur directe et passio animae indirecte per reflexionem. S. Abschn. XVII, Anm.
398 u. 500.
XIX. Walter Burleigh. 303
lich erfasst und „res“ durch Species bezeichnet wird ""?). Ja mit einer
gewissen Heftigkeit erinnert er an die alte aristotelische Lehre, welche
wahrlich Niemand verleugnet hatte, dass die menschlichen Urtheile schliess
lich auf einen objectiven Thatbestand (res) angewiesen sind °°°); und
wenn vielleicht Einige mittelst läppischer Sophistereien darauf hinwiesen,
dass in den Urtheilen nicht mehr die Dinge selbst, sondern eben die
subjective Auffassung der Dinge auftrete, lässt er sich hingegen zu der
extremen Ausdrucksweise hinreissen, dass wenigstens in einigen Urtheilen
res de re praedicatur (vgl. Abschn. XIV, Anm. 287), während in anderen
Begriffe von Begriffen und wieder in anderen (grammatischen) Worte von
Worten ausgesagt werden°°°); aber fast in demselben Athemzuge gesteht
er den Modernen zu, dass in allen Urtheilen das Formelle der Satzver
bindung eben doch im Intellectus liege und nur das Materielle, über
welches geredet werde, eine äussere Objectivität sei 999), und dass, wie
bereits bei Aristoteles zu lesen ist, der vom Intellectus herrührenden
„Copula“ , eine objectiv , vorliegende Verbindung oder beziehungsweise
597) (f. 80 v. B) Nomen primae intentionis est nomen rei, quae non est nata
esse signum, pro quo supponit . . . . . . . Nomina secundae intentionis sunt nomina ad
placitum significantia conceptum vel intentionem animae ..... El illud dico supposito,
quod universalia sint solae intentiones animae, ut plures dicunt; supposito tamen,
quod universalia sint res extra animam, quod verius est, dieendum, quod nomen
primae intentionis est nomen rei, ut cadit sub primo conceptu intellectus, et nomen
secundae, intentionis est nomen rei, ut cadit sub secundario conceptu intellectus,
v. g. nomen „homo“ significat rem extra, ut concipitur absolute, ...... et nomen
„species“ significat rem, ut comparatur ad intellectum per individua, quibus est quid
C0?)?ff?title.
598) (f. 16 v. A) Quod autem propositio possit, componi ea rebus, probatur. .....
Conceptus animae significant res; ...... ita est datum ultimum significatum, ..... et
illud non polest esse conceptus, ergo est res, distinguendo rem contra vocem et con
ceplum ... ... (B) Si nihil ea parte rei correspondet, tunc est quid fictitium . . . . . .
Er eisdem componuntur propositiones, de quibus fiunt quaestiones, sed quaestiones
fiunt de rebus ertra animam . . . . . Demonstrationes in scienliis realibus sunt eæ rebus.
. . . . . . Ergo aliqua propositio est, quae nec est composita er vocibus nec ea con
ceptibus, et per consequens composita est ea rebus.
599) (f. 16 r. B) Si propositio componeretur ea rebus, sequeretur, quod inter
subiectum et praedicatum posset avis volare, et inter subiectum et praedicatum istius
propositionis „Parisiis est Roma“ essent centum miliaria, item quod subiectum posset
comedere praedicatum . . . . . . Ad illud dubium recolo me dirisse et in scriptis reli
quisse, quod intellectus potest facere propositionem ea quibuscunque, ... . . quia pro
positio non est aliud, quam compositio aliquorum per intellectum ad invicem .... aut
divisio aliquorum ab invicem; ..... sed intellectus polest ad invicem componere res,
.... et potest etiam componere voces et conceptus. . . . . Et ideo aliqua propositio com
ponitur er rebus extra animam, aliqua er vocibus, aliqua ea conceptibus. . . . . (f. 17
r. A) Credo, quod illud indubitanter sit verum, quod in aliqua propositione praedicatur
res de re, et in aliqua conceptus de conceptu, et in aliqua voa de voce.
600) (f. 17 r. A) In omni propositione est aliquid materiale et aliquid formale:
formale in propositione est copula ..... et illa copula est in intellectu, quia est com
positio vel divisio intellectus; materialia vero in proposilione sunt subiectum el prae
dicatum. Dico ergo, quod nulla propositio est composita er rebus-totaliter eatra
animam, quia formale est in mente vel in intellectu, materialia autem sunt eætra
animam . . . . . . Propositio composita eæ vocibus habet esse ertra animam, propositio
vero composita er conceptibus est totaliter in inlellectu, et propositio composita eæ
rebus partim est in intellectu et partim eætra intellectum; quantum ad suum formale
est in intellectu, sed quantum ad materialia est totaliter erlra intellectum.
304 XIX. Walter Burleigh.
Nicht-Verbindung (identitas oder diversitas eatremorum, d. h. des Sub
jectes und Prädicates) „entspreche“, indem die Urtheilsbildung einer
seits von der Objectivität und andrerseits vom Willen des Menschen
provocirt werde "°"). Nur verbleibt hierin bei Burleigh immer jener .
dualistische Zwiespalt, welcher ihn auch dazu führt, Wahrheit in
doppeltem Sinne zu nehmen, nemlich als Uebereinstimmung der Dinge
mit dem Denken und als Uebereinstimmung des Denkens mit den
Dingen ""?). *
Bezüglich des Princips der Individuation stimmt er völlig mit Durand
(s. Anm. 569) überein , indem auch er eine Häcceität der Materie und
der Form annimmt ""°), sowie ihm gleichfalls (vgl. Anm. 567) die
Quantität als eine abgeleitete Folge der Materie gilt 994). Ebenso ver
hält es sich betreffs der unitas formae (Anm. 571 f.), welche er als
untrennbare Umschliessung mehrerer Formen fasst ""°), und desgleichen
betreffs der intensio et remissio formarum, welche auch hier wie
bei Durand (Anm. 573) von den Substanzen ausgeschlossen bleibt """)
und nur bei den qualitativen Formen je nach Fähigkeit des Substrates
601) (f. 17 r. B) Dubium est, an ipsi copulae e vistenti in intellectu correspon
deat aliquid in re aut non. Dicendum, quod copulae copulanti ea trema propositionis
vere adinvicem correspondet aliquid in re, sc. identitas extremorum vel identilas
eorum, pro quibus extrema supponunt, . . . . . el divisioni vel negationi copulae ... . .
correspondet diversitas ertremorum . . . . . Sed copulae copulanli ea trema proposilionis
false adinvicem nihil correspondet in re nisi ipsa earlrema ...... Et si quaeratur, a
quo ergo movetur intellectus ad fabricandum huiusmodi copulum vel divisionem,
dicendum, quod non movetur nisi ab ea tremis ipsis in propositione et a voluntate
imperante intellectui ad copulandum eætrema. Vgl. f. 82 r. B.
602) (f. 82 r. A) Veritas primo modo est idem, quod conformitas rei ad vir
tutem cognoscentem, per quam manifestat se intellectui talem, qualis est, ...... et
talis veritas est dupleæ, sc. creata et increata; ..... (B) veritas, quae est adaequalio
rei ad virtutem cognitivam creatam, sc. ad intellectum nostrum , est illud, per quod
res est nata de se facere veram eristimationem . . . . . . Veritas autem secundo modo,
quae est adaequalio virtutis cognoscentis ad rem cognitam, est in virtute cogno
scente sicut in subiecto, el talis est dupler, sc. quaedam comple va et quaedam in
complera.
603) (f. 24 r. A) Species de genere substantiae componitur er genere et diffe
rentia et eæ omnibus superioribus ad ipsum, et huius ratio est, quod effectus parti
cularis sunt causae particulares et effectus universalis sunl causae universales, .....
sed individuum est effeclus particularis et species est effectus universalis, et ideo
individuum non componitur nisi er hac materia et hac forma, quae sunt causae
particulares . . . . . . Quamvis substantiae secundae sint vere res eatra animam, ea hoc
non sequilur, quod substantia singularis sit composila er substantia universali el
substantia particulari ...... (v. A) Non oportet, quod annihilando individuum an
nihiletur species hominis, quia species hominis non est pars Socratis, . . . . . quia
Socrates non componitur nisi eæ hac materia et hac forma.
604) (f. 32 r. A) Quantitas est quoddam compositum er maleria » et formu in
haerens substantiae ratione maleriae, sub ratione cuius substantia eætendilur et habet
partem erlra partem. (Vgl. f. 34 r. A.)
605) (f. 24 v. A) ln genere infimo speciei specialissimae includuntur omnia
genera superiora nec separanlur ab eo, . . . . . sed hoc non est iterum constituere. Vgl.
f. 70 r. B.
606) (f. 8 r. A) De differentiis substantiae verum est, quod non suscipiunt
magis et minus, differentiae tamen per se accidentium bene suscipiunt magis et
17111111S.
XIX. Walter Burleigh. 305
zugelassen wird"), welch letzteres dann Gegenstand physikalischer Er
örterungen ist")
Was endlich noch einige einzelne Punkte der Exegese des Organons
betrifft"), so denkt vorerst auch Burleigh betreffs der Isagoge an die
Möglichkeit, dass das Universale als solches neben den übrigen fünf eigent
lich ein sechstes sei "), begnügt sich aber doch bei Avicenna's Begrün
dung der Fünfzahl"); ferner schliesst er sich Denjenigen an, welche,
wie Antonius Andreas berichtet (s. Anm. 480), bei Erklärung einer viel
besprochenen Stelle zwischen intellectus solus und nudus - und purus
unterschieden"); auch folgt er dem Avicenna in der Erörterung, ob
Gattungs- und Art-Begriff relativ seien "), sowie dem Albert in der An
nahme, dass die Gattung nicht Stoff, sondern Potenz sei"); die Eigen
thümlichkeiten des Individuums erscheinen bei ihm durch die zwei Verse
ausgedrückt:
Forma, figura, locus, lempus, cum nomine sanguis,
Patria sunt septem, quae non habet unus et aller).
Die Kategorien knüpft er trotz obiger realistischer Wendung (Anm. 593)
dennoch mit Albert an die Isagoge an"), entnimmt dann die Er
" 607) (f. 29 r. A) Substantia suscipit magis et minus materialiter et subiective,
quia es subieclum formae habentis gradus dislinclos secundum magis el minus, sed
nulla substantia suscipit magis et minus formaliler, quia nulla substantialis forma
neque individualis neque specifica habet gradus distinctos secundum magis el minus;
- - - - - - - - unde nom debet suslineri, formas elementorum suscipere magis et minus.
(f. 49 v. A) Nulla forma suscipit magis aut minus, sed forma suscipitur in subieclo
secundum magis et minus, secundum esse magis perfectum el minus perfectum. Ebenso
f. 63 v. B.
608) In dieser Beziehung trifft mit Burleigh der Zeitgenosse desselben Jacobus
de For livio, welcher auch mehrere medicinische Commentare zu Avicenna schrieb,
in einer oft wörtlichen Uebereinstimmung zusammen. Die Schrift Jacob's De in
tensione et remissione formarum ist mit der gleichnamigen Burleigh's gedruckt (s.
Anm. 576). Beide Verfasser besprechen nur die physikalischen Qualitäten, und
zwar insbesondere Warm und Kalt, wobei sie die Gradabstufungen weder aus theil
weiser Addition noch aus Mischung mit dem Gegensatze, sondern durchgängig nach
den aristotelischen Principien erklärt wissen wollen.
609) Burleigh's Commentar zur Weitus logica ist mit grossem Fleisse und reicher
Belesenheit geschrieben; er verfährt überall architektonisch eintheilend, numerirt
stets übersichtlich die conclusiones (ähnlich wie Antonius Andreas, s. Anm. 447),
schliesst sich bei der Isagoge an Avicenna und Albert an, verflicht in die Kate
gorien zahlreiche Belegstellen aus der Metaphysik, folgt bei den sex principia Gil
bert's wieder völlig dem Albert, und benützt. De interpr. hauptsächlich den Boethius.
(Im Commentare zur Physik ist Robert Capito sein Führer).
610) (f. 2 r. B) Universale est hic subiectum accipiendo universale, secundum
quod est commune ad illa quinque ..... et sic loquendo de universali large concedo,
quod est dare sextum universale (s. Abschn. XVI, Anm. 172 ff, vgl. Abschn. Xl,
Anm. 134). -
611) (f. 2v. A), s. Abschn. XVI, Anm. 94.
612) (f.3v. B).
- 613) (f. 5 r. A), s. Abschn. XWl, Anm. 113 ff.
614) (f. 22 v. B), s. Abschn. XVII, Anm. 422.
615) (f. 7r. A) Quodlibet individuum constat ex multis accidentibus, quorum
collectio non potest simul reperiri in alio individuo (s. Abschn. XI, Anm. 43) .....
Septem sunt proprietales, ... .. unde versus: „Forma, figura etc.“ Nur der erste
der zwei Verse findet sich auch bei Antonius Andreas (s. ob. Anm. 482).
616) (f. 16 r. A) Subieclum contentivum totius scientiae traditae in libro Praedi
PRANTL, Gesch. III. 20
306 XIX. Walter Burleigh. Armand von Beauvoir.
-
örterung über aequivocum und analogon aus Albert und die doppelte
Bedeutung des ersteren aus Antonius Andreas"), sowie die Entschei
dung einer Controverse über ens wieder aus Albert"), bekämpft aber
offenbar die Unterscheidung, welche von Einigen (Pseudo-Thomas und
Antonius Andreas, s. Anm. 314 u.484) zwischen absoluten und relativen
Kategorien gemacht worden war"). Sowie er aber in der Lehre vom
Urtheile betreffs der modalen Worte bereits die spätere Formation der
byzantinischen Logik aufgreift") und auch bei der Umkehrung der mo
dalen Urtheile die dortigen Memorial-Verse verwendet"), so finden wir
überhaupt bei ihm,–ähnlich wie bei Antonius Andreas, s. Anm.490 ff.–,
eine sehr reichliche Benützung der byzantinischen Logik, sowohl der ur
sprünglichen als auch der jüngeren Gestaltung derselben"); ja in Bezug
auf Entstehung der Obligatoria musste uns Burleigh schon oben selbst
als Quelle dienen ").
Auch die Thomisten, deren Thätigkeit in diese Jahrzehnte fällt, be
flissen sich durchaus nicht einer so strengen Schul-Observanz, als man
nach der oberflächlichen Gegenüberstellung des Thomismus und Scotismus
glauben sollte. So finden wir, dass der Dominikaner Armand von
Beauvoir (oder die bello visu, gest. i. J. 1334), von welchem wir
eine Schrift De declaratione difficilium terminorum") und einen Com
mentar zu Thomas De ente et essentia") besitzen, auf das Unzwei
camentorum est ens dicibile incomplex um 0rdinabile in genere intelligendo per genus
coordinationem praedicamentalem (vgl. Abschn. XVII, Anm. 429). -
617) (f. 17 v. B), s. ebd. Anm. 432 u. ob. Anm. 483.
618) (f. 6v.A), s. Abschn. XVII, Anm. 415.
619) (f. 21 r. B) Quidam modernorum dicunt, quod de istis decem praedicamentis
non sunt nisi duo realiler distincta, sc. substantia et qualitas, sed hoc est contra
Aristolelem et omnes alios philosophos, qui dicun, decem esse res primas.
620) (f. 112 r. B) Modi facientes propositionem modalem videntur esse dictiones
denominantes propositionem, cuiusmodi sunl „necesse, impossibile, contingens, possi
bile, verum, scillum, dubilatum, conclusum, demonstratum“ el huiusmodi. S. Abschn.
XVII, Anm. 588. -
621) (f. 117 r. A), es sind die, ebd. Anm. 40 u. 44, angeführten Verse.
- 622) So begegnet uns supposilio personalis u. simplex u. materialis f. 23 r. B,
29 v. B, 37 v. A, 42 v. B, 49 r. A, 59 v. B, 84 v. B, 95 r. A, 103 v. A; appellatio
f. 27 v. A; ampliatio f. 87 r. A, 97 v. B, 100 r. B; distributio f. 94 r. A, 95 r. A;
categoreumalice und syncategoreumatice f. 87 v. A, 109 v. B, 111 v. A, 112 v. B;
beim hypothetischen Urtheile die Hinzufügung von temporalis, causalis, localis (s.
Abschn. XVII, Anm. 583) f. 89 r. B; sensus compositus et divisus (s. ebd. Anm.585)
f.99 r. A, 111 r. B, 117 v. B; Aequipollenz der modalen Urtheile mit kategorischen
(s. ebd. Anm. 595 u. ob. Anm. 193) f. 91 v. B; consequentia formalis u. bona
(s. Abschn. XVII, Anm. 615) f. 54 v. B, 58 r. A, 83 r. A, 91 r. A, 92 r. A,
103 r. B.
623) S. Abschn. XVII, Anm. 626. -
624) Sacrarum literarum professor eximius Armandus ..... ordinis praedicatori
fraler..... De declaratione difficilium lerminorum, lam theologicalium quam philo
sophiae ac logicae. Coloniae 1502. 4. (nicht paginiert). Das Ganze zerfällt in drei
„tractatus“, deren erster in 6 Capp. als Einleitung dient, während der zweite in
302 Capp. den Umkreis der Logik im Ganzen an die Lehre von der intentio an
bindet; der dritte „de cognitione dei“ berührt uns hier nicht mehr.
625) (Ohne Titelblatt) Incipit scriptum sive expositio fratris Armandi ordinis
praedicalorum super libellum de ente el essenlia compositum per sanctum Thomam
de Aquino doctorem angelicum. Paduae 1482. 4. - - - - - -
XIX. Armand von Beauvoir. 307
deutigste sich selbst als Thomisten bezeichnet "?"), aber trotzdem in
manchen wesentlichen Punkten andere Bahnen einschlägt. Indem er die
arabische Unterscheidung zwischen incompleaca und complea a aufnimmt"?"),
gilt ihm für letztere das sog. principium identitatis (vgl. bei Mayron,
ob. Anm. 522) als oberster Grundsatz, und entsprechend für erstere
ebenso der Begriff des ens "°"). Diesen aber nun theilt er sofort dua
listisch, indem das real Seiende, welches nicht von der denkenden Seele
entspringe, wohl aber in der Seele und ausserhalb der Seele sein könne,
Sache, der prima intentio und der realen Disciplinen sei, während das
rationell, Seiende als Erzeugniss der Seele nur innerhalb der Seele vor
stellungsweise bestehe und als secunda intentio Gegenstand der Logik
sei, eine Zweitheilung, welche mit dem grammatischen Unterschiede zwi
schen prima und secunda impositio (vgl. bei Burleigh, ob. Anm. 584)
sachlich völlig coincidire "*"). So wird der Begriff der intentio bei
Armand das ausschliesslich entscheidende Moment, welches als einheit
licher Grundton sich durch das ganze Gebiet der Logik hindurchzieht.
Vorerst nemlich hält er die subjective und die objective Bedeutung der
intentio auseinander, deren erstere darin beruhe, dass irgend ein Dar
stellendes (repraesentans), d. h. eine (scotistische) species intelligibilis
oder ein actus intelligendi oder ein formirter Begriff, welcher verbum
mentale heisse, den Weg zum Erkennen bahne "°"), während die letztere,
626) De declar. diff. term., Prooem.: In hoc tractatu in propriis viribus velut in
arundineo baculo non confidens vestigiis doctorum inhaereo meliorum et praecipue
doctoris communis reverendissimi et praeclarissimi sancti Thomae, cuius scriptura sal
condiens est doctrinam aliam qualemcunque; hanc qui sequitur, non ambulat in
tenebris u. s. w.
627) Tr. I, c. 1: Incompleais respondet conceptio intellectus, quae est secundum
primam operationem intellectus, sc. simplicium intelligentia; compleais vero respondet
conceptio intellectus secundum secundam operationem, quae est simplicium apprehen
sorum compositio vel divisio ..... in propositione.
628) Tr. I, c. 2: Primum autem principium demonstrabilium et enuntiabilium,
ad quod omnia alia resolvuntur, fundatur super esse et est de quolibet „esse vel
non esse“. Ergo modo consimili terminus incomplerus, ad cuius conceptionem omnes
conceptiones incompleæorum reducuntur, est ens, quod ab actu essendi sumitur. C. 4:
0mnes conceptiones simplicium et incomplerorum resolvuntur in ens secundum Avi
cennam (s. Abschn. XVI, Anm. 32 u. 193).
629) Tr. I, c. 3: Omne ens vel est rationis tantum, quod est solum in anima
et ab anima, . . . . . et hoc ens nihil dicit positive et subiective in anima, sed obiective
solum. . . . . Wel est ens reale, et hoc est, quod non est ab anima, sed potest esse in
anima et ertra animam, nec dependet ab operalione intellectus praecise ...... Ad
primum ergo genus vel modum entis pertinent omnes secundae intentiones, ut genus,
species, et nomina, quae designantur, nominibus secundae impositionis apud gramma
ticos et secundae intentionis apud logicos, et de talibus proprie est logica. Ad secun
dum autem modum pertinent omnes res, quae significantur nominibus primae impo
sitionis et in logica vocantur primae intentiones; et de omnibus talibus entibus sunt
omnes scientiae reales. Ebend. c. 6: Secundum grammaticos omne nomen est primae
impositionis vel secundae, et secundum logicos primae intentionis vel secundae; et hoc
realiter idem est, licet voces sint diversae.
630) Tr. II, c. 268: Si intentio accipiatur er parte intelligentis, sic dicitur in
tentio omne illud, quod per modum repraesentantis ducit intellectum in cognitionem
uniuscuiusque rei; et quia species intelligibiles et actus intelligendi, conceptus mentis
formalus, quem nos verbum mentale dicimus, repraesentative ducunt in cognitionem
rerum, ideo quodlibet eorum hoc modo intentio vocatur et ..... quaecunque similitudo
sive quodcunque eremplar realiter repraesentando ducens in cognitionem rerum.
20*
308 XIX. Armand von Beauvoir.
welche er hauptsächlich i erörtern wolle, auf die erkannte Sache selbst
sich beziehe und hier dann entweder bloss formal abstract oder aber
materiell concret bezeichnet werden könne "°"). Denke man aber in
letzterem Falle lediglich (absolute) an die Sache als objeetive selbst, so
sei allerdings von keiner intentio mehr die Rede, sondern nur dann,
wenn man das Verhältniss (habitudo) der Sache zum Erkenntnissacte ins
Auge fasse"**). Jedoch eben das Motiv einer Unterscheidung zwischen
prima und secunda intentio könne nicht aus der subjectiven Bedeutung
der intentio entnommen werden, da diess auf eine zeitliche Reihenfolge
entweder in der denkenden Seele oder in den auf successive Objecte
angewiesenen Denkacten führen würde, sondern nur in der objectiven
Bedeutung finde sich der Unterschied, dass einerseits (prima intentio)
dem realen Dingen an sich Etwas zukommt, was nicht selbst wieder ein
Erzeugniss des Denkens ist, und andrerseits ihnen Etwas vorstellungs
weise (secunda intentio) zukommt, so dass hiemit innerhalb der erwähnten
habitudo der Dualismus zwischen res und ratio das Entscheidende ist"°°).
Was hingegen den Begriff des intentionale betreffe, so seien jene obigen
Momente, welche in der subjectiven Seele als repraesentantia wirken,
das wesentlich Intentionale, während das objective Ding an sich erst von
jenen , her seinen Namen bekomme und somit nur ein denominatives
Intentionale sei "°"). - - - -
Bei solcher Auffassung, welcher man übrigens eine gewisse Schärfe
631) C. 269: Secundo accipitur intentio . . . . ea parte rei intellectae, ..... et sic
loquimur hic de intentione in proposito. Haec autem intentio dupliciter accipitur et
invenitur. Uno modo formaliter el tunc significatur in abstracto, ut hoc nomen
„intentionalitas“, ..... et haec habiludo in abstracto praecise i significal purum ens
rationis. Alio modo accipitur malerialiter et tunc significalur in concreto; . . . . . ipsa
ergo res intellecta materialiter in concreto dicitur intentio sive res intellecia, sive
ens reale, ut homo, lapis et huiusmodi.
632) C. 270: Haec autem res intellecla, quando est verum ens reale, .... du
pliciter considerari potest. Uno modo absolute, ut est res praecise non habendo
respectum ad inlellectum, et sic nulla res dicitur intentio .... Alio modo potest con
siderari cum habitudine ad aclum intelligendi, inquantum est intellecta, et sic quae
dam habitudo ipsam consequitur, quae formaliler intenlio dicitur.
633) C. 271 : 0rdo iste, unde aliquae dicuntur, primae intentiones, et aliquae
secundae, non potest sumi ea parte intelligentis, quia sic species intelligibilis, quae
est primum repraesentativum intelligendi, essel prima intentio, et actus intelligendi,
qui esl secundum, esset secundu intentio, et verbum mentale esset tertia; quae sunt
falsa. Nec potest sumi er parte actus inlelligendi, quia sic Socrates essel primus
intellectus et Plalo secundus . . . . . . 0portel, quod isle ordo . accipialur er parte rei
intellectae, inquantum est inlellecta; ..... nam quaedam sunt intelligibilia, quia sunt
vera entia realia, quae conveniunt rebus non ea opere intellectus, . . . . . et haec omnia,
quae sic rebus conveniunt, dicuntur primae , inlentiones et nomina lalium dicuntur
etiam nomina primae impositionis secundum grammaticos . . . . . . Alia sunt, quae con
veniunt rebus, secundum quod sunt obieclive in intellectu et non aliter, ..... et ista
dicuntur secundae intentiones . . . . . . El sic sunt duo modi essendi generales, sc. se
cundum rem, et iste est primus, et secundum rationem, el iste est secundus ; ila
etiam ab istis duobus generibus, . . . . . sumitur divisio intentionum. * *
634) C. 273: Intentionale polest accipi dupliciter, sc. essentialiter et denomi
native ... . . . Intentiones, quae sunt eæ parte intelligenlis, sunt species intelligibiles,
actus intelligendi, conceptus formalus, et dicuntur inlentionalia vel inlenlionata essen
lialiler, quia sunt intentiones rerum. Illa autem, quorum sunt intentiones et quorum
sunt repraesentativa, dicuntur esse intentionalia denominative,
XIX. Armand von Beauvoir. 309
der Distinction nicht absprechen kann, versteht es sich von selbst, dass
Armand (ebenso wie alle Uebrigen mit Ausnahme Mayrons) grundsätzlich
gegen den Platonismus polemisirt "3°) und das Verhältniss zwischen
Sinneswahrnehmung und Universalien nach aristotelischer Tradition auf
fasst "°"). Auch zieht er sich betreffs der Universalien eigentlich auf die
Unterscheidung zwischen causando und praedicando (s. Anm. 248, 258,
426, 457) zurück, nur stellt er der causalitas die abstractio gegenüber,
welch letztere er (abgesehen von objectiver Immaterialität) neben der
praedicatio der Logik auch in der Physik und in der Mathematik aner
kennt "°"). In Bezug auf das Princip der Individuation folgt er dem
Thomas ""°), welchem er betreffs der Angelologie durch die Ansicht des
Aegidius (ob. Anm. 382 f.) auf die Beine hilft"°"), während bei unitas
formae ein einfacher Anschluss an Thomas genügt "*"); aber die intensio
et remissio formarum erinnert uns an Durand"*').
Die Durchführung aber des Begriffes der intentio durch das Gebiet
der Logik gestaltet sich bei Armand in folgender eigenthümlicher Weise.
Zunächst erörtert er jene Worte, durch welche eine generelle Modalität
des objectiven Seienden ausgedrückt sein soll, d. h. die thomistischen
635) Erpos. s. lib. de ente et ess. f. 16 A: Necessitas ponendi ideas a Platone
est dupleæ, una eæ parte cognitionis, alia eæ parte actionis eæterioris ..... Sed ista
necessitas nulla est, quia, licet ponamus, quod scientia sit de necessariis et sempi
ternis, non oportel tamen propter hoc, quod ponantur separatai secundum rem; sed
sufficit, quod ponantur separala secundum rationem et considerationem rationis. o Alia
causa necessitatis est ea parte actionis, . . . . . sed nec ista valet, quia ad istas opera
liones faciendas sufficit agens universale, quod est coelum cum dispositione materiae.
Decl. diff. term., Tr. II, c. 276: Secundum Platonicos, qui ponunt universalia sub
sistentia, ...... universale esset prius quam particularia, unde secundum eos, par
ticularia non sunt nisi participatione universalium subsistentium, quae dicuntur ideae.
636) Tr. II, c. 235: De prioritate cognitionis diversa in intellectu et in sensu
respectu universalis et particularis ..... naluraliter quoad , nos et : in sensu, priora
sunt cognitione singularia, universalia autem posteriora; in intellectu autem e
C0m ver80.
637) Tr. II, c. 275 : Universale sumitur tripliciter. Est enim quoddam univer
sale causalitate ; ..... alio modo dicitur universale abstractione, abstraclio autem est
dupler . . . . . . Quaedam sunt abstracta a materia secundum esse ; .... , alio modo
secundum intellectus considerationem. .... Hoc autem potest fieri tripliciler: uno modo
. . . . absque hac materia sensibili, .... et talis abstractio vocatur physica . . . . . . . Alio
modo . . .. intellectus considerat non solum sine hac materia sensibili, sed etiam sine
consideratione, sensibilis materiae, .... sed non sine materia intelligibili, et talis abs
tractio vocatur mathematica . . . ... Tertio modo . . . . . . est abstractum communitate
praedicationis, .... et sic universale sumptum dicitur, quod est aptum natum de plu
ribus praedicari. Vgl. Robert Capito, Abschn. XVII, Anm. 344. :
638) Erpos. s. lib. de ente et ess. f. 11 A u. B. * .*
639) Ebend. f. 18 A: Similiter de qualibet specie angelica, quae de se est com
municabilis pluribus, quia si essent, plures angeli in eadem specie, cuilibet eorum
esset communicabilis. Sed quia tota talis perfectio specificata in uno individuo con
tinetur, ideo alteri non communicalur nec communicari potest etiam virtute divina, et
sic patet solutio ad obiectionem.
640) Ebend, f. 13 A: Secundum ponentes pluralitatem formarum in uno suppo
sito alia forma est illa, per quam corpus est corpus, el alia, per quam animal est
animal. Sed secundum ponentes unam formam est eadem forma realiter, et, quia
istius opinionis fuit sanctus Thomas, ideo dicit, quod anima non est alia forma, ab
illa, per quam corpus est corpus.
641) Decl. diff. term. Tr. II, c. 261; s. ob. Anm. 573.
Z1() XIX. Armand von Beauvoir.
sechs transcendentia“). Dann folgen die Worte der prima intentio,
welche eine specielle Modalität der geschaffenen Dinge bezeichnen, d. h.
die Kategorien, wobei sich uns allerdings das Bedenken erhebt, ob die
selben wirklich zur Logik gehören können, denn sie sind nicht bloss (wie
bei Burleigh, Anm. 593) näher an die Metaphysik gerückt, sondern sollen
nach Obigem (Anm. 629) ja wesentlich den realen Disciplinen anheim
fallen“). Aber erklärlich ist es dann, dass Armand in der Einzeln
Erörterung, welche ihn auch (wie Mayron) auf die Synonyma substantia,
subsistentia, quidditas, natura führt“), in reichem Maasse über den
Umkreis der Logik hinausgreift und Fragen aus der Physik, Ethik, Meta
physik und Theologie discutirt“). In logischer Beziehung ist zu er
wähnen, dass er bei der Kategorie der Relation den scotistischen Begriff
der aequiparantia verwerthet") und bei den sog. Postprädicamenten,
für welche er den Gilbertus Porretanus reichlichst benützt, auch die
byzantinischen Worte „alietas“ und „diversitas“ beizieht").
Indem nun der Umkreis der secunda intentio folgt, ist vorerst von
denjenigen Begriffen die Rede, welche sich auf incomplexa (Anm. 627f)
beziehen. Dieselben aber werden nach einem eigenthümlichen Gesichtspunkte
eingetheilt"), so dass zuerst jene zur Erörterung kommen, welche den
obigen transcendentia und den Kategorien gemeinsam sind; als solche wer
den vierzehn (unter ihnen z. B. auch univocum, aequivocum) aufgezählt")
642) T. II, c. 1: Nomina, quae exprimunt modum entis consequentem genera
liter omne ens et addumt hunc modum exprimendo ipsum varie super ens, sunt quinque
transscendentia, et ens, ad quod addumt hunc modum, est sexlum transscendens;
horum autem sufficientiam, significationem et differentiam ab invicem ponil sanctus
Thomas (s. Abschn. XVII, Anm. 515), d. h. ausser eins sind es die fünf Begriffe
res, unum, aliquid, verum, bonum (s. ob. Anm. 273 u. 355, vgl. 511), welche
Armand nun c. 2–28 in metaphysischer und theologischer Beziehung ausführlich
erörtert,
643) C. 29: Nunc dicend um es de nominibus primae intentionis, quibus ex
primuntur speciales modi essendi entium realium, quae nomina dicuntur de illis,
quae conveniunt omni enti creato; et vocantur a logicis decem rerum genera sive
decem praedicamenta.
644) C. 32 u. 42. Vgl. ob. Anm. 548.
645) Bei Besprechung der Substanz zieht er (c.50 ff) nicht bloss generatio
und corruptio bei, sondern auch vita, und zwar insbesondere vita contemplativa, bei
der Quantität (c. 53) aeternitas und infinitum, bei der Qualität (c. 73 ff) mittelst
des Begriffes der virtus nicht bloss die drei theologischen Tugenden, sondern über
haupt das ganze Gebiet der Moraltheologie, bei passio (c. 150) die ganze Psycho
logie, bei relatio (c. 175 ff.) die Trinitätslehre, bei motus (c. 238) die vier aristo
telischen Principien, u. s. f.
646) C. 174; vgl. ob. Anm. 583.
647) C. 205 f. S. Abschn. XVII, Anm. 213, 217, 266.
648) C. 264: Postquam expediti sumus de nominibus primae intentionis, acce
dendum est ad declarationem nominum sive vocabulorum secundae intentionis ... ...
In secundis intentionibus quaedam sunt communes omnibus transcendenlibus et om
nibus decem rerum generibus, sicut hoc, quod dico praedicabile et multa alia; quae
dam sunt sollum communes decem generibus rerum, sicut hoc, quod dico genus et
species et multa alia; quaedam sunt specialiter pertinentes ad unicum genus, ut hoc,
quod dico suppositum, quod in genere substantiae sollum invenitur.
649) C. 265: Quae sunt communes transcendentibus et decem generibus, occur
runt.... quatuordecim, et sunt haec: intentio, transcendens, universale, abstractum,
concretum, praedicamentum, praedicabile, praedicatum, subiectum, subicibile, univo
cum, aequivocum, analogum, denominativum.
XIX. Armand von Beauvoir. Petrus Paludanus. 311
und einzeln erklärt"). Sodann reihen sich diejenigen an, welche
nur den zehn Kategorien gemeinsam sind, und als solche treten die
Universalien auf, deren Zahl jedoch hier durch Hinzufügung von par
ticularis, singularis, individuum, auf acht steigt"). Und zuletzt folgen
jene, welche nur einer einzelnen Kategorie zukommen, nemlich entweder
der Substanz") oder (bei theologischen Fragen) der Qualität oder
der Relation"). Indem aber nun auch noch jene secunda intentio,
welche sich auf complexa bezieht, an die Reihe kommen soll, wird hiebei
zunächst die Lehre vom Urtheile, die Syllogistik und die Topik beige
steckt"), und den Schluss machen in Bezug auf „conditiones complexo
rum“ in merkwürdigem Wirrwarr das sog. dictum de omni und die
byzantinische Reduplicatio").
Auch der Dominikaner Petrus Paludanus (oder die palude,
gest. i. J. 1342), welcher bei den Theologen als hervorragender Werthei
diger des Thomismus gegen Durand gilt, entfernt sich theilweise von den
Ansichten des Thomas. In seinem Commentare zum 3. u. 4. Buche des
Petrus Lombardus") begegnen wir wohl dem auch von Thomas aufge
nommenen Aristotelismus betreffs der universalia in re") und des
650) Ueber intentio wird gehandelt c. 266–273, über transcendens c. 274,
über universale c. 275–277, über abstractum u. concretum c. 278 f, über praedi
catum, praedicabile, praedicamentum, subieclum, subicibile c. 280, über die übrigen
vier c. 281.
651) C. 282: Nunc dicendum restat de nominibus secundae intentionis, quae
conveniunt incomplexis et .... sunt communes omnibus praedicamentis .... Istorum
nominum est triplex differentia, cum res in praedicamento existens possit sumi in
universali, quod dicitur respectu particularis, et in particulari, quod dicitur respectu
universalis, item quaedam possunt convenire rei, proul sic vel sic consideratur. Zur
ersten dieser drei Arten werden nun gerechnet genus, species, differentia (c.283–285),
zur zweiten particularis, singularis, individuum (c. 286), zur dritten accidens, pro
prium (c. 287).
652) C. 288: Modo restat dicendum de nominibus secundae intentionis, quae
sollum conveniunt his, quae sunt de praedicamento substantiae. Als solche folgen
nun suppositum, hoc aliquid, res naturae, hypostasis (c. 289–291).
653) C. 292: Nune dicendum est de nominibus secundae intentionis, quae con
veniunt rebus die genere qualitatis ...... De illo solo hic determino, cuius usus est
apud theologos, secundum quod dicunt, in deo esse mulla attributa. C. 293: De
nominibus secundae intentionis, quae conveniunt relationibus ..... Unum tale nomen
habel usum ..... apud theologos ...., sc. hoc nomen „notio“ (bis c. 296).
654) C. 297: Restat dicendum de nominibus secundarum intentionum, quae com
plexis conveniunt. Als solche folgen nun in äusserster Kürze (bis c. 299) oratio,
enuntiatio, propositio, praemissa, conclusio, definitio, descriptio, argumentum, syllo
gismus (nur die Dreitheilung desselben in demonstrativus, dialeclicus, sophisticus),
enthymema, inductio, exemplum.
655) C. 300: Dicendum de nominibus secundarum intentionum, quae conveniunt
quibusdam conditionibus complexorum, wobei (bis c. 302) erörtert werden dici per
se, dic de omni, dici de nullo, und reduplicatio (s. Abschn. XVII, Anm.262 u. 608f),
welch letztere beispielsweise auf die vier aristotelischen Principien und auf Urtheile
über Accidentelles bezogen wird.
656) Praeclarissimi doctoris domini Petri de Palude ..... scriptum super tertium
senitentiarum. Paris. 1518. fol. und Exactissimi et quam maxime probati ac clarissimi
doctoris Petri de Palude ... ... quartus sententiarum liber. Paris. 1514. fol.
657) III, Dist. 22, qu. 1, f. 108 r. A: Homo nomen est speciei in genere sub
stantiae, sed in materiallibus sola substantia composita est per se in genere sub
312 XIX. Petrus Paludanus.
Verhältnisses zwischen Denkeinheit und materieller Einzelnheit"°°); aber
zugleich verwendet auch er (wie so viele Andere, s. Anm. 291, 375, 409,
469) die scotistische species intelligibilis als Darstellung der Objecte
und Veranlassung des Denkens, jedoch mit dem sonderbaren Zusatze,
dass dieselbe in ihrem gegenständlichen (subiective) Vorhandensein im
Denken von anderer Art und Natur sei, als der äussere Gegenstand
selbst °°°). Bei der Frage aber über das Princip der Individuation wendet
er sich am Weitesten von Thomas ab, indem er den auch von Gottfried
v. Fontaines eingewendeten Gegengrund gegen die Quantität (s. ob. Anm. 66)
anführt und dem positiven Gehalte nach so ziemlich die Ansicht des
Scotus (Anm. 142) und jene des Antonius Andreas (Anm. 473) miteinander
verbindet, d. h. er verlegt die Individuation überwiegend in die Form
als das Actuelle "°"), wenn auch die Potentialität der Materie als zweites
Moment hinzutrete "°"), während bei den Engeln Gottes Schöpferkraft sich
an der blossen Form genügen lasse ""°). Hingegen was unitas formae
betrifft, stimmt Paludanus wieder völlig mit Thomas überein ""°), und
*
*
stantiae, ...... (B) Homo et equus in singularibus universaliter non sunt substantia,
i. e. forma, sed simul tolum quoddam er hac materia et hac ratione.
658) III, Dist. 5, qu. 2, f. 34 v. B: Illud animal, quod est homo, non est
commune omni animali, sed proprium huic, et licet significat in communi : aliquid
unum ratione, non tamen unum re, nec verificatur de una re pro mullis.
659). IV, Dist. 49, qu. 1, f. 227 r. B: Dupleæ obiectum cognitivae potentiae:
unum quidem commune, inquantum est potentia, aliud autem proprium, inquantum
est talis potentia . . . . . . Obiectum intellectus, ut intellectus, est ens, ut autem con
iunctus, ens materiale . . . . . . (v. A) Hanc autem speciem, quae dicitur facere cogni
tionem, sive sit actus ipse sive principium eius in eodem subiecto e vistens, non
possumus dicere esse eiusdem speciei cum obiecto, prout ipsa est in intellectu, quia
nihil subiective e vistens in intellectu, sive sit species sive actus sive habitus, potest
esse eiusdem speciei vel naturae cum re erteriori, quae per eam intelligitur. . . . . .
f. 228 r. A: Nec tamen inter obiectum et actum est similitudo formalis, sed tantum
virtualis . . . . . . Species est necessaria ad repraesentandum obiectum et ad eliciendum
actum et determinandum. -
660) III, Dist. 6, qu. 2, f. 36 v. A: Dicunt, quod suppositum habet esse for
maliter suppositum per quantitatem ...... Contra hoc tamen a quibusdam arguitur,
• • • • • • (B) quia quantitas aut quodcunque accidens non potest esse ratio individua
tionis substantiae . . . . . . Socrates non est homo vel substantia nisi per suam sub
stantiam, et similiter Plato . . . . . . (f. 37 r. B) Tenent alii, quod suppositum non differt
realiter a nalura, cuius est supposilum, ut Socrates ab humanitate . . . . . . (v. A) Sic
igitur, licet ad esse individui substantiae habentis materiam et formam concurrat tam
materia quam forma, principalior tamen est forma, per quam principalius substantia
est substantia et hoc aliquid..... Et si quaeratur, per quid haec forma est, dicitur,
quod ab agente efficienter dispositive, subiective a materia, formaliter autem et com
plelive a se ipsa.
661) III, Dist. 30, qu. 3, f. 175 r. A: In rebus materialibus substantialibus sunt
duo principia rei intrinseca, quorum unum dicitur potentia simpliciler, . . . . . SC, M0
teria, aliud autem dicitur actus simpliciter sive id, secundum quod aliquid dicitur
actu esse simpliciter, sc. forma.
662) IV, Dist. 12, qu. 2, f. 50 r. A : Deus potest facere formam sine materia el
non e converso, quia materia non est esse formae nec est causa formalis ipsius,
forma autem vel est ipsum esse vel est causa formalis ipsius, et deus, non potest
facere . . . . . esse sine forma absolute nec esse substantiale sine forma substantiali.
663) III, Dist. 24, qu. 3, f. 131 v. A: Esse vel est idem e vistentiae cum esse
essentiae vel est ei proportionabile, ...... unde mirum est, quod in uno ente aliqui
ponunt plures formas substantiales. -*
XIX. Gratiadei von Ascoli. 313
folgt auch dem Aegidius (ob. Anm. 387) bezüglich der intensio et re
missio formarum").
Wieder ein anderes ganz eigenthümliches Bild eines Halb-Thomismus
zeigt uns der Dominikaner Johannes Gratia dei von Ascoli (gest.
1341), indem derselbe der thomistischen Lehre gleichsam ihre realistische
Seite abzugewinnen sucht und hiedurch zu Anklängen an gegnerische
Richtungen geführt wird. Wir besitzen von ihm einen ziemlich ausführ
lichen Commentar zur Weitus logica"); einer selbstständig von ihm ver
fassten „Logica“, welche er dort einmal citiert"), müsste erst in den
handschriftlichen Schätzen der Bibliotheken nachgespürt werden.– Schon
was die principielle Stellung der Logik betrifft, theilt Gratiadei den
Standpunkt des Franziskaners Roger Baco (Abschn. XVII, Anm. 561),
dass dieselbe zu den praktischen Wissenschaften gehöre, weil sämmtliche
rationelle Disciplinen abgesehen von ihrer Unter-Eintheilung sich jedenfalls
um ein „opus“ rationis drehen"), und auch wenn man nicht mit Un
recht sage, dass die Logik nur modus sciendi sei und daher weder zu
den speculativen noch zu den praktischen Zweigen gehöre, sondern alle
umfasse, so müsse man dennoch, insoferne einmal jene Alternative be
stehe, sie in höherem Grade dem praktischen Gebiete zuweisen"). So
liegt ihm auch für ens rationis das Eintheilungsmotiv nur in „operatio“
rationis, und indem er diese (wie Herveus und Durand, s. Anm. 398
u. 551) dreigliederig als einfaches Erfassen, Zusammensetzen, discursives
Vergleichen eintheilt, ergiebt sich ihm natürlich die Reihenfolge der
664) III, Dist. 27, qu. 1, f. 147 v. A: Licet subiectum dicatur de minus tali fieri
magis tale, non tamen subitectum dicitur intendi el remitti, sed forma ipsa, secundum
quam subieclum dicitur fieri de minus tali magis tale; sed forma non posselt dici
intendi proprie, nisi eadem forma, quae fuit remissa, postea esset intensa, .... cum
est habitus in gradu.
665) Commentaria Graliadei Esculani ordinis praedicalorum in totam artem
veterem Aristotilem (sic). Venet. 1493. fol. Das Buch ist nicht paginiert, daher ich
nur nach den „Lectiones“, in welche die Commentare der einzelnen Bücher (Prae
dirabilia, Praedicamenta, Sex principia Gilbert's, Periermenias in zwei Büchern, vgl.
Abschn. XVII, Anm. 442. u. ob. Anm. 574) eingetheilt sind, citieren kann. Uebrigens
ist der Druck durch eine Menge der nachlässigsten Druckfehler entstellt, ein Miss
stand, welcher bekanntlich bei den Venetianer Incunabeldrucken nur äusserst selten
vorkömmt; bei Anführung der Quellenstellen corrigiere ich Solches stillschweigend.
666) Praedicab. Lect. 7. S. die Stelle unten. Anm. 680.
667) Prooem., woselbst nach Eintheilung der Wissenschaft in speculativa und
practica und nach Unterabtheilung der ersteren in Metaphysik, Physik, Mathematik
gesagt wird: Scientiarum vero practicarum distinctio oporlet quod sumalur secundum
distinctionem operum; opus autem triplex potest assignari, sc. mechanicum, morale,
et opus rationis ...... Circa opus rationis versantur scienliae rationales. Ulrum
autem ars rationalis sit dividenda in grammaticam, rhetoricam et logicam, sicut qui
dam dividunt (s. ob. Anm. 87 u. Abschn. XVII, Anm. 363), vel polius sit dividenda
in logicam, rhetoricam et poeticam, sicut dividumt alii (s. ebend. Anm. 293), an magis
comprehendat omnes quatuor, non pertinet ad praesentem locum, ... ... quia de sola
illa parte agimus, quae proprie logica vocatur.
668) Prooem. qu. 1: Logica videtur proprie dicenda esse non quidem scientia
practica nec speculativa, sed modus et regula generalis omnis scientiae tam practicae
quam speculalivae, inquantum earum quaelibet est considerans veritalem..... Quamvis
autem proprie loquendo ipsa logica sil modus et regula scientiarum, si lamen velimus
ipsam trahere ad denominationem scientiae speculativae aut practicae, magis est dicenda
scientia practica, quam speculativa.
314 XIX. Gratiadei von Ascoli.
Bücher des Organons (Kategorien, De interpr., und „nova logica“, für
welch letztere er die arabische Unterabtheilung aufnimmt); aber insoweit
es sich dabei um die Isagoge handelt, spricht er mit möglichster Schärfe
die Unterscheidung aus, dass die prima operatio rationis, d. h. das ein
fache Erfassen, einerseits als prima intentio zu den Kategorien und
andrerseits als secunda intentio zu den Universalien führe, und so die
traditionelle arabische Auffassung des Gegenstandes der Logik sich be
währe, wenn auch das principiellere Uebergewicht (principalius) auf die
secunda intentio falle """). Scheint aber hiedurch die Stellung der Kate
gorien innerhalb der Logik immerhin wieder bedenklich zu werden (vgl.
bei Burleigh und Armand, ob. Anm. 593 u. 643), so hilft sich Gratiadei
mit der Distinction, dass das ens rationis entweder wirkliches Erzeugniss
des Denkens oder nur behufs denkmässiger Anordnung in die geistige
Werkstätte (operatio) beigezogen sein könne, und somit in letzterem wei
teren Sinne die Kategorién sicher zum ens rationis gehören"7"); nemlich
nur das ens schlechthin an sich genommen sei Gegenstand der Metaphysik,
die Logik aber als modus sciendi bringe es eben unter die dem Denken
angemessene Anordnung "''). In solchem Sinne hält er daran fest, dass
ens rationis Gegenstand der Logik sei, und polemisirt ausdrücklich gegen
die scotistische Ansicht, welche den Syllogismus in den Vordergrund
669) Prooem.: Logica autem cum circa ens rationis versetur, oportet quod se
cundum eius distinctionem dividatur; ens vero rationis dislinguitur secundum diversam
rationis operationem; est autem tripler operatio rationis: ..... simplicium intelligentia,
. . . . . . composilio et divisio simplicium apprehensorum, ..... discursus rationis a noto
ad ignotum. Et de ente, quod pertinet ad tertiam operationem, agitur in tota arte
nova; de ente, quod pertinet ad secundam operationem, agilur in libro Periermenias;
sed de ente, quod pertinet ad primam, . . . . in libro Praedicamentorum. Ars autem
nova, quae tota versatur circa ratiocinationem, oportet quod distinguatur secundum
diversam considerationem eius; potest autem ratiocinatio dupliciter considerari, uno
quidem modo simpliciter sine applicatione ad materiam aliquam, et alio modo . . . . .
cum applicatione ad materiam specialem u. s. f., d. h. Ersteres enthalte die erste
Analytik, Letzteres die zweite Analytik, Topik und Sophistik (nach arabischem
Vorbilde wie bei Albert, s. Abschn. XVII, Anm. 459) ...... Quia vero liber Porphyrii
...... non videtur esse inclusus in tota divisione logicue, ... . . sciendum est, quod
simplicia apprehensa, quae pertinent ad primam operationem rationis, sunt duplicia,
quia quaedam sunt, quae vocantur primae intentionis, ut substantia, quantitas et
similia, quaedam vero, quae vocantur secundae intentionis, ut genus, species et similia.
De utrisque his logicus considerat, quamvis consideret principalius de his, quam de
primis; unde et pro tanto dici consuevit, quod logica est de secundis intentionibus
iunctis primis; de primis ergo agitur in libro Praedicamentorum, sed de secundis in
Porphyrio, non quidem omni modo, sed cum reductione ad certum numerum praedica
bilium. Die Haupteintheilung des ens rationis ebenso Periherm. Lect. 1.
670) Praedicam. Lect. 1: Ens rationis sumi potest dupliciter: uno quidem modo
ita, quod ens rationis appelletur id solum, quod est a ratione institutum aut factum;
...... alio autem modo sumi potest magis large, ut ens rationis dicatur omne id,
quod potest esse sub ordine rationis ipsum trahentis ad suam operationem, et se
cundum hunc modum . . . . . . et decem praedicamenta continentur sub ente rationis.
671) Ebend. : De ente dupliciter est loqui: uno quidem modo simpliciter et se
cundum se, et alio modo secundum quod habet ordinem ad ipsam rationem. Et primo
modo considerat de ente primus physicus (d. h. die Metaphysik), secundo autem modo
de ente habet considerare logicus, unde et logica pro tanto vocatur scientia rationalis
. . . . . . Non est inconveniens, sed valde necessarium, esse tales secundas scientias com
munes, quales sunt metaphysica et logica, quarum una est vere et simpliciter scientia,
alia vero, ut puta logica, est sciendi regula et modus.
XIX. Gratiadei von Ascoli. 315
stellte; denn nicht der Syllogismus, sondern nur ens rationis sei es, auf
welches die obersten Principien der Logik, nemlich das sog. principium
identitatis (vgl. bei Mayron und Armand, ob. Anm. 522 u. 628) und die
sog. regula de quocunque (vgl. bei Albert, Abschn. XVII, Anm. 433), sich
beziehen, und ausserdem behandle die Logik auch die dem Syllogismus
vorangehenden Zweige um ihrer selbst willen, insoferne sie (– dieses
Motiv ist dem Aegidius entnommen, s. ob. Anm. 369 –) als modus
sciendi überall da eintrete, wo die menschliche Vernunft dem Irrthume
verfallen könne ""°); und eben diese Irrthumsfähigkeit bestehe auch be
züglich des objectiv sachlichen Gehaltes der prima intentio, d. h. der Ka
tegorien, so dass es unmöglich sei, diese aus der Logik auszuschliessen"7").
Den Sprachausdruck, welcher in der scotistischen significatio liegt, will
Gratiadei hiebei principiell nicht sehr hoch anschlagen, denn das Moment
der Bedeutsamkeit der Worte sei eben eine Darstellung (repraesentatio),
auf welche sich die forma dictionis mittelbar beziehe 974), und wohl nicht
ohne Absicht betont er somit, wie Armand (Anm. 630), die innere Sprache,
d. h. das verbum mentale 87°). -
Nun aber fasst er auch die secunda intentio, welche doch ein Er
zeugniss der denkenden Seele sein soll (Anm. 670), zuletzt völlig gegen
ständlich; nemlich mit einer Distinction, welche trotz wesentlicher Ab
weichung uns dennoch an Armand (Anm. 630 ff.) erinnert, sagt er, das
672) Prooem. qu. 2: Quaeritur, utrum subiectum logicae sit ens rationis aut
tantum syllogismus . . . . . . Subiectum logicae est ens rationis ..... Constat satis evi
denter, quod syllogismus non est subiectum principiorum mavime universalium logicae,
R0lff! . . . . . ista sunt marime universalia : „De quolibet est affirmatio vel negatio vera“
et „Quando alterum de altero praedicatur, quaecunque de praedicato dicuntur, eadem
et de subiecto dicuntur“, quorum principiorum non est syllogismus subiectum, sed ens
rationis. . . ... De praedicamentis et enuntiatione considerat logicus non solum in ordine
ad syllogismum, quod facit in arte nova, sed etiam secundum se, quia logica ... . . de
illis omnibus etiam secundum se determinare debet, in quibus ipsa ratio errare potest
* * * * * e Si ens rationis est subiectum totius trivii, oportet etiam quod sit subiectum
supremae partis eius, quae pro tanto retinet sibi soli nomen logicae...... Unde syllo
gismus non est principale intentum in logica tota, sed est principale intentum respectu
aliorum contentorum sub ente rationis. Praedicam, Lect. 1: Communiter consuevit dici,
quod omnia considerata in logica praeter syllogismum considerantur solum in ordine
ad syllogismum . . . . . . Constat autem, quod sine ullo respectu et ulla habitudine ad
syllogismum potest ratio errare in ordine rerum praedicamentalium.
673) Praedicam. Lect. 1: Quaeritur, utrum logicus consideret de decem praedica
mentis solum ratione secundarum intentionum ... . . . Dicitur enim, quod logica est
scientia intentionum et non scientia rerum . . . . . Sed ista opinio non placet mihi; mani
festum est enim, quod ratio potest errare non solum in rebus praedicamentalibus quoad
intentiones secundas, sed etiam quoad ipsarum proprietatem . . . . . Secundae intentiones
dicuntur ab Avicenna pro tanto esse subiectum logicae, quia in eis reservatur ratio
entis rationis, quod est subiectum in logica, et non quia a subiecto logicae evclu
dantur intentiones primae.
674) Periherm. Lect. 2: Non debet poni, quod significatio sit essentialis forma
vocis, quantumcunque detur, quod aliqua significatio naturaliter et inseparabiliter con
comitetur vocem . . . . Dicendum est, quod forma dictionis magis convenienter ponitur
esse ratio significandi, quam significatio, . . . . . quia significatio non est aliud, quam
quaedam repraesentatio.
675) Ebend.: Dupleæ est dictio et dupler verbum, quia est verbum vocale, quod
profertur sensibili voce, et est verbum mentale, quod profertur non voce, sed mente
intelligente ipsam rem.
316 XIX. Gratiadei von Ascoli.
Universale könne einerseits an sich unabhängig von der intentio univer
salitatis genommen werden, habe aber dann wieder ein doppeltes Sein,
nemlich entweder ein reales, welches ausserhalb der Seele ist, oder ein
esse intentionale (s. ebend. Anm. 634), welches in Folge einer species
intelligibilis in die Seele verlegt werde; oder andrerseits werde das
Universale mit der intentio universalitatis verbunden aufgefasst und man
sage dann, es sei so in der Seele; aber da man ja die Universalität
nicht der species intelligibilis zuschreibe, sondern dem durch sie vorge
stellten Gegenstande und dieser letztere in den Urtheilen das allgemeine
Prädicat werde (s. bei Burleigh, ob. Anm. 579, 586, 599), so sei das
Universale auch in diesem Sinne ausserhalb der Seele, sowie die inten
tio universalitatis nur causal in die Seele verlegt werden dürfe, indem
auch sie gegenständlich ausserhalb sei und somit in einem traditionell
gewordenen arabischen Ausspruche mit Recht der Accent auf die Worte
„in rebus“ (vgl. bei Scotus, ob. Anm. 101) zu legen sei """). Wenn
sonach Gratiadei die Universalien so sehr realistisch nimmt, dass er sogar
je nach den Gegenständen von körperlichen oder von spirituellen Univer
salien spricht"""), so dürfen wir uns nicht wundern, wenn auch hier
der Ausdruck „res universalis“ erscheint "7°). Aber platonisch ist die
ser Realismus wahrlich nicht, denn es knüpft sich an denselben die üb
liche Polemik gegen Plato"7"), sondern er ist vielmehr eine scotistische
676) Praedicab. Lect. 1: Quaeramus, utrum universalia sint eætra intellectum
vel sint solum in intellectu ..... De universali loqui possumus dupliciter: uno quidem
modo simpliciter quantum ad naturam suam non considerando ipsam, ut est coniuncta
intentioni universalitatis, et alio modo loqui possumus quantum ad naturam coniunctam
intentioni universalitatis ..... Primo modo ..... secundum diversum esse potest inveniri
in intellectu et eætra intellectum; . . . . . secundum esse intentionale est in intellectu
informato specie vel similitudine, sed secundum esse reale non est in intellectu .....
Secundo modo .... dici consuevit, quod universale est in intellectu; ..... sed si de hoc
velimus subtiliter indagare veritatem, videbimus manifeste, quod etiam universale sic
sumptum est realiter ertra intellectum ...... Cum intellectus attribuit homini univer
salitatem, oportet quod intelligat ipsum hominem; cum autem intelligit, oportet quod
informetur specie vel similitudine hominis; universalitatem autem non attribuit huic
similitudini vel speciei hominis, sed homini repraesentato per ipsam , quia similitudo
hominis non praedicatur de hominibus singularibus, sed de eis praedicatur ipse homo
- - - - - Patet, quod universale quantum ad suam naturam coniunctam universalitati est
ertra intellectum . . . . . Intentio universalitatis non est in intellectu sicut in subiecto,
sed sicut in causa; sicut autem in subiecto est in re habente esse ertra intellectum,
inquantum apprehenditur ab intellectu. Auctoritas autem commentatoris (d. h. des
Averroes, s. Abschn. XVI, Anm. 181), non enim dicit „intellectus facit universalitatem
in speciebus rerum“, sed in ipsis „rebus“.
677) Ebend.: Quia intellectus est pure virtus spiritualis nulli organo corpore0
affiara, ideo, quamvis omnia, quae sensu cognoscuntur, sint corporea, non tamen omnia,
quae intellectu cognoscuntur, sunt corporea, sed quaedam sunt spiritualia, sicut an
geli, et quaedam sunt corporalia, sicut ista sensibilia. Secundum hoc dicendum est,
quod non omnia universalia sunt corporalia nec omnia incorporalia, sed universalia
rerum sensibilium sunt corporea, et universalia rerum spiritualium sunt incorporea.
678) Ebend. : De rebus universalibus agitur a logico, secundum quod in ipsis
attenditur praedicamentalis ordo, ordo autem praedicamenti inter genera, species et
differentias versatur. *
679) Ebend.: Plato, prout ei imponitur ab Aristotele (vgl. ob. Anm. 502), posuit,
universalia ita esse extra intellectum, quod voluit etiam ea esse per se e vistentia a
singularibus separata . . . . . . Sed ista opinio sic intellecta, sicut sonat, est omnino im
possibilis.
XIX. Gratiadei von Ascoli. 317
Uebertreibung, welche allerdings bei einem Halb-Thomisten sich sonderbar
ausnimmt.
Trotzdem aber behauptet er mit den Thomisten, dass das Princip der
Individuation in der Materie liege, motivirt jedoch diesen Standpunkt
dadurch, dass, während vom Gattungsbegriffe zum Artbegriffe ein Fort
schritt der Vervollkommnung führe, der Uebergang vom letzteren zum
Individuum auf einer Verengung und Begränzung beruhe, welche Schranke
bei den Naturdingen nur in der Materie ihren Grund habe, sowie man
im Allgemeinen von sämmtlichen Individuen (also auch von den immate
riellen, d. h. von den Engeln) sagen könne, dass eine Bestimmtheit (de
terminatio) des Wesens das Princip der Individuation sei "°"). Sowie
aber letztere Wendung bereits nicht mehr weit von der haecceitas des
Scotus entfernt ist, so drückt er auch die reale Auffassung des Indivi
duums, - abgesehen von der logischen, welche im Einzelnen stets den
Artbegriff erfasst, - wieder in scotistischem Sprachgebrauche aus 9°1).
Aus der Einzeln-Exegese, bei welcher Gratiadei in ziemlich breitspu
riger Diction das traditionelle Material (besonders Avicenna) benutzt, mag
erwähnt werden, dass er getreu seinem Standpunkte das ens rationis
als höheres Allgemeines über den fünf Universalien "*?) und ebenso über .
den zehn Kategorien betrachtet "*"), dass er gelegenttich mit Burleigh
(Anm. 612) die Begriffe intellectus purus, nudus, solus erörtert "*"), fer
ner ebenso wie Armand (Anm. 653) die theologische Wichtigkeit der
Kategorie der Relation hervorhebt "*"), sodann den Seæ principia Gil
bert's eine principielle Stelle neben den Kategorien zuzuweisen sucht "°"),
680) Praedicab. Lect. 7: Potest dubitari, quid sit principium individuationis;
videtur enim, quod forma, quia per idem habet res esse et esse unum, sed unum
quodque habet esse per formam ..... Est dicendum, quod in rebus materialibus princi
pium individuationis non est forma, sed materia, ...... quia per contractionem generis
ad speciem ipsum genus deducitur ad certum perfectionis gradum, sed per contractio
nem speciei ad individuum . . . . . potius ille gradus perfectionis, qui ponitur in specie,
limitatur et constringitur, ..... sed perfectionis limitatio et constrictio suae latitudinis
est proprie er eo, ea quo et per quod arctatur et constringitur latitudo formae, hoc
autem non est nisi materia, unde . . . . . individuatio speciei in rebus materialibus attri
buitur materiae. In logica autem noslra dirimus, quod communiter in omnibus prin
cipium individuationis est determinatio essentiae ad esse.
681) Ebend.: Logice loquendo non addit individuum aliquid supra speciem rea
liter, sed solum secundum rationem; si autem non logice, sed realiter loquamur, dicere
possumus, quod individuum illa addit supra speciem, sine quibus individuum esse non
potest in re. Vgl. ob. Anm. 137 u. 252.
682) Prooem. qu. 3: Quia unius scientiae debet poni unum subiectum et non
quinque, non quinque ergo universalia, sed aliquid unum comprehendens quinque uni
versalia debet poni subiectum in hoc libro ..... Unde oportet dicere, quod ens rationis
tractum ad rationem praedicabilis de pluribus sit subiectum in Porphyrio.
683) Praedicam. Lect. 1: Ens rationis sub ratione ordinabilis in praedicamento
est subiectum huius libri.
684) Praedicab. Lect. 1.
685) Praedicam. Lect. 12: Ratio huius praedicamenti (d. h. relationis) habet
quoddam singulare inter rationes aliorum praedicamentorum accidentium, quia ipsa
manet in deo, alia vero praedicamenta ad divina translata non manent secundum
rationes suas, sed transeunt in substantiam.
686) Sea: princ. Lect. 1 : Dislinguitur autem ita liber hic ab alio, quia subiectum
libri praedicamentorum est ens rationis indeterminati generis, sed in hoc libro est sub
iectum ens rationis generis ea trinsecus advenientis,
318 XIX. Gratiadei, vonu Ascoli. Johannes Baconthorp.
und der Lehre vom Urtheile ihre Selbstständigkeit (vgl. Anm. 672) ge
genüber der Syllogistik gewahrt wissen will "°").
Nur Weniges ist über den Karmeliter J oh an ne s Baco nth o rp
(gest. i. J. 1346) zu berichten, welcher in seinem dickleibigen Commen
tare zum Sententiarius 9°°) die logischen Fragen nur ganz gelegentlich
in Kürze berührt. Wenn er von theologischer, Seite als Averroist be
kämpft wurde, so liegen diese Streitigkeiten bekanntlich im Gebiete der
Psychologie (unitas intellectus) und haben an sich mit der Logik Nichts
zu schaffen. Die Universalien verlegt Baconthorp mit ausgesprochener
Polemik gegen Plato in die objectiven Dinge derartig, dass der univer
selle Gehalt gleichsam als Potentialität vor aller Activität des Denkens den
Realgrund der Vorstellung bilde und dann von der Denkthätigkeit durch
Abstreifen der materiellen Bedingnisse erst zum eigentlichen Universale
erhoben werde "*"), so dass in Bezug auf diesen Vorgang auch hier (vgl.
Anm. 403, 432) zwischen genus naturale und, genus logicum unter
schieden wird """). Auch der Begriff der Wahrheit fällt dann folgerichtig
in die Objecte, insoferne dieselben als erkannte mit ihrem eigenen Wesen
übereinstimmen "°"). Das Princip aber der Individuation erblickt er in
jener Form, durch welche die Materie, substantielles Dasein bekomme,
woneben begleitweise das quantitative Dasein, der Materie hergehe und
den Grund der Vervielfältigung enthalte, und er glaubt bei dieser
Auffassung sich in Uebereinstimmung mit Thomas zu finden "°"). In
687) Periherm. Lect. 1: Consuevit dici, quod scientia huius libri pro tanto ordi
natur ad scientiam libri Posteriorum, quia enuntiatio, de qua agitur in libro hoc, est
materialis pars demonstrationis ... ... Sed ista positio fundatur super inconvenienti
motivo, nam enuntiatio non est pars demonstrationis nec ullius syllogismi, nisi ut
subinduit ralionem propositionis; in hoc autem libro non agitur de enuntiatione sub
ratione propositionis, sed sub ratione propria enuntiationis.
688) Doctoris resoluti Joannis Bacconis Anglici Carmelitae radiantissimi opus
super quattuor sententiarum libris. Mediolani 1510. fol. 4 Bände.
689) I, Prol. qu. 2, f. XI v. B: Universale praecedit omnem actum intellectus
possibilis et omnem speciem impressam ... ... Facit enim intellectus agens de univer
sali in potentia universale in actu. ...... f. XII r. A: Universale non oportet quod
habeat aliquid, in quo sustentetur subiective, aut aliquid, quo mediante, formaliter
inhaereal, sed, sufficit, quod habeat aliquid, cui innitatur, ne suum esse obiectivum
sit ficticium . . . . . f. XII v. B : Si universalia haberent esse ertra animam, sicut posuit
Plato, non indigeret Aristoteles ponere intellectum agentem; ..... sed certum est, quod
universalitas praecedit motionem intellectus et omnem eius actum eæercitum ......
f. Xlll r. A: Quidditas rei materialis formaliter de se est intelligibilis, sed quam diu
est sub conditionibus materialibus, non potest movere intellectum, sed solum est in
potentia ad movendum. r*. ;
690) II, Dist. 3, qu. 1, f. XXXIII ff.
691) I, Dist. 19, qu, 1, f. CXXVII r. B: Ego autem dico, quod .... potest accipi
veritas non pro illa adaequatione aut conformitate, quam importat actus intelligendi
ad rem in esse cognito vel cognoscibili ibi praecise sistendo, sed pro illa adaequatione,
quam ipsa res in suo esse cognito importat ad se ipsam in sua reali eristentia ertra,
• • • • • sic intelligendo, quod veritas formaliter est ipsa rectitudo aut conformitas, quam
ipsa res ut inlellecta importat ad se ipsam in rerum natura eætra.
692) III, Dist. 11, qu. 1, f. XXXIX r. B: Dico, quod forma est principium indi
viduationis nec de hoc debet esse opinio alia . . . .. (v. A) Cum materiae sit duplea:
subsistentia, sc. substantialis et quantitativa, sicut per subsistentiam quantitativam est
individuum de genere quantitatis, ita per substantialem subsistentiam, quae est per
formam, erit aliquod individuum de genere substantiae, et ita esse individuum sub
stantiae est per se et primo per formam, sicut necessario et concomitanter per quan
XIX. Johannes Baconthorp. Petrus Aureolus. 319
lensio et remissio formarum bespricht er in der gewöhnlich üblichen
Weise 93).
Hingegen ein hervorragender Autor, welcher wahrlich nicht in der
bequemen Schablone „Thomisten und Scotisten“ untergebracht werden
kann, ist Petrus von Werberia, genannt Aureolus (gest. nicht
vor d. J. 1345), von welchem wir einen Commentar zum Petrus Lom
bardus und Quodlibeta besitzen"). Derselbe bekämpft nach einigen
Richtungen den Scotismus sowie nach anderen den Thomismus und liebt
es überhaupt, der Kritik der Standpunkte Anderer seinen eigenen nach
folgen zu lassen, welcher im Ganzen ein vermittelnder genannt werden
kann.
Sehr eigenthümlich ist schon seine Ansicht über die Aufgabe der
Logik: nemlich der eigentliche Gegenstand derselben könne weder in den
secundae intentiones liegen, da mit diesen sich auch Grammatik und
Rhetorik und in gewissem Sinne selbst die Metaphysik sich beschäftige,
noch im Syllogismus, da dieser nur einer der mehreren Theile der Lo
gik sei, noch aus dem gleichen Grunde im modus sciendi, noch auch
in ens rationis, da auch hierüber andere Disciplinen mitsprechen").
Allerdings sei jedes Schlussverfahren in Theorie und Praxis ein logi
sches"), aber natürlich sei darum noch nicht die ganze Logik nur
eine Syllogistik, sondern Gegenstand der Logik sei das Wort als Aus
druck der begrifflichen Gedanken (vox expressiva conceptus), denn die
Betrachtung des Logikers erstrecke sich genau so weit, als der Wortaus
druck, insoferne derselbe einfache Begriffe oder deren Zusammensetzung
oder discursive Vergleichung derselben betreffe, und was über diesen
begrifflichen Gehalt der Worte hinausgehe, falle bereits anderen Discipli
titalem ..... (B) Item hoc voluit Thomas; non enim voluit, quod quantitas esset prin
cipium individuationis, sed multitudinis. -
693) I, Dist. 14, qu. 1, f. CIX r. A. und III, Dist. 15, qu. 1, f. XLVIII r.
694) Petri Aureoli Werberii Commentaria in primum librum Senlentiarum. Romae
1596. Desgleichen in secundum ebend. 1605, ebenso in tertium und in quartum.
Ferner Quodlibeta sexdecim. Romae 1605. fol.
695) Sent. I, Prol., p. 65 B: Communiter consuetum est dici de logica, subiectum
esse in ea modum sciendi vel intentiones secundas vel syllogismum ..... Illud non
est subiectum in logica, quod est commune logicae et aliis quibusdam scientis; sed
consideratio secundarum intentionum competit etiam grammatico et rhetorico, modi
namque significandi sunt secunda intentio ..... Praeterea ens in anima est secunda
intentio, secundae namque intentiones non haben esse nisi in anima obiective, Sed ems
in anima est proprie de consideratione primi philosophi..... Nec in ea subiectum est
syllogismus; illud enim non est subieclum logices, quod non aequat tolam considera
tionem ipsius, sed ... syllogismo destructo duae partes principales (d. h. Categ. u.
De interpr.) logicae remanerent..... Nec modus sciendi potest esse subitectum; modus
enim sciendi non est aliud, quam modus demonstrandi conclusiones et demonstration um
principia assumendi; sed haec est una pars logicae tradita in libro Posteriorum, ergo
non est subiectum in tola ... ... (p. 66 A) Nec ens rationis potest poni subieclum;
nullum enim subiectum excedit considerationem logici, cum modus significandi et partes
orationis et congruum et incongruum, quae considerat grammaticus, sint entia rationis,
et similiter, quae considerat rhetor.
696) Ebend. p. 9 A: Forma consequentiarum et bonitas est de consideratione
logici..... Docens aliquem modum concludendi ultitur illo in quacunque maleria.....
Quia consequentia et illatio est una de secundis intentionibus, ergo non pertinet ad
realem artificem....... Consequentiarum scientia in omni materia logica es.
320 ' XIX. Petrus Aureolus.
nen anheim, nemlich der Grammatik die significatio (– gegen Scotus,
s. ob. Anm. 129ff. –) oder der Rhetorik die psychologische Wirkung; auch
spreche nicht bloss die Etymologie des Wortes „Logik“, sondern auch
die Auctorität des Aristoteles für eine solche Auffassung "°"). Dürfen
wir somit diese Ansicht als einen nominalistischen Aristotelismus bezeich
men, so ist dabei sehr zu beachten, dass Aureolus die Logik als eine
praktische Geschicklichkeit betrachtet, deren ordnende Function ihren
Zweck in der Verwirklichung der übrigen Wissenschaften besitze, was
sich nicht bloss in der Doppelstellung des docere und uti (vgl. Anm.
90, 452, 581), sondern insbesondere darin zeige, dass die Logik die
einzige Disciplin sei, welche ihren Gegenstand nach seinen drei genann
ten wesentlichen Theilen selbst verfertigt (operatur), so dass es sich da
bei nur um eben diesen, nicht aber um modus sciendi oder um inten
tio secunda handelt 99°).
Eben aber jener begriffliche Gehalt der Worte führt ihn auf einge
hende Erörterungen über die intentio, betreffs deren er vorerst drei ver
schiedene Meinungen Anderer erwähnt, um sie zu kritisiren und dann
seine eigene auszusprechen. Allerdings haben wir im Bisherigen eine
weit grössere Anzahl von Ansichten über jenen vielbestrittenen Begriff
gesehen, und andrerseits könnte selbst ein leiser Zweifel übrig bleiben,
ob jede der drei Auffassuugen gerade in dem Wortausdrucke, in welchem
sie Aureolus anführt, bei Einem der uns zugänglichen Autoren wiederer
kannt werden müsse; doch als Document jener Zeit, in welcher Aureolus
schrieb, sind uns seine Angaben nicht unwichtig, denn gröbliche Irrthü
mer scheinen bei ihm nicht mitunterzulaufen. Die erste Ansicht, dass
die intentio nur actus intelligendi sei, welcher sich auf die Dinge richte
697) Ebend. p. 66 A: Dicendum est ergo, quod vor ut expressiva conceptus est
subiectum in ea. Illud enim, quod adaequat considerationem logici, et e converso
cuius species in partibus logicalis scientiae sunt subiecta, illud, inquam, est subiectum
totius logicae; sed vor expressiva conceptus est huiusmodi. Nam vocum quaedam est
incomplera conceptus simplicis erpressiva, ..... quaedam vero complera expressiva
conceptus componentis et dividentis, . . . . . quaedam discursiva, sc. syllogismus, et haec
subiicitur in logica nova. El secundum hoc consideratio logici non ercedit vocem
erpressivam conceptus, nec adhuc ea ceditur, quia grammaticus non considerat vocem
ut erpressivam conceptus, sed modos concipiendi, quos ea primunt modi significandi;
- - - - - similiter rhetor non considerat orationem ut erpressivam conceptus, sed ut im
pressivam delectationis et assensus. .... Logica dicitur a logos, quod est sermo, ergo
est subiectum in ea . . . . . 0ratio ut erpressiva conceptus, et non aliter, est subiectum
veri et falsi...... Praeterea Aristoteles ubique in logica sua considerationem hanc
inclusit, ac si consideraret de vocibus conceptuum ea pressivis.
698) Ebend. p. 37 A: Logica est habitus practicus, ... ... habet enim respectum
regulantis in ordine ad actus intellectus aliarum scientiarum et dirigit alias scientias.
• • • • • Logica et similes non habent pro fine actum proprium mediantibus ipsis elici
tum, sed actum aliarum scientiarum . . . . . Nullus artifer dividitur in docentem et
utentem, nisi sit practicus . . . . . . Nullus speculativus habitus operatur suum obiectum,
astrologia enim non facit coelos, . . . . . sed logicus per habitum logicae facit orationes
veri ea pressivas ...... Subiectum enim logicae non est modus sciendi nec intentio
secunda, ut aliqui dicere voluerunt, sed oratio veri et conceptuum expressiva. Cuius
species sunt tres, sc. dictio conceptus simplicis ea pressiva, ..... et propositio com
plerorum conceptuum ea pressiva, ..., . et syllogismus discursivorum conceptuum er
pressivus . . . . Constat autem, quod non solum ista speculatur logica, imo et operatur;
ergo est habitus practicus, non speculativus. - -
XIX. Petrus Aureolus. 321
(tendit) und so entweder concret das äussere Sein derselben betreffe
oder abstract in der inneren Sphäre des Denkens die Aehnlichkeiten der
Dinge und deren Namensbezeichnung enthalte, gehört offenbar der scoti
stischen Richtung an (s. Scotus Anm. 106 u. 128, Antonius Andreas Anm.
456, 462, 465), obwohl „tendere“ aueh bei Herveus (Anm. 396), „con
cret und abstract“ auch bei Armand (Anm. 631), und „denominatio“
auch bei Durand und Armand (Anm. 551 u. 634) sich findet"°"). Hie
bei aber tadelt Aureolus vor Allem eben das denominative Verhältniss,
da dann die Begriffe kein anderes inneres Sein hätten, als etwa auch ge
malte Dinge durch das Gemaltwerden bekommen """), und so werden wir
uns wohl wieder hüten müssen, den Aureolus als reinen Nominalisten zu
bezeichnen. Die zweite Meinung ist unverkennbar jene des Herveus (s.
Anm. 395 bis 399, 403), nemlich dass die intentio eine relative Bezie
hung der Objecte auf das Denken sei, wobei die Realität an sich einen
Gegensatz gegen die Denkauffassung bilde, aber zugleich mittelbar als
ens rationis das Substrat der vorstellungsweisen intentio secunda sei '"');
und auch das Bedenken des Aureolus, dass dann überhaupt noch ein be
sonderes Verhältniss (habitudo) nothwendig sei und insbesondere die Uni
versalien nur concretive bestehen, stimmt wörtlich mit Herveus überein
(Anm. 396), wenn auch der Einwand, dass die secunda intentio von den
Kategorien ausgeschlossen sei, eher den mit Herveus verwandten Bur
leigh (s. Anm. 593), als den Herveus selbst (vgl. aber Anm. 399) trifft ""°).
699) Sent. I, Disl. 23, art. 1, p. 527 A: Direrunt aliqui, quod intentio . . . . .
est actus intellectus, qui pro tanto intentio appellatur, quia in aliud tendit et obiec
tive procedit, intellectiones autem quaedam sunt de rebus secundum esse, quod habent
erlra, . . . . . . quaedam autem sunt de rebus . . . . . . praesupposita prima intellectione,
sicut intellectio universalitatis ..... Diverunt ergo isli, quod intentio accipi potest in
abstracto vel in concreto, et in abstracto nil aliud est, quam quaedam rei cognitio,
quam habet intellectus penes se, in concreto vero res ipsa sit cognita. . . . . (B) Se
cundum sic ponentes logica, quae considerat secundas intentiones, tractat de inlellec
tionibus non ut sunt verae res, sed ut sunt rerum simililudines res ipsas denomi
nanles.
700) Ebend. art. 2, p. 530 A: Evidenler deficit, .... quod ait, accidentia intel
lectus esse formaliler el in abstracto intentionem primam et secundam, et obiectum
lanlum denominative dici; . . . . . (p. 531 A) quod imaginatur, quod res concepta de
nominelur tantummodo ab actu intellectus et non capiat esse intentionale plus, quam
Caesar, qui pingitur, capit a pictura.
701) Art. 1, p. 528 A : Diverunt alii, quod intentionalitas in abstracto est qui
dam respectus rationis .. ... tenens se er parte rei intellectae in ordine ad intellec
tum ipsum . . . . . (B) Dicunt enim, quod habitudo rei cognitae ad actum intellectus sit
intentionalitas in abstraclo, et isla plurificabitur secundum distinctionem et ordinem
intelligibilium obiectorum, ...... quod secundae intenliones non habeant esse reale, imo
dividanlur contra totum esse reale . . . . . p. 529 A: Diverunt quoque, quod secundae
inlentiones non habent esse alicubi subiective, nec in intellectu, cum non sint actus
nec species, nec in rerum natura, sed tanlummodo in intellectu obiective, . . . . . . quod
homo el animal non sunt formaliler primae intentiones , sed sunt immediala funda
menta primarum intentionum, et similiter nec universale aut particulare sunt secun
dae intentiones, sed sunt fundamenlum immediatum secundarum intentionum, . . . . .
(B) quod secunda intentio, si aceipitur in abstracto, nullo modo potest fundari super
rem ertra immediate eristentem, sed super secundum genus intelligibilium, quae sunt
entia rationis.
702) Art. 2, p. 532 A: Animal aut homo, secundum quod huiusmodi, non sunt
primae intentiones, nisi ultra addatur eis relatio aut habitus intellecti ad actum in
PRANTL, Gesch. III. 21
322 XIX. Petrus Aureolus.
Endlich für die dritte Ansicht, dass die prima intentio sowohl in der
Seele als auch ausserhalb derselben, und nur die secunda als Act des
Denkens in der Seele sei ""°), wobei Aureolus tadelt, dass mit der se
cunda intentio der Gegenstand der Logik erschöpft sein solle ""°), kön
nen wir aus der uns zugänglichen Litteratur nur auf Armand (Anm. 629,
632) oder etwa auf Gratiadei (Anm. 669) hinweisen. Seine eigene Mei
nung aber knüpft Aureolus an die bei dieser Controverse jedesmal wie
derkehrende Stelle des Avicenna , welche er von einem ausschliesslichen
Conceptualismus aus interpretirt 79°); nemlich sowie die intentio weder
der Denk-Act selbst, noch eine blosse Beziehung sein könne, so sei sie
sicher Nichts anderes, als der vorstellungsweise Begriff (conceptus obiec
tivus), welcher Denkauffassung und Gegenstand derselben untrennbar
verbunden in sich enthalte und nur in einer Verschiedenheit der Rang
folge einerseits nicht reflectirt prima intentio und andrerseits reflectirt
secunda intentio heisse; und erst die Vergleichung dieser beiderlei Arten
der Begriffe unter sich führe innerhalb des ausgesprochenen Wortschatzes
zu einer gegenseitigen Relativität, welche aber eben darum sich auch bis
in den Syllogismus hinein erstrecke 7""). - *
Die nähere Erklärung aber dieses „Begriffes“, welcher gleichsam an
Stelle der intentio treten soll, knüpft sich an eine Bekämpfung der sco
tellectus ..... (p. 533 A) Haec opinio dicit de universali et genere et specie et diffe
rentia, ..... quod ista nec in abstracto, utpote universalitas, nec in concreto dicendo
universales sunt secundae inlentiones formaliter et in abstracto, sed tantummodo per
modum substrati et quasi concretive, ...... (B) quod homo et animal per hoc fiant
intentiones in concreto, quia subiiciuntur, universale vero similiter secundae intentiones
concretive per hoc, quod subiiciuntur tali habitudini, quae est intentionalitas in abs
tract0 . . . . . (p. 534 B) Ait, secundas intentiones non esse in praedicamento.
703) Art. 1, p. 530 A: Alii diverunt, quod . . . . . prima intentio est ipsa vera res
vel existens eætra vel etiam in intellectu subiective, secunda vero intentio est ipsemet
actus, inquantum est quodammodo obiectum.
704) Art. 2, p. 538 A: Ait, logicam esse de secundis intentionibus tanquam de
subiecto adaequato; hoc enim stare non potest. * *
705) Ebend. p. 530 B: Avicenna dicit, .... quod logica est de secundis intentio
nibus adiunctis primis; sed manifestum est, quod logica non coniungit actum intellectus
actui intellectus, sed conceptus secundarios conceptibus primis; ..... ergo manifestum
est, quod secunda et prima intentio non sunt actus intelligendi, sed obiectivus
conceptus.
706) Ebend. p. 539 A: Patet, quod intentiones non sunt ipse actus intelligendi,
ut fingit opinio prima et tertia, nec etiam obiectum cognitum, ut fundat relationem
ad actum intelligendi sic, et huiusmodi relatio sit intentionalitas abstracta, ut posuit
opinio secunda; sed est ipsemet conceptus obiectivus per intellectum formatus claudens
indistinguibiliter conceptionem passivam et rem, quae concipitur per ipsam. Et idem
est dicta intentio, quod conceptus, et intentio prima idem, quod conceptus primi or
dinis, quos intellectus format circa res non reflectendo se super suos conceptus; in
tentiones vero secundae conceptus secundi ordinis, quos intellectus fabricat reflectendo
et redeundo super primos conceptus . . . . . Sunt autem omnes islae intentiones huiusmodi
in praedicamento relationis, sicut patet, quod universalitas est relatio universalis ad
particulare et similiter particularitas relatio ad universale, et affirmatio et negatio
sunt quaedam relationes, connerio etiam ertremorum in medio ..... Considerat ergo
logicus de istis non, ut sunt quaedam entia rationis, . . . . . sed prout reducuntur ad
orationem enuntiativam vel syllogisticam vel dicibilem incompleram. Ebend. p. 541 A:
Syllogismus, quomodocunque accipiatur, semper importat respectum, et potest dici,
quod syllogismus relative dicitur ad, conclusionem. Vgl. ebend. Dist. 36, art. 2,
p. 836 B.
XIX. Petrus Aureolus. 323
tistischen species intelligibilis, wobei Aureolus schärfer zu Werke geht,
als Durand (s. Anm. 560 ff.). Nemlich allerdings sei zum Erkennen ein
esse intentionale erforderlich, aber man irre sehr, wenn man von einer
forma specularis als einer im Denken oder in der Sinneswahrnehmung
gegenständlichen Realität spreche, sondern die objectiven Dinge selbst
seien es, welche ein erscheinendes Dasein (esse apparens) haben und
vom geistigen Blicke erfasst als begriffliche Vorstellungen (notitia obiec
tiva) auftreten 797); nicht bloss in den Irrthum des Platonismus verfalle
man, wenn man gegenständliche Formen als reale Eindrücke, auf welche
der Intellectus blicken müsse, annehme ""°), sondern auch die Richtig
keit aller Urtheile, welche ja auf unmittelbarem Anblicke beruhen, müsse
man verneinen, weil die species intelligibilis des Subjectes nie jene des
Prädicates ist """). Das Erfassen überhaupt (comprehensio) könne aller
dings ein sinnliches oder ein denkgemässes sein, der Unterschied beider
aber liege nicht in den Gegenständen, sondern nur in einer Modalität
des Erscheinens, insoferne die Sinnesobjecte quantitativ materiell erschei
men und das Denken hievon abstrahirt "1"); letzteres aber bestehe nicht
darin, dass die Vorstellung selbst sich sachlich von den materiellen Be
dingungen wegwende, denn dieselben seien ja sämmtlich Erkenntnissob
jecte, sondern die Abstraction sei nur eine Modalität des Erkennens be
hufs der Universalisirung "''); und in diesem Sinne sei das Erkennen
an sich unmittelbar wohl auf das Allgemeine gerichtet, aber bei dem
Singulären verbinde sich hiemit die auf einer Empfänglichkeit beruhende
707) Sent. 1, Dist. 9, art. 1, p. 320 A: Omnis intellectio evigit rem positam in
esse intentionali, et illa est forma specularis, de qua isti loquuntur, sed deficiunt a
veritate, . . . . . quod habeat esse reale, ..... quod sit subiective in intellectu vel phan
tasmate, .... quod per illam procedat intellectus ad res, cum illa sit vera res, quam
intellectus speculatur. . . . . (B) Res ipsae conspiciuntur mente, et illud, quod intuemur,
non est forma alia specularis, sed ipsamet res habens esse apparens, et hoc est mentis
conceptus sive nolitia obiectiva.
708) Ebend. p. 319 A : Nulla forma realis ea istens subiective in intellectu vel
in phantasmale est ponenda, ad quam aspiciat intellectus, cuius productio dictio ap
pelletur. Forma illa, quam nos adspicere experimur, dum intelligimus rosam simpli
citer aut florem, illa non est aliquid reale impressum intellectui subiective aut phan
tasmati, sed nec aliquid reale subsistens, sed est ipsamet res habens esse intentionale
conspicuum . . . . . (B) Rediret, quantum ad hoc, error Plutonis dicentis, quod intellectus
adspicit ad exemplar, non ad ipsas res; ergo impossibile est, quod talis forma realis
ponatur. Vgl. Anm. 721.
709) Sent. I, Dist. 35, p. 2, art. 4, p. 784 A : Si species est id, ad quod primo
intellectio determinatur, sequitur, quod omnis propositio et omnis enuntiatio erit falsa;
species namque praedicati non est species subiecti in aliqua propositione, intellectus
autem enuntiat de hoc, quod adspicit, cum dicit „homo est animal“.
710) Ebend. p. 1, art. 1, p. 752 B : Comprehensio est quid commune ad intelli
gere, imaginari et sentire ; differunt autem ista non propter alia et alia apprehensa,
..... sed differunt in modo apparendi. Sensui namque et imaginationi apparent res
sub conditionibus quantitatis, . . . . . intelligere vero abstrahit ab isto modo quantita
tivo et materiali.
711) Ebd. p. 4, art. 1, p. 808 A: Patet, quod est dictum, intellectum abstrahere
a conditionibus materialibus; abstrahit quidem non obiective, cum nulla sit materialis
conditio, quam intelligere non possit, ..... sed abstrahit modaliter quantum ad modum
cognoscendi.
21 *
324 XIX. Petrus Aureolus.
Signatur des Individuellen (signabilitas passiva), welche keineswegs Sache
des Denkens selbst sei ''). .
Indem also erscheinendes Wesen (apparens) und Erkennen in ihrer
wahren Bedeutung sich wechselseitig einschliessen"), treffe die Be
stimmtheit der Objecte mit einem gewissen unabhängigen Elemente (ab
solutum) im Menschen zusammen (coincidit), welches keineswegs eine
blosse nackte Möglichkeit sein könne, die in lediglicher Passivität zum
Behufe ihrer Bethätigung auf eine species intelligibilis warten müsste,
denn durch eine solche würden ihr nie die Objecte selbst gegenwärtig,
deren sie doch nothwendig eben deswegen bedarf, weil nur von ihnen
dem Erkennen. Etwas eingeprägt werden kann, was dann in demselben
unabhängig auftritt"). Nemlich zum wirklichen Erkennen gehöre erstens
als Vorbedingung ein erscheinendes Object, zweitens als Fundament eine
gewisse Gestaltung des Intellectus, in welcher das Object sich abbildlich
ausprägt, und drittens als Vollendung die Auffassung der Erscheinung
selbst (apparitio); und das Begreifen (concipere) bestehe eben in jener
Gestaltung des realen Abbildes in seinem erscheinenden Wesen "). So
ergibt sich folgende präcise Unterscheidung: Begriffliche Auffassung (con
ceptio) ist jener Denkact, welcher das (abbildlich) gestaltete Object in Be
zug auf den schaffenden Denkact selbst und in Bezug auf das Endziel,
d. h. auf die wahre Einsicht, betrachtet; Begriff aber (conceptus) ist das
in solcher Weise gesetzte Object; Wort oder Kundgebung (dictio, locu
tio) ist der Denkact, insoferne er das Object in Bezug auf den schaffen
den Denkact selbst betrachtet; Einsicht (intellectio) ist das Endziel, für
welches das Ganze vor sich geht").
712) Ebd. art. 4, p. 826 B: Intellectus est per se el immediate universalium,
singularium vero non sine sensatione vel imaginatione passiva, quia signalum indivi
duum, inquantum signatum, convertitur in talem signationem vel signabilitalem passi
vam, quam facit imaginatio vel sensus el nullatenus intellectus. Ebenso Sent. II,
Dist. 11, art. 2, p. 144. -
713) Ebend. p. 1, art.1, p. 753 A: Apparens connotat intelligere tanquam illud,
cui apparel, sed e converso intelligere connotat ipsum tanquam id, quod apparet
(den von Aureolus hier oft gebrauchten Ausdruck connotare s. Abschn. XVII,
Anm. 598).
714) Ebend.: Ista formalis ratio, quae ...... connotat delerminalum aliquid,
oportet, quod fundetur vel potius quod coincidat et determinetur per aliquod absolu
lum in creatura, quod quidem non potest esse nuda polenlia intellectus respectu in
telligibilium omnium... ... (p. 753 B) Praesentia obiectorum est necessaria ad omnem
comprehensionem, ... .. sed non essel necessaria, nisi imprimeretur aliquid absolutum
ab obiecto in intellectum et ceteras comprehensivas potentias ... ... (p. 754 B) Quam
vis ergo per Speciem vel per absolutum forte possint res esse praesentes, nihilominus
per agere aut, recipere speciem non possunt res esse praesentes, cum haec sint quidam
respectus. Ergo non est possibile, quod intelligere formaliter sit pati vel recipere
speciem aul agere per eam. , - - - - - - - - - -
715) Ebend. p. 756 B: Ad intelligere actuale tria concurrunt: unum quidem
quasi praevium, sc. potentia obiecli in esse apparenti; aliud vero ut fundamentum,
sc. intellectus informatus similitudine, sequitur enim intellectum sic informatum ap
paritio obiecti; tertium vero ut complementum, sc. apparilio. Unde non est aliud con
cipere aliquid, nisi formare illud per similitudinem realem existentem in intellectu,
formare – inquam – in esse apparenti intellectui ipsi. Sic intellectio formationem
exigit per modum praevi, formaliter vero consistit in reali similitudine, connotative
ver0 in ipsa apparitione.
716) Sent. I, Dist. 9, art. 1, p. 323 A: Actus intellectus appellatur conceptio,
XIX. Petrus Aureolus. 325
Was aber die Frage über die Erkenntniss des Singulären betrifft,
theilt Aureolus folgerichtig weder den Standpunkt des Thomas, noch je
nen des Scotus "'"), sondern indem er zwischen individuum vagum (s.
Abschn. XVII, Anm. 406) und substratum unterscheidet und ersteres nä
her an die Universalien rückt ''°), gilt ihm bei letzterem die Individuali
tät selbst als ein eigener Begriff, welcher getrennt neben dem Wesens
begriffe des Individuums hergeht "'"); denn die Quiddität sei immerhin
gewissermaassen ein Qualitatives, welches als das Wesen eines concreten
Trägers (huius) ausgesagt werde, während beim Individuum der Begriff
als ein Dieses-Sein (hoc) selbst aufgefasst werde und die individuelle To
talität enthalte 729).
Während dem Aureolus bei solcher Auffassung des Begriffes und
des individuellen Wesens der Platonismus so sehr als unhaltbar erscheint,
dass er ihn sogar eine Windbeutelei (vaniloquium) nennt 7°1), kann er
in der Universalienfrage die übliche Dreigliederung annehmen, indem die
Aussage das post rem, die ratio universalis das ante rem und die con
crete Existenz das in re repräsentirt "*"); und sowie ihm ontologisch als
inquantum adspicit rem formatam sub habitudine producentis et sub habitudine eius,
cui producitur in esse apparenti. Concipere enim est producere intra se. ..... Quia
per actum intellectus res producitur in esse apparenti intra ipsum intelligentem, merito
totum hoc appellatur conceptio, et res sic posita appellatur conceptus; . . . . . actus
autem intellectus, inquantum adspicit in ratione producentis rem huiusmodi apparen
tem, intantum appellatur formatio vel dictio vel locutio; actus vero intellectus, in
quantum est illud, cui res illa formatur et cui producitur in esse apparenti et re
lucenti, intantum dicitur intellectio vel intuitio.
717) Sent. I, Dist. 35, p. 4, art. 1, p. 805 A : Aliqui dicere voluerunt, singulare
materiale ab intellectu nostro primo et directe cognosci non posse, indirecte autem et
per quandam reflexionem (s. Abschn. XVII, Anm. 500)..... (B) Diverunt vero alii,
quod intellectus noster singulare intelligit directe, imo primo, quam universale (s. ob.
Anm. 119).
718) Ebend. p. 812 B: Patet, quomodo intellectus noster intelligit singulare;
vagum enim intelligit per se, sicut et universale, non est enim communicabile nec
cognoscibile demonstrando aut designando; . . . . . . singulare vero substratum non in
telligit nisi ponendo differentiam inter actum imaginationis designativum ..... et illud,
ad quod talis actus demonstrativus determinatur.
719) Sent. II, Dist. 9, qu. 3, art. 3, p. 114 B: Concipiendo hunc hominem nihil
addo in conceptu ad hominem, sed sunt duo conceptus omnino separati, nec unus
alterum includit, nec unus se habet ad alterum per additionem. Ebend. Dist. 12, art.
3, p. 164 A.
720) Sent. III, Dist. 1, art. 1, p. 336 A : Differt autem a conceptu suppositi
(d. h. des Singulären, vgl. ob. Anm. 109 u. 251) conceptus naturae, quia conceptus
suppositi ab omni abstrahit qualitate et concipitur ut hoc et ut totum; quidditas autem
de se qualitas est quaedam et concipitur non ut hoc, sed ut huius, quod in suo con
ceptu completo habitudinem quandam importat.
721) Sent. I, Dist. 35, p. 2, art. 2, p. 777 A: Noster intellectus non solum
novit universalia, imo et singularia, in quae sub propriis rationibus non poterat de
ducere notitia idearum, quas Plato ponebat. Ebend. Dist. 36, p. 2, art. 3, p. 855
B: Ideae, sicut intellerit Plato, sunt aliquid monstruosum et vaniloquium. Vgl.
Anm. 708.
722) Sent. Il , Dist. 11, qu. 3, art. 2, p. 138 A: Universale potest tripliciter
accipi: vel universale in praedicando, quod est posterius et abstrahitur a rebus; . . . .
vel species universalis in intellectu, quae sit species repraesentans universalem ratio
nem ; . . . . . tertio modo potest accipi in eristendo, quia ad plura se ertendit unum
eristens etiam eristendo particulariter.
326 XlX. Petrus Aureolus.
letzte Basis der Universalien ante rem die Ideen der göttlichen Intelli
genz gelten nam so weist er für die Logik darauf hin, dass die blosse
conformitas der Objecte wohl ein Mittel, nicht aber das Endziel des uni
versellen Begriffes sei724).
Nach dem so eben (Anm. 720) Bemerkten kann es uns nicht uner
wartet sein‚ sondern nur als folgerichtig erscheinen, dass sich Aureolus
bezüglich des Principes der lndividuation völlig an den Scotismus an
schliesst 72“’) und bei der erttitas positiva des Scotus sowohl für die
materiellen als auch für die immateriellen Individuen begnügtnö). Hin
gegen halt er in Folge seines Conceptualismus mit den Thomisten die
unitas formae aufrecht mu allerdings mit dem vermittelnden Zugeständ
nisse, welches bereits Aegidius (ob. Anm. 384 f.) gemacht hatte, dass zu
einer einheitlich absehliessenden Form mehrere andere als unentbehrliche
integrirende Theile sich vereinigen können net Aber weil eben (wie bei
Aegidius) eine solche Mehrheit nur Sache der llenkauffassung sei, ver
wahrt er sich mit grösster Entschiedenheit gegen die formalitates des
Scotus, deren realistische Seite den Begriff unfähig mache, der Ausdruck
der Quiddität zu sein mm da man dabei nothwendiger Weise die ein
723) Sent. l, bisk 36, art. 2, p. 848 A: Individua, species et genera de prae
dicamento substantiae habent distinctas ideas, cetera vero non, quamvis habeant ali
qualiter coideas cum illisi a quibus separari non possunt .....in divina inlelligcntid
Ebeud. art. 3, p. 854 A: Illud, quod omnia imitantun et ipsum nihil imitatun ha
bet proprie rationem ideae et principaliler, sed omnia imitantur essentiam deitatis
u. s. f.
724) Sent. ll, Disl. 3, qu. 2, art. 2, p. 63 B: Licet conformitas sit medium,
quo devenimus ad conceptum universalis tarnen intellectus non sistit ultimate in illa
conformitate, sed in conceptu universalis, quod non includit intrinsece illam confor
mitatem. — - - i
725) Sent. ll, Disl. 9, qu. 3, art. 3, p. 114 A: Ouaero ergo, quid sit principium
indioiduationis . . . . .. Realiter loquendo quaestio nulla esl, cum quaeritur, quid addit
individuam ad rationem specieij quoniam omnis res eo, quod esl, singulariter est, et
eo ipsoj quod est indifferens et communis ratio, est concepta. ldeo quaerere aliquid,
per quid res, quae extra intellectum est, est singularis, nihil est quaerere (B)
Tunc cum quaeritur, per quid est res singularis, diem quod omnis res est se ipsa
singularis et per nihil aliuda sed per illam.
726) Ebend. p. 114 B: Individuum in quantis habel, quod possit cohabere se
cum aliud individuam et quod sit divisum ab omni alio individua in specie ista per
rationem quantitatis . ln non quanlis, puta in angelis et huiusmodi, individuam
habet per propriam entitalcm, quod sit distinctum ab omni individua
727) Ouodl. 3, art. l, p. 19 B: Forma est unilas fundamentalilert nam est causa
indivisionis compositi et fundamentum Si forma est unitus, forma autem non
aliquid positivum nisi cntitas, seqaitiar, quod nulla ratio positiva importetur per uni
latem, nisi ratio entitatis fonnalis, et per consequens in forma ratio entitatis et uni
tatis non dicunt duas rationes posilivas, sed unam.
728) Sent. ll, Dist. 15, qa.'2‚ art. 2, p. 217 A: simplicitas formae potest intelligi
dupliciter: vel quia non resolvitur- in formas, h. e. in purtes, quarum quaelibet sit
formal; et hoc modo concedo . . . . ..vel forma dicitur Simplex, quia ezcludit realitates,
quarum una excluso prima possit remanere. De tali simplicitate loquendo non reputo
inconueniens. quod forma oliqua. quantumcunque simpler, habeat in se tales realitates,
ut habeant in se oliquidq quod cum alio in eodem integret rationem indivisibilis for
mae, quod quidem sit ultimata realitas, per quam forma capiat proprium tcrminatio
nem ab alia forma, qaa amota remanent forma trnncata non retinens rationem et
distinctionem formae. Hoc non est impossibile nec repugnat simplicitati formae ipsius.
129) Sent. Il, Dist. 3, qu. 2, art. 3, p. liil B: Genus et differentia ezprimunt
XIX. Petrus Aureolus. Wilhelm Occam. 327.
heitliche Wesenheit in eine reale Vervielfältigung zerreissen müsse 739).
Und da eben diese Wesens-Einheit in der Form liege, welche wohl einer
Gradabstufung ihrer Spannkraft fähig sei, aber nicht zerbrochen werden
dürfe '°'), so könne von einer intensio et remissio formarum nur rela
tiv im Hinblicke auf die Fähigkeit der concreten Träger der Formen die
Rede sein 732).
Haben wir somit den Aureolus als einen Autor kennen lernen, ge
gen welchen ein Albert und ein Thomas, sowie manche Andere, unver
gleichlich weit zurückstehen, und hat sich uns bisher überhaupt zur Ge
nüge gezeigt, dass die bis jetzt bestehende Behandlung der Geschichte
der Scholastik dem wahren geschichtlichen Sachverhalte nicht entspricht,
indem man den üblichen Anschauungen der Theologen folgend etliche
Autoren als Hauptfiguren ausschliesslich darstellte und die mannigfach ver
schlungene Parteistellung vieler anderer schlechthin ebenbürtiger Autoren
ignoriren zu dürfen glaubte, so führt uns nun der geschichtliche Faden
zu Wilhelm 0c ca m (gest. i. J. 1347), bei welchem jene Missstände
der bisherigen Geschichtschreibung sich in erhöhtem Maasse fühlbar ma
chen; denn was durch den Hass der Theologen über ihn in Umlauf ge- ,
setzt wurde, dass er nemlich die Universalien als flatus vocis bezeichnet
habe, findet sich in seinen Schriften gar nicht, und was er in der Uni
versalienfrage wirklich behauptete, haben vor ihm und gleichzeitig meh
rere Andere gleichfalls ausgesprochen, und endlich was ihm in der That
omnino eandem realitatem, ut nulla distinctio sit apud illa in esse, sed tantum apud
intellectum . . . . . p. 65 A: Si ponerentur plures realitates in una re vel plures gradus
sive plures formalitates, ut dicunt alii, aut essent aliquid ertrinsecum respicientes
realitatem, aut essent aliquid intrinsecum. Si primo modo, tunc conceptus generis
et differentiae non exprimerent quidditatem rei, sed aliquos modos adiacentes rei;
oportet ergo, quod dicant aliquid intrinsecum, et tunc erit alterum ut actus, alterum
ut potentia. Vgl. Sent. IV, Dist. 11, qu. 4, art. 1, p. 107 B.
730) Quodlib. 1, p. 2 B: Fuit quorundam opinio (s. bei Scotus, Anm. 154), quod
in eadem re simplici possunt esse plures formalitates distinctae er natura rei, et ali
qui vocaverunt eas modos reales, aliqui rationes reales, aliqui intentiones, aliqui
quidditativas raliones , et omnes idem ea primere intendunt . . . . . . p. 3 B: Impossibile
est et contradiclio, quod in eadem re omnino simplici sint plures modi aut rationes
reales, intentiones, formalitates, quidditates, sive quocunque nomine censeanlur, quin
proportionaliter sint plures res et essentiae. Ebend. p. 8 A : 0mnis formalitas erlra
intellectum est aliqua realitas et aliqua essentia, et ita non differunt in aliqua re
formalitas et realitas ...... Nunquam multiplicatur ertra intellectum formalitas, quin
multiplicetur realitas.
731) Sent. II, Dist. 15, art. 1, p. 203 B: Forma non est aliud, quam actuatio
et terminatio ac distinctio materiae. Non est enim imaginandum, quod forma sit res
aliqua praecise acceptabilis, et quod adveniat maleria mediante unione, quae est re
lalio, sed unione, quae est indivisio in aliquo tertio; unde forma individitur materiae,
et ea ipsis sic indivisis ac indistinctis resultat unitas ipsius compositi ipsis e vistenti
bus in composito... .. Aliud est formam intendere et remitlere et diminuere, et aliud
est ipsam frangere, ut sic fracta amittat posse dare effectum formalem subiecto et
materiae; et hoc, quia, ut sic est fundamentata, non salvatur in ea ratio formae.
732) Sent, I, Dist. 17, p. 3, arl. 2, p. 452 A: Formae in abstraclo possunt dici
maiores seu perfectiores, . . . . . sed magis et minus adverbialiter non dicuntur . . . . .
Realitates, secundum quas sit formae intensio, non distinguuntur specifice nec nume
raliter nec aliquo modo in actu . . . . . . Forma non est subiectum motus intensionis,
quia non suscipit gradum. . . . . . Formae non suscipiunt magis et minus in se, sc. in
ordine ad essentialia praedicata, . . . . . respectu vero subiecti dicuntur magis et minus.
328 XIX. Wilhelm Occam.
z
“
1
allein eigenthümlich ist, hat bis jetzt überhaupt. Niemand gewusst, nemlich
dass bei ihm die byzantinische Logik zur grundsätzlichen Basis geworden
ist. Auch die Ansicht, dass mit Occam die Periode einer Auflösung der
Scholastik beginne, dürfte als schief bezeichnet werden, insoferne sie
gleichfalls schliesslich auf einem theologisierenden Standpunkte beruht.
Denn in jenem einzigen Gebiete, welches innerhalb der zwitterhaften mit
telalterlichen Bestrebungen dem philosophischen Impulse am nächsten liegt,
nemlich in der Logik, beginnt gerade durch und nach Occam erst vollends
das üppigste Dickicht scholastischer Literatur; und wenn andrerseits
0ccam die Incommensurabilität des philosophischen Denkens und der dog
'Theologie förmlich zum Grundsatze erhebt und somit eine Schei
dung der Gebiete auch gegenüber den oben (Anm. 10 ff. u. 25) er
wähnten Censuren vertritt"), so dass er für alle Gegenstände religiöser
in jeden Versuch einer syllogistischen Begründung und Formuli
rung als unzureichend oder als widerspruchsvoll abweist") und folglich
hiefür nur die unmittelbare Mystik des Glaubens übrig lässt, so ist er in
' Beziehung allerdings ein Gegner des Thomismus und jener selbst
genügsamen theologischen Katheder-Weisheit, welche das logisch Unge
reimte logisch zusammenreimen will; aber der Thomismus ist ja nicht die
ganze Scholastik, und die Unmittelbarkeit der Mystik tritt nicht erst durch
Occam als etwas Neues ein, sondern nachdem bekanntlich schon Hugo
von St. Victor') und seine Anhänger lediglich das innere Motiv des
praktischen Glaubens betont hatten, waren es ja seit Bonaventura") vor
Allem die Ordensgenossen Occam's, nemlich die Franziskaner, welche
überhaupt der hierarchischen gelehrten Theologie den Rücken kehrten
und in der Religion eine praktische Seelen-Arznei erblickten. Hiemit
hängt auch die Opposition der Franziskaner gegen die Päpste zusammen,
an welcher sich bekanntlichst 0ccam in derartiger Weise betheiligte, dass
ihm die Sympathien aller Unbefangenen zugewendet sein müssen; aber
sowie jene Tendenzen mit realpolitischen Zeitverhältnissen untrennbar ver
733) Dialogus (gedruckt s. l. et s. a. fol) P. I, L. II, c. 22: Assertiones prae
cipue philosophicae, quae ad theologiam non pertinent, non sunt ab aliquo solemniter
condemnandae seu interdicendae, quia in talibus quilibet debet esse liber, ut libere
dicat, quod sibi place. Et ideo, quia dictus archiepiscopus damnavit et interdirit
opiniones grammaticales, logicales, et pure philosophicas, sua sententia fuit temeraria
reputanda. Ebend.: Opinionem Thomae de unilate formae in homine inter alias Con
demnavit, et tamen tu scis, quod plures Parisis ipsam publice tenent et defendunt
et docent, et ita de multis aliis. Ebend. c. 21: Excommunicantes potestatem. quam
non habebant, indebite usurpaverumt. Andere specielle Beispiele unten Anm.791,802,
828, 839, 871, 1039, besonders aber 964. -
734) Hauptsächlich ist es das „Centilogium theologicum“ (gedruckt als Anhang
des Commentares zum Sententiarius), in welchem Occam dieses Verfahren durch
gängig übt und hiedurch den Forscher zu einer Vergleichung mit Abälard's „Sic
et Non“ reizt. Derjenige aber, welcher jene Schrift Occam's in geschichtlichem
Interesse zum Gegenstande eines speciellen Studiums machen wollte, müsste un
umgänglich vorerst sich mit Petrus Hispanus und den oben vorgeführten Erwei
terungen der byzantinischen Logik völlig vertraut gemacht haben; denn dort allein
liegt der syllogistische Schlüssel aller im Centilogium aufgethürmten Beweise und
Gegenbeweise. - -
735) S. Abschn. XIV, Anm. 43 ff.
- 736) S. Abschn. XVII, Anm. 552. - ,
XIX. 0ccam (Schriften). 329
bunden waren; ebenso kann aus denselben in literarischer Beziehung
noch durchaus kein „Verfall der Scholastik“ geschlossen werden. - -
Unter den zahlreichen Schriften Occam's gehören hieher: der Com
mentar zum Petrus Lombardus"), die Quodlibeta"), und insbesondere
zwei Bearbeitungen der Logik, nemlich die Expositio aurea super artem
veterem (den Porphyrius, die Kategorien und De interpret. enthaltend),
welche wir in einer jüngeren Redaction besitzen"), und die Summa
totius logicae, welche uns gleichfalls nur in einer Form überliefert ist,
die von späteren Occamisten herrührt"). Indem aber Occam in all sei
- -
737) Das Titelblatt lautet: Tabulae ad diversas huius operis magistri Guilhelmi
de 0ckam super quatuor libros sententiarum annotationes et ad Centilogii theologici
eiusdem conclusiones facile reperiendas apprime conducibiles. Nach diesem Register
aber folgen ohne neues Titelblatt: Argutissimi atque ingeniosissimi am philosophi
carum quam lheologicarum difficullalum disquisitoris magistri Guilhelmi de Ockam
anglici super quatuor libros sentenliarum sublilissimae quaestiones etc. Gedruckt ist
das Ganze Lugduni 1495. fol.
738) Ohne Titelblatt: Wenerabilis inceptoris fratris Guilhelmi de Ockam anglici,
sacrae theologiae magistri, veritatum scrulatoris acerrimi, de materis plurimis gram
maticalibus, logicalibus, phisicalibus, mathematicalibus, metaphisicalibus et potissime
theologicalibus Quotlibela numero septem feliciter initium sumunt. Am Schlusse Ar
gentinae 1491. fol.
739) Expositio aurea et admodum utilis super Artem weiterem edita per venera
bilem inceptorem fratrem Guilielmum de Occham cum quaestionibus Alberti parvi de
Saxonia. Bononiae 1496. fol. Jedoch am Schlusse des Buches lesen wir: Et sic
est finis tum exposition um super tolam artem velerem secundum mentem venerabilis
inceptoris Guilielmi de Occham ...... tum profundissimarum quaestion um Alberti
parvi etc., und es ist hieraus nach der üblichen Bedeutung der Worte „ad mentem“
zu schliessen, dass das Ganze nicht aus erster Hand von Occam herrührt (vgl. ob.
Anm. 529), sondern allenfalls auf nachgeschriebenen Heften beruht; auch wird ja
in jenen Theilen des Commentares, welche nicht dem Albert de Saxonia angehören,
öfters der „venerabilis inceptor“ oder „venerabilis expositor Ocham“ selbst genannt
(z. B. Praedicam. c. 3 zweimal), und bei der arbor Porphyriana (Praedicab, De
specie) lesen wir die ergötzlichen zwei Disticha: Sum litis genitrix, solis sed nota
peritis, Per me quam plures erubuere viri; Sed decus et splendor nitidissimus Ocham
Ingenio claram me facit esse suo. – Uebrigens ist der Druck nicht paginiert, und
ich kann daher nur im Grossen nach Capiteln citiren. - - -
740) Der älteste Druck ohne Titelblatt beginnt: Quam magnos veritatis secta
toribus afferat fructus etc. Am Schlusse vor der Capitel-Uebersicht steht: Explicit
tractatus logicae fratris Guillermi Ockan divisus in tres partes et unaquaeque pars
per capitula distincta est. Impressum est hoc opus Pari. in wico clauso Brunelli.
1488. fol. Der dort gedruckte Text erscheint nun durchgängig wörtlichst identisch
in den jüngeren Ausgaben, nemlich in Summa tolius logice Magistri Guielmi [sic]
Occham Anglici logicorum argutissimi nuper correcta; am Schlusse: Explicit magna
constructio logicae fratris Guielmi 0ccham etc. Venetis 1508. 4, und desgleichen in
Logicorum acutissimi summa tolius logicae magistri Guillelmi de Occham etc. am
Schlusse wie so eben. Venetiis 1522. fol. (ebenso auch Venetiis 1591. 4; selbst
Hauréau, De la phil. scol. II, p. 421, macht ganz falsche Angaben, denn es existiert
nicht neben einer "Summa logices noch eine Maior Summa logices, sondern der Text
dieser sämmtlichen Drucke ist schlechthin identisch). Aber wenn der anfmerksame
Leser alsbald entdecken muss, dass dieser Text unmöglich in seiner Totalität so
aus Occam's Händen hervorgegangen sein kann, so gehen nur die genannten jün
geren Drucke (in den Dedicationen und am Schlusse) den Aufschluss, dass wir eine
Ueberarbeitung der ächten Summa Occam's vor uns haben, welche gegen Ende des
15. Jahrh. in Oberitalien veranstaltet wurde, als dortselbst sich eine förmliche
Schule des occamistischen „Nominalismus“ etablierte. Man druckte ja damals in
solchen Dingen nur dasjenige, was man brauchte und wie man es brauchte, d. h.
330 XIX. Oecam (Schriften);
l nen Schriften siclLselbst ausserordentlich olltwwiederholt und dabei in die‘
Wiederholungen wieder anderweitige Gesichtspunkte einilicht, welche an
derwärts abermals wiederholt sind, so bietet die Darstellung seiner Logik
l bezüglich des Quellen-Nachweises eigenthilgnlichefichlijäigkeiten dar, wel
chen ich nur durch manigfache Vor- und Bückweise einigermaassen ab
helfen kann, so dass der Leser, welchem es um die Sache zu thun ist,
hiemit gebeten sein mag, diesen wechselseitigen Verweisungen wirklich‘
nachzugehen.‘ Jedenfalls jedoch wird es das Geeignetste sein, wenn ich
vorerst Occam’s Auffassung aller damaligen Controverspnnkte (d. h. in
lentio, conceptus, species intelligibilis, Universalien‚ Princip der Indivi
duation u. dgl.) collectiv aus sämmtlichen einschlägigen Schriften darzu
stellen versuche, und erst hernach die einzelnen Theile und Lehren der
eigentlichen Logik folgen lasse, wobei ich mich an die Anordnung der
Summa totius logicae werde halten müssen.
Vor Allem schliesst sich Occam denjenigen an, welche die Logik zu
lden praktischen Diseiplinen zahlten (s. Roger Baco Abschn. XVll‚ Anm.
561, Gratiailei ob. Anm. 667 f. und besonders Aureolus ob. Anm. 698,
häufig ohne mit‘ diplomatischer Treue ein älteres Original als solches reproduciren
zu wollen (sogar manche Drucke plautinischer und terentianiscber Coxnödien. welche
man damals in Oberitalien wirklich aufführte, dienen hiefür als Beispiel). Kurz es
zeigt sich (s. z. B. die Kehrseite des Titelblattes und den Schluss, d. b. f. 81 v. B,
der Ausgabe v. 1522), ‘dass der Cölestiner Marcus de Benevento, „inter eos,
quos nominale: vocant, minimus“ das Werk Occam’s‚ welcher als „Inceptor (vgl.
vorige Anm.) sacrae scholae inaictissinzorum Nominalium“ galt, neu redigirte; denn
während er derjenige genannt wird, „qui oetote nostra veram‘ Nominolium academiam
in Italia suscitaait“, sagt er selbst in der an Johannes Antonius de Albergolis Bo
noniensis gerichteten Dedication: „Ouia huius veridici dogmatis princeps Magister
Guilelmus de Occham ex ordine [ratrum minurum Summam quandam lolius logicae
mira daclrina miroque ordine composait, ideo eam tiln’ proposui, quam iuxta modu
Imn mei ingenioli liln‘ lucidam feci; „-..‘.. certe laborem mm medioc-rent humeris meis
impomi, quem (amen pro le volui talerare, et si him: aliquam ulililatem iuvenes
asporlaverint, non mihi, sed Iibi gratias habeant etc.“ Von diesem Marcus von
Benevent rührt nun nicht bloss jener Prolog her („Ouam magnos ventatis“ etc),
welcher in allen Ausgaben vorangestellt ist, ‘sondern auch ‘sämmtliche Titelübor
Schriften der einzelnen Capitel und ausserdem maniglache Erweiterungen des Lehr
stolTes, welche sich bald deutlicher bald undeutlicher als spätere Znsatze verrathen.
Wenn wir z. B. I, 10, f. 5 r. B lesen „Name de alia divisione nomirmm, quibus
scholaslici freqaenlar ullmlur, es! dicendum“, so kann dies unmöglich Occam selbst
geschrieben haben; oder wenn lll, 3, 38, l‘. 70 v. A gesagt wird „Ideo ad istius
sammoe completionenz, quae de 0mm‘ mado argamdi generalem lradil nolitiam, sunt
aliqua perscrulanda et prima disserendum es! de obligatioaibus“, so bedarf es nach
solchem Geständnisse keines weiteren Beweises, dass die dort eingereihten Obliga
tiones und Insolubilia eine spätere Interpolation sind. Aber wenn ich somit in
der Darstellung der Summa Iolia: logicae mit möglichster Vorsicht verfahren und
vorerst kritisch das Spätere ausscheiden soll, so bleibt, wie die Dinge einmal
liegen, zur Beantwortung der Frage, ob Etwas noch von Occam selbst herrühren
könne oder nicht, häufig nur dasv Kriterium des subjectiven Gelühles übrig; und
wenn auch der Leser hoffentlich zu mir das Vertrauen hegt, dass ich mich in
diese ganze Litteratur hinreichend hineingelebt habe, um mein Gefühl möglichst zu
schärfen, so möge doch bei mangelnden ausseren Zeugnissen hiemit meine Irr
thumsfähigkeit ausdrücklich vorbehalten sein. Entzogen aber soll dem Leser darum
Nichts werden, sondern was ich für unacht halte, wird eben später in Abschn. XX
bei den übrigen lnterpolationen seine Darstellung linden. (Uebrigens eitire ich die
Summa nach der Ausgabe von 1522.) ‘
XIX. Occam (Parteistellung). 331
theilweise auch Aegidius ob. Anm. 365; die gegnerische Ansicht aber bei
Herveus ob. Anm. 395); es liege nemlich in sämmtlichen drei sog. ser
mocinalen Wissenschaften, d. h. in Grammatik, Rhetorik und Logik, |
sentlich eine Richtschnur der willkürlichen Thätigkeiten des Intellectus,
welche sich von der Aufgabe der Ethik nur dadurch unterscheide, dass
die letztere als dictativa sage, dass Etwas gethan oder nicht gethan wer
den solle, während die sermocinale Richtschnur als ostensiva eine An
leitung gebe, wie das Werk des Geistes zu verrichten sei 741); denn um
„Werke“, wenn auch nur um die inneren geistigen, d. h. um die inten
tiones, handle es sich in der Logik jedenfalls 7*?), und nur insoferne
| -
||
diese Werke wesentlich in den Urtheilen, d. h. in „sermones“, beruhen, ---- /14
könne man sagen, dass jener Bruchtheil der Logik, welcher nicht die Ur
theile, sondern die Begriffe (Kategorien) zum Gegenstande habe, nicht
praktisch, sondern speculativ sei "*"), – eine Sonderstellung der Katego
rien, welche uns sehr entschieden an Burleigh (ob. Anm. 593), an Ar
mand (ob. Anm. 643) und an Gratiadei (ob. Anm. 670) erinnert.
Indem aber so dem Occam die Logik eine wissenschaftliche Bestim
mung innerer geistiger Vorgänge ist, und er sie sonach in üblicher Weise y
(s. Abschn. XVII, Anm. 362 u. ob. Anm. 87, 629) als rationalis den rea
len Wissenschaften gegenüberstellt und ausdrücklich ihre formale und
doctrinelle Unabhängigkeit von denselben betont "*"), nimmt er in ächt
741) Sent. Prolog. qu. 4, 11 N : Logica, rhetorica et grammatica sunt vere no
titiae practicae et non speculativae, quia vere dirigunt intellectum in operationibus
suis, quae sunt mediante voluntate in sua potestate, sicut logica dirigit intellectum
in syllogizando, discurrendo et sic de aliis. Potest tamen distingui de practica, quia
quaedam est dictativa et quaedam tantum ostensiva; prima est illa, quae determinate
dictat, aliquid esse faciendum vel non faciendum, . . . . . et isto modo nec logica nec
rhetorica est practica nec etiam ars quaecunque mechanica, quia nulla earum dictat,
quod domus est facienda . . . . . . . ! 0stensiva non dictat aliquid fugiendum aut perse
quendum, sed tantum ostendit, quomodo opus fieri potest;|..... et eodem modo logica
et aliae artes sunt tantum ostensivae et non dictativae, sunt tamen directivae, habent
que tales artes frequenter non pravim pro obiecto, sed obiectum praæis. Hiezu
Anm. 820.
742) Erpos. aur. Prooem.: Logica est dicenda practica, quia, cum scientia
logicae tractet de syllogismis, propositionibus et huiusmodi, quae nonnisi a nobis fieri
possunt, sequitur, quod est de operibus nostris, non quidem eæterioribus, nisi forte
secundario, sed de intentionibus, quae vere opera nostra sunt; et per consequens illa
scientia practica est, et non speculativa.
743) Ebend. Praedicam. Prooem.: Iste liber (d. h. Categoriae) pro aliqua sui
parte est speculativus et pro alia sui parte est practicus, cuius ratio est, nam aliqua
pars est de operibus nostris, sicut illa, quae est de sermonibus, qui sunt opera nostra
(Näheres über sermo s. unten Anm. 754, 769 ff., 777 f., 792, 797), et illa est
practica; alia pars non est de operibus nostris et illa est speculativa. El inter
omnes libros logicae Aristotelis iste est minus practicus et magis speculativus, et ideo
quod dictum est in libro Porphyrii (vorige Anm.), quod logica est magis practica,
est intelligendum quantum ad maiorem sui partem, non autem quantum ad omnem
sui partem, accipiendo logicam, sicut tradila est ab Aristotele; nec est inconveniens,
aliquam partem logicae esse practicam et aliam speculativam, cum multa er practicis
e speculativis dependeant.
744) Eapos. aur. Prooem.: Ista scientia (d. h. logica) dicitur rationalis, ceterae
autem . . . . . reales, quia determinat de his, quae sine ratione esse non possunt, aliae
autem scientiae de rebus ertra animam eristentibus determinant. Summa tot. log.
III, 2, 22, f. 53 r. A: Polerit aliqualiter apparere, ..... ad quam scientiam debeant
332 XlX. Occam (Parteistellung).
aristotelischem Geiste den Standpunkt ein, dass das Erkennen in einem
i Verwirklichungsprocesse vom Potentiellen zum Actuellen fortschreite, wor
nach der Mensch Nichts singuläres denkend erfassen könne, ohne zugleich
die Real-Potenz der Universalität mitzubesitzen 74°). So erkennt er an,
dass für den erkennenden Menschen auf Erden (im Unterschiede vom
Jenseits) die sinnliche Erkenntniss des Einzelnen, welche er ausdrücklich
als intuitiva bezeichnet, nicht überflüssig sei "*"), sondern im Zusammen
hange mit dem Gedächtnisse eine unerlässliche Voraussetzung des denken
den Erkennens bilde 7"), welche selbst mit unmittelbarer Evidenz ausge
rüstet sei "“) und zu ihrer distinctiven Deutlichkeit nicht erst eines de:
| finitorischen Allgemein-Begriffes bedürfe 74"). Kurz, wir befinden uns bei
Occam, auf der Basis eines aristotelischen Empirismus, welcher mit dem
Zugeständnisse, dass alles menschliche Wissen von der Sinneswahrneh
mung und von den Einzeln-Objecten anhebt, zugleich die Forderung ver
knüpft, dass jede Wissenschaft als solche nur von Universellem handle,
eine grundsätzliche Auffassung, welche in byzantinische Terminologie ein
* gekleidet ist, wenn Occam sagt, dass allerdings die Bestandtheile der Ur
mittelst suppositio an Stelle singulärer Individuen stehen, aber für
die Wissenschaft doch nur die termini universales werthvoll sind 7°").
pertinere tales „Homo est species, Rationale est differentia hominis, Album est acci
dens“ et huiusmodi. Videtur enim, quod tales ad logicam non pertinent, ..... cum
tales sciri non possunt, nisi perfecte sciatur natura significati per subiectum ......
Sequeretur etiam, quod, si tales propositiones per se ad logicam pertinerent, logicus
non posset perfecte scire logicam, nisi cognosceret naturam omnium rerum, imo etiam
nisi cognosceret omnes conclusiones et omnia principia omnium scientiarum. . .....
Propterea dicendum est, quod de talibus propositionibus non se habet logicus intro
millere nisi forle gratia erempli; potest enim logicus de talibus bene eremplificare
in tradendo notitiam logicae, sed non pertinet ad logicum, scire eas. Hiezu unten
Anm. 797 u. der Schluss der Anm. 843.
745) Sent. I, Dist. 3, qu. 5 BB: Intellectus procedit de potentia ad actum,
. . . . . unde non est aliquis, qui intelligat aliquam rem singularem quamcunque, quin
statim intelligat vel possit intelligere ens communissimum.
1746) Sent. Prolog. qu. 1 Y : Sola notitia intuitiva intellectiva non sufficit ad
iudicium tanquam causa prorima, ita quod intellectus ita habet cognoscere singu
laria . . . . . El ideo sensitiva non superfluit, quamvis sola nolitia intuitiva intellectiva
sufficeret, si esset possibile, eam naturaliter esse pro statu isto sine nolitia intuitiva
sensitiva, sicut est in angelis et anima separata. S. Anm. 786.
747) Ebend, qu. 1 LI.: Intellectiva est memoria et actus recordandi proprie
dictus, supposito, quod intellectus non tantum cognoscat universalia, ..... sed etiam
intuitive cognoscat illa, quae sensus cognoscit... ... 0mnis cognitio intellectiva prae
supponit necessario imaginationem sensitivam tam sensus eaterioris quam interioris.
748) Ehend, qu. 1 E: Si aliquis videat intuitive Socratem et albedinem eristen
tem in Socrate, potest evidenter scire ; quod Socrates est albus; si autem tantum
cognoscit Socratem et albedinem eristentem in Socrate abstractive, sicut aliquis potest
imaginari in absentia eorum, non sciret evidenter, quod Socrates esset albus, et ideo
non est propositio per se nota. -
749) Sent. I, Dist. 3, qu. 7: Utrum singulare posset distincte cognosci ante
cognitionem enlis vel cuiuscunque universalis . . . . . . Dico, quod res potest distincte
/ cognosci sine ratione eius diffinitiva. - - - - -
750) Erpos. aur. Praedicab. De specie: 0mnis disciplina incipit ab individuis
• • • * * * Er sensu, qui non est nisi singularium, fit memoria, eæ memoria cæperimen
tum, et per erperimentum accipitur universale, quod est principium artis et scientiae;
et ita sicut omnis cognitio nostra ortum habet a sensu, ita omnis disciplina ortum
habet ab individuis, licet nulla. doctrina tractare debeat de singularibus signanter seu
*
XIX. Occam (Parteistellung). 333
D. h. i Occam vertritt durchaus nicht einen sensualistischen Empirismus,
sondern erkennt die ideale Function des Intellectus an, welche von Er
fahrung zu Wissenschaft führt und schliesslich darauf beruht, dass der
lntellectus das Vermögen ist, durch welches wir auch Nicht-Sinnliches
erfassen 731). - - , // -
Aber innerhalb einer jeden Stufe jenes Ueberganges von potentiellem
Wissen zum actuellen erblickt Occam (auf Grundlage der allgemein reci
pirten arabischen Tradition) einen wesentlichen Unterschied, je nachdem
entweder in erster Linie eine beifällige Zustimmung und ein Wissen nur
auf incompleæa, d. h. auf die Bestandtheile eines Urtheiles, gerichtet ist,
oder in zweiter Linie complera, d. h. Urtheile , zum Gegenstande hat;
und zwar solle nur dieses Letztere, welches stets eine innere Gedanken
Verknüpfung involvire, im eigentlichen Sinne ein „Wissen“ (– res eætra
non scitur-) genannt werden 7°°). Nemlich ein blosses Erfassen (actus
apprehensivus) finde sowohl betreffs der incomplera als auch auf
Grundläge dieser betreffs der complewa statt, hingegen seien es aus
schliesslich nur compleæa, bei welchen die höher liegende Thätigkeit
des Urtheilens (actus iudicativus) eintrete und eine Beistimmung bei
Wahrem oder Nichtbeistimmung bei Falschem mit sich bringe 7°°); und
somit ergebe sich ein „Wissen“ nur bei complera, und zwar auch bei
diesen nur dann, wenn der objective Thatbestand der Verbindung mit der
* * * , , . **
|
'nulla scientia proprie dicta est de individuis, sed de universalibus pro individuis
...... Licet quarumlibet propositionum scientiarum realium pro maiori parte tam
subiecta quam praedicala supponant pro rebus singularibus, tamen magis illae pro
positiones sunt nolae et etiam uliles, quae componuntur ea terminis universalibus. „
751) Sent. Prol. qu. 1 HH : Intellectus noster pro statu isto non tantum co
gnoscit sensibilia, sed etiam in particulari et intuitive cognoscit aliqua intelligibilia,
. quae nullo modo cadunt sub sensu, . . . . . cuiusmodi sunt intellectiones, actus volun
latis, delectatio, tristitia et huiusmodi, quae polest homo erperiri inesse sibi, quae
tamen non sunt sensibilia nobis. (Diese Unterscheidung zwischen dem Gebiete des
Sinnlichen und jenem des Willens hat Aehnlichkeit mit Kant's Grundsätzen.)
"" 752) Quodl. III, 6: Actus assentiendi est duplea sicut actus sciendi: unus quo
aliquid scitur esse vel non esse, sicut scio, quod lapis non est asinus et tamen nec
scio lapidem nec asinum; . . . . . . alius est actus, quo aliquid scitur de aliquo, de
quo habetur scientia. . . . . . Loquendo de ipso assensu dico, quod ille actus non habet
pro obiecto complerum . . . . . Loquendo vero de actu secundo sciendi vel assentiendi
dico, quod ille actus est proprie compleæivus, . . . . . quia ille actus est, quo aliquid
verum scitur, sed res extra non scitur, non enim scio lapidem vel asinum. Vgl.
ebend. V, qu. 6. -
753) Sent. Prolog. qu. 1 0: Inter actus intellectus sunt duo actus, quorum unus
est apprehensivus et est respectu cuiusque, quod potest terminare actum potentiae
intellectivae, sive sit complerum sive incomplerum, quią non solum apprehendimus
incomplera, sed etiam propositiones, demonstrationes, tam necessarias" quam possi
biles, et etiam universaliter omnia, quae respiciuntur a potentia intellectiva. Alius
actus potest dici iudicativus, quo intellectus non ' tantum apprehendit obiectum, sed
"eliam illi assentit vel dissentit, et ille aclus est tàntum respectu compleri, quia nulli
assentimus per intellectum, nisi quod verum eristimamus, nec alicui dissentimus, nisi
falsum reputamus. Et sic patet, quod respectu compleri potest esse dupler actus,
sc. apprehensivus et iudicativus (so findet das traditionelle boethianische Wort
„iudicium“ – s. z. B. ob. Anm. 330 u. 368 – allmälig eine manigfachere Ver
wendung) . . . . . . (T) Non omnis actus iudicativus praesupponit in eadem potentia
nolitiam incompleram terminorum, quia praesupponit actum apprehensivum, et actus
apprehensivus praesupponit respectu alicuius compleri notitiam incompleatam termino
rum. Vgl. auch Anm. 893. . * · * * * * * ''
|
$
334 XIX. Occam (Parteistellung).
subjectiven Beistimmung des Intellectus in Einklang steht"); denn auch
bei dem Verstehen eines Syllogismus sei Ein und derselbe Act des Den
kens einerseits ein Wissen, insoferne er auf die Schluss-Verbindung und
hiedurch mittelbar auch auf die verbundenen Begriffe gerichtet sei, und
andrerseits zugleich nicht ein Wissen, insoweit er nur die Begriffe als
unverbundene zum Gegenstand habe ").
Ersehen wir nun schon hieraus, dass für Occam's Auffassung der
Logik das Urtheil ein principielles Uebergewicht besitzen muss, so wird
uns ein ziemlich verschlungener Weg, welcher den Denkact überhaupt
betrifft, an manigfachen Punkten wieder die gleiche Perspective zeigen.
Betreffs aber all jener Fragen, welche sich um die Denkthätigkeit selbst
drehen, geht Occam mit obiger (Anm. 744) Scheidung der rationalen und
der realen Disciplinen grundsätzlich so weit, dass er die Erörterung über
die Existenzweise der geistigen Erzeugnisse, d. h. die Besprechung der
Frage, ob die intentiones, termini, Urtheile, Schlüsse u. dgl. in der Seele
gegenständlich oder vorstellungsweise existieren, geradezu der Metaphysik
zuweist") und somit für die Logik als solche einen reinen selbststän
digen Boden gewinnen will, welcher von Metaphysik ebenso unberührt
bleiben soll als von Theologie (welcher Art dieser positive Boden der
eigentlichen Logik als solcher sei, wird sich unten, Anm. 780 ff, zeigen).
Aber trotzdem lässt er selbst in seinen logischen Schriften aus prakti
schem Bedürfnisse sich dazu hinreissen, über derartige Fragen zu spre
chen, indem er sich mit den zu seiner Zeit bestehenden Parteistellungen
auseinandersetzen will; und ausserdem geben für uns, die wir uns ge
rade um diese Controverspunkte zu allermeist interessieren müssen, die
übrigen Schriften Occam's ein hinreichendes Material. -
Kurz also, wenn auch an sich es Aufgabe des Metaphysikers sei,
die Existenzweise der psychischen Vorgänge und Werke zu bestimmen,
so sei doch jedenfalls unbedingt daran festzuhalten, dass es sich hiebei
nicht um äussere Gegenstände (res extra animam), sondern um etwas
Inneres in der Seele handle; und wenn nach Einer Meinung (offenbar
Aegidius, s. ob. Anm. 376f) eine blosse qualitas animae zu Grunde ge
legt werde, welche auf einer zur suppositio des Singulären befähigten
754) Sen. III, qu. 4 R: Hoc nomen „scientia“ vel „conceplus“ significat non
tantum ipsam qualitalem in anima, sed etiam coexistentiam obiecti el conformilalem
obiecli ad scienliam, obiecli inquantum complexi, non incomplexi, ita, quod ad hoc,
quod illa qualitas sit in anima, sive sit actus assenliendi sive sit habilus ex actibus
assenliendi, non demolatur scienlia, nisi quando illud complexum, respeclu cuius est,
habel esse eo modo, quo intellectus sibi assentit.
755) Ebend. I, Dist. 1, qu. 1. L: Intellectus uno actu scil conclusionem, et per
consequens non lanlum intelligit conclusionem illo actu, sed eliam terminos illius
conclusionis; el lamen illo actu scit conclusionem et illo actu non scit aliquid in
complexum illius conclusionis, elita idem aclus respectu conclusionis dicitur scientia
el respectu termini non dicilur scientia.
756) Expos. aur. Prooem.: Ista scientia (d. h. logica) principaliter tradit noli
liam conceptuum el intentionum per animam fabricatarum non extra se, quomodo fa
bricantur res artificiales, sed intra se, Werumlamen qualia sint talia fabricala, sc.
cuiusmodi sint syllogismi, propositiones, termini et huiusmodi, an sc. sint subieclive
in anima earistentes an aliquo alio modo, non ad logicam, sed ad metaphysicam
perlinel, et ideo hinc est pertranseundum. Das Nemliche wird auch von den Univer
salien gesagt, s. unten. Anm. 777, 780 f.
XIX. Occam (Parteistellung). 335
similitudo rei beruhe, während eine andere Ansicht (d. h. Scotus, s. ob.
Anm. I 10 ff.) von einer eigenen species repraesentans spreche, so ent
halte die letztere Annahme sicher etwas völlig Ueberflüssiges (hierüber
sogleich Näheres), und es empfehle sich am meisten eine dritte Meinung
(es ist die des Durand, ob. Anm. 551 u. 556 ff., und des Armand, ob.
Anm. 630, welche hierin den Herveus, ob. Anm. 393, bekämpfen), nem
lich dass man einfach nur auf 'actus intelligendi zu recurriren brauche,
denn in diesem liege es begründet, dass beim Erkennen vorerst ein Ein
zeln-Gegenstand ergriffen (apprehendi) und als psychisches Moment (pas
sio animae) festgehalten werde, welches bereits an und für sich, nemlich
ohne willkürliche Fixirung eines bestimmten Wortes, geeignet sei, durch
suppositio sich auf das Einzeln-Ding zu beziehen "°"). Sowie schon Du
rand die scotistische species intelligibilis als „überflüssig“ bezeichnet hatte
(s. ob. Anm. 561) und auch Aureolus dieselbe entschieden bekämpfte (ob.
Anm. 707 ff.), so verbindet Occam gewissermaassen die Ansichten beider;
denn frage man, ob eine dergleichen species, sei es als der Denkthätig
keit vorhergehend oder als durch dieselbe hervorgerufen (non sine actu
intelligendi), anzunehmen sei, so sei zu bedenken, dass man überhaupt |
nie ohne Noth eine Mehrheit statuiren dürfe, eine Nöthigung aber hierin
nicht vorliege; hingegen zweifelhaft könne noch bleiben, ob etwa neben ;
dem Denkacte (praeter actum intelligendi) dennoch ein anderweitiges Mo
ment angenommen werden müsse, wenn auch die Wahrscheinlichkeit da
für spreche, dass es ein sogenanntes „idolum“ als ein dem äusseren Ge
genstande Aehnliches sei, in welchem (in quo) letzterer, sei es gegen
ständlich oder vorstellungsweise, erkannt werde 7°°). Doch äussert sich
|
757) Ebend. Perierm. Prooem.: Qualis autem sit ista passio animae, an sc. sit
res ertra animam vel aliquid ens fictum existens obiective in anima vel aliquid eri
stens realiter in anima tantum, non pertinet ad logicum, sed ad metaphysicum. Ve
rumtamen aliquas opiniones, quae circa istam difficultatem ponuntur, volo recitare.
Posset autem esse una opinio talis, quod . . . . . est aliqua qualitas animae (über qua
litas animae s. Anm. 762 u. 865) distincta realiter ab actu intelligendi, quae est
obiectum intellectus terminans actum intelligendi, . . . . . el illa qualitas est vera simi
litudo rei eætra, propter quod repraesentat ipsam rem et pro ipsa supponit eæ natura
sua, sicut vor supponit pro rebus er institutione..... Alia posset esse opinio, quod .....
est aliquid subiicibile vel praedicabile, ea quo componitur proposilio in mente, quae
correspondet propositioni in voce, et quod illa passio est species rei, quae naturaliter
repraesentat rem et potest in propositione pro re naturaliter supponere. Sed haec opinio
videtur magis irrationabilis, quam prima, quia talis species non est ponenda propter super
fluitatem . . . . . Alia posset esse opinio, quod passio animae est ipse actus intelligendi.
Ista videtur mihi probabilior omnibus opinionibus ..... Qui vult tenere praedictam opinio
nem, potest supponere, quod intellectus apprehendens rem singularem elicit unam cognitionem
in se, quae est lantum illius singularis, quae vocatur passio animae potens er natura sua
supponere pro illa re, unde ..... sicut voa: ea institutione pro re supponit, ita intentio
ipsa eæ natura sua supponit sine omni institutione pro illa re, cuius est (über diese
„institulio“ s. Näheres unten Anm. 774,781, 782,791, 806) . . . . . Illas tres opiniones
reputo probabiles; quae tamen sit vera vel falsa, studiosi discutiant. Hoc tamen
apud me est omnino certum, quod nec passiones animae nec universalia aliqua sunt
res extra animam et de esse rerum singularium, sive sint conceptae sive non.
758) Sent. I, Dist. 27, qu. 2 J: Manifestum est, in intellectu esse actum intel
ligendi et etiam habitum, sed utrum species aliqua praevia aclui sit ponenda in
anima vel non, esl dubium. Utrum etiam praeter actum intelligendi sit aliquis con
ceptus formatus per actum intelligendi vel etiam sit aliquis conceptus habens tantum
esse obiectivum, esl dubium. - Utrum etiam sit aliqua species in intellectu, quae non
|
336 XIX. Occam (Parteistellung).
"..."
- *~~
Occam auch wieder weit zuversichtlicher, wenn er unter Wiederholung
des Motivs, dass die species intelligibilis für das unmittelbare sensuale
Erkennen (intuitio, s. oben Anm. 746) eine unnöthige Vervielfältigung sei,
entschieden hervorhebt, dass für den Fortschritt zum abstracten Erkennen
ein Mittelglied nothwendig sei, welches man aber nicht in einer species
intelligibilis suchen dürfe, sondern in einem psychischen Besitze (habi
tus) anerkennen müsse, da der Intellectus aus dem Sinnes-Eindrucke ein
Gebilde (fictum) als Bleibendes erzeuge (vgl. Anm. 768), was jedenfalls,
möge man es idolum oder simulacrum oder imago oder phantasma
nennen, nur vorstellungsweise (obiective), nie aber gegenständlich (sub
iective) existire, und daher auch nicht reell von den äusseren Dingen ge
trennt sei, sondern gerade die Dinge selbst, auch wenn sie nicht mehr
gegenwärtig sind, bezeichnet '°"). Ja, diese Kraft des Intellectus, nach
vorhergegangenem Sinnes-Eindrucke etwas dem Gegenstande Aehnliches
} (simile, imago) vorstellungsweise zu bilden (fingere), sei der Objectivität
.*
derartig adäquat, dass der Intellectus, wenn er eine, reale Schöpferkraft
besässe, das nemliche Ding als objectives, erzeugen würde """); und so
wie der ausübende Künstler über die bloss vorstellungsweise Existenz
posset esse sine actu intelligendi, est dubium. De primo dubio et terlio dico, quod species
neutro modo dicta est ponenda in intellectu, quia nunquam ponenda est pluralitus sine
necessitate (vgl. folg. Anm. u. 768), sed . . . . . quidquid potest salvari per talem speciem,
potest salvari sine ea aeque facililer. . . . . Sed, de secundo dubio est mihi magis dubium,
hoc tamen est mihi probabile, quamvis non affirmem, quod in intellectu praeter ipsum
actum intelligendi, quando intelligit aliquid commune ad plura, est aliquid vel subiec
tive vel obiective, quod est aliquo modo simile rei ertra intellectae, quod a multis
vocatur quasi quoddam idolum, in quo ipsa res cognoscitur, quamvis rem singularem
cognosci in illo , non aliud sit, quam ipsum idolum cognosci. Die Lösung dieses
Zweifels s. Anm. 768.
759) Ebend. II, qu. 15 C: Est una opinio, quae ponit, quod necessarium est ponere
speciem impressam intelleclui ad hoc, quod intelligat; quod probatur multipliciler
(folgen acht Motive). . . ... (0) Ad cognitionem intuitivam habendam non oportet ali
quid ponere praeter intellectum et rem cognitam, et nullam penitus speciem, .... quia
frustra fit per plura, quod polest fieri per pauciora, sed per intellectum et rem eo
gnitam sine omni specie potest fieri cognitio intuitiva . . . . . (Q) Ad habendum notitiam
abstractivam oportet necessario ponere aliquid primum praeter obiectum et inlellectum;
* * * * * aliquid in virtule phantastica relinquitur mediante cognitione inluitiva sensus
particularis, quod prius non fuit, quia aliter in absenliu rei sensibilis non posset
phantasia habere aclum circa illud ...... (R) Illud, quod relinquitur, non est species,
sed habitus (vgl. Anm. 784) ..... (SS) Quando dicitur, quod intellectus agens facit
universale in actu, verum est, quod facil quoddam esse fictum et producit quendam
conceptum in esse obiectivo ..... et nullo modo subiective. Ebend. qu. 17 S: In
phantasia aliquid manet, sed illud non est obiectum aclus, sed habitus quidam in
clinans ad phantasiandum obieclum prius sensatum ..... Simulacra, phanlasmala,
idola, imagines, non sunt aliqua realiter distincta a rebus ealra, . . . . . sed dicunt rem
ipsam, secundum quod terminat ipsum actum sensus interioris in absenlia rei sensi
bilis. Zu letzterem Anm. 765. , •
760) Ebend. I, Dist. 13, qu. 1 J : Intellectus noster primo intelligit inluitive
aliquid singulare realiter eristens, quo intellecto potest idem intellectus fingere ali
quid consimile prius intellecto, sed illud sic fictum non poterit habere esse subiecti
vum, sed tantum esse obiectivum, . . . . . et ideo illud sic fictum est lantum tale, quale
fuit prius intellectum in esse obiectivo et non est in esse subiectivo, sed erit quasi
imago simillima rei prius intellectae in esse obiectivo, in tantum quod si intellectus
haberet vim productivam realem, sicut habet vim fictivam, illud productum vere esset
eiusdem rationis cum illo praeinlellecto. Hiezu Anm. 808.
XIX. Occam (Parteistellung). - 337
z. B. des Hauses, welches er ersinnt, auch hinausschreiten und dasselbe
reell herstellen könne "), so erfasse auch der Intellectus in denjenigen
seiner Gebilde, welchen ein äusserer Gegenstand entspricht, denselben mit
solch adäquatester Aehnlichkeit, dass ein solches Gebilde in höherem Grade
durch suppositio sich auf die Einzelndinge beziehen und dieselben ge
meinsam umfassen kann, als diess eine angebliche blosse qualitas animae
könnte 79%). - -
Hiemit aber sind wir bereits in das Gebiet eines bedenklichen
Schwankens eingetreten, welches bei Occam sogar im Gebrauche der ent
scheidenden Partei-Stichworte erscheint. Nemlich wenn wir auch den
ächt aristotelischen Geist anerkennen, welcher den Verwirklichungsprocess
des Wissens vom Sinnes-Eindrucke beginnen lässt und durch Gedächtniss,
Phantasie und psychische Gebilde hindurch zum Erfassen des Allgemeinen
führt, so ist bei Occam dennoch jener Begriff „fictum“ ein gar zweischnei
diges Ding, und sowie er selbst die doppelte Möglichkeit offen liess, dass
das idolum sowohl subjectiv als auch objectiv existieren könne (Anm. 758),
so lenkt er auch die entschiedene Behauptung, dass es nur vorstellungs
weise existire (Anm. 759), durch die Erwägung jener völligen Congruenz,
welche zwischen dem psychischen Gebilde und dem äusseren Dinge be
stehe, und mit Benützung der byzantinischen suppositio (welche freilich
für ihn das Hauptmoment ist) selbst wieder dahin hinüber, dass wir
telst der idola die Dinge so, wie sie sind, erfassen und folglich „gegen
ständlich“ denken (Anm. 762). So werden wir nicht bloss das gleiche
unentschiedene Offenlassen jener zwei Möglichkeiten wieder betreffs der
Universalien finden (Anm. 810), sondern wir werden uns auch nicht wun
dern dürfen, wenn Occam anderwärts geradezu behauptet, dass die inten
tiones oder Universalien u. dgl. eine gegenständliche (subiective) Existenz
haben "). Der Sinn hievon ist dann allerdings nicht etwa das Bekennt
miss eines Realismus, sondern nur das so eben Gesagte, d. h. die uns
sehr an Aureolus (Anm. 713 f) erinnernde Betrachtung, dass die psychi
schen Vorgänge völlig der Aussenwelt adäquat sind und somit das Sub
jective objectiv ist und umgekehrt"). - - -
761) Expos. aur. Perierm. Prooem.: Artificem excogitare domum, antequam pro
ducat eam, non est, artificem habere domum in esse obiecliv0 tanlum, sed es, ipsum
habere artem vel scienliam domus, quae est vere qualitas mentis, et lalis scientia
„domus“ vocatur.
762) Ebend.: Est distinguendum de fictis, quia quaedanh sunt ficta, quibus in
re extra non potest consimile correspondere, sicut chimaera ......; aliqua dicuntur
ficta, quibus in esse reali correspondent vel correspondere possunt consimilia, et huius
modi vocantur universalia ...... Universale fictum vel idolum plus distinguitur a re,
quam quaecunque res una ab alia, et lamen in esse in lenliomali magis sibi assimi
latur, in tanlum quod, si p0ssel realiler produci, sicut polest fingi, esset Sibi con
simile postea ad extra, et per eandem rationem magis potest suppomere pro re et
esse communis el esse id, in qu0 res intelligitur, quam intenlio vel aliqua alia qua
litas. Vgl. Anm. 809 u. besonders Anm. 865. -
763) Es ist eigenthümlich, dass die letztere Anschauungsweise gerade in den
Quodlibeta an den beiden Stellen, welche allein hierüber sprechen, festgehalten
wird (s. Anm. 768 u. 812); neben die andere Ansicht hingestellt, findet sie sich
auch im Commentar zum Sententiarius (s. Anm. 787 u. 810).
764) So sehen wir, dass auch ein so bedeutender Mann, wie Occam immerhin
in seiner Zeit war, von den eigentlich philosophischen Grundfragen keinen klaren
PRANTL, Gesch. III. 22
338 XIX. Occam (Parteistellung)
9
Dieses Zusammentreffen der subjectiven Auffassung und des objectiven
Thatbestandes liegt nach Occam's Ansicht schliesslich im actus intelligendi
(Anm. 757), und sowie er schon betreffs der vorstellungsweisen Existenz
der entia rationis behauptet, dass dieselben allerdings weder die äusseren
Dinge selbst, noch aber auch reell von ihnen geschieden seien "), so
erinnert er daran, dass das ens rationis als in der Seele auftretend eben
doch existire und somit in diesem Sinne ein ens reale heissen könne"),
ja er nennt die dem sachlichen Befunde richtig entsprechende qualitas
mentis (gelegentlich einer Aeusserung über die Gegensätze) ausdrücklich
sofort eine „res“"). Aber erfasst diese res nur als eine in der Denk
werkstätte erzeugte; nemlich das obige Bedenken (Anm.758), ob neben
dem Denkacte noch etwas Anderweitiges anzunehmen sei, löst er dahin,
dass die von Mehreren (und, wie wir sahen, auch von ihm selbst) ge
theilte Annahme eines eigenen Gebildes (fictum) genau genommen als
eine zwecklose Vervielfältigung überflüssig sei, da es genüge, den aclus
intelligendi als solchen festzuhalten; denn dieser sei an sich bereits die
similitudo der Gegenstände und als ein Signum ré) (oder als intentio
oder passio animae oder conceptus, vgl. '' zur Namen
bezeichnung als auch zur suppositio geeignet, und jede intentio über
haupt sei wahrhaft eben ein actus intelligendi und in sachgemässer
Uebereinstimmung mit der Objectivität ein ens reale (s. Anm. 766) oder
eine qualitas animae, welcher eine gegenständliche (subiective) Existenz
zukomme"). - - -
Begriff hat, und somit auch er ebensowenig als z. B. Scotus (s. oben bei Anm. 104)
ein „Philosoph“ genannt werden kann. Allerdings müssen wir hiebei auch be
denken, dass gerade über Subjectivität und Objectivität kaum Jemand unklarer war,
als Schelling; auch Hegel's Taschenspieler-Kunststück wird hierin jetzt wohl keinen
besonnenen Denker mehr täuschen. " . . - i -
765) Sent. Prolog. qu. 1,3 M: Ens rationis nec est idem cum re nec distingui
tur realiter; et hoc secundum opinionem, quae pomit entia rationis obieclive in anima.
Hiezu Anm.759 gegen Ende. - - -
766) Quodl.V, qu. 21: Ems reale aliquando accipitur pro omni vera re existente
in rerum natura, et sic ens ralionis est ens reale; aliquando accipitur pro enle
existente sollum extra animam, el sic ens rationis non est ens reale. Hiezu der
Schluss der Anm. 865. - - - - -
767) Ebend. qu. 17: Omnis oppositio realis est inler res, quia, si sit extra
animam, est inter res extra animam; si sit in anima, est inter res in anima, sive
sit inter signa complexa sive incomplexa; semper enim est inter res, quia inter veras
qualitates menlis.
768) Ebend. IV, qu. 19: Dicunt aliqui, quod intentiones primae et secundae
sunt quaedam entia ficta, quae lanlum sunt obiective im mente et nullibi subiective.
Contra: Quando propositio verificatur pro rebus, si duae res sufficiumt ad eius veri
latem, superfluum est pomere alliam rem, ... ... praeterea tale fictum impedit cognitio
nem rei, ergo non est ponendum propter cognitionem ..... . praeterea tale fictum nom
est ponendum, ut habeatur subitectum et praedicatum in propositione universali, quia
actus intelligendi sufficit ad hoc ...... Ideo dico, quod lam intentio prima quam
secunda est vere actus intelligendi, quia per actum potest salvari, quidquid salvatur
perfictum; eo enim, quod actus est similitudo subitecti, poltest significare el suppomere
pro rebus extra, poltest esse subiectum et praedicatum in propositione, potest esse
genus et species, sicut fictum. Er quo patel, quod intentio prima et secunda realiter
distinguuntur, quia intentio prima est actus intelligendi significans res, quae non sun
signa; intentio secunda est actus significans intentiones primas (über diese Unter
scheidung der intentio s. unten. Anm. 776 ff.)...... Patet ex diclis, quod lam in
-
XIX. Occam (Parteistellung). 339
Getreu aber dem Standpunkte, dass die wesentliche Aufgabe der
Logik die sermones seien (Anm. 743), verlegt Occam den actus intelli
gendi grundsätzlich in das Urtheil, und zwar spricht er dabei, uns an
Armand's und Gratiadei’s verbum mentale erinnernd (s. ob. Anm. 630 u.
675), von einer „propositio mentalis“. Nemlich vor dem in Worten
ausgesprochenen Urtheile gehe stets ein inneres von jedem speciellen
Sprach-Idiome unabhängiges Urtheil voraus, dessen Bestandtheile dasjenige
seien, was bald similitudo bald intentio bald qualitas mentis bald in
tellectus bald conceptus heisse 7°°), und in diesem inneren Urtheile, –
im Unterschiede vom gesprochenen oder geschriebenen Urtheile –, halte
der Intellectus vorstellungsweise Subject und Prädicat auseinander, wäh
rend er dieselben zugleich auf Ein und das Nemliche beziehe, ähnlich
wie man zwei Zeichen für Ein bezeichnetes wählen könne "7"), d. h.
z. B. „allgemeiner Mensch“ und „einzelner Mensch“ seien essentiell nur
im Urtheile Eins, weil Ersteres von Letzterem wesentlich ausgesagt
werde "''); und es werde auch die Wahrheit eines ausgesprochenen Ur.
theiles erst dadurch erprobt, dass nach Anhörung desselben eine ent
sprechende propositio mentalis als wahr erkannt werde 77°). Besitzt aber
hiemit jenes innere Urtheil eine grundsätzliche Priorität gegenüber dem
tentiones primae quam secundae sunt vere enlia realia et sunt vere qualitates sub
iective eristentes in anima. Summa t. log. I, 12, f. 6 r. A : Intentio animae vocatur
quoddam ens in anima natum significare aliquid ..... lllud autem eristens in anima,
quod est signum rei, ea quo propositio mentalis componitur (s. Anm. 777 f.) ad
modum, quo propositio vocalis componitur er vocibus, aliquando vocatur intentio
animae, aliquando (conceptus Danimae, aliquando passio animae, aliquando similitudo
rei . . . . . . Sed quid est in anima id, quod est tale signum? Dicendum est, quod circa
istud sunt diversae opiniones. Aliqui enim dicunt, quod non est nisi quoddam fictum
per animam; alii, quod est quaedam qualitas subiective erislens in anima distincta
ab actu intelligendi; alii dicunt, quod est actus intelligendi. Et pro istis est ratio
illa, quod frustra fit per plura, quod potest fieri per pauciora (vgl. ob. Anm. 758);
Tõmnia autem, quae salvantur ponendo aliquid distinctum ab actu intelligendi, possunt
salvari sine tali distincto, eo quod supponêre pro alio et significare aliud ita potest
competere actui intelligendi sicut illi ficto; ergo praeter actum intelligendi non oportet
ponere aliquid aliud. |
769) Summa i log. I, 12, f. 6 r. A: Quando aliquis profert propositionem voca
lem, prius formal interius propositionem unam mentalem, quae nullius idiomatis est,
intantum quod mulli formant frequenter interius propositiones aliquas, quas tamen
propter defectum idiomatis ea primere nesciunt. Partes lalium propositionum mentalium
vocantur conceptus, intentiones, similitudines, intellectus. Į Sent. Prolog. qu. 1, 2 Y:
0mne subiectum propositionis in mente est intellectio vel aliqua qualitas inhaerens
menti. Vgl. Anm. 797 gegen Ende u. Anm. 809.
770) Sent. I, Dist. 2, qu. 3, D: Possunt esse aliqua nomina vel conceptus, quae
distinguunt subiectum et praedicatum, quae nata sunt esse in intellectu obiective, quia
solus intellectus potest facere propositionem praeter propositionem prolatam et scriptum
et alia huiusmodi; et ita in intellectu dislinguuntur, quae tamen reducuntur ad unum
in esse, sicut duo signa reducuntur ad aliquod unum signatum, quae tumen non sunt
realiter illud unum signatum. -
771) Ebend. qu. 4 EE: Haec est falsa de virtute sermonis „homo universalis et
homo particularis sunt unum essentialiter“, . . . . . . sed sunt unum essentialiler, quia
unum essentialiter praedicatur de reliquo et importat essentiam alterius, nec tamen est
realiter de essentia alterius.
772) Quodl. III, qu. 11: Propositio vocalis est vera, quando er eius prolatione
auditor est natus concipere et formare propositionem mentalem veram; hoc autem
solum est in fine prolalionis et non in principio nec in medio. -
|
<--
| |
22*
340 XIX. Occam (Parteistellung).
in Worten ausgesprochenen Urtheile, so liegt diese nach Occam’s Ansicht
darin begründet, dass die Zusammenfassung im Urtheile eine geistige ist
und aus Begriffen (conceptus oder intentiones) hervorgeht, und wir
könnten somit Occam als einen Conceptualisten des Urtheiles bezeichnen,
indem er entschieden (im Gegensatze ob. Anm. 289,
gegen Burleigh, ob. Anm. 586 u. 599, und gegen Gratiadei, ob. Anm. 676)
l daran festhält, dass res non de re praedicatur, und ihm die sprachlichen
Bestandtheile des Urtheiles nur als Zeichen gelten, welche an Stelle einer
bezeichneten Sache stehen77°). Die Worte nemlich seien im eigentlichen
Sinne durchaus nicht Zeichen der Begriffe, sondern ursprünglich und
primär bezeichne der Begriff oder ein psychischer Vorgang die Dinge auf
„natürlichem“ Wege (– dieses Motiv einer natürlichen Einwirkung, auf
welches Occam immer wieder zurückkommt, hatte schon Herveus hervor
gehoben, s. ob. Anm. 395 —), und erst secundär bezeichne das Wort
in Folge einer willkürlichen Einrichtung (voluntaria institutio, vgl. Anm.
781 f., 791, 806) jene nemlichen bereits von der intentio bezeichneten
Dinge, so dass hiemit aus einer Aenderung der Bezeichnung eines Be
griffes nothwendig eine entsprechende Aenderung der Wortbezeichnung
folge, hingegen umgekehrt ein Wort durch Willkür in seiner Bezeichnung
geändert werden könne, ohne dass hiedurch der entsprechende Begriff
sich ändere "'"); und wolle man etwa hiegegen die Syncategoreumata
oder die negativen Worte als Einwand benützen, da diese nicht auf
773) Ebend. qu. 5: Videndum, an sit propositio mentalis; ..... quod probo sic,
quia, ubicunque est compleacio sive compositio vera vel falsa, ibi est propositio; sed
in mente est huiusmodi complerio. . . . . Propositio mentalis non componitur ea rebus
eatra animam, sed ea conceplibus . . . . . . Si aliqua proposilio componeretur ea rebus
eatra, aliqua possel componi ea anima intellectiva el corpore, et sic aliqua propositio
posset esse homo . . . . . In ista proposilione „canis comedit panem“ (vgl. die Stelle
aus Seneca, Ep. 48, Abschn. VIII, Anm. 66) subiectum vere comederet praedicatum;
et similiter est in ista propositione „Ruperlus persequitur Johannem“ (ähnliche Bei
spiele s. bei Burleigh, ob. Anm. 599) ...... 0mnis propositio componitur er nomine
et verbo, .... sed nomina et verba non sunt res e.vtra animam, sed signa rerum . . . . .
0mnis propositio vera affirmativa et vera per identitatem rei significatae per subiectum
el praedicatum, . . . . . quia utimur vocibus pro rebus el terminis non pro se, sed pro
re, quam significant, . . . . . quia intellectus, licet intelligat res ertra, tamen non com
ponit res ea tra , . . . . . . sed intentiones rerum ad invicem non pro se, sed pro re
significata.
774) Summa t. log. I, 1, f. 2 r. B: Dicimus, voces esse signa subordinata con
ceplibus vel intentionibus animae, non quia proprie accipiendo hoc vocabulum „signum“
ipsae voces significent ipsos conceptus primo et proprie, sed quia voces imponuntur
ad significandum illa eadem, quae per conceptus mentis significantur, ita quod con
ceplus primo naturaliter aliquid significat et secundario voæ illud idem significal, in
tantum quod voce instituta ad significandum aliquid significatum per conceptum mentis,
si conceptus ille mutaret significalum suum, eo ipso ipsa vor sine nova institutione
suum significatum permutaret . . . . . . Conceptus sive passio animae naturaliter (vgl.
Anm. 776, 778, 781 f., 784, 788, 791, 810) significat, quidquid significat; terminus
autem prolatus vel scriptus nihil significal nisi secundum voluntariam institutionem
(vgl. Anm. 757, 781); 'eæ quo sequitur alia differentia, sc. quod terminus prolatus
vel scriplus ad placilum potest mutare suum significatum , terminus autem conceptus
non mutat suum significatum ad placilum cuiuscunque. Erpos. aur. Perierm. Prooem. :
Primo passio significat res el postea voa non-passionem animae, sed ipsas res, quas
passio significat, significat, ita quod si passio significala mutarel, et vur sua mutaret
significata. Die gegentheilige Ansicht des Scotus s. Anm. 126.
-–-
- XIX. Occam (Parteistellung). 341
natürlichem Wege durch Abstraction von äusseren Dingen begrifflich ge
wonnen und zu realer Bezeichnung verwendet werden können, so sei zu
erwiedern, dass in diesen Fällen dennoch gleichfalls eine Abstraction und
eine Begriffsbildung stattfinde, nur dieselbe gemeiniglich von den bereits
üblichen Worten selbst ausgehe 77°).
Durch diese Erwägungen über den Sprachausdruck ist nun bei
Occam auch dasjenige bedingt, was er über impositio und intentio, deren
Wechselbeziehung wir schon bei Burleigh (Anm. 584) und bei Armand
(Anm. 629) trafen, in zahlreichen Wiederholungen erörtert. Nemlich wenn
durch die Worte entweder Dinge oder subjective Auffassungen oder auch
Worte selbst ihre Bezeichnung (significare) finden können, so sollen Worte
secundae impositionis diejenigen heissen, durch welche im Sinne der
Grammatik die Worte selbst bezeichnet werden, oder vielmehr in genauerer
Fassung diejenigen, durch welche willkürlich gebildete Zeichen (im Gegen
satze gegen die natürlichen Zeichen, welche die intentiones sind, s. Anm.
774) bezeichnet werden. Alle übrigen Worte seien primae impositionis
im weiteren Sinne, so dass dann auch sämmtliche Syncategoreumata den
selben beizuzählen seien; hingegen in engerem Sinne dürfe man zu den
Worten primae impositionis nur die categorematischen zählen (d. h. jene,
welche wesentliche Bestandtheile des Urtheiles sind, s. die beiden folg.
Anm.); eben dieselben aber seien entweder primae intentionis, wenn sie
ein Ding, oder secundae intentionis, wenn sie eine subjective Auffassung,
nemlich einen conceptus oder eine intentio u. dgl. bezeichnen 779). Wie
775) Sent. I, Dist. 2, qu. 8 K: Diceretur, quod conceptus syncategoreumatici et
connotativi et negativi non sunt conceptus abstracti*a rebus ea natura sua supponentes
pro rebus vel ipsas modo distincto significantes; . . . . . . verumtamen possunt tales
conceptus imponi vel conceptus abstrahi a vocibus, et ita fit de facto vel semper vel
communiter ..... tunc ab istis vocibus sic significantibus abstrahit intellectus conceptus
communes praedicabiles de eis.
776) Sent. I, Dist. 22, qu. 1 C: Quaedam nomina primo significant res eætra,
quaedam significant primo conceptus mentis, quaedam . . . . . ipsas voces significativas;
et est antiqua distinctio, quod nomina quaedam sunl primae impositionis, quaedam
sunt nomina secundae impositionis. Nomina secundae impositionis sunt illa, quae
imponuntur ad significandum nomina ipsa, . . . . . cuiusmodi sunt ista „nomen, verbum“.
...... Nomina primae impositionis quaedam sunt nomina primae intentionis et quae
dam nomina secundae intentionis : prima sunt illa, quae significant veras res, . . . . . .
secunda sunt illa, quae significant conceptus mentis, sicut „genus, species, universale“.
Summa t. log. I, 11, f. 5 v. B: Nominum ad placitum significantium quaedam sunt
nomina primae impositionis, quaedam sunt nomina secundae impositionis. Nomina
secundae impositionis . . . . . . sunt huiusmodi „nomen, pronomen, coniunctio, verbum,
casus, numerus, modus, tempus“ et huiusmodi, accipiendo illa vocabula illo modo,
quo utitur eis grammaticus ...... Stricte autem dicitur nomen secundae impositionis
illud, quod non significat nisi signa ad placitum instituta, ita quod non potest com
petere intentionibus animae, quae sunt naturalia signa; cuiusmodi sunt talia „figura,
coniugalio“ et huiusmodi . . . . . . Nomen primae impositionis potest dupliciter sumi.
Large, et sic omnia nomina, quae non sunt nomina secundae impositionis, sunt nomina
primae impositionis; et sic talia signa syncategorematica „omnis, nullus, aliquis, qui
libet“ et huiusmodi sunt nomina primae impositionis. Aliter potest accipi stricte, et
tunc sola nomina categorematica, quae non sunt - dae impositionis, I
nomina primae impositionis. Nomina autem primae impositionis stricte accipiendo sunt
in duplici differentia, quia quaedam sunt nomina primae intentionis, et quaedam sunt
nomina secundae intentionis. Nomina secundae intentionis dicuntur illa, quae praecise
imposita sunt ad significandum intentiones animae, quae sunt signa naturalia et alia
|
342 XIX. Occam (Parteistellung).
sehr aber hiebei das grundsätzliche Gewicht wieder auf das Urtheil, und
zwar im Gewande byzantinischer Doctrin (nemlich betreffs der suppo
sitio, s. auch Anm. 798), falle, ersehen wir daraus, dass Occam von der
secunda intentio, deren reale oder nicht-reale Geltung er auch hier dem
Metaphysiker überlässt (s. Anm. 756), nur die in der Seele liegende
Aussagbarkeit fordert, wornach Begriffe wie z. B. genus auf die Namen
der Dinge angewendet werden, und zwar mittelst der suppositio simpler
(s. Abschn. XVII, Anm. 203), d. h. für einen Gemeinbegriff und nicht für
das von ihm Bezeichnete, während hingegen durch die intentio prima
nur mittelst der suppositio personalis die bezeichneten Dinge selbst, d. h.
abgesehen von jener Aussagbarkeit, erfasst werden777). Noch deutlicher
und schärfer drückt sich Occam wiederholt dahin aus, dass intentio über
haupt jenes psychische Moment sei, welches als suppositionsfähig ein
Bestandtheil eines inneren Urtheiles sein könne ; und zwar umfasse die
intentio prima in weiterem Sinne nicht bloss die categorematischen
geistigen Zeichen der Dinge, sondern auch die innere Auffassung der
Syncategoreumata; hingegen im engeren Sinne erstrecke sich dieselbe
nur auf die wesentlichen Bestandtheile des Urtheiles, insoferne dieselben
sich durch suppositio auf Dinge, nicht aber auf Zeichen, beziehen; und
ebenso umfasse die intentio secunda, welche wesentlich in den Zeichen
der intentiones primae liege, im weiteren Sinne sowohl die natürlichen
(s. Anm. 774) als auch die in den Syncategoreumata ausgesprochenen
willkürlichen Zeichen, so dass in solchem Sinne die intentio secunda
nùr im Wortausdrucke beruhe; aber in engerem Sinne bedeute sie nur
die auf natürlichem Wege gewonnenen Zeichen, welche von den inten
tiones primae ausgesagt werden 77°). Darum dürfe man auch nicht sagen,
signa ad placitum instituta (Näheres s. Anm. 778) vel consequentia talia signa; et
talia nomina sunt „genus, species, universale, praedicabile“ et huiusmodi, quia lalia
nomina non sunt nisi intentiones animae, quae sunt signa naturalia aut signa volun
tarie instituta. Ein Beispiel hievon Quodl. VII, qu. 16: „Persona“ est nomen primae
intenlionis, quia significat res, quae non sunt signa . . . . . . Tam nomen secundae in
tentionis quam primae intentionis est nomen primae impositionis, et ideo quamvis
„persona“ sit nomen primae impositionis, cum hoc stat, quod sit primae intentionis.
777) Sent. I, Dist. 23, qu. 1 D: Intentio prima vocatur res realiter eristens,
intentio autem secunda vocatur aliquid in anima rebus applicabile praedicabile de
nominibus rerum, quando non habent suppositionem personalem, sed simplicem, sicut
sunt „species, genus“. . . ... Utrum autem talia sint realiter et subiective in anima an
obiective tantum, non refert ad propositum nec hoc spectat determinare ad logicum,
qui tamen principaliter distinctionem inter nomina primae et secundae intentionis habet
considerare, quia logicus praecise habel dicere, quod in ista propositione „homo est
species“ subiectum supponit pro uno communi et non pro aliquo significalo suo; utrum
autem illud commune sit reale vel non sit reale, nihil ad eum, sed ad melaphysicum.
... .. Nomen secundae intentionis est illud, quod imponitur ad significandum talia de
nominibus rerum praedicabilia, quando supponunt simpliciter et non pro suis signi
ficatis . . . . . (J) Haec est differentia inter nomina primae intentionis et secundae, quod
nomina primae intentionis sunt illa, quae, quando supponunt personaliter, praecise
stant pro rebus non inquantum praedicabilia de aliis; nomina secundae intentionis
stant pro aliquibus praedicabilibus de rebus. Vgl. Anm. 781 u. 796.
778) Quodl. IV, qu. 19: Large dicitur intentio prima esse signum intensibile
evistens in anima, quod non significat intentionem vel conceptus in anima vel alia
signa praecise; ..... et isto modo non solum categoreumata mentalia, quae significant
res, quae non sunt significalivae, sed etiam syncategoreumata mentalia et verba el
coniunctiones et huiusmodi dicuntur primae intentiones . . . . . Sed stricte dicitur prima
** XIX. Occam (Parteistellung). ! 343
dass kurzweg die Kategorien sämmtlich intentiones primae seien (wie
die allgemein recipirte Annahme lautete), sondern, wenn man bei den
Kategorien auch an das Verhältniss einer Ueber- und Unter-Ordnung, d. h.
eben an eine Urtheilsverbindung denke, zeige sich, dass in einigen Be
ziehungen eine Kategorie als gemeinsamere Gattung einer anderen über
geordnet werden könne, welch erstere dann darum als secunda intentio
zu bezeichnen sei; denn das Entscheidende bleibe immer, dass die in
tentio prima Dinge, nicht aber Zeichen, hingegen die intentio secunda
nầr solche Dinge, welche Zeichen sind, bezeichnet 77").
Sind somit die intentiones secundae, wie sich im Anschlusse an die
allgemein geltende arabische Tradition von selbst versteht, nichts Anderes
als die Univer sa lien, so liegt in demjenigen, was wir bisher betrach
teten, bereits der innerste Kern jener Auffassung verborgen, welche Occam
in der Universalienfrage in bunt verschlungener Ausführung vertritt. Fas
sen wir nemlich rückblickend alle diejenigen bisher angeführten Stellen
in Eins zusammen, in welchen Occam den byzantinischen Begriff der sup
positio beizieht (Anm. 750, 757, 762, 768, 773, 777, 778), so erken
intentio nomen mentale praecise natum esse e.vtremum propositionis et supponere pro
re, quae non est signum ...... Similiter large accipiendo dicitur intentio secunda
animae conceptus, quae sunt naturalia signa rerum, cuiusmodi sunt intentiones primae
stricte acceptae, sed etiam prout signa mentalia ad placitum significantia signa syn
categoreumatica mentalia; et isto modo forte non habemus nisi vocale correspondens
intentioni secundae. Stricle autem accipiendo dicitur intentio secunda conceptus, qui
praecise significat intentiones naturaliter significativas, cuiusmodi sunt genus, species,
differentia et alia huiusmodi ..... Ita de intentionibus primis, quae supponunt pro
rebus, praedicatur unus conceptus communis, qui est intentio secunda. Summa t.
log. I, 12, f. 6 r. B: Sufficiat, quod intenlio est quoddam in anima, quod est signum
naturaliter significans aliquid, pro quo potest supponere, vel quod potest esse pars
propositionis mentalis. Tale autem dupleæ est. Unum, quod est signum alicuius rei,
quae non est tale signum, . . . . . et illud vocatur intentio prima ...... Large dicitur
intentio prima omne signum intentionale eristens in anima, quod non significat in
tentiones vel signa praecise, . . . . . et illo modo verba mentalia et syncategoremata
mentalia, adverbia, coniunctiones et huiusmodi possunt dici intentiones primae. Stricte
autem vocatur intentio prima nomen mentale natum pro suo significato supponere.
Intentio autem secunda est illa, quae est signum talium intentionum primarum, cuius
modi sunt tales intentiones „genus, species“ et huiusmodi. Hiezu die betreffende
Stelle in Anm. 768.
779) Quodl. V, qu. 21 : Utrum quodlibet praedicamentum sit prima intentio vel
secunda ....... Praedicamentum dicitur dupliciter: uno modo accipitur pro primo et
communissimo in linea praedicamentali; et isto modo quodlibet praedicamentum est
prima intentio vel nomen primae intentionis . . . . . Alio modo accipitur pro toto ordine
aliquorum ordinatorum secundum superius et inferius, et sic praedicamentum compo
nitur eæ incomplevis, eæ quibus propositiones affirmativae et negativae natae sunt
constitui ..... Et sic loquendo de praedicamenlis in eo sunt aliquae intentiones primae
et aliquae intentiones secundae; nam in praedicamento qualitatis et relationis est hoc
commune genus qualitas, nam omne, quod genus est, est qualitas mentis secundum
rei veritatem; similiter hoc commune genus est conceptus relativus et ideo est in
genere relationis ..... Intentio prima bene est superior ad intentionem secundam, nam
ens in communi est intentio prima et tamen est superior ad intentionem secundam,
quia omnis intenlio secunda est ens et non e converso ...... Ad intentionem primam
sufficit, quod significet aliquas res, quae non sunt signa, licet cum hoc significet
multas res, quae sunt signa. Intentio autem secunda non significat aliquam rem,
quae non est signum (über „res“ in diesem Sinne s. Anm. 767). Ein Duplicat dieser
ganzen Stelle s. unten Anm. 865.
|
344 XIX. Occam (Parteistellung).
- - - -
-
nen wir sofort, dass Occam das Wesen der Allgemeinbegriffe in der
Suppositions-Fähigkeit erblickt (s. unten bes. Anm. 781, 797f, 800, 806),
in welcher ihm ja auch die Differenz zwischen subiective und obiective
gleichsam als getilgt erscheint (s. Anm. 762–764). Und diese princi
pielle Unterordnung der Universalienfrage unter den byzantinischen Be
griff terminus ist die besondere Eigenthümlichkeit der Ansicht 0ccams;
denn dass die Universalien wenigstens in einer dualistischen Nebenstellung
neben einem realen Sein auf subjectiver Seelenthätigkeit beruhen und im
Urtheile prädicativ auftreten, hatten schon Alexander v. Alessandria (Anm.
248), Radulph Brito (Anm. 258), auch Aegidius (Anm. 403), Johannes
Jandun (Anm. 426, 432), Antonius Andreas (Anm. 457) und Baconthorp
(Anm. 690) hervorgehoben; ferner dass diese subjective Seite an den
Universalien das Entscheidende sei, trafen wir bereits bei Durand (Anm.
560), Burleigh (Anm. 597), Armand (Anm. 632) und Gratiadei (Anm.
669); und endlich dass die subjective Function wesentlich im Sprach
ausdrucke und der Namenbezeichnung wirke, hatten schon Durand und
Armand wenigstens zugegeben (Anm. 551 u. 634), sodann aber Aureo
lus förmlich als Princip ausgesprochen (Anm. 697). Somit können wir
in all diesen letzteren Wendungen bei Occam Nichts erheblich neues fin
den, wenn auch spätere Nachkommen, welche den thatsächlichen geschicht
lichen Verlauf nicht kannten oder ignorierten, sich einzig gerade diese
Seite aus Occam herauslasen und denselben so als den wahren Hort eines
nachmals sogenannten „Nominalismus“ (s. z. B. Anm. 782) verehrten,
woraus dann eine theologische Polemik gegen den Occamismus erwuchs,
welche unbemerkt bis zum heutigen Tage auf die Geschichtschreibung der
Philosophie einen bedingenden Einfluss ausübte. Hingegen der wahre
geschichtliche Thatbestand liegt darin, dass Occam das Haupt der „Termi- .
nisten“ war (– wir werden später diesen Parteinamen als einen übli
chen finden –), und nur dadurch hat er sowohl einen wirklich neuen
Standpunkt eingenommen, als auch auf den weiteren Verlauf der Logik
einflussreich gewirkt.
Da die Universalien für die Logik nichts Anderes sind als „termini“
der Urtheile (vgl. Anm.777 f. 797 u. bes. 798), so sind dem Logiker
eigentlich alle anderweitigen Fragen über die Existenzweise derselben
völlig gleichgültig"). Aber wenn auch dergleichen Untersuchungen nur
den Metaphysiker berühren (Anm. 756 u.777), "so muss doch zur Vermei
dung schlimmer Irrthümer auch die Logik hierauf eingehen, und in die
ser Beziehung ist daran festzuhalten, dass alles äusserlich Existierende
schlechthin singulär ist (– diesen Grundsatz, welchen wir schon bei Her
veus, Anm. 400f, und bei Durand, Anm. 560, trafen, wiederholt Occam
unablässig –), und daher das Universale nie zu den äusseren Dingen
gehören noch auch ein Theil eines Dinges sein kann, sondern nur eine
unkörperliche psychische Veranstaltung (institutio oder '' oder con
ceptus formatus) ist, welche die äusseren Dinge bezeichnet und zur süp
- - --- - -
780) Sent. I, Dist. 2, qu. 4 AA: Purus logicus non habel disputare, ultrum uni
versalia, quae sunt termini propositionum, sint res extra animam vel antum in anima
vel in voce vel in scriplo; et ideo non distinguit, sed aliquando attribuit rei, quod
convenit universali termino propositionis et aliquando e converso.
XIX. Occam (Parteistellung). 345
positio für das Bezeichnete (nicht aber für sich selbst, vgl. Anm. 777,
796 u. 877) fähig ist, ähnlich wie auch in den Worten eine solche Ver
anstaltung der Bezeichnung liegt, nur mit dem Unterschiede, dass die
Worte, welche von der intentio Bezeichnete bezeichnen
(Anm. 774), aus ei ediglich willkürlicheñ Veranstaltung hervorge
hen "°"), so dass man in diesem Sinne auch von einem doppelten Uni
versale sprechen kann, nemlich von einem natürlichen (naturale, vgl.
Anm. 757 u. 774 f.) und einem willkürlichen, welches in den Worten
liegt 782). - ***--se-, , . , '*, -* - ! *, , , ;
Die Werkstätte der Natur beabsichtigt nur singuläre Dinge (s. Her
veus, Anm. 401, und Durand, Anm. 560, sowie die gegnerische Ansicht
Burleigh's, Anm. 590), indem nur solche ursprünglich und an sich er
zeugt werden "°"). Im Denken aber entstehen die Universalien, indem
durch die Gegenstände auf lediglich „natürlichem“ Wege ohne eigenes
Zuthun des Intellectus oder des Willens aus dem ersten Erfassen und
Festhalten (habitus, vgl. Anm. 759) des Gegenstandes bei ungehindertem
Gedankenlaufe von selbst ein zweiter Denkact veranlasst wird (causatur,
vgl. Scotus, ob. Anm. 116, und Herveus, ob. Anm. 408), welcher vor
781) Erpos. aur. Praedicab. Prooem.: Quamvis praedictae quaestiones ..... non
ad logicum, sed ad metaphysicum sint pertinentes, quia tamen er earum ignorantia
multi moderni in multiplices errores in logica sunt elapsi, ideo de 'ipsis quid sit.....
dicendum, est docendum . . . . . . Quaelibet res imaginabilis evistens per se sine omni
additione est res singularis et una numero, ..... quia omnis res per se vel est eadem
vel diversa ab alia . . . . . Nullum universale est evtra animam eristens realiter in sub
stantiis individuis nec est de substantia vel esse earum, sed universaliter est tantum
in anima vel est universale per institutionem, quomodo voæ prolata . . . . est univer
salis, quia de pluribus est praedicabilis non pro se, sed pro rebus, quas significat.....
Non sunt nisi quaedam intentiones vel conceptus, formati per intellectum erprimentes
esse rerum et significantes eas, el non sunt ipsae res, sicut signum non est suum
significatum, nec sunt partes rerum (s. Anm. 794 f.), non plus, quam vor est pars
significati sui, sed sunt quaedam praedicabilia de rebus non pro se, quia . . . . non
supponunt pro se, sed pro suis significatis, quae sunt res singulares ...... Praeter
ista ipsae voces correspondentes possunt aliquomodo genera vel species appellari pro
tanto, quia omne illud, quod significatur per intentionem vel conceptum, in anima
significatur per vocem et e converso; tamen hoc non est nisi ad placitum instituentis.
- - - - - Universalia non sunt corporalia, quia non sunt nisi in mente, in qua non est
aliquod corporale. - -
782) Summa t. log. I, 14, f. 6 v. B: Universale dupleæ est. Quoddam est uni
versale naturale, quod est signum naturale praedicabile de pluribus ad modum, quo
fumus naturaliter significat ignem et gemitus infirmi dolorem et risus interiorem lae
titiam; et tale universale non est nisi intentio animae, ita quod nulla substantia eætra
animam nec aliquid accidens extra animam est tale universale; et de tali loquar in
capitulis sequentibus (also ist dieses das logische Universale). Aliud est universale
per voluntariam institutionem, et sic vo v prolata, quae est vere qualitas una numero,
est universalis, quia est signum voluntarie institutum ad significandum plura; unde
sicut voæ dicitur communis, ita potest dici universalis, sed hoc non habet eæ
natura rei, sed tantum ea placito instituentium. Ebend. 22, f. 9 v. A: De tali
universali, quod est universale ad placitum, non loquor, sed de illo, quod eæ
natura sua habet, quod sit universale. So also steht es mit dem angeblichen
„Nominalismus“ Occam’s derartig, dass ihm das Sprachliche nur ein secundäres
Willkürliches ist.
783) Sent. I, Dist. 2, qu. 4 X: Agens naturale in agendo intendit veram rem
singularem, quia illud intendit, quod per se et primo producitur, sed res singularis
per se et primo producitur. -
Én e t
;
}
»
* .* e v
}
*
*
346 XIX. Occam (Parteistellung).
stellungsweise auf ein Sein gerichtet ist, welches dem vorher gegenständ
lich ergriffenen Sein adäquat ist "°"). So fällt die thomistische „reflexio“
(ähnlich wie bei Scotus, Anm. 124) bei richtiger Erwägung des. intuiti
ven Erfassens (s. Anm. 746) von selbst hinweg 7°°); denn bezüglich der
Reihenfolge der Entstehung ist das erste Erkannte stets ein Singuläres,
d. h. ein concretes Ding, nicht aber ein Zeichen (wie z. B. ein Begriff
oder ein Wort), da es ausserhalb der Seele nur singuläre Dinge gibt;
aber auf diese erste intuitive Erkenntniss folgt unmittelbar ein erstes ab
stractes Erfassen, welches bereits den Charakter der Gemeinsamkeit trägt,
und soweit dann dieses Gemeinsame dem Singulären Wądäquat ist, tritt
das Erkannte als ein Universale mit diesem ihm gebürenden Vorrange
auf "*"). , Versteht man unter abstractem Erfassen ein Absehen von der
vielheitlichen Singularität, und folgt man der wahrscheinlichen Annahme,
dass die Universalien eine gegenständliche Existenz , in der Seele haben
(s. Anm. 763. u. 768), so wird in Folge dessen, dass das Universale dem
Singulären adäquat ist, das abstracte Erkennen und das sinnlich intuitive
Erkennen das nemliche sein; hingegen wenn man Abstraction als ein Ab
sehen von Existenz oder Nicht-Existenz des Gegenstandes nimmt, so un
terscheidet sich dieselbe vom intuitiven Erfassen, da letzteres auf ein
jeweilig Existirendes gerichtet ist; aber dennoch liegt auch dann der Un
*
784) Ebend. II, qu. 25 P: Universalia et intentiones secundae causantur natura
liter sine omni activitate intellectus et voluntatis a notitiis) incompleris terminorum
per islam viam, quia primo cognosco aliqua singularia in particulari intuitive vel
abstractive, et hoc causatur (vgl. Anm. 806) ab obieclo vel habitu derelicto, er primo
actu, et habita notitia stalim ad eius praesenliam, si non sit impedimentum, sequitur
naturaliter alius actus distinctus a primo terminalus ad aliquid tale esse obiectivum,
quale prius vidit in esse subiectivo, et ille aglus secundus producit universalia et in
tentiones secundas. - - * * * * -
785) Sent. Prolog. qu. 1 UU : Proprie loquendo et stricte nulla est intellectio
refleava, quia refleirio stricte sumpla includil necessario ad minus duo, sicul patet in
motu locali refleæo ; accipiendo tamen reflexionem large concedo, quod illa intellectio
est reflera, cum hoc tamen stat, quod est intuitiva.
786) Quodl. I, qu. 13 : Utrum primum cognitum ab intellectu primitale genera
tionis sit singulare. Et videtur primo, quod non, quia universale est primum et
proprium obiectum intellectus . . . . . In oppositum: Idem omnino est obiectum sensus
et intellectus; sed singulare est primum obiectum sensus tali primitate..... Sciendum
est, quod hic capitur singulare ..... pro re, quae est unum numero et non est signum,
. . . . quomodo diclio scripta, conceptus et voa. . . . . . . Secundo sciendum est, quod non
intelligitur isla quaestio de quacunque cognitione singularis, quia quaecunque cognitio
universalis, sic est singularis, . . . . . sed de cognitione propria simplici el singulari . . . .
Dico tunc prino, quod singulare praedicto modo accipiendo ..... est primo cognitum,
* • • • • quia res eætra animam, quae non est signum, tali cognitione primo intelligitur,
sed omnis res extra animam est singulare....... Secundo dico, quod cognitio simpleæ
et propria singularis et prima tali primitale est intuitiva...... Tertio dico, quod
cognitio prima abstractiva primitate generationis et simpler non est cognitio propria
singularis, sed communis, ..... sicut de veniente a remotis palet, quod causat sensa
lionem, virtute, cuius possum tantum iudicare, quod illud visum est ens; manifestum
est, quod in illo casu cognitio abstractiva, quam habeo primo primitate generationis,
est cognitio enlisi, et nullius inferioris, et per consequens non est conceptus proprius
singularis ...... Intuitiva est propria cognitio singularis non propter maiorem assimi
lationem uni quum alteri, sed quia naturaliter ab uno et non ab altero causatur. . . . .
Conceptus generis nunquam abstrahitur ab uno individuo . . . . . Universale est obiectum
primum primitate adaequationis, non primitate generationis. Vgl. Anm. 806 u. 810
a. Ende.
XIX. 0ceam (Parteistellung), * 347
terschied beider Erkenntnissweisen nur in ihnen selbst, d. h. nur in der
geistigen Function, nicht aber etwa in den Objecten derselben is -
as Universale ist somit keinenfalls eine ausserhalb der Seele exi
stirende Einzeln-Substanz, denn ausserdem könnte jedes concrete Wesen
ein Universale sein, sowie auch mit der Wernichtung eines Individuums so
fort die ganze Gattung untergehen müsste; sondern das Universale, ist
eine psychische intenli), und wenn man diese nach richtiger Auffassung
mit actus intelligendł>identificirt (Anm. 757 u. 768), so ist sie ein na
türliches Zeichen, welches ebenso, wie z. B. durch Seufzen Schmerz be
zeichnet wird, als Bestandtheil eines inneren Urtheiles, d. h. als terminus,
einen äusseren Gegenstand bezeichnet und hiemit nur der prädicativen
Aussage dient, während Substanzen als solche, wie sich von selbst ver
steht, nicht Prädicat oder Subject eines Urtheiles, sein können, wenn man
nicht auf sophistische Spielereien verfallen will 7°°). Die Gemeinsamkeit
aber (communitas), welche dabei den Universalien als ausgesagten zu,
, , , , \ y, , , , , ,
787) Sent. Prolog. qu. 1 Z: Notitia abstractiva potest accipi dupliciter: uno modo,
quod sit respectu alicuius abstracti a multis singularibus; et sic cognitio abstractiva
non est nisi cognitio alicuius universalis abstrahibilis la multis, . . . . . et si universale
sit vera qualitas eristens in anima subiective, quod polest, teneri probabiliter, conce
dendum est, quod illud universale possit videri intuitive et quod eadem est notitia
intuitiva et abstractiva..... Aliter accipitur cognitio abstractiva, secundum quod abs
trahit ab eristentia et non-eatistentia . . . . . . . Notitia intuitiva est talis, quod ..... si
Socrates in rei veritate sit albus, ..... potest evidenter cognosci, quod Socrates est
albus; et universaliter omnis nolilia, incomplera termini vel terminorum seu rei vel
rerum, virtute cuius potest evidenter cognosci , aliqua veritas contingens, maavime de
praesenti, est notitia intuitiva. Abstractiva autem est ista, virtute cuius de re con
tingenti non potest sciri evidenter, utrum sit vel non sit, et per illum modum abstrahit
ab existentia et non-evistentia ..... . . Aliquando propter imperfectionem notitiae in
tuilivae . . . . . potest accidere, quod nullae vel paucae veritates contingentes de re sic
intuitive cognita possint cognosci . . . . . . . (CC) 0mne illud et sub eadem ratione, quod
erit obiectum intuitivae, potest esse obiectum abstractivae, et manifestum est, quod
quidquid reale potest cognosci abstractive, potest etiam cognosci intuitive ...... (GG)
Ideo dico, quod notitia intuitiva et abstractiva se ipsis diferunt, et non penes obiecta
et penes causas suas quascunque, quamvis naturaliter notilia intuitiva non possit esse
sine e vistentia rei, ...... notitia autem abstractiva potest esse naturaliter ipsa re sim
pliciter destructa.
788) Summa t. log. I, 15, f. 6 v. B: Quod nullum universale sit aliqua sub
stantia ertra animam eavistens, evidenter probari potest . . . . . Nullum universale est
substantia singularis et una numero; si enim diceretur, quod sic, sequitur, quod
Socrates erit aliquod universale, quia non est maior ralio, quod unum universale sit
una substantia singularis, quam alia . . . . . . Sequeretur, quod deus non posset unum
individuum simpliciter annihilare, nisi cetera individua destrueret, quia, si annihilaret
aliquod individuum, destrueret totum, quod est de essentia illius . . . . . . Nullum uni
versale est substantia, qualitercunque consideretur; unde consideratio intellectus non
facit, quod aliquid sit substantia vel non-substantia, quamvis significatio termini
faciat, quod de illo, non pro se, praedicetur hoc nomen „substantia“ vel non prae
dicetur. . . . . . Quodlibet universale est intentio animae, quae secundum unam proba
bilem opinionem ab actu intelligendi non distinguilur; unde dicunt, quod intentio,
qua intelligo homines, est signum naturale significans hominem, ita naturale, sicut
gemilus est signum infirmitatis vel doloris; el est tale signum, quod potest stare pro
hominibus in propositionibus mentalibus, sicut vor potest stare pro rebus in propo
sitionibus vocalibus . . . . . . . Quod autem substantia non sit nata praedicari, patet,
quia, si sic, sequeretur, quod propositio componeretur er substantiis particularibus
et per consequens subiectum erit Romae et praedicatum 0æoniae (bezüglich des Letz
teren vgl. Anm. 599).
348 XIX. Occam (Parteistellung).
!
kommt, ist nicht etwa eine objective Wesens-Identität des Universalen und
des Singulären, sondern beruht lediglich auf dem Begriffe des „Zeichens“
( welches ja als solches mehrerem Bezeichneten gemeinsam isī7°");
und daher wird bei Erkenntniss eines Universale hinwiederum nicht aus
schliesslich oder einseitig bloss der geistige Begriff erkannt, sondern zu
gleich mit ihm gemeinsam auch das Singuläre, auf welches er sich be
zieht ""). Aber dabei dürfe man sich durch das Wort „singularis“ nicht
täuschen lassen, denn dasselbe habe einen doppelten Sinn: nemlich einer
seits bedeute „singulare“ dasjenige, was Eines und nicht Vieles ist, und
in diesem Sinne sei Alles und Jedes ein Singuläres, mag es ein Ding
oder ein Zeichen oder eine intentio oder ein Universale sein, indem auch
letzteres irgend Ein bestimmtes psychisches Moment ist, und somit gebe
es in diesem Sinne, da für die Philosophie Nichts zugleich Eines und
Vieles ist (– anders in der Theologie, welche ja lehrt, dass 1 = 3 ist,
vgl. Anm. 733 –), überhaupt gar kein Universale; hiegegen andrerseits
bedeute „singulare“ dasjenige, was in der Einheit seines Seins auch nur
Eines (nicht aber Vieles) „bezeichnen“ kann, und in diesem Sinne bestehe
ein Unterschied oder selbst ein Gegensatz zwischen dem Singulären und
dem Universale, insoferne letzteres, während es allerdings Eines ist, zu
gleich wesentlichst den Beruf hat, Mehreres zu bezeichnen, und somit
gebe es von Natur aus sowohl singuläre als auch universelle intentiones
animae, eine Unterscheidung, welche bei den Worten nur auf willkürli
cher Einrichtung (Anm. 757, 774, 781) beruhe, daher auch die Singu
larität, vermöge deren ein Wort „terminus discretus“ ist, als dritte Be
deutung des „singulare“ genommen werden könne '"').
789) Erpos. aur. Praedicab. de genere: Illud, quod praedicatur de pluribus
differentibus specie, non est aliqua res, quae sit de esse illorum, de quibus praedi
catur, sed est una intentio in anima naturaliter significans omnes illas res, de qui
bus praedicatur ..... Et ideo genus non est commune pluribus per identitatem in eis,
sed per quandam communitatem signi, quomodo idem signum est commune ad plura
signata . . . . . . Divisio praedicabilium non est divisio primo rerum, quae sint in ge
nere substantiae, sed est divisio nominum vel conceptuum vel intentionum in anima.
790) Sent. I, Dist. 2, qu. 4 Q: Secundum unam opinionem intellectus intelli
gendo hominem, non intelligendo aliquem hominem singularem, non intelligit rem
unam de genere substantiae, sed tantum intelligit quendam conceptum mentis . . . . . .
Sed secundum aliam opinionem vere intelligilur quilibet homo singularis, non cogni
tione propria nec aequivalenti, sed communi tantum.
791) Erpos. aur. Perierm. C. 5: Voæ est singularis in se, sc. quia est una res
et non plures ; potest tamen esse universalis per significationem et praedicationem.
• • • • • Singulare accipitur dupliciter: uno modo pro eo, quod est unum et non plura,
et isto modo quaelibet res, sive sit signum sive signatum sive vor sive conceptus, di
citur singularis, et sic nulla res est universalis, ..... quia nihil est unum et plura
secundum philosophos, quamvis secundum theologos posset concedi, sed de hoc non
est modo curandum (d. h. die Trinitäts-Lehre liegt ausserhalb der Philosophie) . . . .
Alio modo accipitur pro eo, quod non est praedicabile et quod non significat plura,
et universale dicitur per oppositum illud, quod praedicatur de pluribus et est signum
plurium et plura significat, quamvis ipsum in rei veritate sit unum et non plura,
et isto modo secundo accipiendo singulare et universale non est idem . . . . . . . Inten
tionum animae quaedam sunt universales et quaedam singulares, voces autem non
sunt singulares nec universales nisi per institutionem sive ad placitum. Summa t.
log. I, 14, f. 6 v. B : Singulare potest sumi dupliciter. Uno modo hoc nomen „sin
gulare“ significat illud, quod est unum et non plura; et hoc modo tenentes, quod uni
versale est quaedam qualitas mentis praedicabilis de pluribus, non tamen pro se, sed
XIX. Occam (Parteistellung). 349
Kehrt somit Occam betreffs der Universalien ebensh wie beilintentio)
(Anm. 778) immer wieder auf die Aussagbarkeit, auf 'us“,
und somit grundsätzlich (vgl. Anm. 768) auf das Urtheil zurück "2), so
ist es schliesslich eben dieser nemliche Standpunkt, welchen er in peinli
cher Ausführlichkeit und unter scrupulöser Formulirung aller möglichen
Fragen, aller Gründe und Gegengründe, bei der Discussion über die Uni
versalien im Commentar zu Petrus Lombardus vertritt. Folgen wir dem
dortigen Verlaufe (einige anderweitige Belegstellen aus anderen Schriften
bei einzelnen Punkten nicht vernachlässigend), so begegnet uns als erste
die Frage, ob die Universalien wirkliche Dinge ausserhalb der Seele seien,
welche den einzelnen Dingen, deren gemeinsame Prädicate sie sind, we
sentlich innen einwohnen, während sie von denselben real verschieden
sind; und indem nun gegenüber dem Standpunkte der subjectiv psychi
schen Auffassung diese Frage dennoch im Hinblicke auf die Wesens-Ein
heit gleichnamiger Individuen und auf die Unvergänglichkeit der Allge
meinbegriffe manigfach bejaht werde ""°), bemerkt hiegegen Occam vorerst,
pro illis pluribus, dicere habent, quod quodlibel universale est vere el realiter singu
lare (diess beruht auf einer schon von Middleton, ob. Anm. 230, benützten Stelle
Avicenna’s). . . . . Aliter accipitur nomen „singulare“ pro omni eo, quod est unum el
est signum alicuius singularis nec est nalum esse signum plurium. El sic nullum
universale est singulare, quia quodlibel universale natum est esse signum plurium.
...... Unde vocando universale aliquid, quod non est unum numero, quam acceptio
nem multi tribuunt universali, dico, quod nihil est universale, nisi forte abutetur vo
cabulo dicendo, populum non esse unum numero et esse universale; sed puerile esset.
Dicendum est igitur, quod quodlibel universale est una res singularis, et ideo, non est
universale nisi per significationem, quia est signum plurium ..... Forma, quamvis in
comparatione individuorum sit universalis, tamen in comparatione animae singularis,
in qua imprimitur, est individua, ipsa enim est una er formis, quae sunt in intel
lectu. Quodl. V, qu. 12: Utrum universale sit singulare ..... Logice loquendo tri
pliciter accipitur singulare et individuum. Uno modo dicitur singulare, quod est unu
res numero et non plures res; alio modo dicitur singulare res ertra animam, quae
est una et non plures nec est signum alicuius; lertio modo . . . . . signum proprium
uni, quod vocatur terminus discrelus . . . . . . Universale est singulare et individuum
primo modo, quia vere est una qualitas menlis singularis et non est plures qualila
les. Sed secundo modo non est singulare, quia nullo modo est res extra animam
quodcunque universale; similiter universale non est singulare terlio modo, quia uni
versale est signum naturale vel voluntarium commune pluribus et non tantum uni.
S. Anm. 839. |- , , ' - - -
792) Erpos. aur. Praedicab. de specie: 0rdo praedicamentalis non componitu,
er rebus ertra animam, sed eæ conceptibus et intentionibus in anima, quae non ha
bent aliquem ordinem, nisi quod unum est communius et dicitur de pluribus et illud
vocalur superius, et aliud est minus commune et dicitur de paucioribus et illud est
inferius ..... Species continet individua non sicut quoddam totum, de cuius essentia
sint individua, . . . . . . sed contineri hic idem est quod de pluribus praedicari. -
793) Senl. I, Dist. 2, qu. 4 A: Quaero, utrum illud, quod immediale et pro
rime denominatur ab intentione universalis et univoci sit aliqua vera res ealra ani
mam intrinseca et essentialis illis, quibus est univoca et communis, distincta realiter
ab illis. Primo, quod sit vera res essentialis et intrinseca illis, quibus est commune,
videlur, quia . . . . . . isti duo homines, universalis et particularis scilicet, cui accidit
univocatio, sunt unum essentialiter; sed illud, quod est unum essentialiter cum ali
quo ente reali ertra animam, est vere res et essentialis alicui rei ..... Secundo, quod
sit res distincta realiter, videtur, quia impossibile est, eandem rem esse corruptibilem
et incorruptibilem; sed universalia sunt incorruptibilia, ..... ergo non sunt eaedem
res cum singularibus. Ad oppositum: ... . . . unum et ens sunt er rebus universali
bus, quae non habent esse ertra animam ..... Ad islam quaestionem est una opinio,
350 XIX. Occam (Parteistellung).
*
dass bei solcher Annahme die Universalien bereits singularisirt, d. h. zu
concreten Einzeln-Dingen gemacht seien, bei welchen eine angebliche com
municabilitas (thbmistische Ansicht, s. Abschn. XVII, Anm. 380–392 u.
494) einerseits zweifelhaft bleibe und andrerseits eine Singularisirung oder
örtliche Vervielfältigung doch nicht ausschliesse; ferner dass die Univer
salien dann nur Summanden oder Theile (vgl. Anm. 781, 799 f.) des We
sens der Einzelndinge sein könnten, wormach in einem Individuum ebenso
viele „res“ stecken müssten, als Universalien von ihm ausgesägt werden;
ausserdem dass das Universale nicht Gegensätze in sich aufnehmen könne,
was doch bekanntlich bei Substanzen wesentlich der Fall sei; endlich
dass mit der Vernichtung Eines Individuums der Untergang der ganzen
Gattung verbunden sein müsste 7""). Ueberhaupt ja sei die Annahme einer
derartigen Existenz der Universalien weder zur Erklärung des Urtheiles
nöthig oder zulässig, weil der Theil (– Theile aber seien in solchem
Sinne die Universalien -) nicht wesentlich vom Ganzen prädicirt werden
könne, noch bedürfe man derselben zum Behufe der realen Disciplinen,
weil für diese das Urtheil allein genüge (s. sogleich Anm. 797 f.), noch
auch endlich zum Behufe der Definition, da diese immer etwas vom de
quod quodlibet universale univocum est quaedam res eristens eætra animam realiter
in quolibet singulari et de essentia cuiuslibet singularis distincta realiter a quolibet
singulari et a quolibet alio universali ..... Pro illa opinione arguunt multipliciler,
d. h. es werden nun dreizehn Gründe für dieselben angeführt.
794) Ebend. D: Ista opinio est simpliciter falsa et absurda; ideo arguo contra
eam primo sic: Nulla una res numero non variata nec multiplicata est in pluribus
suppositis vel singularibus nec etiam quibuscunque individuis creatis simul et semel,
sed talis res si poneretur, esset una numero, ergo non esset in pluribus singularibus
nec de essentia illorum ...... Sed res singulariş et universalis per se sunt duae res
distinctae realiter et aeque simplices, vel res unÀhersalis est magis simpleæ, nec maio
rem pluralitatem rerum intrinsecam includit una Huam alia, sc. res universalis quam
singularis; igitur si res singularis est una numes, res universalis erit una numero.
• • • • • • Si dicitur, quod illa res universalis est kealiter communicabilis multis et est
realiter in mullis, non sic autem res singularis, et ideo, quamvis non includat intrin
sece maiorem pluralitatem rerum, non tamen est una numero sicut res singularis, con
tra quaero, quomodo est communicabilis multis et quomodo est in multis...... Si di
citur, quod ipsa non variata in se nec multiplicata communicatur multis et distincta
remanet realiter ab illis , talis communicabilitas vel earistentia in multis non eaccludit
unitatem numeralem ...... 0mnis res faciens numerum cum alia re distincta est una
res numero vel plures res numero; sed talis res universalis si ponatur, vere facit nu
merum cum re singulari; ergo ipsa est una res numero vel plures res numero; sed
non est plures res numero; . . . . . ergo est una numero ..... Si dicitur, quod illa res
universalis est de essentia Socratis et non tota essentia Socratis, quia tunc non esset
res alia a Socrate, ergo est pars essentialiter Socratis, eæ illo sequuntur multa ab
surda...... Sequeretur, quod tot essent res realiter distinctae in quolibet singulari,
quot sunt universalia praedicabilia univoce de eodem ..... Omnis res ea tra animam
in genere substantiae est susceptiva contrariorum; ergo si sit aliqua substantia uni- .
versalis, vere erit susceptiva contrariorum; sed nullum universale est susceptivum con
trariorum; ergo nullum tale universale est res realis in genere substantiae. Summa t.
log. II, 2, f. 25 v. B: Si humanitas sit alia res a singularibus et sit de essentia
singularium, ergo idem non variatum esset in pluribus, et ita unum non variatum
numeraliter esset in diversis locis; quod est falsum. Similiter idem non variatum
damnatum in Juda et salvatum in Christo, et ita aliquid esset damnatum et miserum
in Christo; quod est absurdum. Similiter, tunc deus non posset aliquid individuum
annihilare, nisi destrueret omnia individua eiusdem generis.
XIX. Occam (Parteistellung)./ 354
finirten Gegenstande Verschiedenes ist 7"). Hiezu aber fügt er noch einen
anderen Einwand, welcher nach der Lehre von consequentia formulirt ist
und auf der Theorie der suppositio beruht (vgl. Anm. 777 u. 781); nem
lich falls das Universale in dem angegebenen Sinne eine „res“ wäre,
d. h. nicht bloss ein Zeichen für ēīn Bezeichnetes, so müsste es befähigt
sein, für sich selbst supponirt zu werden; dann aber käme man bei der
Folgerung „Mensch ist eine Species, also ist Thier eine Species“ oder bei
dem Urtheile „Die niederste Species ist eine Substanz“ zu falschen Be
hauptungen, sowohl wenn man nach suppositio personalis, als auch wenn
man nach suppositio simpler verfährt; also könne das Universale nicht
eine res sein '""). Ausserdem müsse um der logisch Ungeübten willen
bemerkt werden, dass der Bestand der realen Disciplinen durchaus nicht
einen Einwand gegen die Subjectivität der psychisch erfassten Universa
lien in sich schliesse (wie Burleigh gemeint hatte, s. ob. Anm. 591 u. 598);
denn vor Allem habe jede Wissenschaft, möge sie real oder rational sein,
nur Urtheile zum Gegenstande, weil Urtheile allein es seien, welche „ge
wusst“ werden (s. Anm. 754), wobei es für die Wahrheit des Urtheiles
gleichgültig sei, ob es aus Geschriebenem oder aus gesprochenen Worten
oder innerlich aus Begriffen bestehe; Worte ja seien bei jeder Wissen
schaft üblich, der Unterschied hingegen liege nur darin, dass bei den -
crete einzeln
und bei den grammatischen Theorien durch suppo
w** ******* **
y
, , , , , \\ , , , , ,
795) Sent. I, a. a. 0.: Ideo dico aliter ad quaestionem, quod nulla res realiter
distincta a singularibus rebus et intrinseca eis est universalis et communis eis, quia
talis res non esset ponenda nisi ad salvandam praedicationem essentialem unius, de
altero vel ad salvandam scientiam de rebus et diffinitiones rerum, quas omnes innu
unt arguentes pro opinione Platonis. Sed primum non valet, quia eo ipso, quod
ponitur intrinseca ibi et distincta a re singulari, oportet, quod sit pars rei, sed pars
non potest praedicari essentialiter de re. . . . . .. Nec propter secundum oportet ponere,
quia ad habendum scientiam realem sufficit habere propositiones per se, quae possunt
haberi sine tali alia re . . . . . Nec oportet talem rem ponere propter tertium ...... (F)
quia nunquam diffinitio et diffinitum sunt eadem res; sicut enim non sunt idem ter
minus, ita non sunt eadem res, hoc non obstante, quod pro eadem re supponunt (letz
teres ebenso Summa t. log. I, 20, f. 8 v. B. und hiezu Anm. 848). "" .
796) Ebend. Ab inferiori ad superius est bona consequentia (s. Abschn. XVII,
Anm. 623), quando sc. superius et inferius supponunt pro rebus ceteris, quamvis non
sequitur, quando supponunt pro se ipsis ; ergo sequitur „homo est species, ergo ani
mal est species“; quaero ergo, quomodo supponit „animal“; aut personaliter, el tunc
haec est falsa, quia nullum animal est species; aut simpliciter, et, tunc est falsa,
quia tunc animal supponit pro illo communi, et illa res communis non est species
specialissima, sed genus . . . .. Praeterea si haec sit, vera „species specialissima est
substantia“, aut substantia supponit simpliciter aut personaliter: si simpliciter, tunc
haec est falsa, quia tunc species specialissima essel genus generalissimum; si personaliter,
adhuc est falsa, quia tunc supponit pro suppositis et singularibus, et per consequens
species specialissima esset aliquid singulare. Ideo dico, quod nulla res talis est, quae
sit universalis et intrinseca illis, quibus est communis. Summa t. log. I, 66, f. 21
v. B: Suppositio simpleæ est, quando terminus supponit pro intentione , animae (s.
unten Anm. 877 u. 879), quae aliquando est communis pluribus per praedicationem,
aliquando vero est propria uni; et ratio huius est, quod nihil est a parte rei, quando
sit simpliciter singulare. Unde error illorum, qui credebant, aliquid esse in re prae
ter singulare, et quod humanitas distincta a singularibus est aliquid in individuis et
de essentia eorum, indurit eos in illos errores et multos alios logicales. " " i
- - - - durch suppositio auf con
ge, bei den rationalen durch suppositio auf Begrife,
sitio auf Worte selbst
---- ****---- «
|
N
| sich beziehen (vgl. Anm. 776); jene finnereni Urtheile aber, welche allen
N
x x*\ e^-*
.*
352 XIX. Occam (Parteistellung).
ausgesprochenen Urtheilen zu Grunde liegen (Anm. 769), seien eben nur
aus solchen termini zusammengesetzt, welche Begriffe sind '"'). Darum
solle man auch mit Sophistereien, welche dem juristischen Gebiete der
Stipulation entnommen sind (s. ob. Anm. 590), nicht weiteren Unfug trei
ben; denn sowie jene derartigen Beispiele sich einfach durch suppositio
confusa tantum (s. Abschn. XVII, Anm. 205 ff.) lösen, so komme über
haupt in den Urtheilen Alles auf die suppositio an, deren Kenntniss in
allem Detail allerdings Sache des Logikers sei ""°). - - -
Die zweite Frage, welche dahin geht, ob die Universalien als wirkliche
797) Sent. a. a. 0. qu. '4 M': 'Scientia realis non est semper de rebus tanquam
de illis, quae immediate sciuntur, sed de aliis pro rebus tantum supponentibus . . . . .
Propter aliquos ineæercitatos in logica sciendum est, quod scientia quaelibel, sive sit
realis sive rationalis, est tanlum de proposilionibus tanquam de illis, quae sciuntur,
quia solae propositiones sciuntur ..... Sicut propositio prolata vere componitur eæ
vocibus et proposilio scripta vere componitur er scripturis, ita propositio tantum
concepta componitur tantum er intellectionibus vel conceptibus seu inlentionibus ani
mae ..... Sicut propositio prolata scilur, ...... ita propositio in menle, quae nullius
linguae est, vere scitur ..... Scientia aliquarum lalium propositionum prolatarum est
realis et aliquarum rationalis, et tamen illa scita et omnes partes istorum vere sunt
voces, quia, cum partes aliquarum supponunt et stant non pro se ipsis vocibus, sed
pro rebus ertra, puta pro subiectis, ideo illarum propositionum scientia dicitur realis;
aliae autem parles aliarum propositionum stant pro ipsis conceptibus mentis, ideo scientia
illarum polest dici rationalis vel logicalis; et istarum proposilionum prolatarum, e. g.
„homo est vor bissyllaba“, potest dici grammatica. El tamen omnes propositiones tales
el partes earum sunt voces, et solum dicuntur ad diversas scientias pertinere, quia
partes pro diversis supponunt, quia aliquae supponunl pro rebus, aliquae pro conceptibus
mentibus, et aliquae pro ipsis vocibus. Ergo eodem modo proportionabililer de proposi
lionibus in mente, quae vere possunt sciri a nobis, quia omnes termini illarum sunt
tantum conceptus et non sunt ipsae substantiae ea tra . . . . . . In ista propositione in
mente „omne corpus componitur ea materia et forma singulari“ non fit suppositio
pro aliquo corpore universali, quia nullum tale corpus est, .... sed scienlia isto modo
est de rebus singularibus, quia pro ipsis singularibus termini supponunt. Ebend. N:
Nihil refert ad scientiam realem, an termini propositionis scitae sint res extra ani
mam vel tantum sint in anima, dummodo stent et supponant pro ipsis rebus ertra ;
et ita propter scientiam realem non opportet ponere tales res universales dislinctas
realiter a rebus singularibus. Hiezu Anm. 843 a. Ende.
798) Ebend. X: Si proterviatur, ...... quod haec est vera „aliquis promiltit, se
dulurum alleri aliquem equum“, tunc quaero : aut iste promillit alleri rem aliquam
singularem aut universalem aut conceptum. Non rem singularem, quia non plus
unam, quam aliam, el ita vel nullum equum promillil et ita possel tenere promissum
nullum equum dando, vel promittil quemlibel equum et ita non posset tenere promis
sum nisi dando quemlibet equum. Si promillat rem universalem, habetur proposilum.
Si conceptum, hoc non est verum, quia promittil veram rem ... ... Isla cavillalio non
esset hic ponenda, nisi quia aliqui putantes, se scire logicam, ponderarent talia pue
rilia, propter quae. ponuntur mulla absurda circa suppositionem terminorum . . . ... Est
fallacia figurae dictionis commulando unum modum supponendi in alium . . . . . . In
ista propositione „equum“ supponit confuse tantum vel aliquo modo consimili, quia
non supponit confuse et distributive ...... Saepe lerminus praedicatus habet supposi
tionem confusam tantum vel aliquam, quantum ad praedicala , consimilem cum signo
distributivo praecedenli; verumlamen utrum vi sermonis habeat suppositionem confusam
tantum vel non, ad praesens non curo, el ideo isla omillantur, quia perlinent ad lo
gicos. Ignorantia lamen istorum facit multa difficilia el in theologia et in aliis scien
liis realibus, quae, si ista puerilia essent perfecte scila, essent valde facilia. Hiezu
d. Schluss d. Anm. 879; vgl. auch Anm. 806; die logische Lösung aber des juri
stischen Beispieles s. unten Anm. 885.
XIX. Oceam (Parteistellung). 353
äussere Dinge, in den Individuen, von welchen sie reell verschieden
seien, mittelst, einer Vervielfältigung reell existiren, liegt eigentlich näher
an der Controverse über das Princip der Individuation, wurde aber jeden
falls nur von Halb-Thomisten auf Grundlage Albert's (s. Abschn. XVII, Anm.
378, 381 f., 393) bejaht; denn soweit unsere Kenntniss der verschiede
nen Parteistellungen reicht, finden wir diese Ansicht hauptsächlich von
Herveus (ob. Anm. 411 u. 416), theilweise auch von Gottfried von Fon
taines (ob. Anm. 66) und von Aegidius (ob. Anm. 382 f.) vertreten; Occam
aber bekämpft dieselbe darum, weil im Hinblicke auf die Verschiedenheit
der Individuen dann zuletzt ebenso viele niederste Arten statuirt, werden
müssten, als es Individuen gibt, und weil auch hier das Universale zu
einem, real verschiedenen wesentlichen Theile des Einzeln-Dinges gemacht
werde, während das Bestehen eines Theiles im Wesen, wenn überhaupt
zulässig, nur in der prädicativen Aussage der Artbegriffe im Vergleiche
mit den Gattungsbegriffen gefunden werden könne '""), sowie man bei
Allem stets das Verhältniss der Aussage und der Suppositions-Fähigkeit
als einzig richtiges im Auge behalten müsse*""). y" , "
Die Beantwortung hingegen der dritten Frage, welche gleichfalls in
das Princip der Individuation hinüberspielt, nemlich ob die Universalien
etwas ausserhalb der Seele Bestehendes seien, welches nur formaliter
(nicht aber real) vom Individuum verschieden sei, ist direct gegen Scotus
799) Sent. I, Dist. 2, qu. 5 A: Quaero secundo, utrum universale et univocum
sit vera res eactra animam realiter distincta ab individuo, in eo tamen realiter eristens
realiter multiplicata et variata . . . . . (B) Est una opinio, quae imponitur doctori sub
tili a quibusdam, sicut ab aliis opinio recitata in praecedente quaestione (d. h.
Anm. 793) sibi imponitur (sonach bestanden damals sogar darüber Meinungsver
schiedenheiten, was Lehre des Scotus sei und was nicht; jedenfalls aber waren die
beiderseitigen Referenten, auf welche sich hier Occam beruft, ziemlich unwissende
Menschen, wahrscheinlich ächte Thomisten); et est opinio, quod universale est vera
res ertra animam distincta realiter ab una differentia contrahente, realiter tamen
multiplicata et variata per talem differentiam contrahentem. Sed ista opinio videtur
esse simpliciter falsa, quia...... (C) humanitas Socratis realiter distinguitur a diffe
rentia contrahente illam humanitatem (d. h. wenn zum Universale die Individuation
als etwas Verschiedenes hinzutreten soll)...... Si humanitas sit alia et alia, ergo
tot erunt species specialissimae, quot sunt individua . . . . . . (D) Dico ad quaestionem,
quod in individuo non est aliqua natura universalis realiter distincta a differentia
contrahente, quia non posset ibi poni talis natura, nisi esset pars essentialis ipsius
individui . . . . . Similiter si in individuo essent talia duo realiter distincta, non videtur
includere contradictionem, quin unum istorum posset esse sine altero, et tunc posset
esse gradus individualis sine natura contracta vel e converso, quorum utrumque est
absurdum . . . . . . Universale aliquo modo significat partem, quando est genus ad multa
composita distincta formis specificis; . . . . . . et ideo universale non est realiter pars,
et ideo non oportet, quod realiter multiplicetur.
800) Erpos. aur. Praedicab. De specie: Sicut genus non est de esse speciei nec
pars eius, ita species non est de esse individui, sed est quaedam intentio in anima
significans ipsa individua, el est praedicabilis de eis non pro se, sed pro ipsis indi
viduis, quia . . . . . praedicatum non supponit pro se, quia tunc denotaretur, quod So
crates esset hoc praedicatum commune „homo“, quod est manifeste falsum, sed „homo“
supponit pro ipsis individuis . . . . . . Ideo species non est realiter in individuo. Summa
t. log. I, 20, f. 8 v. A : Genus non est aliqua res ea tra animam eristens de essentia
illorum, de quibus praedicatur, sed est quaedam intentio animae praedicabilis de
multis, non quidem pro se, sed pro rebus, quas significat.
PRANTL, Gesch. III. 23
4
354 XIX. Occam (Parteistellung).
-
gerichtet*""). Und zwar wendet Occam gegen denselben ein, dass es im
Umkreise der natürlichen Dinge überhaupt keine formale Unterscheidung
ohne eine reale geben könne (anders verhalte es sich freilich bei der
Trinität, vgl. Anm. 791), dass der äussere Gegenstand, welcher als sol
cher singulär ist, nicht zugleich gemeinsam sein könne, dass es (wie oben
Anm. 800) zuletzt so viele Arten als Individuen geben müsste, oder dass
entweder alles Singuläre ein Universale wäre oder es kein Universale
gäbe (wie oben Anm. 794) und somit der Unterschied der Individuen ge
tilgt werde, dass von Natur aus nicht das Allgemeine als das Frühere
beabsichtigt werde, sondern gerade das Singuläre (ob. Anm. 783), endlich
dass in den Urtheilen das Prädicat zugleich sein eigenes Subject wäre,
weil ja der höhere und der niedere Begriff real das Nemliche seien *"*).
* , , i , ,
801) Sent. 1, Dist. 2, qu. 6 A: Quaero tertio, utrum aliquid, quod est univer
sale el univocum, sit realiter eatra animam eæ natura rei distinctum ab individuo,
quamvis non realiter . . . . . . Dicitur, quod in re eætra animam est natura eadem rea
liter cum differentia contrahente ad determinatum individuum, distincta tamen forma
liter, quae de se nec est universalis nec particularis, sed incomplete est universalis
in re, et complete secundum esse in intellectu. El isla opinio est, ut credo, opinio
subtilis doctoris, qui alios in subtilitate iudicii eccellebat (s. ob. Anm. 100, 102,
121 f.). . . . . . Et est de intentione istius doctoris, quod praeter unitatem numeralem
est unitas realis minor unitate numerali (Anm. 141) . . . . . . Non est ergo ista entitas
materia vel forma vel compositum, inquantum quodlibet istorum est natura, sed est
ultima realitas entis, quod est materia, et entis, quod est forma, et entis, quod est
compositum (Anm. 147) . . . . . (D) Pro conclusione principali istius opinionis, arguitur
multipliciter (folgen neun Gründe). | - .
802) Ebend. E: Contra istam opinionem potest argui duplici via. Primo, quod
impossibile est, in creaturis aliqua differre formaliter, nisi distinguantur realiter (s.
Anm. 817) ...... (F) Secunda via potest argui contra praedictam opinionem, quod
non est vera, eliam posito, quod essel talis distinctio; primo sic : quandocunque con
venit alicui realiter unum oppositum, ..... reliquum oppositorum sibi non convenit
realiter; . . . . . sed per te omnis res eætra animam est realiter singularis una numero,
... ... ergo nulla res e.vtru animam est realiter communis nec una unitate opposita
unitati singularitatis ...... (G) Secundo principaliter iuæla istam viam arguo sic,
quia, si natura isto modo esset communis, sequeretur, quod tot essent species et
genera, quot sunt individua . . . . . (H) Si dicatur, quod res non est complete univer
salis, sed solum secundum quod est considerata ab intellectu, contra quaero, de illo,
quid immediate denominatur universale. Aut est praecise una res eætra animam, aut
erit praecise ens rationis, aut est aggregatum er ente reali et ente rationis. Si detur
primum, habetur, quod res singularis est simpliciter complete universale contra dictum
proprium . . . . . . Si detur secundum, sequitur, quod nulla res est universalis nec com
pletive nec inchoative . . . . . Si detur tertium, ..... stabit, quod quot sunt individua,
tot erunt genera generalissima ...... (J) Tertio arguo sic: humanitas in Socrale et
humanitas in Platone realiter distinguuntur, ergo utraque illarum est realiter una
numero, et per consequens neutra est communis ..... . (M), Quae sunt una res in
creaturis, non sunt alterius et alterius rationis; sed differenlia individualis et natura
contracla sunt una res . . . . . . Socrates includeret aliquid alterius rationis ab illo, quod
est in Platone, quod falsum est, quia tunc Socrates et Plato non essent simpliciter
eiusdem rationis . . . . . . . (0) Quod natura est prior naturaliter hac entitate, ut haec
est, hoc non est verum .... . . . (R) Illud, quod est universale et univocum, non est
aliquid realiter eæ parte rei, distinctum formaliter ab individuo, ..... . quia lunc
quandocunque praedicatur superius de inferiori, praedicaretur idem de se, quia supe
rius et inferius essent eadem res (in Bezug auf Letzteres vgl. Anm. 812). Summa
t. log. II, 2, f. 26 r. A : Nec valet dicere, quod humanitas Socratis non distinguitur
a Socrate realiter, sed formaliter lantum; quia talis distinctio non est ponenda in
creaturis, quamvis aliquo modo posset poni in divinis; et hoc, quia in creaturis im
* - , , ' !
.XIX. Occam (Parteistellung). 355
Die gleichen Einwände richtet Occam auch anderwärts gegen die Scoti
sten mit specieller Bezugnahme auf das Princip der Individuation, bezüg
lich dessen er in ganz ähnlicher Weise, wie Durand (ob. Anm. 569) und
Burleigh (ob. Anm. 603) im Gegensatze gegen die Häcceität des Scotus an
eine materia particularis in Verbindung mit einer forma particularis
denkt 8"°), woraus folgt, dass Individuen gleicher Art lediglich mittelst
ihrer selbst in einem Gemeinsamen zusammentreffen, was durch die in
tentio in einem Zeichen des Wesens ausgedrückt wird, sei es als ein
Substantielles oder sei es als eine der übrigen neun Kategorien; denn
dass man das Universale selbst auch ein Accidens nennen könne, betreffe
nur das psychische Auftreten desselben, nicht aber das Wesen des durch
die intentio Bezeichneten *"*).
Durch die vierte Frage werden die vorhergehenden drei zusammen
allgemeiner dahin formulirt, ob das Universale überhaupt in irgend einer
Weise sachlich ausserhalb der Seele existire; und aus einer Aufzählung
possibile est dare aliquam rem unam numero, quae sit realiter plures res et quae
libet illarum, sicut est in divinis, nam divina essentia est tres personae etc.
803) Summa t. log. I, 16, f. 7 r. B: Videtur , tamen aliquibus, quod universale
aliquo modo est eætra animam et in individuis, non quidem distinctum ab his rea
liter, sed tamen formaliter; unde dicunt, quod in Socrate est natura humana, quae
contrahitur ad Socratem per unam differentiam individualem, quae ab illa natura
non distinguitur realiter, sed formaliter, unde non sunt duae res, una tamen non est
formaliter alia. Sed haec opinio videtur esse irrationabilis, quia in creaturis non
potest esse aliqua distinctio qualitercunque eætra animam, nisi ubi sunt res distinctae.
Item eadem res non est communis et propria ..... Item si natura communis
esset eadem realiter omni differentiae individuali, ergo tot essent realiter naturae
communes, quot sunt differentiae individuales ... . . . Item quaelibet res se ipsa, et
non per aliud, distinguitur, a quocunque distinguilur..... (v. A) Dicendum est igitur, .
quod in creaturis nulla est talis distinctio formalis ...... Et ideo non est imaginan
dum, quod in Socrate sit humanitas vel natura humana distincta a Socrate quocunque
modo, cui addatur una differentia individualis contrahens illam naturam, sed quidquid
imaginabile substantiale e vistens in Socrate vel est materia particularis vel forma
particularis vel aliquid compositum er his, et ideo omnis essentia et quidditas el
quidquid est substantiae, si sit realiter ertra animam, vel est simpliciter et absolute
materia vel est forma vel composilum er his.
804) Ebend. 17, f. 7 v. A : Multis non parvae auctoritatis viris videtur, quod
universale aliquo modo sit eætra animam et de essentia substantiarum particularium,
ad quod probandum nonnullas rationes et auctoritates adducunt. Unde dicunt, quod,
quando aliqua realiter conveniunt et realiter differunt, per aliud conveniunt et per
aliud differunt, ..... ergo includunt aliqua praeter ista, quibus distinguuntur. . . . . .
Item plus conveniunt Socrates et Plato, quam Socrates et asinus (s. ob. Anm. 99),
ergo in aliquo conveniunt Socrates et Plato, in quo non conveniunt Socrates et asinus.
- - - - - - Item si universale non esset substantia, omne universale esset accidens . . . . . .
Et ad istas rationes respondeo . . . . . . Concedendum est, quod Socrates per idem con
venit specifice cum Platone et differt numeraliter ab eodem, ..... sed sufficit, quod
se ipsis conveniant . . . . . . Loquendo de vi vocis el secundum proprietatem sermonis
concedendum est, quod nullum universale est de essentia cuiuscunque substantiae;
omne enim universale est intentio animae vel aliquod signum voluntarie institutum,
tale autem non est de essentia substantiae . . . . . . Sed magis proprie loquendo debet
concedi, quod universale erprimit vel eæplicat essentiam substantiae, h. e. naturam,
quae est substantia . . . . . . . Habent dicere illi, qui ponunt, intentiones animae esse
qualitates mentis, quod omnia universalia sunt accidentia, non tamen omnia univer
salia sunt signa accidentium, sed aliqua sunt signa substantiarum tantum et illa
constituunt praedicamentum substantiae, alia autem constituunt alia praedicamenta.
(Betreffs des Letzteren vgl. Anm. 812.)
23*
356 XIX. Occam (Parteistellung).
„“
\
verschiedener Meinungen, wobei wir deutlich nicht bloss den Thomismus
und den Scotismus, sondern auch Baconthorp, Aegidius, Durand, Burleigh,
Mayron, Herveus und Aureolus wiedererkennen, liest sich Occam in sei
ner Weise heraus, dass Alle eben doch in irgend einer Beziehung das
Universale mit dem Singulären identificiren und somit dem ersteren einen
sachlichen Charakter beilegen 8"°). Hingegen nach seiner eigenen Ansicht
müsse durchweg, daran festgehalten werden, dass in der Aussenwelt
schlechthin nur Singuläres existire (s. Amm. 781 u. 783) und dass dieses
unseren Intellectus reize („movet“, vgl. Anm. 784), welcher dann den
Gegenstand vorerst verworren und hierauf deutlich (confuse und distincte,
i vgl. Anm. 786 f.) erfasse; und es liege somit alle Universalität lediglich
im subjectiven Intellectus, wie schon Aristoteles mit Recht gegen Plato
bemerkt habe, und nur durch willkürlichen Sprachgebrauch (voluntaria
, ! institutio, s. Anm, 757 u. bes. 782) könnę eine äussere Substanz als uni
versell bezeichnet werden; denn das richtige Verhältniss des Gemeinbe
griffes zu dem entsprechenden äusseren Einzelndinge liege immer nur
(vgl. Anm. 798) in der suppositio personalis *""). |
805) Sent. I, Dist. 2, qu. 7 A: Quarto quaero, utrum illud, quod est universale
et commune univocum, sit quomodocunque realiter a parte rei ertra animam . . . . . .
(B) 0mnes, quos vidi, concordant dicentes, quod natura, quae est aliquomodo uni
versalis, saltem in potentia et incomplete (diess bei Baconthorp, s. ob. Anm. 689),
est realiter in individuo, quamvis aliqui dicant, quod distinguitur realiter (so die
strengen Thomisten und auch die Mehrzahl der Halbthomisten), aliqui, quod tantum
formaliter (so die Scotisten), aliqui, quod nullo modo er natura rei, sed tantum
secundum rationem vel per considerationem intellectus (s. bei Aegidius, Anm. 379, bei
Durand, Anm. 559 f., und bei Burleigh, Anm. 588). Unde dicunt aliqui, quod in
creaturis est quaedam forma, quae secundum rem et naturam nullam unitatem habet
in se omnino, sed in se est naluraliter divisa el habet solum unitatem secundum in
tellectum rationis (s. bei Mayron, Anm. 509 u. 515) . . . . . (C) Vult ergo ista opinio,
quod forma generis non est simplea ea se, sed eæ se est divisa, sed forma speciei
er se est una simpler et ut sic est universalis, sed ipsa forma ut signata in hoc
supposito est parlicularis; ita quod ista opinio ponit, quod tam forma generis quam
speciei subsistit in ipsis singularibus, quamvis aliter el aliter. Alii autem ponunt,
quod res secundum esse suum in effectu est singularis et eadem res secundum esse
suum in intellectu est universalis (s. bei Herveus, Anm. 402). . . . . . (E) Alii autem
moderni ponunt, quod eadem res sub uno conceptu est universalis et sub alio con
ceptu est singularis (s. bei Aureolus, Anm. 706) . . . . . . . (F) Sic ergo omnes istae
opiniones ponunt, quod universale et singulare sunt eadem res realiter nec differunt
nisi secundum rationem; ..... omnes conveniunt in hoc, quod universalia sunt aliquo
modo a parte rei ita, quod sunt universalia realiter in ipsis singularibus. Pro ista
conclusione potest argui multipliciter (d. h. es folgen nun zweiundzwanzig Gründe).
806) Ebend. F: 0mnis res positiva ertra animam eo ipso est singularis, et haec
res sic singularis est apta nata movere intellectum ad concipiendum ipsam confuse et
ad concipiendum ipsam distincte. Et voco conceptum confusum, quo intelleelus non
distinguit unam rem ab alia, et sic Socrates movet intellectum ad concipiendum
hominem, et per illum inlellectus non dislinguit nec distincte cognoscit Socratem a
Platone, ..... etiam movet intellectum ad concipiendum ipsum modo non confuso, et
sic dico, quod hic Socrates est homo . . . . . . (G) Non videtur, quod aliqua res ertra
animam sit substantia universalis, nisi forte per voluntariam institutionem . . . . . .
(S) Nulla res extra animam, nec per se nec per aliquid additum reale vel rationis
nec qualitercunque consideretur vel intelligatur, est universalis, quia tanta est im
possibilitas, quod aliqua res sit eætra animam quocunque modo universalis, nisi
forte per institutionem voluntariam, quomodo ista vor „homo“ est singularis et uni
versalis, quanta est impossibilitas, quod homo per quamcunque considerationem vel
XIX. Occam (Parteistellung). - 357
4
Gilt hiemit als feststehend, dass die Universalien nicht ausserhalb der
Seele existiren, so ist endlich als Gegenstand einer fünften Frage noch
die Erörterung übrig, ob dieselben eine vorstellungsweise oder eine ge
genständliche Existenz in der Seele haben; und indem Occam auch hier
wieder verschiedene Meinungen aufzählt, welche uns nach Maassgabe un
serer Kenntniss der Parteien auf Aureolus, auf die Scotisten, auf Burleigh
und auf Durand zurückweisen, und dabei bemerkt, dass man nicht vor:
schnell conceptus und intellectio identificiren solle (s. Anm. 753), dass
die Annahme einer species intelligibilis überflüssig sei (Anm. 758), fer
ner dass die Universalien ebensowenig Dinge (Anm. 784) als etwa bloss
willkürliche Veranstaltungen (Anm. 781 f.) seien 897), so wendet er sich
zunächst äusserst entschieden gegen die Annahme eines gegenständlichen
Seiņs (subiective) der Universalien, indem er mit den gleichen Motiven,
ja mit den nemlichen Worten, wie oben (Anm. 759 f.), im Interesse der
vorstellungsweisen Existenz der Universalien den Begriff des „rictums“
festhält ""°), und abermals darauf hinweist, dass in dem inneren, von
secundum quodcunque esse sit asinus ..... (T) Philosophus primo probat, quod uni
versalia non sunt substantiae, secundo, quod non sunt talia eremplaria, qualia posuit
Plato . . . . . (Y) Res potest intelligi non tantum confuse, sed etiam perfecte et distincte
nullo superiori intellecto; et quando dicitur, quod Socrates non potest intelligi nisi
intellecto animali, dico, quod ista potest distingui, .... quia „animali“ potest sup
ponere simpliciter, et tunc est falsa, quia tunc denotat, quod Socrates non potest
intelligi nisi intellecto hoc communi animali, et hoc est simpliciter falsum; vel potest
supponere pro re et personaliter, et sic concedo. i H*1 : ' ! -
807) Sent. I, Dist. 2, qu. 8 A : Quinto quaero, utrum universale univocum sit
aliquid reale evistens alicubi subiective, .... quia universale primo movet intellectum.
. . . . . . Possent esse diversae opiniones, quarum multas reputo simpliciter falsas .....
Prima opinio posset esse, quod universale est conceptus mentis et quod iste conceptus
est realiter ipsa intellectio (s. bei Aureolus, Anm. 706 u. 716) ... ... Contra istam
opinionem potest argui, quia . . . . . conceptus non est ipsa intellectio ..... (C) Secunda
opinio potest esse, quod universale est species aliqua, quae, quia aequaliter respicit
omne singulare, dicitur universale, et ita est universale in repraesentando et tamen
singulare in essendo (so die Scotisten). . Sed ista opinio videtur esse falsa, quia ....
lalis species non est necessaria . . . ... (D) Alia possel esse opinio, quod aliqua est
vera res sequens actum intellectus, qui esset similitudo rei el propter, hoc esset uni
versalis, quia aequaliter omnia respiceret (s. bei Burleigh, Anm. 585 ff.). Sed . . . . .
nulla talis est ponenda ..... (E) Quarta posset esse opinio, quod nihil est universale
ea natura sua, sed tantum er institutione illo modo, quo voa est universalis, quia
nulla res er natura sua habet supponere pro alia re nec vere praedicari de alia re,
sicut nec vor, sed tantum eæ institulione voluntaria (s. bei Durand, Anm. 551) . . . . .
Sed haec opinio non videtur vera, quia tunc nihil er natura sua esset species vel
genus nec e converso.
808) Ehend. E: Universale non est aliquid reale habens esse subiectivum nec in
anima nec eætra animam, sed tantum habet esse obiectivum in anima et est quoddam
fictum habens esse tale in esse obiectivo, quale habet res ertra in esse subiectivo,
et hoc per istum modum, quod intellectus videns aliquam rem ertra animam fingit
consimilem rem in mente, ita quod, si haberet virtutem productivam, talem rem in
esse subiectivo, numero distinctam a priori, produceret ertra, et esset consimiliter
et proportionabiliter sicut est de artifice ...... Et isto modo universale non est per
generationem, sed per abstractionem, quae non est nisi fictio quaedam. (F) Figmenta
habent esse in anima et non subiectivum, quia tunc essent verae res; . . . . ergo sunt
aliqua, quae tantum habent esse obiectivum. Similiter propositiones, syllogismi et
huiusmodi, de quibus est logica, non habent esse subiectivum; ergo tantum habent
esse obiectivum, ita quod eorum esse est eorum cognosci; ergo sunt talia entia ha
bentia tantum esse obiectivum . . . . . . Similiter, omnes quasi distinguunt intentiones
;
358 XIX. Occam (Parteistellung).
\ *
speciellen Sprachidiomen unabhängigen, Urtheile (Anm. 769) nur Begriffe,
nicht aber Dinge, als Subject oder Prädicat auftreten (Anm. 788), sowie
dass der vom Intellectus gebildete Begriff von Natur aus universell sei,
während die Worte hiezu einer willkürlichen Veranstaltung bedürfen
(Anm. 781 f. u. 791), und endlich dass jenes subjective Gebilde nicht
ohne Realität sei (Amm. 762), sondern ihm ein adäquates Wirkliches ent
spreche *""). Aher unmittelbar hernach spricht er mit der nemlichen
Unentschiedenheit, welche wir schon oben (Anm. 758) trafen, von der
Möglichkeit, dass die Universalien dennoch auch eine gegenständliche Exi
stenz haben, indem ihnen auch dann jene „natürliche“ (s. Anm. 774) Be
fähigung der Bezeichnung und der Supposition u. dgl. im Vergleiche mit
der willkürlichen Sprachbedeutung immerhin zukomme; und er sagt aus
drücklich, dass ihm principiell nur daran liege, die Universalien im Ge
gensatze gegen die äusseren Einzelndinge, aus welchen sie geschöpft
werden, als psychische Erzeugnisse festzuhalten, mögen sie dann als sol
che gegenständlich oder vorstellungsweise existiren °'"), obgleich ihm an
derwärts hinwiederum das erklärliche Bedenken aufsteigt, dass bei ge
genständlicher Geltung die Universalien sehr nahe an die platonische
Ideenlehre (vgl. Anm. 806) gerückt würden *''). Aber sowie wir schon
secundas ab intentionibus primis non vocando intentiones secundas aliquas reales
qualitates in anima; ergo cum non sint realiter e.vtra, non possunt esse nisi obiective
in anima.
809) Ebend. F: Idem est subiectum in propositione universali et particulari
non tantum in propositionibus in voce, sed etiam in propositionibus in mente, quae
nullius linguae sunt; et in illis non subiicitur aliqua res; ergo tantum conceptus;
posset ergo dici, quod sicut vor est universalis et genus et species et tantum per
institutionem, ita conceptus sic fictus et abstractus a rebus singularibus praecognitio
est universalis ea natura sua; et potest aliquis uti isto modo loquendi vocando con
ceptum et universale sic fictum ....... Illud sic fictum vere est obiectum cognitum ab
intellectu, et propter ista potest esse terminus propositionis et supponere pro omnibus
illis, quorum est imago vel similitudo, et hoc est esse universale et commune ad
illa . . . . . . (H) Universale non est figmentum tale, cui non correspondet aliquid con
simile in esse subiectivo, quale illud fingitur in esse obiectivo ....... Si fingatur
domus in mente, antequam producatur, non est figmentum sicut chimaera vel ali
quid tale.
810) Ebend. Q: Cui non placet ista opinio de talibus fictis in esse obiectivo,
potest tenere, quod conceptus et quodlibet universale est aliqua qualitas eristens sub
iective in mente, quae er natura sua est signum rei ewtra, sicut vor est signum rei
ad placitum instituentis, et tunc potest dici, quod per omnem modum, sicut voces et
signa voluntarie institula significant . . . . . et consignificant . . . . . , ita sunt quaedam
qualitates eristentes in mente subiective, quibus ea natura sua competunt talia, qualia
competunt vocibus per voluntariam institutionem . . . . . . El secundum istam opinionem
debet concedi, quod quodlibet universale et genus generalissimum est vere res singu
laris eristens res determinati generis, est tamen universalis per praedicationem non
pro se, sed pro rebus, quas significat ...... Verumtamen ista opinio posset diversi
mode poni . . . . . . . Quamlibet istarum opinionum reputo probabilem, sed quae illarum
sit verior, relinquo iudicio aliorum. Hoc tamen teneo, quod nullum universale, nisi
forte sit universale per voluntariam institutionem, est aliquid eristens quocunque
modo extra animam, sed omne illud, quod est universale praedicabile de pluribus
eæ natura sua, est in mente vel subiective vel obiective . . . . . . (R) Illud, quod
movet (s. Anm. 784 u. 806) intellectum primo, non est universale, sed singulare,
et ideo singulare intelligitur primo primitate generationis (über Letzteres das
Nähere Anm. 786).
- 811) Sent. I, Dist. 35, qu. 5 G: Generis et differentiae et aliorum universa
XIX. Occam (Parteistellung). 359
oben bemerken mussten (Anm. 763 f.), dass es in diesem Punkte bei
Occam an der nöthigen Klarheit gebreche, so stützt er einmal sogar au
drücklich die gegenständliche Existenz der Universalien gegen Einwände,
welche er selbst gegen Scotus und dessen Anhänger erhoben hatte: nem
lich wenn gesagt werde, dass dann die Universalien als Qualitäten des
Denkens nur accidentell wären, so erwidert er in gleicher Weise wie
dort (s. Anm. 804); oder wenn man entgegenhalte, dass nicht das Nem
liche von verschiedenen Kategorien ausgesagt werden könne, so hilft ihm
wieder die Lehre von der Supposition aus der Klemme, denn das Urtheil
„die Substanz ist eine Qualität“ bestehe zu Recht, sobald das Subject
desselben nach suppositio materialis oder simplex gelte, nicht
wenn nach suppositio personalis; oder endlich wenn man einwende,
dass dann das Nemliche zugleich niederer und höherer Begriff wäre
(s. Anm. 802), so verweist er darauf, dass ja auch z. B. das Wort
„dictio“ ein Nomen sei und doch zugleich als Begriff höher liege, als
der Begriff des Nomens“). -
Glauben wir hiemit 0ccam's Auffassung der Universalien in genü
gender Weise dargelegt zu haben, so ist durch dieselbe die Entscheidung
anderer Controversen folgerichtig von selbst bedingt. So mussten wir
schon oben die Frage über das principium individuationis nicht bloss
nebenbei berühren (Anm. 799), sondern eigentlich im Sinne Occam's be
reits beantworten (Anm. 802–804); und in völliger Uebereinstimmung
mit dem dort Angeführten erklärt Occam, das Princip der Individualis
rung liege lediglich darin, dass die Individuen sich durch sich selbst (se
ipsis) unterscheiden, und ebenso verhalte es sich auch mit demjenigen,
worin sie unter sich zusammentreffen, denn genau genommen solle man
nicht sagen, dass sie „in“ Etwas (in aliquibus) zusammentreffen, son
dern richtiger „durch“ Etwas (aliquibus), und diess seien eben die In
dividuen selbst, indem sie durch sich selbst (se ipsis) zusammentreffen;
eben dadurch ja könne der abstrahierende Intellectus Universalien erfas
sen, welche nicht etwa erdichtete Gebilde (purum figmentum, vgl. Anm.
762), sondern suppositionsfähig seien "). Indem aber so die Singulari
lium non sunt ideae, nisi poneretur, quod universalia essent quaedam res subiective
existentes in anima et sollum communia rebus extra per praedication em.
812) Quodl. V, qu. 13: Universale sollum est in anima, et non obiective tan
tum, sicut prius ostensum est (s. Anm. 768); ergo subieclive; ergo est qualitas
menlis..... Sed contra : quia hoc dato tunc omnia praedicamenta essent accidentia;
- - - - - . praelerea idem non praedicatur de diversis praedicamenlis; ...... praelerea
sequitur, quod idem sit superius ad se...... Ad primum istorum concedo, quod om
nia universalia sunt accidentia; tamen non sunl omnia signa accidenlium, sed aliqua
universalia sunt signa substantiarum ... ... Ad aliud dico, quod idem non praedica
lur de diversis praedicamentis, quando praedicamenta stant personaliter et significa
live; sed quando supponit materialiter aut simpliciter, non est inconveniens, idem
praedicari de diversis praedicamentis. Unde si in ista propositione „substantia est
qualitas“ subiectum supponit materialiler vel simpliciter, illa est vera; et similiter
ista „quantitas est qualitas“; sed si supponant personaliler, tunc non sunt verae....
Ad aliud dico, quod eadem difficultas est hic, sicut de isto nomine „dictio“ et hoc
nomine „nomen“, quia hoc nomen „dictio“ est unum contentum sub nomine, quia es
nomen et non omne nomen est hoc nomen „dictio“, et lamen hoc nomen „dictio“ est
quodammodo superius ad omnia nomina. " . . . . .
813) Sent. I, Dist. 2, qu. 6 EE: Ad illud, quod innuitur, ...... quod si omnis
360 XIX. Occam (Parteistellung).
tät dem Singulären unmittelbar von selbst und ohne allen anderweitigen
Zusatz zukommt *1*), so könne man auch den Begriff der Quiddität in
dem Sinne nehmen, dass er das ganze aus Stoff und Form bestehende
Wesen bedeute, wornach z. B. zwischen „Mensch“ und „Menschheit“ nur
ein sprachlicher Unterschied (mittelst eines Syncategoreuma) bestehe, wäh
rend andrerseits, wenn man unter der Quiddität nur die Form verstehe,
allerdings zwischen ihr und ihrem Träger unterschieden werden müsse,
wenn auch für die Angelologie wieder der Vorbehalt nöthig sei, dass
die Quiddität eines Engels identisch mit dem betreffenden Engel selbst
ist*1°). Nimmt man aber in jenem ersteren Sinne essentia und eristentia
als gleichbedeutend "1"), so sind die scotistischen „formalitates“ eigent
lich im Principe von vorneherein schon weggefallen, da nach Occam's
Auffassung, wie wir auch schon oben (Anm. 802) sahen, Nichts formell
diversitas esset numeralis, non plus posset intellectus abstrahere a Socrate et Platone
aliquid commune, quam a Socrate et linea, et quodlibet universale esset purum fig
mentum intellectus (s. die nemlichen Worte bei Scotus, ob. Anm. 99), dico ad pri
mum, quod er hoc ipso, quod Socrates et Plato se ipsis differunt solo numero el
Socrates per substantiam suam est simillimus Plaloni, omni alio circumscripto intel
lectus potest abstrahere aliquid commune Socrati et Platoni, quod non erit commune
Socrati et albedini; nec est alia causa quaerenda nisi quia Socrates est Socrates et
Plato est Plato et uterque est homo . . . . . De virtute sermonis non debet concedi, quod
Socrates et Plato in aliquo conveniunt nec in aliquibus, sed quod conveniunt aliquibus,
quia se ipsis, et quod Socrates convenit cum Platone non in aliquo, sed aliquo, quia
se ipso. Si tunc dicatur, quod Socrates et Plato conveniunt in homine, dico, quod
„homine“ potest supponere vel simpliciter vel personaliter. Primo modo potest concedi,
quia hoc non est aliud dicere, quam quod homo est quoddam commune praedicabile
de Socrate et Platone. Si autem „homine“ supponit personaliter pro alia re, sic est
simpliciter falsum, quia in nullo homine communi nec in alia re conveniunt, sed con
veniunt rebus, quia hominibus, quia se ipsis.
814) Ebend. P: Quaelibet res singularis se ipsa est singularis, . . . . . quia sin
gularitas immediate convenit illi, cuius est..... Sicut illud, quod est singulare, se
habet ad esse singulare, ita quod est universale, se habet ad esse universale ; ergo
sicut illud, quod est singulare, non potest per aliquid additum sibi fieri universale
vel commune, ita illud, quod est commune, non potest per aliquid sibi additum fieri
singulare; ergo quidquid est singulare, per nihil additum est singulare se ipso ......
0mnis res ertra animam est realiter singularis et una numero.
815) Sent. IV, qu. 11 E: Quidditas uno modo accipitur pro omnibus, quae sunt
de essentia rei, quae faciunt unum per se, et isto modo quidditas est unum compo
situm praecise er materia et forma, ...... nec est aliqua differentia inter hanc huma
nitatem et hunc hominem vel humanitatem et hominem, nisi quia humanitas includit
aliquod syncategoreuma er usu loquendi aequivalenter vel virtualiter, propter quam
inclusionem potest aliquid praedicari de homine, quod non de humanitate. Alio modo
accipitur quidditas pro forma ultima, qua aliquid differt ab alio, quod non est idem
cum illo; et de quidditate sic accepta est verum, quod quidditas differt ab eo, cuius
est quidditas, et quod in separatis (d. h. z. B. bei den Engeln) est idem quidditas
, cum eo, cuius est quidditas. Quodl. II, qu. 7: Essentia angeli nunquam distingueba
tur ab eius eristentia. Uebrigens war auch die oben (Anm. 13) erwähnte Verur
theilung derjenigen Sätze, welche für die Angelologie Anstoss erregten, schon im
J. 1325 in Paris zurückgenommen worden; s. D’Argentre, Coll. iudic. de nov. error.
I, p. 208 u. 217.
816) Quodl. II, qu. 7: Sicut eristentia potest esse eristentia et potest non esse
eristentia, ita essentia potest esse essentia et potest non esse essentia. Unde idem
omnino significatur per unum et consignificatur, quod per reliquum . . . . . Eristentia et
essentia idem omnino significant. Summa tot, log. III, 2, 27, f. 53 v. B: Ulrum
esse et eristentia rei sint duo ertra animam distincta inter se ? mihi videtur, quod
non sunt talia duo, nec esse eristentiae aliquid significal distinctum a re. ''
XIX. Occam (Begriff). 361
unterschieden werden kann, was nicht real verschieden ist, noch auch
umgekehrt, und somit identitas und distinctio völlig gleichmässig in das
individuelle Wesen selbst verlegt werden"). – Bezüglich der Frage
über unitas formae kann und muss sich Occam in Folge seines Con
ceptualismus an. Diejenigen anschliessen (s. Gottfried v. Fontaines, Anm.
70, Johannes v. Paris, Anm. 74, Alexander v. Alessandria, Anm. 254,
Aegidius, Anm. 384, und Herveus, Anm. 421), welche eine letzte total
abschliessende Einheit neben einer durch sie verbundenen Vielheit der
Formen anerkannten"), sowie er desgleichen die intensio et remissio
formarum nicht in die Form selbst, sondern in den Grad der Receptions
fähigkeit des concreten Wesens verlegt"). -
Ist uns somit durch das Bisherige der Standpunkt, welchen Occam
in den damaligen logischen Controversen einnahm, möglichst nach allen
Seiten ersichtlich geworden, so möge nun noch desselben umfassendes
Compendium der Logik zur Darstellung kommen, in welchem wir
wohl eine Sümme gar manigfacher Bestrebungen erblicken dürfen, die auf
successive Fortbildung der byzantinischen Logik gerichtet waren; denn
dass in dem sämmtlichen Detail der vielen Unterabtheilungen des Ganzen
alles Einzelne ein persönliches Erzeugniss Occam's sei, ist nicht nur nicht
nachweisbar, sondern geradezu unglaublich. Occam benützte, wie sich
von selbst versteht, die damals umlaufende Theorie der Logik, welche
seinem grundsätzlichen Standpunkte adäquat war, und mag dieselbe, wäh
rend er sie zu einem grösseren Compendium verarbeitete, in manchen
Punkten präciser formuliert, ja gewiss auch bereichert haben; aber hierin
überall auszuscheiden, was Occams und was Anderer Eigenthum sei, ist
uns nach Maassgabe der vorhandenen Quellen nicht verstattet; ja es läuft
unleugbar in den gedruckten Texten auch manches Spätere mitunter (s.
Anm.739 u. 740), was uns Vorsicht in der Darstellung gebietet. Indem
ich aber die in der Summa totius logicae vorliegende Anordnung l
und Reihenfolge des Stoffes sicher für eine von Occam selbst her- ''
rührende halten muss, folge ich hiemit dem Verlaufe der Capitel der
selben und füge an einzelnen Stellen, wo es nöthig ist, anderweitige
Belege aus der Expositio aurea oder den beiden anderen Werken
Occam's bei. --------- -
–
817) Expos. aur. Praedicab. De genere: proprie et stricte loquendo nihil distin
quitur ab aliquo per aliquid nisi per se ipsum vel intrinsecum sibi, sicut homo non
distinguitur ab asino nisi per se ipsum vel per aliquam partem essentialem sui.
Sent. I, Dist. 2, qu. 3, B: Nihil reale potest distingui nec esse idem "ratione cum
aliquo reali, ita quod, sicut distinctio ralionis et identitas rationis se habet ad en
tia rationis, ita differentia realis et identitas realis se habet ad entia realia, et hoc
forte non excludendo distinctionem formalem et identitatem, ubi debet/poni. Ideo dico,
quod nulla res nec a se ipsa nec a quacunque alia poterit distingui vel esse eadem
ratione. Vgl. Anm. 828.
818) Quodl. II, qu. 10: Hominis est tantum unum esse totale, sed plura esse
partialia. Sent. II, qu.9 CC: Secundum opinionem, quam reputo veram, in homine
sunt plures formae substantiales, saltem forma corporeilatis et anima intellectiva. Vgl.
ebend. qu. 22 H, u. IV, qu. 7 E. -
819) Sent. I, Dist. 17, qu.4 C: Forma non suscipit magis et minus, quia forma
nihil recipit, sed magis in aliquo recipitur realiter. Vgl. Sent. III, qu. 6 D u. R, sowie
Expos. aur. Praedicam. C. 9. - -
362 XIX. Occam (Begriff).
K
7
}
Nach einem kurzen Proämium, in welchem die Logik als ein im
Gebrauche sich steigerndes (Werkzeug) (s. Anm. 741) bezeichnet wird **"),
beginnt Occam, wie wir nicht āīdērs erwarten durften (s. Anm. 780 und
meine dort vorhergehenden Bemerkungen), sofort mit der Erörterung üher
terminus **'), bei dessen Eintheilung, welche jener des Urtheiles
(Anm. 770) parallel geht, das Hauptgewicht auf terminus conceptus,
d. h. intentio oder dergleichen (Anm. 768 f.) gelegt wird ***); dem un
ter drei 5 Bedeutungen des terminus sei diejenige die eigentliche und prä
cise, dass derselbe als ein „Bezeichnendes“ entweder Subject oder Prä
dicat eines Urtheiles sei (vgl. Anm. 773 u. 778), daher die Syncategoreu
mata oder die Interjectionen u. dgl. in diesem Sinne nicht termini seien,
und auch andere Fragen, wie z. B. über die Casus obliqui, nicht der
Logik, sondern der Grammatik anheimfallen **°). Insoweit aber jener
geistig innerliche Begriff (terminus mentalis) von dem ausgesprochenen
(terminus vocalis) unterschieden werde, habe letzterer mit ersterem den
noch einige Eigenschaften gemeinsam, wie z. B. Casus oder Numerus,
während andere Eigenthümlichkeiten, z. B. grammatisches Geschlecht oder
Conjugation, nur dem letzteren angehören **). Aus der hierauf folgen
820) Summa t. log. Prooem., f. 2 r. B: Logica enim est omnium artium aptissi
mum instrumentum, sine qua nulla scientia perfecte haberi potest, quae non more
materialium instrumentorum usu crebro consumitur, sed per cuiuslibet alterius artis
vel scientiae studiosum eæercitium continuum recipit incrementum. -
821) I, 1, f. 2 r. B: 0mnes logicae tractatores intendunt adstruere, quod argu
menta et syllogismi er propositionibus et propositiones er terminis componuntur;
unde terminus aliud non est, quam pars propinqua propositionis.
822) Ebend. : Tripleæ est terminus: scriptus, prolatus, conceptus . . . . . Terminus
conceptus est intentio seu passio animae aliquid naturaliter significans vel consigni
ficans nata esse pars propositionis mentalis. Die hierauf folgende längere Stelle
über das Verhältniss zwischen Wortausdruck 'und Begriff habe ich bereits oben,
Anm. 774, angeführt.
823) C. 2, f. 2 v. A: Terminus tripliciter accipitur. Uno modo ...... pro
omni eo, quod polest esse copula vel eætremum propositionis categoricae . . . . . Aliler
. . . . . omne incomplerum vocatur terminus .. ... Tertio modo accipitur praecise el ma
gis stricte pro illo, quod significative sumptum potest esse subiectum vel praedicatum
alicuius propositionis; et hoc modo nullum verbum nec coniunctio nec adverbium nec
interiectio est terminus; multa etiam nomina non sunt termini, ut nomina syncatego
rematica, quia talia, quamvis possint esse ertrema propositionis, si sumantur mate
rialiter vel simpliciter, tamen, quando sumuntur significative, non possunt esse er
trema...... Quomodo autem et respectu quorum verborum obliquus potest, esse sub
iectum, et respectu quorum non, pertinet ad grammaticum, cuius est constructiones
vocum considerare.
824) C. 3, f. 2 v. B: Accidentia communia convenientia tam nominibus menta
libus quam vocalibus el scriptis sunl casus et numerus. . . . . Accidentia vero propria no
minibus vocalibus et scriptis sunt genus et figura ; talia enim accidentia nominibus
propter necessitatem significationis non conveniunt . . . . . . (f. 3 r. A) Similiter de ver
borum accidenlibus est dicendum. Accidentia communia sunt modus, genus, numerus,
tempus et persona . . . . . Accidentia autem propria verbis ad placitum institutis sunt
coniugatio et figura. Ebenso Quodl. V, qu. 8: Utrum omnia accidentia grammatica
lia terminorum vocalium competant mentalibus . . . . . 0mne, quod accidit, termino men
tali, accidit termino vocali, sed non e converso, quia aliqua accidunl terminis voca
libus propter necessitatem significationis et erpressionis (darunter versteht er Casus,
Numerus und Comparativform der declinirbaren Worte, sowie Modus, Genus, Tem
pus, Persona, Numerus der Verba), et illa conveniunt terminis mentalibus ; alia ac
cidunt terminis vocalibus propter ornatum sermonis vel propter congruitatem (nemlich
A
A." :- -
*
*
XIX. Occam (Begriff). 363
den Unterscheidung zwischen Categoreumata und syncategoreumata mag
hervorgehoben werden, dass Occam die letzteren“ mit den Ziffern ver
gleicht, deren Werth durch ihre Stellung sich ändert**"). Hernach reiht
sich ein längerer Excurs an über die seit Scotus (ob. Anm. 128) in der
Logik eingebürgerten Begriffe „concretum“ und „abstractum“, welchen i e e ' ’
wir für ächt occamisch halten müssen, da dem hauptsächlichen Kerne nach ?
das Nemliche auch anderwärts bei Occam vorkömmt **"): nemlich der
wesentliche Unterschied zwischen concreten und abstracten Worten liege
in der suppositio derselben, in welcher sie verschiedentlich entweder
sich gegenseitig berühren oder von einander abweichen können **");
jedoch seien sie vom Standpunkte der Bezeichnung aus zuweilen auch
wahre Synonyma °°°), was in manchen Fällen durch Verbindung des con
Genus und Figura der declinirbaren Worte und Conjugatio und Figura der Verba),
el illa non conveniunt terminis mentalibus.
825) Summa t. log. I, 4, f. 3 r A: Terminorum quidam sunt categorematici et
quidam syncategorematici, ... . . qui non habent finitam significationem et certam nec
significant aliquas res distinctas a rebus significatis per categorema, sicut in algo
rismo cifra per se posita nihil significat, sed addita alleri 'figurae facit eam signi
Care. ' "
826) Quodl. V, qu. 9: Aliqua sunt concreta et abstracta, quae sic se habent,
quod concretum significat aliquam rem et supponit pro illa, quam nullo modo abstrac
tum significat nec pro illa supponit ; eremplum est de iusto et iustitia . . . . . Secun
dus modus principalis est, quando concretum et abstractum sunt synonyma, ut calor
et caliditas . . . . . . Tertius modus est, ...... quando abstracta ad placitum instituen
tium vel ea usu loquentium includunt aliqua syncategoreumata vel determinationes
adverbiales, . . . . . ut „humanitas“ tantum valet sicut „homo, inquantum homo“. . . . . .
Quartus modus est, quando abstracta non supponunt nisi pro multis simul sumptis,
concreta aulem supponunt pro uno solo; ea emplum „populus“ . . . . . . et „popularis“.
- - - - - - Concretum et abstractum primo et tertio et quarto modis ita conveniunt nomi
nibus mentalibus, sicut vocalibus, et per consequens talia mentalia variantur per con
creta et abstracta . . . . . Sed secundo modo solum variant nomina vocalia, et non men
talia. Vgl. auch Anm. 885 u. 918.
827) Summa t. log. I, 5, f. 3 r B: Concretum et abstractum sunt nomina con
simile principium secundum vocem habentia, sed non consimiliter terminantia . . . . .
Quandoque concretum aliquam rem significat vel connotat sive importal sive dat in
telligere, pro qua etiam supponit, quam abstractum nullo modo significat nec aliquo
modo supponit pro eodem, ut „iustus“ et „iustitia“ . . . . . Sunt autem ad praesens
talium nominum tres differentiae, quasi tres species inferiores. Prima est, quando abs
tractum supponit pro accidente vel forma quacunque realiter inhaerente subiecto, et
coneretum supponit pro subiecto eiusdem accidentis vel formae, vel e converso ; primo
modo est de talibus „albedo, album“. . . . . e converso autem „ignis, igneus“. . . . . Se
cunda differentia est, quando concretum supponit pro parte et abstractum pro toto
vel e converso, sicut in istis „anima, animatum“ ..... Tertia differentia est, quando
concretum et abstractum supponunt pro distinctis, quorum tamen neutrum est subiec
tum nec pars alterius . . . . . Tales termini quandoque se habent, sicut causa et effec
tus, . . . . . . quandoque, sicut signum et signatum, . . . . . . quandoque, sicut locus et lo
calum.
828) C. 6, f. 3 v. A: Nomen concretum et abstractum quandoque sunt syno
nyma. C. 7, f. 4 r. A: Sic se habent adinvicem homo et humanitas, sicut se habent
Socrates et Socrateitas; hanc enim ponunt consimiliter fingentes tale abstractum de
hoc nomine „Socrates“ sicut de hoc nomine „homo“; sed „Socrates“ nullam rem di
stinctam realiter nec formaliter (vgl. Anm. 817) significat, quae non significatur per
hoc nomen „Socrateitas“ secundum sic fingentes, nec e converso; ergo . . . . . nihil
significatur per hoc nomen „homo“, quin significetur per hoc nomen „humanitas“, et
e converso . . . . . . Sed quamvis haec fuerit intentio Aristotelis, tamen secundum verita
tem theologorum non est sic dicendum (d. h. besonders betreffs der Trinität, s,
A ,
364 XIX. Occam (Begriff).
creten Wortes mit einem Syncategoreuma (z. B. mit „totus“) bewerkstel
ligt werde, zugleich aber dann zu Sophismen und unnöthigen sprachlich
logischen Schwierigkeiten führen könne 82°), sowie andrerseits auch
quantitative Momente des durch die Worte Bezeichneten in Frage kom
men können *°"). Wenn aber sodann mit einleitenden Worten, welche
den Stempel der Unächtheit an der sine tragen, noch ein Unterschied
zwischen „connotativa“ erörtert wird, so ist möglicher
Weise auch inhaltlich das Ganze nur ein Zusatz des späteren Herausge
bers, wenn uns auch der Begriff „connotatum“ in der Fortbildung der
byzantinischen Logik schon früher (Abschn. XVII, Anm. 598) begegnete,
und selbst Occam anderwärts eine solche Distinction, und zwar in rei
cherer Gliederung (s. Anm. 846 u. bes. 917 ff.) berücksichtigt 881). Jeden
falls bespricht hernach Occam noch als Momente der Sprach
einrichtung zunächst die schon oben angeführten Unterschiede zwischen
-| prima und secunda impositio °°°), woran sich als Incidenzpunkt prima
und secunda intentio anschliesst °°°), und sodann die Verhältnisse des
Anm. 733). Vgl. Sent. I, Dist. 2, qu. 3, F: Quaedam sunt synonyma, quia simpli
ciler idem significant et connotant, ita quod nihil significatur et connotatur per unum,
quin eodem modo significetur et connotetur seu consignificetur per reliquum; et sic
deitas et deus, homo et humanitas, et mulla talia sunt synonyma ...... Aliter homo
et humanitas non sunt synonyma, et hoc, quia reliquerunt in dubio, quanlum est eæ
impositione istorum nominum, an haec sit vera „homo est humanitas“ vel falsa.
829) C. 8, f. 4 v. B: Sunt quaedam nomina abstracta vel esse possunt ad placi
lum instituta . . . . . ita , quod abstractum in significando aequivaleat concreto sumpto
cum aliquo syncategoremate vel cum aliqua alia dictione vel dictionibus ...... In
talibus magis puto difficultatem vocalem dependentem er logica, quam realem, propter
quod nesciens logicam quaternos innumeros circa talia inutiliter repleret faciens diffi
cultatem, ubi nulla est . . . . . (f. 5 r. A) : Sic enim concedunt eruditi in logica, quod
hoc signum „totus“ includit suum distribuibile, ut aequivaleat isti „quaelibet pars“,
quando sumitur syncategorematice; unde illa „Totus Socrates est minor Socrate“
aequivalet isti „Quaelibet pars Socratis est minor Socrate“ (s. Abschn. XVII,
Anm. 252).
830) C. 9, f. 5 r. B: Quaedam sunt abstracta, quae non supponunt nisi pro
multis simul sumptis, concreta autem pro uno solo verificari possunt, sicut se habent
„populus“ et „popularis“. -
831) C. 10, f. 5 r. B: Postquam de nominibus concretis et abstractis discussum
est, nunc de alia divisione nominum, quibus scholastici frequenter utuntur, est dicen
dum (s. ob. Anm. 740). Unde sciendum est, quod nominum quaedam sunt mere ab
soluta, quaedam sunt mere connotativa. Mere absoluta sunt illa, quae non significant
aliquid principaliter et aliud vel idem secundario, sed quidquid significatur per tale
nomen, aeque primo significatur, sicut patet de hoc nomine „animal“. . . . . . Nomen
autem connotativum est illud, quod significat aliquid primario et aliquid secundario ;
- - - - - huiusmodi sunt omnia nomina relativa, . . . . . omnia nomina pertinentia ad genus
quantitatis, ... . . . etiam talia nomina „unum, bonum, verum, intellectus, potentia,
actus etc.“
832) C. 11, f. 5 v. B: Positis divisionibus, quae possunt competere tam terminis
naturaliter significantibus quam terminis ad placitum institutis, dicendum est de qui
busdam divisionibus competentibus terminis ad placitum institutis. Est igitur prima
divisio talis: nominum ad placitum significantium quaedam sunt nomina primne im
positionis, quaedam secundae impositionis. " Das Weitere ist schon oben, Anm. 776,
angeführt.
833) C. 12, f. 6 r. A: Quia dictum est in praecedenti capitulo, quod quaedam
sunt nomina primae intentionis et quaedam secundae intentionis, et quia ignorantia
vocabulorum multis est errandi occasio, ideo incidentaliter videndum est, quid sit
XIX, Occam (Begriff). 365
Synonymen und HomonymenE womit der Abschnitt. De divisionibus
terminorum" seinen Schluss findet. * - -. .
Ein nichtssagender Uebergang, — sei es dass er von Occam oder
vom Herausgeber herrühre -, führt dann vorerst zu den termini se
, d. h. zu den Univer sa li en °°°), bezüglich deren
ie allgemeinen Erörterungen, welche, den sämmtliche fünf umfassenden
Gemeinbegriff „Universale“ betreffen **"), bereits oben ihre Verwen
dung gefunden haben "°"). Nachdem die Fünfzahl der Universalien
in üblicher Weise begründet worden °°°), treten dennoch wieder Be
merkungen über individuum, singulare, suppositum (vgl. bei Mayron,
Anmerk. 548) voraus, welche drei Begriffe für die Logik, nicht aber
für die Theologie, synonym , seien "°"). Aus der Erläuterung der einzel
nen fünf Universalien, welche in der Eæpositio aurea weit ausführ
licher ist und sich mehr Satz für Satz an den Commentar Avicenna's
anschliesst, als in der Summa, mag höchstens die auch ander
wärts wiederholte Bemerkung hervorgehoben werden, dass der Gat
tungsbegriff nicht als Materie des Artbegriffes zu betrachten sei **");
intentio, et quid prima, quid secunda. Das Weitere s. gleichfalls oben, Anm.
768 f. u. 778. *
834) C. 13, f. 6 r. B: Sola vor vel aliquod signum ad placitum institutum est
aequivocum vel univocum . . . . . . Est autem illa voir aequivoca, quae significans plura
non est signum subordinatum uni conceptui ...... Unum est aequivocum a casu, ... .
aliud est aequivocum a consilio ... ... Univocum autem dicitur omne illud, quod est
subordinatum uni conceptui. Vgl. Quodl. IV, qu. 16. u. Erpos. aur. Praedicam. De
aequiv., woselbst auch die Unterscheidung zwischen aequivocans und aequivoca
tum (s. bei Antonius Andreas, Anm. 483, und bei Burleigh, Anm. 617) aufge
nommen ist.
835) C. 14, f. 6 v. B: Cum igitur non sufficiat logico tantum generalis notitia
terminorum, sed oporteat cognoscere terminos in speciali magis, ideo postquam de
divisionibus generalibus terminorum tractatum est, de quibusdam contentis sub aliqua
illarum divisionum persequendum est. Est igitur primo tractandum de terminis se
cundae intentionis, . . . . . . et ideo de illis, quae ponuntur quinque universalia, est
modo dicendum. - * * * * *
836) Ebend. : Primo tamen dicendum est de hoc communi „universale“, quia
praedicatur de omni universali et etiam de singulari (vgl. Armand, ob. Anm. 651).
Erpos. aur. Praedicab. Prooem.: Universale dicitur subiectum libri Porphyrii, non
quia ipsum vere sit subiectum, sed quia ipsum praedicatur de subiectis, sc. de genere,
specie etc. Vgl. Burleigh, ob. Anm. 610. -
837) C. 14–17; s. ob. Anm. 782, 788, 791, 803 f.
838) C. 18, f. 8 r. A. * v
839) C. 19, f. 8 r. B: Apud logicos haec nomina convertibilia sunt: individuum,
singulare, suppositum; quamvis apud theologos singulare et suppositum non conver
tantur (s. Anm. 733), . . . . . sed in hoc capitulo dicendum est de istis nominibus illo
modo, quo logici utuntur eis. Apud logicum tripliciter accipitur individuum etc.,
d. h. es folgt nun die nemliche Aufzählung dreier Bedeutungen, welche wir oben
(Anm. 791) aus einer Stelle der Quodlibeta betreffs des „singulare“ trafen. -
840) C. 20, f. 8 v. A : Genus non est pars speciei .... nec genus importat ma
teriam . . . . . Improprie tamen utendo vocabulo potest dici, quod genus dicit aliquando
materiam, quod non est aliud, quam dicere, quod in quolibet significato per tale genus
invenitur materia eiusdem rationis. Erpos. aur. Praedicab. Prooem.: Falsum est, quod
communiter dicitur a modernis, quod genus dicit partem materialem et differentia
dicit partem formalem, quia de ratione generis non est plus significare partem mate
rialem, quam formalem, sed totum, differentia vero aliquando dicit partem materialem.
Sent. I, Dist. 8, qu. 2 0: Genus non est proprie materia, sed dicitur materia meta
366 XIX. Occam (Begriff).
denn alles Uebrige bewegt sich nur in dem gewöhnlichsten Fahr
- wasser 841).
Mittelst eines auf die Schüler berechneten Ueberganges, welcher in
solcher Form vielleicht auf Rechnung des Herausgebers fällt, kommen
nun noch anderweitige termini secundae intentionis et secundae imposi
tionis an die Reihe, welche entweder allen Universalien oder einigen
oder einer Verknüpfung einiger oder nur Einem Universale bezüglich
eines anderen zukommen können (— eine Eintheilung, welche uns einiger
maassen an Armand, Anm. 648 ff., erinnert –); und zwar sollen zuerst
diejenigen folgen, welche bei einer Verknüpfung mehrerer Universalien
in Betracht kommen, nemlich definitio und descriptio ***). Betreffs der
Definition, auf welche wir unten, Anm. 1012 ff. , noch einmal zurück
kommen müssen, unterscheidet Occam auf aristotelisch-arabischer Grund
lage eine sachliche (quid rei) und eine sprachliche (quid nominis); die
erstere bedeute im engeren Sinne ein Urtheil, welches in Kürze lediglich
das natürliche Wesen in seiner Totalität ausdrücke , und dieselbe könne
entweder mit Beihilfe einiger Casus obliqui ausgesprochen werden und
sei dann definitio naturalis, oder ohne solche Sprachmittel, in welchem
Falle sie definitio metaphysicalis sei; keinenfalls aber dürfe neben diese
beiden Arten eine definitio logicatis als dritte gestellt werden, denn die
Logik (s. Anm. 744 u. 797) habe es nur mit Zeichen, nicht aber mit
Dingen, zu thun und schreibe nur die Verfahrungsweise vor **°); die
phorice, quia sicut materiae praeeristenti advenit forma et facit unum cum ea, ita
generi advenit differentia . . . . . et facit unam diffinitionem cum ea proprie dictam vel
per additamentum. Erpos. aur. Praedicab. De differ. : In diffinitione genus est loco
maleriae respectu differentiae, i. e. habet respectu differentiae aliquam conditionem
materiae, quia, sicut materia est prior ipsa forma et forma advenit materiae, ita in
diffinitione genus, quod est quaedam intentio sive conceptus in anima, praecedit diffe
rentiam et differentia advenit sibi.
841) Wie z. B. die Erörterungen über die Relativität der Gattungs- und Art
begriffe c. 22, f. 9 r. A, vgl. Erpos. aur. Praedicab. De specie und Sent. I, Disl. 8,
qu. 3 f. oder ebend. II, qu. 9 KK : Non est differentia inter genus et speciem quan
tum ad significare totum, quia lam genus quam species significanl lolum, ... . . sed
genus significat plura tota, quam species.
842) C. 26, f. 10 r. B: Quoniam logici non solum uluntur praedictis vocabulis
secundae inlentionis, sed etiam mulli termini alii secundae inlentionis et secundae
impositionis in usum logicorum reniunt, et ne studiosi per ignoranliam significationis
eorum in inquisitione veritatis retrudantur, volo nunc compendiose de aliquibus eorum
ad instructionem simplicium pertractare. Terminorum autem, quibus utuntur logici,
quidam sunt communes omnibus universalibus, quidam sunt proprii aliquibus eorum,
quidam competunt aliquibus eorum simul acceptis, quidam compelunt uni respectu al
terius. Termini vero, qui competunt pluribus simul acceptis, sunt diffinilio, descriptio
et alia huiusmodi.
843) Ebend.: Diffinitio dupliciter accipitur, quia quaedam est diffinitio erpri
mens quid rei, et quaedam quid nominis. Diffinitio ea primens quid rei dupliciter ac
cipitur: uno modo large, et sic comprehendit diffinitionem stricte sumptam et diffini
tionem descriptivam; aliter accipilur stricte, et sic est sermo compendiosus ea primens
totam naturam rei nec aliquid earlrinsecus rei declarans. Hoc autem potest fieri du
pliciter. Nam quandoque in tali sermone ponuntur casus obliqui ea primentes parles
rei essentiales, sicut si diffiniam hominem sic dicendo „homo est substantia composita
eæ corpore el anima intellectiva“, ...... et illa potest vocari diffinitio naluralis. Alia
est diffinitio, in qua nullus casus obliquus ponitur; ... . . talis est illa diffinitio ho
minis „substantia animata sensibilis rationalis“, . . . . . et ista, polest vocari metaphy
XIX. Occam (Begriff). 367
sprachliche Definition hingegen sei nur eine erklärende Erweiterung eines
Wortausdruckes **“). Anderwärts reducirt er diese beiden Arten der
Definition auf die schon bei Albert (Abschn. XVII, Anm. 478) vorkom
mende Unterscheidung einer definitio formalis und materialis 843), oder
er zieht hinwiederum auch eine Eintheilung der Worte in absoluta, con
notativa (s. Anm. 831 u. 917 ff.), possibilia, impossibilia, relativa, ad
verbia u. dgl. bei **"). Das Wesen der Beschreibung (descriptio) liege
in der Angabe accidenteller und eigenthümlicher Merkmale, und in der
„beschreibenden Definition“ seien dieselben mit den substantiellen Eigen
thümlichkeiten vermischt**"). Jedenfalls aber sei das definitum nicht
als real identisch mit definitio zu nehmen (s. ob. Anm. 795 am Schluss),
da man nur sagen könne, dass beide reell das Nemliche bezeichnen 848),
und darum sei das Definirte ein Begriff, welcher mit der Definition in
einem rein umkehrbaren Urtheile beliebig die Stelle tauschen könne,
während in anderem Sinne genommen allerdings das Definirte nichts
Anderes als eine singuläre äussere Sache sei *4°).
sicalis . . . . . . Ea quo patet, falsum esse, quod aliqui dicunt, quod hominis quaedam
est diffinitio logicalis, quaedam naturalis, quaedam metaphysicalis, quia logicus, cum
non tractat de rebus, quae non sunt signa, non tractat de homine nec habel hominem
diffinire, sed habet docere, quomodo aliae scientiae tractantes de homine ipsum diffi
nire habent. - -
844) Ebend. f. 10 v. A : Diffinitio autem eæprimens quid nominis est oratio er
plicite declarans, quidquid per unam dictionem importatur implicite, sicut si quis
volens alium docere, quid significet hoc nomen „album“, dicat, quod idem significat
quod haec oratio „aliquid habens albedinem“.
845) Sent. Prolog. qu. 2, 6 L : Diffinitio aliquando datur per principia essen
tialia, et illa est formalis . . . . . Aliae autem diffinitiones datae per alias causas sunl
diffinitiones materiales ..... et istae ut in pluribus sunt diffinitiones erprimentes quid
nominis, non ea primentes quid rei. Vgl. ebend. I, Dist. 8, qu. 5 f. Eine ganz andere
Bedeutung der formalen und der materialen Definition s. unten Anm. 1015.
846) Quodl. V, qu. 19: Diffinitio proprie dicta (d. h. ea primens quid rei) est
oratio longa composita er genere proprio et differentiis essentialibus significantibus
partes essentiales diffiniti. . . . . Diffinitio erprimens quid nominis est oratío erplicite
declarans, quid per unam dictionem importatur. Höchst ausführlich wird hierauf
über die Unterschiede dieser beiden Definitionen gehandelt: erstere nemlich sei
solum nominum absolutorum (z. B. homo, leo), ferner solum possibilium und solum
nominum sumptorum significative; hingegen letztere könne auch connotativorum et
relativorum, sowie impossibilium und ebenso verborum, adverbiorum, coniunctio
num sein. . . . -
847) Summa t. l. I, 27, f. 10 v. B: Descriptio est sermo compendiosus compo
situs er accidentibus et propriis, . . . . . v. gr. „homo est erecte ambulativus lalos
habens ungues“. . . . . . (c. 28) Descriptiva autem diffinitio est miæla ea substantialibus
et accidentalibus, v. gr. „homo est animal rationale mortale erecte ambulans latos
habens ungues“. -
848) C. 26, f. 10 v. A : Diffinitio non est eadem cum diffinito, quia secundum
omnes diffinitio est sermo mentalis, vocalis, vel scriptus, et per consequens non est
eadem realiter cum diffinito sive cum re nec cum una dictione; tamen diffinitio signi
ficat idem cum diffinito, et sic intelligunt recte loquentes, quando dicunt, quod diffi
nitio et diffinitum sunt idem realiter, h. e. significant idem realiter.
849) C. 29, f. 10 v. B : Diffinitum dupliciter accipitur: uno modo pro illo, cuius
partes vel essentia per diffinitionem eæprimuntur, et sic diffinitio est ipsarum rerum
singularium . . . . . et substantia particularis diffinitur. Alio modo accipitur diffinitum
pro aliquo convertibili cum diffinitione, de quo diffinitio adaequate praedicatur, et sic
diffinitum est una dictio convertibilis cum diffinitione significans illud idem praecise,
368 XIX. Occam (Begriff). *
} Hierauf nun sollen jene termini secundae intentionis et secundae
|impositionis folgen, welche sämmtlichen Universalien zukommen *°"). So
wie jedoch nicht ersichtlich ist, warum dem so sei, so werden auch die
übrigen Gesichtspunkte obiger , (Anm. 842) Eintheilung nicht weiter be
rücksichtigt, und wir finden in einer unorganischen Reihenfolge, für
welche vielleicht Occam selbst nicht verantwortlich ist, eine Erörterung
mehrerer in der Logik überhaupt üblicher Termini. Nemlich zuerst wird
an dem Begriffe „subiectum“ die reale und die logische Bedeutung un
terschieden und letztere von einem weiteren Sinne durch einen engen
und engeren bis zum engsten verfolgt °°'), worauf das Gleiche mit „prae
s dicatum“ geschieht, während die Frage über das Verhältniss der Copula
----**** *
|
zum Prädicate als eine bloss sprachliche bei Seite geschoben wird *"*);
hingegen folgt die entschiedene Betonung des Grundsatzes, dass es sich
beim Prädicate für die Logik nie um Inhärenz, sondern , eben nur
um das Verhältniss der Aussage handle °°°). Dann reiht sich plötzlich
„significare“ an, dessen mehrere Bedeutungen in die sehr lockere Ver
bindung mit den Universalien kommen, dass letztere stets Mehreres be
zeichnen °°°), und schwerlich ist der Zusammenhang ein innigerer, wenn
quod significat diffinitio. (Fast wörtlich ebenso Quodl. V, qu. 20). . . . . Sicut dictum
est de diffinito, ila dici debet de descripto. -
850) C. 30, f. 11 r. A: Dicto de terminis, qui non competunt alicui universali,
cuiusmodi sunt diffinitio el descriptio et huiusmodi (quia nullum universale est diffi
nitio vel descriptio, sed quaelibet diffinitio vel descriptio ea pluribus universalibus
est composita) dicendum est nunc de terminis convenientibus omnibus universalibus,
cuiusmodi sunt subiectum, praedicatum et huiusmodi. „“ , , ,
851) Ebend.: Subiectum dupliciter accipitur: ' hoc quidem ad evistentiam, hoc
autem ad praedicationem. Ad ea istentiam ..... dicitur aliquid, quod realiter sub
sistil alteri rei inhaerenti sibi et advenienti realiter . . . . . . Dicitur, subieclum per
praedicationem, quod est pars propositionis praecedens copulam; . . . . . . et subiectum
sic acceptum potest multipliciter accipi. Primo large .... omne illud, quod potest in
quacunque propositione, vera vel falsa subiici. . . . . . Secundo stricte ....., quod sub
iicitur alleri in praedicatione directa. . . . . Tertio strictius pro illo, quod, est subiectum
in conclusione demonstrata, quae scitur vel est nata sciri . . . . . Strictissime pro aliquo
primo primitate aliqua, inter talia subiecta. |
852) C. 31, f. 11 r. A: Sicut subiectum dicitur , illa, pars proposilionis, quae
praecedit copulam, ita illa pars, quae sequitur, dicitur praedicatum. Volunt tamen
aliqui dicere, quod praedicatum est copula cum illo, quod sequilur copulam; qualiler
cunque tamen sit, quia hoc dependet ea sumplione vocabuli, quod est ad placitum,
ideo pertranseo. Praedicatum tamen multipliciter dicitur u. s. f.; nemlich diese
Distinction des Prädicates entspricht genau jener des Subjectes. . . . . . . . .
853) C. 32, f. 11 r. B : Sicut autem praedicatum praedicalur, de subiecto, ita
praedicatum dicimus esse in subiecto, convenire subiecto et inhaerere subiecto et |
huiusmodi, quae non sunt intelligenda, acsi praedicatum realiter inhaereret subiecto
illo modo, quo albedo inhaeret parieti, sed omnia talia significant idem, quod prae
dicari, nec aliter accipienda sunt; . . . . . . accidentia omnia . . . . . possunt dici esse in
substantia sicut in subiecto non quidem per realem inhaerentiam secundum opinionem
multorum, sed per praedicãtionem veram. - - -
854) C. 33, f. 11 r. B: Significare multipliciter accipitur apud logicos. Nam
uno modo dicitur signum aliquid significare, quando supponit vel natum esl pro
aliquo supponere, ita quod de pronomine demonstrante illud mediante hoc verbo „est“
idem nomen praedicatur; .. ... haec enim vera est „ille est albus“ demonstrando So
cratem ...... Aliter accipitur significare, quando illud signum in aliqua propositione
de praeterito vel praesenti vel futuro vel in alia propositione vera de modo polest
pro illo, supponere, et, sic album,.... significat etiam, illud, quod polest esse album.
XIX. Occam (Begrif!). 369
hierauf „dividi“ nach älterer Tradition erörtert wird °°°). Ebenso wenig
vermögen wir einzusehen, warum nun „totum“ und „pars“ in realem
und in logischem Sinne folgen°°"), oder aus welchen Motiven sodann
die Erklärung der „opposita“ hieher gestellt sei, betreffs deren zu be
merken ist, dass hier von einer dritten Art der Entgegensetzung der
Urtheile gesprochen wird, welche eintrete, wenn die Subjecte zweier
Urtheile, deren Qualität verschieden ist, im Verhältnisse einer Subalterna
tion stehen "°"). Endlich in unerklärlicher Verbindung werden noch
einige Worte über die logische Bedeutung des Begriffes „passio“ an
geknüpft °°°). - -
Jedenfalls nahm Occam hierauf den Uebergang zu den termini pri
mae intentionis, d. h. zu den Ka te go rien, bei welchen es sich zu
nächst, - abgesehen von ihrer logischen oder realen Geltung –, um
zwei Begriffe handle, welche allen Kategorien gemeinsam seien, nemlich
um ens und unum *"). Dass „ens“ nur homonym, nicht aber synonym,
- - - - - - Aliter accipitur, quando illud dicitur significari, a quo ipsa voa imponitur vel
primo significatur per conceptum principalem vel vocem principalem, et sic dicimus,
quod album significat albedinem . . . . . Quarlo modo accipitur significare communissime,
quando aliquod signum, quod natum est esse pars propositionis vel natum est esse
oratio vel propositio, aliquid importat sive principaliter sive secundario...... Signi
ficare igitur secundum aliquam sui significationem competit universali cuilibet; uni
versale enim secundum Damascenum in logica sua (s. Abschn. XI, Anm. 50, denn
nur Porphyrius ist es, aus welchem Damascenus geschöpft hat; s. ebend. Anm. 171)
est, quod mulla significat; . . . . . omne enim universale vel significat plura primo modo
vel secundo modo, . . . . . alia vero universalia significant plura tertio vel quarto modo.
855) C. 34, f. 11 v, A.: Non autem solum universale significat plura, sed etiam
dividitur in plura. Sed sciendum est, quod dividi multipliciter accipitur........
Sunt autem secundum Damascenum in logica sua octo modi dividendi (s. ebend.
Anm. 170). -
856) C. 35, f. 11 v. B: Totum multipliciter dicitur. Uno modo dicitur totum
aliquid compleclens plures partes, sine quibus in rerum natura esse non potest . . . . . .
Aliler accipitur tolum pro aliquo communi ad mulla, ..... et sic logici communiter
tuluntur . . . . . . Et quot modis dicitur totum, tol modis dicitur proportionabiliter pars.
857) C. 36, f. 11 v. B: Post praedicta dicendum est de oppositis. Et sciendum
est, quod hoc nomen „opposita“ significat tam res eætra animam quam in anima
quam signa rerum. Sed omnes res eætra animam, quae non sunt signa, si sint op
positae, non opponuntur nisi contrarie vel secundum unam opinionem aliquae res
relative opponunlur. . . . . Sed si loquamur de oppositione, quae est inter signa rerum,
cuiusmodi sunl conceptus et voces et scripturae, sic secundum peripateticos hoc nomen
„opposita“ dicitur tam de compleris quam incompleris. Compleatorum autem oppo
sitorum potest tripleæ modus assignari. Quaedam enim opponuntur contradictorie.....
Aliquae propositiones opponuntur contrarie..... Tertii modi oppositionis non habemus
nomen impositum; est autem, quando aliquae propositiones non sunt contradictoriae
neque contrariae, sed inferunt propositiones contradictorias vel una infert contra
dictoriam alterius et propter hoc nullo modo possunt simul esse, verae, sicut .... :
„Nullum animal currit, Aliquis homo curril“. .... . 0ppositorum autem incompleavorum
quatuor modi ponuntur u. s. f. (d. h. es folgen die traditionellen vier Arten).
858) C. 37, f. 12 r. B: Restat nunc de uno vocabulo, quo logici tractando de
demonstratione (s. Abschn. XVII, Anm. 475) frequenter utunlur, disserere, sc. de hoc
vocabulo „passio“. . . . . . Secundum quod logici loquuntur de passione, sciendum est,
quod passio non est aliqua res ea tra animam inhaerens alicui, cuius dicitur passio,
sed passio est quoddam praedicabile mentale vel vocale vel scriptum . . . . . . Passio
semper supponit pro illo eodem, pro quo subiectum supponit, quamvis aliquid aliud
ab illo significet aliquo modo.
859) C. 38, f. 12 v. A : Dicto de terminis quibusdam secundae intentionis et de
PRANTL, Gesch. III. 24
370 XIX. Occam (Begriff).
|
von Allem ausgesagt werde und in solchem Sinne verschiedenen Einthei
lungen unterliege *""), erörtert er auch anderwärts unter Beiziehung der
Lehre von der Supposition *""); und desgleichen bespricht er „unum“,
welches als passio entis mehrere übliche Bedeutungen habe *"*), an einer
anderen Stelle auf gleicher Grundlage betreffs seines Wechselverhältnisses
zu ens, da nur bei suppositio personalis diese beiden Begriffe sachlich
identisch seien ""°). Indem dann die Erklärung der Kategorien selbst
folgen soll *"*), erörtert Occam in einer längeren Stelle, von welcher
wir ein anderweitiges Duplicat bereits oben, Anm. 779, trafen, die Be
deutung des Begriffs praedicamentum; nemlich nach Einer Meinung be
deute Kategorie das Verhältniss einer wechselseitigen Ueber- und Unter
Ordnung (es ist diess die Auffassung, welche wir seit Albert, Abschn.
XVII, Anm. 429, bei Pseudo-Thomas, ob. Anm. 311, bei Mayron, Anm. 520,
und bei Burleigh, Anm. 616, recipirt fanden; dass Occam sie verwirft,
s. sogleich unten Anm. 868), wobei dann dasjenige, was an sich intentio
prima sei, um der Aussage willen als intentio secunda bezeichnet wer
den könne, wohingegen nach einer anderen Ansicht die Kategorien nur
als die erste gemeinsame Grundlage jener Aussagen, welche eine Unter
oder Ueber-Ordnung enthalten, genommen werden (s. gleichfalls Anm. 868);
jedenfalls aber müsse daran festgehalten werden, dass die Kategorien
ebenso wie alle übrigen Denkoperationen, während sie entia rationis
sind, in Wahrheit wirklich existiren 8"°). Nur ist bei Letzterem , wie
quibusdam secundae imposilionis, videndum est de terminis primae inlentionis. Primo
tamen dicendum est de quibusdam communibus omnibus, sive sint res, quae non sunt
signa, sive sint res , quae sunt signa (vgl. ob. Anm. 779), cuiusmodi sunt ens
et unum.
860) Ebend.: Accipitur hoc nomen „ens“, secundum quod sibi correspondet
unus conceptus communis omnibus rebus praedicabilibus in quid ...... Tamen hoc
nomen „ens“ est aequivocum, quia non praedicatur de omnibus sibi subiicibilibus,
quando significative sumitur, secundum unum conceptum , sed sibi diversi conceplus
respondent ..... Ens dividitur, quia hoc quidem est secundum accidens, illud vero
secundum se . . . . . . Similiter philosophus dividit ens . . . . in ens in potentia et ens
in actu.
861) Quodl. V, qu. 14: Huic nomini „ens“ correspondet unus conceptus com
munis praedicabilis de omnibus rebus ...... Hoc nomen „ens“ est aequivocum, quia
licet praedicetur univoce de omnibus subiicibilibus, et hoc, sive supponat simpliciler
sive personaliter, tamen non praedicatur de omnibus subiicibilibus significative acceptis
secundum unum conceptum, sed huic nomini diversi conceptus correspondent. Erpos.
aur. Praedicab. De specie: Ens non dicitur univoce de decem praedicamentis, sed
aequivoce. -
862) Summa t. log. I, 39, f. 12 v. B : Unum autem est passio entis, quia .....
significat aliquid, quod non eodem modo significatur per ens, quamvis aliquo modo
significatur per ens. . . ... Unum tamen multipliciter dicitur; ..... tamen ad praesens
sufficiat, ponere tres modos unius, quibus logici utuntur frequenter, d. h. es folgen
nun unum numero, unum specie, unum genere.
863) Sent. I, Dist. 2, qu. 3, K: Ens et unum, si supponant personaliter, potius
sunt una res et una natura, quam dicant eandem naturam, et si sic supponant, non
aliter distinguuntur ens et unum, quam ens et ens, et unum et unum. Si autem
supponant simpliciter vel materialiter, sic non sunt una res nec una natura, sed dicunt
eandem naturam et distinguuntur inter se, sicut duo conceptus vel duo nomina, quae
non sunt synonyma.
864) Summa t. log. I, 40, f. 13 r. A : Post praedicta restat dicere de inferioribus
ad ens, quae sunt decem praedicamenta.
865) Ebend.: Hoc nomen „praedicamentum“ est nomen secundae impositionis
XIX. Occam (Begriff). 371
sich für Occam von selbst versteht, nicht von der äusseren Existenz der
concreten Dinge, welche als solche stets singulär sind, die Rede, sondern
bei den Kategorien handelt es sich um bezeichnende Worte und somit
um Denkauffassungen und Begriffe, welche gemeinsam von Allem, was
unter sie fällt, ausgesagt werden *""), und zwar derartig, dass Ein und
der nemliche Gegenstand durch mehrere Kategorien bezeichnet werden
kann °°"). Eben jene Auffassung aber, wornach man bei den Kategorien
einseitig auf das Verhältniss einer Ueber- oder Unter-Ordnung blickte,
müsse nicht bloss zu einer missbräuchlichen Erweiterung des Begriffes
„Gattung“, sondern auch zu der Uebertreibung führen, dass man für die
Kategorie des Wann eine quandeitas oder für jene des Wo eine ubeitas
ersann und in gleicher Weise auch bei allen Adverbien, Präpositionen u.
dgl. verfahren musste, während nach der richtigen und ursprünglichen
vel intentionis sicut hoc nomen „genus“, quamvis illa, de quibus praedicatur, sint
incomplera primae intentionis. Verumtamen praedicamentum dupliciter accipitur: uno
modo pro loto ordine aliquorum ordinatorum secundum superius et inferius; alio
modo accipitur pro primo et communissimo in tali ordine. Et hoc secundo modo
accipiendo „praedicamentum“ quodlibet praedicamentum est unum incomplearum primae
intentionis, et hoc quia significat res, quae non sunt signa. Accipiendo autem „prae
dicamentum“ primo modo potest dici, quod in aliqua tali ordinatione sunt incomplera
primae intenlionis et in aliqua incomplera secundae intentionis, vel polest dici, quod
aliqua talia sunt primae intentionis et aliqua secundae intentionis, sicut secundum
opinionem, quae ponit, quod intentio vel conceptus est qualitas subiective eristens in
mente (betreffs dieser Meinung vgl. Anm. 757 u. 762), tunc hoc commune „genus“
est in praedicamento qualitatis vel relationis; nam omne genus est qualitas secundum
illam opinionem, et hoc commune „genus“ est secunda intentio vel nomen secundae
intentionis, hoc autem commune „color“ est prima intentio, et similiter de multis
aliis ...... (B) Verumtamen sciendum, quod secundum opinionem, quae ponit, quod
intentio vel conceptus sive passio animae est qualitas mentis, non ideo aliquid dici
tur ens rationis, quia non est vera res existens in rerum natura, sed ideo dicitur
ens rationis, quia non est nisi in ratione, qua mens utitur pro alio vel intelligilur
aliud; et sic omnes propositiones et consequentiae et termini mentales sunt entia ra
tionis, et tamen sunt vere et realiter eristentia in rerum natura et entia perfectiora
et realiora, quam qualitas quaecunque corporalis (über diese objective Realität der
logischen Functionen s. oben Anm. 764 u. 766 ff.).
866) Erpos. aur. Praedicam. Prooem.: In hoc opere (d. h. Categoriae) haec
intentio est, de primis rerum nominibus et de vocibus res significantibus disputare,
non ideo quod secundum aliquam proprietatem figuramque formantur, sed in eo quod
significantes sunt. . . . . . . In grammatica determinatur de vocibus ..... determinando
congruitatem et incongruitatem in oratione ..... In libro vero Praedicamentorum de
terminalur de vocibus, quales res significent, ostendendo. . . . . . . Et ignorantia inten
tionis Aristotelis in hoc libro facit multos modernos errare credentes multa hic dicta
pro rebus, quae tamen pro solis vocibus et proportionabiliter pro intenlionibus seu
conceptibus in anima vult intelligi. Ebend. Cap. 4: Ista non est divisio rerum extra
animam, quia res eætra animam non praedicantur de pluribus, non enim praedicatur
nisi voa vel conceplus vel aliquod signum ad placitum inslilutum; sed ista est divisio
vocum sive conceptuum sive intentionum in anima ...... Nulla est substantia realiter
eatra animam nisi solum substantia particularis (s. Anm. 781). Et ista est divisio
incomplerorum, ea quibus componuntur propositiones et ea quibus lineae praedicamen
tales componuntur. Ebenso Cap. 7. Ebend. Praedicab. De specie: Non dicit (sc.
Aristoteles) decem praedicamenta esse decem res intrinsecas omnibus aliis rebus, sed
tantum quod sunt decem principia, i. e. decem communia praedicabilia de aliis con
tentis sub se, non pro se, sed pro aliis.
867) Ebend. Praedicam. Cap. 7: Praedicamenta sunt distincta, non tamen con
similiter distinguuntur res significatae per ipsa, sed eadem res, saltem aliqua, signi
ficatur per diversa praedicamenta, quamvis non eodem modo.
24*
372 XIX. Occam (Begriff).
(d. h. eigentlich, wie wir oft genug sahen, arabischen) Ansicht die Kate
gorien als incomplera Nichts weiteres, als die einfachen Grundlagen und
Bestandtheile der Urtheile seien °°°). . . . . . . . .
Die Zehnzahl der Kategorien motivirt Occam in seinem Compendium
völlig nach der allgemein üblichen Weise *""); aber an einem anderen
Orte erhebt er sich zu der wahrhaft merkwürdigen Höhe der einzig rich
„tigen Auffassung, dass es in objectiver Hinsicht überhaupt nur drei Kate
igorien gebe, nemlich Substanz, qualitative Bestimmtheit und Relation °'").
Ja auch in der Einzeln-Erörterung der Kategorien, welche im Uebrigen
Nichts bemerkenswerthes enthält, blickt hauptsächlich im Compendium die
ser grundsätzliche Gedanke überall insoferne durch, als Occam stets nach
zuweisen sucht, dass für die Philosophie im Sinne des Aristoteles, d. h.
abgesehen von den Interessen der christlichen Dogmatik, keine der übri
gen neun Kategorien eine selbstständige von der Substanz unterschiedene
Sache sei, sondern jede derselben nur den Wortausdruck einer Inhärenz
enthalte 87 !). Mit erklärlicher Vorliebe stützt er einzelne Begründungen
868) Summa t. log. I, 41, f. 13 r. B: Ponunlur autem ab omnibus auctoribus
decem praedicamenta ; sed in modo ponendi, ut mihi videtur, multi moderni discordant
ab antiquis; nam multi ponunt, quod in praedicamento sunt multa ordinata secundum
superius et inferius; . . . . . unde, ut talem praedicationem habeant de adverbiis, fingunt
nomina abstracta, sicut de „quando“, quod est adverbium, fingunl tale abstractum
„quandeitas“, de „ubi“ „ubeitas“ et sic de aliis. Sed antiqui non posuerunt talem
ordinem in quolibel praedicumento, et ideo hoc nomine „praedicamentum“, el similiter
talibus nominibus „genus, species“ et consimilibus minus large utebantur, quam
faciunt multi moderni, unde ipsi dicentes, semper superius praedicari de inferiori,
evlendebant praedicari ad verba, ..... eætendebant etiam praedicationem ad praedica
tionem adverbiorum et propositionum . . . . . . Intenlio antiquorum mihi videlur rationa
bilior. . . . . . . (v. A) Secundum intentionem antiquorum ea istentia in praedicamentis
non sunl nisi quaedam incomple:va, ea quibus affirmatio et negatio . . . . . natae sunt
constitui.
869) Ebend. f. 13 v. A: Sumilur autem distinctio illorum praedicamentorum . . . .
distinctione interrogationum de substantia sive de individuo substantiae ...... (B) Alia
autem incompleaca non sunt in aliquo praedicamento, propter quod coniunctiones et
syncategoreumata in nullo praedicamento reponunlur; per talia enim ad nullam quae
stionem respondetur. Vgl. Quodl. V, qu. 22.
870) Sent. I, Dist. 8, qu. 2 D: Quaedam sunt genera, quae significant res sim
pliciter et absolute sine omni connotatione; el si ita essel, posset dici, quod sunt
tantum tria genera generalissima, sc. substantia, qualitas et respeclus..... Alio modo
dicitur genus omne praedicabile primo modo dicendi per se et in abstracto de alio,
isto modo possunt dici decem genera generalissima. Dass ich meinerseits jene Drei
zahl der Kategorien unbedingt für die einzig mögliche philosophische Construction
der aristotelischen Kategorien halte, glaube ich im I. Bande genügend dargelegt zu
haben; und auch die Bemerkungen, welche Fr. Brentano (Von der mannigfachen
Bedeutung des Seienden nach Aristoteles. Freiburg 1862. S. 74 u. 183) dagegen
richtete, schienen mir nicht geeignet, meine Ansicht umzustossen.
871) So z. B. bezüglich der Quantität Summa, t, log. I, 44, f. 15 v. A: Est
alia opinio, quae mihi videtur de mente Aristotelis, sive sit haeretica sive catholica,
quam volo nunc recitare, quamvis nolim asserere; et ideo, quia istam opinionem
posui, quando scripsi super philosophiam, non scripsi eam tanquam meam, sed tan
quam Arislotelis eæposilioni magis consonam, ut mihi videlur, et eodem modo sine
assertione nunc recitabo eam. Est igitur illa opinio, quam mulli calholici ponunt el
theologi tenent et tenuerunt, quod nulla quantitas est realiter distincta a substantia
et qualitate, sive tales propositiones „substantia est quantitas“ vel „quantitas est
qualitas“ sint concedendae sive non. Oder betreffs der Kategorie des Wann ebend.
c. 59, f. 20 r. B: Secundum viam Aristotelis, ut mihi videtur, hoc praedicamentum
XIX. Occam (Begriff). 373
auf die Lehre von der Supposition"); den Gilbertus Porretanus aber
betreffs der sechs letzten Kategorien beizuziehen, hält auch Occam (wie
Scotus, ob. Anm. 176) mit Recht für unnöthig").
Den letzten Abschnitt des ersten Haupttheiles bildet hierauf die aus
führliche Lehre von der (suppositio), welche hier gewissermaassen als
ein Mittelglied zwischen Begriff und Urtheil erscheint, insoferne sie eine
proprietas terminorum ist, welche dem terminus eben nur in der Satz
verbindung zukommt"). Die ganze Darstellung aber beruht sichtlich
auf einem längeren Betriebe und einer manigfachen Umarbeitung des by
zantinischen Stoffes (s. z. B. unten. Anm. 922), und wahrscheinlich müs
sen wir diesem Umstande es auch zuschreiben, dass hier die übrigen
proprietates terminorum mit Einschluss der Exponibilia erst bei der
Lehre vom Urtheile zur Sprache kommen und mit derselben innig ver
woben werden (s. unten. Anm. 906 ff); denn dass diese Gruppierung des
Stoffes erst von Occam selbst ersonnen sei, möchte ich bezweifeln. Nur
die appellatio (vgl. Abschn. XVII, Anm. 64, 129,228 u. 601) will 0ccam
nicht als ein Gegenstück der Supposition (wie bei Petrus Hispanus) gel
ten lassen, sondern dieselbe derartig in die letztere verflochten wissen,
dass sowohl die Subjects- als auch die Prädicats-Begriffe dieser „Suppo
sition im weiteren Sinne“ anheimfallen"). An die genauer formulirte
Definition der Supposition reiht sich die besondere Warnung, dass die
wahrhaft sachgemässe Aussagbarkeit in keiner Weise verletzt werde").
---------------
„quando“-non importat aliquam rem distinctam a substantia et qualitate, sed im
portat illas eas dem res, quamvis non nominalliter, sed adverbialiter tantum. Auch
führt Occam überall sowohl für diese aristotelische als auch für die gegnerische
Auffassung die Motive und ebenso die Folgerungen an; insoferne aber dabei auch
theologische Fragen mitspielen und insbesondere bei der Kategorie der Relation
das Trinitäts-Gezänke hereinragt („filiatio und „paternitas“, womit sich auch Occam
abquält), so mögen all diese Dinge ohne Neid den Theologen überlassen bleiben,
welche für ihr eigenthümliches Gebiet auch in anderen Schriften Occams Manches
über Quantität (Quodl. IV, qu. 30 u. 32), über Relation (ebend. qu. 16 u. 22 f. und
Vll, qu. 5), über die sechs letzten Kategorien (ebend. VII, qu. 9–12) und deren
Verhältniss zur Relation (Sent. I, Dist. 30, qu. 2 u. 3) benützen könnten.
872) Z. B. Expos. aur. Praedicam. Cap. 12: Hoc nomen „ad aliquid“ vel „re
lativum“ si praecise supponeret personaliter et pro rebus et non pro signis rerum,
haec esse falsa „Hoc nomen scientia est relatio“; ..... sed supponit praecise pro
nominibus ipsis vel signis rerum. Vgl. ebend. c. 17. -
873) Summa t. log. I, 57 ff. Auch in der Expositio aurea verzichtet er auf
diese Ergänzung.
874) Summa t. log. I, 63, f. 20v. B: Dicto de significatione terminorum restat
dicere de suppositione, quae est proprietas conveniens termino, sed nunquam nisi in
propositione.
875) Ebend.: Suppositio accipitur dupliciter, sc. large et stricte. Large accepta
non distinguitur contra appellationem, sed appellatio est unum contentum sub suppo
sitione; alliter accipitur stricte-secundum quod distinguitur contra appellationem; sed
sic non intendo loqui de suppositione, sed primo modo; et sic tam subiectum quam
praedicalum supponil.
876) Ebend.: Dicitur autem suppositio, i. e. pro aliis positio, ita, quod, quando
terminus in propositione stat pro aliquo, utimur illo termino pro illo, sc. de quo
sive pronomine demonstrante ipsum ille terminus vel reclus illius termini, si sit
obliquus, verificatur ... ... (f. 21 r. A) Est autem una regula generalis, quod nun
quam terminus in propositione, sallem quando significative accipitur, supponit pro
aliquo nisi de quo praedicatur vere; ex quo sequitur, quod falsum est, quod aliqui
ignorantes dicunt, quod eoncretum a parte praedicati supponit pro forma, sc. quod
("
374 XIX. Occam (Begriff).
|
In der Eintheilung der Supposition schliesst sich Occam völlig an die jün
gere Formation der byzantinischen Logik an (s. Abschn. XVII, Anm. 596);
nur die Unterabtheilung der suppositio confusa erscheint bei ihm in
jener nemlichen Weise, welche wir bei Shyreswood trafen (s. ebend.
Anm, 61); auch ist in dem Wortlaute der Definitionen der drei obersten
Hauptarten der Einfluss jener zahlreichen Erörterungen ersichtlich, welche
über significatum (suppositio personalis), über intentio (supp. simplea)
und über voæ (supp._materialis) üblich und nothwendig geworden
waren 877). Während aber aus diesen Definitionen folgt, dass jeder Be
griff in jedem Urtheile zur suppositio personalis befähigt sein kann, hin
gegen suppositio simplea und materialis nur unter gewissen regelmässi
gen Bedingungen statthaft sind *"*), knüpfen sich hieran äusserst scrupulöse
Controversen über die Art der Suppositions-Fähigkeit in einigen traditio
nellen Beispielen, zu deren Lösung Occam auch die den späteren Autoren
(s. Abschn. XVII, Anm. 605) angehörende Unterscheidung zwischen ever
citum und signatum verwendet ""), * * *
- ; } ; • i
in illa „Socrates est albus“ littera „albus“ supponit pro albedine, nam haec est sim
pliciter falsa „albedo est alba“. Die metaphorische Supposition s. unten Anm. 891,
877) C. 64, f. 21 r. A : Suppositio primo dividitur in suppositionem simplicem,
personalem et materialem. Suppositio personalis universaliter est illa, quando ter
minus supponit pro suo significato, sive illud significatum sit res extra animam sive
voæ sive intentio animae sive scriptum sive quodcunque aliud imaginabile, ita quod,
quandocunque subiectum sive praedicatum propositionis supponit pro suo significato
(vgl. Anm. 781), ila quod significative tenetur, semper est suppositio personalis. ... .
Suppositio simpler est, quando terminus supponit pro intentione animae, sed non
tenetur significative, e. g. „homo est species“..... : Ev hoc patet i falsitas opinionis
communiter dicentium, quod suppositio simplea est, quando terminus supponit pro
suo significalo, quia . . . . . intentio animae proprie non est significatum termini, quia
talis terminus significat veras res et non intentiones animae. Supposilio materialis
est, quando terminus non supponit significative, sed supponit vel pro voce vel pro
scripto, sicut „homo est nomen“. - - |- -
878) C. 65, f. 21 r. B: Terminus in quacunque propositione ponatur, potest habere
suppositionem personalem, nisi ea voluntale ulentium arctetur ad aliam, sicut ter
minus aequivocus in quacunque propositione polest supponere pro quolibet significato,
nisi arclelur er voluntale ulenlium ad significatum certum. Sed terminus non in
omni propositione potest habere suppositionem simplicem vel malerialem, sed tunc
tantum, quando talis terminus comparatur alleri eætremo, quod respicit, intentionem
animae vel vocem vel scriptum . . . . . . Polest ergo regula isla dari, quod quando ter
minus potens habere istam triplicem suppositionem compạratur eatremo communi voci
bus prolatis sive scriptis, lunc propositio, in qua ponitur, esl distinguenda, eo quod
talis terminus potest habere suppositionem personalem vel materialem; quando vero
comparatur ertremo significanti intenliọnem animae, est distinguenda, eo quod potest
habere suppositionem personalem vel simplicem; quando vero comparalur ertremo
communi omnibus praedictis, tunc est distinguenda, eo quod polest habere suppositio
nem personalem, simplicem vel materialem,
879) C, 66, f. 21 v. A: Sed contra praedicta potest obiici multipliciter, Primo
sic : haec est vera „Homo est dignissima creaturarum“ (s. Abschn. XVII, Anm. 206);
quaero, quam suppositionem habeat littera „homo“; non personalem, quia quaelibet
singularis est falsa (d. h. es gibt hier keinen descensus ad singularia, 1 s. nebend.
u, ausführlicher im byzantinischen 0riginale Abschn. XV, Anm. 73); ergo habel
simplicem; sed si suppositio simpleæ esset pro intentione animae, illa esset falsa, quia
intentio non est dignissima creaturarum...;... Praeterear Haec est vera „Color est
primum obiectum visus“, et quaelibel singularis est falsa, ergo habel simplicem sup
positionem; sed si supponeret pro animae intentione, illa esset falsa.. ... Praeterea:
Voir non praedicatur de voce nec intentio de intentione ....... Ad primum istorum
XIX. Occam (Begriff). 375
Die Einzeln-Erörterung beginnt mit der supp, materialis, welche
folgerichtig auch auf ganze Sätze ausgedehnt, aber mit unnöthiger Spitz
findigkeit in zwei Arten unterschieden wird °°"); sodann folgt in glei
cher Tragweite supp. simplea **'), und hierauf supp. personalis, welche
einer ausführlicheren Besprechung unterworfen wird. Nemlich vorerst
scheidet Occam von dieser Supposition alle Syncategoreumata und alle
Verba aus und weist darauf hin, dass zusammengesetzte Subjecte oder
Prādicate nicht in ihre Bestandtheile aufgelöst werden dürfen ***). Nach
dem er sodann durch Definitionen die Eintheilung in discreta und com
munis, welch letztere in determinata und confusa, und deren letztere
abermals in confusa tantum und confusa et distributiva zerfällt, festge
stellt hat**"), erörtert er mit Uebergehung der discreta diese einzelnen
dicendum, quod opinio dicentium, quod in illa „Homo est dignissima creaturarum“ sub
iectum habet suppositionem simplicem, est falsa; imo habet tantum suppositionem per
sonalem ..... . . Ad secundum dicendum est, quod omnes tales „Color est primum
obiectum visus“. ..... et ceterae tales multae sunt simpliciter falsae de virtute sermo
nis, tamen illae, quas intendebat philosophus per eas, sunt verae . . . . . Philosophus et
multi alia accipiunt . . . . . frequenter actum evercitum pro actu signato et e converso.
... ... Est autem actus exercitus, qui importatur per hoc verbum „est“ vel aliud
huiusmodi; . . . . . actus autem signatus est ille, qui per hoc verbum „praedicari“ im
portatur vel per hoc verbum „subiici“ vel „verificari“ vel „competere“ vel aliquod
huiusmodi . . . . . . (es folgt sodann die schon oben, Anm. 796, angeführte Stelle über
suppositio simplea) . . . . . . Ad tertium dicendum est, quod voa praedicatur de voce et
intentio de intentione, non tamen pro se, sed pro re (s. Anm. 788 f.) ..... . Si autem
adhuc obiiciatur, quod haec est vera „Piper vendilur hic et Romae“, et tamen nulla
singularis est vera, nisi secundum quod supponit simpliciter et non pro intentione
animae, . . . . . . dicendum est, quod . . . . . nullus vult emere illud commune piper, .....
sed quilibet intendit emere rem singularem (s. Anm. 798 u. 885).
880) C. 67, f. 22 r. A: De suppositione materiali . . . . . sciendum est, quod .....
cuilibet, quod potest esse pars propositionis, competere potest; omne enim tale potest
esse eatremum propositionis et pro voce vel pro scripto supponere. Et de nominibus
quidem manifestum est; .... hoc etiam idem patel de adverbiis, verbis, pronominibus,
coniunctionibus, praepositionibus et interiectionibus, sicul „Bene, est adverbium“; . . . . .
similiter aulem propositiones el orationes talem suppositionem habere possunt, quod
patel in istis „Homo est animal“ est propositio vera . . . . . . . Polest autem dividi
suppositio materialis, quia quaedam est, quando v0æ vel scriplum supponit pro se,
sicut „Homo est nomen“; . . . . . quandoque autem v0æ vel scriptum vel conceptus non
supponit pro se, sed pro voce vel scripto, quam tamen vocem vel scriptum non signi
ficat, sicut ... „Animal praedicatur de homine“.
881) C. 68 ebd.: Sicut autem cuilibet complero potest competere suppositio
malerialis, ita cuilibet comple v0 vel incomple v0 significativo vel consignificativo potest
competere suppositio simpleæ.
882) C. 69 ebd.: Nunc accedendum est ad suppositionem personalem, circa quam
sciendum est, quod categorema solum, quod est earlremum propositionis, significative
sumptum supponit personaliter. Per primum evcluduntur omnia syncategoremata.....
Per secundum excluditur omne verbum, quia nunquam verbum potest esse extremum
propositionis, quando accipitur significative ..... Per tertium excluditur pars eatremi,
quantumcunque sit nomen et categorema, sicut hic „Homo albus est animal“ nec littera
„homo“ supponit nec littera „albus“, sed totum eatremum).... Per quartum ercluduntur
categoremata talia, quando supponunt simpliciter vel materialiter.
883) C. 70, f. 22 r. B: Suppositio autem personalis potest dividi primo in suppo
sitionem discretam et communem. Suppositio discreta est, in qua supponit nomen
proprium alicuius vel pronomen demonstrativum significative sumptum, et talis suppo
titio reddit propositionem singularem .... Suppositio personalis communis est, quando
terminus communis supponit; ..... dividitur in suppositionem confusam et determina
tam. Suppositio determinata est, quando conlingit descendere per aliquam disiunctivam
|
|t
ca |
376 XIX. Occam (Begriff).
Arten, insoweit bei denselben keine „relativen“ Begriffe verwendet wer
den (dieselben folgen weiter unten, s. Anm. 890); und zwar beschränkt
er die supp. determinata auf jene Urtheile, welche weder ein distribui
rendes Zeichen der Allgemeinheit noch eine Negation enthalten ***); da
bei aber erhebt er bezüglich einiger Beispiele wieder haarspaltende Be
denken, indem er z. B. bei Sätzen, welche sich um den juristischen Be
griff der Stipulation drehen (vgl. ob. Anm. 798), betreffs der Supposition
einen wesentlichen Unterschied zwischen „Equus tibi promittitur“ und
„Promitto tibi equum“ herausgrübelt, oder z. B. in Bezug auf die Sup
positions-Fähigkeit der abstracten Worte und der ihnen entsprechenden
concreten Ausdrücke, welch beide zuweilen wirklich synonym sein kön
nen (s. ob. Anm. 826 ff.), sich auf den Unterschied der Bezeichnung stützt,
je nachdem durch dieselbe das Ding selbst oder eine intentio getroffen
wird °°°). Die hierauf folgende supp. confusa tantum ist ihm nur durch
ad singularia ... ... Suppositio personalis confusa est suppositio personalis termini
communis, quae non est determinata; et illa dividitur, quia quaedam est suppositio
confusa lantum et quaedam est confusa et distributiva. Suppositio confusa tantum
est, quando terminus communis supponit personaliter et non contingit descendere ad
singularia per disiunctivam nulla variatione facta a parte alterius extremi, sed per
propositionem de disiuncto eatremo, et contingit eam inferri er quacunque singulari.
. . . . . Suppositio confusa et distributiva est, quando contingit aliquo modo descendere
copulative, si terminus communis habeat multa contenta et er nullo uno formaliter
infertur. - - |
884) C. 71, f. 22 v. A: Istis visis videndum est, quando est, quod terminus habet
unam suppositionem personalem et quando aliam; et primo videndum est de terminis
non relativis, secundo de relativis (vgl. Abschn. XVII, Anm. 202) ....... Est ergo
primo sciendum, quod, quando in propositione categorica nullum signum universale
distribuens totum extremum propositionis additur termino communi nec mediate nec
immediate, i. e. nec a parte eiusdem ertremi nec er parte e.vtremi praecedentis, nec
negatio praecedit nec aliqua dictio includens aequivalenter negationem, semper talis
terminus supponit determinale. -
885) C. 72, f. 22 v. B : Circa praedicta potest dubitari primo, qualiter supponit
littera „homo“ in ista „Socrates fuit homo“, posito quod Socrates non sit ..... Se
cundo est dubium de istis „Homo albus est homo“, ...... posilo quod nullus sil al
bus . . . . . . Terlio, qualiter subiectum supponit in talibus „Equus tibi promittitur“ . . . . .
Similiter quarta dubitatio est de talibus „Ille privatur visu“ . . . . . . Quinta est, qua
lem suppositionem habet praedicatum in illa „Genus et species sunt substantiae“ . . . . .
Seæta est de istis „Actio est res ertra animam“ ..... Septima est de istis „Ille bis
fuit albus“ ..... Ad primum illorum dicendum est, quod in omnibus talibus termini
supponunt personaliter, pro quo est notandum, quod tunc terminus supponit persona
liter, quando pro significatis suis, quae sunt, vel pro his, quae fuerunt significata vel
erunt vel possunt esse, supponit (diess fällt eigentlich der Lehre von der ampliatio
anheim, s. Abschn. XVII, Anm. 225) . . . . . (f. 23 r. A) Ad secundum dubium dicendum
est, quod de virtute sermonis concedendum est, si nullus homo est albus, ..... quod
subiecta pro nullo supponunt, et tamen sumuntur significative ..... Ad tertium di
cendum est, quod tales propositiones „Equus tibi promittitur“ et similes de virtute
sermonis sunt falsae, quia quaelibet singularis est falsa . . . . . et non contingit descen
dere ad singularia disiunctive, sed tantum per disiunctum praedicatum ..... (B) Stricte
loquendo de virtute sermonis littera „equus“ non supponit confuse tantum, quia non
supponit, cum sit pars ertremi; ..... quia in illa „Equus tibi promittitur“ littera
„equus“ est subiectum, et non est pars subiecti, et ideo oportet, quod supponat de
terminate, cum neque signum nec negatio nec aliquid includens tale praecedat, et
ideo oportet, quod contingat descendere ad singularia disiunctive. Sed in illa „Pro
mitto tibi equum“ littera „equum“ non est ertremum, sed est pars ertremi, quia illud
totum est praedicatum „promittens tibi equum“, quia illae aequivalent „Promitto tibi
XIX. Occam (Begriff). 377
die Stellung des Zeichens der Allgemeinheit bedingt, so dass hier der
Sprachgebrauch eine entscheidendere Rolle spielt, als die logisch begriff.
liche Bedeutung der Satztheile °°°). Bei der supp. confusa et distribu
tiva holt er erst hier die Eintheilung derselben in mobilis und immobilis
nach (s. Abschn. XVII, Anm. 61), und verlegt die erstere in jene allge
meinen Urtheile, sowohl bejahende als auch verneinende , welche weder
Exceptiv- noch Exclusiv-Sätze sind noch auch durch die Stellung der Ne
gation ein Hinderniss enthalten, und um des negativen Gehaltes willen
zieht er auch die Ausdrücke „differt, aliud“ zu dieser Art der Supposi
tion bei **7); die letztere aber, d. h. die immobilis, wird auf die Sub
equum“ et „Ego sum promittens tibi equum“, . . . . . et ita non oportet, quod sup
ponat determinate . . . . . . Ad quartum dicendum est, quod in talibus „Ille privatur
visu“ littera „visu“, quod est pars ertremi, non proprie supponit; . . . .. supponit
enim confuse et distributive aliquo modo et aliquo determinate, sc. pro illis, quae
aliquando fuerunt, quia aequivalet isti „Ille nullum visum habet et aptus natus est
habere visum“ . . . . . . (v. A) Ad quintum dicendum est, quod de virtute sermonis haec
est falsa „Genera et species sunt substantiae“ et tunc littera „substantiae“ supponit
personaliter et determinate, quia hoc nomen „substantia“ non imponitur ad signifi
candum intentiones animae, sed veras substantias (s. Anm. 774) ...... Ad seatum
dicendum est, quod diversi diversimode utuntur talibus abstractis; nam aliquando
utuntur eis pro rebus, aliquando pro nominibus ; si primo modo, debet dici, quod
supponunt pro illis, pro quibus supponunt sua concreta. . . . . . Proprie loquendo talia
concreta et abstracta, si abstracta imponantur ad significandum praecise res, sunt
nomina synonyma . . . . . (B) Alii autem dicunt, quod omnia talia nomina abstracta
significant relationes rationis et pro illis supponunt. (Auch anderwärts kommt Occam
auf diese Unterscheidung zu sprechen, nemlich Erpos. aur. Praedicam. Cap. 17:
Est regula logicorum, quod terminus secundae, – d. h. ein Abstractum wie z. B.
caecitas –, si supponit personaliter, supponit pro terminis, quorum est naturale
signum vel ad placitum institutum, si supponit pro se ipso . . . . . Si supponit simpli
citer, supponit pro intentione, cui subordinatur in significando.) . . . . . Ad septimum
dubium dicendum est, quod in illa „Socrates bis fuit albus“ ponitur una dictio aequi
valenter includens negationem, sc. . . . . . primo fuit albus et aliquo tempore post non
erat albus et postea fuit albus, ..... et ideo nec subiectum nec praedicatum supponit
determinate. -
886) C. 73, f. 23 v. B : Videndum est de suppositione confusa tantum, circa
quam diversae regulae dantur. Una est: Quando terminus communis sequitur signum
universale affirmativum mediate, tunc stat confuse tantum, i. e. semper in universali
affirmativa praedicatum stat confuse tantum ; . . . . . sed quantumcunque signum uni
versale ponitur a parte subiecti, si tamen propositio non sit universalis affirmativa
nec signum universale distribuit totum subiectum , praedicatum non supponit confuse
tantum . . . . . Alia regula datur, quando signum universale vel includens aequivalenter
signum universale praecedit terminum a parte eiusdem eætremi, ita tamen, quod non
determinat totum praecedens copulam, facit illud, quod sequitur a parte eiusdem,
stare confuse tantum . . . . . Sed utrum illud sit tenendum de virtute sermonis vel non,
non_curo; tamen secundum usum loquentium, propter quem multum valet talia scire,
oportet sic dicere . . . . . (f. 24 r. A) Tertia regula potest dari, quod semper subiectum
erclusive affirmative supponit confuse tantum.
887) C. 74, f. 24 r. A: Circa suppositionem confusam et distributivam dantur
regulae diversae, et primo de suppositione confusa et distributiva mobili: quarum
prima est, quod in omni propositione universali affirmativa et negativa, quae non est
erclusiva nec erceptiva, stat subiectum confuse et distributive mobiliter . . . . . Secunda
est, quod in omni tali universali negativa praedicatum, si sit distributive non impe
dilum, stat confuse et distributive. Tertia est, quod, quando negatio determinans
compositionem principalem praecedit praedicatum, stat confuse et distributive ... . .
Quarta regula est: illud, quod sequitur immediate hoc verbum „differt“ vel hoc ver
bum „distinguitur“ vel participia eis correspondentia vel hoc nomen „aliud“ vel ei
|
*
378 XIX. Occam (Begriff).
*
jecte der Exceptiv-Sätze beschränkt, und zwar nur für den Fall, dass
diese Supposition nicht als eine absoluta, sondern als eine limitata zu
nehmen ist**"). Doch drängen sich ihm auch hiebei wieder spitzfindige
Zweifel über die Supposition der Prädicate auf, falls in einem Urtheile
die Worte „bis“ oder „incipit, desinit“ vorkommen (s. Abschn. XVII,
Anm. 254 u. 263), und er findet, dass hier eine eigene Art der Suppo
sition obwalte, welche keinen technischen Namen habe und nur theilweise
mit der confusa tantum verwandt sei, was er jedoch an einer anderen
Stelle durch eine anderweitige Distinction wieder sehr modificirt 88").
Indem sodann die Supposition der relativen Begrille folgt (vgl. Abschn.
XVII, Anm. 212-220), gibt er kurz die Eintheilung und die charakteri
aequivalens, stat confuse et distributive (s. Abschn. XVII, Anm. 266) . . . . . Est igi
tur universaliter dicendum, quod, quidquid facil terminum stare confuse et distribu
tive, est signum universale vel negatio vel aliquid aequivalens negationi.
888) Ebend, f. 24 r. B: Circa suppositionem confusam et distributivam immobi
lem est sciendum, quod semper subiectum talem suppositionem habet in propositione
eæceptiva. Hiezu II, 18, f. 31 r. B: Distinguendum est de suppositione confusa et
distributiva, quia quaedam est absoluta, sc. quando terminus distribuitur pro quolibet
suo contento, ita quod non plus pro uno, quam pro altero; et talem suppositionem
confusam et distributivam non habet terminus sive subiectum in propositione eæceptiva.
Alia est limitata et articulata, quando sc. terminus pro aliquo contento distribuitur,
et hoc non accidit nisi quando illa propositio categorica aequivalet uni copulativae
compositae ea una affirmaliva et alia negativa, sicut accidil in propositione eæceptiva.
Si autem illa erceptiva fuerit negativa, tunc tam subiectum quam praedicatum sup
ponunt confuse et distributive, sed limitate. S. unten Anm. 935.
... 889) I, 75, f. 24 r. B: Potest autem dubitari de talibus . . . . . . „Socrates desinit
esse albus, Socrates bis fuit Romae, Socrates incipit esse grammaticus“ et huiusmodi,
quomodo praedicata in eis supponunt; quia enim non supponunt determinate, patet,
quia non contingit descendere per disiunctivam ..... Potest dici, quod terminus prae
dicatus in talibus propositionibus vel etiam illud, quod, sequitur verbum adiectivum
vel substantivum, non habel suppositionem nec determinatam nec confusam et distri
butivam, sed unam aliam, pro qua tamen nomen non habemus . . . . . . Illa suppositio
convenit cum confusa tantum, quia , sicut quando terminus supponit confuse tantum,
a quolibet pronomine demonstrante aliquid singulare contentum sub subiecto ad termi
num communem conlingit adscendere, sic contingit in proposito; . . ... differt autem a
supposilione confusa tantum, quia non contingit descendere ad disiunctum er nomini
bus propriis tantum illorum, pro quibus terminus communis supponit; non enim se
quitur „Socrates incipit esse grammaticus, ergo Socrates incipit esse ille vel ille“ de
monstrando omnes grammaticos. Jedoch II, 19, f. 31 v. B lesen wir: Difficultas est
de suppositione praedicati (d. h. bei incipit und desinit); el est sciendum, quod prae
dicalum in tali proposilione universali affirmativa supponit confuse tantum; . . . . . .
similiter etiam in universali negativa stat confuse et distributive; sed in propositione
non universali stat determinale. Verumtamen . . . . . . suppositio determinata el confusa
et distributiva duplea est. Una est, quando contingit descendere ad illa, pro quibus
terminus supponit vel supponere potest, per pronomina demonstrativa, sicut in ista
„Homo currit“ littera „homo“ supponit pro hoc homine el pro illo, ..... et sequitur
bene „Homo currit, igitur hoc currit“ demonstrato illo homine et „illud currit“ de
monstrato alio . . . . . . Aliquando autem contingit descendere . . . . . . per pronomina
demonstrativa simul sumpla cum illo communi, sub quo debet esse descensus. Primo
modo non supponit praedicatum determinate; non enim sequitur „Socrates incipit esse
albus, igilur incipit esse hoc vel hoc“ quocunque demonstrato . . . . . Secundo modo prae
dicatum supponit determinate; nam bene sequitur „Socrates incipit esse albus, ergo
incipit esse hoc album vel illud album“ ...... Et si dicatur, quod „hoc album et hoc“
demonstrando idem convertuntur, igitur ab uno ad reliquum est bona consequentia,
dicendum est, quod haec regula, quod ab uno convertibili ad reliquum est bona con
sequentia, habet multas instantias, S. unten Anm. 938.
XIX. Occam (Begriff, Urtheil). 379
stischen Merkmale derselben an; es handelt sich nemlich zuerst um die
relativa substantiae, welche entweder identitatis oder diversitatis sein
können, deren erstere entweder non reciproca oder reciproca sind, und
sodann um die relativa accidentis 8°"). Endlich noch wirft er, wie
auch schon Andere gethan hatten (s. Abschn. XVII, Anm. 596), einen Blick
auf die „uneigentliche“ Supposition, welche auf Metapher und Synekdoche
oder Antonymie oder dgl. beruhe und bei kritischer Lectüre der Autoren
häufig beachtet werden müsse 3°'). - *** ----- ----********
Den zweiten Haupttheil nimmt die Lehre vom Urth ei le ein, deren
wesentliche Gliederung Occam darin erblickt, dass zuerst über die ver
schiedenen Eintheilungen des Urtheiles, hierauf über die Wahrheit der
sämmtlichen Arten desselben, und zuletzt über die Umkehrung derselben
gehandelt werden soll °°°). [ Dabei aber müssen wir von vorneherein
als höchst beachtenswerth hervorheben, dass Occam, während er in der
Ea positio aurea eine sorgfältige und getreue Worterklärung des aristote- f
lischen Buches darbietet, hier in seinem ausführlichen Compendium die |
Lehre des Aristoteles völlig bei Seite schiebt und die ganze Darstellung
des Urtheiles durch das Material der byzantinischen Logik absorbiren
lässt. I Diese letztere hatte sich sonach allmälig zu einer derartigen Gel
tung emporgerungen, dass man die üblichen Haupt-Themata der aristoteli
schen Tradition, wie z. B. die conträre und contradictorische Entgegen
setzung, nun für unwichtig bezüglich der Lehre vom Urtheile halten und
890). I, 76, f. 24 v. A: Videndum est de suppositione relativorum, non accipiendo
relativum illo modo, quo logicus accipit, sed quo grammaticus, . . . . . . quod relativum
est rei anle latae recordativum . . . . . . Quoddam vocatur relativum substantiae el quod
dam accidentis; relativum substantiae vocatur „is, ille, idem“ (das Pronomen „qui“,
welches nach üblicher Tradition hieher gerechnet wurde, behandelt Occam bei den
connotativen Begriffen, s. Anm. 922); relativum accidentis ..... „talis , tot“ et hu
iusmodi. Relativorum substantiae quaedam sunt idenlitatis, quaedam diversitalis; re
lativorum identitatis quaedam sunt reciproca, quaedam non reciproca. Non reciproca |
• • • • • semper supponunt pro illo, pro quo supponunt sua antecedentia ; ' . . . . . sicut **
„Socrates currit et ille disputat“ . . . . . . unde sciendum, quod tale relativum nunquam
debet poni in eadem categorica cum suo antecedente . . . . . . Circa relativa identitatis
reciproca est sciendum, quod differunt in hoc ab aliis, quia possunt poni in eadem
categorica cum suo antecedente et in alia, sicut patel de islis „se, suum“, nam bene
dicitur „Socrates videt se“ . . . . . . Semper tale relativum habet talem suppositionem
et supponit pro eis, pro quibus supponit suum antecedens . . . . . . (B) Circa relativum
diversitatis est sciendum, quod dicitur ideo, quia non verificatur pro eodem, pro quo
suum antecedens, sicut . . . . . „Alterum illorum est verum et reliquum falsum“ littera
„reliquum“ verificatur pro illo, pro quo non verificatur hoc antecedens „alterum“ . . . . .
Circa relativa accidentium . . . . . est sciendum, quod tale relativum non supponit nec
verificatur pro illo, pro quo suum antecedens supponit, sed pro aliquo simili vel
aequali, sicut . . . . . „Socrates est albus et talis est Plato“.
891) C. 77, f. 24 v. B : 0portet autem cognoscere, quod, sicut est suppositio pro
pria, sc. quando terminus supponit praecise pro eo, quod significat proprie, ita sup
positio impropria est, quando terminus accipitur improprie. Multipler autem est sup
positio impropria, sc. antonomatica, . . . . ., alia est synecdochica, ... . . alia est meta
phorica ..... Mullum utile est, cognoscere, quando terminus accipitur proprie, . . . . . {
quia viæ invenitur aliquod vocabulum, quin in diversis libris sanctorum et philoso- }
phorum aequivoce accipiatur. . '
892) II, 1, f. 25 r. A: Postquam dicta sunt aliqua de terminis, nunc dicendum
est de propositionibus; et primo ponendae sunt aliquae divisiones, secundo videndum
est de veritate propositionum, quid requiritur et sufficit, tertio de conversione pro
positionum. | , , -
380 XIX. Occam (Urthei).
dafür die byzantinischen proprietates terminorum mit Einschluss der Ex
ponibilia zum eigentlichen Gegenstande der Erörterungen über das Urtheil
machen konnte; dass man statt dessen all jene Dinge in die Lehre von
Consequentia hineinschob, wird sich unten zeigen, s. Anm. 1029. Für
0ccam liegt hierin allerdings nach Allem, was wir im Obigen sahen, eine
strenge Folgerichtigkeit; denn so wie er überhaupt (auch in den Partei
Controversen) grundsätzlich vom terminus / und von der Suppositions
Fähigkeit desselben ausgegangen war, so ist ihm auch bei ällen Punkten,
welche betreffs des Urtheiles in Frage kommen, zuletzt die Supposition
der entscheidende Grund-Ton, so dass er alles Uebrige anderwärts unter
bringen muss, – ein Verhältniss, von welchem wir uns alsbald bei
jedem Schritte überzeugen werden. Nur hat die Supposition, wie er
anderwärts ausdrücklich hervorhebt, hier im Urtheile eine andere Function,
als bei den Kategorien (vgl. ob. Anm.866), indem bezüglich der Satzver
bindung die Worte nicht so fast für die Dinge supponieren, sondern über
wiegend für Worte, d. h. insoferne aus denselben als Worten Wahrheit
oder Falschheit hervorgeht“). - " . . -
Unter den Eintheilungen der Urtheile führt Occam zuerst die Schei
dung in kategorisches und hypothetisches Urtheil an, bei welch letzterem
er aus der jüngeren byzantinischen Tradition (s. Abschn. XVII, Anm. 583 f.)
die Vermehrung der Unterarten desselben, jedoch mit Ausnahme der pro
positio localis, aufnimmt"). Hierauf lässt er die Eintheilung in In
härenz- und modale Urtheile folgen, und bei letzteren schliesst er sich
gleichfalls beifällig an jene spätere Vermehrung der modalen Ausdrücke
an (s. ebend. Anm. 588), ja er fügt noch aus dem Umkreise seiner eige
nen beliebten Distinctionen die Begriffe conceptum, prolatum, scriptum
hinzu, indem er überhaupt meint, dass Aristoteles nur um der Kürze
willen sich auf vier Formen der Modalität beschränkt habe 9). Die
gleiche Einwirkung der damaligen jüngeren Literatur (s. ebend. Anm.604,
und bei Scotus, ob. Anm. 186) zeigt sich auch in der hiernach folgenden
Unterscheidung, dass einige categorische Urtheile, d. h. nemlich sämmtliche
,
"
-
893) Expos. aur. Praedicam. Prooem.: In libro Perihermenias determinatur de
vocibus. secundum quod veritatem vel falsitalem propositionis sunt causativae. Ebend.
Perierm. Prooem.: Philosophus hic loquiur principalier de vocibus supponentibus pro
vocibus, quamvis forte incidenter determinat de vocibus supponentibus pro rebus. Vgl.
Anm. 753. -
894) Summa t. l. a. a. O.: Una divisio propositionum est, quod proposition um
alia est categorica alia hypothetica: ..... hypothetica ... ... dividitur in quinque spe
cies secundum opinionem communem, sc. in copulativam, disiunctivam, conditionalem,
causalem et temporalem. S. unten. Anm. 955–961.
895) Ebend.: Alia divisio propositionum est, quod quaedäm est propositio de
inesse et quaedam modalis ..... Et est sciendum, quod quasi omnes sophistae con
cordant in hoc, quod lanlum sunt qualuor modi, sc. necessarium, impossibile, contin
gens et possibile (s. Abschn. XVII, Anm. 161); ..... sed tales modi sunt plures,
quam quatuor praedicti, nam .... alia propositio est vera, alia est scita, alia est
falsa, alia ignota, alia scripta, alia prolala, alia concepta (über die letzteren drei
s. ob. Anm. 769 f. u. 797), similiter alia est credita, alia opinata, alia dubitata,
et sic de aliis . . . . . Et si quaeratur, quare philosophus non tractavit de istis nec
illas connumeravit inter propositiones modales, dicendum es, quod philosophus brevi
tati studens, quia illa, quae de aliis dicit, possunt istis applicari, noluit de istis
perlracilare. S. unten. Anm. 914 ff. - - -
XIX. Occam (Urtheil). - 381
exponiblen Sätze, äquipollent mit hypothetischen seien "°"). Wenn aber
sodann über die Eintheilung in Bejahung und Verneinung hier nur mit
zwei Worten hinweggeeilt wird 3"7), so finden wir bei Occam anderwärts :
einige Bemerkungen, welche überraschend. richtig sind und wahrhāfī einen
tieferen Einblick in das Wesen der Negation beurkunden; er hält nemlich
nicht nur getreu seinem allgemeinen Standpunkte daran fest, dass auch
sämmtliche Negationen auf Rechnung der subjectiven Auffassung zu setzen
seien *"*), sondern er erkennt auch die affirmative Bedeutung, der negati
ven Begrille an °"), und dass er dieselbe wenigstens bei jenen Worten,
welche mit dem privativen „in“, zusammengesetzt sind, nicht in die un
endliche Weite, schweifen lässt, erhellt daraus, dass er z. B. für das
Prädicat „ungerecht“ als logische Voraussetzung die reale Möglichkeit des
Gerecht- oder Ungerecht-Seins fordert, sowie hinwiederum aus der Unter
scheidung einer dreifachen Function der privativen Ausdrücke """). Die
Eintheilung der Urtheile nach der Quantität gibt er in jener Vollzähligkeit
an, welche in der byzantinischen Logik üblich war, nimmt aber dabei
auch Gelegenheit, betreffs einiger Beispiele die Controverse zu entschei
den, zu welcherlei Quantität dieselben zu rechnen seien ""!). Ausserdem
896) Ebend.: Tertia divisio propositionum categoricarum potest esse illa, quod
alia, propositio categorica est aequivalens propositioni hypotheticae, ..... alia non;
* * * * * istae proposiliones sunl eaclusivae et eacceptivae et reduplicativae et quaedam
aliae. S. unten Anm. 917 ff. | - - : : -i: ,
897) Ebend. f. 25 r. B: Alia divisio propositionum est, quod quaedani est af
firmaliva et quaedam negaliva. - i . . . ' -
898) Erpos. aur. Praedicam. Cap. 17: Privationes et etiam negationes non sunt
a parte rei distincte a rebus positivis, quia nihil est a parte rei e.vtra animam nisi
res, et ideo si privatio vel negatio non sit res, non est a parte rei.
899) Quodl. V, qu. 7: Conceptus negativus aliquid significal negative, aliquid
affirmalive ; ea emplum: „non albedo“ significat negative albedines, de quibus non
verificatur nec pro illis supponit; affirmative autem significat omnia alia ab albedine
et de illis praedicatur affirmative et pro illis supponit, quia quocunque alio demon
stralo ab albedine haec est vera „hoc est non albedo“. :
900) Ea pos. aur. Perierm. II, c. 1 : Differentia est inter praedicatum infinitum
et inter praedicalum privativum. Nam praedicalum infinitum dicitur de pluribus, sc.
de omnibus eristentibus, de quibus non dicitur nomen privativum, sicut „iniustum“
non potest dici de quolibet, quod non est iustum, quia non dicitur de asino, sed
tantum de hominibus. El de tali praedicato privativo tales regulae sunt. Ab affirma
tiva de praedicalo finilo sequitur negativa de praedicalo privativo . . . . . Ab affirmativa
de praedicalo privalivo sequitur negativa de praedicato finito. Summa l. log. III, 3,
9, f. 60 v. A : Nomina privativa sunt in triplici differentia. Aliquod enim . . . . . prae
cise dicit privationem /ormae et carentiam in subiecto, cui additur, et . . . . . aequiva
lel nomini infinilo, sicut „incorruptibile“ . . . . . Alia sunt, quae importanl formum in
aliquo connotando determinalum subieclum, . . . . . . sicut „iniustus“ . . . . . . Alia sunt,
quae important, non esse in aliquo formam talem nec esse posse connotando deter
minalum subiectum, . . . . . sicut „caecus“.
901) Summa t. l. II, 1, f. 25 r. B: Alia divisio est, quod quaedam est univer
salis, quaedam particularis, quaedam indefinita, quaedam singuluris . . . . . . Tumen de
multis proposilionibus polest esse dubium, quantae sint . . . . . Illa est singularis „lsli
currunt“, quia subiectum est pronomen demonstrativum vel terminus communis sumplus
cum pronomine demonstrativo . . . . . Haec est indefinita „Alterum illorum curril“, sicut
illa est universalis „Utrumque illorum currit“ . . . . . Quando relalivum referl nomen
discrelum, tunc reddil propositionem singularem; quando refert nomen commune, lunc
reddit indefinitam; et ideo illa „Socrales currit et ille disputat“ est singularis, sed
secunda pars istius copulativae „Homo curril el ille disputal“ est indefinila . . . . .
į
382 XIX. Occam (Urtheil).
|
|
führt er noch eine Eintheilung an, welche auf dem Tempus des Verbums
beruht und somit der ampliatio angehört ""°), und endlich eine läppische
Eintheilung je nach casus rectus oder casus obtiquus ""°). " "
In den zweiten Gegenstand der Lehre vom Urtheile, nemlich in die
Frage über die Wahrheit derselben, verflicht nun Occam sämmtliche
proprietates terminorum, sowie den ganzen Umkreis der Erponibilia.
Während nemlich das singuläre Urtheil einfach auf den Begriff der Suppo
sition (im Gegensatze gegen objectiv reale Identität oder Inhärenz) be
gründet wird ""°), und das Gleiche auch beim particularen und beim un
bestimmten Urtheile geschieht, insoferne diese beiden nach suppositio
personalis, nicht jedoch nach supp. materialis oder simpleæ, unter sich
logisch synonym sind ""°), stellt sich ihm schon bei der Erörterung des
allgemeinen Urtheiles das Gebiet der distributio ein (s. Abschn. XVII,
Amm. 238–255), in welches theilweise auch die restrictio (ebend. Anm.
231 ff.) hereinspielt. Denn als das Wesentliche des allgemeinen Urtheiles
betrachtet er die distributiven „Zeichen der Allgemeinheit“, deren Ein
theilung bei ihm im Vergleiche mit Petrus Hispanus (ebend. Anm. 239)
Illae sunt particulares „Non omnis homo curril“ et „Nonnullus homo est animal“.....
De talibus propositionibus „Homo est species“ ...... el universaliter, quando terminus
supponit materialiter vel simpliciter (s. Anm. 877), potest dici, quod sunt singulares
vel indefinitae. Uebrigens ist zu beachten, dass Occam die Memorial-Verse der
byzantinischen Logik (s. Abschn. XVII, Anm. 108 u. 153) verschmäht; vgl. Anm.
941 u. 955. . ' e, , - * * * * * *
902) Ebend. f. 25 v. A: Est etiam alia divisio propositionum, quia quaedam
propositiones sunt de praesenti, . . . . . quaedam de praeterito, . . . . . quaedam de futuro,
. . . . . quaedam secundum formam vocis sunt de praesenti et tamen aequipollent pro
positionibus de praeterito vel de futuro, ut tales „Hoc est praeterilum, hoc est futu
rum“. S. Anm. 912. -
903) Ebend.: Alia divisio est, quod quaedam propositiones sunt de recto et
quaedam de obliquo; et quandoque obliquus ponitur a parte subiecti, ut „Hominem
videt asinus“, quandoque a parte praedicati, ut „Asinus est hominis“. S. Anm.
913, 942, 971. -
904) C. 2, f. 25 v. B: Ad veritatem propositionis singularis, quae non aequivalet
multis propositionibus, non requiritur, quod subiectum et praedicatum sunt idem rea
liter, nec quod praedicatum a parte rei sit in subiecto vel insit realiter ipsi subiecto,
nec quod uniatur ipsi subiecto a parte rei ertra animam; .... , sed sufficit et requi
ritur, quod subiectum et praedicatum supponant pro eodem. Ebenso Erpos. aur.
Praedicab. De genere: Per istam propositionem „Socrates est albus“ non denotatur,
quod Socrates sit vor, quantumcunque vor hic praedicetur, ..... sed denotatur in tali
propositione, quod illud, pro quo subiectum supponit, sit illud, pro quo praedicatum
supponit... . . Quando subiectum et praedicatum habent suppositionem personalem et
supponunt non pro se ipsis, sed pro suis significatis, tunc non requiritur, quod sub
iectum et praedicatum sint idem, sed oportet, quod supponant pro eodem.
905) C. 3, f. 26 r. A: Videndum est, quid requiritur ad veritatem indefinitae et
particularis . . . . . Si non vocetur propositio indefinita vel particularis, nisi quando ter
minus supponit personaliter, tunc semper indefinita et particularis convertuntur. . . . .
Et ad veritatem talis sufficit, quod subiectum et praedicatum supponant pro aliquo
eodem, si sit propositio affirmativa et non addatur signum universale a parte prae
dicati; . . . . . sed si talis sit negativa, requiritur quod subiectum et praedicalum non
supponant pro omni eodem . . . . . Sed secundum aliam opinionem aliter debet dici .....
Qui ponit, quod omnis propositio est indefinita, in qua subiicitur terminus communis
sine signo, sive supponat simpliciter sive personaliter sive materialiter, debet conse
quenter dicere, quod non semper particularis et indefinita convertuntur, ..... sicut
illae non convertuntur „Homo est species“ et „Aliquis homo est species“.
XIX. Occam (Urtheil). 383
einigermaassen modificirt erscheint, namentlich durch eine spitzfindige
Unterscheidung, wornach man bei den distributiven Worten der Acciden
tien nur an eine disjunctive oder copulative Distribution von Art-Formen
oder dgl. (vgl. ebend. Anm. 253 u. 589) denken dürfe """). Indem so
dann zuerst die umfassenderen distributiven Zeichen „omnis, nullus“ und
deren Synonyma an die Reihe kommen, wird eine allgemeine Bemerkung
über den syncategoreumatischen Charakter derselben, sowie eine ziemlich
einfältige grammatische Unterscheidung zwischen „omnis“ und „quilibet“
vorausgeschickt ""7), und hierauf die Regel der Wahrheit der allgemeinen
Urtheile angegeben, welche abermals lediglich auf der Supposition beruht, |
woran sich polemische Erörterungen über die Annahme, dass „omnis“
sich stets wenigstens auf drei Objecte beziehen müsse, und über einige
traditionelle Beispiel-Sätze mit Einschluss des Grundsatzes, dass „omnis“
nieht im Prädicate stehen könne, anknüpfen ""°). Dann folgt über „uter
- * * , ! 9 -
906) C. 4, f. 26 v. A: Propositiones universales sunt in multiplici differentia se
cundum multitudinem signorum universalium. Sunt enim aliqua signa "universalia
distributiva indifferenter tam pro substantia quam pro accidente, sicut „omnis, qui
libet, nullus, quisque, uterque, neuter“ et sic de aliis; alia sunt distributiva pro acci
dente, ut „quaelibel (zu lesen „qualislibel“, s. Abschn. XVII, Anm. 239 u. 253),
quotiescunque“ et si forte sint aliqua alia talia. Sed ista distinctio potest intelligi
bene et male; si enim intelligatur, quod „quaelibet“ (ebenso) sit signum distributivum
pro accidente, sicut „omnis“ vel aliquod tale pro substantia et accidente, falsum est;
si autem intelligalur, quod sil aliquo modo distributivum, sc. disiunctive sub dis
iunctione vel copulatione inter species vel aliquo modo tali, potest concedi. Alia
ponitur distinctio signorum universalium, quod quaedam sunt distributiva pro partibus
subiectivis et quaedam pro partibus essentialibus vel integralibus; prima sunt, sicut
„omnis, nullus, uterque, neuter“, secunda sunt, sicut „totus“..... Alia ponitur divisio
signorum, quod quaedam possunt distribuere pro quocunque, sicut „omnis, nullus“ et
huiusmodi, quaedam pro duobus lantum, sicul „neuter, uterque“.
907) Ebend.: Primo ergo dicendum est de illis, quae distribuunt pro substantia
el accidente et pro parlibus subiectivis et pro quocunque . . . . . Nullum signum per se
significat aliquid nec imponitur ad significandum aliquid determinate, sed sic insti
tuitur, ut faciat illud, cui additur, stare pro omnibus suis significatis et non pro
aliquibus tantum; et ideo dicitur syncategoreuma... ... Hoc signum „omnis“ differt
ab istis „quilibet, unusquisque“, quia hoc signum „omnis“ non potest addi nisi ter
mino consimilis casus ; . . . . . . sed illa signa „quilibet, unusquisque“ possunt addi
termino consimilis casus et dissimilis, . . . . . unde bene dicilur „Quilibet homo currit“
et „Quilibet illorum currit“. |- ' . .
908) Ebend. : Ponendae sunt aliquae regulae communes istis signis . . . . . . Est
primo sciendum, quod ad veritatem talis universalis non requiritur, quod subiectum
et praedicatum sint idem realiter, sed requiritur, quod praedicatum supponat pro
omnibus illis , pro quibus supponit subieclum . . . . . Et hoc palet falsitas quorundam
dictorum, quae a quibusdam ponuntur: unum est, quod hoc signum „omnis“ evigit
tria appellata (vgl. Abschn. XVII, Anm. 241); nam ponatur, quod unus solus angelus
intelligat et nullus homo; tunc est vera „omne intellectivum creatum est angelus“.
• • • • • • Aliqui solvunt male hoc sophisma „Omnis phoeniæ est“ (s. ebend. Anm. 242)
dicentes, istam esse falsam eo quod littera „omnis“ erigit tria appellata ...... Eac
istis etiam sequitur, quod falsum est, quod aliqui dicunt, quod si sit unum album
tantum et tantum unum nigrum et tantum unum medium, quaelibet islarum est falsa
„0 mne album est, 0mne nigrum est, 0mne medium est“ ...... (f. 27 r. A) Patet,
quod omnes tales de virtute sermonis sunt falsae „Omne animal est sanum“ posito
quod unus leo sit sanus et unus bos et unus homo, et sic de aliis, similiter et ista
„Omne animal fuit in arca Noae“ (s. ebend. Anm. 235), et sic de multis aliis,
quia habent multas singulares falsas nec praedicatum competit omnibus illis, pro
quibus supponit subiectum . . . . . Secundo sciendum, quod omnis propositio universalis,
384 XIX. Occam (Urtheil),
que“ und „neuter“ (vgl. ebend. Anm. 248 f.) die selbstverständliche Regel
der Wahrheit und die ausdrückliche Bemerkung, dass dieselben stets zwei
Objecte erfordern """), worauf bei „totus“ (ebend. Anm. 252 u. 267) der
Unterschied des categoreumatischen und des syncategoreumatischen Ge
brauches dieses Wortes, welches überhaupt sehr verschiedene Anwendun
gen finde, hervorgehoben und in Kürze das hiebei übliche Sophisma be
sprochen wird ""). Die distributiven Zeichen der Accidentien (s. ebend.
Anm. 253 ff.) fertigt Occam äusserst schnöde ab, indem sie einerseits
eigentlich gar keine selbstständigen Zeichen seien und andrerseits auch
selten Anwendung fänden "'').
Hierauf lässt er jene Urtheile folgen, deren Verbum im Futurum oder
Präteritum steht (s. ob. Anm. 902). Dieselben bilden nach älterer und
jüngerer byzantinischer Tradition (s. Abschn. XVII, Anm. 226 f. u. 600)
eigentlich nur einen Bruchtheil der Lehre von der Ampliation; aber so
wie Occam sich der technischen Ausdrücke „ampliatio“ oder „ampliati
vus“ u. dgl. überhaupt nicht bedient, so behandelt er hier auch nur jene
Seite, welche sich auf das Tempus der Verba bezieht, Anderes anderswo
in qua praedicatum sumilur universaliter, est falsa, si praedicatum et subiectum ve
rificetur de pluribus contentis; si aulem praedicatur praecise de uno solo contento et
similiter subieclum, tunc posset, esse propositio vera, sicut, si non esset nisi unum
animal, puta unus hom0 , haec esset vera „0unis homo est omne animal“ (dieser
formalen Spielerei lässt sich eine vernünftige Wendung geben, z. B. „Alle Körper
sind sämmtliches Schwere“) . . . . . . Tertio sciendum, quod hoc signum „omnis“ ... . .
potest accipi distributive vel collective : si lenetur distribulive, . . ... sicut ,,0mnes
apostoli dei sunt duodecim“ (vgl. ebend. Anm. 240), denotatur, quod hoc praedica
lum „duodecim“ vere dicitur de a quolibet, de quo vere praedicalur hoc subiectum
„aposloli“ . . . . . Si autem tenelur collective, tunc denolatur, quod praedicatum . . . . .
competat omnibus simul sumptis.ị
909) C. 5, f. 27 r. B: Consequenter determinandum est de signis distribulivis
non pro quibuscunque, sed pro duobus tantum, cuiusmodi sunt „uterque“ et „neu
ter“ ..... Ad verilatem talis requirilur, quod praedicatum vere competal utrique illo
rum demonstralorum, si sil affirmaliva, vel negetur ab utroque, si sil negativa . . . . .
Differt proposilio universalis, in qua ponitur hoc signum „ulerque“, ab illa, in qua
ponitur hoc signum „omnis“, quia nunquam polest talis universalis, in qua ponitur
„ulerque“ a parle subiecti, esse vera, ubi ponitur praedicatum universaliter sumplum.
....., Causa huius diversitalis est, quia hoc signum „omnis“ polest addi termino ha
benli unum suppositum (s. vorige Anm.), sed lillera „uterque“ requirit semper duo
supposila.
910) C. 6, ebend. : De signo distributivo pro partibus integralibus, cuiusmodi
ponitur „totus“, est sciendum, quod hoc signum potest aliquando sumi categoreuma
tice vel syncategoreumatice. Si sumatur calegoreumatice, sic significat idem quod
„perfectum“ . . . . . . Si autem lenelur syncategoreumatice, sic est unum signum dis
tributivum . . . . . . pro partibus proprie dictis importatis per terminum, cui additur, ut
ista proposilio „Totus Socrates est minor Socrate“ (s. Abschn. XVII, Anm. 252) aequi
valet isti „Quaelibet pars Socratis est minor Socrate“ ...... (v. A) Werumtamen est
sciendum, quod aliquando, sive ea usu sive ea usu sermonis vel ea beneplacito uten
lis, „tolus“ tantum distribuit pro parlibus inlegralibus, non pro esseulialibus, . . . . .
quandoque autem distribuit pro omnibus parlibus, sive sunt essentiales sive integrales
sive qualescunque,
911) Ebend. f. 27 v. A: De signis autem, quae sunt distributiva accidentium,
cuiusmodi sunt „qualecunque, quantumlibel“, est sciendum, quod huiusmodi non sunl
proprie signa, sed sunt aequivalentia uni composito ea aliis signis, sicul „quanlum
libet“ idem est quod „habens de omni specie quantitalis aliquam quantitatem“......
Ista autem signa non sunt multum usitata in theologia, ideo pertranseo de eis.
XIX. Occam (Urtheil). 385
unterbringend (s. unten Anm. 937-939). Die betreffenden Regeln lie
gen näher an der jüngeren Formation dieser Lehre "1°). Bei den Urthei
len, deren Subject oder Prädicat ein casus obliquus ist (ob. Anm. 903),
verzichtet er schliesslich selbst darauf, sichere Regeln ihrer Wahrheit auf
zustellen 913).
Während sodann das hypothetische Urtheil, welches hier seine pas
sendste Stelle gefunden hätte, erst am Schlusse dieses ganzen Haupttheiles
erscheint (s. Anm. 955 ff.), reihen sich die modalen Urtheile an, in deren
Eintheilung er abermals der jüngeren Tradition folgt (s. Abschn. XVII,
Anm. 585, und bei Scotus ob. Anm. 187); nur substituirt er die Ter
minologie „cum dicto“ und „sine dicto“ und setzt den sensus divisus
der modalen cum dicto als synonym mit den modalen sine dicto "1").
Indem er auch hier die schon oben (Anm. 895) erwähnte Vermehrung
der modalen Ausdrücke benützt, knüpft er beim sensus compositus dieser
Urtheile die Regel ihrer Wahrheit einfach an die Begriffe der betreffen
den Modalitäten selbst, weist aber zugleich in äusserster Spitzfindigkeit
auch auf Beispiele allgemeiner modaler Urtheile hin, welche wahr sind,
obwohl die ihnen entsprechenden singulären unrichtig sind ""°). Beim
912) C. 7, ebend.: Videndum est de propositionibus de praeterito et futuro. Pro
quo sciendum est, quod . . . . . subiectum potest supponere pro eo, quod est, vel pro
eo, quod fuit, si sil propositio de praeterito; aut pro eo, quod est, vel pro eo, quod
erit, si sit propositio de futuro; et sive sic sive sic, si propositio sit affirmativa,
requiritur, quod praedicelur sub propria forma, i. e. praedicatum praedicetur de e0,
pro quo supponit subiectum . . . . . Unde illa est differentia inter propositiones de prae
senti et propositiones de praelerito et futuro, quod praedicatum in propositione de
praesenti stat eodem modo, quo stat subiectum, nisi aliquod additum impediat; sed
in propositione de praeterilo el futuro est variatio, quia praedicatum non tantum
supponit pro illo vel illis, pro quo vel quibus verificatur in propositionibus de prae
terito et futuro, . . . . . sed requiritur, quod ipsum praedicalum verificetur de illo, pro
quo subiectum supponit.
913) C. 8, f. 27 v. B: Ad veritatem propositionis, cuius alterum extremum est
terminus obliquus, requiritur, quod subiectum et praedicalum non supponant pro eodem
vel saltem non pro omni eodem; aliquando tamen possunt supponere pro eodem se
cundum diversitatem verborum et regiminis casus obliqui; . . . . . nec est facile in his
generalem regulam et certam dare.
914) C. 9, ebend.: Aliquando dicitur propositio de modo, quia accipitur dictum
talis propositionis cum tali modo, sicut potest de istis „0mnem hominem esse animal,
est necessarium“. . . . . . Alia autem dicilur propositio modalis, in qua ponitur modus
sine tali dicto propositionis. Propositio modalis primo modo dicta semper est distin
guenda secundum compositionem et divisionem. Et in sensu composito denolatur
semper, quod talis modus verificatur de propositione illius dicti, sicut . . . . denotatur,
quod ille modus „necessarium“ verificetur de illa propositione „0mnis homo est
animal“. . . . . . Sed sensus divisus talis propositionis semper aequivalet tali proposi
tioni acceptae cum modo sine tali dicto, sicut ..... ista in sensu diviso „Socratem
esse animal, est scitum“ aequivalet isti „Socrates scitur esse animal“. Etwas modi
ficirt und mit einer älteren Tradition verflochten (s. Abschn. XVII, Anm. 43) er
scheint diese Eintheilung Erpos. aur. Perierm. II: Aliqua propositio est modalis modo
nominali , sicut „Possibile est, omnem hominem currere“. . . . . . ; aliqua est modalis
modo verbali, sicut „Omnis homo potest currere“. . . . . ; aliqua est modalis modo ad
verbiali, sicut „Homo necessario currit“....... Si propositio sit modalis modo nomi
nali, . . . . . distinguitur secundum compositionem et divisionem u. s. f.
915) Summa t. l. a. a. 0. f. 28 r. A: Talis universalis de necessario poterit
esse necessaria et vera, quamvis tamen quaelibet eius singularis sit conlingens vel
falsa, sicut haec est vera et necessaria in sensu composito „0mne verum contingens
PRANTL, Gesch. III. 25
|
386 XIX.”Occam (Urtheil).
t yy.vv
sensus divisus, d. h. bei den modalen Urtheilen sine dicto bestehe die
ses letztere Verhältniss nicht, die Erprobung ihrer Wahrheit aber sei
eben doch nur nach dem sensus compositus vorzunehmen, da es sich
darum handle, ob die betreffende Modalität wirklich von dem ganzen Satze
ausgesagt werden könne"'").
Mit jenen Urtheilen nun, welche äquivalent mit hypothetischen sein
sollen (s. Anm. 896), kommen die Eaponibilia an die Reihe ; Occam aber,
oder vielmehr wahrscheinlich eine von ihm schon vorgefundene reichere
Pflege dieses Zweiges, vermehrt dieselben sofort durch den Begriff der
termini connotativi et relativi"'"), dessen erste Keime uns wohl in
dunkler Spur schon oben bei jüngeren Formen der byzantinischen Logik
im sog. connotatum begegneten (Abschn. XVII, Anm. 598). " Es sollen
nemlich connotative oder relative Begriffe zunächst diejenigen sein, welche
einer Verdeutlichūng (erpositio) durch eine sog. Wort-Definition bedürfen
(z. B. „Weiss ist, was Weisse hat“), indem ein concretes Wort durch
Benützung des ihm entsprechenden abstracten exponirt werden soll
(– dass das Verhältniss zwischen „abstract“ und „concret“ gleichsam ein
Lieblingsthema Occam's war, s. ob. Anm. 826 ff. u. 885 -); und zwar
seien zur Exposition eines solchen Urtheiles stets zwei Urtheile erforder
lich, z. B. der Satz „Sokrates ist weiss“ werde exponirt durch „Sokrates
ist“ und durch „dem Sokrates haftet die Weisse an“; ja auch die Aus
drücke „incipit, desinil“ u. dgl. seien eigentlich hieher zu rechnen "'").
esse verum, est necessarium“, et tamen quaelibet singuluris est falsa. . . . . . Similiter
aliquando est talis propositio universalis impossibilis, et tamen quaelibet singularis
est possibilis et contingens, sicut patet de ista „Utrumque istorum esse verum, est
verum“ demonstratis duabus contradicloriis contingentibus . . . . . . . Sufficit scire, quid
requiritur ad veritatem talium propositionum, in sciendo, quid requiritur ad hoc,
quod aliqua propositio sit necessaria, et ad hoc, quod sit contingens vel vera vel
impossibilis vel scita vel ignota vel credita, et sic de aliis.
916) C. 10, f. 28 r. B: Circa propositiones modales sine dicto propositionis, quae
omnino aequivalent propositionibus sumptis cum dicto in sensu divisionis, . . . . . est
sciendum, quod tales non convertuntur cum primis, imo potest una illarum esse vera
sine alia et e converso..... Ad veritatem talium propositionum requiritur, quod prae
dicatum sub propria forma compelat illi, pro quo subiectum supponit, vel pronomini
demonstranti illud, pro quo subiectum supponit, sc. quod modus erpressus in tali
propositione vere praedicetur de tali propositione de inesse, in qua ipsummet prae
dicatum praedicatur de pronomine demonstrante illud, pro quo subiectum supponit . . . . .
(v. A) Secundo notandum, quod tales propositiones de modo consimiliter se habeni
ad suas singulares, sicut propositiones de inesse. . . . . Praedicta etiam sunt intelligenda
de aliis propositionibus modalibus, sicut de istis „0mnis homo scitur a te esse
animal“.
917) C. 11, f. 28 v. A: Dicendum est de proposilionibus aequivalentibus propo
sitionibus hypotheticis ..... Quaelibet categorica, ea qua sequuntur plures propositiones
categoricae tanquam eæponentes eam, i. e. ea primentes, quid illa propositio de sua
forma importat, polest dici aequivalens propositioni hypothelicae; huiusmodi sunt ....
eaclusivae, erceptivae et reduplicativae, et huiusmodi sunt etiam propositiones, in
quibus ponuntur termini connotativi et relativi, sicut sunt illae „Aliquid album currit,
0mne album est corpus, 0mne agens producil aliquid, 0mnis quanlilas est in loco“.
. . . . . De istis primo est dicendum. Vgl. Anm. 831 u. 846.
918) Ebend.: Terminus proprie dicitur connotativus vel relativus, qui habet quid
nominis, i. e. diffinitionem ea primentem quid nominis, ita quod non potest sciri quid
nominis ipsius, nisi habendo orationem, quae significat aliquid primario et aliud se
cundario, sicut diffinitio albi ea primens quid nominis est „habens albedinem“. . . . . . .
Ita quando aliquid per aliquem terminum connotatur vel consignificatur, pro quo tamen
XIX. Occam (Urtheil). 387
Ferner sollen die negativen Begriffe, z. B. „Nicht-Mensch“, als connotative
gelten, welche durch zwei oder mehrere Urtheile exponirt werden "1"),
sowie die privativen, z. B. „blind“, welche wenigstens dreier exponirender
Urtheile bedürfen "°"), und desgleichen die erdichteten Begriffe, bei deren
Exposition das Eine der beiden Urtheile stets ein unwahres sein müsse "*").
Endlich sogar das Pronomen „qui“, welches in der früheren Tradition
zur suppositio relativorum gehört hatte (s. Abschn. XVII, Anm. 212 ff. u.
vgl. ob. Anm. 890), wird nun diesen connotativen Begriffen beigezählt;
die Regeln der Exposition dieser Relativ-Sätze beruhen auf einer Unter
scheidung der Quantität derselben, wobei Occam auf den möglichen Dop
pelsinn der allgemeinen Urtheile, welche „qui“ enthalten, hinweist und
zugleich deutlich davon Zeugniss gibt, dass mit solcher Umbildung des
byzantinischen Materiales sich schon Viele vor ihm beschäftigt hatten "°").
Anderes noch über die connotativen Begriffe s. unten Anm. 1015.
talis terminus supponere non potest, quia de tali non verificatur, semper talis ter
minus vel est connotativus vel relativus, ut ille terminus „album“; . . . . . similiter est
de simo, cavo (s. Abschn. IV, Anm. 482) . . . . . . Quaelibet propositio, quae habet
talem terminum, est habens ea ponentes ea primentes, quid importatur per talem pro
positionem ..... Sufficit dicere de aliquibus, ut per illas sciri possit proportionabiliter
de aliis, quomodo ea ponuntur...... Quandocunque ponitur in propositione concretum,
cui correspondet abstractum importans rem informantem aliam rem, semper ad veri
tatem talis propositionis requiruntur duae propositiones, quae possunt vocari eæ
ponentes eius, et una debet esse in recto et alia in obliquo, sicut ad verilatem istius
„Socrates est albus“ requiritur, quod haec sit vera „Socrates est“, et quod haec sit
vera „Socrati inest albedo“. . . . . . (f. 29 r. A) Et de talibus propositionibus sunt etiam
omnes propositiones, in quibus ponitur hoc verbum „incipit“ vel „desinit“, similiter
etiam, ubi ponitur casus ablativus absolutus et ubi ponitur numerus pluralis, et sic
de multis aliis, de quibus foret longum pertractare. Jedoch über incipit und desinit
s. ob. Anm. 889, und bes. unten Anm. 937 ff.
919) C. 12, f. 29 r. A: Etiam propositiones, in quibus ponuntur termini conno
talivi privativi et infiniti, sunt aequivalentes propositionibus hypotheticis; et etiam
omnes tales sunt vere connotativi, eo quod in eorum diffinitionibus ea primentibus
quid nominis debet poni aliquid in recto et aliquid in obliquo vel in recto cum
negatione praecedente . . . . . . Quaelibet autem talis propositio, in qua ponitur talis
terminus, duas ad minus habet eæponentes et aliquando plures, quod faciliter palet;
- - - - - ista „Asinus est non homo“ aequivalet istis „Asinus est aliquid“ et „Asinus
non est homo“.
920) C. 13, f. 29 r. B: Propositiones affirmativae, in quibus ponuntur termini
privativi, qui non sunt aequivalentes terminis infinitis, plures habent eæponentes,
quam duas. Unde ista „Iste est coecus“ habet istas exponentes: „Iste est aliquid“
et „Isle est natus videre“ et „Iste nunquam poterit videre“.
921) C.-14, ebend. : Propositiones, in quibus ponuntur termini ficti, quibus nihil
correspondet in re, quale fingunl significare, plures habent exponentes; tales enim
termini vere sunt connotativi. . . . . . (v. A) Illa est falsa de virtute sermonis „Chimaera
est non ens“ et quaelibet consimilis, quia quaelibet talis habet tales eaponentes
„Chimaera est aliquid“ et „Illud est non ens“, quarum prima est falsa. Et si dicatur,
numquid ista est vera „Chimaera est chimaera“, et videtur, quod sit vera, quia prae
dicatur idem de se, ..... dicendum est, quod de virtute vocis illa est falsa, si ter
minus supponat significative, eo quod falsum implicatur.
922) C. 15, f. 29 v. A: In quacunque propositione, quae secundum vocem est
categorica, ponitur hoc relativum „qui“, pro illa dandae sunt plures eæponentes, quia
quaelibet talis aequivalet uni copulativae ...... Quando talis propositio est singularis,
indefinita vel particularis, semper illa propositio aequivalet uni copulativae compo
sitae ea antecedenle et hoc pronomine relativo „illud“ vel nomine proprio et altero
eatremo, .... sicut „Homo, qui est albus, curril“ aequivalet isti „Homo est albus et
25 *
388 XIX. Occam (Urtheil).
Hierauf folgen jene Eaponibilia, welche schon bisher üblich waren,
und zwar zuerst die Reduplicativ-Sätze, wobei sich Occam der späteren
Tradition anschliesst (s. Abschn. XVII, Anm. 608 f.), indem er neben dem
eigentlich reduplicativen Gebrauche der Worte „inquantum“ u. dgl. auch
einen „specificativen“ anerkennt "*"). Ausserdem kommt hier noch neu
die Unterscheidung hinzu, dass die Aussage in diesen Urtheilen entweder
auf blossen begleitenden Umständen (concomitantia) oder auf einem Cau
salnexus beruhen kann, und nach diesem Gesichtspunkte werden nun die
älteren und neueren Regeln der Reduplication modificirt, wobei bezüglich
der bejahenden Urtheile auch die Lehre von der Consequentia beigezogen
wird "*"). Bei den verneinenden Urtheilen gestalten sich die Regeln
verschieden, je nachdem die Negation zum Prädicate gehört "*"), oder vor
dem Reduplicativ-Zeichen steht "°"). Die specificative Bedeutung aber die
ille currit“. . . . . . Sed si lalis propositio est universalis, est distinguenda secundum
amphibologiam, quia potest habere duplicem sensum. Unus sensus est, per quem
denotatur, quod, de quocunque dicitur illud totum, quod praecedil verbum principale,
de eodem praedicalur primum et non plus denotatur; et ille sensus vocatur a multis
sensus compositionis vel convertibilis cum lali sensu. Alius sensus est, per quem
denotatur, quod illud, quod sequitur hoc incomplerum „quod“ vel „qui“, praedicatur
universaliter de antecedente, et quod sequitur praedicatum, universaliter verificatur
de eodem. V. gr. per istam „0mnis homo, qui est, albus, currit“ in uno sensu de
notatur, quod aliquis homo est albus et quod quilibet talis currit; in alio vero sensu
denotatur, quod illae duae sunt verae „0mnis homo est albus“ et „0mnis homo
currit“.
923) C. 16, ebend.: Propositio vocatur reduplicativa, in qua ponitur haec dictio
„inquantum“ vel aequivalens (als Synonyma des „inquantum“ werden weiter unten,
f. 30 r. A, genannt: secundum quod und ut und sub ratione) et tenelur reduplica
live, quia secundum aliquos polest leneri specificative el sic non facit propositionem
reduplicativam, et aliquando potest teneri reduplicative . . . . . Reduplicatio aliquando
est affirmativa, quando sc. negatio non praecedit eam, ut „Socrates, inquantum homo,
non curril“, et aliquando est negata, quando sc. negalio praecedit eam, ul „Socrates
non currit, inquantum homo“ (das negativ reduplicative Urtheil war bei Petrus
Hispanus weit richtiger gefasst, s. Abschn. XVII, Anm. 262).
924) Ebend. f. 29 v. B: Propositio affirmativa reduplicativa . . ... potest distin
gui, eo quod potest reduplicatio fieri gralia concomitantiae vel gratia causae. Si
fiat gratia, concomitantiae, tunc ad veritatem illius requiruntur quatuor propositiones
tanquam eæponentes: . . . . . v. gr. ad veritatem islius „Socrales, inquantum homo,
est coloratus“ requiritur veritas istius „Socrates est coloratus“ el istius „Socrates
est homo“ et istius „0mnis homo est coloralus“ el istius „Si aliquid est homo, ali
quid est coloratum“ ...... Si autem fiat reduplicatio gratia causae, tunc ad verila
lem ..... praeter quatuor praedictas exponentes requirilur, quod illud, super quod
cadit reduplicatio, ea primat causam rei importatae per praedicalum ... . . . . Colligi
potest regula talis, quod a propositione reduplicativa ad suam praeiacentem est sem
per consequentia formalis ..... Alia regula, quod arguendo ab inferiori ad superius
sine distributione a parte subiecti principalis est bona consequentia. *
925) Ebend. f. 30 r. A : Reduplicativa negativa, in qua reduplicalio non est ne
gata, cuiusmodi sunt tales propositiones „Homo, inquantum risibilis, non est asinus“,
...... gratia concomitantiae habet quatuor eæponentes . . . . . istas „Homo est risibi
lis, Homo non est asinus, Nullum risibile est asinus, Si aliquid est risibile, ipsum
non est asinus“ ..... Si autem fiat reduplicatio gratia causae, sic requiritur, quod
praedicalum principale prius vel primo negetur ab illo, super quod cadit reduplicatio,
quam a pronomine demonstrante illud, pro quo subiectum principale supponit.
926) Ebend. : Reduplicativa, in qua reduplicatio negalur, . . . . . est contradictoria
talis reduplicativae, in qua reduplicatio est affirmata ..... Unde ad veritatem istius
„Socrates non est homo, inquantum albus“ sufficit verilas istius „Socrates non est
XIX. Occam (Urtheil). 389
ser Urtheile wird in das Verhältniss der Unterordnung verlegt, in wel
chem der reduplicirende Begriff zum Subjecte steht "27).
Aehnlich verhält es sich betreffs der Exclusiv-Sätze, indem Occam
auch hier überwiegend der jüngeren Formation folgt (s. Abschn. XVII,
Anm. 606; vgl. ebend. Anm. 260), zugleich aber manche noch neuere
Erweiterung aufnimmt. So hebt er bei der Eintheilung der Exclusiv
Worte (tantum, solum) nicht bloss den Unterschied der categoreumati
schen und der syncategoreumatischen Bedeutung hervor, sondern substi
tuirt auch für eine frühere Dreitheilung eine Zweitheilung, indem er es
nicht mehr als besondere Unterart gelten lässt, dass die Exclusiv-Partikel
zur Copula gehöre; auch unterscheidet er grundsätzlich zwischen einer
ursprünglichen und einer secundären Bedeutung jener Partikeln °°°). Die
Regeln der Exposition jener Urtheile, in welchen die Partikel zum Sub
jecte gehört, stimmen, soweit es sich um die ursprüngliche Bedeutung
handelt, mit der üblichen Tradition überein "?"); wenn aber sodann die
secundäre Bedeutung in drei Fälle zerlegt wird, so zeigen die hiefür
aufgestellten Regeln mehr Unsinn als Scharfsinn "°"). Auch bei jenen
homo“ et istius „Socrates non est albus“ et istius „Aliquid album non est homo“ et
istius „Non, si Socrates est, album est“ (dieses Ganze ist so dumm, dass wir den
sonst scharfsinnigen Occam kaum durch die überwältigende Macht einer herrschen
den Schul-Tradition entschuldigen können).
927) Ebend.: Si autem talis dictio non tenetur reduplicative, sed specificative,
tunc non requiritur, quod illud, cui additur talis dictio „inquantum“, subiiciatur
universaliter praedicato principali, sed requiritur, quod illud, super quod cadit re
duplicatio, importet illud, ratione cuius competit praedicatum principale primo sub
iecto. V. gr. in ista „Ignis, inquantum calidus, calefacit“ . . . . . specificative ......
„calidus“ importat calorem, per quem ignis calefacit primo.
928) C. 17, f. 30 r. B: Illae dictiones „tantum, solum“ faciunt propositiones er
clusivas; sciendum tamen, quod haec dictio „solum“ aliquando accipitur syncatego
reumatice et tunc est dictio eæclusiva, aliquando tenetur categoreumatice et tunc .....
importat, illud, quod importatur per terminum sibi additum, esse solitarium . . . . . Ali
quando dictio erclusiva ponitur a parte subiecti et aliquando a parte praedicati sive
a parte , compositionis . . . . . . Dictio exclusiva aliquando significat vel habet unum
officium er primaria institutione, aliquando aliud eæ secundaria institutione.
929) Ebend. : Quandocunque dictio exclusiva tenetur secundum primariam insti
tutionem et ponitur a parte subiecti, semper denotat, quod praedicatum vere praedi
catur de subiecto et removetur ab omni illo, de quo non praedicatur subiectum, i. e.
si propositio sit affirmativa ; ..... et ideo habet duas exponentes, ...... sicut ista
„Tantum homo est animal“ habet istas „Homo est animal“ et „Nihil aliud ab ho
mine est animal“. Si autem sit negativa, ..... sicut ista „Tantum homo non est
asinus“, habet istas eæponentes „Homo non est asinus“ et „Omne aliud ab homine
est asinus“.
930) Ehend. f. 30 v. A: Dictio exclusiva secundum suam secundariam imposi
tionem sive institutionem ..... potest tripler esse: una est, quae praecise excludit
praedicatum ab omni distributo, de quo non dicitur subiectum; alia, quando prae
cise evcludit ea, quae non importantur per ea, quae importantur per subiectum, nec
sunt partes eorum; tertia est, quando praecise ercludit maiorem pluralitatem, quam
sit erpressa per subiectum ..... Unde ista „Tantum omnis homo currit“ ..... potest
sumi improprie . . . . . . et tunc habet istas eæponentes „0mnis homo currit“ et „Ali
quis bos currit“ ..... Juæta secundam acceptionem impropriam ..... huius proposi
tionis „Tantum Socrates est albus“ . . . . . eæponentes „Socrates est albus“ et „Nihil
aliud a Socrate ertrinsecum est album“ duae possunt simul stare. (B) Juæta tertiam
acceptionem impropriam . . . . . de illa „Tantum unum animal est homo“ . . . . . Câ7–
ponentes sunt istae „Unum est“ et „Non sunt plura, quam unum“. Solche Beispiel
390 XIX. Occam (Urtheil).
Urtheilen, in welchen die Exclusiv-Partikel zum Prädicate gehört, ist die
Reglung der uneigentlichen Bedeutung neben der eigentlichen entweder
überflüssig oder einfältig "°"). Ein Ersatz von zweifelhaftem Werthe ist
es hiefür, wenn sodann die Suppositions-Fähigkeit der Subjecte und Prä
dicate dieser Urtheile untersucht wird "°"); und vollends wenn sodann
noch drei Regeln folgen, deren erste der Lehre von Consequentia ange
hört, während die zweite eine unnöthige Wiederholung enthält und die
dritte sogar eine Combination der Exclusiv-Sätze mit den Formen der
Modalität versucht, so möchte ich hiefür lieber den Herausgeber Occam's,
als diesen selbst verantwortlich machen°°°).
Bei den Exceptiv-Sätzen, betreffs deren ein paar sprachliche Bemer
kungen über „nisi“ und „praeter“ vorausgeschickt werden, sind die
üblichen Regeln, welche in neuerer und älterer Tradition auftraten (s.
Abschn. XVII, Anm. 607, vgl. ebend. Anm. 261), ziemlich kurz erledigt"°");
Sätze, wie „Tantum omnis homo currit“ oder obiger „Tantum homo non est asi
nus“, sollte man allerdings von einem vernunftbegabten Menschen nicht erwarten;
man hätte ja statt des Letzteren z. B. auch sagen können „Nur die edlen Metalle
rosten nicht“ oder sonst dergleichen. Aber der Leser mittelalterlicher „Philoso
phie“ (!) muss eben gar Vieles ertragen können.
931) Ebend. f. 30 v. B: Dicto de dictione erclusiva, quando ponitur a parte
subiecti, dicendum est de ea, quando ponitur a parte praedicati. El sciendum est,
quod potest accipi proprie et improprie. Si proprie, tunc denotatur, quod praedica
tum dicitur de subiecto , et quod omne illud, de quo non verificatur praedicatum,
removetur a subiecto, sicut per istam „Homo est tantum animal“ denotatur, quod
homo sit animal et quod non sit aliud ab animali. Quando vero accipitur improprie
et transsumptive, tunc excludit omne aliud verbum a subiecto, ...... sicut per istam
„Homo tantum videt“ denotatur, quod homo videt et non audit nec percipit.
932) Ebend.: Qualiter termini supponant in propositionibus exclusivis, est scien
dum, quod, quando dictio erclusiva ponitur a parte subiecti et subiectum sumitur
sine distributione et est terminus communis, tunc subiectum supponit confuse tan
tum ..... (f. 31 r. A) Quando ecclusiva est negativa, subiectum supponit sicut in
exclusiva affirmativa, et praedicatum similiter ..... Quando diclio erclusiva ponitur
a parte praedicati , . . . . . subiectum supponit in illa sicut in sua praeiacente (über
„praeiacens“ s. Abschn. XVII, Anm. 260), et idem est de praedicato.
933) Ebend. f. 31 r. A : Ab erclusiva ad universalem de terminis transpositis
est bona consequentia et e converso . . . . . (B) Quaelibet erclusiva habet duas earpo
nentes, unam affirmativam et aliam negativam; et ideo opposita ea clusivae habet duas
causas veritatis, quia veritas utriusque eæponentis est causa veritalis negativae er
clusivae . . . . . Quando dictum propositionis exclusivae ponitur respeclu alicuius modi
facientis propositionem modalem, illa propositio est distinguenda, sicut ista „Tantum
hominem esse Socratem, est verum“, quia littera „tantum“ potest continue proferri
cum toto vel discontinue. Auf solchem Wege gibt es kaum ein Ende in Combina
tionen des byzantinischen Wustes; denn warum soll man nicht auch bei den re
duplicativen oder bei den exceptiven Urtheilen oder bei „incipit, desinil“ u. s. f.
die Modalitäten des necessarium, possibile, verum, scitum, opinatum u. s. f. unter
; Oder hat vielleicht Einer der modernen Lobredner des Mittelalters Lust
hiezu ?
934) C. 18, f. 31 r. B: Talia syncategoreumata „praeter, nisi“ et similia fa
ciunt propositiones, in quibus ponuntur, esse erceptivas . . . . . Littera „nisi“ aliquando
tenetur e recutive et tunc facit proposilionem hypothelicam . . . . . Dictio „praeter“ ali
quando tenetur diminutive, sicut „Decem praeter quinque sunt quinque“ . . . . . . Ad
veritatem exceptivae requiritur, quod praedicatum removeatur a parte ertra capta, et
quod insit cuilibet alio contento sub subiecto, si sit affirmativa ; si sit negativa, se
quilur opposilum ..... Habel duas exponenles, ... ... sicut ista „0mnis homo prae
XIX. 0ccam (Urtheil). 391
hingegen wird die Suppositions-Fähigkeit der in solchen Urtheilen vor
kommenden Begriffe casuistisch erörtert, und hiedurch findet eine obige
(Anm. 888) Angabe über die Supposition ihre Ergänzung°°°). Ausser
dem ist auch hier eine Anzahl Regeln hinzugefügt, deren Autorschaft mir
gleichfalls nicht sicher festzustehen scheint; dieselben betreffen theils
die Lehre von Consequentia, theils sind sie selbstverständliche und über
flüssige Folgerungen aus dem Wesen der Exceptiv-Urtheile"°").
Indem aber Occam hierauf die Worte „incipit, desinit“ anreiht, folgt
er doch wieder der älteren Tradition (s. Abschn. XVII, Anm. 263), ob
gleich er dieselben theilweise schon zur Supposition beigezogen hatte (ob.
Anm. 889), ja andrerseits sogar geneigt zu sein schien (ob. Anm. 918),
sie grundsätzlich zu den connotativen Begriffen zu rechnen; nach der
jüngeren Tradition hätte er sie jedenfalls bei der ampliatio erörtern
müssen (s. Abschn. XVII, Anm. 600), wenn er die letztere nicht über
haupt sehr wesentlich beschränkt hätte (s. ob. Anm. 912). Die Unter
scheidung, welche man früher bei jenen Begriffen angenommen hatte, je
nachdem die Veränderung allmälig oder sofort bleibend eintrete, lässt er
als eine gleichgültige fallen, wiederholt aber die üblichen Regeln, nur
mit dem Zusatze, dass „incipit“, wenn es in weiterem Sinnể genommen
werde, ein bereits vorhergehendes Dasein des betreffenden Zustandes
nicht völlig ausschliesse "°"). Was über die Supposition des Subjectes
ter Socratem currit“ habet istas „Socrates non currit“ et „0mnis homo alius a So
crate currit“.
935) Ebend. : Praedicatum in eacceptiva affirmativa habet suppositionem confu
sam tantum, . . . . . sed subiectum habet suppositionem confusam et distributivam; ta
men distinguendum est u. s. f.; es folgt nemlich nun die schon oben, Anm. 888,
angeführte Stelle.
936). Ebend. v. A: Tales regulae, quod a superiori distributo ad suum inferius
est bona consequentia, et ab universale ad singulare est bona consequentia, non sunt
generaliter verae, sed oportet addere, quod illud inferius non sit earlra captum . . . . .
Si praeiacens erceptivae sit vera, eacceptiva est falsa . . . . . Nunquam exceptiva est
propria, nisi eius praeiacens sit universalis . . . ... Non semper ab universali ad inde
finitam vel particularem est bona consequentia . . . . . Non cuilibet propositioni univer
sali contradicit propositio indefinita nec particularis . . . . . . Sunt aliquae propositiones
universales contrariae, quae tamen non habent aliquas propositiones categoricas sub
contrarias . . . . Semper illud, quod ercipitur in erceptiva, debet esse aliquid conten
tum sub subiecto . . . . . . Quando illud, super quod cadit eacceptio, est commune, ad
veritatem talis erceptivae non requiritur, quod praedicatum insit universaliter illi,
super quod cadit exceptio, si sit exceptiva negativa, vel quod removeatur universali
ter, si sit affirmativa.
937) C. 19, f. 31 v. A: Omnis propositio, in qua ponitur aliquod istorum ver
borum „incipit, desinit“, habel diversas exponentes, quia quaelibet aequivalet uni
copulativae. Tamen ab aliquibus (vgl. Abschn. XVII, Anm. 263) diversimode assi
gnantur exponentes respectu diversorum, unde dicunt, quod aliter eaponilur respectu
successivorum et permanentium. Sed quamvis sic posset esse ad voluntatem utentium,
non tamen videtur multum rationabile; ideo dico, quod respectu cuiuslibet possunt
habere easdem erponentes . . . . . Propositio, in qua ponitur hoc verbum „incipit“, ha
bet duas exponentes, quarum una est de praesenti affirmativa el alia de praeterilo
negativa, sicut eæponentes, istius „Socrates incipit esse albus“ sunl islae „Socrates
est albus“ et „Socrates ante immediate non erat albus“ . . . . . Hoc verbum „incipit“
potest dupliciter accipi, sc. stricte et proprie , et tunc ea ponitur, sicut dictum est;
aliter potest accipi large et improprie , et tunc sic eaponitur „Est et non diu ante
fuit“, sicut dicimus, quod haec arbor incipit florere . . . . . Illa propositio, in qua
ponitur hoc verbum „desinit“, duas habet eæponentes : una est propositio de prae
392 XIX. Occam (Urthei).
und Prädicates solcher Urtheile gesagt wird, dient gleichfalls zur Er
gänzung dessen, was wir oben (Anm. 889) bezüglich der Supposition
sahen"). Endlich werden als völlig parallel mit incipit und desinit
laufend auch die Formen des Verbums „fieri“ besprochen"), welchen
aus späterer Formation dieser Lehre (s. bei Scotus ob. Anm. 186) leicht
noch viele andere Werba hätten beigefügt werden können.
Der dritte Theil der Lehre vom Urtheile soll so nach über die Um
kehrung handeln (s. Anm. 892), und es werden dabei all die nemlichen
Arten der Urtheile wieder vorgeführt, für welche so eben die Gesichts
punkte der Wahrheit festgestellt worden waren. Bei sämmtlichen aber
wird es dem aufmerksamen Leser nicht entgehen, dass in den Beispiel
Sätzen dem umzukehrenden Urtheile das umgekehrte stets mit „ergo“
oder „igitur“ angefügt wird, und somit Occam sich auf dem Standpunkte
Derjenigen befindet, welche schon früher die Umkehrung überhaupt zur
Consequentia gerechnet hatten (s. Abschn. XVII, Anm. 616, und Scotus
ob. Anm. 194). Nach der üblichen Eintheilung der Umkehrung in sim
plex, per accidens und per contrapositionem, wobei zu bemerken ist,
dass Occam auch von einer Umkehrung „im weiteren Sinne“ spricht"),
kommen zuerst die einfachen Inhärenz-Urtheile an die Reihe, bei welchen
jedoch Occam trotz besonderer Berücksichtigung der singulären und un
bestimmten Urtheile dennoch von den scharfsinnigen Bemerkungen des
Scotus (ob. Anm. 196–199) keinen Gebrauch macht, sondern z. B. un
gestört der traditionellen Lehre folgt, dass das particular verneinende
Urtheil gar nicht umgekehrt werden könne "). Hingegen mit Scotus
(Anm. 200) widmet er besondere Erörterungen jenen Urtheilen, in welchen
senti affirmativa, et alia de futuro negativa ...... cum hoc additamento „imme
diate post“.
938) Ebend. f. 31 v. B: Circa suppositionem terminorum in talibus propositioni
bus est sciendum, quod subiectum talium propositionum supponit eodem modo, sicut
in suis praeiacentibus. Sed difficultas est de suppositione praedicali u. s. f. Diess
wurde schon oben, Anm. 889, angeführt.
939) C. 20, f. 32 r. B: Sic eliam propositio, in qua pomitur hoc verbum „fit“
vel ei aequivalens, quale est hoc verbum „factus est“ vel „factum est“ vel huius
modi, habet duas exponentes, quarum una est de praesenti et alia de praeterito vel
de fuluro.
940) C. 21, f. 32 v. A: Conversio est triplex, sc. simplex, per accidens, et per
transpositionem seu contrapositionem terminorum ..... Polest magis large sumi con
versio simplex, ... ... quando est mutua conversio, ... ... sicut quando singularis
convertitur in particularem et e converso ..... Polest aliter vocari conversio per ac
cidens, sc. quando non est conversio mutua, sicut bene sequitur „0mnis homo est
albus, igitur album est homo“ ..... Conversio per conlrapositionem est, quando ter
mini finiti mutantur in terminos infinitos.
941) Ebend.: Universalis negativa de recto convertitur simpliciter large accipiendo
conversionem simplicem ...... Similiter singularis affirmativa convertitur in particu
larem elt indefinitam et singularem ..... Similiter singularis negativa convertitur in
universalem negativam vel singularem negativam ...... Similiter tam indefinita quam
singularis sive particularis affirmativa convertitur tam in particularem quam singu
larem vel in definitam . . . . . . Universalis affirmativa convertitur per accidens ........
Particularis negativa non convertitur neque per accidens nec simpliciter...... Eodem
modo indefinita non convertitur. Auch hier verschmäht Occam die byzantinischen
Buchstaben und Memorialverse; vgl. Anm. 901 u. 955.
XIX. Occam (Urtheil). 393
ein Casus obliquus vorkommt ""?). Sodann folgen jene Urtheile, deren
Copula oder Verbum im Präteritum oder Futurum steht, und es werden
auch hiefür eigene Regeln der Umkehrung aufgestellt, welche auf den
obigen Regeln der Ampliation (Anm. 912) beruhen "4°). Indem hierauf
die Umkehrung der exponiblen Sätze erörtert werden soll, womit sich
gleichfalls schon Scotus beschäftigt hatte (s. Anm. 196), finden wir hier
zunächst eine ziemlich nichtssagende allgemeine Bemerkung9**), und dann
die betreffenden Regeln für die reduplicativen Urtheileº4°), hierauf für
die exclusiven"*") und für die exceptiven°47) und zuletzt auch für die
Urtheile mit incipit und desinit "4°).
942) Ebend.: De propositionibus in obliquo non est eodem modo dicendum, sed
in illis oportet frequenler mutationem facere ea parte vocis praeter transmutationem
terminorum, et cum hoc additur frequenter participium verbi, sicut sic arguendo
„Nullus homo est in domo, ergo nullum erislens in domo est homo“..... Quando in
tali propositione ponitur adverbialis determinatio, ..... illa in conversa non debet esse
determinatio verbi, sed potius participii eiusdem verbi, et sic „Creans semper est
deus, ...... ergo aliquid, quod semper est deus, est creans“. Vgl. Anm. 903,
913, 971.
943) C. 22, f. 32 v. B: Circa conversionem de praeterito et de futuro, .... quando
subieclum supponit personaliter, i. e. significative, sciendum est, quod, quando sub
iectum supponit pro eo, quod est, tunc illa propositio debet converti in aliquam pro
positionem de praesenti accepto subiecto cum hoc verbo „fuit“ et hoc pronomine „qui“,
et non in propositionem de praeterito. Unde ista conversio non valet „Nullum album
fuit homo, ergo nullus homo fuit albus“, ..... sed sic „ergo nullus, qui fuit homo,
est albus“..... . Si autem subiectum propositionis accipitur pro eo, quod fuit, sic est
simpliciter convertibilis in unam de praeterito ...... Ista autem, quae dicta sunt de
propositione de praeterito, applicanda sunt proportionabiliter propositioni de futuro.....
Si subiectum sit terminus communis vel ineludens terminum communem cum pronomine
demonstralivo, et praedicatum sit pronomen demonstrativum síne addito vel proprium
nomen, tunc, si subiectum accipitur pro eo, quod est, convertitur in unam de prae
senli sine alia mutatione, sicut sequitur „Album erit Socrates, ergo Socrates est
albus“; . . . . . . si autem accipitur subieclum pro eo, quod erit vel fuit, convertilur
absolute de praeterito vel de futuro, et est mutua conversio.
944) C. 23, f. 33 r. A: Propositio habens eæponentes habet consimilem conversio
nem cum suis earponentibus, et si omnes ea ponentes eodem modo convertuntur, ita
evposita eodem modo convertetur; si autem una eæponens convertatur uno modo et
alia alio modo, tunc habebit conversionem consimilem cum conversione unius et non
cum conversione alterius. Tamen magis in speciali videndum est de istis.
945) Ebend. : Propositio reduplicativa non convertitur in reduplicativam, sed in
unam non reduplicativam, cuius subiectum erit unum aggregalum er praedicato prioris
et illo, super quod cadit reduplicatio, cum reduplicatione mediante hoc pronomine
„quod“, sicut, ista „Animal, inquantum homo, est risibile“ convertitur in istam „Ali
quid, quod, inquantum homo, est risibile, est animal“.
946) Ebend.: Erclusiva non convertitur in exclusivam; non enim sequitur
„Tantum animal est homo, ergo tantum homo est animal“, sed ista convertilur in
universalem, sicul sequitur „Tantum animal est homo, ergo omnis homo est animal“.
. . . . . . Et sicut diclum est de conversione propositionum de praeterito et futuro, ita
dicendum est de conversione erclusivarum de praeterito et futuro.
947) Ebend. B: Ercepliva non convertilur in eacceptivam, . . . . . . sed in unam
non eacceptivam, cuius subiectum eril unum aggregatum er praedicato eacceptivae et
parte ertra cupta mediante hoc toto „quod non est“, sicut „0mnis homo praeter So
cratem currit“ convertitur in istam „Currens, quod non est Socrates, est homo“.
948) Ebend.: Propositiones, in quibus ponuntur haec verba „incipit, desinit“,
non convertuntur in similes, ..... sed dantur tales propositiones sic converti „Aliquis
homo incipit esse albus, ergo aliquid, quod incipit esse album, est homo“.
394 XlX. Oceam (Urtheil).
Mit besonderer Ausführlichkeit behandelt Oeeam die Umkehrung der
modalen Urtheile, welcher wir auch schon bei der jüngeren Formation
der byzantinischen Logik und bei Scotus begegnet waren (s. Abschn. XVII,
Anm. 587 f. u. ob. Anm. 201). Dass dabei überall jener Unterschied
zwischen sensus compositus und sensus divisus (s. 0b. Anm. 914) zu
Grunde gelegt wird, versteht sich von selbst; ausserdem aber kehrt auch
stets die Regel wieder, dass, was in Bezug auf Modalität von dem um
zukehrenden Urtheile gelte, in gleicher Weise von dem umgekehrten Ur
theile gelte. So seien die Nothwendigkeits-Urtheile im sensus compo
situs ebenso umkehrbar wie die Inhärenz-Urtheile (anderer Meinung war
Scotus), hingegen im sensus divisus könne die Umkehrung nur durch
eine Abänderung der Worte bewerkstelligt werden949). Ebenso verhalte
es sich bei den Möglichkeits-Urtheilen, insoferne man „possibilis“ im
Sinne von „non impossibilis“ nehme und bei Gemein-Begriffen die
Suppositions-Fähigkeit derselben beachte 95°). Die Umkehrung der Un
möglichkeits-Urtheile sei im sensus compasitus die nemliche wie bei den
Inhärenz-Urtheilen, aber im sensus divisus treife sie mit jenergder Noth
wendigkeits-Urtheile znsammenißl). Die Zufälligkeits-Urtheile („contin
gens“, welches somit hier nicht als synonym mit possibile genommen
wird, wie bei Petrus Hispanus, s. Abschn. XVII, Anm. 165) seien zu
unterscheiden, je nachdem bei der Umkehrung die Qualität unverändert
bleibe oder geändert werde; im ersteren Falle treffe die Umkehrung beim
sensus eompositus mit jener der lnhärenz-Urtheile zusammen, während
949) C. ide f. 33 r. B: videndum est, quomodo propositiones modales conver
tuntun et primo de conversione propositionum de necessario ouando modus po
nitur cum dictay propositio est distinguenda secundum compositionem et divisionem
(s. ob. Anm. 914)..... ln sensu composita tales propositioncs convertantur sicut
suae de inesse, quia in conversione talium arguitur sentper per istam regulam „Si
unum convertibilium est necessarium et reliquum erit necessariumu vel per istam „Si
antecedens est necessarium et consequens erit necessariumlinn sciendum est etiam,
qaod philosophus in primo Prio-rum probat tantumj istas de necessario eonverti in
sensu composita vel eis aequivalentes et non alias (vgl. hingegen unten Anm. 985,
und bei Scotns ob. Anm. 201)..... Circa conversionem propositionum de necessario
sumptarum in sensu divisa est seiendum, quod non sunt convertibiles nulla mutatione
facta ex parte vocis praeter transpositionem terminorumg non enim sequitur per na
turam conversionis ‚Nullas homo de necessitate est asinus, ergo nullus asinus de
necessitate est homod.
950) C. m f. 33 v.A: Circa conversionem propositionum de possibili est primo
sciendumi quod in hoc capitulo accipiendum est semper possibile, quod est commune
ad necessarium et ad oontingens, quod mm est necessariam, ut possibile sit idem
quod non impassibile..... Sic autem accipienda possibile est sciendum, quod eaedem
regulae. quae dietae sunt de conversione proposilionum de necessariæ accipiendae
sunt circa conversionem propositionum de passibilig nam sumptal in sensu com
posita est eodem modo convertenda sicut sua de inesse, quia si unum conver
tibile est possibiltg et reliquum...... Quando subiectum propositionis de possibili est
terminus communis vel includens terminum communem, propositio est distinguendaq eo
quod subiectum potest supponere pro his, quae sunt, vel pro eis, quae possunt esse
(vgl. Abscbn. XVII, Anm. 225 i'll).
951) C. m f. 33 v. B: Propositiones de impossibili acceptae in sensu composita
convertantur sicut suae de inessey quando illae de inesse convertantur simplicitera
quia si unum convertibile est impossibile, et reliquum . Si autem propo
sitio de impossibili sumatur in sensu divicionis, tunc convertibilis est sicut illa
de necessaria
XIX. Occam (Urtheil). 395
beim sensus divisus es auf die Suppositions - Fähigkeit der Begriffe an
komme°°°); im letzteren Falle könne es sich nur um den sensus divisus
handeln "°"). Endlich bei den übrigen Modalitäten (scitum, opinatum
u. s. f.) sei zu untersuchen, ob dieselben in dem umzukehrenden Urtheile
bedingt seien durch ihre Zulässigkeit im umgekehrten Urtheile, oder ob
das umzukehrende hierin vom umgekehrten unabhängig sei; beim sensus
compositus könne im ersteren Falle keine simpleæ conversio, im letz
teren Falle aber gar keine Umkehrung stattfinden; hingegen beim sensus
divisus treffe die Umkehrung solcher Urtheile wieder mit jener der
Inhärenz-Urtheile zusammen "°").
Da aber nun mit der Lehre von der Umkehrung eigentlich die Auf
gaben erledigt sind, welche von Anfang für die Lehre vom Urtheile vor
gesteckt waren (ob. Anm. 892), so macht es allerdings den Eindruck
eines , misslichen Nachhinkens, wenn nun doch noch besondere Erörterun
gen über das hypothetische Urtheil und dessen Unterarten folgen. Warum
diese Gruppe nicht schon oben vor den modalen Urtheilen (d. h. nach
Anm. 913) ihre angemessene Stelle gefunden habe , ist schlechterdings
nicht einzusehen, und ich glaube, dass diese Verschiebung des richtigen
Zusammenhanges nur der arrangirenden Hand des Herausgebers zuzu
schreiben ist, welche ohnediess hiebei deutlich genug hervortritt (s. so
gleich Anm. 961 f.). Das hypothetische Urtheil wird vorerst in jene
nemlichen fünf Unterarten wie schon oben eingetheilt (d. h. wieder mit
Weglassung der propositio localis, s. Anm. 894), und die Bemerkung
hinzugefügt, dass scheinbare andere Arten sich auf jene zurückführen
*
952) C. 27, ebend.: Capiendum est contingens ad utrumlibet, ut illa sola pro
positio dicatur contingens, quae nec est necessaria nec impossibilis ...... Talis pro
positio habet duas conversiones, unam in terminis et aliam per oppositas qualitates;
ideo primo videndum est de prima . . . . Propositiones de contingenti sumptae in sensu
composilionis et eius aequivalentes convertuntur sicut suae de inesse, quando suae de
inesse converluntur simpliciler; et hoc est, quia ...... si unum convertibile est con
tingens, et reliquum . . . . . Si autem illa de contingenli sumatur in sensu diviso, tunc,
si illa propositio habeat pro subiecto terminum communem vel aliquid includens ter
minum communem ...... vel eliam participium vel aequivalens ei, illa propositio est
distinguenda, eo quod subiectum potest supponere pro his, quae sunt, vel pro his,
quae contingent esse.
953) C. 28, f. 34 r. B: De conversione propositionum de contingenti per oppositas
qualitates est sciendum, quod quaelibet propositio de contingenti ad utrumlibet, si
sumatur in sensu divisionis, convertitur per oppositas qualitates, i. e. affirmativa in
negativam el e converso, sicut sequitur ...... „0mnis homo contingenter currit, ergo
omnis homo contingenter non currit“.
954) C. 29, f. 34 v. A: Restat dicere de conversione propositionum modalium,
quae non ab omnibus conceduntur esse modales, quae tamen vere sunt modales, sicut
dictum est prius (s. Anm. 894); et quia sunt quasi innumerabiles, ideo non intendo
dicere de omnibus in speciali, sed volo dare aliquas regulas generales...... Quando
aliquod nomen modale non potest verificari de uno convertibili sine hoc, quod veri
ficetur de reliquo, talis propositio modalis sumpta in sensu composito non convertitur
simpliciter, quamvis sua de inesse convertatur simpliciter; si autem possit verificari
de antecedente sine hoc, quod verificetur de consequente, talis propositio sumpta in
sensu composilo non convertitur, . . . . . quia ista regula non est generaliter vera „Si
unum convertibilium est scitum, ergo reliquum est scitum“. .... Propositiones modales
in sensu diviso et eis aequivalentes convertuntur sicut illae de inesse, ubi aliqua
adverbialis determinalio additur verbo,
396 XIX. Occam (Urtheil).
lassen, wie z. B. die Prohibitiv-Sätze auf causale°°°). Indem sodann die
genauere Erörterung der propositio conditionalis auf die Lehre von
Consequentia verschoben wird "°"), unterliegen die übrigen vier Arten
einer ziemlich ungleichmässigen Behandlung, da die Casuistik der Moda
litäten in willkürlicher Unvollständigkeit durchgeführt und dort oder da
ein beliebiges Bruchstück aus den Consequentiae eingestreut wird; in
solcher Weise folgen unter Angabe der Regeln der Wahrheit zuerst
die propositio copulativa"°"), dann disiunctiva""°), hierauf causalis°°°)
und zuletzt temporalis"°"). Wenn aber sodann dennoch, d. h. trotz der
ausdrücklichen Angabe in Anm. 894 u. 955, als sechste Unterart die
localis besprochen wird "°"), welche allerdings von Anderen noch beige
zogen worden war (s. Abschn. XVII, Anm. 583 f.), so muss ich diess eben
darum entschieden als eine Interpolation des Herausgebers bezeichnen.
Und das Gleiche gilt mir von einigen am Schlusse angehängten Bemer
kungen über Adverbien und Conjunctionen""°).
955) C. 30, f. 34 v. B: Postquam transcurrendo de propositionibus categoricis
et de proprietatibus earum est tractatum, nunc de propositionibus hypothelicis et
proprietatibus earum sunt aliqua pauca addenda . . . . . Propositionum hypotheticarum
quinque assignantur species: conditionalis, copulativa, disiunctiva, causalis, temporalis
(hier wie oben, Anm. 894, ist, – abgesehen von der gleichlautenden Aufzählung
der fünf Arten –, das Wort „quinque“ nicht als Ziffer, sondern mit Buchstaben
gedruckt, und sonach ein Druckfehler nicht wahrscheinlich) ....... Sunt multae
propositiones hypothelicae praeter praedictas, quae tamen ..... ad praedictas reduci
debent, unde ista „Socrates philosophatur, ne sit ignorans“ aequivalet isti „Quia
Socrates non vult esse ignorans, Socrates philosophatur“.
956) C. 31, f. 35 r. A: Quia conditionalis aequivalet uni consequentiae, ita quod
tunc conditionalis est vera, quando antecedens infert consequens et non aliter, ideo
differatur usque ad tractatum de consequentiis (s. Anm. 1016 ff.) ..... Est aliquando
conditionalis necessaria, et quaelibet pars eius est impossibilis, sicut „Si Socrates est
asinus, Socrates est rudibilis“. |
957) C. 32, ebend.: Ad veritatem copulativae requiritur, quod utraque pars sit
vera, . . . . . et ad necessitatem copulativae requiritur, quod utraque pars sit neces
saria u. s. w. Ebenso bei possibilitas und impossibilitas . . . . . A copulativa ad utram
que partem est bona consequentia ..... Quandoque ab altera parte copulativae ad
totam potest esse bona consequentia gralia materiae.
958) C. 33, f. 35 r. B: Ad veritatem disiunctivae requiritur, quod altera pars
sit vera; et hoc est intelligendum, quando propositiones sunt de praesenti et non de
futuro nec aequivalentes propositionibus de futuro ..... Ad possibilitatem disiuncti
vae sufficit, quod altera pars sit possibilis; sed ad hoc quod disiunctiva sit impos
sibilis, requiritur, quod utraque pars sil impossibilis . . . . . 0pposita contradictoria
disiunctivae est una copulativa composita ea contradictoriis partium ipsius disiuncti
1006 . . . . . Ab aliqua parte disiunctivae ad totam est bonum argumentum, et e con
verso est fallacia consequentis . . . . . . A disiunctiva cum negatione alterius partis ad
alteram partem est bonum argumentum.
959) C. 34, ebend.: Ad veritatem causalis requiritur, quod quaelibet pars sit
vera, et simul cum hoc, quod antecedens sit causa consequentis . . . . . Ad necessita
tem causalis requiritur necessitas utriusque partis ; sed ad impossibilitatem causalis
non requiritur impossibilitas nec falsitas alicuius partis, sed sufficit, quod antecedens
non possit esse causa consequentis.
960) C. 35, f. 35 v. A: Ad veritatem temporalis requiritur veritas utriusque par
tis vel pro eodem tempore vel pro divers0 . . . . . Ad necessitatem temporalis requiritur
necessitas utriusque parlis ..... Ad impossibilitatem temporalis non requiritur im
possibilitas alicuius partis, sed sufficit, quod partes sint incompossibiles.
961) C. 36, ebend.
962) C. 37, f. 35 v. B.
XIX. Occam (Argumentation). 397
Den dritten Haupttheil des Compendiums bildet die Lehre von der
Argumentation, welche in vier Unterabtheilungen zunächst die eigentliche
Syllogistik, dann die aristotelische Lehre vom definitorischen Wissen,
hierauf die Topik mit Einschluss der Consequentiae und zuletzt die So
phistik enthält. Occam bleibt dabei seiner ganzen grundsätzlichen Stel
lung, welche er für die Logik überhaupt eingenommen hatte, nur getreu,
wenn er in der ersten und dritten dieser Unterabtheilungen wieder in
möglichst reichem Maasse das Material der byzantinischen Logik mit der
aristotelischen Lehre durchgängig verflicht. Nur drängt sich uns auch
hier abermals die Bemerkung auf, dass Solches sicher nicht individuelle
Erfindung des Occam allein sei, sondern schon gar Manche vor ihm,
welche sich unserer Forschung entziehen, Bausteine zu dieser Gestaltung
der Lehre von der Argumentation geliefert haben müssen.
Occam unterscheidet vom Syllogismus im engeren Sinne, wornach
derselbe der edelste und grundlegende Theil der Argumentation ist"),
den Syllogismus im weiteren Sinne, welchen er somit in einen eigent
lichen demonstrativen, einen topischen wahrscheinlichen, und einen nach
Form oder Inhalt verfehlten eintheilen kann; dabei aber macht er gele
gentlich dem wissenschaftlichen Betriebe das unübertreffliche Zugeständ
niss, dass Glaubens-Artikel für diejenigen Philosophen, welche Weltkinder
sind (sapientes mundi), nicht nur nicht als Beweisgründe gelten, sondern
nicht einmal Anspruch auf Wahrscheinlichkeit haben"). Er wendet sich
nun sofort zu den Formen des kategorischen Schlusses, wobei er an der
Dreizahl der Figuren festhält und die Berechtigung einer vierten Figur
aus dem nemlichen Grunde wie Scotus (ob. Anm. 207) abweist"). Die
Ableitung der Modi der einzelnen Figuren stützt er, wie schon Albert
nach arabischem Vorbilde gethan hatte (Abschn. XVII, Anm. 463), auf
die mathematisch möglichen Combinationen zweier Urtheile").
963) III, 1, C. 1, f. 36 r. A: Nunc ad tertium tractatum de argumentis est ac
cedendum, et quia inter omnes species argumentationis syllogismus oblinet principa
tum, ideo de syllogismo est primo dicendum.
964) Ebend.: Syllogismus accipilur aliquando pro uno communi omni syllo
gismo, ila, quod ..... syllogismorum quidam sunt demonstrativi, quidam topici, qui
dam nec topici nec demonstrativi..... Demonstrativus est ille, in quo ex proposi
tionibus necessariis evidenter nolis potest accipi prima molitia conclusionis ... ...
Topicus est syllogismus ex probabilibus, quae videntur omnibus vel pluribus vel ma
xime sapientibus, ... ... et sic articuli fidei non sunt principia demonstration is nec
conclusionis, nec sunt probabiles, quia omnibus vel pluribus vel sapienlibus apparent
/alsi, el hoc accipiendo sapientes pro sapienlibus mundi et praecipue innitenlibus ra
lioni naturali, quia illo modo accipitur sapiens in descriptione scientiae vel philoso
phiae (vgl. ob. Anm.733) ..... Syllogismus, qui nec est demonstrativus nec topicus,
potest dividi, quia quidam est ex improbabilibus, quidam non ex improbabilibus, sive
quidam peccal in materia, quidam non peccat in maleria.
965) C. 2, f. 36 r. B: Tantum sunt tres figurae, ... ... et non est apponenda
quarta figura, quia, si medius terminus praedicalur in prima propositione el subicitur
in secunda, non erit nisi transpositio propositionum positarum in prima figura, et
ideo non sequilur aliqua conclusio, quam illa, quae sequitur ex praemissis dispositis
in prima figura.
966) C. 3, f. 36 v. A: Erunt sexdecim combinationes, quarum duodecim pecca
bunt contra praedicla principia (d. h. gegen die bekannten Grundgesetze der ersten
Figur) ..... Palel, qu0d lanlum sunt qualuor modi utiles sive utilium combinatio
398 XIX. Occam (Argumentation).
Nachdem er betreffs der ersten Figur hervorgehoben, dass die
Schlussfähigkeit ihrer Modi immer zuletzt auf dem sog. Dictum de omni
et de nullo beruhe und dabei nur eine Zweideutigkeit des Ausdruckes
ein Hinderniss bereite, wofür man sogar Regeln aufstellen könne, welche
im Ganzen anf die bekannte spätere Formulirung „Tum re tum sensu
tripler modo terminus esto“ hinauslaufen ""7), zählt er die indirecten
Schlussweisen dieser Figur auf, fügt aber hiebei zu den fünf theophrasti
schen, welche er auf Umkehrung und Umstellung der Prämissen zurück
führt, noch vier neue hinzu, welche auf vollständiger Ausnützung des
Schluss-Satzes beruhen und nach der üblichen Gestaltung der Nomenclatur
die Namen Barbari, Barbaris, Celaront, Celantos (– wenn ich um der
Kürze willen mich so ausdrücken darf –) tragen müssten ""°); auch
weist er nach der Besprechung einiger Sophismen, welche kaum Erwäh
num. Ebenso bei der zweiten Figur, C. 10, f. 39 r. A, sowie bei der dritten,
C. 14, f. 39 v. B.
967) C. 4, f. 36 v. B : Quando praemissae disponuntur in modo et figura, ... . .
semper est bonus syllogismus, nisi aequivocalio impediat vel amphibologia. Als
Beispiele folgen dann Sätze der Theologie, besonders betreffs der Trinität, und
hierauf (C. 5, f. 37 v. B) mehrere Regeln der Vorsicht: Ad videndum, quando discur
sus non regulatur per dici : de omni vel de nullo, intelligendae sunt hae regulae:
- - - - - Quandocunque minor habet aliquam eæponentem negativam, talis discursus non
potest regulari per dici de omni vel de nullo... . . Quandocunque in minore denotatur,
praedicatum dici de subiecto, cum aliquo modo determinante compositionem non eæ
presso in maiore, qui modus posilus vel non posilus variat proposilionem quantum
ad veritalem vel falsitatem, talis discursus non regulatur. . . . . . (f. 38 r. A) Quando
cunque per maiorem non denotatur, praedicalum vere affirmari vel vere negari de
pronomine demonstrante quodcunque, quod est realiter idem cum significato per sub
iectum, lunc accipiendo subiectum aliquid tale non erit syllogismus regulatus ......
Quando in minore ponitur aliquis modus, qui denotalur compelere toti propositioni,
si in maiore hoc non denotetur, non semper talis discursus regulabitur...... Alia
regula est, quod nullus terminus in praemissis vel in conclusione sumalur aequivoce.
• • • • • • (B), Alia regula est, quod nullum syncategoreuma, nisi forte , signum univer
sale vel particulare additum subiecto, addalur vel auferalur in minore vel conclusione
praeter illa, quae sunt in maiore.
968) C. 6, f. 38 r. B: Istae conclusiones (d. h. die vier aristotelischen ersten
Modi) sunt primo sequentes ea praemissis; mediate tamen et secundario sequuntur
aliae conclusiones. Nam in primo modo praeter universalem conclusionem sequitur
conclusio particularis et conversa conclusionis universalis; el ita tres conclusiones
sequuntur in primo modo, el ultima conclusio ponitur sequi in illo modo, qui dicitur
Baralipton. Er praemissis autem disposilis in secundo modo sequuntur quatuor con
clusiones : prima universalis negativa, ..... secunda conversa illius universalis, el tunc
habetur ille modus, qui dicitur Celanles; tertia est particularis suballerna primae uni
versalis; quarta est particularis et negativa de terminis transposilis, quae est sub
alterna secundae conclusionis universalis. Er praemissis vero in tertio modo sequuntur
duae conclusiones, sc. particularis directa, et secundario conversa illius, et tunc
habetur ille modus, qui dicitur Dabilis. Er praemissis in quarto modo non sequitur
nisi una conclusio, quia particularis negativa non convertitur; sed illa eadem con
clusio particularis negativa sequitur er universali affirmativa de terminis transpositis
ipsius minoris et universali negativa conversa maioris ipsius, propositionibus trans
positis concludentibus conclusionem indirectam; similiter er conversa maioris et mi
noris transpositis praemissis et indirecte concludentibus; et tunc habentur illi duo
modi Fapesmo et Frisesomorum. Omnia autem praedicta probantur per istas regulas,
quae, semper sunt verae „Quidquid sequitur ad consequens, sequitur ad antecedens“
et „Quidquid sequitur ad consequens cum addita proposilione, sequitur ad antecedens
cum eadem propositione“. Vgl. Pseudo-Thomas, ob. Anm. 342.
RIX. Occam (Argumentation). 399
nung verdienen"), mit Recht darauf hin, dass der Obersatz in der
ersten Figur unter Umständen auch ein singuläres Urtheil sein kann").
Ferner aber veranlasst ihn seine Fürsorge für jene Urtheile, in welchen
ein Casus obliquus vorkommt (vgl. Anm. 903, 913, 942), nun auch zu
untersuchen, ob und wann in der ersten Figur mittelst solcher Urtheile
geschlossen werden könne, und er findet, dass diess der Fall sei, wenn
der Casus obliquus im Obersatze steht und in der nemlichen Stelle, in
welcher er dort ist, im Schlusssatze wiederkehrt, sowie ausserdem noch
bei vier anderweitigen besonderen Constellationen der Begriffe "). Bei
der zweiten Figur denkt er gleichfalls an die möglichste Ausbeutung des
negativen Schlusssatzes und fügt somit noch mehr neue Modi, als Pseudo
Thomas (ob. Anm. 342), zu den aristotelischen hinzu, nemlich vier Schluss
weisen, welche Cesares, Camestros, Cesaro, Cesaros heissen müssten"),
während er bezüglich der Reduction der üblichen Modi auf die erste
Figur bei Baroco dem traditionellen Standpunkte folgt"). Die Casus
obliqui liegen ihm aber auch hier wieder so sehr am Herzen, dass er
969) C. 7, ebend.: Per praedicta possunt solvi mulla argumenta ... (z. B.)
„Omne animal, si es sensibile, est corpus animatum, lapis est animal, si est sen
sibile, ergo lapis est corpus animatum“..... (die Lösung) Maior est distinguendu
secundum compositionem et divisionem (s. Anm. 914 u. 949) vel secundum amphi
bologiam.
970) C. 8, f. 38 v. A: Eliam sequitur evidenter, si maior sit singularis affir
mativa vel negativa; bene enim sequitur... (z. B. beim vierten Modus) „Socrates
non curri, Aliquid album est Socrates, ergo aliquid album non curri“ (die Beispiele
für die ersten drei Modi sind ganz einfältig, wie beim ersten: „Socrates est albus,
Omnis homo est Socrates, ergo omnis homo est albus“)..... Ideo talis syllogismus
est bonus sicut ille, qui regulatur per dici de omni vel de nullo, quia ..... etiam
subiectum singulare supponit pro omni suo significato.
971) C. 9, ebend.: Circa syllogismum de obliquis est sciendum, quod, quando
maior est de obliquo et minor de reclo, semper sequitur conclusio de obliquo et re
gulatur per dici de omni vel de nullo, dummodo obliquitas cadat a parte eius dem
extremi in conclusione, a parte cuius cadit in maiore, ... ... e.g. „Omnem hominem
videt asinus, Socrates est homo, ergo Socratem videt asinus“ ...... „Nullus homo
est asini, Socrates est homo, ergo Socrates non est asini“ ...... Praeter praedictos
modos regulatos ... ... in quatuor casibus est bonus discursus: ..... (ich will an
Stelle der langathmigen Formulierung für jeden der vier Falle nur Eines der Bei
spiele Occam's auswählen) „Nullius hominis est asinus, Omne risibile est hominis,
ergo nullum risibile est asinus“ ... ... „Nulus asinus videt hominem, Omne risibile
videt asinus, ergo nullum risibile est homo“ ..... „Omnis homo est animal, Socra
lem videt homo, ergo Socratem videt animal“ ..... „Omnis homo currit, Socrates vi
del hominem, ergo Socrates widet currentem“.
972) C. 10, f.39 r. B: Sicut ex praemissis in prima figura aliquando sequun
lur plures conclusiones, ... ... ita est eliam in secunda figura. Unde ex praemissis
syllogismorum universalium sequuntur qualuor conclusiones, sc. duae directae univer
sales negativae et suae suballernae (die Ausgaben haben „universalis negativa el sua
subalterna“, es geht jedoch aus der Parallele mit der ersten Figur unzweifelhaft
hervor, was Occam wolle), et duae indirectae, sc. conversa primae conclusionis uni
versalis et subalterna eiusdem. Er praemissis aulem syllogismorum particularium
sequilur unu sola conclusio, sc. particularis negativa, quia illa non est convertibilis
(s. Anm. 941). Sed ex praemissis transpositis terminis non sequitur aliqua conclu
sio in secunda figura, quia lunc praemissae essent in tertia figura dispositae.
973) C. 11, f. 39v. A: Quartus modus reducitur per impossibile ..... ad pri
mum modum primae figurae arguendo ex contradictorio conclusionis et maiore, infe
rend0 contradictorium minoris,
400 XIX. Occam (Argumentation).
die sie betreffenden fünf Schlussweisen noch früher zu erwähnen sich
beeilt"), ehe er den jedenfalls wichtigeren Grundsatz nachweist, dass
auch in der zweiten Figur aus bejahenden Prämissen ein Schluss möglich
sei, wobei er jedoch die Sache etwas ungeschickt angreift"). Bei der
dritten Figur weist er wie Pseudo-Thomas (a. a. 0) auf die Umkehr
barkeit des Schlusssatzes in Darapli, Disamis und Datisi hin"), und
fügt gleichfalls die beim Vorkommen eines Casus obliquus statthaften
Schlussweisen bei"). Gleichsam als Anhang zu den drei Figuren be
spricht er den syllogismus expositorius, aber in ganz anderer Weise
als Scotus (ob. Anm. 206); denn Occam beschränkt denselben ausschliess
lich auf die dritte Figur und stimmt nur darin theilweise mit der früheren
Tradition überein, dass er zugleich Singularität beider Prämissen fordert
und negative Untersätze ausschliesst"). Ausserdem noch widmet er,
974) C. 12, ebend.: Syllogismus ex obliquis valet in secunda figura ..... Bei
spiele der fünf Fälle sind: „Nullum equum videl asinus, Omnem hominem videt
asinus, ergo nullus homo es equus“...... „Nullus asinus est hominis, Omnis bos
esl hominis, ergo nullus bos est asimus“..... „Omnis homo est animal, Nullus asinus
esl animalis, ergo nullus asinus est hominis“..,... „Omnis asinus est animal, Nullius
hominis est animal, ergo nullius hominis est asimus“..... Nulus homo videt asinum,
Omne risibile es asinus, ergo nullum risibile videl homo“.
975) C. 13, f.39 v. B: Quamvis diclum sit superius, quod ex affirmativis non
conlingilt arguere in secunda figura, lamen ab illa regula generali sunt duo casus
excipiendi. Primus, si medius terminus sil terminus discrelus, ... ... sicut „Omnis
homo est Socrates, Palo est Socrates, ergo Palo est homo“ (abgesehen von der un
übersteiglichen Dummheit dieses Beispieles ist Occams Meinung überhaupt nur bei
singulären Urtheilen, welche sich umkehren lassen, haltbar; gesetzt z. B. man
liesse folgende zwei Urtheile trotz der in ihnen liegenden Uebertreibung als wahr
gelten. „Alle moderne Kritik beruht ursprünglich auf Lessing“ und „Der grösste
Genius des vorigen Jahrhunderts ist Lessing“, so könnte mittelst der nöthigen Vor
kehrungen ganz normal geschlossen werden. „Auf dem grössten Genius des vorigen
Jahrhunderts beruht alle moderne Kritik“)..... Secundus casus est, quando medius
lerminus sumitur cum signo universali, ....bene enim sequilur „Omnis homo est omne
risibile, Socrales est omne risibile, ergo Socrates est homo“ (wesentlich ebenso)......
In duobus praediclis casibus non sollum contingit arguere ex universalibus affirma
livis, sed eliam ex omnibus affirmativis particularibus. Ein Verdienst Occam's ist
jedenfalls der Hinweis auf die singulären Urtheile (vgl.Anm.970); nur müsste eine
Logik, welche hierauf näher einginge, auch die Umkehrbarkeit dieser, sowie der
particularen, Urtheile präciser ins Auge fassen.
976) C. 14, f. 40 r. A: Sicut in prima figura aliqui modi concludunt indirecte,
ita etiam in tertia figura; nam quilibet modus affirmativus concludit duas conclusiones,
sc. unam directam et suam conversam; modi aulem negativi concludunt lanlum unam.
977) C. 15, f. 40 r. B, woselbst unter mehreren Beispielen folgende vor
kommen: „Omnis asinus est hominis, omnis asinus est animal, ergo aliquod animal
est hominis“..... „Omnis asinus est animal, Omnis asinus est hominis, ergo hominis
est animal“.... „Nullus asinus est Socratis, Omnis asinus est Platonis, ergo Plato
non est Socrates“ u. s. w.
978) C. 16, f. 40 v.A: Syllogismus expositorius est, quando arguitur ex dua
bus Singularibus in terlia figura, quarum singularium subiectum supponit pro aliquo
un0 numero, quod non est plures res, ..... hoc: addito, quod minor sit affirmativa,
quia, si minor sit negativa, mon valet syllogismus .... Unde omnes lales syllogismi
sunt boni „Socrales non est aggregatum per accidens, Socrates est homo albus, ergo
homo albus non est aggregatum per accidens. (An einer anderen Stelle, II, 27, f. 34
r. A, polemisiert Occam gegen jene Theologen, welche den syllogismus expositorius
überhaupt als solchen verneinen, indem sie in ihm stets irgend ein Sophisma er
blicken: Syllogismus expositorius est ex se evidens nec indiget ulteriori probatione,
XIX. Occam (Argumentation). 401
entsprechend seinem Verfahren bei der Lehre vom Urtheile (s. Anm. 912
u. 943), denjenigen kategorischen Syllogismen eine besondere Erörterung,
in welchen Urtheile vorkommen, deren Verbum im Präteritum oder im
Futurum steht, und er zeigt durch die drei Figuren hindurch, in welcher
Weise und mit welcherlei Supposition derartige Schlüsse möglich seien').
In peinlichster Ausführlichkeit aber bespricht er die modalen Syllo
gismen, indem er auch hier sich bei der schlichten und doch umfassenden
Auseinandersetzung des Aristoteles (Abschn. IV, Anm. 558–578) nicht
begnügen zu können glaubt, sondern diese ganze Lehre durch seine be
liebte Unterscheidung zwischen sensus compositus und sensus divisus
(s. ob. Anm. 914 u. 949 ff.) umformen will. Wenn wir auch im Ver
gleiche mit den übrigen Autoren des Mittelalters, welche aus der ihnen
wohlbekannten Analytik des Aristoteles diese ganze schwierige Gruppe
hinwegliessen oder in oberflächlicher Kürze abmachten, bei Occam den
hingebenden Fleiss und die Verschwendung eines einseitigen Scharfsinnes
anerkennen müssen, so hat derselbe dennoch gerade durch jenen byzan
tinischen Formalismus das Ganze derartig ertödtet, dass für eine be
sonnene Wissenschaftslehre oder Logik hieraus keinerlei Frucht erwachsen
kann, während die philosophische Basis, welche bei Aristoteles diesem
Formen-Getriebe im Begriffe der Möglichkeit einwohnt, vielleicht noch
heutzutage einer Wiedererweckung und Ausbeutung werth wäre (und
zwar in anderer Weise, als die „inductive Logik“ thut, wenn sie diese
Fragen berührt oder streif). Occam verfährt bei seiner unfruchtbaren
Casuistik in Trennung des sensus compositus und des sensus divisus
und nöthigenfalls in Beiziehung der Suppositionsfähigkeit der ampliativen
Worte (vgl. Anm. 950 u. 952) derartig, dass er nicht die drei Schluss
figuren zum obersten Eintheilungsgrund macht, sondern sich nach den
Arten und Unterarten der modalen Schlüsse richtet und jede einzelne
derselben nach der Reihe der drei Figuren erörtert. So behandelt er
(– die Einzeln-Darstellung dieser ganzen Lehre darf ich wohl füglich in
den Raum der Anmerkungen verlegen, da ich ausserdem im Texte nur
das Nemliche in deutscher Uebersetzung wiederholen müsste –) zuerst
et ideo multum errant, qui negant talem syllogismum in quacunque materia, nisi
possent ibi ostendere fallaciam; ..... el quia syllogismi expositori, qui sunt er se
evidentes, frequenter negantur a modernis theologis, ideo contra tales non est dispu
tandum, cum negant per se nota)
979) C. 17, f.40 v. A: Widendum est, quomodo syllogizandum est ex propositio
nibus de praelerilo el futuro ...... (In der ersten Figur) Quando medius terminus
est terminus communis, si subieclum maioris supponit pro his, quae sunt, minor debet
esse de praesenti ...... sic arguendo „0mne album fuit Socrates, Plato est albus,
ergo Plato fuit Socrates“...... Circa propositiones de futuro si subiectum maioris
accipitur pro his, quae er unt, minor debet esse de futuro; si accipitur pro his, quae
sunt, minor debel esse de praesenti...... C. 18, f.40 v. B: Ex ambabus praemissis
de praeterito in secunda figura sequitur conclusio de praesenti, quando .... ulriusque
subieclum supponit pro his, quae sunt, ... ... sicut „Nullum album fuit homo, Omne
nigrum fuil homo, ergo nullum nigrum est album“...... C. 19, f.41 r.A: In tertia
figura, si subiectum ulriusque praecise accipitur uniformiter, semper sequitur con
clusio de praeterito, subiecto conclusionis accepto pro eo, quod fuil ...... Si autem
maior sit de praeterito et minor de praesenti, si subieclum maioris supponit pro his,
quae sunt, sequitur conclusio de praeterito, subiecto conclusionis sumpto pro his,
quae Sumt.
PRANTL, Gesch. III. 26
402 XIX. Occam (Argumentation).
jene Syllogismen, welche aus zwei gleichartigen modalen Urtheilen gebildet
werden, d.h. entweder aus zwei Nothwendigkeits-Urtheilen"°") oder aus zwei
Möglichkeits-Urtheilen "°") oder zwei Zufälligkeits-(contingit) Urtheilen "**)
980) C. 20, f. 41 r. B: Quando dictum propositionis ponitur cum modo, illa
propositio est distinguenda secundum compositionem vel divisionem vel secundum am
phibologiam ..... . Circa primam figuram est sciendum, quod, quando praemissae de
necessario sunt acceptae in sensu composito, .... semper est bonus syllogismus inferens
consimilem conclusionem quantum ad sensum compositum . . . . . . Sed quando omnes
propositiones sumuntur in sensu diviso, tunc semper sequitur conclusio directa; .....
sed illi quinque modi primae figurae concludentes indirecte non concludunt in uniformi
conclusione de necessitate, praemissis sumptis in sensu diviso. .... Si autem maior
sumalur in sensu composito et minor in sensu diviso, sequitur conclusio in sensu
diviso . . . . . . Si autem maior sumatur in sensu diviso et minor in sensu composito,
sequilur conclusio in sensu diviso et in sensu composito . . . . . . C. 21, f. 41 v. A:
Quando omnes propositiones de necessario in secunda figura sumuntur in sensu com
posito, .... semper sequitur conclusio de necessario sumpta in sensu composito .....
Si autem omnes praemissae sumantur in sensu diviso, non semper valet syllogismus.
..... Si autem maior sumatur in sensu composito et minor in sensu diviso, valet
discursus respectu conclusionis sumptae in sensu diviso . . . . . . Si autem maior sumatur
in sensu diviso et minor in sensu composito, non sequitur conclusio in sensu com
posito. . . . . C. 22, f. 41 v. B: In tertia figura, quando omnes praemissae sumuntur
in sensu composito, tenel syllogismus sicut in suis de inesse ...... Si autem omnes
sumantur in sensu diviso, omnis discursus valel el syllogismus, quia illa de ne
C0SS 01'10 . . . . . semper convertitur in illum de inesse . . . . . Si autem maior sumatur in
sensu composito et minor in sensu diviso, non sequitur conclusio in sensu diviso nec
in sensu composito . . . . . Si autem maior sumatur fn sensu diviso et minor in sensu
composito, semper sequitur conclusio in sensu diviso.
981) C. 23, f. 42 r. A : Dicendum est de uniformi generalione syllogismorum de
possibili, et accipio hic possibile pro possibili, quod est commune omni propositioni,
quae non est impossibilis (vgl. Anm. 950) ..... In omni figura, si accipiantur omnes
propositiones de possibili in sensu composito, . . . . non valet syllogismus, quia . . . . non
sequitur „0mne coloralum esse album , est possibile, 0mne nigrum esse coloratum,
est possibile, Ergo omne nigrum esse album, est possibile“. . ... Sed si illa de possi
bili sumatur in sensu diviso, . . . . . tunc est illa propositio dislinguenda penes modum
aequivocationis (vgl. Abschn. XVII, Anm. 225 ff.), ..... quod, si subiectum maioris
accipitur pro his, quae possunt esse, qualitercunque sumatur subiectum minoris,
semper est syllogismus uniformis bonus ; ...... si autem subiectum maioris supponit
pro his, quae sunt, tunc talis syllogismus uniformis non valet . . . . . . Si aulem maior
sit de possibili in sensu composito et minor de possibili in sensu diviso, nulla se
quitur conclusio . . . . . . Si autem maior accipitur in sensu diviso et minor in sensu
composito, non sequitur conclusio . . . . . . C. 24, f. 42 r. B: In secunda figura, si sub
iecta utriusque supponant praecise pro his, quae sunt, syllogismus non valet .. ... Si
autem subiectum utriusque accipitur pro his, quae possunt esse, sic non tenet syllo
gismus, ..... quia negativa de possibili non convertitur in negativam de possibili ... . .
C. 25, f. 42 v. A: In tertia figura, si utraque praemissarum sumatur in sensu diviso
et subiectum utriusque supponat pro his, quae sunt, sequitur conclusio de possibili,
sumplo subiecto pro e0, quod potest esse ...... Similiter si subiectum utriusque sup
ponit pro his, quae possunt esse, sequitur conclusio de possibili, subiecto sumpto pro
eo, quod potest esse . . . . . . Si autem subiectum in maiore sumatur pro eo, quod est,
et in minore pro eo, quod potest esse, et similiter e converso, tenet syllogismus.
.... Si autem maior sumatur in sensu diviso et subiectum supponat pro eo, quod
potest esse, et minor sit de possibili in sensu composito, sequitur conclusio in sensu
diviso. -
982) C. 26, f. 42 v. B: Circa uniformem generationem syllogismorum de contin
genti non necessario (vgl. Anm. 952) est primo sciendum, quod in nulla figura est
talis uniformis generatio conveniens, si omnes propositiones sumantur in sensu com
posito, ..... quia eæ contingentibus potest sequi tam necessarium quam impossibile.
... . . . Sicut illa de possibili habet duplicem acceptionem, ita et illa de contingenti.
XIX. Occam (Argumentation). 403
oder aus zwei Unmöglichkeits - Urtheilen "°") oder aus zwei Ur
theilen, in welchen anderweitige Ausdrücke der Modalität (z. B. sci
tum, opinabile und dergl., s. Anmerkung 895 und 954) vorkom
men "°"). Dann aber folgt die lange Reihe der verschiedenen Combi
nationen, nemlich: ein Inhärenz- und ein Nothwendigkeits-Urtheil "°"),
Si subieclum maioris sumatur pro his, quae contingunt, uniformis est bonus respectu
conclusionis de contingenti, subiecto eodem modo sumpto. . . . . Si autem maior sumatur
in sensu composilo el minor in sensu diviso, syllogismus non valet . . . . . . Similiter
si maior accipitur in sensu diviso et minor in sensu composito, non valet . . . . . .
C. 27, f. 43 r. A : In secunda figura uniformis generatio de contingenti non valet, et
hoc qualitercunque combinentur propositiones, ..... quia universalis negativa de con
lingenti non est convertibilis in aliquam universalem..... C. 28, ebend.: In tertia
figura, si ambae praemissae sumanlur in sensu diviso et subiectum ulriusque supponat
pro his, quae sunl, sequilur conclusio de contingenli, subiecto sumpto pro eo, quod
conlingit . . . . . . Simililer si subiectum utriusque praemissae supponat pro his, quae
conlingunl, sequitur conclusio de contingenti, subiecto sumpto pro his, quae contin
gunt ..... Simililer si subieclum in una supponat pro his, quae sunt, et in alia pro
his, quae contingunt, sequilur consimilis conclusio . . . . . . Si maior accipitur in sensu
diviso et minor in sensu composito, syllogismus non valet. Similiter si subiectum
propositionis acceptae in sensu diviso supponat pro his, quae contingunt, non valet
syllogismus.
983) C. 29, f. 43 v. A: De uniformibus propositionibus de impossibili .... est
sciendum, quod, si omnes propositiones sumantur in sensu composito, talis discursus
non valet . . . . . . Similiter si omnes propositiones de impossibili sumantur in sensu
diviso, non valet talis discursus.
984) C. 30, ebend.: Restal videre, quando ea aliis modalibus contingit arguere.
. . . . . Pro sensibus compositis talium propositionum est ista regula generalis, quod
quando aliquod tale nomen modale polesl. verificari de praemissis absque hoc, quod
verificetur de conclusione, imo polesl vere removeri a conclusione, uniformis ea talibus
in sensu composito non valet; .... quando autem de praemissis non potest verificari
talis modus, nisi etiam verificetur de conclusione, uniformis ea: , talibus semper tenet,
sicut . . . . „0mnem hominem esse animal, est opinabile, Socratem esse hominem, est
opinabile, Ergo Socratem esse animal, est opinabile“. . . . . . Si autem tales praemissae
sumantur ambo in sensu diviso, in prima figura semper est syllogismus regulalus... . .
Si autem maior talis uniformis in prima figura sumatur in sensu composito et minor
in sensu diviso cum aliquo modo, tenet respectu conclusionis in sensu diviso . . . . . .
Sed in secunda figura pauci tales discursus valent, si omnes praemissae sumantur in
sensu diviso . . . . . In terlia figura, quando ambae praemissae sumunlur in sensu diviso
et modalis infert suam de inesse, semper sequitur conclusio in sensu diviso.
985) C. 31, f. 44 r. A: Dicendum est de syllogismo mirto ea propositione de
inesse el modali de necessario ..... Er maiori de necessario sumpta in sensu diviso
et minore de inesse semper sequitur conclusio de necessario in sensu diviso ......
Sed si conclusio sumatur in sensu composito, discursus non valet...... (B) Si autem
maior in lali mirtione sumatur in sensu composito, non semper valet talis miatio,
sed oportet, quod minor subsumpta sit de inesse simpliciter, quia si minor est de
inesse ut nunc, non valet mirtio (die Unterscheidung zwischen inesse simpliciter
und esse ut nunc fliesst aus der Lehre von Consequentia, s. Abschn. XVII, Anm.
618 f.) ...... Si autem maior sumatur de inesse et minor de necessario in sensu
diviso vel aequivalenti ei, discursus non vale! ..... Si aulem minor sumalur in sensu
composito, etiam non valet discursus; . . . . . . notandum est autem, quod si maior sit
de inesse simpliciter, talis miatio valet..... Philosophus aliquando loquitur de illis
de necessario in sensu diviso et aliquando in sensu composito (vgl. hingegen ob.
Anm. 949 und bei Scotus Anm. 201) . . . . . . Sciendum est igitur, quod, si maior sit
de inesse simpliciter, miatio tenet, sive minor sumatur in sensu diviso sive in sensu
composito . . . . . . C. 32, f. 44 r. A: In secunda figura, si illa de necessario sumatur
in sensu composito, ad hoc quod mirtio sit bona, requiritur, quod illa sit de inesse
simpliciter; si enim esset de inesse ut nunc, qualiscunque fuerit de necessario, non
26*
404 XIX. Occam (Argumentation).
ein Inhärenz - und ein Möglichkeits - Urtheil "°"), ein Inhärenz- und
ein Zufälligkeits-Urtheil "°"), ein Inhärenz- und ein Unmöglichkeits
sequitur conclusio de necessario. . . . . . Quando negativa est de necessario et in affir
mativa accipitur sub medio aliquid inferius ad medium, . . . . semper discursus est
bonus ...... Sed si affirmaliva sit de necessario in sensu composilo et universalis
negativa de inesse, non sequitur conclusio de necessario. ... In quarlo modo secundae
figurae, sive propositio affirmativa sit de necessario sive negativa, non sequitur con
clusio de necessario . . . . . C. 33, f. 45 r. A: Quando autem debet fieri mirtio in tertia
figura, .... si illa de necessario sumatur in sensu composito, mirtio non valet gene
raliter, sive maior fuerit de necessario sive minor ..... Tamen si minor sit de inesse
simpliciter, tenet mirtio . . . . . Sed si illa de necessario sumalur in sensu diviso,
quando maior est de necessario et universalis, semper sequitur conclusio in sensu
diviso . . . . . Si autem maior sit particularis affirmativa, valet miatio . . . . . Si autem
maior sit particularis negativa, discursus valet.
986) C. 34, f. 45 r. B: De mirtione de inesse et de possibili . . . in prima figura
. . . sciendum est, quod, si illa de possibili sumatur in sensu composito, sive maior
fuerit de possibili sive minor, non valet talis mirtio universaliter . . . . . Tamen si
minor sit de inesse simpliciter sive maior, valet miælio; similiter si in syllogismo
negativo sumatur aliquid inferius ad medium; .... sed in syllogismo affirmativo non
sufficil accipere inferius . . . . . Si autem illa de possibili sumatur in sensu diviso,
aut maior est de possibili aut minor, aut subiectum stat pro his, quae sunt, vel pro
his, quae possunt esse; si primo modo, semper est mirtio bona; ... si autem
subiectum supponit pro his, quae possunt esse, adhuc miatio valet ...... Si aulem
minor sit de possibili et maior de inesse, non valet mirtio ...... C. 35, ebend. : In
sensu composito, sive fuerit negativa sive affirmativa de possibili, nulla sequilur con
clusio in secunda figura.... Si autem illa de possibili in sensu diviso sumatur, non
valet talis mirtio . . . . . C. 36, f. 45 v. A: Si autem in tertia figura illa de possibili
sumatur in sensu tomposito, sive fuerit affirmativa sive negativa, non sequitur uni
versaliter aliqua conclusio de possibili . . . . . . Quando tamen utraque est affirmativa,
sequitur conclusio de possibili sumpta in sensu diviso . . . . . Si autem maior sit de
inesse et minor de possibili, si subiectum sumatur pro his, quae sunt, tunc valet
mivlio, si utraque fuerit universalis ..... Si autem minor de possibili fuerit particu
laris et subiectum sumatur pro his, quae possunt esse, non valet miatio.
987) C. 37, f. 45 v. A : Videndum est, quomodo valet miatio er de inesse et
contingenli non necessario, el primo in prima figura ..... Si illa de contingenti
sumatur in sensu composito, sive fuerit maior sive minor, non sequitur conclusio de
contingenli, ..... nec sequitur in sensu diviso . . . . . Quamvis maiore eristente nega
tiva de possibili et sumpto in minore aliquo inferiori sub medio termino, sequitur
conclusio de possibili, non tamen illa regula est vera, si maior sit de contingenli.
- - - - - - Si autem illa de contingenli sumalur in sensu diviso, si sit maior, aut sub
ieclum accipitur praecise pro his, quae sunt, aut pro eis, quae conlingunt: ‘ si primo
modo, est syllogismus regulatus; . . . . . . si autem subiectum maioris praecise supponil
pro his, quae conlingunt, non valet mirlio; ..... si autem supponit tam pro his,
quae sunt, quam pro his, quae contingunt, sic est miwlio bona . . . . Si autem minor
sit de conlingenli, non sequitur universaliler conclusio . . . . . Tamen si maior sit de
inesse simpliciler, sequitur conclusio de conlingenti, et hoc, si minor sit sumpta in
sensu composito vel diviso; hoc tamen intelligendum est : si maior sit affirmativa,
sequilur conclusio de contingenti; si autem maior sit negativa, sequitur conclusio
de possibili ... ... C. 38, f. 45 v. B: Si illa de contingenti fuerit negativa in secunda
figura et sumalur in sensu composito, quamvis illa de inesse sit de inesse simplici
ter, non sequitur conclusio de contingenli ..... Similiter si affirmativa fuerit de con
tingenti, non sequitur conclusio de contingenti in sensu composito ; similiter etiam,
quamvis affirmaliva sit de inesse simpliciter ..... Si autem negativa fuerit de inesse
et affirmativa de contingenli, non sequitur conclusio de contingenti . . . . . Si aulem illa
de contingenti sumatur in sensu diviso, si negativa fuerit de contingenti, non sequi
tur conclusio de contingenti ; ..... si autem affirmaliva fuerit de contingenti, sequi
tur conclusio de possibili . . . . . C. 39, f. 46 r. A: Quando illa de contingenti in tertia
figura sumitur in sensu composito , non sequitur generaliter conclusio nec de contin
XIX. Occam (Argumentation). 405
Urtheil °°°), ein Inhärenz-Urtheil und ein Urtheil anderweitiger Moda
lität "°"), ein Nothwendigkeits- und ein Möglichkeits -Urtheil 999), ein
genti nec de possibili in sensu composito . . . . . Tamen si utraque sit universalis affir
mativa et subiectum illius de contingenti supponit pro his, quae sunt in actu, et ac
cipitur in sensu diviso, sequitur conclusio de possibili in sensu diviso ; ..... si autem
subiectum illius de contingenti sumatur pro his, quae contingunt, non sequitur con
clusio.
988) C. 40, ebend.: Videndum est, an eæ illa de inesse el de impossibili possit
fieri syllogismus miatus . . . . . Semper illa de impossibili aequivalet alicui proposi
tioni de necessario , et ideo ea praedictis circa miationem necessarii et de inesse
potest patere, quomodo potest argui ea propositione de inesse et de impossibili. Vgl.
Anm. 983.
989) C. 41, f. 46 r. B: Dicendum est de mirtione propositionum de inesse et
de aliis propositionibus modalibus, . . . . . et primo in prima figura . . . . Quando ali
quis modus positivus accipitur, cuiusmodi sunt „scitum, notum, demonstrabile, per se
notum, verum“, raro vel nunquam, si maior sumatur in sensu composito et minor
de inesse, sequitur conclusio de tali modo in sensu composito, sive minor sit de in
esse simpliciter sive ut nunc . . . . . Videndum est, an talis modus possit competere
propositioni universali, el si competat, an cuilibet consequenti ad illam universalem,
vel non. Si non , nunquam talis discursus valet; huiusmodi autem sunt „scitum,
dubitatum, per se notum, creditum, opinalum, concessum“ . . . . . . Si autem talis mo
dus non possit competere uni propositioni universali, nisi competat cuilibet conse
quenti, tunc tenet syllogismus; talis autem modus est littera „verum“ ..... Si autem
talis modus sit negativus, ut littera „falsum“, tunc non valet talis mirtio. Sed si
illa de modo sumatur in sensu diviso, semper talis mirtio valet respectu propositio
nis de consimili modo in sensu diviso . . . . . C. 42, f. 46 v. A : In secunda figura, si
talis de modo accipitur in sensu composito, raro vel nunquam valet syllogismus,
quando modus aliquid addit ultra istum modum „verum“, cuiusmodi sunt tales modi
„scitum, demonstratum, per se notum“ ..... Si autem illa de modo accipitur in sensu
diviso, raro vel nunquam valet mirtio, sive affirmativa sive negativa fuerit de modo.
- - - - - Quamvis er talibus propositionibus de modo sumplis in sensu diviso vel eis
aequivalentibus sit omnino idem modus arguendi in prima figura, sicut si omnes pro
positiones essent de inesse, non tamen sic arguendum est er eis in secunda figura,
et ratio est, quia tales propositiones non convertuntur sicut illae de inesse ......
C. 43, f. 47 r. A: In tertia figura, si illa de modo sumatur in sensu composito, non
valet mirtio respectu conclusionis de modo consimili, addendo aliquid super hunc
modum „verum“ sumptum in sensu composito . . . . . Si autem illa de modo sumatur
in sensu diviso, si maior sit de inesse et minor de modo, non valet mirtio; . . . . . si
autem maior fuerit de modo et minor de inesse, si maior fuerit universalis, est mir
tio bona ; ... .. similiter si maior fuerit particularis, valet mirtio ..... Ideo seien
dum est, quod in syllogismo eæpositorio (s. Anm. 978) semper, si maior sit de modo
et minor de inesse, valet mirtio ; sed si maior fuerit de inesse et minor de modo,
non valet.
990) C.44, f. 47 r. B: De mirtione necessarii et possibilis in prima figura, quando
utraque sumitur in sensu composito, . . . . . . si maior fuerit de necessario el minor de
possibili, sequitur conclusio de possibili in eodem sensu; . . . . . et eodem modo, si
maior fuerit de possibili ..... Quando illa de necessario sumitur in sensu composito
et illa de possibili in sensu diviso, ..... si maior sit de necessario, sequitur con
clusio de possibili sumpta in sensu diviso; . . . . . similiter si illa de necessario sit
minor ; . . . . . sed si subiectum maioris accipitur pro his, quae sunt, praecise, et sub
iectum conclusionis pro his, quae possunt esse, non valet talis miatio ... . . Quando
illa de necessario sumitur in sensu diviso et illa de possibili in sensu composito, . . . .
si maior sit de possibili, non sequitur conclusio de necessario nec de inesse, sed de
possibili sumpta in sensu composito ; ... . . sed si maior sit de necessario, non valet
miatio . . . . . Utraque praemissa sumpta in sensu diviso, .... , si maior fuerit de ne
cessario, non valet mirtio ; . . . . . sed si maior fuerit de possibili, valet miatio . . . . .
C. 45, f. 47 v. A: In secunda figura, si illa de necessario sumatur in sensu compo
sito, si negativa fuerit de necessario, sequitur conclusio de possibili . . . . . . Similiter
406 XIX. Occam (Argumentation). ,
Nothwendigkeits- und ein Zufälligkeits -Urtheil "°"), ein Nothwendigkeits
und ein Unmöglichkeits-Urtheil ""°), ein Nothwendigkeits- und ein Urtheil
si utraque sumatur in sensu composito ..... Similiter si affirmativa fueril de neces
sario . . . . . Similiter si illa de possibili sumatur in sensu composito . . . . . . Quando
illa de necessario sumitur in sensu diviso et illa de possibili in sensu composito, et
tunc sequitur conclusio de possibili . . . . . Similiter si utraque sumalur in sensu com
posito . . . . . . C. 46, ebend.: In tertia figura, si illa de necessario sumatur in sensu
composito et illa de possibili similiter, sequitur conclusio de possibili . . . . . . Si
autem ulraque sumatur in sensu divis0, si maior fuerit de necessario , non sequitur
conclusio de possibili, nisi subiectum conclusionis sumatur pro eo, quod potest esse;
...... si autem maior fuerit de possibili, semper sequitur conclusio de possibili,
sumpto subiecto conclusionis pro eo, quod est ..... Si illa de necessario sumatur in
sensu composito et sit minor, sequitur conclusio de possibili; . . . . . si autem illa de
necessario sit maior, sequitur conclusio de possibili in sensu diviso, subiecto sumpto
pro eo, quod potest esse. Si autem illa de possibili sumatur in sensu diviso et illa
de necessario in sensu composito, si illa de necessario fuerit maior, sequitur conclu
sio de possibili, subiecto sumpto pro eo, quod potest esse; si autem illa de necessa
rio fuerit minor, sequitur conclusio de possibili.
991) C. 47, f. 47 v. A: De miatione necessarii et contingentis ..... in prima
figura, ... . . si utraque sumatur in sensu composito, . . . . . si maior fuerit de neces
sario affirmativa et minor de contingenli, non sequilur conclusio de contingenti; . . . .
similiter si maior fuerit negativa de necessario; . . . . . sed si in minore sumatur sub
iectum inferius ad subiectum maioris, semper sequitur conclusio . . . . . Si autem maior
fuerit de conlingenti, non sequitur . . . . . Quando illa de necessario sumitur in sensu
composito et illa de conlingenti in sensu diviso, ..... si illa de necessario sit maior,
in syllogismo affirmativo non sequitur conclusio de contingenli; ..... si maior fuerit
de contingenti, si subiectum maioris sumatuf praecise pro his, quae sunt, ... . . valet
mirtio; . . . . . si sumatur praecise pro his, quae contingunt, non valet . . . . . . Quando
illa de contingenti sumitur in sensu composito et illa de necessario in sensu diviso,
• • • • • si illa de necessario fuerit maior, non sequitur; ..... si maior fuerit de con
tingenti, non valet mialio . . . . . Quando ulraque, sumitur in sensu diviso, ..... si
maior fuerit de necessario, non valet; ..... si maior fuerit de contingenti , semper
sequitur conclusio de contingenti . . . . . C. 48, f. 48 r. A: In secunda figura, si utra
que - sumatur in sensu composito, non valet miatio . . . . . . Quando illa de necessitate
sumitur in sensu composito et illa de contingenti in sensu diviso, semper talis mirtio
non valet . . . . . Quando illa de contingenti sumitur in sensu composito et illa de ne
cessario in sensu diviso, ... . . talis miatio non valet . . . . . Quando utraque sumitur
in sensu diviso, .... si negaliva fuerit de necessario, non sequitur conclusio ; .....
si affirmativa fuerit de necessario, sequitur conclusio de inesse et de possibili , non
autem de contingenti ...... C. 49, ebend.: In tertia figura, quando utraque sumilur
in sensu composito, . . . . . . semper sequitur conclusio de possibili, sed non de con
tingenli . . . . . Quando illa de necessario sumitur in sensu composito et illa de con
lingenli in sensu divis0, . . . . . si illa de necessario fuerit maior, si subiectum mino
ris supponat pro eo, quod est, non sequitur conclusio de contingenti, sed de possibili;
..... si sumatur pro eo, quod conlingit, non sequitur; .. . . , si autem maior fuerit
de contingenti, si subiectum maioris supponat pro eo, quod est, sequitur conclusio
de contingenti; . . . . . si pro eo, quod conlingit, non sequitur ... . . Quando illa de
contingenli sumitur in sensu composito et illa de necessario in sensu diviso, ... . . .
valet respectu conclusionis de possibili . . . . . Quando ulraque sumilur in sensu di
viso, . . . . . si maior fuerit de necessario, non sequitur conclusio de conlingenti ; ... .
si maior fuerit de contingenli et subieclum maioris sumatur pro eo, quod est, se
quitur; ..... si autem pro his, quae contingunt, non sequitur conclusio de con
tingenti. - -
992) C. 50, f. 48 r. A : Quod, sicut dictum est prius (vgl. Anm. 983 u. 988),
quaelibet propositio de impossibili aequivalet alicui propositioni de necessario , ideo
ad sciendum, quando mirtio necessarii et impossibilis valeat et quando non, oportet
scire aequivalentiam propositionis de impossibili et propositionis de necessario.
XIX. Occam (Argumentation). 407
anderweitiger Modalität ""°), ein Möglichkeits- und ein Zufälligkeits
Urtheil """), ein Möglichkeits- und ein Unmöglichkeits -Urtheil 99°), ein
Möglichkeits- und ein Urtheil anderweitiger Modalität"""), ein Zufälligkeits
993) C. 51, f. 48 r. B: De mirtione proposilionum de necessario et de aliis
modis ab istis quatuor . . . . . in prima figura, quando ambae praemissae sumuntur in
sensu diviso (zu lesen composilo), raro vel nunquam valet mirtio respectu conclusio
nis de alio modo, quam de necessario ..... Tamen, quando unus modus est inferior
ad necessarium, tunc semper sequitur conclusio de necessario . . . . Quando aliquis
modus non potest compelere antecedenti, nisi competat consequenti, tunc in tali mir
tione sequitur conclusio de tali modo ; huiusmodi autem sunt „cognoscibile, credibile,
apprehensibile“ ..... Si autem utraque sumatur in sensu diviso, semper valet syllo
gismus, quando illa de modo infert suam de inesse, sicut in illis de inesse, respectu
conclusionis eiusdem modi, de quo est maior; ..... si autem illa de modo non in
ferat suam de inesse, lunc non valet mirtio ..... C. 52, ebend.: In secunda figura,
quando utraque propositio sumitur in sensu composito, raro vel nunquam valet mir
tio, nisi modus sit inferior ad necessarium ..... Similiter si illa de necessario suma
tur in sensu diviso, non valet mirtio ...... Similiter si utraque sumatur in sensu
diviso . . . . . C. 53, ebend. : In tertia figura, si utraque sumatur in sensu composito,
raro vel nunquam valet talis mirtio ..... Si autem illa de necessario sumatur in
sensu diviso, non valet . . . . . Si autem utraque sumalur in sensu diviso, si maior
sit de necessario el minor de alio, semper sequitur conclusio de necessario; . . . . . si
autem maior fuerit de alio et minor de necessario, sequitur conclusio de eodem modo,
de quo est maior.
994) C. 54, f. 48 v. A: De mirtione de possibili et contingenti ..... in prima
figura, ....." si ulraque sumalur in sensu composito, nulla sequitur conclusio, .....
nec etiam valet, si altera sumatur in sensu composito et altera in sensu diviso .....
Quando utraque sumitur in sensu divis0, . . . . . si maior sil de possibili et minor de
contingenli, si subiectum maioris supponit pro his, quae possunt esse, et subiectum
minoris supponit tam pro his, quae sunt, quam pro his, quae contingunt, sequitur
conclusio de possibili; . . . . . si autem subiectum maioris supponat pro his, quae
sunt, praecise, non valet mirtio . . . . . Si maior sit de contingenti et minor de possi
bili, si subiectum maioris supponat lam pro his, quae sunt, quam pro his, quae
contingunt, valet syllogismus respectu conclusionis de contingenti ; si autem supponat
pro his, quae sunt, non valet . . . . . C. 55, ebend. : In secunda figura, si utraque
sumatur in sensu composito, non valet miælio, . . . . . . nec valet, si altera praemissa
rum vel utraque sumatur in sensu diviso . . . . . C. 56, ebend. : In tertia figura , si
utraque propositionum sumatur in sensu composito, non valet mirtio, ...... nec U (I
lel, si altera sumatur in sensu composito et altera in sensu diviso ..... Si autem
utraque sumatur in sensu diviso , si subiectum illius de possibili supponat pro his,
quae possunt esse, et sit maior, sequitur conclusio de possibili.
995) C. 57 , f. 48 v. B: De miatione possibilis et impossibilis . . . . . potest pa
lere eæ illis, quae dicta sunt circa mirtionem necessarii et possibilis. Vgl. Anm.
988 u. 992.
996) C. 58, ebend.: De mirtione propositionis de possibili et aliorum modo
rum . . ... in prima figura ..... talis mirtio non valet, si ambae praemissae suman
tur in sensu composito ..... Tamen quandocunque aliquis modus sumptus est inferior
ad necessarium, cuiusmodi sunt „damonstrabile, per se notum“, semper er tali maiore
de modo et minore de possibili sequitur conclusio de possibili, et si maior fuerit de
possibili . . . . . Proportionabiliter dicendum est de illa mirtione, quando altera sumi
tur in sensu diviso et altera in sensu composito. Si autem utraque sumatur in sensu
composito (zu lesen diviso) et maior fuerit de possibili et minor de alio modo, qui
infert unam de inesse, ..... sequitur conclusio de possibili; ..... si autem illa de
possibili fuerit minor, raro vel nunquam valet miatio . . . . . . C. 59, ebend. : Si utra
que illarum propositionum sumatur in sensu composilo, non valet mirtio, si ille
modus non sit inferior ad necessarium, in secunda figura ..... Similiter si altera
sumatur in sensu composito et altera in sensu diviso, si illa de modo non inferat
illam de necessario, non valet mirtio; si inferat eam, valet respectu conclusionis de
possibili. Si autem utraque sumatur in sensu diviso et illa de modo non inferat
408 XIX. Occam (Argumentation).
und ein Urtheil anderweitiger Modalität ""7). Obwohl aber Occam mit
diesem letzteren die modalen Syllogismen ausdrücklich abschliesst ""°),
fand der Herausgeber noch eine Bemerkung über die Combinationen
der anderweitigen Modalitäten für nöthig "°").
Sodann aber fügt Occam noch die exponiblen Schlüsse hinzu, und
er ist in der Geschichte der Logik, soweit uns bis jetzt die Quellen zu
gänglich sind, der Erste, welcher die Erponibilia in solcher Weise mit
dem categorischen Syllogismus verbindet. Nach einer allgemeinen maass
gebenden Bemerkung 1999) führt er zuerst das Reduplicativ-Urtheil durch
die drei Figuren bezüglich der Schlussfähigkeit hindurch und zeigt, dass
in der ersten Figur bei reduplicativem Obersatze, dessen Reduplicativ
illam de necessario, non valet . . . . . . C. 60, ebend. : In tertia figura , si utraque
sumatur in sensu composito, si illa de modo non inferat illam de necessario, non
valet mirtio; . . . . . . sed si inferat, mirtio est bona ..... Si autem illa de possibili
sumatur in sensu composito et altera in sensu diviso, si illa de possibili fuerit maior,
non sequitur conclusio de possibili, si illa de modo non inferat necessariam; . . . . . .
similiter non valet, si minor fuerit de possibili . . . . . Si autem illa de possibili suma
tur in sensu diviso et illa de alio modo in sensu composito, si illa de possibili fue
rit maior, non sequitur conclusio, . . . . . sed si illa de possibili fuerit minor . . . . . .
Si autem utraque sumatur in sensu diviso , valet mirtio respectu conclusionis de
possibili.
997) C. 61, f. 49 r. A: De mirtione contingentis et aliarum modalium ..... in
prima figura, ..... si utraque sumalur in sensu composito, si illa de m0d0 non in
ferat illam de necessario, miatio non valet ; . . . . . si autem inferat, mirtio est bona.
..... Si autem illa de contingenti sumatur in sensu composito et alia in sensu di
viso , si illa de contingenti fuerit maior, non valet miatio ; . . . . . si autem illa de
modo inferat illam de necessario, mirtio est bona; simililer dicendum est, si illa de
contingenti sit minor. Si autem illa de contingenti sumatur in sensu diviso, si sit
. maior, semper sequitur conclusio de possibili, quando minor infert suam de inesse.
..... Si autem utraque sumatur in sensu diviso, si maior fuerit de conlingenti, se
quitur conclusio de possibili , quando minor infert suam de inesse; .. . . . si autem
illa de contingenti fuerit minor, non valet . . . . . C. 62 , ebend. : In secunda figura,
si utraque sumatur in sensu composito, non valet mirtio, . . . .. nisi illa de alio modo
inferat illam de necessario; . . . . . si autem inferat, mirtio est bona . . . . . Si autem
illa de contingenti sumatur in sensu composito et illa de alio modo in sensu diviso,
si illa de contingenli fuerit negativa, non valet mirtio ; ..... similiter si affirmaliva
fuerit de contingenti . . . . . Si autem illa de contingenti sumatur in sensu diviso et alia
in sensu composito , non valet mirtio, . . . . . et si utraque sumatur in sensu diviso,
etiam mirtio non valet . . . . . C. 63, ebend.: In tertia figura , si utraque sumatur in
sensu composito, non valet miatio, ..... nisi illa de alio modo inferat illam de ne
cessario ..... Consimiliter est dicendum, quando illa de contingenti sumitur in sensu
composito et alia in sensu diviso. Si autem illa de contingenti sumatur in sensu
diviso et subiectum supponat pro his, quae sunt, et fuerit universalis, et alia de
modo inferat suam de inesse, sequilur conclusio de contingenli.
998) C. 63, ebend. : Et ista de mirtionibus ad praesens sufficiant, quamvis
multa causa brevitatis sunt omissa (jedenfalls seit Anm. 980 eine hübsche brevitas).
999) C. 64, f. 49 r. B: Si autem mirtio fiat eæ propositionibus modalibus alio -
rum modorum, aut utraque proposilio sumitur in sensu composito . . . . . aut sub alio
et alio sensu. Si primo modo, raro vel nunquam valet mirtio; . . . . . si autem prae
missae sumantur in alio sensu, tunc, si minor inferat suam de inesse, semper con
clusio sequitur de eodem modo, de quo est maior.
1000) C. 65, ebend.: Videndum est, quomodo syllogismus fit er propositionibus
plures exponentes habentibus ...... Utendum est ista regula generaliter: Quandocun
que quaelibet eæponens conclusionis vel ipsa conclusio sequitur er aliquibus erpo
nentibus praemissarum vel er una eæponente unius praemissae et alia praemissa,
semper est bonus syllogismus et aliter non.
XIX. Occam (Argumentation). 409
Partikel nicht mit einer Negation verbunden ist, stets ein reduplicativer
Schlusssatz erreicht wird, mag der Untersatz reduplicativ sein oder nicht;
dass hingegen in der zweiten Figur beide Prämissen Reduplicativ-Sätze
sein müssen, um einen reduplicativen Schlusssatz zu gewinnen, und dass
in der dritten Figur nur der Obersatz reduplicativ sein darf 1""!). Dann
folgen die Exclusiv-Urtheile, welche nur in der ersten Figur bei paar
weiser Combination einen exclusiven Schlusssatz geben, hingegen weder
in der zweiten noch in der dritten 1""°). Was endlich die Exceptiv
Urtheile betrifft, so gilt ein exceptiver Schlusssatz nur dann als zulässig,
wenn in der ersten Figur der Untersatz allein exceptiv ist, während in
den beiden anderen Figuren überhaupt ein Exceptiv-Schluss nicht möglich
ist 199°). – Wenn aber dann trotz einer deutlichen Bezeichnung des
Abschlusses der Syllogistik """) doch noch ein paar nichtssagende Zeilen
über die hypothetischen Schlüsse folgen 1""°), so fällt diess natürlich
gleichfalls auf Rechnung des Herausgebers.
Ueber die zweite Unterabtheilung des dritten Haupttheiles darf ich
mich sehr kurz fassen, denn Occam entwickelt dort 1999) nur den Inhalt
der zweiten Analytik des Aristoteles in getreuer und verständiger Para
phrase, so dass auch die seit den Arabern und Albertus Magnus beson
ders hervortretenden Fragen über per se 1997), über causa 1998), über
passiones und dignitates 1""°), über demonstratio quia und demon
1001) Ebend.: Er isto patet, quod semper in prima figura er maiore redupli
cativa et minore reduplicativa vel non reduplicativa sequitur conclusio reduplicativa,
sicut sequitur „0mnis homo, inquantum rationalis, est susceptivus disciplinae; Animal
est homo, inquantum rationale; Ergo animal, inquantum rationale, est susceptivum
disciplinae“. . . . . Quae autem dicta sunt, intelligenda sunt, quando reduplicatio su
mitur proprie et manet non negata; si enim reduplicatio fuerit negata in maiore et
affirmata in conclusione, non valet discursus . . . . . In secunda figura, quaecunque
praemissa sumatur cum reduplicatione et alia sine, non sequitur conclusio redupli
cativa; . . . . . sequitur tamen conclusio, in qua negatur reduplicatio; . . . . . si autem
omnes praemissae sint reduplicativae, ita quod in utraque reduplicatio cadens super
idem sit affirmativa, sequitur conclusio reduplicativa. In tertia autem figura, si maior
universalis fuerit reduplicativa et alia non, sequitur conclusio reduplicativa; .... sed
si minor fuerit reduplicativa, non sequitur.
1002) C. 66, f. 49 v. A : Circa erclusivas sciendum est, quod in prima figura
er omnibus erclusivis contingil inferre erclusivam; .. . . . sed eæ maiore universali et
minore erclusiva sequitur conclusio particularis, sed non erclusiva. In secunda figura
eæ omnibus erclusivis non sequitur erclusiva . . . . . In tertia figura er omnibus eæ
clusivis non sequitur erclusiva.
1003) C. 67, ebend.: Circa erceptivas est sciendum, quod er omnibus erceptivis
in prima figura non sequitur conclusio erceptiva . . . . . . Similiter er maiore erceptiva
et minore non erceptiva sive de inesse non sequitur generaliter conclusio . . . . . Simi
liter in secunda figura et tertia non valet.
1004) Ebend. : Et ista de syllogismis ad praesens sufficiant.
1005) C. 68, ebend.: Dicto de syllogismis categoricis dicendum est de syllo
gismis hypotheticis u. s. f. (es folgt aber nur die Angabe des sog. modus ponens
und modus tollens beim conditionalen Urtheile). Dass die hypothetischen Syllo
gismen ihre Erledigung erst bei der Lehre von Consequentia finden sollen, sahen
wir schon oben Anm. 956.
1006) III, 2, C. 1–41, f. 49 v. B – 56 v. B.
1007) C. 7, f. 50 v. A; vgl. Abschn. XVII, Anm. 473.
1008) C. 15, f. 51 v. B.
1009) C. 12, f. 51 r. B, u. C. 35 ff., f. 55 f.; vgl. ebend. Anm. 475.
410 XIX. Occam (Argumentation).
stratio propter quid "!"), sowie über die Demonstrirbarkeit der Defini
tionen '"'") hier nichts Bemerkenswerthes darbieten. Nur ist hervor
zuheben, dass Occam bezüglich der Definition selbst, welche er schon
oben bei der Lehre vom Begriffe erörtert hatte (s. Anm. 842 ff.), nun
das dort Gesagte theils modificirt theils erweitert. Nemlich hier unter
scheidet er nicht bloss die sachliche Definition (quid rei), welche für
Wort-Disputationen gleichgültig sei, von der sprachlichen (quid nominis),
welche bei connotativen Begriffen (s. Anm. 917 ff.) ihre passende Ver
wendung finde, sondern er zerlegt auch die erstere in diejenige, welche
ausser dem innersten Wesen ihres Gegenstandes keinen weiteren Zusatz
enthält, und in jene, welche mittelst eines äusserlichen Zusatzes (per
additamentum) ausgesprochen , wird '"'*); bei ersterer gibt er die be
kannte Regel, dass Gattungsbegriff und artmachender Unterschied die
wesentlichen Bestandtheile bilden '"'"), bei letzterer weist er auf die
Verschiedenheit der Denkauffassung des ursprünglichen Begriffes und
jenes Zusatzes hin "'"). Die Definition aber der connotativen Begriffe
unterscheidet er abermals, je nachdem derselben wirkliche Dinge ent
sprechen oder nicht, und im ersteren Falle sei streng genommen über
haupt nur eine sprachliche Definition möglich, welche zuweilen von
Einigen als formalis bezeichnet werde, während eine sachliche Definition
derselben, welche man dann materialis nenne, nur als eine uneigentliche
1010) C. 19 f., f. 52 r. B; vgl. ebend. Anm. 477.
1011) C. 30 f., f. 54 v. A u. B.
1012) C. 28, f. 54 r. A: Diffinitionum quaedam est diffinitio ea primens quid
nominis, el quaedam est diffinitio quid rei. Diffinitio erprimens quid rei . . . . . fl 0?l.
est necessaria disputanti scienli significatum vocabuli, ..... quia talis diffinitio non
tantum ea primit, quid nomen significat, sed eæprimit etiam, quid res est. Talis
autem diffinitio dupler est; quaedam enim talis est, quae nihil importat eatrinsecum
rei alio modo, quam importal rem; et talis diffinitio vocatur diffinitio propriissima
dicta, quae non potest esse nisi substantiarum . . . . . Alia est diffinilio importans quid
rei, quae simul cum hoc, quod importat rem, importal vel eæprimit aliquid aliud,
quod non est de essentia rei, sicut est diffinitio animae, quae est ista „Anima est
actus corporis physici organici“ (Arist. de an. II, 1, p. 412 a 27), quae importat
animam et corpus, quod non est pars animae; ... ... et ista vocalur diffinitio per
additamentum, et tales diffinitiones importantes quid rei convertuntur cum nominibus
mere absolutis affirmativis. Aliae sunt diffinitiones importantes quid nominis, quae
non sunt nisi orationes exprimentes, quid nomina significant; el tales diffinitiones
propriissime sunt nominum negativorum et connotativorum el respectivorum.
1013) C. 29, f. 54 r. B: Diffinitio eæprimens quid rei, non data per addita
mentum, semper continet pro prima parte aliquod genus diffinili et pro alia parte vel
aliis partibus continet differentiam vel differentias essentiales vel aliquos obliquos
significantes per se et primo partes rei.
1014) C. 32, f. 55 r. A : Diffinitio data per additamentum non solum eaplical
essentiam rei, sed etiam simul cum hoc eæplicat aliquid aliud a re, el hoc vel ne
gative vel affirmative; et ideo talis diffinitio non solum componitur er aliquo prae
{
dicabili per se, . . . . . . sed etiam componitur ea aliquibus praedicabilibus, ..... quae
sunt passiones diffiniti. Et ideo ad sciendum, quomodo diffinitio talis scilur de dif
finito, videndum est, quomodo diversae partes diversimode sciuntur de eodem ... . . . .
V. gr. si haec sit diffinitio albedinis „color disgregativus visus“ (Arist. Top. III, 5,
p. 119 a 29), prima particula, quae est genus albedinis, nullo modo polest demon
strari de albedine, sed tantum potest fieri evidenter nota per notitiam intuitivam et
non per syllogismum (s. ob. Anm. 748 f.), secunda autem particula potest fieri nota
per eaperientiam, si enim nullus ea periatur, albedinem disgregare visum, nullus sci
ret, an albedo esset disgregativa visus.
XIX. Occam (Argumentation). 411
betrachtet werden dürfe; im letzteren Falle, d. h. bei erdichteten Be
griffen, könne natürlich ohnediess von einer sachlichen Definition keine
Rede sein 191). - - - -
Die dritte Unterabtheilung, in welcher jene Argumentation besprochen
werden soll, deren Form nicht eine streng syllogistische ist, beginnt so
fort mit der Lehre von Consequentiae, welche Occam, wie wir sahen,
auch schon in dem Bisherigen zuweilen berücksichtigt hatte (s. Anm.924,
933,936). Zweifellos aber ist es, dass er auch diese Gruppe auf Grund
lage einer reicheren Literatur darstellte, welche bis zu seiner Zeit aus
früheren Anfängen erwachsen war; denn wenn schon dasjenige, was wir
oben (Abschn. XVII, Anm. 610–624) sahen, eine gewisse schulmässige
Durchbildung dieses Stoffes verräth, so zeigen sich hier Modificationen
und Erweiterungen jener Lehre, welche von Occam offenbar als allgemein
bekannte benützt und verarbeitet werden. So befindet sich Occam schon
bezüglich der Eintheilung der consequentia auf einer vergleichsweise
neuen Basis; er stellt nemlich die Unterscheidung der consequentia Sim
plex und consequentia ul nunc an die Spitze und lässt hiedurch alle
übrigen Eintheilungen gekreuzt werden; diese letzteren beruhen zunächst
darauf, dass die consequentia entweder bereits durch das logische Verhält
miss der in einem Urtheile enthaltenen Begriffe gegeben ist,– consequen
tia per medium intrinsecum –, oder dass sie sich erst auf anderweitige
allgemein geltende Gesetze der Logik berufen muss, –consequentia per
medium extrinsecum–; ferner wird hiemit wieder die Eintheilung in con
sequentia formalis und consequentia materialis derartig in Verbindung
gebracht, dass die erstere entweder nur auf medium extrinsecum oder
auf einer Verflechtung der beiden media beruhen soll, während letztere
gar keines Mediums, sondern nur der im Urtheile vorkommenden Begriffe
selbst bedürfe; ausserdem noch seien die Unterschiede der Supposition
der Begriffe und der Quantität, Qualität und Modalität der Urtheile als
Eintheilungsmotive der Consequenzen zu betrachten"). Doch dass gerade
1015) C. 33, f. 55 r. B: Non sollum autem diffinila absolula diffiniumlur, sed
eliam diffinita connotativa; et illa sunt in duplici differentia, quaedam enim sunt
lalia, de quibus significalive sumplis impossibiliter praedicalur esse, cuiusmodi sunt
„chimaera, liircocervus, vacuum“ el huiusmodi; alia sunt, de quibus non impossibi
liter praedicalur esse, sicut „album, migrum, risibile, calefactivum“..... Prima ha
bent praecise diffinitiones exprimentes quid nominis ..... Alia autem Connotativa ....
possunt habere duplicem diffinitionem: unam, quae exprimit quid nominis lanlum, el
aliam, quae exprimit quid rei; illa aulem, quae exprimit quid nominis lanlum, es
propriissima diffinitio talis diffiniti, propter quod vocalur a nonnullis diffinitio forma
lis el diffinitio secundum speciem; alia exprimens quid rei non est propriissima,....
quia lale connotativum non habet nisi diffinitionem exprimentem quid nominis lan
lum, ... ... el propler hoc talis diffinilio vocalur diffinilio materialis ab aliquibus.
1016) III, 3, 1, f. 57 r. A: Habito de syllogismo ...... demonstrativo agendum
est nunc de argumenlis et consequentiis, quae non haben formam syllogisticam......
Et primo praemittendae sunt quaedam distinciones de consequemliis ... .. Consequen
liarum quaedam est ut nunc et quaedam es simplex ...... Aliquando consequentia
lenet per medium intrinsecum, ... ... quando lenel virtule alicuius propositionis for
matae er eisdem terminis, sicut ista consequentia „Socrates currit, ergo homo curri“
lenet virtute islius mediae „Socrates est homo“, ... ... sed tunc tenet consequentia per
medium extrinsecum, quando tenet per aliquam regulam generalem, quae non plus
respicit illos terminos, quam alios ... ... Consequentiarum quaedam est materialis et
quaedam formalis: consequentia formalis est duplex, quia quaedam tenel per medium
412 XlX. Occam (Argumentation).
über diese Eintheilung eine bunte Manigfaltigkeit der Theorie in den
Schulen umlaufen mochte, bezeugt uns Occam selbst, indem er anderswo
eine ganz abweichende Unterscheidung der consequentia formatis an
führtw“). Die zahlreichen Regeln aber, welche sodann Occam über die
verschiedenen consequentiae verführt, zeigen uns ebenso wie die ältere
Formation dieser Lehre (Abschn. XVlI‚ Anm. 623) einen grundsätzlichen
Hinblick auf den Umkreis der Topik in Benutzung der Begriffe der De
fiuition, Beschreibung, Interpretation u. dgl., sind aber zugleich für Jeden,
der die gewöhnliche Lehre vom Urtheile inne hat, so selbstverständlich,
dass man es als ein überflüssiges Unternehmen bezeichnen möchte, die
selben in solcher Ausführlichkeit zu registriren (ich verzichte daher auch
hier darauf, den Inhalt der Anmerkungen im Haupt-Texte zu wieder
holen).
Diese Regeln beziehen sich zuerst auf die consequentiae per medium
intrinsecurng diese aber können entweder aus einem allgemein bejahenden
auf ein allgemein bejahendes Urtheil schliessen, sei es dass sie von den
Prädicaten jeder Art geltenmls), oder dass sie nur bei gewissen relativen
extrinsecum, quae respicit formam propositionurny et quaedam tenet per medium
intrinsecum immediate et mediale per medium eaztrinsecum respiciens conditiones ge
nerales propositionum consequentia materiolis diciturj quando tenet proecise ra
tione terminorum et non ratione alicuius medii Aliquando concluditur praecise
praedicatum de subiecto non determinatn, an praedicatum sit genus vel species vel
differentiag aliquando concluditur cum tali determinalione Aliquondo in
fertur consequensl in quo subiectum supponil personaliter et significativg et aliquando
inferlur consequensq in quo subiectum supponit simpliciter vel moterioliter .... .. Ali
quando infertur consequens. quae est propositio universalisl et aliquando propositio
particularis . . . . .. Aliquondo infertur propositio o/firmativo et aliquando negotivo.z.z.
consequentiorum quaedam est ex antecedente affirmativie et cansequente affirmativol
quaedam ex utroque negotium quaedam ex antecedente a/firmativo et consequente ne
galivo, quaedam e converso Aliquando consequens est propositio de inessea ali
quando est propositio de necessario et sic de aliis.
1017) Sent. l‚ Dist. 4, qu. 1 K: consequentia formatis est duplex.‘ aliquando
tenet ratione eomplexorum, et talis consequentia est syllogismusj quia ubicunque et
ex quilmscunque terminis fiat syllogismus habens tales praemissas sic dispositasj ibi
est bonus syllogismus similiter ab ezclusiva od universalem de terminis transposi
tis est bona consequential similiter a copulotiva ad alteram partem Aliquando
consequentia est formatis proecise ratione terminoruml quia scilicet termini ipsi se
habent ad invicem sic vel sie, e! isto modo ab universali ad singularem est bono
consequentia quia terminus unus continetur ab alio.
1018) Summa I. l. a. a. O. c. 2, f. 57 r. B: Dieendum est..... primo de re
gulis, per quas tenent consequentiag quae tenent per medium intri-rtsecuml et circa
hoc primo de regulis, per quas tenent consequentioe concludentes conclusionem
universalem affirmativam ex aflirmativa, in qua termini supponunt signi/icotice et per
sonaliter A superiori distributo ad inferius distributum est bona conseqnentiag
quando proedicatio superioris de in/eriori est necessariol tunc est consequentia
simplex; quando autem praedicotio est contingens ‚ luae es! consequentia ut nuncg
verumtamen quando tam anti-cedens quam consequens sunt de possibili vel
contingenti accepto subiecto ittriosque pro eo, quod ext, vel pro ‘eo, quod contingit
. . .. . est generaliter consequentia simplex . . . .. A cii/finita distributo ad diffinitionem
distribotam est bona consequentia et e converso A descriptione distributo ad
descriptum distributum est bona consequentia et e converso . . . . .. A nominis inter
pretolione distributo ad nomen interpretatum dislributum est bona consequentia et e
eonverso..... Ab uno convertibilium distributo ad reliquum distributum est bona
consequentia et e conoerso...... Praedictae regulae intelligendae sunt in propositio
nibus de inesse et de modo in sensu divisol non in illis de modo sumptis
XIX. Occam (Argumentation). 413
Prädicaten stattfinden "!"), oder sie enthalten einen Schluss aus einem
allgemein verneinenden Urtheile auf ein allgemein verneinendes, und zwar
abermals entweder bei jedwedem Prädicate !"°") oder nur bei relativen
Begriffen 1"*'), oder endlich sie schliessen aus Bejahendem auf Ver
neinendes oder umgekehrt, welch beides einer näheren Aufzählung der
Regeln nicht bedürfe; hingegen ist noch die Abfolge particularer und
unbestimmter Urtheile durch besondere Regeln zu normiren 19**). Hierauf
in sensu composito; in talibus enim . . . . . . videndum est, an modus possit compelere
antecedenti, nisi compelat consequenti; et tunc est bona consequentia et cum modo
veritalis tenet, non autem cum modo necessitatis vel possibilitatis, quia in conse
quentia ut nunc er necessario potest sequi conlingens et ea possibili impossibile.
. . . . . . A differentia superiori distribula ad inferius distributum est bona conse
quentia . . . . . . A convertibili cum superiori distribulo ad inferius distributum .....
A diffinitione superioris et descriptione et nominis interpretatione distributa ad in
ferius distribulum . . . . . Quando contingit inferre diffinitum vel descriptum vel in
terprelatum cum distributione, contingit inferre diffinitionem et descriptionem et nominis
interpretationem cum distributione.
1019) C. 3, f. 57 v. B: Dicendum est de regulis, per quas infertur universalis
affirmativa non respectu omnium praedicalorum, sed respectu aliquorum . . ... Ab uno
relativorum, quae sunt simul natura, distribulo ad reliquum distributum respectu huius
verbi „est“ est bona consequentia et non respectu aliorum praedicatorum, unde bene
sequitur „0mnis pater est, ergo omnis filius esl“ . . . . . A toto distributo ad partem
distributam respectu huius verbi „est“ est bona consequentia, sicut sequitur „0mnis
domus est, ergo omnis paries est“ . . . . . Si concretum praedicatur de concreto distri
buto, et abstractum praedicabilur de abstracto distributo, sicul „0mne iustum est bo
num, ergo omnis iustitia est bona (zu lesen bonitas)“.
1020) C. 4, ebend.: Regulae, per quas tenent consequenliae inferenles universa
lem negativam er negativa . . . . . respeclu quorumque praedicalorum . . . . . A supe
riori distribulo ad inferius distributum negative est consequentia simpler, . . . . . „Nul
lus homo currit, ergo nullus homo albus currit“ . . . . . A diffinitione ad diffinilum
cum distributione etiam negative et a descriptione ad descriplum, et e convers0 . . . . .
A differentia superioris ad inferius et a differentia superioris ad inferius negative
cum distributione tenet consequentia.
1021) C. 5, f. 58 r. A: Non respectu quorumcunque praedicatorum deserviunl
regulae tales: Ab uno relativorum, quae sunt simul natura, ad reliquum negative cum
distributione est bona consequentia ...... A nomine partis distributo ad nomen totius
distribulum..... Si čoncretum negatur universaliter de concreto, et abstractum de
abstracto. . . . . A negatione prioris distributi ad negationem posterioris, sicut „Nulla
substantia est, ergo nullum accidens esl“...... A negatione subiecti seu denominali
ad negalionem denominantis, ..... sicut „Nullum corpus est, ergo nullum album est“.
1022) C. 6, ebend.: Restat dicere, quomodo universalis affirmaliva infertur ea:
negativa el e converso; sed quia ista possunt patere ea praediclis, ideo dicendum
est de consequentiis inter particulares et indefinitas, quia ..... particularis et inde
finita convertuntur semper, quando termini supponunt personaliter et significative (vgl.
Anm. 901) ...... A diffinitione ad diffinitum est bona consequentia a parte subiecti et
etiam a parte praedicati affirmative et e converso ..... A descriptione ad descriptum
et e converso..... A nominis interpretatione ad nomine interpretatum. . ... Ab inferiore
ad superius est bona consequentia sine distributione et affirmative, el talis est sim
pleæ..... Ab inferiori ad superius postposita negatione est bona consequenlia, sed non
simpleæ, nisi quando praedicatio superioris de inferiori est necessaria ..... Ab uno
convertibilium ad reliquum ...... Ab aliquo sumpto cum determinatione ad ipsum
sumptum sine determinatione; . . . . . tamen aliquando de toto aggregato er determi
natione et determinabili praedicatur altera pars, aliquando utraque pars, aliquando
neutra, v. gr. de illo toto „homo albus“ praedicatur ulraque pars .....: A propost
tione sumpta cum adverbio determinante operalionem ad ipsam sine determinatione
sumptam valet consequentia affirmative, sicut „Socrates velociter currit, ergo Socrates
currit“. . . . . . A propositione universali affirmaliva ad quamlibet indefinitam, particu
414 XIX. Occam (Argumentation).
folgen die consequentiae per medium ewtrinsecum, und zwar sowohl
wenn Bejahendes aus Bejahendem 192°), als auch wenn Verneinendes aus
Verneinendem 19**), als auch wenn Bejahendes aus Werneinendem oder
umgekehrt geschlossen wird 19°°). Sodann werden specielle Regeln der
consequentia betreffs der modalen Urtheile formulirt, wobei natürlich
wieder, wie schon früher (s. Anm. 950 ff. u. 980 ff.), in der Unterschei
dung des sensus compositus und des sensus divisus das hauptsächliche
Motiv liegt; zuerst wird der Fall ins Auge gefasst, dass die Modalität
des Urtheiles im Schliessen unverändert bleibt, d. h. dass z. B. von einem
Nothwendigkeits-Urtheile nur wieder auf ein Nothwendigkeits-Urtheil ge
schlossen wird!"*"); sodann folgen die Schlüsse, welche von einem mo
larem vel singularem affirmativam, de cuius subiecto vere praedicatur subiectum uni
versalis, est bona consequentia respectu eiusdem praedicati, nulla variatione eristente
a parte determinalionis . . . . . A nomine numerali respectu huius verbi „est“ ad nomen
partis, .... sicut „Quatuor sunt, ergo duo sunt“. . . . . . A nomine collectivo ad nomen
partis . . . . . Quando sunt duae contrarietates, si unum ertremum unius contrarietatis
praedicatur de uno ertremo alterius contrarietatis, reliquum eætremum praedicabitur
de reliquo, sicut „lustilia est virtus, ergo iniustitia est vitium“...... Si generatio
alicuius bona est, ipsum quoque bonum est; ferner ebenso beim Prädicate „malus“
und beim Subjecte „corruptio“.
1023) C. 7, f. 59 r. A: Dicendum est nunc de regulis inferentibus affirmativam
er affirmativa per medium ertrinsecum . . . . . Si principale de principali, et coniugulum
de coniugato et casus de casu et e converso; et vocatur coniugatum concretum et
principale abstraclum, ... .. si concretum et abstractum significant idem (s. Anm.
826 ff., 885, 918)...... Si aliqua consequentia sit bona, eodem addito utrobique
adhuc erit bona . . . . . . Quod dicit sapiens, est verum; . . . . . sed ista regula non est
generalis nisi de autore, qui errare non potest . . . . . Si simpliciter ad simpliciter, et
magis ad magis et marime ad maatime..... Si singulare de singulari, et plurale de
plurali. . . . . Si plurale de plurali, et singulare de singulari.
1024) C. 8, f. 59 v. B: De regulis, per quas tenent consequentiae inferentes
negativam er negativa. Et est una regula complectens multas, quae est talis: A dif
finitione ad diffinitum, a descriptione ad descriptum, a nominis interpretatione ad in
terpretatum, ab uno convertibili ad reliquum, et e converso tenel consequentia, sive
praeponatur sive postponatur negalio . . . . . . . Ab inferiori ad superius postposita ne
galione est bona consequentia . . . . . A negatione inferioris ad negationem superioris
sumpti cum signo universali affirmativo vel stante immobiliter est bona consequentia,
sicut „Socrates non est iste homo, ergo Socrates non est omnis homo“..... Si „dif
ferre, esse aliud, distingui“ significent idem quod „non esse idem“, tales consequen
tiae sunt bonae ; . . . . . verumtamen potest distingui de „esse non idem“, quia uno
modo potest esse terminus relativus, alio modo terminus mere infinitus ...... -A nega
tione alicuius ad negationem eiusdem cum aliqua determinatione est bona consequen
tia, sicut „Socrates non est homo, ergo Socrates non est homo albus“. A
1025) C. 9, f. 60 r. B: De regulis deservientibus consequentiis inferentibus ne
gativam eæ affirmativa et e converso ..... Eæ affirmatione contrarii sequitur negatio
alterius contrarii.... A negatione contrarii ad positionem alterius est bona consequen
tia ..... A positione habilus sequitur negatio privalionis et e converso (dann folgt
die schon oben, Anm. 900, angeführte Stelle) . . . . . . . Ab affirmativa de praedicato
infinito ad negativam de praedicato finito ...... Ad affirmativam de praedicato finito
sequilur negativa de praedicato infinito..... Ad negativam de praedicato finito sequi
lur affirmativa de praedicato infinito ..... Ad negativam de praedicato infinito sequi
tur affirmativa de praedicato finito ...... Ab affirmativa de specie specialissima ad
negativam de alia specie specialissima condividente est bona consequentia . . . . . Ab
affirmativa de uno genere ad negativam de alio genere non subalterno est bona con
sequentia.
1026) C. 10, f. 61 r. A: Nunc dicendum est de quibusdam regulis deservien
tibus consequentiis eæ propositionibus de modo . . . . . De consequentiis ea propositio
XIX. Occam (Argumentation). 415
dalen Urtheile auf ein Inhärenz-Urtheil übergehen 1927), und zuletzt die
jenigen, welche von Einer Modalität auf eine andere Modalität hinüber
schliessen 1928).
Sowie aber ersichtlich ist, dass die bisher angeführten Regeln der
consequentia nichts Anderes enthalten, als was die aristotelische Tra
dition in Bezug auf Umkehrung, Entgegensetzung und Aequipollenz der
Urtheile dargeboten hatte "*"), so reiht nun auch Occam betreffs der
modalen Urtheile wirklich sofort die Aequipollenz und Entgegensetzung
derselben an, wie wenn Solches unbedingt nur zur Lehre von conse
quentia gehören könnte. Nachdem er zu diesem Behufe eine Eintheilung
nibus de necessario . . . . . est una regula lalis: . Ab inferiori ad superius sine distri
butione, tam a parte subiecti quam a parte praedicati, affirmative est bona conse
quentia, sicut „Socrates de necessitate est homo, ergo Socrates de necessitate est ani
mal“, . . . . . quando necessarium sumitur in sensu diviso ...... Semper ab illa de
necessario in sensu composito vel ei aequivalenti ad aliam de necessario in sensu di
viso vel ei aequivalentem est bona consequentia et e converso, ...... sicut „Socrates
de necessitate est homo, ergo|haec est necessaria „„Socrates est homo““ et e converso“.
. . . . . Circa consequentias, quae fiunt ea propositionibus de possibili est sciendum, quod
singulare de subiecto, quod est nomen proprium vel praecise pronomen demonstrativum,
sumptum in sensu diviso infert illam de possibili sumptam in sensu composito et e
converso ; ..... si subieclum . . . . . fuerit terminus communis, . . . . . si stat pro eo, quod
est, ...... consequentia non valel, sicut non sequitur „Hoc album potest esse nigrum,
ergo haec est possibilis „Hoc album est nigrum“; ...... si autem stet pro eo, quod
potest esse, ab illa in sensu diviso ad aliam in sensu composito non valet conse
quentia ..... Circa propositiones de conlingenli sciendum est, quod illa de contin
genli sumpta in sensu composito et secunda in sensu diviso convertuntur, si subiectum
sit pronomen demonstrativum vel nomen proprium; . . . . . si autem subiectum sit ter
minus communis, . . . . . non oportet . . . . . Circa illam de impossibili sciendum est,
quod, quando subiectum est pronomen demonstrativum, illa in sensu composito et illa
in sensu diviso convertuntur; . . . . . sed si subieclum sit terminus communis, . . . . . .
non aequivalent . . . . . Circa alias modales u. s. f., nemlich genau dasselbe wie bei
conlingens und impossibile. -
1027) C. 11, f. 61 v. B : Circa consequentias ea una de inesse et alia de modo.
. . . . . Illa de necessario, sive sumilur in sensu diviso sive in sensu composito, sem
per infert illam de inesse, sed non e converso . . . . . . Illa de possibili, sive sumatur
in sensu diviso sive in sensu composito, non infert suam de inesse . . . . . Illa de
contingenti, si sumatur in sensu composilo, ..... non infert suam de inesse ; .....
similiter si sumatur in sensu diviso ..... Illa de impossibili in sensu composito non
infert suam de inesse, sed semper contradictoriam suae de inesse; . . . . . similiter si
sumatur in sensu diviso . . . . . Circa alias modales sciendum est, quod raro vel nun
quam illae de inesse inferunt illas de modo, . . . . . tamen frequenter illae de modo
inferunt illas de inesse; . . . . . si sil talis modus, qui non potest competere nisi pro
positioni verae, consequenlia est bona ab illa de modo ad suam de inesse.
1028) C. 12, f. 62 r. A: Videndum est de consequentiis er propositionibus di
versorum modorum . . . . . Illa de necessario semper infert illam de possibili . . . . . Illa
de necessario non infert illam de contingenti, modo contingentiae manente affirma
tivo, nec e converso . . . . . Illa de necessario infert contradictorium illius de impossi
bili . . . . . Multae propositiones de aliis modis inferunt illas de necessario, sed non e
converso, sicut sequitur „0mnem hominem esse risibile, est demonstrabile; ergo
omnem hominem esse risibile, est necessarium“ . . . . . . Illa de possibili non infert
illam de contingenti, sed e converso . . . . . . 0mnis propositio, in qua ponitur alius
modus, qui non potest competere nisi propositioni verae, infert illam de possibili.
. . . . . . Regula generalis est: A propositione de uno modo ad propositionem de alio
est semper bona consequenlia, quando modus consequentis praedicatur de modo ante
cedentis universaliter sumpto.
1029) S. oben bei Anm. 892.
416 XIX. Occam (Argumentation).
der Modalitäten in widersprechende (repugnantes), subalternirende (se
cundum superius et inferius) und disparate (impertinentes), sowie die
nöthige Berücksichtigung der Quantität und Qualität vorausgeschickt "°"),
bespricht er ziemlich lückenhaft und in willkürlicher Auswahl einige
Momente der Aequipollenz der Nothwendigkeits-Urtheile "°"), hierauf der
Zufälligkeils-Urtheile 1932) und zuletzt der Unmöglichkeits-Urtheile 19°°).
Diese Mängel der Darstellung ergänzen sich uns allerdings durch Das
jenige, was Occam über diesen Gegenstand in der Ea positio aurea
entwickelt, woselbst er durch die Erklärung des aristotelischen Textes
1030) C. 13, f. 62 r. B: Circa propositionum modalium aequipollentias et re
pugnantias sunt variae difficultates . . . . . Modorum quidam sunt repugnantes, quidam
sunt superius et inferius se habentes, quidam sunt impertinentes. Repugnantes sunt,
sicut necessarium et impossibile, possibile el impossibile, necessarium et contingens,
ad utrumlibel et impossibile, necessarium et inopinabile, demonslrabile et indemonstra
bile, et tales multi ; secundum superius et inferius se habentes sunt, sicut necessa
rium et possibile, . . . . . necessarium et scibile, necessarium et demonslrabile; imper
linentes sunl, sicut dubilabile et possibile, et huiusmodi . . . . . Modorum repugnantium
quidam sunt immediali, . . . . . sicut se habent possibile et impossibile, quia omnis
propositio vel est possibilis aut impossibilis; quidam sunt mediati, sicut necessarium
et impossibile ..... Modorum quidam sunt simpliciter affirmativi, sicut necessarium,
. . . . . quidam simpliciler negativi, sicut impossibile, ..... quidam non simpliciter af
firmalivi nec simpliciter negativi, sicut contingens ..... In modalibus quaedum sunt
propositiones simpliciter primae, quarum aequipollentiae non sunt quaerendae, et sunt
omnes propositiones, in quibus ponuntur modi simpliciter affirmativi vel non simpli
citer affirmativi, tamen non negativi; ...... de aliis propositionibus modalibus quae
rendae sunt aequipollentiae ...... In propositionibus quandoque modus affirmalur et
quandoque negatur.
1031) C. 14, ebend.: Primo autem dicendum est de propositione, in qua ponitur
ille modus „necessarium“, de qua dicendum est, quod necessarium aut non negat
modum aut negal modum. Si primo modo, semper talis propositio aequivalet alicui
propositioni de necessario, . . . . . sicut ista „Necesse est, non omne animal esse ho
minem“ aequivalet isti „Necesse est, aliquod animal non esse hominem“. ..... Si
autem modus necessitatis negatur et non signum (der gedruckte Text gibt ganz Wer
kehrtes, sowie überhaupt gegen den Schluss des Buches sich die Druckfehler in
bedenklicher Weise vermehren), tunc modus necessitalis mutandus est in modum,
quem infert, sc. in possibilem affirmativum, et residuum in contrarium, sicut ista
„Non necesse est, omne animal esse hominem“ aequivalet isti „Possibile est, aliquod
animal non esse hominem“. Si autem modus non negetur, sed signum solum, modus
mutabitur in possibilem affirmativum, unde ista „Nullus homo de necessitate est ani
mal“ aequipollet isti „0mnis homo potest non esse animal“: . . . . Sicut dictum est de
propositionibus de necessario respectu propositionum de possibili, ita dicendum est
proportionabiliter de propositionibus de possibili respectu propositionum de necessario.
1032) C. 15, f. 62 v. A : Istarum propositionum „Conlingil, omnem hominem
esse animal“ . . . . . non est aequipollentia quaerenda, quia sunt primae; possunt tamen
tales propositiones eæponi, . . . . . . sicut ista aequivalet isti „Possibile est, omnem ho
minem esse animal, et possibile est, nullum hominem esse animal“ ..... Ideo semper
affirmativa et negativa de contingenti, modo contingenti remanente affirmativo, con
vertumlur . . . . . . Quando autem dictum propositionis de contingenti mutatur in con
tradictorium, tunc particularis aequivalet uni disiunctivae.
1033) C. 16, f. 62 v. B: Propositionum de impossibili . . . . . quaelibet aequiva
let opposito alicuius de possibili; . . . . . et cum dicitur, quod „impossibile“ aequivalet
isti „non possibile“, faciliter potest sciri per praedicta, cui aequivalet propositio de
impossibili . . . . . Quando nulla negatio negat modum impossibilitatis, tunc illa de im
possibili aequivalet uni de necessario . . . . . Si autem modus impossibilitatis sit ne
gatus, tunc mutabitur modus impossibililalis in modum possibilitatis.
XIX. Occam (Argumentation). 417
veranlasst war, die erforderliche Casuistik erschöpfender durchzuführen;
und somit darf ich wohl zur Vervollständigung auf seine dortigen An
gaben über die Aequipollenz der modalen Urtheile "°"), sowie wenigstens
auf die versinnlichende Darstellung der Entgegensetzung derselben hin
weisen 1935). ' ,
Indem aber 0ccam als einen Gegenstand der consequentia auch noch
diejenigen Urtheile beizieht, bei deren Begriffen nicht eine suppositio
personalis, sondern eine suppositio simpler oder materialis obwaltet
1034) Erpos. aur. Perierm. II (gegen Ende) : Circa propositiones modales sunt
duo videnda: primum est de aequipollentia, secundum de repugnantia . . . . . Aequi
pollentia habetur, quando per additionem negationis tota propositio negativa redditur
alterius quantitatis vel qualitatis vel modi, quam fuerit propositio praecedens . . . . . .
De possibili . . . . modus aliquando negalur, aliquando non negalur. Quando non ne
gatur, aequipollentia accipienda est sicut in illis de inesse . . . . . Si autem modus
negalur, tunc aut negatio praecedit tam modum quam signum, aut unum eorum .....
Si primo modo, aut signum illud est universale aut particulare. Si sit universale
et modus negatur, sic aequipollet uni particulari de necessario..... Si autem signum
sit particulare, tunc aequivalet uni universali negativae de necessario et uni particu
lari de impossibili ..... . Si autem negatio tantum praecedit talem modum, sc. possi
bile, , , ... tunc si propositio sumatur in sensu divisionis et sit universalis, aequipol
let universali negativae de necessario; ..... si sumatur in sensu composito, tunc ae
quipollet uni parliculari negativae de necessario ..... Si autem signum sit particu
lare, tunc in sensu diviso aequipollet uni particulari de necessario; . . . . . . sed in
sensu composilo aequivalet uni universali negativae de necessario ..... Si autem ne
gatur, modus necessitatis, tunc si negatio praecedit modum et sit signum particulare,
in sensu diviso aequivalet uni particulari negativae de necessario; ... ... in sensu
composito aequipollet uni universali negativae de possibili ..... Si autem signum sit
universale, tunc in sensu diviso aequipollet universali negativae de possibili; ......
in sensu composito aequivalet uni particulari negativae de possibili ..... Si autem
negelur modus impossibilitalis, tunc si signum sit universale, in sensu diviso aequi
valet uni universali negativae de possibili; ..... in sensu composito aequivalet uni
universali de possibili ..... Si autem signum sit particulare, consimiliter aequivalet
particulari de possibili tam in sensu composito quam in diviso. Et ista ad praesens
sufficiant de aequipollentia propositionum modalium, quamvis multa alia dici pos
sent. Die byzantinischen Memorial-Verse bleiben auch hier unberücksichtigt, vgl.
Anm. 901 u. 941.
1035) Ebend. : Circa repugnantiam propositionum modalium est sciendum, quod
u. s. f. Nemlich die weitschweifigen Regeln concentrirt Occam in folgende drei
Figuren:
Necess. omne A est B contrar– Necess. nullum A est B
Ë | - au- dictori" F;
Aliqu. A potest esse B subcontr. Aliqu. A pot. non esse B
Ferner ebenso : - - -
Imposs. est, omne A e. B Imposs. e., nullum A e. B
Possib. est, aliqu. A non e. B Possib. e., aliqu. A e. B
und desgleichen: -
0mne A Potest e. B 0mne A pot. non e. B
Aliqu. A necess. e. B Aliqu. A necess. non e. B
Paanti, Gesch. III. 27
418 XIX. Occam (Argumentation)
(s. ob. Anm. 877), d. h. Urtheile, in welchen die Universalien oder
sonstige intentiones secundae ausgesagt werden "), so hat er
hiemit einen zwar sehr eigenthümlichen, aber doch nicht unmotivierten,
Uebergang zur Topik gewonnen, insoferne in dieser in der That die
ursprüngliche Quelle der Quinque voces liegt (s. Abschn. IV, Anm.
707 ff, Abschn. V, Anm. 83 f., Abschn. XII, Anm. 167). Und indem
er so von der Verbindung der consequentia mit der Topik einen
umfassenderen Gebrauch macht, als die Früheren (Abschn. XVII, Anm.
618), bespricht er zunächst völlig an der Hand der aristotelischen
Topik in grosser Ausführlichkeit die Begriffe genus, proprium, defi
nitio, species, differentia, idem et diversum"), und wird dann
durch die gleiche Quelle auch auf inductio geführt, bezüglich deren
wir ihm das ehrende Zeugniss nicht versagen dürfen, dass er we
nigstens eine Ahnung von dem Werthe des Inductions-Beweises in
sich trug, sowie er ja auch grundsätzlich sich in ächt aristotelischem
Geiste über die Erkenntniss des Singulären äusserte (s. oben Anm.
745) oder dem singulären Urtheile selbst eine Stelle im kategorischen
Syllogismus vorbehalten wissen wollte (ob. Anm. 970). Die Bemer
kung, welche er einmal anderswo macht, dass der Erfahrungs-Beweis
dem Syllogismus ebenbürtig sei"), erhält somit bei ihm eine etwas
bestimmtere Form, insoferne er wenigstens im Stile der Regeln der con
sequentia den Versuch macht, das logische Verhältniss, welches zwischen
einem allgemeinen Urtheile und den unter dasselbe fallenden singulären
Urtheilen besteht, in eine formulierte Fassung zu bringen; und indem er
diess zunächst bei den gewöhnlichen Inhärenz-Urtheilen und denjenigen,
deren Verbum im Präteritum oder Futurum steht, unternimmt, erheben
sich ihm nur theologische Schwierigkeiten bezüglich des zukünftig Mög
lichen "); für die modalen Urtheile aber gilt ihm der Uebergang vom
1036) Summa t. l. a. a. O. C. 17, f. 63 r. A: Nunc videndum est de conse
quentiis ex propositionibus, in quibus aliquis terminus supponit simpliciter vel male
rialiter, ut sunt consequemliae inferentes tales Conclusiones „Album es accidens Socra
tis, Homo est species lalis generis, Risibile est proprium hominis, Substanlia animala
sensibilis est diffinitio animalis, Canis est aequivocum“ et huiusmodi ....., Est igitur
regula generalis talis: Illud contingenter verificatur de aliquo, ergo est accidens eius.
- - - - - Alia regula: Hoc verificatur de hoc et non est proprium illius nec genus nec
differentia nec species nec diffinitio nec aliquid commune omnibus, ergo est accidens
eius.
1037) C. 18–30, f. 63 r. A– 68 r. B. -
1038) Quodl. V, qu. 2: Eadem conclusio non sollum specie sed numero poltest
evidenter sciri per demonstrationem el experienliam et per eundem habitum numero.
Hoc probo, quia per experientiam acquiritur aliquis habitus veridicus conclusionis et
nullus alius a scientia, ..... et per demonstrationem acquirilur scientia eiusdem con
clusionis. - - - -- - - - - - - - -
1039) Summa t. l. a. a. O. C. 31, f. 68 r. B: Inductio est a singularibus
ad universale progressio; ad hoc aulem, quod fiat inducilio, requirilur, quod tam in
singularibus quam in universali sit idem praedicalum et sollum sit variatio a parte
subiectorum ...... Sunt igitur istae regulae: ..... Quaelibet universalis affirmativa
vera de praesenti, non aequivalens propositioni de futuro, et de inesse habet aliquam
Singularem veram ..... Si omnes singulares alicuius prop0silionis sint verae, univer
Salis est vera ..... Si universalis affirmativa sil falsa, oportel, quod aliqua singularis
sit falsa.... Circa universalem de praeterito sunt regulae intelligendae sicut de uni
| | | - - - - - - -
XIX. Occam (Argumentation). 419
Singulären zum Allgemeinen nur beim sensus divisus als überhaupt
statthaft, während beim sensus compositus nur die Nothwendigkeits
Urtheile einen solchen Inductions-Schluss zulassen 194"). Nachdem er
aber hierauf aus der aristotelischen Topik noch den Begriff des Homo
nymen erläutert hat "''), fasst er zum Abschlusse noch eine An
zahl allgemeiner Regeln der consequentia zusammen ""°), welche uns
allerdings an die ältere Formation dieser Lehre (Abschn. XVII, Anm.
621) erinnern und in dieser Form vielleicht auch nur eine Zugabe des
Herausgebers sind. : : : i - 1. i " ' ' , ' ’
Wenn aber hierauf in einer Weise, welche unverkennbar den Inter
polator verräth (s. die schon oben, Anm. 740, angeführte Stelle), noch
als ergänzender Anhang die Lehre von Obligationes und Insolubilia bei
gefügt wird !"*"), so muss ich diese kleine Gruppe dem folgenden Ab
schnitte vorbehalten, in welchem wir überhaupt manigfache Erweiterungen
der byzantinischen Logik treffen werden, wenn ich auch nicht in Abrede
stellen will, dass Occam sich mit diesen Dingen, deren erste Keime ja
bereits vorlagen (s. Abschn. XVII, Anm. 625 f.), wirklich selbst beschäf
tigte. In der Form, in welcher sie in dem Compendium Occam’s gedruckt
erscheinen, sind sie jedenfalls späteren Ursprungs.
versali de praesenti. Sed circa inductionem propositionis universalis de futuro est primo
sciendum, quod dicendum est eodem modo de inductione propositionis de futuro neces
sariae et impossibilis, sicut de illis de praesenti et de praeterito. Sed circa inductionem
propositionis universalis de futuro in materia contingenti aliter dicendum est secundum
veritatem et fidem, et aliter secundum intentionem Aristotelis; . . . . . nam Aristoteles
ponit, quod nulla propositio contingens de futuro est vera nec aliqua contingens de
futuro est falsa (s. Abschn. IV, Anm. 239); ...... sed verilas fidei ponit, quod con
tingentia futura sunt scita a deo u. s. w. (auch in Erpos. aur. Perierm. entwickelt
Occam gelegentlich der propositiones futurae contingentes einen langen Excurs über
praedestinatio und praescientia dei, welchen wir ebenfalls den Theologen überlassen).
1040) C. 32, f. 68 v. B: Circa inductionem propositionum universalium de
modo est primo sciendum, quod si propositiones universales accipiuntur in sensu di
viso, . . . . . eodem modo inducuntur, sicut universales de inesse , et ideo omnes tales
inductiones sunt bonae . . . . . C. 33, f. 69 r. A: Videndum est, quomodo omnes sin
gulares de modo sumptae in sensu composito ..... se habent ad universales de modo
sumptas in sensu composito . . . . . . Semper singulares de necessario tales inferunt uni
versales de necessario, nisi in singularibus subiiciantur pronomina demonstrativa
sumpta cum subiecto propositionis universalis . . . . . C. 34, f. 69 r. B : Circa induc
tionem universalium de possibili est sciendum, quod er singularibus non sequitur
universalis . . . . . C. 35, f. 69 v. A: Singulares de contingenti non inferunt univer
salem de contingenti.
1041) C. 36, f. 69 v. A.
1042) C. 37, f. 70 r. A: Nunc ponendae sunt regulae generales consequentiis
deservientes . . . . . Er vero nunquam sequitur falsum . . . . . Er falsis potest sequi ve
rum . . . . . Si aliqua consequentia sit bona, er opposito consequentis sequitur oppo
situm antecedentis. . . . Quidquid sequitur ad consequens, sequitur ad antecedens; . . . .
non tamen quidquid sequitur ad antecedens, sequilur ad consequens . . . . . Quidquid
stat cum antecedenle, stat cum consequente . . . . . Quidquid repugnat consequenti, re
pugnat antecedenti . . . . . Er necessario non sequitur contingens ..... Er possibili non
sequitur impossibile . . . . . Et istae duae regulae sunt intelligendae de consequentia
simplici; . . . . . tamen consequentia ut nunc bene poterit sequi ..... Ad impossibile
sequitur quodlibet . . . . . Necessarium sequitur ad quodlibet.
1043) C. 38–45, f. 70 v. A – 71 v. B.
27*
420 XIX. Occam (Argumentation).
Endlich die letzte Unterabtheilung der Lehre von der Argumen
tation") enthält eine getreue Darstellung der aristotelischen Sophistici
Elenchi, welche nichts Bemerkenswerthes für uns darbietet.
Welch grossen Einfluss aber Occams Parteistellung und seine ganze
Entwicklung der Logik auf die nächsten Generationen ausgeübt habe,
werden die folgenden Abschnitte deutlich darthun können.
1044) III, 4, C. 1–18, f. 72 r A –81. v. B.
REGISTER
"
Abano Petrus de 243. ,
absolute Kategorien 252, 282.
absolulum 324, 364, 367.
abstractio 100, 212,260, 268,293, 346.
abstractum – concretum 215, 242, 265,
279,293, 308, 321, 363, 386.
accidens s. lsagoge. - -
accidens logicum 244. -
actus apprehensivus 332,
intelligendi 265, 307, 320, 335,
- 338, 347.
rationis 206, 292.
adminiculativa logica 258, 274.
adunatio 101. , -
ad utrumlibet 131. . . . .
Aegidius v. Lessines 195 f.
Romanus 257 ff. -
aequiparantia 153, 282,310, -
aequivocum 46,282,306, 365, „
aggregatum 209, 234.
Albertus Magnus 89. ",
de Saxonia 203.
Alexander Alesius 75. -
,
W. Alessandria 240 f,
alietas 137, 310. - -
alius 53, 72, 377. - -
Amalric von Ben 6. "
ampliatio 19, 31, 56, 89, 134, 186, 227,
382, 384, 393.
an 24.
analogon 93, 103, 306.
Analytik erste 105 f., 230 f.
zweite 85 ff., 106 f., 118, 232,
234, 409. -
Ancona Augustinus von 274 ff.
Andly Heinrich von 180.
Andreas Antonius 276 ff.
Angelologie 184, 189, 217, 240, 271,
281, 295f, 309, 312, 317, 360.
anima, in anima u. extra animam 260,
273, 279, 284 f., 334. -
antepraedicamenta 103. -
antiplatonische Richtung 125,236, 240,
' 292 f,309, 316,318, 325,
Baco
Antoli 4. -
Antonius Andreas 276 ff.
apparens, apparilio 323 f.
appellatio 19,31, 57, 83, 106,135, 373.
appelo 134. - - - - - -
applicare 204.
aptitudo 100.
Armand von Beauvoir 306 ff.
Ascoli Joh. Gratiadei von 313 ff.
Augustinus Triumphus v. Ancona 274 ff.
Aureolus Petrus v, Werberiá 319 ff.
Auvergne Petrus von 238 ff. - -
Wilhelm von 75 ff.
Auxerre Lambert von 25 ff.
Avendeath Johannes 3. - -
Baconthorp Johannes 318. . . .
oger 120 ff. " ,
Balduin 8. - - - - -
Barbara, Celarent u. s. f. 15 f., 49, 84,
154, 230, 398,
Basingstokes Johannes 5.
Beauvais Vincenz von 77 ff.
Beauvoir Armand von 306 ff.
Ben Amalric von 6. - " . . .
Benevento Marcus de 330. - -
Bernhard von Trilia 196. : "
bis 133,378.
Bologna Gerhard von 241.
Bonaventura 119 f.
Brabant Heinrich von 5.
Siger von 234 f.
Brito Herveus 264 ff.
Olivier 201.
Radulph 241 f.
Burleigh Walter 297 ff.
byzantinische Logik 10ff, 129 ff,224ff.
379ff. - - -
Capito Robert 85 ff., 121.
caret 133.
casus obliqui 230, 362, 382, 385, 393,
399
causalis 129, 253, 396. "
causando–praedicando235,240,242,273,
278, 299, 309.
causis de 8 f.
- - - - -
,
422 Register.
ceteri 225.
Clapwel Richard 199.
cognosco, scio 226.
collectio 101, 110, 190, 210.
Colonna Aegidius de 257 ff.
communicabilitas 100, 350.
communis natura 126.
communitas 110, 213, 347.
comparare 212.
Comparativ 71.
complexum–incomplexum 78, 93, 307,
310 f., 332. - -
comprehensio 323.
concepta res aliler et aliter 199.
conceptio 324.
Conceptualismus 206, 237, 278, 299,
344 f. -
conceptus 206, 240, 259, 261 , 286,
338 ff., 357.
formalus 344.
obiectivus 322ff.
primus et secundarius 302.
concomitanlia 388.
concretum s. abstractum.
conformitas 326.
confuse 212, 356. - - -
Conjunctionen 23, 396. . . . ."
connotativus 364, 367, 386, 410.
connolatum 134.
consecutiv 23.
consequentia 137 ff., 154f, 186,227 ff,
254, 282, 351,388,390,392,396,
41 1 ff. -
consideratio 261. - -
consignificatio 58 f., 216.
contingens 14, 44, 105, 132, 394. ,
contingenter 22, 44.
continue 133, 225.
convenientia 126, 250. : 1 :
Copula 12, 42, 252, 282, 303. " "
copulatio 18, 31, 55, 227, 232.
copulativ 24, 226, 396. "
Correctorium fratris Thomae 189, 243.
corrumpi–generari 226.
credibile 131. , -
Curtraco Siger de 234 f.
David von Dinant 6. - -
Defensorium fratris Thomae 200, 243.
Definition 89, 107, 290, 366 f., 410.
demonstratiopolissima 107, 119,232,257.
quia et propter quid 107,
153, 410.
denominatio 242, 292, 321.
denominalivum 46.
denudare 212, 250.
descriptio 290, 366 f.
desidero 133. -
desinit und incipil 22, 70, 135, 226,
377, 391, 393.
Dialektik 26.
dictio, locutio 324, 359.
differentia s. Isagoge.
differt 72, 133, 378.
dignitates 107, 119, 232, 257, 409.
Dinant David von 6.
disjunctiv 24, 396.
dispositio 100.
disputatio 143.
disquiparantia 290.
distincte 356.
distinctio 290f, 361.
distinctum formaliter 220 f.
glistinguitur 133.
distributio 20, 31, 60 ff., 83, 136, 186,
227, 229, 231 f., 382, 384.
diversimode intelligere 248.
divisio 290, 369.
Docking Thomas 201.
Dominikaner u. Franziskaner 233.
Duns Scotus 202 ff.
Durand v. Pourçain 292 ff. …
Elenchi sophistici 19, 30, 50, 85, 107,
118, 155, 232, 235, 420.
ens 101, 224, 252, 288, 306, 369 f.
rationis 259,265f, 274f, 292, 298,
313 f., 317, 319, 321, 338.
reale 338.
enthymematicus 138.
entitas actuallis 212.
determinativa 220.
positiva 218 f., 326.
quidditativa 219 f. - -
enuntiabilitas 60.
enuntiatio 104, 252.,
Erfahrungs-Beweis 418.
esse diminutum 197. - - - - -
essentiae u. existentiae 217, 261,
268 f., 294. . . "
formale u. materiale 268.
intentionale 293, 323.
signatum 237.
essentia– existentia 116, 193,217,268f,
294, 360. -
est 22.
et 24, 232. - -
exceptiv 21, 69, 137, 228, 390, 393.
Syllogismus 409.
exclusiv 21, 68, 136,226, 228, 389,393.
Syllogismus 409.
exercitum– signatum 136, 279.
existenlia s. essentia.
actualis 212.
exponibilia 22, 67 ff., 135 ff., 152, 226,
256, 381 f., 386, 393.
exponibler Syllogismus 408 ff.
extraneum et intraneum principium 270.
falsum, verum 14, 44, 380.
fictiones intelleclus 207.
fictum 336 ff., 357, 359.
Fidanza Johann von 119 f.
" . . .
- - - -
Register. 423
fieri 135, 392. "
figmenta 275.
flalus vocis 327.
Fontaines Gottfried von 196 ff.
Forlivio Jacobus de 305.
forma particularis 355.
specularis 323.
formae intensio et remissio 223, 263,
273 f., 281, 297, 304, 309,
312, 319, 327, 361. -
unilas 96, 185, 188 f., 194f,
199f,221 ff., 23., 241,243ff,
251, 263, 271 f., 297, 304,
309,312, 326,361. -
formalis logica 239. -
Formalisten 181.
formalitates 220 f., 241, 245,272,288ff,
326, 360, ,
formaliter 216, 248, 280, 353.
Franciscus Mayron 283 ff.
Franziskaner u. Dominikaner "233.
Futurum 56, 135, 385, 393, 401, 418.
Galenische Schlussfigur 30, 106, 231,
264, 397. - -
generari– corrumpi 135, 226. - -
Gent Heinrich von 190 ff. " - -
genuss. Isagoge. " -
malurale et logicum 267,274, 278,
318. . . ."
Gerhard von Bologna 241.
Gilbertus Porretanus 29, 81, 103, 252,
263, 317.
Göthals Heinrich 190 ff.
Gottfried von Fontaines 196 ff.
Gratiadei Joh. von Ascoli 313 ff.
Grosseteste Robert 85 ff., 121.
Gundisalvi 3.
habitudo 110, 308.
habilus 345. -
haecceitas 219, 269, 280 f., 286, 290,
296, 317. -
Halberstadt Konrad von 201.
Halesius Alexander 75. -
Hammer der erste 264. "
Heinrich von Andy 180. "
von Brabant 5. .
Göthals v. Gent 190 ff.
Herveus Natalis 264 ff.
hic et nunc 115, 262.
hoc 128.
homonym s. aequivocum.
hypostasis 291.
hypothetisch s. Syllogismus u. Urtheil.
Jacobus de Forlivio 305.
. de Ravanis 201.
Jandun Johann von 273 f.
idea 268. - -
idem 53, 220f.
identitas 53, 361.
adaequata 221.
identitas formalis 220, 291.
idolum 335 ff.
ignoro 226.
ille 53.
imago 336.
immediate 133.
implicatio 58.
impositio prima et secunda 149,151,299,
307, 341, 364f. -
impossibile-possibile 14, 44, 105, 132,
153, 235, 394. - - -
incertitudinalis logica 249.
incipit s. desinit.
incommunicabile 115, 237.
incomplexum s. complexum.
indifferens 100, 110. - -
indifferentia 235. - - - - - - -
indirecte Schlussweisen 255, 398 f.
Individuations.principium individualionis.
individuum 365. - - -
vag um 101, 253, 325.
inductio 418 f. - ". .
Infinitation 104.
infinitus 20, 66, 71.
inquantum 70, 137, 388.
insolubilia 419. -
institutio voluntaria 340 ff., 356 ff.
intellectio 324, 357. - -
intellectus agens et possibilis 294, 300.
intensio et remissio formae s. formae.
intentio prima et secunda 91, 100, 112,
149, 151, 199, 204, 208 f.,
214, 235, 242, 244f,248f,
259, 261, 265 ff., 273, 275,
279,285f, 293,298f, 302,
307 f., 314 f., 319ff., 331,
338 ff., 355, 364 f., 376.
universalitatis 110 f., 247, 275,
316. - - -
intentionalis 277, 308.
intentionalitas 265, 299. -
intraneum et extraneum principium 270.
intrinsecus modus 286, 289, 296.
intuitivus 332, 336, 346.
inventio–iudicium 253f.
medi 105, 119, 154, 256.
terminorum 49. -
Johannes Avendeath 3.
Baconthorp 318.
Basingstokes 5.
Duns Scotus 202 ff. "
v. Fidanza 119 f.
Gratiadei v. Ascoli 313 ff.
v. Jandun 273 f. " "
v. Neapel 274. .
Parisiensis 200.
Peccam 188.
irradiatio 87.
Isagoge 15, 28, 46, 80, 100 ff., 151 f.,
223f,244,250f,281,284,305,365.
.
424 Register,
iudicativus 332, , - - -
iudicium –inventio 253 f. . . . . .
Juristisches 301, 352, 376.
Kabbala 155 f.
Kategorien 15, 29, 46, 81, 102, 116,
224, 252, 287, 302, 305,
310, 314, 321, 331, 343,
369 ff.
Dreizahl der 372.
, relative und absolute 252,282.
Kilwardby Robert 185 ff. . . "
Konrad von Halberstadt 201.
Lamarre Wilhelm 189 f. -
Lambert von Auxerre 25ff. - - - -
Lessines Aegidius von 195f.
Liber de causis 8f. „
Lincoln Robert von 85 i, 121.
localis, propositio 129,253, 395.
Logik adminiculativa 258, 274.
alte u. neue 4, 26, 206, 276.
byzantinische 10ff, 129 ff., 224ff,
379 ff
docens et tens 204, 258, 277,
298, 320,- . . . . . . . -
formalis 239. -
incertitudinalis 249.
natürliche 122.
praktische 122, 313, 320, 330.
Lullus Raimundus 15 f." - - - - -
Marcus v. Benevento 330.
Marsilius v. Padua 273.
materia particularis 355. - - -
signata 115. - - -
Mayron Franciscus 283 ff.
medi inventio 105, 119, 154, 256.
Memorial-Verse 13 ff., 27, 41, 43f, 46,
4s, 17, 25'#3d"
mentalist, “
Middleton Richard von 235 ff.
modal, s. Syllogismus u. Urtheil.
moderni 255, 299, 302. -
modi indirecti 255, 398 f.
modus adverbialis u. nominalis 14, 130.
intelligendi 215 f,
intrinsecus 286, 289,296 . . "
procedendi 109, 266.“
f, 258 f,
277, 313 ff., 319 f. „ . .
significana 215'254
Moses Ben Nachman, #
molio'
multiplicabile 100.,
Murheka 5. " ,
Natalis Herveus 264 ff. ,
natura formalis 100.
ne 24. - - - - -
Neapel Johannes von 274, ,
necessarium 14, 22, 44, 132.
necessitasdiminuta,232, „
Negation 381. - - --
neuter 21, 64, 384. -
nihil 64.
nisi 23, 390. - -
Nominalismus u. Realismus 99, 344 f.
non 22. -
notitia obiectiva 323.
nullus 21, 63f, 383.
numerositas essentiae 269. -
obiective–subiective 208, 249, 251,279,
285, 292, 295, 302, 336 f., 357.
obligatoria 143f, 155, 306,419.
Occam Wilhelm 327 ff.
occasionaliter 211, 278.
''
omnis 20, 61 ff., 136, 225, 252, 383.
opinabililer 59. – – –
opinor, opinal um 131, 231, 380, 395,
407 f. - - - - - - - - - -
opus rationi: 313, 320.331.
Padua Marsilius von 273,
Paludanus Petrus 311 f.
Paris Johannes von 200.
passio 107, 232, 261, 369.
- animae 335, 338.
intentionalis 211.
Peccam Johannes 188.
perfectiones diversae 272. " . . . . . .“
perseilas 232. - - - - - - - - - - -
persona 291, 293.
Petrus v. Abano 243.
Aureolus v. Werberia 319 ff.
v. Auvergne 238 ff. " " "
Hispanus 33 ff.
Paludanus 311 f. . . . . "
Platonismus 125, 191, 283.“
pluralitas formarum 188 f., 194, 199 f,
221 ff,238,242,245f, 263, 271,
281, 287, 326 f., 361. - -
Porphyrius s. Isagoge.
Porretanus s. Gilbertus.
possibile s. impossibile.
postpraedica 103. „
Pourçain Durand von 292 ff. ,
praedicabile 46.
praedicabilitas 192.
praedicando s. causändo.",
praedicatum 368.
" primum 107.
praemissa. 48. " " -
praeter 21, 69, 390. -
Präteritum 56, 135, 385,393, 401,418.
principium identilatis 287f, 307, 315.
, individuationis 97, 115, 119,
128, 184 f., 189, 194, 198,
20, 27:25, 21:25,
251, 262, 269 ff., 280 f,
286.25 304,309,312
317f,326, 353 ff., 359f.
intraneum et erraneum 270.
Prohibitiv-Sätze 396. " "
- - - - -
1 ,
Register. 425
promitto 133 f., 376.
propositio s. enuntiatio u. Urtheil.
causalis, temporalis, localis, ra
tionalis 129, 253, 395.
mentalis 339.
proprium s. Isagoge.
Psellus 10 ff.
Pseudo-Thomas 118 f., 244ff.
qualislibet 20, 66, 72.
qualitas animae 334, 337 ff.
substantialis 100.
quandeitas 371.
quanlus 53.
quantuslibet 20, 66, 72.
qui 53, 226, 387.
quidam 253.
quidditas 88, 95, 100, 289, 310.
quilibet 383.
quin 23.
quiqueliquique 180.
quoliescunque 66.
Radulph Brito 241 f.
Raimundus Lullus 145 ff.
ratio universalitatis 207.
ratiocinalis – realis 203, 331, 351.
propositio 129, 253.
Ravanis Jacobus de 201.
realis S. ratiocinalis.
–sermocinalis 79, 91, 122, 331.
Realismus s. Nominalismus.
reduplicativ 70, 137,226, 228, 256, 290,
88, 393
syiotismus 40s.
referre 260.
reflexio 111,191, 213, 275, 280, 302,
346.
relatio 32, 53 ff.
Relativa 53 ff., 226, 379, 386.
relative Kategorien 252, 282.
repraesenlando 235.
repraesentantia 308.
repraesenlatio 315.
res de re non praedicalur 248, 298, 303,
340
rationis 338.
secundae intentionis 248, 298, 303.
universalis 316, 338, 350 f.
–vox 206,
respectus 247, 285, 290.
restrictio 19,31,56, 58 ff., 83, 131, 136,
186, 227, 232, 382.
Richard Clapwel 199.
v. Middleton 235 ff.
Robert Capito 85 ff., 121.
Killwardby 185 ff.
Roger Baco 120 ff.
scio, cognosco 226, 231, 395, 408.
Scotus Duns 202 ff.
secundo intellecta 109
secundum quod 70, 137.
PRANTL, Gesch. III.
sensus compositus et divisus 130 f., 152,
226, 230f., 385 f., 394 ff., 401 ff,
414.
sermo 104, 149, 331, 339.
sermocinalis s. realis.
Shyreswood Wilhelm 10 ff.
si 23, 138.
Siger von Brabant 234 f.
signabililas passiva 324.
signatum. S. exercitum.
significatio 17,31, 51, 83, 124,215,234,
298,315,320, 341, 368.
significatum 374.
signum rei 338 ff., 348.
Simeon Ben Jochai 156.
similitudo 100, 237, 260 f., 268, 276,
302, 335, 338 f.
simulacrum 336.
singularis 348, 365.
singuli 225.
sive 24.
solus 21, 232.
Sophistici Elenchi s. Elenchi.
species s. Isagoge.
acquisita 211.
informans 210, 214, 260.
intelligibilis 111, 113, 210 ff,
237, 246, 248, 251, 261,
265 ff., 276,279 f., 285,294,
307,312, 316, 323 f., 335f.,
357.
repraesentans 335.
sensibilis 294. -
singularis el universalis 126."
specificative 137.
spondeo 133.
Stephan Tempier 184f.
Stipulation 301, 352, 376.
subiective s. obiective.
subiectum 368.
subsistentia – substantia 291, 310.
substantiale 103.
substantialitas singularis 218.
substratum 325. ------- -
sui, sibi, se 53. / 4 : “
Summulae 25, 225.
Superlativ 71.
suppositio 17 f., 31., 51 ff., 83, 131 ff,
186, 332, 334, 337 f., 342 f, 345,
351 ff., 363, 370, 373 ff., 380,
382 f.
suppositum 209, 241, 285, 291,293,365.
Syllogismus 15f, 29f, 48 f., 84, 227,
230f, 253 ff., 397 ff.
conversivus 254.
conversus 106.
exceptiver 409.
exclusiver 409.
exponibler 408 f.
expositorius 142, 231, 400.
27 ***
- - - - - - - - -
- -
426 Register.
Syllogismus Figuren Combination der 105,
- - 397.
vierte 30, 106, 231,
264, 397.
hypothetischer 117,231,256,
409.
modaler 231, 401 ff.
Modi theophrastische
105 f., 255.
reduplicativer 408 f.
syncategoreumata 12, 19ff., 67 ff., 83,
89, 117, 224, 341, 363 f.
synolon 97, 217.
synonym 93, 103, 365.
tabula rasa 261, 281.
talis 53.
tamen 21.
tantum 68. -
Tempier Stephan 184 f.
temporalis propositio 129, 253.
tendere 265, 321.
ler 133.
terminatio 265.
Terministen 181, 344.
terminorum proprietates 17 ff., 31ff,50ff,
82 f, 132 ff., 153.
terminus 150, 344, 347, 351 f., 362 ff.
- conceptus 362.
discretus 142, 229, 348.
mentalis 362.
transcendens 106, 254.
universalis 332.
vocalis 362.
theophrastische Schlussmodi 48, 105f,
255
48,
Thomas von Aquino 107 ff.
Pseudo-118f,244ff.
Docking 201. -
Topik 30, 50, 84, 107, 155, 412,
418.
totus 20, 65, 72, 369.
transcendentia 245, 257, 286, 289, 310.
Trilia Bernhard von 196,
Triumphus Augustinus 274 ff.
ubeitas 371.
Uebersetzungen aus d. Griechischen u.
Arabischen 3 ff.
Umkehrung s, Urtheil.
- Druck von C. P. M
unilas communitatis 267.
formae s. formae.
signata 218.
universale 46.
accid it 110.
naturale 345. -
Universalien 76,79 f., 87f,93ff, 109 ff.,
124 ff., 182, 192 f., 207 ff., 234ff,
239 f., 246 ff., 250 f., 260 ff., 268,
278 ff., 284 ff., 293 ff., 311, 316
318, 325 f., 343ff. 365f.
universalitas 100, 110, 285, 293.
univocum 46, 93, 103, 365.
unum 370.
Urtheil 12 ff., 27f., 42 ff., 81 ff., 103 f.,
117, 152, 224 ff., 252, 282
379 ff.
Aequipollenz 13, 28, 43, 82, 104,
253, 415f. -
conditionales 104.
copulatives 104
disjunctives 104.
hypothetisches 13, 27, 43, 82,
117, 129 f., 152, 253, 380,
395 ff. -
modales 13f, 28, 44, 82, 104 f.,
117, 130 ff., 152, 227, 230,
253f, 282,306,380f,385ff,
394ff,414, 416, 419.
singuläres 390, 418.
Umkehrung 15, 27, 43, 82, 152,
228f, 254, 392 ff.
ut 137. -
uterque 21, 64, 383 f.
vel 24.
Werberia Petrus Aureolus von 319 ff.
verbum mentale 307, 315.
veritas 280, 318.
Verse s. Memorial.
verum, falsum 14, 44, 380.
Wincenz von Beauvais 77 ff.
vox expressiva conceptus 319.
– res 206, 340.
Walter Burleigh 297 ff.
Wilhelm von Auvergne 75 ff.
Lamarre 189 f.
Occam 327 ff.
Shyreswood 10 ff.
elzer in Leipzig.