GESCHICHTE
DER
LOGIK
IM
ABENDLANDE.
VON
Dr. CARL PRANTL,
PROFESSOR AN DER UNIVERSITÄT ÜND MITGLIED DER AKADEMIE ZU MÜNCHEN.
DRITTER BAND.
LEIPZIG,
VERLAG VON S. HIRZEL.
'1867.
sr' v\m ei /. k a ii /. ;i m ^
ZÜ7
.,-.-''.I 'Jk '.i| iii'. " 'i'" ini'J" " " ' in 'i'i i iIi
•; , / .i 'Mil!,."
,j a ii i ti .-ii / ii a j 'i .i |
,hi' //,"' ! .!
, .' , i •• ' . ": .': , ' •, i ' , i ' : •:: "'.i ,M'i'-.i'- j . ! i i'i,. , ; , i iri ''i !' '
'i • i .' ii'i !i '. : ' i - ! - - : ,'A '. i .\ii,, ., I ,iiii'i -i. i ,,'.'/ iuii'l
iii ! !,.:: ' .' M '.' "..,' | i't ' '| , " " i i'' ii i. , : It 'ii'i .[ i: -''.'! .ii'il. !M7/
.'i'.- lilV-TW . ' ' ' ' . . i • ,' '' i! i - in! ü •' 1 ' ' 1 1 !|•i' 'i!i ' 1 ' ' ' , ' : |' 'H
iir.M'i •'!'!! ii'it'l: uh'l 'i-'l i'ii'i.'/ uii. !n! ,l'i,ir,i! r.'.li i
in.'' : ' ' : t , f i . ' i' : .,i '.i , ':. i./ •I "iii irIli . 't\ .:: i:!.••':| ii\ !Iiiiiu' "'fl ,!."•i
'., ......r!.,r.- i/ !n !,v,/,:; ,-,.'.. ii ,: '.i ,/ .[', ' ii" -,! i'-H !i , H
:., ,v i,,,..!:'i, VORWORT. i :'!I-" "i:"••.'"i'M
ii ;i: in •i'i'l'!it..ii i'! ,'-!.':' .! i:i,h- i i • T- ' i t i'i'i iiil n ', iii i! ! i'- v'ii ü. .-ii 'i .,
' , "i ,•!!'! ,;, i " i ! .iiii'i 'ii 'i.; -i ,! ii! ,i ! i'iii'i'-i'ÖMH! I1 i ii'i ,' ,- 'i.:'
Seit dem Erscheinen dta iweiteü Bandes' ist Wahl eine längere Zeit,
als mir selbst und Vielleicht' aiich deb Publicum' iieb^war,' verflossen, bis
nunmehr allerdings noch nicht ' der SchlUss1 des Ganzen; sondern ftbr die
gegenwärtige Fortsetzung hervortreten ' konflte.! Die Entschuldigung y -auf
welche ich hiefür Anspruch '«tachen möchte', wird der billig . denkende
Leser darin finden,' 'dass' feine! derartige !Ai*eit bei der erdrückenden Masse
des Materiales unmöglich rasch fortschreiten kann, wen»' sie'-nicht 'iri^s»lcher
Weise gerathen soll, dass über ku^z pd^, lang, ejn anderer, Forscher
sichj wieder fldie .jnemliche Aufgabe stecken müsste. Nothwendig musste
ich' das Ziel im Auge haben, die ganze Untersuchung, deren Schwierig
keit hauptsächlich in der fast unglaublichen Menge ihrer Gegenstände liegt,
möglichst zu einem wissenschaftlichen Abschlusse zu bringen, soweit
wenigstens unsere gegenwärtig erreichbare Kenntniss dieses ganzen Litteraturzweiges
diess verstattet.
Ohne den Vorwurf der Unbescheidenheit befürchten zu müssen, darf
ich wohl sagen, dass ich eine Entdeckungsreise in bisher fast unbekannte
Gegenden der Litteratur unternommen habe; und dass keine dergleichen
Bedenken, wie sie bei manchen Reise-Berichten betreffs der Wahrheit des
Erzählten auftauchen können, etwa auch hier Platz greifen möchten, dafür
glaube ich mit ängstlicher Gewissenhaftigkeit durch den sicher nirgends
fehlenden Quellen-Nachweis gesorgt zu haben.
Aber sowie ich Grund zu der Meinung habe, dass mir aus dem
Umkreise des gedruckten Materiales wohl nichts Wesentliches entgangen
sein dürfte, ebensosehr kann durch dasjenige, was gegenwärtig noch in
Handschriften verborgen liegt, nicht nur manche wünschenswerte Berei
IV Vorwort.
cherung oder Ergänzung meiner Forschung sich ergeben , sondern mög
licher Weise auch das eine oder andere Ergebniss derselben umgestossen
werden. Dass ich die gelehrten Genossen meiner Studien hiemit nur
bitten kann, nach diesen beiden Seiten sich zu bethätigen, versteht sich
von selbst. Herr S. Barach hat aus Wiener Handschriften eine ergän
zende Bestätigung zu meinem zweiten Bande veröffentlicht; die Bibliotheken
Frankreichs und Englands würden ohne Zweifel noch viele Veranlassung zu
Demjenigen darbieten, was| 'mij- 'ita /rfteresb* der geschichtlichen Wahrheit
als wünschenswerth und erforderlich erscheint. Blosse Behauptungen aber,
wie sie z. B. ein französischer Gelehrter gegen einen principiellen Punkt
meiner Untersuchungen ;gekehrti hat, (s«S. 18),, dienen inicht dazu, die
Wissenschaft, in: solch .Schwierigen Fragen i,zui fördern. t„u,. . ,,
Dass ich mit,, der , Fortsetzung und.'schliesslichen Erledigung, des. Gesammt-
UmkreiSes. meines Themas ; unablässig beschäftigt; bin, bedarf keiner
weitern Betheuerung. Ich habe mir einmal diese Lebensaufgabe gestellt
undl'kann, nur hoffen, dass mich, die Kraft zur Vollendung des Ganzen
nicht verlassen möge. . :::!,.,! mli ' ii;'.-!i"! ,!-, !•I:!•, .i i.m wir.K '•''•,
" ,«ta1i*iI,',toi •Beton** 't8*6;'",,. "i" "i."«'..- -„'„" t"!.
, ut;i iT.VtlJiYi i'| M'i l'''il- ,,:'ii!iii ' '«.'"li, ! | || ji'ii ,
, C. Prantl.
i '/,.•"' ,'i'i' li . iii 1,!,' | " . , ii!, ii „!i.,, • ''/. .'' , ,.,' -., ' '; "
' iii i . ! 'ynV ii'! liiMiii.;-, '' i-„! ' ." :i il-.i!' ii.-'.!i'iil :. .J
I•'. .ii'i.'iii! u\. 'i-. !"!ih'.I/. '' il Mlllsil'i'ii'i r: // iii i'' |' ''' ...,'
. i.,ii".j '"''iii "iiiIii i'i/l iii il.l'ii'H t'i ;itii://ii : '-i ' ,'i -.i',l. "
. I i! Ii !.• i , i' i'' '/ '.I!. i
Iik'i — i1"i i'' xi|iItiii!'i'! |i-'iJ'i i',i'iiI',s- '.l : ! .••!i 'lm //'iii ' if'' —i-'i'
„|'im,.! , lim l-i,'l |'ii!-h' iii "'i'ii„"jiiii.l'i'ili!i: i .iii", il.i --ii!, .'. !ii.,'/ ii ,i
ii .i i. 1 !i •kii'i.! — i:i ' , ': i ' . ''! iwl ii'iiiiiiiiiii l'iti'i' iiitM fi'.. H"f|vi' ''
!i 'uIi.'/t I'! ,"-iii.,! ii'ii-i iii 'iM -• i- : 'M ii " i''i i' |' '1 i'"! ii' 'ii " ii'iJii'. "1
•' '!':!' . , iiil'"iii! H'ili'i i" .h.i'i ciiil il'iiii, i.//!'i . ii , ' ' 1 ' ' ' V i | , i | I -' I | ! ! i' '. ii'iltilii '\
•Mi't^'iih i'iil'H- ii',J, ,!'iiuli ii'i.l'iii'lr.ilii'" -i /i'iit i'''! iii i - !hii il'ii 'ii'iii.
.ii'iiloil tiv l'.iti,-": -i'i/iihi.i' ü'i'l'iiin iii!,..,i!,!i.
iin' .ii' ' - ii - .' '!,. ! . iiiiiii 'i !f fi!i l.iiinll il ii 'i:ik'' ''!/
'" ' .. . m! 'ili.i". ' // . |ii hu liliiv/ ''i!i;fi'ilr,lf iiit/l'iinliu ''i!i •,. u.'- ,
'"Mi ii ii. ti.: f'i'; ,' ," .'i'jiicijvK' il'vniii iiii'.A iil'i'"'!i'iiI'i ..!i:;!, ,'i.-
.'it'M .-ii •' , in : i-iiii ''!'ü'. '1 um !ii i|it . |"'iil |M" iiiil i'i ' ml'li iil i''' :,, H
; 'ii ii. ii: i
: ., •,.'.! ...,.a
i . . . . , '.i n -i,'. ,,a .in//
r,^ ÜBERSICHT DES INHALTES. ' ,
• „ . . ; .... ii . ii i ••' . i ii'mT . i ., ii •i•
1 . ' " Seite
XVII. Abschnitt. Erstes Auftreten des byzantini- i
sehen, aristotelischen und arabischen
Stoffes im lateinischen Abendlande . .' ' . ' i'—-144
Wiedererwachen des Alterthumes in Bezug auf Philosophie ...
Uebersetzungen aristotelischer und arabischer Schriften 3. Alte
und neue. Logik 4. Antoli, Johannes Basingstokes, Heinrich von ^ f-f
Brabant '5. David von DInant und Amalric von Ben, Balduin 6.
Das 'Buch De causis 8. Die Macht des neuen Stoffes 9. ''' ' '
Die byzantinische Logik des Psellas; ihr ältester lateinischer . ''
Bearbeiter Wilhelm Shyreswood 10.' Die lateinischen Memorial'- ' i '
Verse 13: : Die Lehre 'von proprietates terminarian 17. Die syn-"''' "
categoreumata 19. Lambert von Auxerre als zweiter Vertreter "! ! , ,
dieser Logik 25. Petrus Hispanus nur Uebersetzer 34. Druckt' -i'l
ausgaben seiner Summulae 35. Inhalt derselben 41. Proprietates
terminorums suppositio 51, ampliatio, restrictio 56> 'appellatio'ffl',ut
restrictio 58, distributio 60. Exponibitia 67. Lürikeh in der Gejil ' -:" ,'
schichte der Logik 74i iu: i : '' •i-f/ ,' r vitf
Die aristotelisch-arabische Logik 74. Alexander Alesius; W11-. - "•.
heim von Auvergne 75. Viricenz v. Beauvais 77 ; die Univers!alien
79', 'die . Kategorien und deren Ergänzung aus : Gilbertus i. " - 1
Porretanus 81) beim Urtheile spätere Interpolationen 82, «SjW-i !.•' i
logistik 84. "Robert Capito von Lincoln 85. ' i -iiI ! . ! 1 M . i
Albertos' Magnus, umfassender Stoff- Lieferant und unverstän
diger Compilator 89; Stellang der Logik 91; widerspruchsvolle' ! -«"i
Aeussernngen über die Universalien 93; die Einheit der: Wesens-i' 'i'*"
form und das Princip der Individuation 97; die Isagoge 100; '!
die Kategorien und Gilbertus Porretanus 102; das Urtbeil' 103^ - ' !
die Analytiken 105; die Topik und Sophistik 107. Thomas von
Aquino, abhängig von Albert 107; gleichfalls Widersprüche in
Auffassung der Universalien 109 ; Princip der Individuation 115 ;
De ente et essentia, Kategorien, ' Urthell lttö'; zweite Anälytik, ' •
Sophistik 11'8. Pseudo-Thomas 118. Bonaventura 119. Roger
Baco 120 ; seine angebliche Werthschätzung tler Erfahrung' 123; :
Mystik in der'Univefeallenffage 125. " iil '/'m ! ..ii. -tu ':.' .I
. - • ii' ! i l'i ! .•
.. .i • i ' !
VI Uebersicht des Inhaltes.
Seite
Allmälige Erweiterungen der byzantinischen Logik durch den
fortgesetzten Schulbetrieb (die Autoren nicht näher bekannt) 129;
zunächst beim hypothetischen und modalen Urtheile 130; so
dann bei den proprietates terminorum 132; hauptsächlich aber
Entstehung der Lehre von den Consequentiae 137; teise Spuren
der späteren Obligatoria 143.
XVIII. Abschnitt. Raimundus Lullus 145—177
Isolirte Stellang desselben 145. Seine zahlreichen Schriften 146.
Geringschätzung der gewölinlichen Logik 149; dennoch Bearbei
tungen derselben auf byzantinischer Grundlage 150. Seine Ars
magna 155; ob dieselbe auf kabbalistischer Quelle beruhe 155.
Das Alphabetum 157; die Figurae 158; die prinüpia und regulae
162; die Tabula generalis 163; die1 weiteren Manipulationen 166; '/ If V /
die applicatio 169; die Technik, der Anwendung deri Igrossep i :I , ,,
Kunst 171; die, Encyelopädie -der, .Wissenschaften ' 172, Ml:ii:'r'
Nova logiia als Mittelding zwischen der gewöhnlichen Logik
und der' Ars magna 1751 filh catilönisches fcompendium 1761""'""
.'!/ , " .'|' ' •,: i i.h-i. '. ' , :- r.i-I .. i iiiiM'i-.n.f . !
XIX. Abschhitt.' Ailmälige Fojniulirüng verschieß' ! '"J
dener Partei-Ansichten, . ^ . . , ,,,17,81— 420
Wirkung der gesammten neuen ' Stoff - Zulfubr! 178. Schult-
Unterricht ; Heinrich vön; Andly il80.. ! Die bunte Parteispaltüngj i'i vifl
welche weder durch „Nominalismus und Realismus»' noch' idurich • i ,7
„Thomismus und Scatismus'fn ausgedrückt , werden kann ' 181. ' "^"'
Die arabisch« Dreii-Stellatfg : der .Universalien ante rent; In r», ,,.,..,,. u
post rem bei sämmtllchen Autoren 182. Kein Piatonismus, nur ! , --iii,
die Auclorität aristotelisch -arabischer . Stellen und des byzan-w w ,v.
tinischen: Terminus ,183j ! .TU v.v.v , , 1 .|ül "'.,. ,,• ,t i:. mi-uU-i,
Der erste Anstoss der Streitigkeiten im principmm . individkiai-: '•'iihtionis,
Stephan Templer 184, nod gleichzeitig in . : der 'unitas 'i|l
formae, Robert iKilwardhy 185. Johannes Peccam, 188. i Wilhelm, nl !
Lamarre 189. Heinrich GötbalB von Gefct,,, ein Muster derl,Un«T inil
klarheit 1-90. Vertheidiger . da* Thomas: Aegidius, v«b Lessines.i -i - . !
195, Bernhard von Trilia, Gottfried von Fontaines!196; :dasih-iv..l
Defensorium fratris Thomae des Johannes . PariSiensis 200. T-hot-i.il/
mas Docking, Olivier Brita , Ja«dbus de RävanisI Konrad- voni r '',
Halberstadt 201 1 ' H . '„,:! , i', : |.l: „-i: i ..i' ,-' ..,„.,....-.,.,,
Duns Scotus; seine; iSchriften 202. Stellung! und Aufgabe der: im i;
Logik 203. Conceptualismus206. Die üniversallen' in den Dingen.» P,
und formell im Denken 207; intentto prima und secuuda 208} i/. '.i t ,
die speeies intelligitHlis 210;i modus significandi 2\b. Das Princip.iiiH;./
der IndiViduatioay haeeäeitab, entUas! posUlvw 217. /*'or»wJifa/««^-r,'!iii/
Identität und Nicht-Identität 220. " i Pturalihis fo rmanm , 221 ; un-, : ii '. v:
tensio et remistib i formae 223.' ! Is.agolge 223; Kategorien,.. (IflhtlLhl.p>
224; Anfnahme bylzähtiaischen Stoffes: 235 ( Kritik der,, gewöhu-| "-i.•|!
liehen Lehre über die Umkehrungi der Urtheile 228; iSyltogjS- Jii-/f
Uebersieht des Inhaltes. VII
mus mit Beziehung byzantinischer Tradition 230; zweite Ana- •• "' '
lytik, Sopbistik 232.. .. i a - .iili; i i« ' .. i... "v. „";, i
Steigerung der Partei- Unterschiede 232.- Dominikaner und
Franziskaner 233. , Zunächst Gradabstufungen eines Ueberge-' ,
wichtes der scotistischen Lehre. Siger von Brabant im Anfange
seines Auftretens Scotist 234; Richard von Middleton gegen ei-- .'i
nige Annahmen des Scotus und jedenfalls gegen Uebertreibungeft '
des Scotismus polemisirend 235; Petrus von Auvergne mit.isco^
tistischen Ergänzungen zum Thomismus 238; Alesander von !
Alessandria in engerem Anschlnsse an Scotus 240, sowie in
gleicher 'Oenkweise wahrscheinlich auch Gerhard von Bologna ' i"
und Radulph ' Brito 241. Dann hingegen manigfaltiges Ueber-*
wiegen .des Thomismus: Petras von Abano 243;' mehrere ' uns' / : wx
unbekannte Autoren, deren Schriften später für Erzeugnisse des "'i "V'"
Thomas seihst gehalten wurden 244 ; ein solcher Pseudo-Thomasl
auch der Verfasser einer Summa tötüts togicae, nicht unwichtig "li."iw
betreffs i der Syllogjstik 250; Aegidius Romanus 'naariebe iscötWj '""''•.i
stischc Elemente. beimischend 257, besonders im der specied itt-'t'l ""^
telligibitis ,260r: im Princip der Individuation 262 ,i «od' ! in. der %iit"
unitas formae. 263. i. - ...i • , I , -l"u.vi.l . iriiiii- fM " ! r'l' jv.iti .i
Fortsetzungen dieser Richtungen iwt abermatigen Variationen :
Herveus Natalis, zwischen Thümäsi: und Scotus stehend in : d«»! '"
Frage über intmtio 264, sowie über di«i Universalien 267y hin-" ,'."'',
gegen etwas näher dem Thomismus im Princip der Individuation « i ,
und in der: unitos formae 269. Johannes «od Jandun in einiger .'..uii
Hinneigung zu Halb-Scotisten 273. Johannes von Neapel 274i ' , '!
Augustinus Triümphus vou Ancona, betreffs der intentio Anhänger " , '.
des Thomismus 274. Antonius Andreas Vorkämpfer desScotisn • .'
mus, jedoch mit. einigen thomtstischen Modificationeh 278. . '!, v. i.i.it-..:
Hierauf mehrere Autoren, deren jeder einzelne für sieb gleich-' !i'..i|i!
sam eine Partti repräsentirt: Franciscus. Mayron, wohl scotistischj ':i , ' 'I
aber mit isirieiiinur durch die allgemeine Zeitströmung gehemmteri •..'|.•
Richtungi .^um Piatonismus 283, zugleich der erste mittelalteivi mi
liehe Vertreter des Princips der Identität und des Widerspruches .iriil...I
287, und Bearbeiter. der formalitates 288. Durand' von Pourcain, , "
polemisch gegen Scotus und gege». Jhatnas.laeiue eigenen Wege .'in. ',,"l
gehend in Auffassung des ens rationis und des abstrahirenden
Denkens 292, sowie dem Scotus sich nähernd im Princip der
Individuation 295. Walter Burleigh, der Vertreter einer ganz
eigenthümlichen Gleichberechtigung des aristotelischen Conceptualismus
und des realistischen Piatonismus 297. Armand von
Beauvoir, einen ähnlichen Dualismus, besonders betreffs der in
tentio , auf thomistischer Grundlage durchführend 306. Petrus
Paladanus, in den Universalien Halbthomist, im Princip der In
dividuation Scotist, in der unitas formae Tbomist 311. Johannes
Gratiadei von Ascoli, ein bis zur realistischen Uebertreibung des
Scotismus fortschreitender Halbthomist 313. Johannes Bacontborp,
halbthomistis'cher Objectivismus 318. Petrus Aureolus,
Uebersichl des Inhaltes.
durch Polemik gegen Thomas und gegen Scotus auf einen ver
mittelnden Standpunkt geführt 319; seine Betonung der vox expressiva
conceptus 319, sein Conceptualismus und doch Bekam- , '
pfung der species intelligibitis 320, scotistisches Princip def' '' !
Individuation und thomistische unitas formae 326.
Wilhelm Occam,. bisher durch theologisirende Geschichtschrei- ," ,
bung entstellt 327 ; seine Schriften 329. Die Logik eine prak- .
tische Disciplin 330 ; dabei aristotelischer Empirismus 332.
Letzter Grund der actus intelligendi 335; psychische Gebilde1' • ' ii
(fictum, idotum, simulacrum) den Objecten schlechthin adäquat .-'|i
336. Eben hiedurch aber ein Schwanken zwischen Subjeetivismus ••' .; ':
und Objectivismus 337. Der actus intelligendi ein inneres Urtheil' •' i""
339; Verhältniss des Wortausdruckes zum inneren Vorgange 340. " • .^
Impositio prima und secunda, sowie intentio prima und secunda ' .
341. Die" Universalien 343; nicht „INominaiist", sondern ,;Ter--' i
minist" 344. . Abstrahlende Thätigkeit 346, ausgedrückt im " , -
minus 347 ; hiemit Uebergewicht des Urtheiles 349. Kritik der '• ' ' 'i
Ansichten Anderer über die Universalien 349, besonders des d-i-.i-
Scotus 354., In der eigenen Auffassung betreffs der objectiven .v^''
Geltung der Universalien abermals ein Schwanken 358. Das" ,
Princip der .Individuation 859.: Die umtat fwmoe 361. "vi' n" 1
Occam'« Compendium der Logik 361. Die Lehre vom terminus ii'.".tl
362. Die Untversalien 365. Definition und Besehreibung 366; '' ' |
anderweitige Zusätze 368.^ Die: Kategorien 369; ursprüngliche' " i« '»
Dreizahl derselben . 372. Die Lehre von der suppositio 373. ! ''"
Das Urtheit auf byzantinischer Grundlage 379; Eintheilangen , iu..iti
desselben 380«, die Negation 381 ; die Wahrheit der Urtheile 382 j
das modale Urtheit 385; die exponiblen Urtbeile 386; die Um- ' . "''
kebrung der Unheile 392, besonders der modalen 394; das 1 , 'i,'"
hypothetische Urtheil 396. Die Argumentation 397; der ka- :
tegorische Syllogismus 397.; die modalen Schlüsse 401; '*•"' ' '"
expoüiblen Schlüsse 408. Die zweite Analytik 409; die Defi'- " '
nition 410ji Die iLehre von Consequentiae 411, wobei die Aecjui- , " . ., "•'
pollenz und. Entgegensetzung der Urtheile 415» Die Topik 418, ' •i'!•'•
die Induction 418. Obligatoria und lnsolabitia (spätere Interpolationen)
i419. Die Sophistik 420. i i!i-"hi:• i!
i, .i i, ,'iii! ,i iil '.-i'i m' i i. . ' ' .'/ .ii hu
' .ii .ii iii Vi .ii. i. i . :l
'.'ii.-, '|i ' . ' 1 '
-
„„,..... ....... , '
i !. , .i ' ..' ,', . . i'i; i,M,h.iii..|!tiut
,../ ii,/ ' r—i i.n'i 1 . '...i i.'-ii
. 1 i.... 'i , ,. , -i "'..'.! mi, ii 'ii • '• .. '.i
. ,.i ' i i .', r.'t .1 i ,i '''... | r.i' '. i ' . / '' i ..i . l'ü V!
XVII. ABSCHNITT.
ERSTES AUFTRETEN DES BYZANTINISCHEN, ARISTOTELISCHEN UND
ARABISCHEN STOFFES IM LATEINISCHEN ABENDLANDE.
Hatten die beiden vorhergehenden Abschnitte die Aufgabe, zwei
Gruppen der Litteratur zu schildern, welche vom 13. Jahrhunderte an
den Verlauf der Logik dauernd beeinflussten, — nemlich das byzanti
nische Compendium des Psellus und die das Organon betreffenden Lei
stungen der Araber —, so kann nun der geschichtliche Faden wieder
da anknüpfen , wo wir ihn am Schlusse des XIV. Abschnittes verliessen,
d. h. an der Gränzscheide des 12. und des 13. Jahrhunderts. Nur muss
selbstverständlicher Weise die allbekannte Thatsache hinzugenonimen wer
den, dass gleichzeitig mit den byzantinischen und arabischen Erzeugnissen
auch die sämmtlichen uns zugänglichen Schriften des Aristoteles und ein
grosser Theil der Commentatoren desselben dem Mittelalter kund wurden,
so dass hiemit für die Logik all dasjenige , was ich im IV. und im IX .
Abschnitte ausführlich darzustellen versuchte, nunmehr einen belangreichen
Theil der dreifachen neuen Stoff-Zufuhr ausmachte.
Aber eben bezüglich dieses letzteren Quellenkreises drängt sich eine
Bemerkung auf, welche nicht bei Seite gelassen werden kann, selbst auf
die Gefahr hin , dass es fast als lächerlich erscheinen mag , Dinge beson
ders hervorzuheben, welche ohnediess Jedermann weiss. Sowie jedoch
häufig gerade die bekanntesten Thatsachen nicht in ihrer ganzen Trag
weite erfasst werden, so kann auch wohl nicht oft genug hervorgehoben
werden, dass das sogenannte Wiedererwachen des Altertliums für Philo
sophie, Mathematik und Naturwissenschaften grösstentheils bereits im 13.
Jahrhunderte eben durch das Bekanntwerden des Aristoteles und der ara
bischen Litteratur stattfand. Und wenn auch die Geschichte der Logik
am betreffenden Orte es wahrlich nicht unterschätzen wird, dass von der
Zeit der eigentlichen Renaissance an ein frischerer naturalistischer Hauch
weht und allmälig gar viel scholastischer Plunder über Bord fällt, so ist
doch andrerseits zu bedenken, dass, — um hier von Mathematik, Chemie
und Medicin völlig abzusehen —, schon seit dem letzten Drittel des 13.
Jahrhunderts die ganze damalige gebildete Welt durch aristotelische Denk
weise geschult wurde und hiedurch hundertfältige Keime wirklicher Phi
losophie einsog.
Welch ein Unterschied gegen die früheren Jahrhunderte liegt schon
darin , dass es nunmehr nicht bloss ausschliesslich Logik gab , sondern
daneben mit gleichem Anspruche auf Beachtung jetzt auch Metaphysik,
Physik, Ethik und Politik hintraten! Allerdings war all dieses eben nur
Prantl, Gesch. HI. 1
2 XVII. Die Zufuhr neuen Stoffes.
Aristotelismus , und zwar ein bloss äusserlich aufgedrungener Aristotelismus
, welcher daher auch nicht in seiner Tiefe verstanden , ja häufigst
missverstanden und corrumpirt wurde; aber die unwillkürliche Erweite
rung des speculativen Gesichtskreises , welche aus der Beschäftigung mit
den aristotelischen Schriften floss, ist für die Geschichte der „Philosophie"
jedenfalls von höherem Werthe, als all jener augustinisch-christliclie Platonismus,
welcher vorher cursirt hatte. Und sicher wäre beim Wieder
erwachen des Alterthumes in der wuchtigen Masse des durch Neuheit
reizenden Stoffes der speculative Sinn ertrunken oder hätte einer hoden
losen platonischen Mystik den Platz geräumt, wenn nicht mit so grosser
Zähigkeit zwei Jahrhunderte hindurch die Disciplinirung des Denkens sich
durch aristotelische Leetüre festgewurzelt hätte.
So müssen wir es allerdings als einen Fortschritt begrüssen, dass aristo
telischer und aristoteliseh-arabischer Stoff zugeführt wurde ; aber es ist da
mit noch beileibe nicht gesagt, dass es in dieser zweiten Hälfte des Mittelalters
etwa irgend einen „Philosophen" gegeben habe. Denn eine gänzliche Abhän
gigkeit von der äusserlichen Stoff-Zufuhr ist und bleibt noch auf Jahrhun
derte hin der eigentliche Grundton, und zwischen den zahlreichen Autoren,
welche ja sämmtlich ohne Ausnahme nur von fremdem Fette zehren, ist
einzig darin ein Unterschied bemerkbar, dass die Einen schwachköpfig,
wie z. B. Albertus Magnus und Thomas von Aquin, in gedankenloser
Auctoritäts-Sucht die verschiedenartigsten Stücke des fremden Gutes zu
sammenraffen, hingegen Andere, wie z. B. Duns Scotus, Occam und Marsilius,
wenigstens scharfsinniger den dargebotenen Stoff beim Worte zu
nehmen und folgerichtig auszubeuten verstehen. Dass aber, abgesehen
von solchen Gradabstufungen, Alle nur am Gängelbande des zugeführten
Materiales wandelten, erhellt schlagend schon aus dem Unistande, dass
es in dieser zweiten Hälfte des Mittelalters keinen einzigen reinen Platoniker
gibt (das Zeugniss eines Zeitgenossen hiefür s. unten Anm. 571),
wahrend uns noch im 12. Jahrb. mancher entschiedene Piatonismus be
gegnet war. So mächtig, ja erdrückend, wirkte jetzt die Auctorität des
mit Einem Schlage eröffneten aristotelischen Stoffes, dass es erst der
Auctorität einer abermaligen Stoff- Zufuhr bedurfte, um zur Zeit der
Renaissance durch die florentinische Akademie den Piatonismus neu an
zufachen.
Insofern aber neben dem aristotelischen und arabischen Quellenkreise
auch der byzantinische Stoff in seinen Wirkungen zu verfolgen ist, so
wird man wohl glauben, derselbe gehöre bloss der Litteratur der Schul-
Bücher an und habe mit dem arabischen Aristotelismus und den aus ihm
erwachsenden Controversen Nichts zu schaffen; ja durch dasjenige, was
vorläufig im gegenwärtigen Abschnitte vorgeführt werden wird , könnte
diese Annahme sogar eine Bestärkung zu finden scheinen. Aber das
später Folgende wird zeigen, dass, — was bisher Niemand wusste oder
auch nur ahnte —, jener byzantinische Unsinn sicli tief in die logische
Parteispaltung und somit in die sogenannte Philosophie jener Zeit ver
zweigte, und dass (seit Occam und seinen Anhängern) die Kenntniss
des byzantinischen Materiales der einzige Schlüssel sei, durch welchen
die oft beklagte Unverständlichkeit mancher Schriften und einzelner Stellen
allein gelöst werden kann.
XVII. Die Uebersetzungen. 3
Doch ich will nicht weiter vorgreifen, sondern in Fortsetzung mei
nes bisherigen Verfahrens sofort beginnen, Alles Einzelne dadurch ge
schichtlich darzustellen, dass ich es auf die Quellen zurückführe, aus
welchen es stammt.
Was nun hiemit zunächst jene äusserliche Seite der Vermittlung
betrifft, welche in blosser Uebertragung des dreifachen neuen Materiales
besteht, so wird bei dem Compendium des Psellus sich uns diese Frage
unmittelbar mit der Darstellung des Inhaltes verbinden müssen. Hingegen
bezüglich der arabischen Litteratur und der aristotelischen Werke wird es
hier genügen, nur wenige unerlässliche Bemerkungen vorauszuschicken;
denn sowie die Thätigkeit, welche im 13. Jahrhunderte sich um das
arabisch -lateinische oder griechisch -lateinische Organon des Aristoteles
drehte, überwiegend nur eine commentirende war, so besteht auch unsere
Aufgabe hauptsächlich darin, auf Grundlage der notorischen Thatsache,
dass die aristotelischen und die arabischen Schriften manigfach übersetzt
wurden, den inhaltlichen Folgen und Ergebnissen dieses erweiterten Ge
sichtskreises nachzuspüren; auch erscheint es ausserdem als unthunlich,
die Untersuchungen, welche Jourdain in seinem bekannten Werke über
die einzelnen Uebersetzer angestellt hat 1), hier etwa auszuschreiben. Somit
mag nur in Kürze daran erinnert werden, dass die betreffenden Leistungen
der Araber für das Ende des 12. oder den Anfang des 13. Jahrhunderts
den Lateinern bereits durch Gundisalvi und seinen Gehülfen J o h a n n e s
Avendeath (s. vorig. Abschn. Anm. 66) übermittelt waren, welche in
der Mitte des 12. Jahrh. Uebersetzungen angefertigt hatten2), sowie dass
der Gesammt-Complex der Werke des Aristoteles ongefähr seit 1220 — 1225
in lateinischer Uebertragung zugänglich war 3), wobei, wie Jedermann weiss,
sich Friedrich II. durch einflussreichste Förderung der aristotelischen
Litteratur die grössten Verdienste erwarb 4).
Allerdings jedoch bleibt gerade, was das Organon betrifft, noch manche
Frage übrig; denn die Annahme, dass man ohnediess für diesen Theil
der aristotelischen Philosophie die Uebertragung des Boethius besessen
habe, und somit einerseits die Anfertigung neuer Uebersetzungen über
flüssig gewesen sei und andrerseits die litterarische Untersuchung über
diesen Punkt kürzer hinweggehen könne, mussten wir schon längst oben,
Abschn. XIV, Anm. 2—34, auf eine sehr wesentliche Beschränkung zurück
führen, indem die boethianische Uebersetzung der Hauptschriften des Organons,
d. h. der beiden Analytiken und der Topik nebst Soph. El., vor
dem 12. Jahrhunderte gänzlich unbekannt gewesen war, hingegen seit
dem ersten Drittel jenes Jahrhunderts diese Bücher theils in dem Gewände
des Boethius und theils in manigfachen neuen Uebersetzungen zugänglich
wurden. Die nemliche Sachlage, welche zur Zeit des Johannes v. Salesbury
1) Am. Jourdain, Rechcrches critiques sur l'dge et l'origine des traductions latines
d' Aristo te. 2. Aufl. (v. Charlos Jourdain). Paris 1843.
2) Ebend. p. 107 ff. Wenn aber Jourdain meinte, Gundisalvi habe ein selbst
ständiges Werk über Logik verfasst, so scheint diess aus den von ihm angeführten
Worten (p. 113 u. p. 451) nicht mit Sicherheit geschlossen werden zu können.
Lebrigens vgl. auch die oben (Abschn. XVI, Anm. 2) angeführten Arbeiten Munck's.
3) Jourdain, p. 212.
Näheres über den oft gedruckten Brief Friedrich's II. s. ebend. p. 152 ff.
1*
4 XVII. Die Uebersetzungen.
bestand, kehrt auch im 13. Jahrh. wieder, d. h. wir treffen neben Be
nützung des gesammten boethianischen Textes auch die Herstellung neuer
Uebertragungen des Organons, nur kömmt bezüglich der letzteren der
neue Umstand hinzu, dass nun sowohl aus dem Griechischen als auch aus
dem Arabischen übersetzt wurde. Dass noch zu Anfang des 13. Jahrh.
in der nemlichen Weise wie in der zweiten Hälfte des 12. zwei Theile
des aristotelischen Organons unterschieden wurden, erhellt augenfällig aus
den Statuten der Pariser Universität v. J. 1215, welche der päpstliche
Legat Robert v. Courcon in Erneuerung früherer Bestimmungen (v. J. 1209)
erliess; denn wenn daselbst ausdrücklich von einer „alten" und einer
„neuen" Logik des Aristoteles die Rede ist 5) , so erscheint es für jenen
Zeitpunkt schlechterdings als unmöglich, an etwas Andere» zu denken, als
einerseits an die von Alters her ununterbrochen cursirenden Bücher und
andrerseits an jene ongefähr seit Abälard allmälig bekannt gewordenen
übrigen Theile des Organons, mochten dieselben nun aus Handschriften
der Werke des Boethius hervorgezogen oder durch neue Uebersetzungen
dargeboten worden sein, — kurz die beiden Analytiken nebst Topik und
Soph. El. waren eben damals im Vergleiche mit der älteren Tradition
noch das neue Material, und die Ausscheidung ist die nemliche, welche
wir bereits oben, Abschn. XIV, Anm. 26 u. 56, trafen (vgl. unten Anm.
103 u. Abschn. XIX, Anm. 93 ff.). Sonach wird neben dem allgemeinen
Einflusse, welchen die arabisch-lateinischen Uebersetzungen auf den Gesammt-
Complex der aristotelischen Logik ausübten, nocli ein besonderes Augen
merk auf die letztgenannten Bücher des Organons zu richten sein.
In dieser Beziehung nun ist zu erwähnen, dass wir allerdings um
das Jahr 1232 eine neue Uebersetzung des Organons treffen, welche ein
gewisser An toi i anfertigte und an Friedrich II. übersandte0). Doch fand
hinwiederum auch die boethianische Uebersetzung ihre Verwendung, denn
wie wir schon oben (Abschn. XIV, Anm. 23 f.) sahen, dass dieselbe we
nigstens in Frankreich (nicht aber in Italien) ans Licht gezogen wurde,
so ist sie auch in der That von Albertus Magnus bei seiner Bearbeitung
des ganzen Organons zu Grunde gelegt, wie der aufmerksame Leser dieser
Paraphrasen (— denn nur commentirende Paraphrasen sind es , was Al
bertus lieferte —) bei jedem Schritte erkennen muss, ohne hiezu
eines späteren ausdrücklichen Zeugnisses zu bedürfen "). Aber zugleich
spricht der nemliche Albertus in der zweiten Analytik nicht bloss wieder
holt von einer (auf Alfarabi beruhenden) „Arabica translatio" 8), sondern
er vergleicht auch ausdrücklich die boethianische Uebersetzung mit einer
5) Bulaeus, Hist. unie. Paris. III, p. 82 : Et quod logunt libros Aristotetis de
diatectica tam veteri quam nova in schölis ordinarie et non ad cursum; logant etiam
in scholis ordinarie duos Priscianos vel alterum ad minus. Non logant in festivis
diebus nisi phitosophos et rhetoricas et quadrivalia et barbarismum et ethicam, st
placet, et quartum topicorum. Non logantur libri Aristotctis de metaphysica et naturali
phitosophia nec summa de eisdem aut de doctrina magistri David de Dinant aut Almarici
haeretici aut Mauritii Hispani (s. Anm. 17).
6) Jourdain, p. 164 f.
7) S. dasselbe am Schlnsse der Anm. 14.
8) Anal. post. I, 1, 3, p. 519 b (Opp. ed. Jammy, Lugd, 1651, Vol. I.). Ebend.
2, 13, p. 543 a. Ebend. 5, 8, p. 603 a. Ebend. II, 2, 3, p. 620 b u. 5, 624 b u.
7, p. 627 b.
XVII. Die Uebersetzungen. 5
griechisch-lateinischen , welche „Johannes" angefertigt habe 9) ; und wir
fürchten nicht zu irren, wenn wir in Letzterem den Johannes Basingestokes
erblicken, welcher ein Zeitgenosse und Freund des Robert
Capito (s. über diesen letzteren unten Anm. 334 ff.) war und um d. J.
1240 blühte 10). Einen weiteren Beleg dafür, dass betreffs der Analytiken
die boetianische Uebersetzung in Umlauf kam bietet neben dem so
eben genannten Robert Capito selbst (s. hierüber Anm. 338 f.), ja auch
der Commentar des Thomas v. Aquin dar, denn auch dieser fusst auf
keiner anderen Uebertragung 1 2) ; aber daneben wiederholt sich der nemliche
Umstand wie bei Albertus, indem auch Thomas gelegentlich auf eine
anderweitige griechisch-lateinische Uebersetzung hinweist13), wobei wir
jedoch keinenfalls an jene Uebersetzung der aristotelischen Werke denken
dürfen, welche allerdings auf den Wunsch des Thomas, aber erst in den
letzten Lebensjahren desselben, nemlich i. J. 1271, von Heinrich von
Brabant angefertigt wurde14). Hingegen ist wohl anzunehmen, dass
seit der Anregung, welche Friedrich II. gegeben hatte, fortwährend an
verschiedenen Orten durch Manche, von welchen wir nicht einmal die
Namen kennen, neue Uebertragungen zu Tage gefördert werden konnten 1 5).
Auch erstreckte sich, wie wir bestimmt wissen, dieses Bestreben in Bälde
sogar auf einige Commentatoren des Organons, denn schon i. J. 1266
linden wir griechisch-lateinische Uebersetzungen des Simplicius ad Ar.
Categ. und des Ammonius ad libr. de interpr. neben einer jedenfalls
noch früher in Umlauf gekommenen arabisch-lateinischen des Themistius
ad Anal. post. 1B). Jedenfalls jedoch werden wir unten, soweit es nöthig
9) Ebend. I, 4, 9, p. 519 b: Unde quidam libri habent sie: (es handelt sich
um die Stelle b. Arist. An. post. 1, 19, p. 82 a 10; bei Boeth. Opp. p. 535) Et
haec littera melior est, et est transtatio Jocmnis a Graeco facta sicut transtatio Boetii.
Ebeod. II, 2, 5, p. 624 b: Arabica transtalio non habet „montis" (s. Arist. An. post.
II, 7, p. 92 b 22; Boeth. p. 548), sed dicit Huius enim est expositio commenti
Arabici, et in hanc magis consentit Boetii transtatio et etiam transtatio Joannis.
10) Nähere Nachweise über denselben und insbesondere über seinen Aufenthalt
in Griechenland s. b. Jourdain p. 62 f.
11) Auch Jourdain berichtet (p. 166), er selbst habe in den Handschriften der
Pariser Bibliothek nur die Uebersetzung des Bqetbius gefunden.
12) Einzelne Abweichungen in dem beigedruckten Texte der „vetus transtatio"
können nur als bandschriftliche Varianten bezeichnet werden.
13) Anal. post. I, lectio 6, § c (f. 20 v. ed. Rom.): Littera sie exponitur (d. h.
Arist. An. post. I, 2, p. 72 a 32; Boeth. p. 523) In graeco planius habetur sie
etc. Uebrigens hat Thomas v. Aqu. auch bei dem Buche De interpr. andere Texte
neben dem boetianischen benützt, s. dortselbst I, lectio 13, § c (f. 11 r.), u.
II, lect. 2, § d (f. 16 r.).
14) Aventm. Ann. Boior. VII, 9 (Lips. 1710, p. 673): Anno Christi 1271 Haenrieus
Brabantinus dominicanus rogatu D. Thomae e graeco in latinam linguam de
verbo ad verbum transfert omnes libros Aristotelis. Usus est Albertus veteri translatione,
quam Boethianam vocant. Die Commentare des Thomas hingegen fallen
schon ongefähr um d. J. 1262 (s. Jourdain, p. 395).
15) Dass aber auch der bekannte Murbeka (um 1270) ausser den ührigen
Werken des Arislotetes das Organon übersetzt habe, scheint J. G. Schneider (Arist.
hist. an. Vol. I, p. CXLII. u. Arist. Polil. Vol. I, p. XXV f.) irrthümlich angenommen
zuhaben. Eine anderweitige Verwechslang des Murbeka mit dem so eben genannten
Heinrich v. Brabant hat Jourdain (p. 66) beseitigt.
16) S. Jourdain, p. 73 f. u. p. 166. Was den Themistius betrifft, s. unten
Anm. 336.
6 XVII. David von Dinant. Amalric von Ben.
ist, zuweilen auf die Frage zurückkommen, ob die boethianische oder eine
anderweitige Uebersetzung benützt worden sei.
Ein Ereigniss aber, welches bezüglich des Studiums und der Auf
nahme aristotelischer Philosophie im Anfange des 13. Jahrh. von einiger
Wichtigkeit war, dürfen wir nicht ganz unerwähnt lassen, wenn auch
schliesslich nur zu dem Zwecke , um zu bemerken , dass die Geschichte
der Logik von demselben nicht berührt wurde. Wenn nemlich- (nicht
ohne Zusammenhang mit der Bekämpfung der Albigenser) seit d. J. 1209
mehrmals die Kirche ein Verbot gegen gewisse Abzweigungen der aristo
telischen Litteratur ergehen liess, und sich hiemit jene fanatischen Maass
regeln verbanden, welche gegen David von Dinant und gegen Amalric
von Ben getroffen wurden, so hat sich durch genauere Forschungen zur
Genüge herausgestellt, nach welcher Seite hin jene Beschränkungen ge
richtet gewesen seien n). Und sowie die pantheistischen Anschauungen
der beiden genannten „Ketzer" an sich mit der Entwicklung der Logik
Nichts zu schaffen haben, sondern der Ontologie oder der sog. Metaphysik
angehören, so bleibt für unseren hiesigen Zweck nur jene Beziehung übrig,
in welcher näher oder entfernter die Eins-Lehre des David und des Amalric
mit der Auffassung der Universalien stand. Indem aber der theologische
Hass die Vernichtung der Schriften jener beiden Männer in erwünschtester
Vollständigkeit zu bewerkstelligen verstand, sind wir über dieselben nur
auf wenige orthodox - polemische Berichte beschränkt, welche überdiess
hauptsächlich bloss das theologische Gebiet betreffen; und selbst bei den
etlichen kargen Hindeutungen , welche uns zu Gebote stehen , bleibt die
Möglichkeit, dass wir von Albertus Magnus und Thomas v. Aquin angg;
logen sind. Soweit es demnach als beglaubigt gelten mag, dass David
v. Dinant mit syncretistischer Benützung antiker Aussprüche einen durch
gängigen Pantheismus kundgab18), und dass er zur Begründung dieses
17) Sowohl über die oben (Anm. 5) angeführte Stelle als auch über die übrigen
einschlägigen Quellen-Berichte s. das Nähere b. Jourdain, p. 187 ff., sowie eine
richtige Darstellang der ganzen Angelegenheit b. Haureau, De la phit. scnlast. I,
p. 391 ff., woselbst auch (p. 405) in treffender Weise das gegen Scotus Erigena
gerichtete kirchliche Verdammimgs- Urtheil beigezogen ist. Ausserdem vgl. auch
J. II. Kroentem, De genuina Amairici a Rena Davidis de Dinanto doctrina. Gtessen
1842. u. v. dems. in d. „Theol. Studien u. Kritiken" 1847.
18) Albert. M., Pliys. I, tract. II, c. 10, p. 23 b (Opp. ed. lammy, Vol. II): Has
autem opiniones sie explanat Atexander in quadam libelto, ubi omnia unum esse,
quod est materia, probarc intendit, et David de Dinanto in libro Atomorum (zu lesen
Tomorum, s. d. folg. Anm.). Ebend. Summ, theol. Pars II, tracL I, quaest. 4, c. 3,
p. 62 f. (Vol. XVIII) : Deinde quaeritur de erroribus Epicureorum et maxime de antiquo
errare Anaximenis, qui nuper per quendam David de Dinanto renovatus est, qui
dixit, deum et materiam primam esse idem, indueens super hoc antiquum Anaximenem,
qui dixit, omnia esse unum (bei der kopflosen Abschreiber-Thätigkeit des Al
bertus ist es nicht zu verwundern, wenn derselbe bald einen Alexander bald die
Epikureer und bald den Anaximenes als antike Gewährsmänner jener Ansicht be
zeichnet, während natürlich ein Viertes das Richtige ist, d. h. nur Parmenides ge
meint sein kann, s. d. folg. Anm.) Ad hoc etiam inducit versus quosdam, qui
scripti loguntur in templo l'Madio ; dicit etiam, quod refert Ptutarchus, quod
vetustissimi phitosophorum interpretati fucrunt, itlad fuisse dictum de deo, qui peplo
tectus est Tertio pro se inducit versus Orphei, in quibus , ut dicit, deum uni
versum esse affirmat Quarto pro se inducit, quod longo tempore post Lucanus
eosdem versus operi suo inseruit Quinta inducit pro se Senecam sie dicentem etc.
XVII. David von Dinant. Amalric von Ben. 7
Standpunktes die Allgemeinheit des Stoffes und die Allgemeinheit des
Geistigen als das Form-fähige (formabite) bezeichnete, aus welchem das
Einzelne hervorgehe, und zugleich in diese Formfähigkeit nach beiden
Seiten den Begriff des potenziellen Stofflichen verlegte, so dass schliess
lich hierin jenes beiderseitige Allgemeinste zusammentreffe, da ja bei An
nahme eines dualistischen Principes zuletzt ein (gemeinschaftlicher) poten
zieller .Stoff des (beiderseitigen) potenziellen Stoffes sich ergebe 19), so
ist ersichtlich , dass David die äusserste metaphysische Consequenz des
lugischen Realismus zog und somit nur Dasjenige rund und voll aussprach,
was bereits bei Wilhelm von Chanipeaux deutlich genug im Keime vorlag
(s. Abschn. MV, Anm. 106 f. u. 283). Auch Amalric von Ben scheint
von einem gleichen extravaganten Realismus ausgegangen zu sein , denn
wenn auch berichtet wird, er habe den pantheistischen Gottesbegriff nicht
wie David als materielles, sondern als formales Princip verstanden 20), so
ging doch auch bei ihm die Motivirung darauf hinaus , dass Gott jenes
oberste Universale sei, in welchem alles Einzelne zur Identität zusammen
laufe21). Vielleicht auch hätte es dieser damalige Pantheismus zu einer
19) Ebend. Summ, theol. Pars I, Tract. IV, Quaest. 20, p. 76 (Vol. XVH): Alox
ander in quodam libello, quem fecit de prineipio incorporeae ct corporeae substantiae,
quem secutus est David de Dinanto in libro, quem scripsit de Tomis, h. e. de Divisionibus
(hiernach wählte David sogar fast die nemliche Ueberschrift wie Scotus
Erigena bei seiaem Werke De divisione nuturae; s. Ilaureau a. a. O. p. 414), dicit,
deum esse prineipium materialo omnium. Quod probat sie: quia noys, h. e. substantia
mentalis, primum formabite est in omnem substantiam incorpoream, primum autem
formabite in res alieuius generis primum materiate est ad Ma, noys ergo primum prin
eipium est ad omnes incorporeas substantias. Materia autem possibitis ad tres dimensiones
primum formabite est in omnes corporates substantias; ergo est primum materiate
ad Mas. Quaero ergo, si noys et materia prima differunt onnon. Si differunt, sub aliquo
communi, a quo itla differentia egrediiur, differunt; et itlad commune per differentias
formabite est in utrumque ; quod autem formabite est in ptura, materia est vel ad minus
prineipium materiate Si ergo dicatur una materia esse materiae primae et noys, erit
primae materiae materia et hoc ibit in infinitum; relinquitur ergo, quod noys et materia
prima sunt idem. Similiter deus et materia prima et noys differunt aut non n. s. f.
Thomas Aqu., Summa c. gent. I, 17, f. 18 r a (Opp. ed. Rom. 1570. Vol. IX) : In
hoc auteni insania David de Dinanto eonfunditur, qui ausus est dicere, deum esse
idem quod prima materia, ex hoc, quod si non essent idem, oporteret differrc ea
aliquibus differentiis, et sie non essent simplicia, nam in eo quod per differentiam
ab alio differt, ipsa differentia compositionem facit. Hoc autem processit ex ignorantia,
qua neseivit, quid inter differentiam et diversitatem intersit. Ebend. Sentent. II, Dist. 17,
quaest. 1, art. 1, f. 53 a (Vol. VI, 2): Quorundam antiquorum phitosophorum error
fuit, quod deus esset de essentia omnium rerum, ut Parmenides dixit; et itlos
etiam antiquos phitosophos secuti sunt quidam moderni, ut David de Dinanto. Divisit
enim res in partes tres, in corpora, animas et substantias aeternas separatas; et
primum indivisibilo, ex quo constituuntur corpora, dixit yten, primum autem indivisibite,
ex quo constituuntur animae, dixit noym vel mentem, primum autem indivisi
bite in substantiis aetemis dixit deum; et haec tria esse unum et idem, ex quo iterum
consequitur,- esse omnia per essentiam unum.
20) Thom. Aqu., Summ, theol. Pars i, Tract. I, quaest. 3, art. 8, f. 16 r a
(Vol. X): Qmdam enim posuerunt, quod deus esset anima mundi Alii autem
dixerunt, deum esse prineipium formalo omnium rerum, et haec dicitur fuisse opinio
Atmarianorum (zu lesen Almarieianorum). Sed tertius error fuit David de Dinanto,
qui stultissime posuit, deum esse materiam primam.
21) Martin. Polon., Chron. d. h. Supputationes (ed. Basit. 1559 fol.) p. 209 ff.:
Damnavit etiam (sc. Innocentius tertius) Almaricum quendam Carnotensem cum sua
doctrine, sieut habetur in decretali „Damnamus". Qui Almaricus asserit, ideas, quae
8 XVII. Balduin. Liber de causis.
näheren logischen Formulirung, — gleichsam bereits zu einem Spinozismus
—, gebracht, wenn nicht die Orthodoxie unterdrückend entgegen
gestanden wäre. Wenigstens finden wir einen gewissen Balduin als
Schüler des David angeführt, welcher (soweit der unlautere Bericht über
ihn überhaupt einen Sinn haben kann) sich auf den Begriff des Ein
fachen gestützt zu haben und hiemit der ganz vernünftigen Ansicht ge
wesen zu sein scheint, dass es nicht zwei oder drei Absolute, sondern
eben nur Eines geben könne 22).
Insofern aber David von Dinant sich auf ältere griechische Aussprüche
berief (s. Anm. 1 8) , welche grösstentheils nur durch Vermittlung der
Araber zu seiner Kenntniss gekommen sein konnten, so liegt uns hierin
die Brücke zu dem Buche „De causis", welches wegen seiner ara
bischen Herkunft wohl schon oben in Kürze erwähnt wurde (vor. Abschn.,
Anm. 404), aber nun hier darum in Frage kommt, weil es als ein Bestandtheil
der neuerwachenden Gesammt - Philosophie des Aristoteles galt
und wirkte23). Das Einzige jedoch, was aus dem Inhalte dieses Buches
hieher gehört, ist gleichfalls die Anschauung eines extremen Realismus,
denn die platonisch-arabische Mystik, welche dort bezüglich des Gottesbegrifles
und der Welt « Intelligenz ausgesprochen wird , liegt auf einem
anderweitigen Gebiete. Insoweit nemlich der unbekannte Verfasser über
haupt ein logisches Motiv verfolgte, stand er lediglich auf der platonischen
Tabula logica des Porphyrius, wornach die Stufenfolge vom höchsten
Allgemeinsten bis zum niedersten Einzelnsten durch die Wirkung des artmachenden
Unterschiedes (— diversificari —) hergestellt wird 24). So soll
dann der intelligible Gehalt des Einzelnen nicht an sicli selbst schon als
ein Vielfältiges , sondern als Causalität der Vervielfältigung gedacht und
diese Causalität schliesslich auf die Eine höchste Intelligenz zurückgeführt
sunt in mente divina, creare et creari (auch diess erinnert an Scotus Erigena) ;
dixit etiam, quod ideo finis omnium dicilar deus, quod omnia reversura sunt
in eum, ut in deo incommutabititer quiescant, ei unum individuum atque incommutabite
in eo permanebunt; et sicut alterius naturae non est Abraham, alterius Isaac,
sed unius ac eiusdem, sie dixit omnia esse unum et omnia esse deum; dixit enim,
deum esse essentiam omnium creaturarum et esse omnium.
22) Albert, M., Summ, theol. a. a. O. (Anm. 18): Disciputus autem eius (d. h.
des David) quidam Balduinus nomine, contra me ipsum disputans tatem induxit
rationem, quod, quaecunque sunt et nullo modo differunt, sunt eadem; deus et materia
prima et noys sunt et nullo differunt; ergo sunt eadem Quod autem nullo
modo differant, sie nitebatur probare: quaecunque nullam differentiam habent, nullo
modo differunt; simplicia autem prima nultam differentiam habent, quia si dif
ferentiam haberent, composita essent; deus, hyte, noys, simplicia prima sunt; ergo
nullam habent differentiam; ergo nullo modo differunt, et sie per consequens eadem
sunt; et hoc est propositum eius.
23) Näheres über das Buch De causis überhaupt (abgesehen von einigen Be
merkungen bei Jourdain, a. a. O. p. 183 ff., 195, 445 ff.) s. bei Haneberg in d.
Sitzungsberichten d. Münchner Akad. 1863, Bd. I, p. 361 ff.
24) De Caus., Propos. 4 {Arist. Opp. lat. Venet. 1552. Vol. VII, f. 115 r):
Omne quod sequitur causam primam, est intelligentia compteta in ultima potentia et
reliquis bonitatibus , et formae intelligibilos in ipso sunt laliores et vehementius uni
versates Et quia diversificatur intelligentia, fit in eo forma intelligibitis diversa ;
et sicut ex forma una propter hoc, quod diversißcatur in mundo inferiori, proveniunt
individua inßnita in multitudine , simititer ex esse causato primo propterca, quod
diversificatur, apparent formae intelligibites infinitae.
XVII. Liter de causis. Die Macht des neuen Stoffes. 9
werden; und die Gradabstufung, welche zwischen den höheren und den
niedrigeren Universalien besteltt, muss zuletzt in einer pantlieistisclien
Einheit verschwinden', indem (— was einigermaassen an die Status-Lehre'
erinnert, s. Abschn. XIV, Anm. 129 f. —) jenes Nemliche, was weiter
abwärts in particulärer Weise existirt, zugleich nach Oben in universeller
Weise bestehe 25). Die Frage aber, wie hiebei neben der Ewigkeit der
intelligiblen Universalien die Zeitlichkeit des concreten Seienden sich er
kläre , wird nothwendiger Weise durch die mystische Annahme eines
Mitteldinges abgethan, welches seiner Substanz nach das Ewige enthalte,
in seiner Thätigkeit aber in die Zeit falle26). Von selbst versteht es sich,
dass der Verfasser des Buches den Begrifl' der Intelligenz oder des In
telligiblen durchweg nur in objectivem, realistischem Sinne nehmen konnte
und daher die Universalien ausserhalb der Einzeln-Dinge in das reine gött
liche Denken verlegen musste (s. vor. Abschn. Anm. 404).
Gerade aber das Buch „De causis", welches Thomas v. Aquin selbst
zum Gegenstande seiner commentirenden Thätigkeit machte, dient uns als
Beleg dafür, dass die erwähnten kirchlichen Verbote und Maassregeln mit
der Logik als solcher Nichts zu schaffen hatten. Jene Zeit war in sich
selbst so unklar und unreif, dass man gewisse Consequenzen , welche
innerlich längst nothwendig sich hätten ergeben müssen , ers^. dann be
merkte , wenn sie mit dürren Worten deutlich ausgesprochen wurden.
Und der Kampf oder Vertilgungs-Fanatismus richtete sich dann glücklicher
Weise auch nur gegen solche bestimmt hervorgetretene Consequenzen,
während man die Basis derselben ruhig gewähren liess und selbst in
ungenialem Fleisse reichlichst einsog. Die Unfähigkeit, einen Gedanken
bis an sein Ende folgerichtig hinauszudenken, kann sicher nicht deut
licher hervortreten, als wenn man wie Albertus Magnus oder Thomas v.
Aquin und hundert Andere zugleich Aristoteliker und zugleich trinitätsgläubig
sein zu können vermeinte. Aber weil die Macht der Tradition,
— das alleinige geistige Motiv für das Mittelalter —, nach beiden Seiten
25) Ebend. Prop. 8 (f. 115 v) : Bonitates, quae descendunt super intelligentiam
a causa prima, sunt intelligibites in ea, et simititer res corporeae sensibites sunt in
intelligentia intelligiUtes ; quod est, quuniam res, quae sunt in intelligentia , non
sunt impressiones ipsae, imo sunt causae imprtssionvm. Prop. 9 (f. 116 r) : In
teltigentia est prineeps rerum, quae sunt sub ea, et retinens eas et regens eas,
sicut natura regit res, quae sunt sub ea, per virtutem intelligentiae, quia simititer
intelligentia regit naturam per virtutem divinum. Dann Prop. 10 (f. 116 r) : Omnis
intelligentia ptena est formis; verumtamen ex intelligentiis sunt, quae continent
formas ptus universates, et ex eis sunt, quae continent formas minus universates.
Quod est, quoniam fonnue, quae sunt in intelligentiis secundis inferioribus per modum
particularem , sunt in intelligentiis primis per modum universatem, et formae, quae
sunt in intelligentiis primis per modum universatem , sunt in intelligentiis secundis
per modum particularem.
26) Ebend. Prop. 30 (f. 118 v): Et non est possibite, ut substantias sempitcrnas,
quae sunt supra tempus, sequantur substantiae creatae in tempore nisi mediantibus
substantiis temporalibus sempiternis in tempore; et istae quidem substantiae
non sunt factae mediae, nisi quia ipsae communicant substantiis subtimioribus in
permanentia et communicant substantiis temporalibus abscissis in tempore per generationem.
Prop. 31 (f. 119 r): hier rem, cuius substantia et actio sunt in momento
aeternitatis , et inter rem, cuius substantia et actio sunt in momento temporis, existens
est medium, et est itlad, cuius substantia est ex momento aeternitatis et operatio
ex momento temporis.
10 XVII. Hie Macht des neuen Stoffes. Wilhelm Shyreswood.
vorlag und wirkte, so klebte man auch naiv genug die beiden Quellen
aufeinander, und sowie die an sich consequente Opposition gegen die
antike Logik bei den christlichen Theologen von Anfang an nie völlig
hatte durchdringen können, so war nun beim Beginne des 13. Jahrhun
derts die arabisch- und griechisch-lateinische Tradition des Aristotelismus
so überwältigend eingetreten, dass man weit eher das christliche Dogma
in aristotelische Formen goss, als dass man sich principiell den antiken
Anschauungen verschlossen hätte. Und vor Allem musste hiebet gerade
die Logik, deren Zusammenhang mit der Philosophie man ja bereits seit
Boethius ausser Augen verloren hatte, nicht nur nicht als gefährlich, son
dern vollends als unentbehrlich betrachtet werden. Nur mochten wohl
Anfangs strengere Zeloten darüber wachen , dass in den Vorträgen über
Logik nichts Theologisches beigemischt werde, noch auch umgekehrt27).
Indem somit für den Betrieb der Logik keinerlei Störung durch
jene Verbote eintrat, sondern im Gegentheile aus dem neu zugeführten
Materiale nur eine Steigerung erwachsen konnte, wäre bezüglich der
geschichtlichen Darstellung noch immerhin die Frage offen, in welcher
Reihenfolge die Wirkungen des neuen Materiales hier vorzuführen seien,
insoferne dieselben ja sämmtlich in den nemlichen Jahrzehnten sich gel
tend machten. Zweckdienlicher scheint in dieser Beziehung zu sein,
dass wir vorerst die Uebertragung der byzantinischen Logik näher be
trachten und erst hernach den gleichzeitigen Einfluss der aristotelischen
und der arabischen Studien erörtern; denn bei solcher Anordnung des
geschichtlichen Stoffes wird es möglich sein , einerseits eine allzugrosse
Zersplitterung zu vermeiden , und andrerseits es anschaulich zu machen,
wie die Parteispaltung sich auch durch die Logik des Petrus Hispanus
modificirte.
Den Einen Quellenkreis somit bildete für die Logik seit dem 13.
Jahrhunderte jener byzantinische Stoff, welchen Psellus darbot. Und
sowie es sehr zu beachten ist, dass auch von den Alchimisten jener
Zeit anderweitige Schriften des Psellus benützt wurden28), so hatte
auch die Logik desselben schon viel früher und in weit reicherem
Maasse, als man bis jetzt auch nur ahnen konnte, ihre Verbreitung im
Abendlande gefunden.
Die älteste lateinische Bearbeitung des Compendiums des Psellus,
welche mir bekannt ist, wurde durch Wilhelm Shyreswood (gest.
1249) veranstaltet 2 °). Aber sowie mir die Existenz seiner noch unge-
27) D'Argentre, Coli, iudiciorum de noe. error. (Paris. 1728 fol.) I, p. 158 f.
theilt aus handschriftlicher Quelle das Verdict mit, welches l. J. 1247 gegen einen
gewissen Johannes de Brescain (?) gefällt wurde, „ne puritas studii, quae hactenus
Parisiis viguit, ex praesumptione quorundam, qui theologica logicis inserentes non
intelligunt neque quae loquuntur neque de quibus affirmant, errorum sordibus macutetur;
quandoquidem logici theologice et theologi phitosophice in suis disputationibus
procedentes contra praeeeptum tegis sortes dominicae haereditatis miscere et
confundere non formidant."
28) S. Kopp, Gesch. der Chemie, 11, S. 156. Man schrieb ja damals diesem
jüngeren Psellas auch die Schrift TIeQi XC&wv Svväfjuor zu, welche jetzt nicht
mit Unrecht für ein Werk des älteren (im 9. Jahrh.) gehalten wird.
29) Er war in Durham geboren, studirte in Oxford, lehrte hierauf in Paris
und starb als Kanzler in Lincoln. S. Oudin, De seriptt. eeel III, p. 116 ff. Roger
XVII. Wilhelm Shyreswood. I I
druckten Schrift nur durch eine gelegentliche Notiz 30) kund wurde, muss
ich hier wie überall die Möglichkeit offen lassen, dass durch Ausbeutung
der Bibliotheken meine Forschung noch gar manche Ergänzung oder Be
richtigung erfahren kann und somit vielleicht dereinst eine noch ältere
Wirkung des Psellus im lateinischen Abendlande nachgewiesen wird.
Wenigstens ist es eine eigenthümliche Thatsache , dass die in der Syllogistik
üblichen Memorialworte (— ihr griechisches Original s. oben Abschn.
XV, Anm. 46 ff. —), welche man bisher stets dem Petrus Hispanus zu
geschrieben hatte , und ebenso einige Memorial- Verse bereits bei Willi.
Shyreswood sich finden; und da man ihn doch wieder unmöglich für
den Erfinder derselben halten kann (— denn dagegen streitet seine Aus
drucksweise bei Anführung derselben , s. unten z. B. Anm. 40 u. 44,
auch Anm. 112 —), so bleibt nur die Annahme übrig, dass sicher schon
ein paar Jahrzehente früher das Compendium des Psellus in den abend
ländischen Schulen im Umlaufe gewesen sein muss, wobei dann jene
technischen Worte irgendwie ausgedacht wurden und in allgemeine Uebung
kamen (s. bes. unten Anm. ,52 u. 91 ff.). Indem mir daher der bisher
noch nicht bekannte Wilhelm Shyreswood nur als der relativ älteste Re
präsentant einer verbreiteten Schul-Litteratur gelten kann, glaube ich aller
dings von meinem Grundsatze , wornach ich mich auf Gedrucktes be
schränke, eine Ausnahme machen zu müssen; jedoch kann es dabei nicht
ineine Absicht sein, hier gleichsam eine Ausgabe der ganzen Schrift Wilhelm's
aus der von mir benutzten Pariser Handschrift31) zu veranstalten,
sondern ich beschränke mich, zumal da ja die folgenden Jahrhunderte
sich doch nur ausschliesslich an Petrus Hispanus hielten, auf den wesent
lichen Gang des Inhaltes und einige Haupt-Stellen, um dem Leser die
Einsicht in diesen wahrhaften Vorläufer des Petrus Hispanus zu ermög
lichen (vgl. Abschn. XV, Anm. 5). Ebenso werde ich es bei Lambert
v. Auxerre und einigen anderen handschriftlichen Mitteilungen halten.
Wilhelm Shyreswood jedoch bietet nicht, wie Petrus Hispanus, eine
durchgängig wörtliche Uebersetzung des Psellus dar, sondern folgt dem
selben nur im Ganzen den Sinn getreu wiedergebend. So ersetzt er
sogleich die Anfangszeilen des griechischen Originales (Abschn. XV, Anm. 6)
durch eine etwas längere Einleitung, in welcher er an die Doctrin der
Araber sich anlehnend die Syllogistik als die wesentliche Aufgabe der
Logik und die Einsicht in die einfachsten Bestandteile des Schlusses als
Vorbedingung bezeichnet, um somit bei der Erörterung über Wort (vox)
und Schall (sonus) anzulangen32). Und indem nun die Einteilung dieser
Baco schätzte ihn sehr hoch; er sagt von ihm Op. tertium (s. unten Anm. 556),
c. 2, p. 14: Guilictmus de Shyrwode longa sapientior Alberto, nam in phitosophia
communi nultus maior est eo.
30) Bei Hauriau, De la phit. scolast. I, p. 466. (Was übrigens dortselbst
über Wilhelm Shyreswood gesagt ist, wird nunmehr durch die Einsicht, dass der
selbe nur die Synopsis des Psellas verarbeitete, sehr moditicirt.)
31) Cod. Sorbonn. 1797.
32) Die Einleitung lautet: Cum duo sunt taiUum rerum prineipia, sciticet natura
et anima, duo erunt rerum genera. Quaedam enim sunt res, quarum prineipium est
natura, et de his est universis scientia communiter dicta, et quaedam, quarum prin
eipium est anima (vgl. Abschn. XVI, Anm. 71); et hae sunt duplices. Cum enim
'inima sine virtutibus et scientiis sit caeca, quasdam facit operationes, per quas de'
12 XVII. Wilhelm Shyreswootl.
Begriffe in gleichem Sinne wie bei Psellus (wenn auch in kürzerem oder
verschiedenem Wortlaute, vgl. Abschn. XV, Anm. 7 f.) auf die Lehre vom
Urtheile, d. h. zunächst auf nomen und verbum führt33), und ebenso
der Begriff der syncategoreumata (ebend. Anm. 9) auftritt34), bietet die
Aufzählung der Arten des Satzes (der Infinitiv- und der Frage-Satz kom
men hier neu hinzu, vgl. ebend. Anm. 10) die Gelegenheit, Bemerkungen
aus Boethius und Aristoteles hinzuzufügen35). Nach einem eigentüm
lichen Gesichtspunkte , welcher uns an Arabisches erinnern könnte , construirt
Wilhelm die hierauf folgende Eintheilung des Urtheiles (ebend. A.
11 f.), wobei er sogar die Berechtigung der „Copula" als eines dritten
veniat ad virtutes, et de his est ethica; quasdam autem facit operationes, per quas
deveniat in scientiam, et de his est sermocinalis scientia (vgl. ebend. Anm. 84); haec
autem tres habet partes: grammaticam, quae docet recte loqui, et rhetoricam, quae
docet ornate loqui, et logicam, quae docet vere loqui (vgl. ebend. Anm. 18) Haec
autem est de syllogismo principatiter (ebend. Anm. 15', 79, 243 u. hier unten Anm.
41 u. 48 : diese Betonung der Syllogistik hätte Wilhelm allerdings auch aus Boethius,
s. Abschn. XII, Anm. 84, entnehmen können, jedoch weist ja auch jenes Andere
auf die Araber hin), ad cuius cognitionem necesse est cognoscere propositionem, et
quia omnis propositio est ex terminis, necessaria est termini cognitio. Quia ergo
propositio et enuntiatio idem sunt secundum rem, licet differant in eo, quod enuntiatio
significat absotute, propositio autem significat aliquid in comparatione ad aliud, ideo
prius de enuntiatione agendum; prius est enim aliquid cognoscere in se, quam in
comparatione ad aliud. Ex nomine autem propositionis patet, quod significat in
comparatione ad aliud; est enim propositio positio pro alio sive pro conclasione concladenda;
unde si in se consideratur, est enuntiatio; si autem consideratur ut est
in syllogismo, sie est propositio. Cum igitur agendum sit de enuntiationc, prius
agendum est de suis partibus, quae sunt nomen et verbum. Et dicuntur hae partes
enuntiationis, quia primum ex his fit enuntiatio et ex nullis aliis; quamvis enim ex
pronomine et verbo vel participio et verbo fiat enuntiatio, tumen haec est per naturam
nominis , quam pronomen et partieipium habent; unde inquantum naturam nominis
participant, sub nomine comprehenduntur. Prius autem agendum est de nomine quam
de verbo, quia est prineipalior pars quam verbum. Ideo ab eo inchoandum est; et
quia omne nomen est vox et omnis vox est sonus, ideo a sono tanquam a prineipio
inchoandum est. D. h. trotz der principiellen Verwandtschaft mit der arabischen
Gruppirung des Stoffes (noch ein paar anderweitige Hindeutungen auf Arabisches
s. unten Anm. 52 u. 65) wird nun doch die Reihenfolge des Psellas eingehalten,
wornach das Urtheil vor der Isagoge und vor den Kategorien erörtert wird.
33) Est autem sonus proprium sensibite et dividendus sie: sonus alius vox alius
non vox Vox alia significativa alia non significativa Vox significativa quaedam
significat naturaliter quaedam ad placitvm Vox significaliva ad ptacitum
aut est comploxa, ut oratio, aut incomptexa, ut dictio. Incomploxa quaedam signi
ficat cum tempore quaedam sine tempore. Est autem nomen etc.
34) Verbum est etc Sciendum autem est, quod logica duas tantum ponit
partes orationis, sciticet nomen et verbum; ceteras autem partes appellat sincategoreumata.
35) Orationum alia perfecta alia imperfecta Perfecta vero ulterius dividenda;
quaedam enim est indicativa quaedam imperativa seu deprecativa quaedam
optativa, ut utinam logerem, quaedam coniunctiva, ut cum tegam, quaedam infinitiva,
ut Socratem tegere, quaedam interrogativa Sed inter hos modos omnes sola in
dicativa significat verum et falsum, et ideo haec sola est enuntiatio. Dicit enim
Boethius (s. Abschn. XII, Anm. 111), quod propositio est oratio verum vel falsum
significans, et non facit ibi differentiam inter propositionem et enuntiationem ; Aristo
tetes autem (s. Abschn. IV, Anm. 191) sie diffinit: „enuntiatio est oratio significans
aliquid de atiquo vel aliquid ab aliquo", et inteltigit per hoc quod dicit „de aliquo"
inhaerentiam praedicati in subiecto, et per hoc quod dicit „ab aliquo" intctligit remotionem
eiusdem a subiecto.
XVII. Wilhelm Shyreswood. 13
Bestandtheiles ausdrücklich bestreitet, im Uebrigen aber die Doctrin des
Psellus wiederholt36), an welcher er sich hinwiederum betreffs der Ge
gensätze (ebend. A. 13) enge anschliesst37), wobei jedoch das Capitel
über maier ia der Urtheile (ebd. A. 14) stark abgekürzt wird38). Die
Lehre von der Umkehrung aber (ebd. A. 1 5) fehlt hier, indem sie in der
Syllogistik (s. unten Anm. 49) zum Vorschein kommt, wohingegen die An
gaben über das hypothetische Urtheil (Abschn. XV, A. 16 f.) in getreuem
Auszuge vorgeführt werden 39). Die Aequipollenz sodann (ebd. A. 18)
wird selbst in grösserer Ausführlichkeit als bei Psellus dargelegt und am
Schlusse der Inhalt der Regeln in folgenden Memorial-Versen ausgedrückt:
Aequivatent Omnis, Nullas non, Non aliquis non;
Nullas, Non aliquis, Omnis non, aequiparantur ;
Quidam, Non nullas, Non omnis non, sociantur;
Quidam non, Non nullas non, Non omnis, adhaerent.
oder all dieses zusammen durch den Vers („vel hoc versu"):
Prae contradic, Post contrar, Prae Postque subalter 10).
Auch die hierauf folgende Lehre von den modalen Urtheilen (s. ebend.
Anm. 19 ff.) leitet er zunächst durch eine selbstständige Bemerkung ein,
in welcher wieder als Hauptzweck die Syllogistik erscheint41), und wäh-
36) Cognita enuntiatione per suum diffinitionem et secundum se restat cognoscere
eam per divisionem et in suis paitibus. Partes autem dupliciter sunt, sciticet aut
integrates aut subiectivae (einige Aehnlichkeit hiemit hat die Eintheitimg bei Algazeli,
s. Abschn. XVI, Anm. 259 ff.). Portes integrates sunt, ex quibus constituitur toium
secundum integritatem et de his nunquam praedicatur totum ; partes subiectivae sunt,
ex quibus constituitur totum in sua communitate et de his praedicatur totum. Partes
ergo integrates enuntiationis sunt subiectum et praedicatum ; et dicunt quidam,
quod est et tertia pars, quae sciticet est copula; sed non est ita; cum enim sit verbum,
significat id quod de alio dicitur et sie est praedicatum Dividitur autem
enuntiatio in partes subiectivas penes natnram subiecti vel praedicati sie : enuntiatio
alia una alia ptures Item dividitur penes substantiam enuntiatonis sie: enun
tiatio alia categorica alia hypothetica et dicitur categorica a categorizo, zas,
quod est praedico, cas, eo quod talis perficitur per praedicatum ; hypothetica
dicitur ab hypo quod est sub et thesis positio ; quasi suppositiva Dividitur autem
enuntiatio secundum qualitatem in affirmativam et negativam Dividitur autem
enuntiatio categorica secundum quantitatem sie: alia est universalis, alia particularis,
alia indefinita, alia singularis. (Der Memorial -Vers aber, welcher bei Lambert v.
Auxerre sich findet, s. A. 108, ist hier nur am Rande der Handschrift eingetragen.)
37) Auch die übliche Figur entspricht genau jener bei Psellas.
38) Notandum est, quod enuntiationum triplox est materia, sciticet naturalis, contingens,
et remota u. s. f.
39) Quoniam autem, quae hueusque dicta sunt, ad categoricam pertinent enuntiationem,
restat nunc agere de bypothetica, u. s. f. So wird die Unordnung des
Textes des Psellas (Abschn. XV, Anm. 16) hier gleichsam noch" bekräftigt.
40) Eingeleitet wird dieses Cap. durch die Worte: Dictum est .superius , quod
dicitur iudicari enuntiatio universalis vet particularis a nota signi additi suo subiecto
Restat, quae appositio negationis qualom facit virtutem in signo. Abge
schlossen wird das Ganze durch: Sciendum ergo, quod quodlibet signum aequipollot
suo contradictorio cum negatione praeposita, simititer quodlibet signum aequipollol
suo subalterno cum negatione praeposita et postposita, simititer omne signum univer
sate aequipollot suo contrario cum negatione postposita. Et omnia iam dicta possunt
retineri in his versibus (folgen obige Verse, welche nun wohl keiner weiteren Er
klärung bedürfen).
41) Cum intentio sit de enuntiatione propter syllogismum, consideranda e&t sub
differentiis, in quibus differentiam facit in syllogismo, qualos sunt hae : affirmativum,
14 XVII. Wilhelm Shyreswood.
rend er wie Psellus unter den sechs modalen Bestimmungen (verum,
falsum, possibite, impossibite, contingens, necessarium) die ersten beiden
als gleichgültig ausscheidet42), nimmt er von der ebendaselbst (s. ebd. A.
20) aufgestellten Unterscheidung zwischen substantivischer und adverbialer
Sprachform Gelegenheit, das Ganze ausführlicher, als Psellus gethan (ebd.
A. 21 f.), zu entwickeln43); zuletzt aber schliesst er die dortige Er
örterung über Gegensätzlichkeit oder Subalternation der modalen Urtheile
mit den Versen ab 44) :
Sit tibi linea subcontraria prima secundae ;
Tertius est quarto semper contrarius ordo;
Tertius est primo contradictorius ordo;
Pugnat cum quarto contradicendo secundus:
Prima subest quartae vice particulari habens se;
Hac habet ad seriem se tege secunda sequentem.
d. h. diese Verse beziehen sich auf die bei Psellus (ebd. A. 23 f.) ange
gebene versinnlichende Figur, welche hier an den Schluss dieses ganzen
Abschnittes gestellt ist, aber bei gleichem Inhalte eine abstractere Form
zeigt45).
negativum, universate, particulare, modalo, de inesse, et aliae huiusmodi; differt euim
, syllogismus a syllogismo per Aas differentias. Consideremus igitur enuntiationem per
hanc differentiam: alia de inesse, alia modalis. Est igitur de inesse, quae simpliciter
significat inhaerentiam praedicati cum subiecto, i. e. non determinando qualiter inhaereat;
modalis autem est quae determinat inhaerentiam praedicati cum subiecto, i. e.
quae dicit, qualiter praedicatum inhaereat subiecto.
42) Modi autem sunt sex, sc. verum, falsum, possibilo, impossibite, contingens,
necessarium; sed quia duo primi non faciunt propositionem modatem differentem ab
enuntiatione de inesse, ideo omittantur; idem enim est dicere „Socrates currit" et
„Socratem currere est verum"', sicut „Socratem currere est falsum" et „Socrates
non currit".
43) D. h. auch Wilhelm unterscheidet zwischen modus adverbialis und modus
nomiualis, nemlich: modus adverbiatis est „Socrates currit contingenter" ; modi
autem nominalos sie veniunt in sermonem, ut si dicam „Socratem currere est contin
gens", et dicit Aristotetes (s. Abschn. IV, Anm. 282), quod sicut in illis de inesse,
....sie in his de modo esse vel non esse substantia. Aber er führt dann diese
beiden Arten auch wirklich für die Angaben über Qualität, Quantität und Aequipollenz
der modalen Urtheile durch.
44) Et possunt haec retineri per hos versus.
45) Nemlich statt der concreten Beispiele ist hier folgende Form gewählt:
IV
Non possibite est non esse
Non contingens est non esse
Impossibite est non esse
Necessarium est esse
erä?
Possibite est esse
Contingens est esse
Non impossibite est esse
Non necessarium est non esse
contrariae
subeontrariae
III
Non possibite est esse
Non contingens est esse
Impossibite est esse
Necessarium est non esse
II
Possibite est non esse
Contingens est non esse
Non impossibite est non esse
Non necessarium est esse
XVII. Wilhelm Shyreswood.
Hierauf folgt der Inhalt der Isagoge, wobei sich Wilhelm sowohl
in der Begriffsbestimmung des praedicabite als auch in allem Uebrigen
völlig an Psellus (ebd. A. 26 f.) excerpirend anschliesst 4,i) und '-zuletzt
die arbor Porphyriana vorführt.
Hingegen die Lehre von den Kategorien (ebd. A. 29 —41) ist hier
gänzlich übergangen, worin wir wohl nicht mit Unrecht gleichfalls wieder
(vgl. obige Anw. 32 u. 36) arabischen Einfluss erblicken dürften 47).
Somit folgt nun die Lehre vom Syllogismus48), wobei Wilhelm
zunächst aus Psellus (Abschn. XV, A. 43) die Definition des Schlusses an
gibt, hieran aber sogleich die aristotelische Unterscheidung zwischen vollkommnen
und unvollkommneu Syllogismen anknüpft und von letzteren in
einer merkwürdigen Wendung den Uebergang zur Lehre von der Um
kehrung der Urtheile findet, wobei er im Ganzen wieder dem Psellus
(ebend. A. 15) folgt, jedoch auch in einem einzelnen Punkte auf eine
Controverse hinweist 49). Sodann aber gibt er die einzelnen Schlussßguren
und Schlussweisen an , in jeder Beziehung den Text des Psellus
(ebd. A. 44 ff.) wiedergebend 50). Unmittelbar aber nach dem letzten
Modus der dritten Figur wird die Stellung des Mittelbegriffes in den drei
Figuren durch den Memorial- Vers
Sub Prae prima, bis Prae secunda, tertia bis Sub
ausgedrückt51), sowie die sännutlichen Modi der drei Schlussfiguren uns
hier in der lateinischen Logik zum ersten Male in folgenden Memorial-
Worten und -Versen begegnen :
Barbara, Cetarent, Darii, Ferio, Baralipton,
Celantei, Dabitis, Fapesmo, Frisesomorum,
46) Intendentes de praedicabiti primo videamus, quid sit praedicabite, deinde
quomodo dividatur. Sicut ergo praedicalam est, quod de alio dicitur, ita praedica
bite, quod est de alio dicibite. Praedicabite autem dicitur communiter et proprie
Proprie fraedicabilo solum est commune, commune autem et universale idem
sunt Universalo autem sie diffmitur: universate est, quod est dicibite de pturibus,
ad differentiam individui. Dividitur autem sie: universalo aliud genus, aliud
species u. s. w.
47) S. was oben bei Avicenna (Abschn. XVI, Anm. 189) und insbesondere was
bei Algazeli (ebend. Anm. 257) bemerkt wurde.
48) Dicturi de syllogismo, de quo est principalis intentio logicae (s. ob. Anm.
32 u. 41), primo dicamus eius diffinitionem, deinde quot modis possit fieri.
49) Syllogismus alius perfectus alius imperfectus (vgl. auch Boethins, Abschn.
XII, Anm. 135). Imperfectus indiget ut reducatur ad perfeclam; hoc autem fit
per conversionem ; ideo necessc est cognoscere eam (allerdings hatte ja auch Aristo
teles, freilich in anderer Weise, die Umkchrung mit der Syllogistik verflochten, s.
Abschn. IV, Anm. 539 CT.) Conversio autem triplox: per se, per aeeidens, per
contrapositionem Item particularis affirmativa secundum aliquos non convertitur
per contrapositionem, ut si subiectum sit praedicabite de omni ente et de omni non
ente, ut, si tale sit haec dictio „intelligibite" , non sequitur „aliquod intelligibite est
homo, ergo aliquis non homo est non intelligibitis."
50) Redeamus ad principalo et videamus, quot modis potest fieri syllogismus.
Figura est Terminus est a. s. w. Nur verknüpft er die Angaben über Dictum
de omni und Dictum de nullo, welche bei Psellas früher stehen, erst mit der ersten
SebJnsgfignr.
51) Diversitas autem figurarum retinetur hoc versu: Sub Prae u. s. f. Dass
hiebei die Sythen Sub und Prae als Abkürzungen für subiectum und praedicatum
stehen, ist von selbst ersichtlich.
16 XVII. Wilhelm Shyreswood.
Cesare, Campestres, Festino, Baroco, Darapti,
Felapton, Disamis, Datisi, Bocardo, Ferisoni2).
Zum Abschlusse der Syllogistik werden noch die gewöhnlichen auf
die drei Figuren bezüglichen Regeln (vgl. ebd. A. 44) vorgeführt53);
nemlich die aus modalen Urtheilen bestehenden Syllogismen (ebd. A. 54)
sowie die hypothetischen Schlüsse (ebd. A. 55) sind hier wie auch bei
Lambert von Auxerre und Petrus Hispanus gänzlich übergangen 54).
Was sodann die T o p i k betrifft , so wendet sicli Wilhelm mit
Uebergehung der bei Psellus vorfindlichen Einleitung (s. ebd. A. 57 f.)
nach einigen kurzen Bemerkungen über die verschiedenen Arten des
Schliessens, wodurch er einen eigenthümlichen Anschluss der Topik
an die Syllogistik gewinnt, sehr rasch zur Definition des Topus 55),
52) Modi autem et eorum reductiones retinentur his versibus: Barbara a. s. f.
Der Schlüssel jedoch dieser Memorial-Worte wird nur unvollstandig gegeben ; nem
lich allerdings fügt Wilhelm hinzu : In his versibus A significat propositionem uni
versatem affirmativam, E universatem negativam, I particutarem affirmativam, 0 particularem
negativam (dieses trafen wir auch schon bei Psellas, Abschn. XV, Anm.
46 ff.); S conversionem per sc, P conversionem per aeeidens, M transpositionem praemissarum
(dass das Wort „praemissa" auf Uebersetzungen arabischer Schriften
hinweist, s. Abschn. XVI, Anm. 43) ; B et R cum sunt in eadem dictione, significant
reduetionem per impossibite (Letzteres abweichend von den späteren Lateinern).
Aber es fehlt hiebei die Angabe, warum die vier Anfangsbuchstaben der Worte
Barbara, Celarent, Darii, Ferio je in den folgenden übrigen Worten wiederkehren
(dass diess mit derReduction der übrigen Modi auf die vier ersten zusammenhängt,
ist erst bei Lambert v. Auxerre und Petrus Hispanus ausdrücklich bemerkt, s. unten
Anm. 120 u. 187), und ebenso fehlt die Hinweisung darauf, dass zur Bildung der
übrigen Kunstworte auch indifferente Buchstaben verwendet werden (vgl. hingegen
ebend.). Um so sicherer aber dürfen wir annehmen, dass all diese Kunstworte
schon vor Wilhelm in der Schule üblich waren, und eben nur die Motivirung der
selben hier in abgekürzter Form vorgebracht wird. Jedenfalls aber sind die vier
ersten Worte (Barbara, Celarent, Darii, Ferio) bei den Lateinern im Unterschiede
von den griechischen Originalen nur in dem Bestreben gewählt worden, einen Hexa
meter zu gewinnen, worauf dann lediglich um die Manipulation der Reduction
mnemotechnisch auszudrücken die übrigen fünfzehn Namen sich gleichsam von selbst
ergaben. Uebrigens steht nach dem Angeführten noch Folgendes: Duo primi versus
deserviunt primae figurae, quatuor autem dictiones tertii versus sucundae figurae,
et omnes aliae dictiones tertiae figurae. Ex praedictis patet, quod in quatuor
modos primae figurae redueuntur omnes alii , was sodann noch mit Beispielen be
legt wird.
53) Nota etiam, quod ex duabus negativis non sequitur aliquid nec ex duabus
particularibus ; in prima autem non sequitur directe maiore existente particulari vel
minore negativa ; in secunda autem non sequitur aliquid ex affirmativis; in tertia
autem non sequitur aliquid minore existente negativo.
54) Unmittelbar nach dem so eben Angeführten steht: Et haec de syllogismo
sufficiant,
55) Ad ptenam syllogismi cognitionem non solam exigitur cognitio eius secundum
diffinitionem, sed etiam secundum divisionem; et sunt quaedam eius divisiones, quae
docendae sunt, ubi agitur de syllogismo communiter, sieut hae: syllogismus alius
perfectus alius imperfectus, alius affirmativus, alius negativus, et aliae huiusmodi.
Quaedam vero separatim docendae sunt, sieut est ista: syllogismus alius demonstrativus,
alius diatecticus, atius sophisticus. Et est demonstrativus, qui est ex necessariis
et ex causis conctusionis certissimis faciens scientiam; dialocticus vero est ex
probabitibus faciens opinionem; sophisticus autem ex apparenter probabitibus ut ex
probabitibus apparenter syllogizans ad gloriam vel ad victoriam. De ceteris omittentes
de diatectico intendimus. Quia ergo dialocticus est ex probabitibus, probabititatem
autem habet ex locis, propterea de his est determinandum Locus est u. s. f.
XVII. Wilhelm Shyreswood. 17
und bespricht hierauf dem Texte des Psellus folgend die einzelnen
Topen 56).
Hierauf nun reiht Willielm eine ziemlich selbstständige Bearbeitung
jenes ausgedehnten Abschnittes an, welchen Psellus (ebd. A. 66—96) den
„proprietates terminorum" gewidmet hatte 57). Gleich zu Anfang wir*d
bemerkt, dass es sich hier um significatio, suppositio, copulatio, appellatio
handle, durch deren Kenntnis* das nähere Verständniss des logischen
Urtheiles gefördert werde 58), und nachdem die Definition dieser Begriffe
in eigenthümlicher Unterscheidung eines actuellen und eines habituellen
Auftretens angegeben ist59), werden dieselben beziehungsweise mit den
declinirbaren und conjugirbaren Redetheilen in Verbindung gebracht, wobei
deutlich hervorgeht, dass nur die significatio sich auch auf die undeclinirbaren
Worte erstrecke, daher aucli vorläufig von derselben Umgang
genommen wird 60).
Indem somit die suppositio folgt, wird dieselbe in einer Weise eingetheilt,
welche von Psellus (vgl. ebd. A. 69—73) etwas abweicht, nemlich
was dort (nach der Uebersetzungs - Terminologie des Petrus Hispanus)
naturalis und accidentalis als Unterabtheilung der communis gewesen
war, wird hier als materialis und formalis zur Haupteintheilung gemacht,
neben welcher die Unterscheidung in communis und discreta coordinirt
herläuft; die formalis aber wird dann (wie bei Psellus die accidentalis)
56) Die Reihenfolge der Topen weicht nur bei den loci extrinseci von Psellas
ab, indem hier (vgl. Abschn. XV, Anm. 62) dieselben geordnet sind: ab auctoritate,
o simiti, a maiore, a minore, a proportione, ab oppositis (o disparatis ist hier weg
gelassen), a transsumptione. Vgl. unten bei Lambert, Anm. 123.
57) Insofern jedoch der Inhalt der einzelnen Regeln im Ganzen der gleiche
ist nnd derselbe füglich am Besten seine Darstellang bei dem geschichtlich einfluss
reichsten Autor, d. h. bei Petrus Hispanus, finden wird, beschränke ich mich hier
hauptsächlich auf die Angabe der Reihenfolge und überlasse es dem Leser, die
folgenden Proben des Textes mit Petrus Hispanus im Einzelnen zu vergleichen.
58) Quatuor sunt proprietates termini, quas ad praesens intendimus diversificare ;
harum enim cognitio valobit ad cognitionem termini et sie ad cognitionem enuntiationis
et propositionis. Et sunt Iiae proprietates: significatio, suppositio, copulatio,
appellatio.
59) Est igitur significatio praesentatio alieuius formae ad inteltectum, suppositio
autem est ordinatio alieuius inteltectus sub alio, et est copulatio ordinatio alieuius
inteltectus supra alium. Et notandum, quod suppositio et copulatio dicuntur aut
secundum actum aut secundum habitum, et sunt istae diffinitiones earum secundum
quod sunt in actu. Secundum autem quod sunt in habitu, dicitur suppositio signijicatio
alieuius ut subsistentis, quod enim tate est, natum est ordinari sub alio; et
dicitur copulatio significatio alieuius ut adiacentis, et quod tate est, natum est ordi
nari supra aliud; appellatio autem est praesens convenientia termini, i. c. proprietas,
secundum quam significatum termini potest dici de aliquo mediante hoc verbo „est".
60) Ex his patet, quod significatio est in omni parte sine dictione orationis,
suppositio autem in nomine substantivo tantum vel pronomine vel dictione substantiva
(haec enim significat rem ut subsistentem et ordinabitem sub alio), copulatio autem
in omnibus adiectivis et participiis et verbis, appellatio autem in omnibus substantiris
et adiectivis et partiripiis et non in pronominibus (quia non significant formam
aliqunm, sed solam substantiam) nee in verbis (quia verbum non significat atiquid,
quod apponitur per verbum substantivum, quia sie esset esse ipsum). Nulla autem
istarum trium est in partibus indectinabitibus, quia nulla pars indectinabitis signi
ficat substantiam vel aliquid in substantia. De significatione autem omittamus et de
tribus aliis consideremus.
Pranti, Gesch. III. 2
18 XVII. Wilhelm Shyreswood.
in simptex und personalis u. s. w. eingetheilt, wobei jedoch die Unter
abtheilung der confusa wieder einige Abweichungen zeigt61). Die suppositio
relativorum fehlt hier 62).
Völlig parallel hiemit wird sodann die copulatio (vgl. ebd. A. 83 u. 85)
in Eintheilung und Beispielen erörtert63), wobei zu beachten ist, dass
dieser Abschnitt bei Petrus Hispanus fehlt.
61) Et primo de suppositione videamus eius divisionem. Est igitur suppositio
quaedam materialis, quaedam formalis. Et dicitur materialis, quae ipsa dictio
supponit vel pro ipsa voce absolata vel pro ipsa dictione composita ex voce et significatione,
ut cum dicam „homo est dissitabum", „homo est nomen". Formalis autem
est, quae dictio supponit significatum, et sie dividitur: alia simplox alia personalis.
Et est simplox, quae dictio supponit significatum pro significato, ut „homo est species":
personalis autem, quae supponit significatum pro re, quae subest, ut „homo currit"
Item et alia divisio suppositionis formalis, secundum quam quaedam est communis et
quaedam discreta; communis, quae fit per terminum communem, ut „homo currit";
discreta, quae fit per terminum discretum, ut „Socrates currit vel isteu Item
personatis dividitur sie: quaedam est determinata et quaedam confusa; confusa sie:
quaedam confusa tantum, quaedam confusa et distributiva; confusa et distributiva
quaedam mobitis, quaedam immobitis u. s. f.; d. h. es folgt nun die Erörterung
ähnlicher Bedenken wie bei Psellus.
62) Dass die Suppositio relativorum den Anfang jener grossen Gruppe des
Textes bildet, welche wir vom Compendium des Psellas vermissen, s. Abschn. XV,
Anm. 84. Somit dient uns von hier an nur der Text des Petrus Hispanus zur
Vergleichung; denn wir müssen an der Ueberzeugung festhalten (s. ebd. Anm. 5
u. 86 ff. u. 93), dass Petms Hispanus eine wörtliche Uebersetzung des griechischen
Originalos gab, wohingegen Andere (wie eben Withelm Shyreswood und Lambert
von Auxerre) dasselbe selbstständiger bearbeiteten. Wenn aber Herr M. Thurot in
der Revue Archiotogique, 1864, p. 267—281 eben dieses Resnltat meiner Forschuug
umzustossen versucht, so hat er nach seiner Weise unleugbar die Sache sich recht
leicht gemacht (nur die Berufung auf den Artikel „Pierre d'Espagne" in der Hist.
litt, de la France, — s. unten Anm. 135 —, hätte er sich füglich ganz ersparen
können). Herr Thurot will nemlich die Ansicht vertheidigeu, dass das Compendium
des Psellas eine Uebersetzung des von Petrus Hispanus selbstständig verfassten
Werkes sel. Aber wenn unter den von ihm vorgebrachten Gründen derjenige noch
der stichhaltigste ist, dass „suppositio" aus dem bei Priscianus vorkommenden Ge
brauche des Wortes „suppositum" habe entstehen können, so steht es mit der ganzen
Beweisführung sehr schlimm (denn z. B. damit, dass „confusus" schon bei Cicero,
pro Sest., vorkommt, wird wohl Hr. Thurot selbst nicht glauben etwas gesagt zu
haben), indem Alles, was z. B. über „substantivum, adiectivum, modus significandi"
u. s. f. vorgebracht wird, eben lediglich für mich spricht. Oder ist Hrn. Thurot
der ziemlich reiche Schatz grammatischer Terminologie, welchen ich im XI. Ab
schnitte gelegentlich der Commentatoren anführen und benützen musste (z. B.
ovOioiärjg, inovaioiöng , rgono; , on/xccvTixöv u. s. f.) etwa ganz entgangen?
Alle diese Dinge ohne Ausnahme entstanden auf dem Boden der spät-griechischen
Cultur, und so lange nicht das Unmögliche geschieht, d. h. so lange man mir nicht
nachweist, dass und wie die Begriffe relatio, appellatio, ampliatio, distributio, restrictio,
exponibitia in ihrer technisch-logischen Bedeutung wirklich im lateinischen
Abendlande sich gestalteten, bleibt das Resultat meiner Forschung unverrückt stehen
(von einzelnen Beweisen, wie z. B. unten Anm. 220, gar nicht zu reden). Hr. Thurot
hätte vielleicht besser gethan, vorerst dasjenige, was ich Abschn. XV, Anm. 86— 104
gesagt habe, aufmerksam zu lesen; denn auf die Annahme eines Wunders, dass drei
fast gleichzeitige Autoren des lateinischen Abendlandes etwa durch göttliche Ein
gebung auf jenes nemliche Gebiet der proprietates terminorum geführt worden seien,
wird sich hoffentlich auch Hr. Thurot nicht einlassen. Wer überhaupt die suppositio,
ampliatio u. s. f. besprach, konnte schlechterdings nur aus einer nicht-lateinischen
Quelle schöpfen. Wo aber diese letztere in ihrer eigentlichen Ursprünglichkeit zu
suchen sei, habe ich gleichfalls ebendort Anm. 106 f. gesagt.
63) De copulatione autem dicendum, quod haec dictio alia materialis alia forXVII.
Wilhelm Shyreswood. 19
Der letzte jener Begriffe, nemlich die appellatio (vgl. ebd. A. 90), wird
hier in anderer (und zwar an sich besserer) Weise besprochen, als in
dem Compendium des Petrus Hispanus der Fall ist ; nemlich wenn dort
die ampliatio und die restrictio als getrennte Capitel nachfolgen, so sind
hier diese beiden Begriffe und die darauf bezüglichen Regeln sogleich in
die Darstellung der appellatio verflochten 64).
Unmittelbar hierauf folgt der Inhalt der Sophist. Elenchi, welche
in dem uns erhaltenen Texte des Psellus fehlen (s. ebd. Anm. 65 u. 91),
und es scheint wenigstens, dass Wilhelm in einer gewissen principiellen
Auffassung all das Bisherige, was die Verhältnisse des Subjeets- und des
Prädicats-Begriffes betrifft, als eine Vorbedingung oder Einleitung zur Sophistik
betrachtete. Zu beachten aber ist, dass auch er ebenso wie Lam
bert v. Auxerre (Anm. 124) und Petrus Hispanus (Anm. 197) nur die
erste Hälfte des aristotelischen Buches (d. h. nur bis Cap. 15) berück
sichtigt 65).
In gleicher selbstständiger Behandlungsweise wird nun hernach all
Dasjenige vorgeführt, was bei Petrus Hispanus von der Distributio an folgt,
und zwar wird hier in einer Weise, welche gar nicht unrichtig ist (s. ebd.
A. 92), jenes Ganze durch die Titelüberschrift „Syncategoreumata"
malis; formalis (dieses Wort fehlt in d. Hdschrft) alia communis alia discreta, et
haee alia simptex alia personalis u. s. f. genau die nemliche Eintheilang wie bei
suppositio.
64) Restat inde de appellatione , cuius iam habetur diffinitio (s. ob. Anm. 59),
ex qua patet eius differentia ad suppositionem et ad copulationem Terminus
ex parte subiecti supponit et ex parte praedicati appellat. Et sciendum, quod secundum
utramque diffinitionem ex parte subiecti supponit, ex parte autem praedicati supponit
secundum habituatem suam diffinitionem. Sciendum etiam, quod terminus ex parte
subiecti appellat suas res, sed non secundum quod est subiectum; ex parte autem
praedicati appellat etiam secundum quod est praedicatum ; secundum autem quod praedicatum
comparatur ad subiectum suum per aliquam suarum rerum, et secundum hoc
appellat Datur haec regula: Terminus communis non restrictus habens sufficientia
appctlatorum supponens verbo de praesenti non habenti vim ampliandi supponit
terminum pro his quae sunt Hoc membrum „habens sufficientia appellatorum"
apponitur, quia si non habet, potest supponere pro non ente, et intellige, quod suffi
cientia appellatorum in tribus consistit ad minimum, unde si non sunt tot appellata,
potest terminus supponere pro non ente, ut si sunt tantum duo homines, hoc est
falsum „omnis homo est" Regula: Terminus communis supponens verbo de praeterito
supponit tam pro praesentibus quam pro praeteritis, et supponens verbo de
futuro supponit tam pro praesentibus quam pro fularis Hoc autem membrum
„non habenti vim ampliandi" apponitur, quia si sit verbum ampliandi, potest sub
iectum supponere pro non ente, ut „homo laudatur" hoc est verum pro Caesare, et
est verbum amplians, cuius res potest inesse non existenti. Sed verbum restringit
suppositionem termini; ergo aut per suam significationem aut per consignificationem ;
si per significationem, ergo tribus hominibus currentibus hoc est verum „omnis homo
currit", quod falsum est; si per consignificationem , non erit per aliam quam per
consignificationem temporis; ergo omne verbum praesentis restringit ad praesentis
u. s. w.
65) Mit der Ueberschrift „De fallaciis" folgt: Ut dicit Aristotelos in primo
etenchorum (dass auch diese Abiheilang des aristotelischen Buches auf arabische
Litteratur zurückweise, s. Abschn. XVI, Anm. 64 u. 345), quatuor sunt genera
disputationum , sc. doctrinates sive demonstrativac , dyalocticae et temptativae
et sophisticae Uethae autem sunt quinque: redargutio, falsum, inopinabilo,
nugatio, soloecismus u. s. w. wie bei Petrus Hispanus , nur das Ganze sehr ab
gekürzt.
i 2*
20 XVII. Wilhelm Shyreswood.
bezeichnet66). Somit tritt auch zunächst eine Einleitung voraus, welche
nicht ohne Zusammenhang mit Obigem (Anm. 58—60) den Begriff und
die logische Bedeutung der Syncategoreumata entwickelt 6 '). Und es folgt
hierauf die specielle Besprechung der einzelnen hier beizuziehenden Worte,
wobei jedesmal (wie bei Petrus Hispanus) an die Angabe bestimmter Regeln sich
die Lösung betreffender Sophismen anknüpft. Auf solche Weise werden in fol
gender Anordnung erörtert: zunächst diejenigen, welche imUrtheile auf Seite
des Subjectcs stehen, und zwar vorerst die „distributiven" Worte, sowohl die
bejahenden omni«68), totu«69), infinitus10), qualislibet und quantuslibet1 1),
66) Wo unmittelbar nach dem Schlnsse der Soph. Et. sich der nun folgende
Text anschtiesst, steht am Bande der Handschrift: Sincategoreumata magistri Guitelmi
de Shireshode.
67) Quia ad cognitionem alicuius oportet cognoscere suas partes, ideo ut plone
cognoscatur enuntiatio, oportet eins partes cognoscere. Partes autem eius sunt duplices:
principalos et secundariae. Partes principalos sunt nomen substantivum et
verbum; haec enim necessaria sunt ad hoc, ut cognoscatur enuntiatio. Partes secun
dariae sunt nomen adiectivum et adverbium et coniunctiones et praeposi tiones ; haec
enim non sunt necessaria ad esse enuntiationis. Partium autem secundariarum quaedam
sunt determinationes partium principalium ratione suarum rerum, et haec non
sunt syncategoreumata, ut cum dico „homo albus"; hoc „albus" enim significat, quod
aliqua res eius, quod est homo, sit alba. Quaedam autem sunt determinationes
partium principalium, inquantum sunt subiecta vel praedicata, ut cum dico „omnis
homo currit"; hoc „omnis" enim, quod est signum universate, non significat, quod
aliqua res eius, quod est homo, sit universalis, sed quod homo sit quoddam univer
salo subiectum. Haec dicuntur syncategoreumata, de quibus tractundum est, quia
faciunt pturimam difficuttatem in seitnone. Dicitur ergo hoc nomen syncategoreumu
a syn, quod est con, et categoreuma, quod est significutivum vel praedicativum, quasi
„conpraedicativum"; semper enim cum aliquo iungitur in sermone. Sed quaeritur,
cum quaedam sint determinationes subiecti, quare omnia determinentur a praedicato.
Dicendum, quod praedicatum est pars comptetiva enuntiationis, omne autem syncategoreuma
attingit aliquo modo subiectum et praedicatum , et prapterea a praedicato
tanquam a comptemento et digniori denominantur syncategoreumata (die älteren
Quellenstellen über den Begriff der Syncategoreumata s. Abschn. XV, Anm. 9, u.
Abschn. XIV, Anm. 174 u. 206).
68) Primo autem tractundum de his, quae sunt ex parte subiecti, ut de signis
et de quibusdam aliis, et primo de hac dictione „omnis" Sciendum, quod
„omnis" significat universatitatem; sed quandoque significat eam, ut ipsa est rei
dispositio, et non est syncategoreuma, et sie aequipotlot ei, quod est totum vel perfectum,
ut cum dicitur „mundus est omne"; quandoque significat eam, ut est dispo
sitio subiecti, inquantum subiectum est, et est syncategoreuma, ut cum dico „omnis
homo currit", u. s. f. in grösster Ausführlichkeit. Zuletzt : Dictum est sufficienter
de hac dictione „omnis", nec oportet aliquid dicere de his dictionibus „quitibet,
quisque", quae eiusdem potestatis ferc sunt cum hac dictione „omnis", secundum
quod distribuunt pro partibus secundum numerum, et de hac dictione „quicunque"
vel „quiscunque", quae eiusdem potestatis sunt cum illis.
69) Sed nunc agendum de hac dictione „totum", de qua sciendum, quod quando
que dicit totalitatem alicuius, secundum quod res est, et aequipoltet ei, quod est
integrum, et est categoreuma; quandoque dicit totalitatem ratione praedicati et est
syncategoreuma u. s. f.
70) Eodem modo est haec dictio „infinita" syncategoreuma et categoreuma
u. s, f. -
71) Praeter signa praedicta sunt alia copulatorum distributiva et sunt huiusmodi
signa „qualistibet, quantumlibet" et simitia wobei z. B. zur Vergleichung
mit Petrus Hispanus (s. unten Anm. 253) folgendes Sophisma angeführt werden
mag: Hic solvitur hoc sophisma: Sunt tres qualitates: albedo, grammatica, musica;
et Socrates habet primam et currit, Plato habet secundam et currit, Cicero tertiam
XVII. Wilhelm Shyreswood. 21
uterque1^), als auch die verneinenden nultus13) und neuter14), sodann das
„exceptive" Wort praeter15), und ausserdem noch die „exclusiven" Worte
sotus16) und tarnen11). Hierauf folgen jene, welche zur Urtheilsveret
currit, et Virgitius habet omnes et non currit ; inde sie: Qualolibet currit. Probatio:
album currit, grammaticum currit, musicum currit, et non sunt plares ; ergo
quatelibet currit; sed quidquid est quatelibet, est Virgitius; ergo Virgitius currit;
quod falsum est. Solatio u. s. w.
72) Est adhuc «nurn signum affirmativum suppositorum distributivum, sciticet
„uterque" n. s. f. (sehr kurz abgehandelt).
73) Sequitur de signis negativis, et primo de hac dicendum „nullas", de qua
sciendum, quod quandoque dividit pro partibus secundum speciem, quandoque pro
fiartibus secundum numerum u. s. f. (eine Menge Sophismen).
74) Est adhuc quoddam signum negativum, quod terminum negat de duobus,
sciticet „neutrum" u. s. f.
75) Quia iam dictum est sufficienter de signis distributivis, dicendum de hac
dictione „praeter" exceptiva, titm quod exceptio saepe vult cadere super aliquam
dieisionem et ad eam continuari, tum quia oppositum habet ad ipsam, quod patet
quia haec dictio „omnis'1 dicit totam multitudinem, et haec dictio „praeter" oppo
situm a totalitate subtrahendo aliquam partem. Possit tamen aliqua ratione prius
Iractari de exclasivis, sed non annuendum. Sciendum, quod haec dictio „praeter"
quandoque tenetur additive, ut cum dicitur „sex viri sunt hic praeter magistrum
unum", quandoque exceptive, et hoc dupliciter, quandoque diminutive, quandoque
instantive; diminutive, quando ab aliquo toto siqnificat secundum rem fieri diminutionem,
ut hic „Socrates habet undeeim digitos praeter unum"; instantive, quando
excipit partem a toto ratione praedicati, ut hic „omnis homo praeter Socratem currit";
significat enim, quod Socrates excipiatur ab hoc toto „omnis homo" non secundum
rem, sed ratione praedicati, et sie propterea est syncategoreuma u. s. f. (mit einer
Menge Sophismen).
76) Postquam dictum est de signis et de dictionibus exceptivis , convenienter
dicendum est de hac dictione „sotus", tum quia proprie cadit circa subiectum sicut
etiam signa, tum etiam propter oppositionem, quam habet cum hac dictione „omnis";
„omnis" enim semper dicit unum cum alio, „solas" unum non cum alio. Et quaerif
«r primum, an haec dictio „solas'' sit syncategoreuma vel non, et videtur quod
non, quia si dicatur „Socrates incedit superbus", hoc „superbus" significat, qualiter
sit Socrates incedendo, et sie cum dicit qualitatem Socratis, quae est res praedicabitis,
non est syncategoreuma, sie si dicatur „Socrates comedit solas", significat,
qualiter se habeat in comedendo, et sie cum dicat modum Socratis et relationem, quae
est res praedicabitis, non est syncategoreuma Et hoc patet aliter, quia „solas"
significat „non cum alio" et sie dicit separationem, et haec est relatio et res praed'uabitis.
Et dicitur, quod, cum significat separationem ab aliis secundum rem, tunc
est categoreuma ; cum autem significat separationem alieuius ab aliquo in partieipando
praedicalam, tunc est syncategoreuma, ut hic „sotus Socrates currit"; significat
enim, quod alii non partieipant praedicatum. Potest adhuc quaeri, quare melius
additur termino singulari sive discreto, quam communi Praeterea quaeritur, an
haec „sotus Socrates currit" sit una vel ptures; et videtur, quod ptures ; et
dicitur, quod non Praeterea quaeritur, an sit semper affirmativa Ad hoc
quaeritur, quare haec dictio „sotus" dicitur magis exctusiva, quam inelasiva; cum
enim dicitur „solas Socrates currit", inctuditur Socrates subiectum cursui, alii autem
excladuntur ; et dicitur, quod hoc est, quia inctusio non est ex virtute huius dictionis
„sotus", sed ex virlate suac praeiacentis, exctusio autem est aliorum et ex
tirtute huius dictionis. Item videtur, quod haec dictio „sotus" quandoque excladit
generatiter quandoque specialiter, e. g. „sotus Socrates currit" primo modo sensus
est „nultum aliud a Socrate currit", ut exctudatur generaliter omne aliud a Socrate,
secundo modo significat specialiter, quod nullam aliud a Socrate currit in eodem genere
n. s. f. (wieder mehrere Sophismen).
77) Consequenter dicendum est de hac dictione „tamen", de qua sciendum est,
quod secundum eius primam significationem non est syncategoreuma, sed dicit certam
mensuram alieuius actus, sicut hac „multum, parvum" dicunt incertam mensuram, et
22 XVII. Wilhelm Shyreswood.
knüpfung zwischen Subject und Prädicat gehören, nemlich e\st78) und
non79). Hernach diejenigen, welche dem Prädicate näher stehen, nem
lich die „exponiblen" Worte necessario und contingenter so), incipit und
desinitB1). Zuletzt kommen noch jene Worte in Betracht, welche ein
est adverbium quantitatis sicut itla; cum autem haec ratio mensurae contrahitur ad
rationem subiecti ratione praedicati vel ad rationem praedicati ratione subiecti,
sie est dictio exctusiva u. s. f. ebenso.
78) Cum iam dictum vel determinatum sit de dictionibus syncategoreuticis pertinentibus
ad subiectum, dupliciter possumus procedere, aut sciticet determinando de
las, quae pertinent ad compositionem, aut de his quae pertinent ad praedicatum. Et
primo modo procedentes determinemus de hoc verbo „est", non quia sit syncatego
reuma, sed quia a multis putatur esse syncategoreuma. Et illi nituntur hinc dicto
Aristotelis (s. Abschn. IV, Anm. 201 f.), quod „est" significat quandam compositionem,
quam sine compositis non est intelligere; credunt enim, quod hoc „consignificare" sit
„simul significare" , et sie solam sit consignificativum et praedicativum sicut syncategoreuma.
Sed contra verbum est notatio eins, quod dicitur de alio, hoc autem est
praedicatum; ergo omne verbum est notatio vel signum praedicati; ergo hoc verbum
„est" est signum praedicati et non sotum compositionis praedicati cum subietto. Sed
dicent forte, quod „est" non est verbum, sed radix omnium verborum. Sed contra
ex solo nomine et verbo fit propositio, ergo ipsum „est" est verbum. Dicitur ergo
consignificare non quia cum alia dictione significet et ingrediatur orationem, sed quia
cum principali suo significato compositionem significat, ob hoc autem non est syncategoreuma.
Sed videtur adhuc, quod quando „est" est tertiam adiacens, non sit itlad
praedicatum , sed sotum compositio Ubi „est" non est tertium adiacens , dicitur
sotum esse actualo; sed ubi est tertium adiacens et est praedicutio superioris de in
feriore, tenetur aequivoce u. s. f.
79) Sequitur de hac dictione „non'' et videtur, quod debeat esse verbum, quia
significat divisionem, et hoc, ut videtur, opponitur compositioni denotatae per hoc
verbum „est", et sie debet esse verbum sicut et ipsum, contraria enim eiusdem sunt
generis. Et dicitur, quod haec ratio peeeat dupliciter Sciendum etiam, quod
quandoque sistit in uno termino et tunc facit infinitationem, quandoque fertur ad com
positionem unius cum alio et hoc dupliciter, aut facienda negationem in genere aut
extra genus u. s. f. (folgen wieder mehrere Sophismen).
80) Sequitur de his dictionibus „necessario, contingenter", et sciendum, quod
haec dictio „necessario" potest esse categoreuma vel syncategoreuma; si categoreuma,
sie est determinatio praedicati; si syncategoreuma, tunc compositionis ; et simititer
„contingens" u. s. f. ebenso.
81) Sequitur de his dictionibus „incipit, desinit", et sciendum, quod uno modo
sunt syncategoreumata, alio modo categoreumata, e. g. haec dictio „ineipit" significat
ineeptionem alieuius actus in subiecto ...... aut ratione suae rei aut inquantum est
praedieahite, et primo modo habet vim categorcumatis, secundo modo syncategoreumatis
Sed videtur, quod nullo modo sit syncategoreuma, sciticet quod praedicatur,
est modus indicativus, sed non est alius indicativus quam hoc verbum
„ineipit", ergo ipsum praedicatur, ergo non est syncategoreuma, quia nultum synca
tegoreuma est subiectum vel praedicatum, sedmagis subiecti vel praedicati dispositio.
Ad quod dicendum, quod dupliciter est dicere aliquid praedicatum esse, aut secundum
formam sermonis et modum construendi aut secundum rem; primo modo praedicatur
sotus indicativus, secundo modo bene praedicatur infinitivus, ut si diceretur
„Socrates videt hominem nunc primo", et sie si „videre" secundum rem praedicatur
et si „ineipit" dicitur modo secundum quod praedicatur, sie habet vim syncategoreumatis
aliquo modo Consequenter quaerendum de expositionibus istarum dictionum.
Et dicunt quidam, quod quandoque dicunt existentiam in termino, quandoque viam
ad terminum, ut si diceretur „Socrates ineipit esse albus", primo modo significat,
Socratem esse in prineipio albedinis, -secundo modo, quod sit in motu et via ad albedinem;
et etiam quandoque coniünguntur cum permanentibus, quandoque cum sueeessivis
; et sunt permanentia, quorum partes sunt simut, cuiusmodi est album; sueeessiva,
quorum partes non sunt simut, cuiusmodi est currere Sed contra sit, quod
„Socrates ineipit esse sanus et desinit esse aegeril, tunc instans ineeptionis et instans
XVII. Wilhelm Shyreswood. 23
gewisses Verhältniss zwischen zwei Subjecten oder zwischen zwei Prädicaten
oder zwischen zwei Urtheilen ausdrücken, d. h. die „Conjunctionen"
82), und zwar die „consecutiven" st83), wm84) und quins&), hierauf
desitionis aut erunt idem, et tunc in Mo et sanus et aeger, mit crunt diversa, et tunc
invenietur tempus, in quo non erit sanus nee aeger. Propterea dicendum, quod omnis
permutatio aut in rem sueeessivam aut in permanentem n. s. f. ebenso.
82) Determinatis dictionibus, quarum offieia pertinent ad subiectum et cliam ad
praedicatum ratione compositionis, et etiam de his, quae licet uno modo sint determinationes
praedicatorum, alio tamen modo sunt praedicata, sequitur de dictionibus
pertinentibus ad unum subiectum ratione allerius vet ad unum praedicatum respecla
alterius vel ad unam compositionem ratione alterius. Huiusmodi autem sunt coniunetiones.
Est autem coniunctio pars orationis indeelinabitis coniunetiva aliarum
partium orationis; et dico „partium", quia licet coniungat orationes, hoc tarnen non
est nisi inquantum Mae sunt partes orationis compositae. Cum ergo praepositio sit
etiam coniunetiva partium orationis, quaerenda est differentia inter haec. Ad quod
dicendum, quod praepositio habitudinem dicit unius ad aliud, coniunctio
autem coniungit aliqua, quorum neuttum ad aliud habet habitudinem.
83) Cum autem multae sint species coniunetionum , solum de consecutivis et
copulativis et disiunctivis nunc intendimus, et primo de consecutivis et inter haec
primo de hac dictione „si", de qua dieimus, quod consequentiam significat. Et
lunc quaeritur differentia inter haec „sequitur vel ordinatur" et haue dictionem „si".
Ad hoc dicendum, quod haec dictio „si" notat consequentiam, secundum quod exercetur
ab anima proferendi „Si" dicil aliquam rem sub conditione ad aliam,
„sequitur" autem non. Item quaeritur, quare non additur consequenti, cum dicai
consequentiam. Dicendum, quod non dicit aliud sequi proprie, sed ad aliud, sc. ad
antecedens facit consequentiam et ideo anteeedenti coniungitur Nunc quaerendum
est, quae sit compositio in conditionali, circa quam sit veritas et falsitas. Et dicunt
quidam, hanc esse circa compositionem eins, quod est, sc. ratione huius verbi „sequitur"
subinteltecti. Sed contra vox est signum inteltectus , ergo „si Socrates
currit, Socrates movetur" quantum ad principalom intelloctum est propositio, ergo in
principali eius intellectu est veritas et falsitas Sciendum tamen, quod haec
dictio „si" quandoque respicit totum consequens, quandoque verbum consequentis ;
primo modo facit conditionatem, secundo modo categoricam de conditionali praedicato.
(nun folgen Sophismen) Item quandoque notat consequentiam simpliciter,
quandoqae ut nunc rebus se habentibus , quandoque dicit aliquid sequi ad aliud
necessario , quandoque notat consequentiam naturalom, quandoque non naturatem;
naturatem, ul quando notat consequens sequi ad antecedens ratione alieuius habitudinis
unius ad aliud; non naturatem, quando notyt consequens sequi ad antecedens
non ratione habitudinis unius ad aliud, sed solam propter impossibititatem antecedentis
vel necessitatem consequentis ; primo modo notat ordinem rerum secundum rem,
secundo modo notat ordinem rerum secundum sermonem. Item quandoque in non
nalurali ratione cuiustibct temporis , quandoque ratione praesentis vel
futuri temporis u. s. f. wieder Sophismen. Uebrigens vgl. Anm. 617.
84) Sequitur de hac dictione „nisi", de qua sciendum, quod notat consequen
tiam ad antecedens negatum, componitur enim ex si et non. Et quaeritur, quare
magis sit coniunetio quam adverbium. Ratio huius est, quod consecutio cadit super
negationem et est complomentum suae significationis Est autem videre, quod
quandoque lenetur exceptive, quandoque consecutive. Cum consecutive tenetur, tunc
hae eaedem possunt assignificari distinctiones de ca, quae de hac dictione „si" u. s. f.
wieder Sophismen.
85) Sequitur de hac dictione „quin", de qua sciendum, quod est dictio consecutiva
notans consequentiam alieuius ad antecedens negatum; habet enim negationem
in se, ut 1ue „non currit, quin moveatur" est sensus „si non movetur, non currit".
Et est sophisma: Tu non potes vere negare, te non esse asinum. Probatio. Tu non
potes negare vere necessarium; sed hoc est necessarium; ergo non potes vere negare
hoc; deinde ergo non potes vere negare, quod non sis asinus; ergo non potes vere
negare, quin sis asinus; ergo tu es asinus (folgt die Lösung).
24 XVII. Wilhelm Shyreswood.
das „copulative" et86), und schliesslich die „disjunctiven" vel 87), an88),
ne89) und sive90). Zeigt nun dieses Arrangement der Syncategoreumata
im Vergleiche mit dem Texte des Petrus Hispanus und somit auch
sicher mit jenem verlorenen Texte des Psellus entschieden einen selbstständigen
Charakter der hiebei gewählten Gesichtspunkte, und finden wir
ausserdem hier in den Conjunctionen einen Bestandtheil dieser logischen
Theorie, welcher bei Petrus Hispanus ursprünglich nicht beigezogen war
(s. hingegen die späteren InteIpolationen in Abschn. XX), so bietet sich
uns noch eine andere höchst bedeutsame Wahrnehmung dar. Nemlich
Wilhelm äussert sich wiederholt ausdrücklich derartig, dass wir einen
bereits damals verbreiteten Betrieb jenes Abschnittes der Logik, welcher
die Syncategoreumata betrifft, voraussetzen müssen. Es wurde ja zufolge
seiner Angaben nicht bloss die Reihenfolge der Capitel bald so bald an
ders eingerichtet 9 1) , sondern auch an die einzelnen Syncategoreumata
selbst knüpften sich Controversen , indem z. B. Einige das Wort „est"
wirklich als ein Syncategoreuma betrachteten92), oder bei „incipit" die
Frage aufgeworfen wurde , ob dasselbe das bereits eingetretene erste
Stadium des begonnenen Zustande« oder nur den Uebergang in das erste
Stadium bedeute 93), sowie hinwiederum bei „si" sich der Zweifel erhob,
ob es sich auf den dinglich objectiven oder nur auf den sprachlichen
Zusammenhang beziehe 94).
Somit gewinnen wir nun (vgl. ob. Anm. 52) die begründete Ein
sicht, dass auch Wilhelm Shyreswood nicht der Erste war, welcher das
Compendium des Psellus in das lateinische Abendland übertrug, sondern
dass er nur als ein uns zufällig zugänglicher Repräsentant einer verbrei-
86) Sequitur de coniunctionibus copulativis, cuiusmodi est hoc ipsum „et" ,
quod significat simul esse Dicendum, quod simul esse, quod dicitur per hoc
ipsum „et", est duorum praedicatorum in uno subiecto vel duorum subiectorum in
uno praedicato u. s. f. Sophismen.
87) Sequi!«)' de hac dictione „vet", quae est disiunctiva coniunctio Et di
cendum, quod coniungit voces in unum sermonem, res autem disiungit quod ea,
inter quae disiungit, simul esse non possunt, cum dicit, alterum esse verum, alterum
esse falsum u. s. f. ebenso in grosser Ausführlichkeit.
88) Sequitur de hac dictione „anu, quae significat dubitationem, et intelligendum
est sie, quod cum dubitamus de duobus, an sit tonsentiendum quaerimus,
et talia duo coniungi mediante „an" Quaeritur autem, quae sit differentia
inter „an" et „vet". Quae talis est, quod qui seit, an Socrates currat, seit determinate
alteram partem; sed qui seit, Socratem currere vel non currere, non seit determinate
alterum. Et propterea „an" dicitur etectiva coniunctio, quia dicit etectionem
alterius partis determinate u. s. f. Sophismen.
89) Sequitur de hac dictione „ne", quae aliquando ponitur interrogative, ut
„curritne Socrates", et ponitur pro „an", quandoque ponitur prohibitive ; et hoc dicitur
quandoque sie, ut per ipsam exerceatur prohibitio, quandoque autem, ut ipsum prohibitum
ordinetur cum aliquo praecedenti; exemplum primi ,,ne curras", exemptum
secundi „voto, ne curras". Et sie de ipso est dubitatio in hoc sophismate: Tu vis,
ne tibi concladatur, et caves, ne tibi conctudatur ; ergo idem vis et caves u. s. f.
(die Lösung).
90) Sequitur de hac dictione „sive", de qua sciendum, quod ipsa significat disiunetionem
cum conditione u. s. w. Sophismen.
91) S. d. Stelle in Anm. 75 u. 78.
92) S. Anm. 78.
93) S. Anm. 81.
94) S. Anm. 83.
XVII. Wilhelm Shyreswood. Lambert von Auxerre. 25
teten Richtung gelten kann (vgl. sogleich unten Anm. 97), indem wir
mit Gewissheit schliessen , dass schon im zweiten und dritten Jahrzehent
des 13. Jahrhunderts jenes byzantinische Original bei den Lateinern eine
einflussreiche Aufnahme gefunden haben muss (vgl. Abschn. XV, Anm. 1 ff.).
Und wir finden es, — um von Vincenz von Beauvais abzusehen, bei welchem
anderweitige begründete Bedenken eintreten (s. unten Anm. 319—326) —,
nun keinenfalls unerklärlich, wenn Albertus Magnus in einem Punkte,
welcher nur aus der byzantinischen Logik geschöpft werden konnte, eine
wörtliche Uebereinstimmung mit Wilh. Shyreswood zeigt (s. Anm. 470 f.).
Demnach kann es auch nicht mehr auffallend sein, wenn wir noch einen
zweiten Vertreter dieser Logik an Lambert von Auxerre (um die
Mitte des 13. Jahrh.) treffen, welcher als jüngerer Zeitgenosse des Wilhelm
Shyreswood, sowie als älterer des Petrus Hispanus zu bezeichnen ist 95).
Auch er hat in seinem uns nur handschriftlich erhaltenen Werke „Summa
logicae" 96) die Synopsis des Psellus zu Grunde gelegt, dieselbe aber mit
ziemlich reichlichem Studium des Boethius und theilweise selbst der Araber
selbstständig verarbeitet. Von der ausgedehnten Einleitung, welche Lambert
vorausschickt, ist uns sogleich die erste Zeile wichtig97), in welcher auf
die den „neuen" Zuhörern dargebotenen „Summulae" hingewiesen wird ;
denn wir werden nicht irren , wenn wir hierin eben wieder jene Thatsache
erblicken , dass durch die Verbreitung der Schrift des Psellus die
Anfertigung derartiger Summulae eine ganz allgemeine wurde. Die ein
zelnen Punkte der Einleitung bespricht Lambert in Form der arabischen
Quaesita, d. h. stets Fragen aufwerfend und dieselben beantwortend 98),
und in solcher Weise erledigt er zunächst in sichtlichem Anschlusse an
Alfarabi (Abschn. XVI, Anm. 13 u. 18) die Eintheilung der sieben freien
Künste 99), sowie die bevorzugte Stellung der „Logik" innerhalb des Tri-
95) Die wenigen bekannten Notizen über ihn s. bei Lebeuf, Mtmoires concern.
t'hist. ecct. et cie. d' Auxerre, II, p. 493 f. Quelif, Scriptt. Ord. Praedic. I, p. 906.
96) Auch was den Lambert betrifft, wurde ich (wie bei Wilh. Shyreswood)
nur durch Hauriau, De la pliit. scol. II, p. 240 auf die Pariser Handschrift Cod.
Sorbonn. 1797 hingewiesen. Die zweite von Haureau genannte Handschrift (nach
der Nnmerirung des gedruckten Cataloges Cod. Reg. 7392) habe ich nicht benützt;
und nur auf diese wohl kann sich Hauriau's Angabe beziehen: „L'auteur commence
pur une analyse raisonnie de l' tntroduction , puis it passe ä l Interpritation, aux
Analytiques, aux Arguments, aux Topiques, et finit par tes CaUgories." Auffaltend
jedoch bleibt mir dabei, dass Hauriau dennoch jenes nemliche Proömium anführt,
welches in Cod. Sorb. 1797 zu Anfang der Summa steht, welche eine hievon ganz
verschiedene Reihenfolge (nemlich eben jene des Psellas) zeigt.
97) Ut novi artium auditores ptenius intelligant ea, quae in Summulis edocentur,
nalde utitis est cognitio dicendorum.
98) S. die nemliche Methode z. B. auch bei Avicenna, Abschn. XVI, Anm.
106 u. 113.
99) In primis quaeritur, quare artista dicitur audire de artibus et non de arte.
Ad hoc dicendum est, quod septem sunt artes liberalos, quarum tres vocantur trivium,
ijuae sunt grammatica, logica, rhetorica. Et dicuntur trivium quasi tres viae ad
unum, sc. in sermonem. Omnes enim trivialo? sunt de sermone, sed differenter; quia
grammatica circa sermonem considerat congruum et incongruum, ut congruum etigat
et incongruum fugiat; logica vero circa sermonem considerat verum et falsum, ut
verum eligat et falsum fugiat; sed rhetorica circa sermonem considerat ornatum et
inornatum, ut ornatum eligat et inornatum fugiat. Aliae quatuor vocantur quadrivium
u. s. w.
26 XVII. Lambert von Auxerre.
viumstu0), wofür er noch ein verstärkendes Motiv in den Angaben des
Boethius (Abschn. XII, Aum. 76) findet101). Unmittelbar hieran reiht er
in fast wörtlicher Uebersetzung der ersten Zeilen des Psellus (Abschn. XV,
Anm. 6) die Definition und Etymologie der „Dialektik"102), springt jedoch
hievon bezüglich des Unterschiedes zwischen „Logik" und „Dialektik"
wieder auf Boethius (Abschn. XII, Anm. 82) über, und giebt hiebei ge
legentlich die für uns wichtige Notiz, dass „vetus logiea" aus dem Buche
über die Kategorien und jenem de interpr., hingegen „nova logica" aus
den beiden Analytiken, der Topik und Soph. El. bestehe103), wodurch
wir sowohl einen Beleg für Obiges (Anm. 5) als auch einen festen An
haltspunkt für Späteres gewinnen. Ferner unterscheidet er an der
„Dialektik" eine wissenschaftliche (— scientia —) und eine practische
(— ars —) Seite104), wobei er entschieden eine häufig angeführte Stelle
Isidor's (s. Abschn. XIII, Anm. 26) im Auge hat; schliesslich aber wird
100) Item quaeritur, quid sit logica. Logica est scientia discernendi verum a
falso per argumentationem. Dicitur autem logica a logos, quod est sermo, et ycos,
quod est scientia, quasi scientia de sermonc. Sed cum sint tres seien tiae de sermone,
ut dictum est, et ita quaelibet potest dici logica, quaeritur, quare approprictur ittud
unum logicae potius , quam grammaticae vel rhetoricae. Ad hoc dicendum est , quod
aliquoties , quod est commune multorum, uni appropriatur proptvr exccttentiam vel
dignitatem, ut si dicatur „apostotus dicit", hoc intelligitur de Paulo, quia
dignior est aliis et exceltentior. Quod patet per eins diffinitionem tatem: logica est
ars artium , scientia scientiarum , qua aperta omnes aperiuntur et qua ctausa omnes
aliae elauduntur, sine qua nulla, cum qua quaelibet.
101) Alia ratione dici potest, quod est dignior aliis, quia aliae modum procedendi,
quem habent, sumunt a logica; modus enim scientificus, i. e. modus procedendi
in scientiis , est diffinire, dividere et colligere sive conferre, i. e. probare et
improbare ; sola logica hoc facit Huius signum est, quod Boethius dividit
logicam in prineipio Topicorum suorum in artem inveniendi et in artem iudicandi.
102) Item quaeritur, quid sit dyaloctica. Dyaloctica est ars artium ad prineipia
omnium methodorum viam habens ; sola enim dyatectica probabititer disputat de prineipiis
omnium artium. Et sciendum, quod est methodus ars brevis et facitis et semitae
proportionatur ; nam sicut semita ducit ad eundem terminum, ad quem lata via, sed
brevius et expeditius, sie ad cognitionem eiusdem ducunt ars et methodus, sed facitius
methodus, quam ars. Dicitur autem dyatectica a dya, quod est duo, et loxis, quod
est ratio, vet logos, quod est sermo, quasi ratio vel sermo duorum, sc. opponentis et
contradi centis in disputatione.
103) Tunc quaeritur, quae sit differentia inter logicam et dyalecticam. Ad hoc
dicendum, quod logica, secundum quod est ars et secundum quod est scientia, securior
est ad dyatecticam. Logica enim scientia est de omni syllogismo docens, dyatectica
de syllogismo dyatectico solam vel apparenti dyaloctico Unde logica traditur in
omnibus libris logicae, qui sunt sex, sc. Uber Praedicamentorum, Uber Peryermenias ,
qui nunc dicuntur vetus logica, Uber Priorum, Posteriorum, Thopicorum et Elonchorum,
qui quatuor dicuntur nova logica; dyaloctica vero traditur in libro Thopicorum
et Etenchorum solam.
104) Et sciendum, quod scientia et ars differunt; scientia enim id, quod dicit,
nominat absolate, ars vero dicit relationem ad opus; unde dyatectica dicitur scientia,
secundum quod docet syllogismum dyatecticum constituere ex suis prineipiis, dicitur
autem ars, secundum quod utitur syllogismo dyatectico ad aliquam controversiam terminandam
Quod potest videri in simiti: martellas potest esse subiectum in arte
fabriti et mstrumentum; subiectum dicitur martellus, quando cum constituit faber ex
suis prineipiis, dicitur autem instrumentum, quando Mo martello facto utitur ad alia
fabricanda u. s. w.
XVII. Lambert von Auxerre. 27
die wesentliche Aufgabe der gesammten „Logik" in die Lehre vom
Schlusse verlegt 105).
Hierauf aber geht Lambert sofort mit der Frage , warum die Logik
mit dem Begriffe des Schalles (sonus) beginne, auf die Synopsis des
Psellus über106), und entwickelt so die Lehre vom Urtheile vollständig
an der Hand des Psellus, indem er den gleichen Sinn bald wörtlich, bald
mit verändertem Wortlaute, bald mit kleineren oder grösseren Erwei
terungen wiedergibt 107). Indem in solcher Weise über nomen, verbum
und oratio gehandelt wird, Ireffen wir bei letzterer bezüglich ihrer Eintheilung
nach Substanz, Qualität und Quantität (s. Abschn. XV, Anm. 12)
hier zum ersten Male den Memorial- Vers :
Quae ca vel hyp, Qualis ne vel äff, u Qmnta pur in sin tu8).
Es folgt hierauf (s. ebend. Anm. 1 3 f.) die Lehre vom wechselseitigen
Verhältnisse der üblichen vier Urtheilsformen i09), sodann (ebend. A. 15)
in grosser Ausführlichkeit die Lehre von der Umkehrung110) und hernach
mit Uebergehung des bei Psellus an eine falsche Stelle gekommenen
Capitels über das hypothetische Urtheil111) sogleich die Lehre von der
105) Notandum vero, quod tota intentio logici est, ut habeat syllogismum
perfectum, unde omnia, de quibus logicus determinat, ratione syllogismi determinat.
Bei Lambert kann diess sowohl auf Boethius als auch auf den Arabern beruhen;
anders ist es bei Wilhelm Shyreswood, s. oben Anm. 32, woselbst die beidersei
tigen Quellen.
106) Item quaeritur, quare logicus incipit a sono et non ab aliquo, quod sit
ante sonum. Ad hoc dicendum, quod logicus est artifex sermocinalis, et quia de
consideratione artifieis sermocinalis nihit est, quod sit ante sonum, ideo a sono ineipit
tanquam ab altiori. Sonus sie diffinitur: Sonus est quidquid proprie et per se
et de se per auditum pereipitur u. s. w.
107) Z. B. was vox significativa (Abschn. XV, Anm. 7) betrifft, sagt Lambert:
Voces imponuntur ad significandas res secundum rerum proprietates et etiam secundum
rationem, ut homo dicitur, quia est factus de humo, et lapis quasi laedens pedem,
et sie de aliis. Vox significativa ad placitum idem est quod sermo. Sermonum
alias comptexus et alius incomptexus ; sermo incomptexus est, qui ptura in se non
comptectitur ut dictio. Est autem dictio secundum Boethium (Abschn. XII,
Anm. 109) unius vocabuli nuneupatio, quae idem est, quod terminus, in quem resoltitur
propositio Grammaticus principaliter intendit de dictione, quantum ad
significatum generalo, et ideo non supponit dictionem logicus a grammatico, sed de
ea determinat; aliter autem erit de litteris et syltabis, quia aliter non considerat
logicus litteras et syllabas, quam grammaticus. Dictionum alia nomen alia verbum:
hic possis quaerere ...... , quare solam determinat logicus de nomine et verbo
Quia secundum Boethium (s. ebend. Anm. 111) sotae partes orationis sunt putandae
Prius dicendum est de nomine quam de verbo, eo quod subiecta ante actum, nomen
autem significat subieclam, verbum autem actum. Nomen est u. s. w.
108) 1). b. auf die Frage „Quae?" wird geantwortet mit ca[tegorica] oder
hyp[othetica] , auf die Frage „Qualis?" mit ne[gativa] oder aff[irmativa] , auf die
Frage „Quanta?" mit universalis] oder par[ticularis] oder in[definita] oder sin[gularis].
S. Anm. 153.
109) Die gewöhnliche Figur jedoch fehlt hier.
110) Dicto de propositionibus participantibus utroque termino ad eundem ordinem
dicendum est de propositionibus participantibus utroque termino ad ordinis commutationem;
ordinis enim commutatio idem est quod conversio; est autem conversio prineipium
reducendi syltogismos imperfectos ad perfectos Conversio autem est
triplox, sc. simplox, per aeeidens, et per contrapositionem u. s. w,
111) S. Abschn. XV, Anm. 16 ff.
28 XVII. Lambert von Auxerre.
Aequipollenz (ebend. A. 18) mit Beiziebung der ersten vier bei Wilhelm
Shyreswood (oben Anm. 40) aufgeführten Memorial- Verse 1 ,2); endlich
die Lehre von den modalen Urtheilen (Abschn. XV, A. 19 fl'.) gleichfalls
mit obigen (Anm. 44) Versen geschmückt 1 ,3).
Dem hierauf folgenden Inhalte der Isagoge schickt Lambert eine
eigenthümliche Einleitung voraus , in welcher aber die Parteifrage über
die Geltung der Universalien nicht mit einem Worte berührt ist114);
auch ist er in der Besprechung der einzelnen quinque voces weit aus-
112) Dicto de propositionibus convertentibus dicendum est de acquipoltentibus
Am Schlnsse hievon : Sciendum, quod in aequipollcntiis ponuntur quatuor
versus (so weist auch diese Ausdrucksweise auf eine allgemeine Receplion der
Memorial-Verse hin , vgl. ob. Anm. 40 u. 44), quorum primus dicit aequipoltentiam
huius signi „omnis", secundus huius signi „nultus", tertius huius signi „aliquis", et
quartus huius signi „aliquis non". Primus versus est iste:
Aequipoltent Omnis, Nullas non, Non aliquis non;
Secundus versus est iste:
Non aliquis, Nultus, Omnis non, se comitantur ;
Tertius versus est iste:
Non nullas, Non omnis non, Aliquis, comitantur;
Quartus versus est iste:
Non omnis, Non nultus non, referunt Aliquis non.
Idem intelligendum est de istis signis „uterque, neuter, alter" u. s. f. (Die kleine
Abweichung des Wortlautes der Verse von jenen bei Wilh. Shyreswood zeigt die
Vergteichung von selbst.)
113) Sciendum, quod propositionum quaedam sunt de inesse et quaedam modates
u. s. w. Die Verse stimmen wörtlichst mit obigen überein; die versinnlichende
Figur aber (ob. Anm. 45) fehlt hier.
114) Sequitur de praedicabitibus. Sciendum autem, quomodo diffiniuntur praedicabite
et praedicatum et praedicamentum. Praedicamentum autem nihit aliud est,
quam ordinatio praedicabitium in linea praedicabiti secundum sub et supra et a latere
et in linea recta, unde itla tota ordinatio, quac est inter genus generalissimum
et speciem specialissimam et genera subalterna et differentias collaterates, vocatur
unum praedicamentum, sicut patet in arbore Porphyrii in tractatu Praedicabitium.
Sunt autem decem praedicamenta Dicitur autem praedicatum id, quod refertur
ad subiectum in propositione, quac sunt quatuor: diffinitio, aeeidens, genus et pro
prium. Praedicabite idem est quod dieibite, et potest dividi praedicabite, nam aliud
est universalo aliud est singulare Et est singutare, quod de uno solo praedicatur,
ut Svcrates et Plato. Sed contra dicit Aristotetes in libro Praedicamentorum (s. Abschn.
IV, Anm. 476), quod per subiecta nulla est praedicatio, et vocat prima subiecta individua,
unde vult innuere, quod individuum de nutlo praedicatur. Propter quod
dicendum est, quod „praedicari" differenter dicitur, proprie et communiter. Et est
proprie praedicari de atiquo dici , quod est posterius , et de tati praedicatione
intelligit Aristotelos, et sie sotum praedicatur universalo. Praedicari vero communiter
idem est quod dici ita , quod non fiat vis in hac propositione , secundum quod dicit
Boeihius (s. Abschn. XII, Anm. 124), quod nulla propositio est verior itla, in qua
idem de se praedicatur, i. e. sie potest praedicari individuum et sie intelligit hic.
Universate autem idem est quod aptum natum dici de pturibus (so Psellns, s. Abschn.
XV, Anm. 26) Ad cuius evidentiam notandum est, quod est quidem universate,
quod multipticatur in ptura supposita actu et simul , ut homo , quia actu et simul
plares homines sunt; aliud universate est, quod non multiplicatur in ptura supposita
actu et simut, sed sueeessive, ut phoenix Aliud est universate, quod neque simul
neque sueeessive multiplicatur in plara supposita, ut sol et lana, quia una est tuna
et unus est sol, quac semper durabunt. (All dieses Letztere erinnert uns an Avicenna,
s. Abschn. XVI, Anm. 88 f.) Et sie patet, quod non omne universate dicitur
de pturibus; tamen quoniam est de se, i. e. de natura formae universalis, aptum
natum est dici de plaribus. Praedicabitia vero sunt: genus, species u. s. f.
XVII. Lambert von Auxerre. 29
führlicher als Psellus , jedoch ohne dass wir irgend Bemerkenswertes
daraus hervorzuheben hätten.
Auch bei der sich anschliessenden Erörterung über die Katego
rien ist der Text des Psellus häufig durch eingefügte Fragen und deren
Lösung erweitert115); zu beachten aber ist, dass bereits Lambert bei
den sechs letzten Kategorien , welche Psellus (Ahschn. XV, A. 35) theils
kärglich theils gar nicht besprochen hatte , und deren vier letzte daher
auch bei Petrus Hispanus ursprünglich fehlten (s. unten Anm. 173), die
nötbige Ergänzung aus Gilbertus Porretanus vornimmt116). Auch die
sog. Postprädicainente werden mit einer eigenthümlichen Bemerkung ein
geleitet nl).
Desgleichen werden sodann der Syllogistik allgemeine Gesichts
punkte vorausgeschickt, welche theils aus Boethius entnommen sind11^),
theils deutlich auf arabische Litteratur hinweisen119). Aber keinen dieser
115) Z. B. nach den Angaben über aequivoca u. dgl. fügt er hinzu: Ad evidentiam
praedictorum quaeritur, quare in principio praedicamentorum ponantur istae
diffinitiones et ad quid vateant. Ad hoc dicendum, quod .... decem praedicamenta
possunt comparari ad suum superius, sc. ad hoc quod est ens, et sie in hoc quod
est ens aequivocantur Secundo quaeritur, quare in plarali diffiniuntur
Tertio quaeritur, quare diffiniuntur per „dici" et non per „esse" a. s. f.
116) Nemlich bei actio, passio, quando, ubi, situs, habitus werden stets mit
den Worten „quod sie diffinitur ab auetore sex prineipiorum" die Angaben Gilberts
(Abschn. XIV, Anm. 488 ff.) angeführt. Vgl. unten Anm. 308.
117) Post itla vero, quae dicta sunt, dicatur de postpraedicamentis. Sed primo
videtur, quod postpraedicamenta debeant dici antepraedicamenta, quia dictum est supra,
quod antepraedicamenta ad cognitionem praedicamentorum valont et ideo praeponuntur
praedicamentis ; sed et postpraedicamenta valont ad praedicamenta; ergo qua ratione
itla dicuntur antepraedicamenta, eadem ratione, ut videtur, ista debent dici anteprae
dicamenta. Ad hoc dicendum, quod antepraedicamenta et postpraedicamenta vatent
ad cognitionem praedicamentorum, sed diverse, quod antepraedicamenta valont ad
cognitionem praedicamentorum in se , prout omnia ipsa ad atiquid superius comparantur,
sc. ad id quod est ens ; sed postpraedicamenta valont ad cognitionem
quorundam, quae in praedicamentis sunt, sieut ad cognitionem contrarietatum et proprietatum
ipsorum, quod patet de quolibet praedicamento u. s. w. (Letzteres ist eben
die Behandlangsweise Gilbert's.)
118) Sequitur de syllogismo, et quia syltogismus est species argumentationis et
in diffinitione argumentationis ponitur argumentum, ideo videndum, quid sit argumen
tum et quid argumentatio et quot argumentationis sint species et quae. Argumentum
autem secundum Boethium in Topicis suis (s. Abschn. XII, Anm. 165) est ratio rei
dubiae fidem faciens, ad cuius evidentiam notandum est, quod ratio dicitur quatuor
modis n. s. w., d. h. er wiederholt aus Boethius (s. ebend. Anm. 82) die Eintheilang
des argumentum in necessarium, probabite und sophisticum.
119) Sciendum est autem, quod syllogismi quaedam sunt prineipia generalia,
quaedam autem specialia. Magis autem generalia sunt, quae in omni syllogismo reperiuntur,
et horum quaedam sunt materialia, quaedam formalia. Materialia sunt
termini et propositiones , sed terniini sunt materia remota, propositiones sunt materia
propinqua Duo autem sunt prineipia syllogismi formalia , sc. figura et modus,
et respondet figura materiae remotae syllogismi, modus vero respondet materiae propinquae
(die ursprüngliche Quelle hievon s. bei Alfarabi, Abschn. XVI, Anm. 51 f.,
vgl. auch bei Algazali, ebend. Anm. 265, und bei Averroes, ebd. Anm. 317)
Prineipia autem syllogismi magis specialia, quae specialiter in aliquibus syllogismis
reperiuntur, et horum quaedam. sunt perficientia syllogismos perfectos, quaedam vero
perficientia syllogismos imperfectos. Prineipia perficientia syllogismos perfectos sunt
duo, sc. dictum de omni et dictum de nutlo; prineipia perficientia syllogismos imper
fectos duo sunt, sc. conversio et reduetio per impossibite.
30 XVII. Lambert von Auxerre.
beiderseitigen Grundsätze benützt Lambert irgend folgerichtig, sondern
springt hierauf sofort auf den Text des Psellus über, welchen er bezüg
lich der drei Schlussfiguren und ihrer Modi getreu wiedergibt, zuletzt
die nemlichen Memorial- Verse anführend, welche wir bei Wilhelm Shyreswood
trafen120). Von Wichtigkeit aber ist uns, dass er eine ausdrück
liche und ausführliche Polemik gegen die Berechtigung einer vierten
(d. h. der sog. Galenischen) Schlussfigur übt121), wenn es auch eigen
tümlich ist, dass er gerade nur in diesem Punkte dem Aristotelismus
des Averroes (Abschn. XVI, Anm. 322) folgt, während er durch andere
Bemerkungen desselben (s. z. B. ebend. Anm. 321 betreffs der letzten
fünf Modi der ersten Figur) sich gegenüber dem Psellus durchaus nicht
beirren lässt. Die Syllogismen aus modalen Urtheilen sowie die hypo
thetischen fehlen auch hier 122).
Hierauf folgt als „dialektische Argumentation" die Topik mit Zugrundlegung
des Textes des Psellus123), und unmittelbar hernach die
Sophistik 124) , welche er hiemit an einer anderen Stelle, als Wilhelm
Shyreswood (ob. Anm. 65), ergänzend einreiht; aber sowie diese Anord-
120) Notandi sunt isti versus (s. dieselben oben Anm. 52) , worauf in
gleichen Worten wie bei Shyreswood die Angabe folgt, wie die Verse sich auf die
drei Figuren vertheilen, sodann aber: Et sciendum, quod si in ali qua dictione inveniantur
ptures syllabac quam treu, nihit designant, sed sotum apponuntur propter
metrum. Item sciendum, quod per vocatem primae syllabae datur inteltigi maior propositio,
per vocatem secundae minor, per vocatem tertiae conctusio. Hierauf mit den
selben Worten wie bei Petrus Hispanus (s. unten Anm. 187) die Bedeutung der
vier Vocale und der als Fingerzeig der Reduction dienenden Anfangsbuchstaben
B, C, D, F. Sodann : Propositio itla , quae dicitur intelligi per vocatem , quam sequitur
S, convertitur simpliciter; si vero sequitur P, convertitur per aeeidens; si sit
M, est transpositio in praemissis (— somit auch hier das auf den Arabern beruhende
Wort „praemissa", s. Anm. 52); in qua ponitur C, debet reduci per impossibite.
121) Item possit aliquis dicere, cum sit una figura, in qua medius praedicatur
in utraque praemissarum, alia, in qua subiicitur in utraque, et alia, in qua subiicitur
in una et praedicatur in altera, ideo videtur, quod debeat esse quarta figura, in
qua medius praedicetur in maiori et subiiciatur in minori. Ad hoc dicendum , quod
tantum sunt tres figurae syllogismi; cuius ratio est, quia medium in syllogismo aut
habet modum generalissimum vel primi in ordine praedicabitium , et sie est secunda
figura, in qua medium supraponitur extremitatibus ; aut habet modum specialissimum
vel ultimi in ordinatione praedicabitium, et sie est tertia figura, in qua medium
subiieitur extremis; aut habet modum medii in ordinatione praedicabitium, eo quod
supponitur alii extremitati et alii supraponitur, et tunc est prima figura. Alia figura
esse non potest, in qua medium praedicatur de maiore extremitate et subiiciatur
minori extremitati; nam secundum itlam dispositionem medii oporteret sumere maiorem
falsam, si sumeretur universalis-* vel oporteret sumere particularem, et tunc non
sequeretur conctusio, nam si dicatur „Omne animal est homo, omnis homo est risibite,
ergo omne risihite est animat", maior erit falsa, qua sumpta particulariter non
sequitur conctusio.
122) Vgl. oben Anm. 54 u. unten Anm. 190.
123) Habito superius de argumentatione syllogistica, prout est dialoctica et per
locum diatecticum confirmatur, nunc de tocis diatecticis dicendum est. In der Reihen
folge der Topen stimmt Lambert bei den loci extrinseci fast völlig mit jener Ab
weichung bei Wilhelm Shyreswood (Anm. 56) überein, nur ist hier der Topus a
simiti nach jenem a minori gestellt.
124) Dicto de locis diatecticis dicendum est de locis sophisticis u. s. w.
Der Inhalt aber erstreckt sich auch hier nur auf die erste Hälfte des aristotelischen
Buches (vgl. oben Anm. 65 und unten Anm. 197).
XVII. Lambert von Auxerre. 31
nung, ebenso stimmt auch der Text der Soph. El. fast wörtlich mit jenem
des Petrus Hispanus überein.
Den Schluss aber bildet auch hier die Erörterung über terminorum
proprietates, wobei auch Lambert (wie Wilhelm Shyreswood)
sich gegenüber dem byzantinischen Originale eine Selbstständigkeit in An
ordnung der einzelnen Abschnitte bewahrt, jedoch in Behandlung des
Einzelnen dem Petrus Hispanus weil näher steht. Er bezeichnet als Ge
genstand dieses Theiles der Logik: suppositio , appellatio , restrictio,
distributio, relatio, und äussert sich dabei, was das Verhältniss der
significatio zur suppositio betrifft (s. Abschn. XV, Anm. 66) ziemlich aus
führlich und selbstständig125). Die suppositio, welche er (wie alle übri
gen derartigen Begriffe) vorerst nach verschiedenen Wortbedeutungen
zerlegt 126), theilt er sodann (vgl. ebd. Anm. 67 f.) principiell in suppo
sitio proprie dicta und in copulatio, womit die grammatischen Formen
der Worte in Verbindung kommen127); die Eintheilung der Supposition
stimmt, abgesehen von kleinen Abweichungen, mit jener bei Psellus völlig
überein128). Hernach aber lässt Lambert die appellatio folgen129), und
erst hernach die restrictio und die ampliatio, welch beide er parallel
miteinander verflochten behandelt 130) ; sodann reiht er die distributio
125) Quia logica considerat terminum, ideo conveniens est, ut determinet de
termino ipso ilultae autem sunt proprietates termini, sc. suppositio, appetlatio,
restrictio, distributio et relatio Sed quia significatio est sicut perfectio termini
et proprietates termini super significatione fundantur, ideo in principio ad eviden
tiam sequentium videndum est, quid sit termini significatio Significatio est intelloctus
rei, ad quem vox imponitur Differt autem significatio a suppositione
in hoc, quod prior est significatio, et quod significatio sotum extenditur ad
rem, ad quam significandam imponitur terminus, sed suppositio non sotum extenditur
ad rem, quae per terminum significatur, sed potest extendi ad supposita contenta
sub itta re u. s. f.
126) Suppositio quatuor modis dicitur: substantiva designatio , aeeeptio
propositionis , ordinatio partium , aeeeptio termini pro se sive pro re sua
vel pro aliquo supposito contento sub re vel pro aliquibus suppositis contentis sub
re sua. Et ideo quarto modo est hic intentio u. s. f.
127) Suppositio communiter dicta dividitur in suppositionem proprie dictam et
copulationem Et est suppositio proprie dicta aeeeptio termini rem fixam et per
se stantem repraesentantis Copulatio est aeeeptio termini rem dependentem revraesentantis
Dictionum quaedam supponunt tantum ut nomina substantiva, quae
dam copulant tantum ut nomina adiectiva, quaedam vero supponunt et copulant ut
ea, quae sunt adiectiva re, substantiva vero voce, ut „armiger, dux" u. s. f.
128) Suppositio potest sie dividi: alia est naturalis et alia aeeidentalis
Aeeidentalium alia est simplox alia personalis Personalium alia discreta alia
communis Communium alia determinata alia confusa Confusarum alia vehemens
mobitis alia exitis mobitis u. s. f.
129) Appellatio dicitur quatuor modis: propria nominatio , proprietas
nominum , acseptio termini pro supposito sub suo significato , aeeeptio ter
mini pro supposito vel pro suppositis actu existentibus Quarto modo est principalis
intentio u. s. f. (eine Menge von Quästtonen und Sophismen).
130) Sequitur de restrictione et ampliatione Restrictio est minoratio ambitus
termini communis, secundum quam pro paucioribus suppositis tenetur terminus com
munis, quam exigat sua actualis suppositio Ampliatio est extensio ambitus ter
mini communis, secundum quam pro pturibus suppositis tenetur terminus communis,
quam exigat actualis sua suppositio u. s. f. (Dass Wilh. Shyreswood die restrictio
und ampliatio nicht bloss unter sich , sondern auch mit der appellatio verflocht,
(». oben Anm. 64.)
32 XVII. Lambert von Auxerre. Petrus Hispanus.
an131) und zuletzt noch die relatio )32). Aber trotzdem ist der Inhalt
dieser genannten einzelnen Capitel dem Sinne nach (wenn auch nicht dem
Wortlaute nach) enge an das für uns verlorne griechische Original atige
schlossen, d. h. Alles finden wir bei Petrus Hispanus wieder. Hingegen
was bei Letzterem zu den Exponibitia gehört und was bei Wilhelm
Shyreswood den Inhalt der Syncategoreumata bildete (ob. Anm. 66 ff.),
hat Lambert sämmtlich hinweggelassen 133).
Das Bisherige wird nun sicher den genügenden Nachweis enthalten,
dass die byzantinische Logik des Psellus bereits vor und auch neben der
Thätigkeit des Petrus Hispanus bei den abendländischen Lateinern einen
ausgedehnten Wirkungskreis gefunden habe. Und sowie die mitgetheilten
Belegstellen beurkunden, dass man jenes neu eintretende Material (nament
lich den Abschnitt über die proprietates terminorum) immerhin mit einer
gewissen individuellen Freiheit verarbeitete1 3 4), so ist nun auch die Frage
über den Petrus Hispanus selbst so ziemlich aufgeklärt; denn wir er
kennen , dass er unter mehreren gleichartigen Schriftstellern , obwohl bei
weitem der einflussreichste, doch das wenigste individuelle Verdienst hat,
indem er eine neue Quelle, welche schon einige Zeit vorher eröffnet
worden war und zu Verschiedenartigem angeregt hatte, lediglich objectiv
abschreibend reproducirte 135). Kurz es hat sich uns nun quellenmässig
bewährt, was schon oben gelegentlich des Psellus (Abschn. XV, Anm. 87 ff.)
gesagt wurde. Aber sowie ich dieses ganze neue Resultat nur aus hand
schriftlichen Quellen gewinnen konnte, so stellt sich uns zur vollen Er
gänzung der geschichtlichen Forschung die Nothwendigkeit recht lebhaft
vor Augen, dass veröffentlicht werde, was irgend Wichtiges noch in Hand
schriften verborgen liegt. Bedenken wir, dass zwischen Petrus Hispanus
und der Praxis der Buchdruckerkunst ein Zeitraum von zweihundert Jahren
liegt, und dass zur Zeit der ersten zahlreichen Drucke logischer Compendien
Petrus Hispanus bereits längst eine fast ausschliessliche Auctorität
errungen hatte, so bleibt wahrlich noch ein weiter Spielraum für logische
Schriftsteller offen, welche im 13. Jahrhunderte oder zu Anfang des 14.
131) Distributiv est unius in diversa divisio u. s. f.
132) Relatio est respectiva habitudo vet ante latae rei recordatio
Relativorum sunt aliu relativa substantiae alia relativa aeeidentium Relativorum
substantiae aliud est rctativum ydemptitatis, ut „qui", aliud est relatirum diversitatis,
ut „alius" n. s. w.
133) Möglich wäre wohl, dass dem Lambert nur eine unvollständige Uebersetzung
des Psellas zu Gebot stand ; jedoch nach seiner ganzen Art und Weise
dürften wir eher annehmen, dass er absichtlich jene ganze Gruppe bei Seite liess.
134) Ich habe in dieser Beziehung absichtlich im Vorigen mehrfache Proben
des Quellon-Textes gegeben, denn derjenige I.eser, welcher die Sache genau nimmt,
kann hiernach durch einlässliche Vergleichung von selbst ersehen, wie manigfaltig
das gleiche Thema variirt wurde.
135) Es ist z. B. baarer Unsinn, wenn Hist. litt, de la France, XIX, p. 326,
gesagt wird, Petrus Hispanus habe bei der damaligen Unverständlichkeit des Ari
stoteles eben einen leicht zugänglichen Auszug aus dem Organon angefertigt (konnte
er denn etwa auch die fünf theophrastischen Schlassmodi ans Aristoteles excerpiren,
oder wo fand er denn bei Aristoteles die proprietates terminorum oder die synca
tegoreumata? ./). Doch die Verfasser der Hist. titi, de la France zeigen ja überhaupt
so häufig die löbliche Gewohnheit, über Dinge zu schreiben, welche sie höchst
ftüchtig oder auch gar nicht getesen haben.
XVII. Petrus Hispanus. 33
nicht völlig im Schlepptau des Petrus Hispanus sich bewegten, sondern
eben nach Art eines Wilhelm Shyreswood oder eines Lambert von Auxerre
den byzantinischen Stoff selbstständiger bearbeiteten oder auch, was nicht
sehr schwer war, selbst bereicherten. So ist es nicht bloss möglich, son
dern selbst sehr wahrscheinlich, dass, was den verschiedenartig gestalteten
Inhalt der Syncategoreumata bildet oder was wir später unten bezüglich
der Obligatoria, Insotubitia und Consequentiae anführen können, wenig
stens im Keime ursprünglich schon damals, d. h. in den ersten Jahr
zehenten der Wirkung byzantinischer Logik, aus dem Compendium des
Psellus sich entwickelte136).
Wenden wir uns hiemit zu demjenigen Autor, durcli welchen die
Synopsis des Psellus eine dritthalbhundertjährige Herrschaft erlangte, nemlich
zu Petrus Hispanus (geb. um 1226, gest. als Papst Johann XXI.
i. J. 1277), so berühren uns hier seine biographischen Verhältnisse ebenso
wenig als seine medicinischen oder theologischen Schriften 137). lnsoferne
hingegen die Frage nicht ganz zu umgehen ist, ob jener Petrus Hispanus,
von welchem die berühmt gewordenen „Summulae" herrühren , wirklich
der nachmalige Papst Johann XXI. sei, so muss bemerkt werden, dass
allerdings die Dominicaner für sich die Ehre in Anspruch nahmen, den
vielgepriesenen Autor zu ihren Ordensmitgliedern zu zählen138); jedoch
abgesehen von den Bedenken, welche an sich jene häufig geübte littera
rische Eitelkeit und Rivalität der Orden darbietet, und selbst abgesehen
von einem kleinen chronologischen Zweifel ,39), könnte sich vielleicht jene
Angabe der Dominicaner auf eine für dieselben unverfängliche Weise da
durch erklären, dass ein späterer Petrus Hispanus aus dem 14. Jahrb.,
falls derselbe wirklich Dominicaner war, die Veranlassung zur Verwechs-
136) Sowie ich daher schon im 2. Bande wiederholt auf neue Eröffnung hand
schriftlicher Quellen hingewiesen habe, so kömmt es mir überhaupt nie in den Sinn,
meine wahrlich aufreibende Forschung irgend für eine abgeschlossene zu halten.
Ich besorge allerdings nicht, aus demjenigen, was gedruckt vorhanden ist und auch
mir in reichem Maasse zu Gebot steht, wesentliche Widerlegungen erfahren zu
müssen, aber ich wünsche aufrichtigst, dass meine Resultate durch handschriftliche
Publicationen ergänzt und berichtigt werden. Die fraglichen Punkte, um welche es
sich handeln kann, und vielleicht auch die Richtung der Beantwortung glaube ich
mehrfach hervorgehoben zu haben. In Paris, in London, in Oxford (vielleicht weniger
im Escurial) muss sich gewiss noch Manches finden.
137) Joh. Tob. Köhter, Vollständ. Nachricht v. Pabst Johann XXI. h. s. w.
Göttingen 1760. 4. gibt eine reichhaltige Zusammenstellang, welche allerdings an
der geschmacklosen Darstellangsform jener Zeit leidet und zumal erklärlicher Weise
betreffs der Logik auf mangelhaftem Wissen beruht.
138) Autoren, welche diese Ansicht vertreten, sind angeführt bei Nie. Antonius,
KU. Hisp. vetus, Lib. VIII, Cap. 5, §. 162 (hrsggh. v. Perez Bayer, Madrid 1788.
fol. Vol. II, p. 76); vgl. auch Quetif, Scriptt. Ord. Praedic. I, p. 485 f. Namentlich
warf man sich auf eine Angabe des Joh. Marieta (De los santos de Espana. Lib. XXI,
Cap. 57) und des Joh. Lopez, Hist. gen. III, p. 297, wornach unser Petrus Hispanus
in dem navarresiseben Dominicaner-Kloster Stella gelebt haben und begraben sein
soll. Was übrigens die Summulae selbst betrifft, zeigen auch Antonius und Quetif
die gleiche Unwissenheit wie alle Anderen, und von solcher Beschaffenheit war dann,
was die Verfasser der Hist. litt, de la France abzuschreiben fanden.
139) Da das genannte Kloster Stella nicht vor d. J. 1260 gegründet wurde.
S. Quetif a. a. O.
Pbantl, Gescb. III. 3
34 XVII. Petrus Hispanus.
hing darbot140). Erscheint uns daher, solange nicht irgendwie entschie
dene neue Gegenbeweise aufgefunden sind, die gewöhnliche Annahme 141)
immerhin als zulässig, so ist für den geschichtlichen Verlauf jedenfalls
das Wichtigste , dass auch selbst jener angebliche Dominicaner Petrus
Hispanus in den Anfang der zweiten Hälfte des 13. Jahrh. verlegt wird,
und andrerseits, dass der Verfasser der Summulae sicher in Bälde als
identisch mit einem Papste galt (— mag er nun wirklich die Tiara ge
tragen haben oder nicht —); denn aus letzterem Umstande ist es ent
schieden zu erklären, dass in der Schultradition gerade sein Compendium
viele andere verdrängte und sich einer einmüthigen Auctorität erfreute.
Jedenfalls ist unter den ähnlichen Erzeugnissen jener Zeit das Com
pendium des Petrus Hispanus das geistloseste, insoferne es ohne irgend
einen einzigen eigenen Gedanken nur den Grundtext der neu eingeführten
byzantinischen Logik wiederholt. Ob der Verfasser selbst des Griechischen
mächtig war, um den Psellus zu übersetzen, oder oh er nur als Ab
schreiber einer bereits vorhandenen getreuen Uebersetzung sich seinen
„weltgeschichtlichen" Einfluss errungen habe, lässt sich nicht entscheiden ;
der „Schweiss des Angesichtes" kann in keinem der beiden Fälle gross
gewesen sein. Jedoch eben um des Einflusses willen, welchen Petrus
Hispanus auf sehr lange Zeit ausübte, müssen wir seine Summula aus
führlicher darstellen, können uns jedoch hiehei in jenem Theile, dessen
griechisches Original uns vorliegt, durch Verweisung auf das im XV. Ab
schnitte Gesagte kürzer fassen (den Anmerkungen es überlassend, zur
Vergleichung der Uebersetzung mit dem Originale zu dienen), und müssen
nur im zweiten Haupt-Theile dasjenige, was ausschliesslich in lateinischer
Form erhalten ist, einlässlicher erörtern (s. Abschn. XV, Anm. 86).
Es findet sich eine ausserordentlich grosse Masse von gedruckten
Ausgaben des Petrus Hispanus aus jenen Jahrzehenten , in welchen der
selbe noch nach Erfindung der Buchdruckerknnst an allen Orten in un
getrübtem Ansehen stand. Sie enthalten sämmtlich im Ganzen und Grossen
den nemlichen Text142), und wenn wir die unsägliche Mühe nicht scheuen,
aus den Schätzen grösserer Bibliotheken die erreichbaren Exemplare sorg-
140) Nemlich Nie. Antonius (a. a. O. p. 76) führt aus Petms Cirvelo's Commentar
zum Petr. Hispanus (— In Summulas Peiri Hispani a se denuo correctas ac
bonae solidueque ductrinae ducumentis itlastratas praectarissimus commentarius. Salmantica.
1535, ein Buch, dessen ich nicht habhaft werden konnte — ) mehrere
Notizen an, welche einen Petrus Hispanus iunior betreffen (namentlich habe derselbe
die Summulas des Aelteren in abgekürzter und gleichsam geläuterter Form bearbei
tet), und weist dabei auf einen Dominicaner Petrus Hispanus hin (p. 77), welcher
l. J. 1396 in kirchlicher Beziehung zu einer hervorragenden Stellang gelangte.
141) Vertreter derselben sind genannt bei Antonius a. a. O. p. 75. Uebrigens
wird erklärlicher Weise in derartigen Fragen kaum irgend Gewissheit zu er
reichen sein.
142) Zur leichteren Orientirung des Lesers möge dienen, dass die Logik des
Petrus Hispanus in folgende Hauptabschnitte (.,tract atus") zerfällt:
I. Lehre vom Urtheile
II. Die quinque voces
III. Die Kategorien
IV. Syllogistik
V. Topik
XVII. Petrus Hispanus. 35
fältig zu vergleichen143), so finden wir nicht nur, welch bodenloses Ge
rede es sei, wenn man stets von „mehreren" oder „zahlreichen" die
VI. Sophist. Elonchi
VII. Terminorum proprietates, nemlich
1. Suppositio, und zwar
a) an sich
b) relativorum
2. Ampliatio
3. Appellatio
4. Restrictio
5. Dislributio
6. Exponibitia.
143) Mir standen, was den Text betrifft, folgende achtundvierzig Ausgaben
(tbeils mit theits ohne Commentar) zu Gebot:
I. fünf Leipziger Drucke:
A) Textus summularum Petri Hispani per tractatus et capitata divisus cumque
singulorum tractatuum summariis figuraliter resolatis cuitibet studioso
mullam profuturis etc. Am Schlnsse: Lyptzk per Melchiorem Lotter
1499. foL
B) Textus septem tractatuum Petri Hispani per tractatus et capitula distincius,
in quitrus sueemcte breviterque inquiruntur, quae in libris logicalibus
Aristotelis diffusius tractantur. Am Schl. : Per virum Melchior Lotter opidanum
Liptzensis [sie). 1506. 4. .
C) Ebenso. Am Schl.: Liptzk per Melchiorem Lotter. 1509. 4.
D) Ebenso. 1510. 4.
E) Ebenso. Am Schl.: Ex officina Melchiaris [sie] Lottheri. 1516. 4.
Diese fünf sind sämmtlich unter sich identisch und weichen nur durch ver
einzelte Druckfehler von einander ab; sie geben den Text der genannten (vor.
Anm.) Tractate, halten aber in den Kapitel-Ueberschriften stets die Parallele
mit dem aristotelischen Organon ein; nur A gibt nach den einzelnen Tractaten
eintheilende Uebersichten.
II. Ein Incunabel-Druck ohne Ort u. ohne Jahr:
F) Tractatus mugtsh i Petri Ilispani. Am Schl.: Finiunt summulae Petri Hispani
bene emenJatae et correctae. 4.
Durchgängig identisch mit den Leipzigern ; nur fehlt der letzte Abschnitt, d.h.
Exponibitia, und ausserdem sind die Unterabtheilangen des 7. tractatus in den
Ueberschriften als selbstständige Tractate fortlaufend numerirt, nemlich 8 de
relativis, 9 de amptiatione u. s. f., wornach das Ganze aus 12 tractatus besteht.
(In beiden Eigenthümlichkeiten stimmen die unten anzuführenden Drucke £— ö
mit diesem überein, bloss in der Art der Numeriiung aber auch die Drucke
H—L, S|—«, X).
III. fünf in Deutschland erschienene Drucke mit dem Commentar des Versor (die
Venetianer Drucke s. unten Y—SS), nemlich:
fi) Dicta Versoris super septem tractatus Magistri Petri Hispani cum textu.
Am Schi.: Anno domini 1487 (wahrscheinlich iu Köln), fol.
H) Ebenso. A. Schl.: A. domini 1488 (wahrschl. in Köln), fol.
I) Ebenso. A. Schl.: Coloniae per Henr. Quentetl. 1489. 4.
R) Ebenso. A. Sehl.: Per Anthonium Koberger Nurnbergae. 1495. 4.
L) Ebenso. A. Schi, nur: Finit feliciter (wahrschl. in Köln 1497). fol.
Sämmtliche fünf unter sich völlig identisch, geben den Text in gänzlicher Uebereinstimmung
mit den Leipziger Drucken. Nur fehlt hier, sowie auch in !M — O,
I—Z, das letzte Capitel des 4. Tractates (De potest, syli) ; auch sind in
HIKt ebenso wie in V die Unterabtheilangen öVs 7. Tractates eigens
numerirt, wornach trotz der Angabe auf dem Titelblatte doch 13 tractatus
erscheinen.
IV. acht Kölner Drucke mit thomistischem Commentare des Lambertus de Monte:
M) Copulata omnium tractatuum Petri Hyspani, etiam Sincathegoreumatum et
parvorum logicalium cum texla, secundum doctrinam divi Thomae Aqui
3*
36 XVII. Petrus Hispanus.
Dialektik betreffenden Schriften des Petrus Hispanus sprach (so die in
Anm. 135 u. 137 f. genannten Autoren); denn Alles, was uns unter vernatis
iuxta processum magistrorum Coloniae in bursa montis regentium.
Impressa per t.iiskyrchen. Am Schl.: Coloniae. 1480. 4. Worauf mit
neuer Paginirung, aber ohne neues Titelblatt, der 7. tractatus und das
an ihn sich Anreihende folgt, woselbst am Schlnsse: Juxta processum
magistrorum Coloniae regentium in bursa magistri Lamberti de Monte,
artium ac s. Iheot. professoris eximii Coloniae anno nonagesimo
supra mittesimum quaterque centesimum ; jedoch sind beide Theite mit
den nemlichen äusserst alten Lottern gedruckt, und sonach „nonagesimo"
wahrscheinlich Druckfehter für octagesimo.
N) Ebenso; nur fehlt der Name des Druckers. In beiden Abtheilangen am
Schl.: Cotoniae. 1489. fol.
O) Copulata omnium tractatuum Petri Hyspani, parvorum loqicalium , etiam
syncathegoreumutum, cum textu. denuo ditigentissime correcta secundum
doctrinam u s. w. wie so eben regentium. A'. Schl.: Coloniae. 1490. 4.
Hierauf mit neuem Titelblatte und neuer Paginirung: Copulata super omnes
tractatus parvorum togicalium Petri Hispani cum textu eorundem pulcherrime
inserto. denuo ditigentissime correcta. Am Schl. : Coloniae. 1490.
Dann abermals mit neuem Titel u. neuer Paginirung : Tractatus sincathegoreumatum
Petri Hyspani cum puUherrimis sophismatibus, qui noviter
correctus cum ditigentia votentibus in logicis subtititer speculari est mul-
, tum utitis. (A. Schl. Nichts.)
/ P) Textus et coputata omnium tractatuum Petri Hispani, etiam parvorum lo-
HC t'V'f gicatium et tractatus syncathegorematum, quem al' qui octavum eocaiU, cum
quibusdam aliis sagaciter adiunctis. iterum atque iterum ditigentissime
correcta secundum doctrinam irrefragabitem divi Thomae Aquinatis ac iuxta
frequens exercitium magistrorum Coloniae infra sedecim domos in bursa
Montis regentium, in hunc unum librum congesta. Am Schl.: Coloniae.
1493. 4. Hierauf mit neuem Titel u. neuer Pagina: Copulata super omnes
tractatus parvorum logicatium Petri Hispani ac super tres tractatus Modernorum
textui pulcherrime annotata in argumentis et repticis denuo
ditigentissime correcta iuxta inviolatum processum magistrorum Coloniae
bursam Montis regentium. (A. Schl. Nichts.)
Q) Wörtlich ebenso. Coloniae. 1494. 4.
B) Copulata cammentaria textui omnium tractatuum Petri Hyspani, etiam
^ X^ck parvorum logicalium et trium modernorum, perquam soterter inserta. iterum
atque iterum emendata et ditigentissime correcta secundum irrefragabitem
et fundatissimam doctrinam divi Thomae Aquinatis peripateticorum interpretis
veracissimi. ac iuxta frequens exercitium magistrorum Coloniensis
gymnasii in bursa Montis regentium, qui tanti doctoris sancti sectatores
exislant sincerissimi propagatoresque fidetissimi. Am Schl.: Coloniae per
Henricum Quentell. 1496. 4. Hierauf mit neuem Titelblatt: Copulata om
nium tractatuum parvorum logicalium Petri Hyspani tribus adiectis moder
norum tractatibus in suis commentariis textui pulcherrime annotatis. in
argumentis et replicis denuo ditigentissime correcta iuxta inviolatum pro
cessum magistrorum Coloniae bursam Montis regentium ac invictissimam
doctrinam sancti Thomae uberrime propagantium. A. Schl. : (ohne Nennung
des Lambertus de Monte) Coloniae per Henricum Quentell. 1496. 4.
(Alles uupaginirt.)
8) Copulata pro etucidatione sex tractatuum Petri Hyspani, etiam parvorum
togicalium eiusdem et trium modernorum, textui perquam solorter inserta
u. s. f. wie in B. A.Schl.: Coloniae per Henr. Quentetl. 1503.4. Hierauf
mit neuem Titel u. neuer Paginirung: Coputata tractatuum parvorum logi
calium u. s. f. wie in B. A. Schl.: Coloniae per Henr. Quentell. 1503.
T) Wörtlich ebenso. 1507. 4.
Diese acht Drucke, in welchen ausser den Syncategoreumata drei neue Tractate
(nemlich De obtigatoriis, De insotubitibus, De consequeatiis, s. über dieselben
XVII. Petrus Hispanus. 37
schiedenen Titeln und mit verschiedenartigen Commentaren durchwoben
erhalten ist, zeigt sich als Ein und das nemliche Werk. Aber ausserdem
bei den späteren Interpolationen in Abschn. XX) beigefügt sind, stimmen unter
sich im Wortlaute völlig überein; nur unterscheiden sie sich dadurch, dass
der Abschnitt über die Syncategoreumata in M und K vor jene drei 'neuen
Tractate , hingegen in O, P, Q nach denselben gestellt ist, aber in B, 8, T
gänzlich fehlt. Der Text des P. Hispanus ist mit Ausnahme unbedeutender
Abweichungen identisch mit jenem der Leipziger Ausgaben.
V. Drei Kölner Drucke mit albertistischem Commentare des Harderwyck:
C) Copulata Petri Hyspani secundum processum bursae Laurentii. Am Schl. :
Commentum per magistrum Gerardum de Harderwyck s. theol. licent.
1488. Hierauf mit neuem Titelblatt: Copulata super omnes tractatus
parvorum logicalium Petri Hyspani et nonnullos Modernorum secundum
viam Atbertistarum. A. Schl.: Commentum u. s. f. wie so eben. 1488. fol.
V) Commentaria in summulas Petri Hispani nlbertocentonas continentia
secundum processum bursae laurentianae Colon, ad unguem castigata et e
mendis quibus scatebant erepta.... Impressum Coloniae apud Lijshirchen.
Am Schl. : per acutissimum in artibus tiberalibus magistrum et s. theol.
licentiatum magistrum Gerardum Harderwicksensem. 1492. fol. Hierauf
mit neuem Titelblatt : Commentarii in omnes tractatus parvorum logicalium
Petri Hispani iunctis nonnullis Modernorum processum bursae laurentianae
in universitate Coloniensi continentes incipiunt feliciter. Am Schl.: per
acutissimum u. s. f. wie so eben. 1493. fol.
W) Copulata summutarum Petri Hispani secundum processum bursae Laurentii
iuxta mentem venerabitis domini Atberti Magni feticiter ineipiunt. A. Schi.:
Commentarii in omnes tractatus Petri Hispani et nonnullos Modernorum
ex divi Alberti Magni commentariis per ... . Gerardum Harderivieeensem
Impressum in officina . .. . Henrici Quentell. 1504. 4.
In sämmtlichen dreien ist noch ein Excerpt der zweiten Analytik eingefügt,
und zwar in C, woselbst die Soph. Et. fehlen, nach der Topik, in V u. W
aber nach der Syllogistik, d. h. nach dem 4. Tractate, wornach sich in W
sogar die Numerirung des 5. u. 6. Tractates um eine Ziffer erhöht. Was die
Parva logicalia, welche in st'lbstständige Abschnitte zertheilt sind, betrifft, so
sind auch hier (wie in M— T) nach der Distributio die drei neuen Tractate
Obligatoria. lnsotubitia, Consequentiae eingereiht, in W aber fehlt der letzte
Tractat, d. h. Exponibitia. Die Syncategoreumata isind nicht mit aufgenommen.
Der Text ist wohl im Ganzen jener der Leipziger Drucke, streift aber in ei
nigen wenigen Abweichungen bereits an den Reutlinger Druck (W u. 'S).
VI. Ein Veni-tianer Druck mit scotistischem Commentare des Dorbellas :
X) Logica magistri Nicolai de Orbellis una cum textu Petri Hyspani. Am Schl.:
Venetiis per Lazarum de Soardis. 1516. 4.
Der Text zeigt im 1. Tractate einige Abweichungen von dem Leipziger, dürfte
aber vielleicht, insoferne man von einer entschiedenen Interpolation bei den
modalen Urtheilen absehen würde, überhaupt auf die ursprünglich älteste Recension
zurückweisen (s. d. folg. Anm.).
VII. fünf Venetianer Drucke, wovon vier mit Commentar, des Versor (vgl. oben G—L)
und einer mit jenem des Johannes de Monte:
Y) Textus sive Uber summularum logicae magistri Petri Hispani cum Vcrsoris
Parisiensis doctoris perspicacissimi interposita expositione. in calce quoque
harum eiusdem Petri Hispani Parvorum logicalium nuperrime inventus
libeltus utiti serie adnexus. Am Schl.: per artem Hermanni Lichtenstein
Coloniensis Veneiiis. 1488. fol.
Z) Versoris expositio in summulas logicae Petri Hispani cum textu eiusdem.
Eiusdem Petri Hispani libeltus parvorum logicalium nuper inventus. A. Schl.:
... ^ Venetiis per Philippum Pincium Mantuanum. 1508. fol.
,.91) Petri Hispani summulae logicutes cum Versorii Parisiensis elarissima ex
positione. Parvorum item logicalium eidem Petro Hispano adscriptum opus
38 XVII. Petrus Hispanus.
entdecken wir auch, wie dieser einheitliche Text in Einzelheiten die
manigfachsten handschriftlichen Variationen darbietet, wie Auslassungen
Quae omnia innumeris paenc erroribus undique scatentia maxima
sunt ditigentia eastigata. Venetiis apud Juntas. 1550. fol.
S$) Petri Hiipani summulae logicates cum Versorii u. s. w. wie in W
Quae omnia u Martiano Rota infinitis fere erroribus maxima sunt diti
gentia castigata. Venetiis apud Sansovinum. 1572. 4.
&) Summulae Joannis de Mante super Petrum Hispanum. A. Sehl.: Explicit
commentum valde no tabite ad mentem doctoris subtitis super logicae summulis
Petri Hispani ab eximio artium et sacrarum litterarum doctore
Parisiensi excelt. magistro Johanne de Monte Parisiis olym editum per
magistrum Petrum de Cruce portum galicum maxima cum ditigentia castigatum.
Venetiis. 1500. 4.
In diesen fünf Drucken, unter welchen, was den Text betrifft, V 7. % © fast
absolat identisch sind , und nur SB in den Beispielsätzen und Memorialversen
kleine Abweichungen zeigt, ist der 7. Tractat in selbstständige, aber unter sich
eigens numerirte Tractate zertheilt, deren jeder als ein tructatus parvorum logicalium
bezeichnet ist, und ausserdem kömmt als ein Petra Hispano adscriptum
opus (nicht als 8. Tractat) der Abschnitt über die Syncategoreumala hinzu; nur
in © schliesst sich nach den Exponibitia an Stelle des Textes der Syncateg.
sofort der blosse Commentar derselben an. Der Text der sieben Tractate ist
in seiner ursprünglichen Grundlage identisch mit obigem X, enthält aber dabei
bereits manigfache Umstellangen und besonders Interpolationen, deren einzelne
selbst mit dem Reutlinger Drucke (91 <Z) übereinstimmen.
VIII. zwei Lyoner und Ein Pariser Druck mit Commentar des Georgius Bruxellensis
und des Thomas Bricot und Ein Venetianer mit Commentar des Johannes de
Magistris :
^„•^ 3>) Expositio Georgii super summutis magistri Petri Hispani. Am Schlnsse
des vortetzten Abschnittes ist in Versen der Name des Druckers und
des Druckortes sowie die Jahreszahl ausgedrückt: Adam Treschel Lugduni.
1489. 4.
<S) tnterpretatio Georgii in summulas magistri Petri Hispani una cum mgstri
Thomae Bricot quaestionibus , textu quoque impositionum [sie] de novo
readdito ditigentissime in margine quotata, ut etiam ineipientibus contenta
pateant ad primos intuitus. In vico Sancti Jacobi. Maistre Durand Sertier.
Am Schl.: Joannes Morand Parisiorum in academia. 1497. 4.
,Ji) lnterpretatio Georgii Bruxeltensis in summulas magistri Petri Hyspani una
cum magistri Thomae Bricot quaestionibus de novo in cuiusvis fine tractatus
additis. textu quoque suppositionum de novo readdito . . . (wie so eben)
...intuitus, summa cura ac ditigentia de novo emendata, nec non figurarum
rudimenta, quae nunquam prius fuerant inserta. Am Schl.: Lugduni
per Joannem de la place. 1515. 4.
©) Summulae magistri Johannis de magistris. A. Schl.: Venetiis. 1490. 4.
Im Texte des P. Hispanus stimmen ® und <9 «nter sich ebenso absolat überein,
wie ® und 'S unter sich (nur ist % bei den modalen Urtheilen an versinnlichenden
Figuren reicher als ffi) ; sämmtliche vier aber beruhen gleichfalls
ursprünglich auf obigem X, zeigen jedoch namentlich im 1. Tractate manig
fache Spuren einer Interpolation, und zwar ist diess bei ® u. © in geringerem
Grade der Fall als bei @ u. 8, welch teiztere beide auch in den übrigen
Tractaten viele kleine Abweichungen darbieten. Der 7. Tractat ist wie bei
obigem F in selbstständige fortlaufend numerirte Tractate getheilt, so dass
demnach 12. de distributione gezählt wird ; der tetzte jedoch, d. h. Exponibitia,
ist ohne Hinzufügung der Nummer angereiht.
IX. drei Drucke mit scotistischem Commentare des Tartaretus:
#) Expositio magistri Petri Tartareti super summulas Petri Hispani cum allogationibus
passuum Scoti doctoris subtitissimi. A. Schl. Nichts, fol. (sicher
ist diese Ausgabe in Freihnrg i. Breisgau auf Kosten des Landgrafen Friedrich
v. Thüringen per baeeal. Wolfgangum Stöckl Monacensem l. J. 1504 gedruckt).
XVII. Petrus Hispanus. 39
und Interpolationen allmälig Platz griffen, und wie namentlich die Memo
rial-Verse in den verschiedenen Schulen sich veränderten oder vermehrten.
3) Expositio mgstri Petri Tnrtareti in summulas Petri Hispani una cum pas
sivus Scott emendata summaque aeeuratione Basiteae impresso.. Additus
est tractatus tnsolabitium eiusdem et Obligatoriorum mgstri Martini
Molonfelt ex Livonia. Am Schl. Nichts, fol. (sicher l. J. 1514.)
Ä) Petri Tatareti Parisiensis, Jo. Duns Scoti doctoris subtitissimi sectatoris
fidelissimi, in Summulas Petri Hispani exactae explicationes u. s. f. Venetiis
1591. 8.
Alle drei unter sich schlechthin identisch stimmen im Wesentlichen im Texte
mit obigem 5> überein (auch in Numerirung der Unterabtheilangen des 7. Tractates)
; nur sind am Schlnsse des letzten Tractates, d. h. der Exponibitia, die
letzten Capitel umgestellt, und die Erklärung derselben verläuft sofort in den
Commentar (nicht in den Text) der tnsolabitia und Obligatoria (die Consequentiae
hingegen fehlen hier, vgl. hingegen obige M—w).
X. sechs Drucke unter der Bezeichuung „Duodecim tractatus", und zwar
«) ein Basler:
8) Tractatus duodecim Petri Hyspani. A. Schl.: Basiteae per Michaelom Furter.
1511. 4.
ß) zwei Strassburger:
3S) Tractatus duodecim Petri Hyspani. A. Schl.: Impressae [sie] Argentinae.
1511. 4.
») Ebenso. A. Schl.: Argentinae per Joannem Knob. 1514. 4.
y) drei Kölner:
O) Tractatus duodecim Petri Hispani. A. Schl. : Coloniae industria Henrici
Quentet. 1499. 4.
V) Ebenso. A. Schl.: In officina honesti quondam Henrici Quentel. 1504. 4.
O). Ebenso. A.Schi, nur 1513. 4.
Diese sechs Drucke, obwohl aus verschiedenen Officinen, sind unter sich ab
solat identisch. Sie lassen den letzten Abschnitt, d. h. Exponibitia, hinweg
und numeriren wie F (s. dortselbst) die Unterabtheilangen des 7. Tractates
fortlaufend, woraus die Zwölfzaht sich von selbst ergibt. Was den Text be
trifft, zeigen sie eine eigenthümliche Vermengung der bisher erwähnten Recensionen,
nemlich in den ersten vier Tractaten weichen sie in Umstellangen und
Interpolationen manigfach von den Leipzigern ab, hierin zuweilen mit den
Drucken X— ja selbst mit 9t ®, übereinstimmend ; hingegen vom 5. Tractate
an sind sie mit den Leipzigern völlig gleichlautend. Uebrigens erhellt aus
O V, verglichen mit R 8 T, dass selbst Ein und der nemliche Drucker,
nemlich Quentel in Köln, gleichzeitig zweiertei Texte publicirte.
XI. ein Reutlinger und ein Druck ohne Ort u. Jahr:
W) Textus omnium summularum Fe. Hy. [sie]. A. Schl.: Impressione Johannis
Otmar in Reutlingae [sie]. 1486. fol.
®) Textus omnium summularum Petri Hyspani. A. Schl. Nichts. 4. (ohne
Colamnen-Titel.)
Beide unter sich -ganz identisch zeigen in Aendernng einzelner Worte oder
besonders der Beispielsätze , sowie in Vermehrung der Memorialverse und
sonstigen Zusätzen die zahlreichsten Interpolationen; aber während diese Ab
weichungen noch am stärksten im 7. Tractate auftreten, ist der letzte Abschnitt
desselben, d. h. Exponibitia., wieder völlig identisch mit dem Leipziger Texte.
Hingegen ist hier wieder als tractatus octavus der Abschnitt über die Syncategoreumata
beigefügt.
XII. ein Incunabel-Druck ohne Ort u. Jahr:
%) Textus septem tractatuum summularum magistri Petri Hispani. A. Schl.:
Finis tredeeim tractatuum magistri Petri Hyspani. 4. (mit Colamnen-
Titel).
Ein merkwürdiges Mittelding, indem der Text der ersten drei Tractate wört
lich identisch mit dem Reutlinger Drucke (9t ®) ist, vom 4. Tractate an aber
ebenso wörtlich mit den Leipzigern übereinstimmt. Der 7. Tractat ist, wenn
40 XVII. Petrus Hispanus.
Da aber für all dergleichen Einzeln-Aenderungen, welche sich bemerklich
machen, ein Zeitraum von zwei Jahrhunderten als Entstehungszeit vorliegt
(vgl. oben Anm. 136), so können wir unmöglich mehr nach einzelnen
chronologischen Gruppen eine Ausscheidung treffen , sondern müssen uns
dabei begnügen, nur in den frappanteren Fällen auf eine relativ spätere
Entstehungszeit hinzudeuten. Kurz es verhält sich, — wenn der Ver
gleich erlaubt ist —, mit der Summula des Petrus Hispanus wahrhaft
ähnlich wie mit den homerischen Gesängen. Der Grundstock des Textes
bleibt der gleiche, aber im Munde oder in der Niederschreibung der Tra
dition ändert sich manches Einzelne. Und namentlich finden wir auch
hier die analoge Erscheinung, dass einzelne Städte ihre eigene Textes-
Recension besassen, welche sie innerhalb ihrer Schulen mit grosser Rein
heit bewahrten, so dass durch Aufmerksamkeit auf die Druckorte manche
tiefer liegende Fäden einer Verwandtschaft oder einer Unähnlichkeit des
Textes zu Tag treten 144).
auch ohne specielle Numerirung, in sieben selbstständige tractatuli getheilt,
daher sich die Zahl tredeeim (am Schlnsse) rechtfertigt.
XIII. drei Drucke, welche nur für die ersten sechs Tractate hieher gehören:
II) Compendiarius parvorum lagicalium Uber continens peruliles t'etri Hispani
tractatus priores sex et elarissimi phitosophi Marsitii diatectices documenta
cum utitissimis commentariis per virum praectarum Chunradum Pschlacher
Viennae Pannoniae coltegum gymnasii. A. Schl.: Viennac. 1512. 4.
B) Parvorum logicalium Uber sueeincto epitomatis compendio continens perutites
argutissimi dialeetici Petri Hispani tractalas priores sex u. s. f.
wie so eben Conradum Pschlacher Additae perutites in Poster.
Anal, quaestiones Additum quoque compendiarium ad Obligationes
et Insolabitia introductorium. A. Sehl.: Viennae. 1516. 4.
SB) Joaunis Echii theologi in summulas Petri Hispani extemporaria et succincta,
sed suecosa explanatio pro superioris Germaniae scholasticis. Am
Schl.: August. Vindel. 1516. fol.
Der Text der ersten sechs Tractate ist in allen dreien unter sich identisch
und stimmt mit einer kleinen Ausnahme (bei den modalen Urtheilen) mit obi
gem X vötlig überein. An Stelle des 7. Tractates tritt in U u. O der Text
des Marsilius ab Inghen, in SB aber eine abgekürzte jüngere Ueberarbeitung
desselben.
XIV. endlich nur für die ersten vier Tractate gehört hieher:
JE) Acutissimi artium interpretis magistri Johannis maioris in Petri Hyspani
summulas commentaria. Lugduni. Am Schl.: 1505. fol.
Der Text steht in Mitte zwischen den Leipzigern und obigen sechs Drucken
£— O, indem er zuweilen, besonders im 1. Tractat, mit letzteren wörtlich
übereinstimmt.
In den bekannten bibliographischen Werken Panzer's und Hain's finden sich noch
viele andere Drucke der Summulae angeführt, und es ist zu erwähnen , dass dort
auch Neapel, Mailand, Rouen, Antwerpen, Zwoll, Deventer, und selbst Krakau als
Druckorte erscheinen. Doch habe ich mich überzeugt , dass ohne genaue Unter
suchung des Inhaltes der einzelnen Drucke alle bloss bibliographischen Angahen
nicht völlig verlässig sind. In einigen noch unten anzuführenden Drucken der ver
schiedenen Commentare fehlt der Text entweder gänzlich oder ist nur je durch
die ersten Zeiten der Capitel angedeutet.
144) Einen Beleg dafür, dass einzelne Städte eine ihnen eigenthümliche Recension
des Textes besassen , gibt der schon oben (Abschn. XV, Anm. 89) aus
Psellus angeführte Beispielsatz. Denn während bei Übersetzung dortiger Stelle nur
in den Ausgaben A— L, E, v, I die Namen der streitenden Städte „Leodicenses,
Tongerenses, Mechctinenses, Lovanienses" lauten, finden wir hingegen „Parisienses,
Rothomagenses, Turonenses, Pictavienses" in den Ausgaben X, S>—Ä, tt—SB, und
XVII. Petrus Hispanus. 41
Der einflussreiche Inhalt des Compendiums ist demnach folgender145).
Von der Definition der Dialektik (vgl. Abschn. XV, Anm. 6) wird sogleich
auf sonus und vox übergegangen146), wobei dann die Werkzeuge der
vox (ebd. A. 7) in das Distichon
Instrumenta novem sunt : guttur, lingua, palatum,
Quatuor et dentes et duo labra simul 147)
oder in die zwei Hexameter
Instrumenta decem sunt : guttur, lingua, palatum,
Quatuor et dentes, pariter duo labia, pulmo 14s)
gebracht werden. Nach den Angaben (ebd. A. 8 f.) über Nomen und
Verbum149) sowie über die Syncategoreumata^0) folgt die übliche Eininsoferne
der ganze Betrieb dieser Logik wohl sicher von Paris ausgieng, dürften
diese tetzteren Drucke auf den ursprünglich ältesten Text zurückweisen ; aber be
reits wieder eine Variante hievon ist es, wenn in den Drucken ft u. 9 sich „Porisienses,
Rothomagenses, Lixurienses, Quadomasenses" findet; und ebenso varüren
jene belgischen Ortsnamen, indem in den Ausgaben S—£5 dieselben „Leodicenses,
Lovanienses, Traiectenses, Leydenses" und hinwiederum hiefür „Leodicenses, Astorizenses,
Cemotenses" in den Drucken Y— ©, ja in W sogar „Burgundiones, Francigenae,
Leodicenses, Tungerenses" steht; endlich die Drucke M—T haben „Colonienses,
Bonnenses, Clivenses, Geirenses". Vgl. folg. Abschn., Anm. 69.
145) Da bei Weitem die meisten der erwähnten Ausgaben entweder ganz unpaginirt
oder mit den unbehül fliehen lateinischen Ziffern paginirt sind, citire ich
nach der Capitel-Eintheilang der Drucke A—E und füge zur allfallsigen Controlte
in Klammern die Pagina des jüngsten, allerdings interpolirten, Druckes SB hinzu.
146) I, Prooem. (f. 2 A): Dyaloctica est ars artium, scientia scientiarum, ad
omnium methodorum prineipia viam habens. Sola enim dyatectica probabititer disputat
de prineipiis omnium aliarum scientiarum (dieser Satz fehlt in unserem Texte des
Psellas; er ist wohl aus der gewöhnlichen boethianischen Tradition aufgenommen,
s. Abschn. XII, Anm. 82). Et ideo in acquisitione scientiarum dyaloctica debet esse
prior. Dicitur autem dyatectica a „dya", quod est duo, et ,,/ojos" sermo vet „loxis"
ratio, quasi duorum sermo vel ratio, sciticet opponentis et respondentis in disputatione.
Sed quia disputatio non potest haberi nisi mediante sermone nec sermo nisi mediante
voce nec vox nisi mediante sono, omnis enim vox est sonus, ideo a sono tanquam
a priori inchoandum est.
147) 1, 1, 1 (f. 4 B): Sonus est quidquid proprie et per se ab auditu percipitur
; dico autem proprie et per se, quia licet homo vel campana audiatur, hoc non
est nisi per sonum eius. Sonorum atius vox alius non vox. Sonus vox idem est
quod ipsa vox. llnde vox est sonus ab ore animalis prolatus naturatibus instrumentis
formatus. Naturalia autem instrumenta, quibus vox formatur, sunt haec: guttur,
lingua, palatum, quatuor dentes et duo labia (91®$ fügen hinzu: pulmo et simitia) ;
unde (folgt obiges Distichon). Sonus non vox est, qui generatur ex collisione
duorum corporum inanimatorum, ut fragor arborum, strepitus pedum. Vocum alia
significativa alia non significativa Vocum significativarum alia ad placitum alia
naturaliter Vox significativa ad placitum est, quae ad volantatem primi instituentis
aliquid repraesentat, ut „hämo". Vocum significativarum ad placitum alia
comploxa, ut oratio, alia incomptexa, ut nomen vel verbum.
148) So nur in SB, hingegen Y Z 91 <S haben :
Instrumenta novem [sie] sunt: guttur, lingua, palatum,
Quatuor et dentes, pulmo, et duo labia simul.
149) I, 1, 2 (f. 9 A).
150) Ebend. (f. 10 B): Et sciendum, quod diatecticus ($ u. ©—© geben
hiefür stets „logicus") solam ponit duas partes orationis, sciticet nomen et verbum,
rctiquas autem omnes appellat syncathegorematicas, i. e. consignificativas.
42 XVII. Petrus Hispanus.
theilung der Arten des Satzes (ebd. A. 10), wobei hier die Gebet-Form
(deprecativa) neu hinzukömmt151).
Die Erörterung des logischen Unheiles bietet zunächst (ebd. A. 11)
die für alle Folgezeit entscheidende Dreigliederung in „Subject, Prädicat,
Copula" dar152) und entwickelt hierauf nach den drei Fragen „Quae,
qualis, quanta" die übliche Eintheilung der Urtheile (ebd. A. 12), wobei
jener nemliche Memorial- Vers , welchen wir schon oben bei Lambert von
Auxerre trafen, hinzugefügt wird153). Sodann folgen (vgl. ebd. A. 13) die
Begriffsbestimmungen des Conträren, Contradictorischen, Subalternen, Subconträren154)
und nach der Notiz über den dreifachen Stoff (materia) der
Urtheile (— nemlich naturalis, eontingens, remota, s. ebd. A. 14 —)
die nöthigen Regeln (teges) über jene vier Verhältnisse155). Hierauf reiht
151) I, 1, 3 (f. 11 B): Oratio est vox significativa ad placitum, cuius partes
separate aliquid significant Orationum alia perfecta alia imperfecta Orationum
perfectarum alia indicativa, ut „homo currit", atia imperativa, ut „Petre fac
ignem", alia optativa, ut „utinam bonus essem ctericus", alia coniunetiva, ut „cum
veneris ad me, dabo tibi equum'', alia deprecativa, ut „miserere mei deus" (nur SR®!£
lassen diese Satzart hinweg). Harum autem orationum sola indicativa oratio dicitur
esse propositio.
152) I, 2, 1 (f. 14 A): Propositio est oratio verum vel falsum significans indicando,
ut „homo currit". Propositionum alia categorica alia hypothetica. Propositio
categorica est, quae habet subieclam, praedicatum et copulam tanquam principalos
partes sui, ut „homo currit"; in hac enim propositione „homo" est subiectum et
„currit" praedicatum, et quod coniungit unum cum altera, dicitur esse copula, ut
patet in resolvendo , ut „homo currit" i. e. ,,homo est currens"; ibi hoc nomen „homo"
est subiectum et „currens" praedicatum et hoc verbum „est" dicitur .esse copula, quia
coniungit unum cum altero.
153) I, 2, 2 (f. 15 A): Propositionum categoricarum alia universalis alia particularis
alia indefinita alia singularis. Propositio universalis est, in qua subiieitur
terminus communis signo universali determinatus ; terminus communis est, qui
aptus nalas est praedicari de pturibus ; signa universalia sunt haec: omnis,
nullas , nihit, quitibet, quicunque (.4 —T und Y—& fügen noch alter oder
alteruter bei), neuter et simitia. (f. 16 A) Propositio particularis est itla, in qua
subiieitur terminus communis signo particulari determinatus ; signa particularia
sunt haec: aliquis, quidam, alter (fehlt in A—VV und in 9t—SB), reliquus, et
simitia. Propositio indefinita est itla, in qua subiieitur terminus communis nullo
signo determinatus (f. 17 A) Propositio singularis est itla, in qua subiieitur
terminus singularis sive discretus, vel in qua subiieitur terminus communis cum pronomine
demonstrativo primae speciei ; terminus singularis vel discretus (a — Ii,
B—W, 9t— SB haben nur singularis, sowie !M— T nur discretus) est, qui aptus
natus est praedicari de uno solo (f. 18 A) Item propositionum categoricarum
alia affirmativa alia negativa (f. 19 A) Divisa propositione tripliciter sciendum
est, quod triplox est quaesitivum, per quod quaerimus de ipsa propositione, sciticet:
quae, qualis et quanta. „Quae" quaerit de substantia propositionis , unde ad inter
rogationem factam per „quae" respondendum est „categorica" vel „hypothetica".
„Qualis" quaerit de qualitate propositionis, unde ad interrogationem factam per
„qualis" respondendum est „affirmativa" vel „negativa". „Quanta" quaerit de quantitate
propositionis, unde ad interrogationem faciam per „quanta" respondendum est
„universalis" vel „particularis" vel „indefinita" vel „singularis". Hierauf obiger
Vers, s. Anm. 108.
154) I, 2, 3 (f. 20 A): Hem propositionum categoricarum aliae participant
utroque termino, aliae vero altero termino, aliae vero nullo termino
(f. 21 A) Item propositionum partieipantium utroque termino secundum eundem ordinem
aliae sunt contrariae aliae subeontrariae atiae contradictoriae aliae subalternae. Auch
die übliche Figur (vgl. Abschn. XV, Anm. 13) fehlt nicht (f. 23 A).
155) Ebend. (f. 23 A) : Propositionum triplox est materia, sciticet naturalis,
XVII. Petrus Hispanus. 43
sich die Lehre von der dreifachen Umkehrung der Urtheile (conversio
simptex, per accidens, per contrapositionem ; vgl. ebend. Anm. 15) an,
welche zuletzt in folgende Memorial-Verse zusammengefasst wird:
Feci simpliciter convertitur, Eva per aeeid,
Asto per contra, sie fit conversio tota.
Asserit A, negat E, sunt universaliter ambae;
Asserit 1, negat 0, sunt particulariter ambae 156).
Dass die nun folgenden zwei Capitel bei Psellus (und somit auch bei
Petrus Hispanus) in die umgekehrte Reihenfolge geriethen, wurde schon
oben (ebd. Anm. 16) bemerkt157). Indem somit vorerst das hypothetische
Unheil an die Reihe kommt, werden die drei Arten desselben (condi
tionalis, copulativa, disiunctiva, s. ebd. A. 17) und die formalen Regeln
über deren Wahrheit und Falschheit vorgeführt158). Die hierauf nach
hinkende Lehre von der Aequipollenz des kategorischen Urtheiles enthält
die vier schulmässigen Regeln (s. ebd. Anm. 18) und schliesst wie bei
contingens et remota. Naturalis est, in qua praedicatum est de esse subiecti vel
proprium eius, ut homo est animat, homo est risibitis. Contingens est, in qua prae
dicatum potest adesse vet abesse subiecto praeter eius corruptionem , ut homo est
albus, homo non est albus. Remota est, in qua praedicatum nullo modo potest convenire
cum subiecto (9t <Z I fügen hinzu respectu huius verbi „sum"), ut homo est
asinus, teo est vaeea. Lex et natura contrariarum talis est u. s. w.
156) I, 2, 4 (f. 27 B): ttem propositionum partieipantium utroque termino ordine
e converso triplox est conversio (f. 28 B) Conversio simptex est, quando
u. s. f. et hoc modo convertitur universalis negativa in se et particularis affirmativa
in se (f. 29 B) Conversio per aeeidens est, quando u. s. f. et hoc
modo convertitur universalis affirmativa in particularem affirmativ am et universalis
negativa in particularem negativam (f. 30 B) Conversio per contrapositionem
est, quando u. s. f et hoc modo convertitur universalis' affirmativa in se et par
ticularis negativa in se. Hiernach erklären sich auch die Memorialworte in obigen
Versen, denn da die conversio per aeeidens sogar auch auf das allgemein vernei
nende Urtheil und ebenso die conversio per contrapositionem auch auf das allgemein
bejahende ausgedehnt ist (vgl. Abschn. XII, Anm. 129 f.), so sind in den drei
Worten „feci", „Eva", „Asto" stets die beiden Vocale in ihrer mnemonischen
Bedeutung zu nehmen. Einen anderen Vers , welcher sicher späteren Ursprunges,
aber in den Drucken A—W, TT—© den obigen beigefügt ist, s. unten bei den
ührigen Interpolationen (Abschn. XX).
157) Auch unter sämmtlichen Commentatoren des Petrus Hisp. hat nur der
einzige Johannes Major das Richtige bemerkt, und somit ist nur in dem Drucke X
die Aequipoltenz vor dem hypothetischen Urtheile eingereiht. Dass Raimundus
Lullas trotz seinem Anschlnsse an das byzantinische Material die richtige Reihenfolge
herstellte, s. folg. Abschn., Anm. 46.
158) I, 3, 1 (f. 32 A) : Propositio hypothetica est, quae habet duas proposi
tiones categoricas coniunetas tanquam principates partes sui Propositionum
hypotheticarum tres sunt species Conditionalis est, in qua coniunguntur duae
propositiones categoricac mediante hac coniunetione ,,si" Copulativa est itla,
in qua coniunguntur duae propositiones categoricae mediante coniunetione ,,et"
Disiunctiva est itla, in qua coniunguntur duae propositiones categoricae per hanc
conhmetionem „vet" Ad veritatem conditiottalis requiritur, quod antecedens
non potest esse verum sine consequente ; ad falsitatem conditionalis sufficit,
quod antecedens potest esse verum sine consequente Ad veritatem copulativae
requiritur, utramque partem esse veram ad falsitatem eius sufficit, alteram
parter» esse falsam Ad veritatem disiunetivae requiritur, unam partem esse
veram ad falsitatem eius requiritur, utramque partem esse falsam. In den
Drucken M—T, Y—X sind die tetzteren drei Regeln sofort je an die einzelnen
drei Defmitionen geknüpft; in tt n. © ist das disjunetivu Urtheil ausgefallen. Eine
spatere Erweiterung s. unten Anm. 583.
44 XVII. Petrus Hispanus.
Wilhelm Shyreswood (obige Anm. 40) und bei Lambert v. Auxerre (ob.
Anm. 1 1 2) mit Memorial-Versen, von welchen der fünfte hier sich gleich
bleibt, die ersten vier hingegen lauten:
Non omnis, Quidam non. Omnis non quasi Nultus. ,
Non nullas, Quidam; sed Nullas non valot Omnis.
Non aliquis, Nullas. Non quidam non vatet Omnis.
Non alter, Neuter. Neuter non praestat Uterque1*9).
Die Lehre von der Modalität der Urtheile (— modus —, vgl. Abschn.
XV, Anm. 19) hebt unter den Adverbien, welche gleichsam als Adjectiva
des Verbums gelten sollen, zunächst folgende sechs als logisch wichtig
hervor: necessario, contingenter , possibititer, impossibititer , vero,
/aiso160), scheidet aber (vgl. ebd. Anm. 20) nach einer grammatischen
Bemerkung und nach Feststellung des Grundsatzes, dass im modalen Ur
theile {propositio modalis) das Verbuni das Subject und der Modus das
Prädicat sei, sofort wieder die beiden Adverbien vero und falso als
gleichgültig aus161)- Wie vier übrigbleibenden Formen werden nun (ebd.
Anm. 21) je nach Vorhandensein oder Stellung der Negation, wobei sich
sechzehn Urtheile ergeben162), bezüglich der Verhältnisse des Conträren,
Contradictoriscben , Subconträren , Subalternen (ebd. Anm. 22) näher be
sprochen163), und diess Letztere wird in einer Figur (ebd. Anm. 23
159) I, 3, 2 (f. 36 A): Sequitur de aequipoltentiis , de quibus talos dantur
regulae. Prima regula est, quod si alicui signo universali vel particulari praeponatur
negatio, aequipollot suo coritradictorio Secunda regula talis est, quod si alicui
signo universali postponatur negatio, aequipollet suo contrario Tertia regula
est, quod si alicui signo universali vel particulari praeponatur et postponatur negatio,
aequipollot suo subalterno Ex istis tribus regulis sequitur quarta reguta,
quae talis est : quando duo signa universalia negativa ponantur in eadem locutione
ita, quod unum in subiecto et aliud in praedicato ponatur, tunc primum aequipoltet
suo contrario per secundam regulam et secundum suo contradictorio per primam regulam.
Hierauf folgen obige Verse, deren erste vier nur in KVW fehlen; jener
fünfte (oben Anm. 40) ist in X, 9—ß, tt—I den übrigen vieren vorangestellt.
160) I, 4, 1 (f. 38 A): Modus est adiacens rei determinatio et habet fieri per
adiectivum. Sed duplox est adiectivum; est enim adiectivum quoddam nominis, ut
albus, niger; et quoddam est adiectivum verbi, ut adverbium, quia secundum Priscianum
(s. Abschn. XV, Anm. 19) adverbium est verbi adiectivum. Et ideo duplox est
modus Item adverbiorum quaedam determinant verbum ratione compositionis, ut
haec sex: necessario, contingenter, possibititer, impossibititer, vero et falso; alia
determinant verbum ratione rei verbi Sed omissis omnibus aliis solam de his,
quae compositionem determinant, est dicendum.
161) Ebd. (f. 39 A) : Et sciendum, quod isti sex modi quandoque sumuntur nominaliter,
ut possibite, impossibite et quandoque sumuntur adverbialiter, ut possibititer,
impossibititer I, 4,2 (f. 40 A): Propositio modalis est, quae modifieatur aliquo
istorum sex modorum Et sciendum, quod in propositionibus modalibus verbum debet
subiiei, modus autem praedicari. Omnes aliae propositiones dicuntur de inesse Illae
autem propositiones, quae modificantur his duobus modis, vero et falso, relinquuntur,
quia eodem modo sumitur oppositio et aequipoltentia in eis sicut in illis de inesse.
162) I, 4, 3 (fol. 41 B): Et sciendum, quod unusquisque istorum quatuor mo
dorum facit quatuor propositiones modalos et sie sunt sedeeim propositiones
Si sumatur sine negatione, facit primam Si sumatur cum negatione posita ad
verbum, facit secundam Si sumatur cum negatione posita ad modum, facit tertiam
St sumatur cum duplici negatione, una posita ad modum et alia posita ad
verbum, facit quartam.
163) Ebd. (f. 42 B) : Harum autem propositionum aequipolloidiae sive consequentiae
quatuor regulis cognoscuntur:
XVII. Petrus Hispanus. 45
u. 25) veranschaulicht, welche zu den Kunstworten Purpurea, Iliace,
Amdbimus, Edentuli führt164). Sodann noch folgt (mit Hinweglassung
Prima regula est talis: Cuicunque dicto affirmato attribuitur possibite, eidem
attribuitur eontingens et ab eodem removetur impossibite, et ab eius contrudictorio
opposito removetur necesse.
Secunda regula: Cuieunque dicto negato attribuitur possibite, eidem attribuitur
eontingens, et ab eodem removetur impossibite, et ab eius contradietorio opposito
removetur necesse.
Tertia regula: A quoeunque dicto affirmato removetur possibite, ab eodem re
movetur eontingens; eidem attribuitur impossibite et eius contradietorio opposito
attribuitur necesse.
Quarta regula: A quoeunque dicto negato removetur possibite, ab eodem remo
vetur eontingens ; eidem attribuitur impossibite et eius contradietorio opposito at
tribuitur necesse.
Die Drucke <£, % 8—ß, 3E setzen die aus der Figur (s. folg. Anm.) zu entneh
menden vier Worte Amabimus, Edentuli, Iliace, Purpurea je vor die vier Regeln.
164) Ebend. (f. 42 B):
2 a Subalternae
2 ft »>
g 5 ~ 2
§. § 2 S
i i 1 1
s s I s £ 8
Co Co Co CO
7-Ii-
CO CO CO CO
E-den-tu - Ii
S e S
3
O
* .1
Subalternae
§ & r 3
•» -3 ,** Ä
2 e *i ©
3. s " a
« «s •>
iS ,» 2
te t S> «
j~ i- i-
HI
3 S £
CO CO CO CO
Pur-pu-re- a
CO CO CO CO
A-ma-bi-mus
XVII. Petrus Hispanus.
des Wiltingens, vgl. ebd. Anm. 24) die Aequipollenz der modalen Urtheile165),
worauf die Modalität recapitulirend mit jenen nemlichen Versen
wie bei Wilhelm Shyreswood (obige Anm. 44) und bei Lambert (ob.
Anm. 113) geschlossen wird166).
Aus dem Inhalte derlsagoge, welcher ja auch bei Psellus (Abschn.
XV, Anm. 26 ff.) nur der gewöhnlich traditionelle ist, mag hervorgehoben
werden, dass zwischen praedicabite (— so heissen nemlich die quinque
voces —) und universate nur insoferne unterschieden wird, als ersteres
im Sprachausdrucke und letzteres in der Objectivität liege107). Bei Be
sprechung der einzelnen fünf Worte ist die Figur der arbor Porphyriana
zwischen species und differentia eingereiht168).
Als Einleitung zu den Kategorien dienen jene zusammenhangs
losen Erörterungen (vgl. ebend. Anm. 29 ff.) über die sog. Anteprädicamente,
d. h. zuerst über die Begriffe univocum, aequivocum, denominativum
169) , hierauf über die als höchst wichtig geltenden neun
(beziehungsweise acht) Arten des messe, welche darum in die Verse
Insunt: pars, totum, species, genus, et calur igni,
Rex in regno, res in fine, tocoque locatum
Uebrigens ist diese Figur nicht stets an dieser Stelle eingereiht. In Jp — St, W X
steht sie noch dem Inhalte der folg. Anm. 165, in L'—X ganz am Schlnsse (nach
Anm. 166), in 9t ist ihr noch jene Figur, welche wir bei Withelm Shyreswood
(ob. Anm. 45) trafen, vorausgeschickt, in M— T ist sie bloss in den Commentar
verftochten, endlich in ® n. & fehlt sie gänzlich.
165) Ebend.: Omnes autem Mae propositiones, quae sunt in prima linea, aequipoltent
et convertuntur inter se per primam regulam; quae in secunda, per secundam;
quae in tertia, per tertiam; quae in quarta, per quartam. (f. 43 B; Item aequipollontiae
propositionum modalium possunt poni per has regulas. Omnes propositiones
de possibiti et impossibiti aequipoltent verbo simititer se habente et modo dissimiliter;
omnes propositiones de possibiti et de necesse aequipoltent verbo et modo
ilissimititer se habentibus ; omnes propositiones de impossibiti et neces'se aequi
poltent verbo dissimititer se habente et modo simititer Et sciendum, quod praedicta
reguta non facit mentionem de contingenti, eo quod contingens convertitur cum
possibiti.
166) I, 4, 4 (f. 45 A) : Propositionum modalium aliae sunt contrariae aliae subcontrariae
aliae contradictoriae aliae subalternae. Hierauf folgen die Memorialverse,
welche nach Obigem (Anm. 44) in Anbetracht der vorstehenden Figur keine nähere
Erklärung bedürfen. Manigfache Erweiterungen der Lehre von den modalen Urtheilen
s. unten Anm. 585 ff.
167) II, 1 (f. 46 B): Praedicabite quandoquc sumitur proprie et sie dicitur prae
dicabite, quod de plaribus praedicatur ; quandoque sumitur communiter et sie dicitur
praedicabite, quod de uno solo praedicatur sive de plaribus. Unde praedicabite
proprie sumptum idem est quod universate; sed differunt in hoc, quod praedicabite
diffinitur per dici de, universate vero per esse in. Est enim praedicabite, quod
aptum natum est dici de plaribus; universate autem, quod aptum natum est esse in
multis. Es versteht sich von selbst, dass diese plampe Verquickung des Aristotelismus
und des Piatonismus beim Universalien-Streite eine Rolle spielte.
168) In der Mehrzahl der Ausgaben, nemlich in A— X, <S, 31, £—X, 3E, ist
die Figur durch den Vers eingeleitet:
Ista tibi plana facit arbor Porphyriana.
169) III, 1, 1 (f. 68 B): Ad cognoscendum praedicamenta quaedam sunt necessaria
praemittenda, sine quorum cognitione nequaquam potest haberi cognitio praedicamentorum.
Et ideo distinguimus cum Aristotelo triplicem modum praedicandi.
Eorum quae praedicantur, quaedam sunt univoca, quaedam aequivoca, quaedam denominativa
u. s. w. ,
XVII. Petrus Hispanus. 47
gebracht wurden170), sodann die Erklärung des de subiecto (mit
einseitiger Betonung der blossen Quantität) und in subiecto111), und
zuletzt die sog. regula de quocunque11'2). Von den Kategorien selbst
(vgl. ebend. Anm. 33 ff.) werden nur Substanz, Quantität, Relation,
Qualität ausführlich , Thun und Leiden aber sehr kurz erörtert , die
vier übrigen fehlen ursprünglich173). Den Schluss bilden die soge
nannten Postprädicamente (vgl. ebd. Anm. 36 ff.) d. h. die Lehre von
den vier Arten der Gegensätze174), dann die verschiedenen Bedeu
tungen des Wortes prius tlh), des Wortes simul116), die sechs Arten
170) III, 1, 2 (f. 73 A): Eorum quae dicuntur, quaedam dicuntur cum comptexione
quaedam sine comptexione. Sed priusquam alterum membrum huius
divisionis subdividatur, distinguendi sunt octo (dass es aber doch eigentlich neun sind,
zeigt sich sogleich; übrigens ist octo in M—T, X—<S, — 8$ weggelassen) modi
„esseudi in", qui necessarii sunt ad sequentem divisionem cognoscendam et ad ea quae
postea dicuntur. Nun folgen die neun Arten : ,primus ut pars integralis in Mo;
secundus . . . . ut totum integralo in suis partibus; tertius ....ut species in genere;
quartus ut genus in specie (diese letzteren beiden hatten bei Psellas gefehlt, s.
Abschn. XV, Anm. 30); quintus ut forma in materia, wobei es aber heisst:
et iste quidem modus subdividitur, quia quaedam est forma substantiatis, quae
dam est forma aeeidentalis , et prima harum dicitur proprie inesse sicut forma
in materia, altera dicitur esse in alio sicut aeeidens in subiecto (somit ist die
sechste Art, nemlich aeeidens in subiecto, hier nur als Unterart der fünften be
trachtet); sextus in sua causa efficiente (ist in M—T ausgefallen); septimus . . i .
in suo fine; octavus in suo continente. In dem hierauf folgenden Verse sind
allerdings, wie man sieht, nur die acht Hauptarten untergebracht. (Uebrigens fehlt
in SB diese ganze Erörterung des inesse).
171) Ebend. (f. 75 A) : Eorum quae sunt, quaedam dicuntur de subiecto, in
subiecto vero nullo sunt .. Dici de subiecto, prout hie sumitur, est superius dici
de inferiore, et esse in subiecto sumitur hie, secundum quod aeeidens est in
subiecto Alia vero neque de subiecto dicuntur neque in subiecto sunt.... Atia
dicuntur de subiecto et in subiecto sunt Alia vero in subiecto sunt et de sub
iecto nullo dicuntur. Die versinnlichende Figur (vgl. Abschn. XV, Anm. 31) hiezu
nahmen erst die Späteren in ihre Commentare zum Petrus Hispanus auf.
172) III, 1, 3 (f. 77 A) : Quando alterum de altera praedicatur ut de sub
iecto, quaecunque de eo , quod praedicatur, dicuntur, omnia de subiecto dicun
tur Diversorum generum et non subalternatim positorum diversae sunt species
et differentiae. Psellas hatte drei Regeln gegeben (s. ebd. Anm. 32) ; die dritte
fehlt hier.
173) III, 2, 1^-10 (f. 78 A — 109 A). Betreffs der Ergänzung der letzten sechs
oder vier Kategorien s. oben Anm. 116 u. unten Anm. 308.
174) III, 3, 1 (f. 109 A):' Dicitur autem alterum alteri opponi quadrupliciter.
Oppositorum enim quaedam sunt relativa, quaedam sunt privativa, alia
sunt contraria, alia sunt contradictoria. Betreffs' aber der näheren Erörterung
fällt der relative Gegensatz weg, indem auf die Kategorie der Relation verwiesen
wird (Quae autem sint relative opposita, dictum est prius in capitulo de relatione).
Der contradictorische Gegensatz ist in %— <8 etwas ausführlicher besprochen, hin
gegen in X Y, 5> —SS, S ganz ausgefallen.
175) III, 3, 2 (f. 112 A): Prius dicitur quadrupliciter: secundum tempus
a quo non convertitur subsistendi consequentia, ut unum est prius duobus
secundum ordinem quod melius est Praeter hos quatuor modos tam dictos
est unus alter modus prioritatis; eorum enim, quae convertuntur secundum essendi
consequentiam, ittud, quod est causa alterius, est prius natura.
176) III, 3, 3 (f. 113 B): Simul dicitur tribus modis: qnorum generatio est
eodem tempore quae convertuntur et neutrum est causa atterius, sicut quaelibet
relativa quae aequalitur condividunt genus.
48 XVII. Petrus Hispanus.
tles motus111), und endlich nachhinkend die Bedeutungen des Wortes
habere m).
Die hierauf folgende Syllogistik enthält einleitungsweise zunächst
(vgl. ehd. Anm. 42 IT.) die Definitionen der propositio, des terminus, des
dictum de omni und dictum de nwMo179), sowie jene des syllogismus,
wobei wir den auch im weiteren Verlaufe durchgeführten Gehrauch des
Wortes praemissa bemerken mögen, und hierauf die Erörterung der drei
Termini180), sodann in die Definitionen der figura und des modus ver
flochten die Angabe der drei Figuren nebst den zu ihrer Charakterisirung
dienenden Versen
Prima prius subiicit medium, post praedicat ipsum,
Altera bis dicit, tertia bis subiicit ipsum t81),
und ausserdem die bekannten auf sämmtliche Schlussweisen sich er
streckenden Regeln (s. Ahschn. XV, Anm. 44) , welche hier ebenfalls in
kürzerer metrischer Form am Schlusse wiederholt werden , nemlich in
den Versen
Partibus ex puris sequitur nit sive negatis;
Si qua praeit partis, sequitur conctusio partis;
Si qua negata praeit, conclasio sitque negata;
Lex generalis erit: medium concladere nescitt82).
Sodann folgt noch die Angabe, was directe und was indirecte schliessen
heisse183), und zudem jene Regeln, welche für die drei einzelnen Figuren
die Bedingung der Schlussfähigkeit enthalten184). Hierauf aber werden
die sämmtlichen neunzehn Schlussmodi nebst Beispielen vorgeführt (wobei
demnach, — s. ebend. Anm. 45 —, die fünf theophrastischen Modi zur
177) III, 3, 4 (f. 114 B): Motus sex sunt species, sciticet generatio, corruptio,
augmentatio, diminutio, et secundum locum mutatio u. s. w.
178) III, 3, 5 (f. 115 B): Habere dicitur multis modis: habere aliquam
qualitatem habere quantitatem et magnitudinem habere qaae circa corpus
sunt adiacentia, ut vestimentum habere membrum habere sicut continens
contentum habere possessionem habere uxorem forte et alii modi apparebunt
in eo quod haberi, sed qui consueverunt dici, paene omnes enumerati sunt.
179) IV, 1 (f. 117 A).
180) IV, 2 (f. 119 A). Dass aber „praemissa" auch schon bei Wilhelm Shyreswood
und Lambert v. Auxerre vorkömmt und auf Uebersetzungen arabischer
Producte zurückweist, s. oben Anm. 52 u. 120.
181) IV, 3 (f. 121 A). Die Drucke I|—W, S— ß, X machen den zweiten
Vers durch Weglassung des ipsum zu einem Pentameter. Aber M—T fügen als
dritten noch jenen hinzu, welchen wir schon bei Wilhelm Shyreswood trafen
(Anm. 51); ja X, !C, © —S, 9t, ®, 11 — SB geben ausschliesslich nur diesen letz
teren mit Weglassung der beiden anderen.
182) Ebend. (f. 122 A). Uebrigens fehlen diese Verse in den so eben er
wähnten Ausgaben X, S>, ©—8, 9t, ®, U—3».
183) IV, 4 (f. 123 B): Directe quidem concladere est maiorem extremitate7n
praedicare de minore in conclasione; indirecte concladere est minorem extremitatem
praedicare de maiore in conclasione.
184) Ebd.: Nota duas regulas, quarum prima tantum convenit primae figurae
quoad quatuor primos modos et tertine (in M—T, X—!©, © —Si, SB steht falscli
secundae) quoad omnes ; secunda etiam convenit tantum primae figurae quoad quatuor
primos modos et secundae (ebendaselbst steht ebenso tertiae) figurae quoad omnes.
Prima regula est: minore existente negativa nihit sequitur. Secunda regula est: maiore
existente particulari nihit sequitur.
XVII. Petrus Hispanus. 49
ersten Figur gehören, die dritte Figur aber nur sechs Schlussweisen ent
hält) ; jene Kunstworte Barbara, Celarent u. s. f., welche uns schon bei
Wilhelm Shyreswood und Lambert von Auxerre (Anm. 52 u. 120) be
gegneten, sind schon vorläufig in den Text je vor den betreffenden ein
zelnen Modi eingereiht185). Sogleich aber dann folgen nach den üblichen
Bemerkungen (Abschn. XV, Anm. 53) über die syllogistische Tragweite
der drei Figuren186) eben jene nemlichen Verse (ob. Anm. 52) nebst
ausführlicher Erklärung ihrer ganzen Nomenclatur187), welch letzterer noch
mnemonisch nachgeholfen wird durch die Verse
Simpliciter verti vult S, P vero per aeei,
M vult transponi, j^per impossibite duci;
Servat maiorem variatque secunda minorem,
Tertia maiorem variat servatque minorem 18s).
Endlich reihen sich noch Bemerkungen über die nicht schlussfähigen Combinationen
von Urtheilen und beziehungsweise über inventio terminorum
an189). Was aber bei Psellus über die modalen sowie über die hypo-
185) IV, 4—6. Die einzelnen Schlassweisen selbst s. im byzantinischen Ori
ginale Abschn. XV, Anm. 47 ff. Die Drucke A—VV, I fügen am Schlnsse der
ersten Figur die zwei ersten der unten (Anm. 188) folgenden Verse ein, und 5t 3
die zwei letzten derselben am Schlnsse der zweiten Figur.
186) IV, 7 (f. 136 A): Prima figura conctudit omnia genera propositionum, sci
ticet universalom, particutarem, affitmativam et negatieam. Secunda figura concladit
particularem negativam et universalom negativam. Tertia concladit particularem affirmativam
et negativam.
187) Ebend. : In his quatuor versibus praedictis sunt novem decem dictiones
novem decem modis deservientes ita, quod per primam dictionem intelligitur primus
modus primae figurae u. s. w. Unde primi duo versus deserviunt omnibus modis
primae fiyurae, tertius vero versus praeter uttimam eins dictionem deservit modis
secundae figurae, ultima vero dictio tertii versus cum aliis dictionibus quarti
versus deservit modis tertiae figurae. Sciendum, quod per has vocates, sciticet A E
1 0, intelliguntur quatuor genera propositionum, u. s. w Et in qualibet dictione
sunt tres syttabae, et aliud residuum est superfiuum, nisi M, ut postea patebit. Et
per primam Marum syllabarum intelligitur maior propositio, u. s. w Et scien
dum, quod quatuor dictiones primi versus incipiunt ab his consonantibus B C D F, et
omnes aliae dictiones sequentes, et per hoc intelligendum est, quod omnes, quae in
cipiunt per dictionem inchoatam a B, debent reduci ad primum modum primae figurae,
et omnes, quae incipiunt per dictionem inchoatam a C, ad secundum, et per D ad
tertium, et per F ad quartum. Item ubicunque ponitur S, in itla dictione significat,
quod propositio inteltecta per vocatem immediate praecedentem debet converti simpli
citer; et propositio inteltecta per vocatem immediate praecedentem istam litteram P
debet converti per aeeidens: et ubicunque ponitur M, debet fieri transpositio in praemissis
; et ubicunque ponitur C, significutur, quod modus intelloctus per istam
dictionem, in qua ponitur, debet reduci per impossibite. Diese ganze Erörterung ist
in S— St, wo sie schon am Anfange der ersten Figur steht, sehr abgekürzt; in X
aber fehlt dieses ganze Capitel.
188) In 9t ® fehten hier die letzten zwei Verse (s. Anm. 185); hingegen
Y—© fügen noch die zwei letzten der oben, Anm. 156, angeführten Verse hinzu.
189) IV, 8 (f. 136 B) : Sed quia Aristotetes in Prioribus (An. pr. I, 28, s. Abschn.
IV, Anm. 591) ostendit , coniugationes , in quibus non sequitur conctusio ex praemissis,
esse inutites, per inventionem terminorum, in quibus non tenet huiusmodi
coniugatio, ideo utitis est inventio talium terminorum. Ubicunque fiat inutitis coniugatio
. . . . , aeeipiendi sunt duo termini, sciticet duae species, cum suo genere ,
rel duo termini, quorum alter de altero praedicatur sive convertibititer sive non cum
extraneo utriusque, »et aeeipiendi sunt duo termini, quorum alter de altero
Pbantl, Gesch. III. 4
50 XVII. Petrus Hispanus.
thetischen Syllogismen gesagt war (s. Abschn. XV, Anm. 54 f.), ist hier
hinweggelassen *90).
Die nun folgende Topik beginnt unter Weglassung der Einleitung
über inventio propositionum191) , sogleich mit den verschiedenen Bedeu
tungen des Wortes ratio192), um hierauf argumentum, argumentatio,
induclio , enthymema, exemptum zu erklären 193) und von da auf den
locus diatecticus und dessen Eintheilung überzugehen194). Die einzelnen
Topen sind, wie sich von selbst versteht, in der oben (Abschn. XV, Anm.
60 ff.) angeführten Reihenfolge behandelt195).
Es schliesst sich hierauf die Sophistik an, welche sicher gleich
falls aus dem für uns verlorenen byzantinischen Originale übertragen
ist196), mag in letzterem der Inhalt der Soph. Etenchi an dieser oder
an einer anderen Stelle gestanden haben (s. Abschn. XV, Anm. 65 u. bes.
Anm. 91). Auch muss dieser Abschnitt, wie Anderes bei Psellus, als
eine schulmässig commentirende Paraphrase des aristotelischen Buches be
zeichnet werden, von welchem jedoch nur die erste Hälfte benützt worden
zu sein scheint ; wenigstens enthält das Ganze auch hier ebenso, wie bei
Wilhelm Shyreswood (Anm. 65) und Lambert von Auxerre (Anm. 124),
nur die ersten fünfzehn Capitel der aristotelischen Soph. Etenchi19"1).
Nun aber folgt jene ausgedehnte und einflnssreiche Erörterung De
lerminorum proprietatibus, durch welche (hauptsächlich vermöge
der Auctorität des Petrus Hispanus) den nächsten Jahrhunderten eine erpraedicatur
sive convertibititer sive non cum superiore ad utrumque Per hanc
enim regulam, cuicunque generi applicetur, sive substantiae sive quantitati sive alieui
aliorum, inveniuntur termini, per quos inutitis coniugatio demonstrabitur non tenere.
Uebrigens ist in X auch dieses ganze Capitel (vgl. vorige Anm. 187) weggelassen.
190) Hingegen eine anderweitige Interpolation, nemlich bezüglich der potestas
syllogismorum, s. Abselm. XX.
191) Vgl. Abschn. XV, Anm. 57.
192) V, 1 (f. 138 B): Ratio dicitur multis modis. Primo modo idem est quod
defmitio vel descriptio Secundo modo est quaedam virtus animae. Tertio modo
idem est quod oratio ostendens aliquid Alio modo idem est quod forma materiae
Alio modo idem est quod essentia communis praedicabitis de pturibus
Alio modo idem est quod medium inferens conclasionem. (Vgl. ebend. Anm. 58.)
193) V, 2 (f. 139 B). Aber namentlich die Lehre vom enthymema ist aus Ari
stoteles beträchtlich ergänzt.
194) V, 3 (f. 144 A). .
195) V, 4-7.
196) Ein schlagender Beweis hiefür ist z. B., dass Alexander Aphrodisiensis
citirt wird (VI, 2, f. 179 A: Sciendum autem, ut vult Aloxander in commento super
librum clonchorum a. s. w.).
197) Mehr nur um der Terminologie willen mögen die Haupt -Momente des
Inhaltes hiemit genannt werden. Zuerst (VI, 1) die vier Arten der disputatio, nemlich
doctrinalis , diatectica, tentativa, sophistica, und die fünf Ziele (metae) der
Sophistik : redargutio, falsum, inopinabite, soloecismus, nugatio. Dann (VI, 2) die
Einteilang der fattacia, und somit hierauf fnltaciae in dictione, nemlich (VI, 3, 1)
aequivocatio ; (VI, 3, 2) ampbibotogia; (VI, 3, 3) fallacia compositionis ; (VI, 3, 4)
divisionis; (VI, 3, 5) aeeentus; (VI, 3, 6) figurae dictionis ; sodann extra dictionem,
nemlich (VI, 4, 1) aeeidentis ; (VI, 4, 2) secundum quid ad simpiieiter; (VI, 4, 3) ,
ignorantia elonchi; (VI, 4, 4) petitio prineipii; (VI, 4, 5) consequentis mit seinen
Unterarten ab insufficiente inductione und a communiter aeeidentibus ; (VI, 4, 6) se
cundum non causam ut causam; (VI, 4, 7) pturium interrogationum ; zuletzt (VI, 5)
die Reduction der Trugschlüsse auf ignorantia elonchi.
, ' .. ,. 'I
XVII. Petrus HLspanus. 51
kleckliche Masse byzantinischen Unsinnes zugeführt wurde198). Es han
delt sich vorerst um den Begriff der significatio 199), deren Gliederung
auf den Unterschied zwischen substantiv atio und adiectivatio 200) , und
hie)mit auf suppositio („Annahme eines substantivischen Begriffes statt
eines anderen") und auf copulatio führt201).
Die suppositio nun wird eingetheilt in communis und discreta,
deren erstere in naturalis und accidentalis zerfällt 202); die verwickelte
Eintheilung der accidentalis in simptex und personalis 20 3) setzt sich in
der Unterabtheilung der letzteren, nemlich der personalis, in determinata
und confusa fort204). Die abermalige Unterscheidung der confusa, je
198) Ich kann, wie schon gesagt, bei jener ersten Hälfte, welche uns auch
bei Psellas erhalten ist, nicht die ganze bereits oben (Abschn. XV, Anm. 66—80)
gegebene Entwicklang hier wiederholen, sondern {beschränke mich auf eine kurze
Inhaltsangabe und tueile auch in den Anmerkungen nur hervorragende Stellen des
lateinischen Textes mit (denn zum Beweise, dass Petrus Hispanus nur wörtlich
übersetzte, wird diess genügen; der speciellere Inhalt der Doctrin selbst aber ist
aus dem in Abschn. XV Gesagten hinreichend ersichtlich). Anders muss ich aller
dings in der zweiten Hälfte verfahren.
199) VII, 1, 1, 1 (f. 207 A): Eorum quae dicuntur, quaedam dieuntur cum comptexione,
....quaedam sine comploxione Terminus, ut hic sumitur, est vox
significans universalo vel particutare, ut homo vel Socrates et sie de atiis (dieser
ganze Satz fehlt bei Psellas). Tcrminorum autem incomptexorum unusquisque aut
substantiam significat u. s. w. Significatio, ut ibi sumitur, est rci per vocem secundum
placitum repraesentatio (vgl. Abschn. XV, Anm. 66).
200) Ebend. (f. 208 A): Et significare aliquid adiective vel substantive sunt
modi vocum, quia adiectivatio et substantivatio sunt compotes modi et differentiae
rerum, quae significantur, et non significationis (so richtig nur <g 3f, die übrigen
Drucke haben bald significationes, bald significant, bald sogar significantur). Nomina
vero substantiva dicuntur supponere, sed nomina adiectiva et verba dicuntur copulare
(vgl. ebd. Anm. 67).
201) VII, 1, 1, 2 (f. 209 A): Suppositio est aeeeptio termini substantivi pro
aliquo Significatio prior est suppositione, et differunt in hoc, quia significatio
est vocis, suppositio vero est termini iam compositi ex voce et significatione
Item significatio est signi ad signatum, suppositio vero est supponentis ad suppositum,
ergo suppositio non est significatio. Copulatio est aeeeptio termini adiectivi
pro aliquo (ebd. Anm. 68).
202) VII, 1, 1, 3 (f. 210 A): Suppositionum alia communis alia discreta.
Item suppositionum communium alia naturalis alia aeeidentalis. Suppositio
naturalis est aeeeptio termini communis pro omnibus his, pro quibus aptus natus est
partieipari, ut iste terminus „homo" per se sumptus (zu diesem per se bildet sonach
die unten folgende suppositio relativorum den entsprechenden Gegensatz; s. unten
Anm. 212 ff.) Aeeidentalis suppositio est aeeeptio termini communis pro omnibus,
pro quibus exigit suum adiunetum (vgl. Abschn. XV, Anm. 69).
203) Ebend. (f. 211 A) : Aeeidentalium suppositionum alia simplox alia per
sonalis. Suppositio aeeidentalis simptex est aeeeptio termini communis pro re universali
significata per ipsum terminum Item suppositionum simplicium alia est
termini communis in subiecto positi, alia positi in praedicato propositionis uni
versalis affirmativae, ut „omnis homo est animal'' alia positi post dictionem
exceptivam; in omnibus istis (d. h. bei dieser dritten Art) et simitibus fit Pro
cessus o suppositione simplici ad suppositionem personatem. Quod autem terminus
in praedicato positus simplicem habet suppositionem, patet, quia u. s. w. (vgl. ebend.
Anm. 70).
204) Ebend. (f. 211 B) : Personalis suppositio est aeeeptio termini communis pro
suis inferioribus Item personalium suppositionum alia est determinata alia con
fusa. Determinata suppositio est aeeeptio termini communis indefinite sumpti vel cum
signo particulari (vgl. ebd. Anm. 71).
4*
52 XVII. Petrus Hispanus.
nachdem sie das Subject oder einen der beiden anderen Bestandteile
des Urtheiles (Copula oder Prädicat) betrifft 205), führt vorläufig zu der
Angabe, dass im ersteren Falle entweder mobiliter oder distributive, im
letzteren Falle aber immobititer supponirt werde, welch letzteres jedoch
seine Bedenken habe 206), deren Lösung hinwiederum dahin lautet, dass
ein allgemeiner Prädicatsbcgriff überhaupt keiner confusa suppositio un
terliege 207) , — eine Lösung, welche nun noch darauf gestützt wird,
dass beim Prädicatsbegriffe das totum stets als Gattungsbegriff zu ver
stehen sei , während es für die verworrene Supposition in quantitativem
Sinne genommen werden müsse 208), wozu noch komme, dass beim Gat
tungsbegriffe stets die vom Niederen zum Höheren aufsteigende Betrach
tung obwalte 209). Die richtige Erwägung aber, dass die Supposition
überhaupt nicht gleichmässig beim Subjecte und beim PrSdicate gelte,
schliesse eben den prädicativen Gattungsbegriff von der confusa suppositio
aus210). Und indem das Gleiche auch von der Copula gelte, reducire
sich die verworrene Supposition nun in Wahrheit lediglich auf das durch
die Quantitätsbestimmung („alle") hiezu befähigte Subject211). Vgl. übri
gens auch unten Anm. 596 f.
205) Ebend. (f. 213 A): Confusa suppositio est aeeeptio termini communis pro
pturibus mediante signo universali Item confusarum suppositionum alia est
confusa necessitate signi vel modi et alia necessitate rei u. s. w. vgl. ebend.
Anm. 72.
206) Ebend. : Unde iste terminus „homo" (d. h. in dem Satze „omnis homo
est animat") debet supponere confuse mobititer et distributive (hierin liegt der An
knüpfungspunkt für die unten folgende Distribution, s. Anm. 238) ; sed confuse et
distributive tenetur, quando tenetur pro omni nomine; mobititer vero, quia licet fieri
descensum sub eo pro quolibet suo supposito Sed iste terminus „animal'' dicitur
confundi immobititer, quia non licet fieri descensum sub eo sicut hic „homo est
dignissima creaturarum, ergo hic homo". .: .. Licet videatur oppositum esse, eo quod
superius dictum est (Anm. 203), quod in hac propositione „omnis homo est animat"
iste terminus in praedicato positus simplicem habet suppositionem, et hic dicitur, quod
habet confusam (vgl. Abschn. XV, Anm. 73).
207) Ebend. (f. 213 B): Sed ego credo (s. ebend. Anm. 74), impossibite esse,
terminum communem in praedicato positum habere suppositionem simplicem et con
fundi mobititer vel immobititer signo universali existente in subiecto affirmative
u. s. w.
208) Ebend. (f. 214 A): Item totum universate, quod est genus, et totum in
quantitate ex opposito sehabent; sed totum in quantitate est duptex; quoddam enim
est totum in quantitate comptetum, ut ubicunque confunditur terminus communis mo
bititer , aliud est totum in quantitate incomplotum et diminutum, ut ubicunque
confunditur terminus communis immobititer Ergo si impossibite est, totum in
quantitate esse genus, erit impossibite, terminum communem in praedicato positum
confundi mobititer vel immobititer, ut dicebatur (vgl. ebd. Anm. 76).
209) Ebend.: Item comparatio Ma, secundum quam inferiora reducuntur ad
superiora, opposita est comparationi, secundum quam superiora reducuntur ad infe
riora. Sed secundum primam sumitur commune in ratione communis, sed secundum
secundam sumitur commune multipiieatum sive confusum (vgl. ebd. Anm. 77).
210) Ebend.: Et haec quatuor argumenta sunt concedenda (s. ebend. Anm. 78 f.).
Causa autem, propter quam movebantur isti, qui fueruni huiusmodi opinionis, facitis
est ad solvendum u. s. w hoc genus „animal'' nullo modo confunditur mobi
liter vel immobititer.
211) Ebend. (f. 214 B): Simititer dico, quod hoc verbum „est" non confundilar
mobititer vel immobititer Et propter hoc destruimus quandam divisionem factam
(Anm. 205), sciticet: confusarum propositionum alia est confusa necessitate rei, alia
XVII. Petrus Hispanus. 53
Indem nun jener grössere Rest, welcher in unserem Texte des
Psellus verloren gegangen ist, sich anreiht, folgt zunächst die suppositio
relativorum, welche, wie wir sahen, Wilhelm Shyreswood weg
gelassen (Anm. 62), und Lambert von Auxerre ans Ende gestellt hatte
(Anm. 132). Dass aber die Notwendigkeit dieser Gruppe schon im
Obigen (Anm. 202) angedeutet war, wurde bereits auch früher ausge
sprochen (Abschn. XV, Anm. 82).
Die Relativa, welche hier nicht nach dem Standpunkte der Kate
gorienlehre , sondern im Sinne der Grammatik als Erinnerungszeichen
vorhergegangener Worte zu erörtern seien212), werden vor Allem in
Relativa der Substanz (z.B. qui, itte) und Relativa der Accidenz
(z. B. taiis, quantus) eingetheilt, deren erstere sogleich wieder unter
schieden werden , je nachdem sie eine Gleichheit (identitas, wie z. B.
qui oder idem) oder eine Verschiedenheit (wie z. B. alius) ausdrücken 213).
Und was nun zunächst die Relativa der Identität betrifft, so werden als
eine eigene Classe derselben die Reciproca (sui, sibi, se und suus) aus
geschieden, welche die Modalität des Leidens mit der Activität des Subjectes
verknüpfen214); sodann aber wird angegeben, in welcher Weise
die Relativa der Identität für ein vorhergegangenes Wort supponirt wer
den, und wie in ihnen ein Behelf der Deutlichkeit liege, was an einem
traditionellen Beispiele (von den beiden Ajax) sich zeige215); und indem
est confusa necessitate modi sive signi. Dicimus enim, quod omnis confusio fit necessitate
signi vel modi (Abschn. XV, Anm. 80).
212) VII, 1, 2, 1 (f. 215 B): Relativum est duptex: uno modo relativum est,
cuius esse est ad aliud se habere, et sie relativum est unum de decem praedicamentis
; aliud est relativum, quod est ante latae rei recordativum, quia, ut vult
Priscianus in maiore suo volamine, relatio est ante latae rei recordatio (Inst. gr.
XII, 16, woselbst jedoch die entsprechenden Worte lauten: „relatio est cognitionis
ante latae repraesentatio" ; diese Abweichung aber kann dadurch ihre Erklärung
finden, dass das Citat vorerst durch mehrere griechische Hände gegangen war, ehe
es durch Petrus Hispanus wieder lateinisch übersetzt wurde; dass auch Psellas
selbst sich auf Priscianus berief, s. Abschn. XV, Anm. 19) Omissis autem relativis
secundum primum modum de relativis secundo modo hic intendimus.
213) Ebend.: Relativorum autem quaedam sunt relativa substantiae, ul „qui",
„itlo" et simitia; quaedam vero sunt relativa aeeidentis, ut „talis, „qualis", „tantus",
„quantus". Relativum autem substantiae est, quod refert eandem rem in numero cum
suo antecedente. Item relativorum substantiae quaedam sunt relativa diversitatis, ut
„alius", et est itlad, quod refert eandem rem in numero et supponit pro alia, ut
„Socrates currit et alius disputat"; quaedam vero identitatis , ut „qui", „itte",
„idem", quod refert et supponit pro eodem in numero, pro quo supponit suum
antecedens, ut „Socrates currit, qui disputat" Relativorum substantiae identitatis
quaedam sunt nomina, ut „quis", „quidam" ; quaedam sunt pronomina, ut „itte",
„idem". Das Wort „identitas" als Uebersetzung von Taviorris dürfte gleichfalls
auf eine Kenntniss arabisch-lateinischer Litteratur zurückweisen (vgl. Anm. 52 u. 65).
214) Ebend. (f. 217 A): Item retativorum pronominum identitatis quaedam sunt
reciproca, ut „sui, sibi, se" cum suo possessivo „suus, sua, suum"; alia vero non
reciproca, ut „itlo", „idem". Relativum autem reeiprocum dicitur non quod sit patiens,
sed quia ponit modum patientis supra substantiam agentem Unde reei
procum sie potest definiri: .... quod significat substantiam agentem sub modo patientis;
vel sie : .... quod sui ipsius est passivum Item st quaeratur, quare hoc pronomen
„sui, sibi, se" caret nominativo, dicendum est, quod sotutio patet ex praemissis,
quia nominativus dicit modum agentis.
215) Ebend.: Relativa identitatis referunt eandem rem sub eodem suo antece
dente et semper supponunt pro eadem re in numero; et ex hoc patet, quod maior
54 XVII. Petrus Hispanus.
hiebei die Frage auftaucht, auf welche Form eines Sophisma's (s. Anm. 197)
eine durch ein Relativum eintretende Täuschung (z. B. „Jener Mensch
sieht einen Esel, welcher vernünftig ist") zu reduciren sei, fällt der Ent
scheid dahin aus, dass es eine fallacia compositionis sei216). Hierauf
folgt nun zwar eine kurze Angabe über die Rclativa der Verschiedenheit,
insoferne bei denselben der Umfang der Begriffe eine Rolle spiele217),
aber sofort springt die Erörterung in unordentlicher Reihenfolge wieder
auf die Relativa der Identität zurück, und es wird die „Regel", dass die
mit einem solchen Relativum beginnenden Sätze kein contradictorisches
Gegentheil haben, gegen Einwürfe geschützt, da in denselben eine Nega
tion nur zum Verbum des Relativ-Satzes selbst gehöre und sich nicht auf
jenes Wort beziehe , welches durch das Relativum wiederaufgenommen
ist218). Auch noch eine zweite Regel betreffs der Tragweite der Rela
tiva der Identität hinkt nach, aus welcher abermals die abweichende Gel
tung der obigen (Anm. 214) Reciproca erhellt219).
est certitudo per relativum identitatis, quam per suum antecedens loeo relativi positum;
hoc enim patet per Priscianum dicentem in maiare volamine (XVII, 56),
quod, cum dicitur „Max venit ad Troiam, et Aiax fortiter pugnavit", dubium est,
an de eodem Aiace dicatur an de diversis, sed cum dicitur „Aiax venit ad Troiam
et idem fortiter pugnavit", de eodem statim intelligitur.
216) Ebend. : Sotet autem dubitari circa relativa identitalis, utrum deceptio facta
ex diversa relatione fiat secundum aequivocationem vel secundum amphibologiam vel
secundum aliquam aliam faltaciam, ut dicendo „homo videt asinum, qui est rationalis"
Secundum aliquos sotet ibi assignari aequivocatio ; sed contrarium arguitur;
hoc enim nomen „qui" u. s. w. (sehr ausführlich) Concedimns, quod deceptio
facta ex diversa relatione non est secundum aequivocalionem Item quod ibi non
sit amphibologia, probatur Item ubicunque est deceptio ex eo, quod aliqua dictio
potest referri ad diversa, est compositio vel divisio, et hoc idem concedimus.
217) VII, 1, 2, 2 (f. 219 A): Sequitur de relativis diversitatis. Relativum di
versitatis est, quod supponit pro alio ab eo, quod refert Talis datur regula:
Si relativum diversitatis addatur superiori, fit inferius, et si addatur inferiori, fit
superius, verbi gratia in hac propositione „aliud ab animali" hoc relativum
diversitatis „aliud", cum additur animali, quod est superius ad hominem, facit ipsum
inferius, et in hac „aliud ab homine" additur inferiori, sciticet homini, et ergo facit
ipsum superius, et ergo „aliud ab animali" est inferius ad „aliud ab homine".
218) Ebend.: De relativis identitatis datur regula ab antiquis (lotzteres Wort
kann im Originale des Psellus sich natürlich nur auf Autoren ongefäbr aus der
« Zeit der Commentatoren bezogen haben; vielleicht, wenn wir richtig vermutheten,
auf Themistius, s. Abschn. XV, Anm. 105 ff., vgl. auch hier unten Anm. 241 u.
247) : Nulla propositio inchoata a relativis identitatis habet contradictoriam. Et assignant
causam, quia, cum dicitur „omnis homo currit, et itte disputat", hoc reta
tivum „itte" habet respectum ad hoc antecedens „homo" propter dependentiam suae
relationis; sed quando negatio advenit propositioni inchoatae a relativo sie „itlo non
disputat", tunc negatio negat verbum, quod sequitur, et non negat respectum rela
tionis Sed contra hoc obiieitur: Quidquid contingit affirmare, continget et negare
de quolibet supposito; item quaelibet propositio sive enuntiatio, quae est una,
habet contradictorium ; item dicit Aristotetes in primo Periermenias (s. Abschn. IV,
Anm. 191), quod uni affirmationi una negatio est opposita Ad rationes eorum
respondemus, quod in propositione inchoata a relativo tantummodo sumitur con
tradictorium per comparationem relativi ad verbum, cui subiieitur, et non per comparalionem
relativi ad antecedens.
219) Ebend.: De relativo identitatis non reeiproeo talis datur regula: Omne
relativum identitatis non reeiprneum habet eandem suppositionem, quam habet suum
antecedens, ut cum dicitur „omnis homo currit, et itlo est Socrates", hoc rela
tivum „itte" supponit pro omni homine Dico autem „non reeiprocum",
XVII. Petrus Hispanus. 55
Zuletzt folgt hiemit in Kürze die zweite Gattung, nemlich die Relativa
der Accidenz, welche im Gegensatze gegen die -vorigen als
attributive Worte sich nicht auf eine einzelne Substanz, sondern auf qua
litativ gleichartige Gruppen beziehen und daher nur in solchem Sinne
supponirt werden. Von denselben wird nur die Eintheilung angegeben,
indem auch sie zunächst in Relativa der Identität und Relativa der Ver
schiedenheit zerfallen , erstere aber wieder in qualitative und quantitative
(diese abermals nach continuirlicher und discreter Quantität) getheilt
werden , woran sich noch bezüglich aller der syntaktische Unterschied
anreiht, je nachdem sie demonstrativ oder antwortend (redditiva) ge
braucht werden 220).
Sollten wir aber nun nach Obigem (Anm. 201) erwarten, dass sich
jetzt die Erörterung der copulatio anreihen müsse, so finden wir uns
getäuscht, indem bei Petrus Hispanus dieser Gegenstand gänzlich fehlt,
während ihn Wilhelm Shyreswood ausführlich besprach und auch Lambert
von Auxerre nicht völlig ausser Acht liess221).
Hingegen folgen in eigenthümlicher Zerrissenheit oder Unordnung
die Abschnitte über ampliatio, appellatio, restrictio; wenn nemlich in
selbstständiger und weit besserer Weise (vgl. auch Abschn. XV, Anm. 90)
Wilhelm Shyreswood die ampliatio und die restrictio in die appellatio
verflochten (ob. Anm. 64), Lambert v. Auxerre aber die appellatio voraus
geschickt und dann die ampliatio und die restrictio in wechselseitig correspondirender
Darstellung entwickelt hatte (Anm. 129 f.), so wird
hier völlig unmotivirt die appellatio in Mitte der. beiden anderen hinein
geschoben 222).
quia cum dicitur „omnis homo videt se", non est sensus „omnis homo videt omnem
hominem".
220) VII, 1, 2, 3 (f. 220 B) : Habito de rctativo substantiae dicendum est de
relativa aeeidentis. Relativum autem aeeidentis est, quod refert eandem rem per modum
denominationis, ut „tate", „qualo" Relativum substantiae refert idem in
numero , relativum vero aeeidentis refert idem in specie , ut „Socrates est albus, et
talis est Plato" Relativorum autem aeeidentis aliud est relativum identitatis, ut
„talis", aliud vero diversitatis, ut „alter (hiedurch könnte zurechtgewiesen werden,
wer etwa noch zweifeln wollte, ob auch diese ganze zweite Gruppe wirklich aus
einem griechischen Originale übersetzt sei; denn sofort erhellt, dass hier sVfpoj
io der stupidesten Weise mit „alter" übersetzt ist) Item relativorum aeeidentis
identitatis aliud est qualitatis, ut „qualis", aliud quantitatis, ut „quantus" (dieser
Satz feblt in allen Drucken mit Ausnahme von 9t 3| , und auch die zahlreichen
Commentatoren verspürten den Abgang desselben durchaus nicht). Item relativorum
identitatis quantitatis aliud est retativum quantitatis continuae, ut „tantus", atiud
vero quantitatis discretae, ut „tot", „quot". Item relativorum numerorum quaedam
sunt nomina, ut „totidem" (diess wird also zu einem nomen gestempelt ; natürlich
stand bei Psellas roaovToi), quaedam sunt adverbia, ut „totiens". Sciendum, quod
„talis, tantus, totiens, totidem" possunt dici redditiva et demonstrativa; st ad
praesentes referantur, demonstrativa , ut cum dicimus demonstrando Hercutem „talis
fuit Plato" ...,si autem non referuntur ad praesentes, tunc sunt redditiva, quia
reddunt interrogatione praecedente, ut „qualis est Plato, talis est Socrates".
221) S. oben Anm. 63 u. 127; vgl. Abschn. XV, Anm. 83 u. 85.
222) Da jedoch Petrus Hispanus nur mechanisch übersetzte (oder vielteicht
sogar bloss als Abschreiber einer bereits vorliegenden Uebersetzung fungirte), so
dürfen wir sicher annehmen, dass diese unorganische Reihenfolge auch schon im
Texte des Psellus sich fand.
56 XVII. Petrus Hispauus.
Es werden nenilich ampliatio und restrictio zunächst kurzweg
als Unterarten der obigen (Anm. 204) persönlichen Supposition bezeichnet,
so dass sich hiemit in diesen Capiteln eigentlich noch immer der Faden
der Supposition fortspinnt, da hier nur eine zweite parallel-laufende Eintheilung
der persönlichen Supposition zu der obigen hinzutritt 223). Und
diese Auffassung spricht sich auch in den Definitionen der ampliatio
und der restrictio aus, indem erstere nur als eine erweiterte, und letz
tere nur als eine verengte Supposition eines Gemeinbegriffes (terminus
communis) bezeichnet wird , allerdings mit dem wesentlichen Zusätze,
dass Einzelnbegriffe weder zur Ampliation noch zur Restriction befähigt
sind 224). Aber in der weiter folgenden Erörterung ist kein Faden eines
inneren Zusammenhanges mehr fühlbar.
Denn es folgt nun in dürrster Form eine Eintheilung der ampliatio,
da dieselbe im Verbum oder im Substantiv oder in einem Participium
oder in einem Adverbium liegen könne (— wobei barer Blödsinn vor
gebracht wird —), und ausserdem ein wichtiger Unterschied darin be
stehe, dass die Ampliation sich entweder auf die supponirten Begriffe
oder auf die durch das Verbum ausgedrückte Zeit beziehe 225). Da
aber bei den Beispielen, welche für diese Eintheilung gewählt sind, das
Verbum „potest" eine grosse Rolle spielt, so knüpft sich hieran eine
wahrlich läppische Besprechung und Lösung des sophistisch gewonnenen
Satzes „Das Unmögliche ist möglich" 226). Hierauf folgt noch für die
223) VII, 2 (f. 222 B) : Personals suppositio est aeeeptio termini communis pro
suis inferioribus, cuius alia est determinata alia confusa, ut prius patuit (ob. Anm.
204). Item personalis suppositionis alia est restricta alia ampliata, et ita ampliatio
et restrictio habent fieri circa suppositionem.
224) Ebead.: Restrictio est coarctatio termini communis a maiori suppositione
ad minorem, ut cum dicitur „homo albus currit", hoc adieciivum „albus" restringit
hominem ad supponendum tantum pro albis. Ampliatio est extensio termini communis
a minori suppositione ad maiorem, ut cum dicitur „homo potest esse antichristus"
(dass der Begriff des Antichrists auch bei den griechischen Kirchenvätern eine Bolle
spielte, ist bekannt), iste terminus „homo" non sotum supponit pro his qui sunt,
sed etiam pro his qui erunt, unde ampliatur ad futuros. Dico autem „termini com
munis", quia terminus singularis, ut Socrates, non ampliatur neque restringitur.
225) Ebend. (f. 223 B) : Ampliationum alia fit per verbum, ut per hoc verbum
„potest", ut „homo potest esse antichristus"; alia per nomen, ut „hominem esse antichristum,
est possibite'1; alia per participium, ut „homo potens est esse animat" ;
alia per adverbium, ut „homo necessario est animal", „homo" enim non sotum am
pliatur pro praesenti tempore , sed etiam pro futuro. Et ideo sequitur alia divisio
ampliationis, sciticet alia fit respectu suppositorum, ut „homo potest esse antichristus",
alia fit respectu temporum, ut „homo necessario est animat".
226) Ebend. (f. 224 B) : Circa praedicta quaeritur de hoc sophismate „Impossibile
potest esse verum". Quod sit verum, probatur, quia itlad, quod est vel erit
impossibite, potest esse verum, sciticet antichristum non fuisse, post tempus suum est
impossibite, et modo potest esse possibite et verum; ergo impossibite potest esse
verum (d. h. „Das Nichterschienensein des Antichrists ist einerseits, — falls er einmal
wirklich erschienen ist —, etwas Unmögliches, und andrerseits, —, so lange er
noch nicht erschienen ist — , etwas Mögliches; also ist Etwas, was einerseits un
möglich ist, zugleich andrerseits möglich; also ist Unmögliches möglich." Mit solch
äusserstem Blödsinne aber müssen wir uns zu des Lesers und unserem eigenen
Ueberdrusse leider noch öfters beschäftigen. Dass übrigens diese Caricatur eines
Sophisma's aus der stoischen Schul-Logik seinen Weg in die Synopsis des Psetlas
gefunden habe, erhellt aus jener ursprünglicheren Form, in welcher wir es oben,
XVII. Petrus Hispanus. 57
erwähnten zwei Fälle je eine „Regel", nemlich dass die Ampliation, welche
sich auf die supponirten Begriffe bezieht, für den ganzen Umfang der
selben gelte (gleichfalls mit ausschliesslicher Benützung des „potest"), und
dass die auf die Zeit (vgl. unten Anm. 598 ff.) bezügliche Ampliation
sämmtliche drei Zeiten umfasse 227). Dass übrigens mit dieser Theorie
der ampliatio die späteren sog. Obligatoria in einem Zusammenhange
stehen, s. unten Abschn. XX.
Und nun folgt plötzlich die appellatio, ohne dass irgend ersicht
lich wäre, wie dieselbe hieher komme. Sie wird als „Annahme eines Be
griffes für ein wirklich existirendes Object" definirt und soll in dieser
ausschliesslichen Beziehung auf das concret Wirkliche sich von der signifieatio
(Anm. 199) und auch von der suppositio unterscheiden, da letztere
beide sowohl bei Existirendem als auch bei Nichtexistirendem stattfinden
können 22s). Blickt somit hierin wieder eine Spur eines allgemeineren
Zusammenhanges dieser logischen Momente hindurch, so bietet auch die
Eintheilung der appellatio Aehnliches dar, indem dieselbe entweder bei
einem Gemeinbegriffe oder bei einem Einzelnbegriffe auftrete, und im
letzteren Falle mit der significatio und suppositio zusammentreffe, im
ersteren Falle aber der Gemeinbegriff entweder nach Art der simptex
suppositio (Anm. 203) in ungeteilter Gemeinsamkeit oder nach Art der
personalis suppositio (Anm. 204) in Momenten seines Umfanges betrachtet
werden könne 229). Aber während diese Erörterung der appellatio leicht
Abschn. VI, Anm. 166, anzuführen hatten). Contra: Quidquid potest esse verum, est
possibite; sed impossibilo potest esse verum (d. h. diess ist die obige sophistisch
erwiesene Thesis) ; ergo impossibite est possibite, in tertio modo primae figurae (diess
ist sogar formell falsch, weil in „Darii" der Schlasssatz particular ist); sed conclasio
est falsa; ergo aliqua praemissarum; non maior; ergo minor; sed haec est
prima; ergo prima est falsa. Sotutio: prima simpliciter est falsa, haec sciticet „im
possibilo potest esse verum", et sophisma peeeat penes fallaciam aeeidentis u. s. w.
Vgl. auch unten Anm. 357.
227) Ebend. : De ampliatione, quae fit ratione suppositorum, talis datur regula :
Terminus communis supponens verbo habenti vim ampliandi a se vel ab alio ampliatur
ad ea, quae possunt esse sub forma termini supponentis, ut „homo potest
esse animat", hic iste terminus „homo" non solam supponit pro praesentibus , sed
etiam ampliatur ad omnes qui erunt; dico autem „a se", quia hoc verbum „potest"
de se habet vim ampliandi; dico autem „ab alio", quia hoc participium „potens" et
hoc nomen „possibite" dant virtutem ampliandi verbo, cui adiunguntur De am
pliatione autem, quae fit ratione temporis, talis datur regula: Terminus communis
supponens vel apponens verbo habenti vim amptiandi quoad tempus supponit pro his,
qui sunt, qui erunt, vel qui fuerunt, ut „homo necessario est animal'".
228) VII, 3 (f. 226 A): Appetlatio est aeeeptio termini pro re existente; dico
autem pro re existente, quia terminus significans non ens non appellat, ut Caesar vet
chimaera. Differt autem appellatio a significatione et suppositione , quia appellatio
est tantum de re existente, sed suppositio et significatio sunt tam pro re existente
quam pro re non existente.
229) Ebend. : Appellationum autem alia est termini communis, ut „homo", alia
est termini discreti vel singularis, ut „Socrates". Terminus singularis idem significat,
supponit et appellat. (f. 227 A) Item appellationum termini communis alia est ter
mini communis pro re in communi, ut quando terminus communis simplicem habet
suppositionem, ut cum dicitur „homo est species", et tunc terminus idem sup
ponit, significat et appellat Alia autem est appeltatio termini communis pro
suis inferioribus, ut quando terminus communis personatem habet suppositionem, ut
cum dicitur „homo currit", tunc „homo".... significat hominem in communi et supponit
pro particularibus hominibus et appellat particulares homines tantum existentes.
58 XVII. Petrus Hispanus.
in strenger Parallele mit der Supposition noch weit hätte fortgesponnen
werden können, bricht sie hiemit ebenso unerwartet ab, als sie unmotivirt
eingefügt worden war. Vgl. aber unten Anm. 601.
Somit wird nun zur restrictio zurückgekehrt, welche entweder
durch ein Nomen oder durch ein Verbum oder durch ein Participium
oder durch einen Relativsatz (implicatio) bewirkt werden soll 230). Ueber
die erste derselben, au welcher wieder drei Fälle unterschieden werden,
indem das Nomen entweder eine Unterart des restringirten Begriffes oder
einen artmachenden Unterschied oder ein zufälliges Merkmal desselben
enthalten kann 23 werden die „Regeln" gegeben, dass der restringirende
Begriff nicht eine Selbstaufhebung des restringirten (wie z. B. bei mortuus
der Fall wäre) noch eine Ampliation (wie z. B. bei potens) enthalten
darf, sowie dass das restringirende Wort selbst wieder durch das restringirte
verengt wird, ferner dass die Hinzufügung des Wortes „Alle"
zum restringirten Begriffe an der Restriction Nichts ändert, endlich dass
ein restringirender Begriff, welcher im Prädicate steht, auf das Subject
keinen Einfluss hat, jedoch mit Ausnahme der sog. consignificatio, welche
bei Substantiven im grammatischen Genus liegt 232). Hierauf wird be
züglich der durch einen Relativsatz entstehenden Restriction zunächst die
Tragweite derselben angegeben und dann die „Regel" aufgestellt, dass
bei Hinzufügung des Wortes „Alle" sehr genau zu unterscheiden sei, ob
dasselbe vor oder nach dem Relativsatze stehe 233). Mit Uebergehung
230) VII, 4, 1 (f. 228 A): Restrictio est coaretatio termini communis a maiore
suppositione ad minorem, ut dictum est prius (ob. Anm. 224). Restrictionum autem
atia fit per nomen, ut „homo albus", iste terminus „homo" non supponit pro nigris
neque pro medio colore coloratis, sed restringitur ad albos; alia fit' per verbum, ut
„homo currit", iste terminus „homo" supponit pro praesentibus tantum; alia fit per
participium, ut cum dicitur „homo currens disputat" ; alia fit per implicationem,
ut cum dicitur „homo qui est albus currit", haec implicatio „qui est albus"
restringit hominem ad albos.
231) Ebend.: Restrictionum factarum per nomen alia fit per inferius superiori
appositum, ut „animal homo currit" ; alia fit per differentiam advenientem generi,
quae est essentialis, cum sit constitutiva, ut „animal rationalo currit" ; alia fit
per adiectivum aeeidentis, ut „homo albus".
232) Ebend. (f. 229 A): De restrictione facta per nomen communiter sumptum
fo/es dantur regulac: Omne nomen non diminuens nec habens vim ampliandi adiunetum
ex eadem parte termino magis communi restringit ipsum ad supponendum
pro his , ad quae exigit sua significatio Dico autem „non diminuens" ad removendum
nomina diminuentia rationem adiuneti, ut „mortuus" ; dico autem „non
habens vim ampliandi" ad removendas dietiones ampliativas, ut „potens" Et
sciendum, quod minus commune semper restringit magis commune, ut cum dicitur
„homo albus currit", sie „homo" coaretat album ad albedinem existentem in
hominibus. Item de termino restricto talis datur regula: Si signum universate
adveniat termino restricto, non distribuit ipsum nisi pro his, ad quae restringitur
Item de restrictione datur talis regula: Nihit positum a parte praedicati potest restringere
termimim communem^ positum a parte subiecti quoad principatem significationem,
ut „homo est albus" , quia si restringeretur äd albos, sensus
esset „homo albus est albus" Dico autem „quoad principalem . significationem",
quia praedicatum restringit subiectum quoad consignificationem , quae est genus , ut
cum dicitur „cygnus est albus", iste terminus „cygnus" restringitur ad mares et non
ad mulieres.
233) Ebend. (f. 230 A): Item de restrictione facta per implicationem talis datur
regula: Omnis implicatio immediate coniuneta termino communi restringit ipsum sicut
suum adiectivum Item de eadem restrictione talis datur regula: Quotiescunque
XVII. Petrus Hispanus. 59
des eine Restriction bewirkenden Participiums wird dann noch sehr aus
führlich über die im Verbuni liegende Restriction gehandelt. Nemlich es
treten vorerst die „Regeln" auf, dass das Verbum vor Allein keine Selbst
aufhebung der Behauptung (wie diess z. B. bei dem Zusatze „opinaMliter"
der Fall wäre) und auch keine ampliative Geltung (wie z. B. bei potest)
enthalten dürfe, sodann aber mit Vorbehalt dieser Bedingung das PräseBS
eines Verbums eine vollgültige Restriction bewirke, hingegen das Präteri
tum nur für Vergangenheit und Gegenwart , sowie das Futurum nur für
Gegenwart und Zukunft restringire, kurz dass beim Verbum die restrictive
Kraft in seiner consignifieatio, d. h. im grammatischen Tempus, liege 234).
An letzteres aber knüpft sich die Besprechung des läppischen Sophismas
„Alle lebenden Wesen waren in der Arche Noah's, Julius Cäsar aber
war ein lebendes Wesen und doch nicht in der Arche Noah's", wobei
gegenüber den Ansichten Anderer, welche auf die Unterscheidung zwi
schen Individuum und Gattung sich warfen, im Hinblicke auf obige Regeln
die Lösung dahin geht, dass es eben der Trugschluss einer sog. imper
fecta enumeratio sei 235). Ferner aber wird auch noch die Frage ersignum
universate et implicatio ponuntur in eadem locutione, duptex est oratio, eo
quod signum potest praecedere implicationem et sie distribuit terminum communem
pro quolibet supposito ; item implicatio potest prius advenire et restringere ter
minum communem, et tuuc signum postea adveniens non distribuit ipsum nisi pro
his, ad quae restringitur.
234) Ebend. (f. 231 A): Sequitur de restrictione facta per verbum, de qua
plares dantur regvlae, quarum prima talis est: Terminus communis supponens »ei
apponens verbo praesentis temporis simpliciter sumpto non habenti vim ampliandi nec
ex se nec ex alio restringitur ad supponendum pro his, qui sunt sub forma termini
communis supponentis. Dico autem „terminus communis1', quia terminus discretus
neque restringitur neque amptiatur (s. Anm. 224); dico autem „verbo praesentis temporis"
ad removendum alia verba aliorum temporum, quia terminus communis aliam
habet suppositionem cum eis; dico autem „simpliciter sumpto',' ad removendum verba
svmpta cum particulis diminuentibus, ut est „opinabite" ; dico autem „non habenti
vim ampliandi" ad removenda verba ampliativa, ut „potest"; dico autem „neque ex
se neque ex alio" ad removendum verba habentia vim ampliandi, quia cum dicitur
„Aomo est potens", licet hoc verbum „est" non amptiat ex se, amptiat tamen per hoc
partieipium „potens" (diesen tetzteren Satz geben nur die Drucke SÄ ® in der rich
tigen Form) Item alia datur regula : Terminus communis supponens vel apponens \
verbo de praeterito simpliciter sumpto non habenti vim ampliandi nec ex se nec ex
alio restringitur ad supponendum pro his, quae sunt vel fuerunt sub forma termini
supponentis Item alia datur regula: Terminus communis supponens vel appo
nens verbo de fularo etiam supponit pro his, quae sunt vel erunt sub forma termini
supponentis Ex praedictis patet, quod verbum restringitur quoad consignificationem,
quae est tempus, et non quoad significationem principatem.
235) VII, 4, 2 (f. 232 B) : Circa praedicta quaeritur de hoc sophismate „Ömne
animal fuit in arca Noae". Probatur: homo fuit in arca Noae, equus fuit in arca
Noae, et sie de aliis, ergo omne animal fuit in arca Noae. Contra: Omne animal
fuit in arca Noae, sed Caesar fuit animat, ergo Caesar fuit in arca Noae. Quod est
falsum, ergo aliqua praemissarum est falsa; non minor; ergo maior. Quod autem
prima sit falsa, patet per regulam (d. h. die vorletzte Regel der vorigen Anm.);
item alia est regula..... (die vorletzte in Anm. 232) Solatio: Quidam dicunt,
quod haec „omne animal fuit in arca Noae" est duplox, eo quod potest fieri distributio
pro singulis generum vel pro generibus singulorum, et primo modo est falsa,
secundo modo est vera Sed huie solationi non acquiesco, quia species animalis
non fuit per se in arca Noae, sed tantum individuum; unde dico, quod propositio
est falsa, et concedo omnes rationes adduetas ad hoc (d. b. die genannten
60 XVII. Petrus Hispanus.
örtert, ob die Restriction in gleicher Weise beim bejahenden und beim
verneinenden Urtheile wirke, und während Einige der Ansicht seien, dass
sie ungleich wirke (weil, wenn man die Negation gleichfalls auf Existirendes
restringire, der Satz „die Rose ist nicht" den widerspruchsvollen
Sinn „die Rose, welche ist, ist nicht" bekomme), wird die Annahme
einer Gleichmässigkeit aller Restriction hauptsächlich im Hinblicke auf die
erwähnte consignificatio des Verbums begründet, und auch darauf hin
gewiesen, dass die Gemein-Begriffe in den logischen Urtheilen (abgesehen
von ihrer objectiven Existenz) in die Form der Aussagbarkeit (enuntiabititas)
eingehen 236). Endlich folgt noch die Notiz, dass manche Re
striction lediglich usuell sich von selbst verstehe, wie man z. B. bei
„Nichts" nicht an einen absolut luftleeren Raum denke, sowie dass transi
tive Verba von selbst eine restrictive Beziehung auf ein Object in sich
enthalten, daher das Sophisma „Sokrates ernährt sich selbst, er selbst
aber ist ein Mensch , also ernährt er einen Menschen" sich hiedurch
löse 237). .
Hierauf reiht sich die distributio an, welche als „die durch ein
Zeichen der Allgemeinheit entstehende Vervielfältigung eines Gemein-
Begriffes" definirt wird ; und wenn wir hiebei sowohl durch den Inhalt
dieser Definition als auch durch einen erklärenden Zusatz an die obige
confusa suppositio erinnert werden 238), so hätte es auch wirklich eine
gewisse Berechtigung in sich, wenn wir sagen wollten, dass die ganze
zwei Regeln), et probatio peeeat secundum consequens ab insufficienti inductione (s.
Anm. 197).
236) VII, 4, 3 (f. 234 A): Sotei etiam quaeri, utrum simititer termini restringantur
in propositione affirmativa et negativa. Dicunt aliqui, quod non, quia esse
restringit ad existens et non esse ad non existens; »lern videtur, quod omnis
negativa, in qua esse negatur, simpliciter est falsa, si simititer restringantur termini
in propositione negativa et affirmativa, quia in hac propositione „rosa est" iste terminus
„rosa'' restringitur ad existens, et, si in hac „rosa non est" simititer restringatur
ad existens, tunc sensus est „rosa, quae est, non est"; et haec est falsa
Sed probatur, quod simititer restringuntur : quia, si in hac propositione „homo est"
iste terminus „homo" restringitur ad existens et in hac „nultus homo est" ad non
existens, ergo utraque est vera Item regula est . (s. den Schlass der Anm.
234). Et haec argumenta concedimus. Ad itlad, quod primo obiicitur, est dicendum,
quod esse non restringit ad existens et non esse non restringit ad non existens,
sed quoad consignificationem, quae est tempus, unde non restringit ad supposita
existentia, sed praesentia Ad aliud dicendum est, quod duptex est forma ter
mini communis; quaedam est, quae salvatur in rebus existentibus tantum, alia
est, quae salvatur tam in rebus existentibus quam non existentibus, ut enuntiabititas,
quae est forma enuntiabitis, unde istius propositionis „rosa non est" non est
sensus „rosa, quae est, non est", sed est sensus „rosa aliter sumpta, quam in praesenti,
non e«f".
237) Ebend. (f. 234 B) : Soloi autem poni, quod quaedam restrictio fit ab usu,
ut cum dicitur „nihit est in arca", quamvis ptena sit aSre, quia iste terminus „nihit"
supponit ab usu pro rebus solidis Solot etiam poni, quod quaedam restrictio
fit per transitionem verbi, ut cum dicitur „Socrates pascit hominem", iste terminus
„homo" supponit pro alio a Socrate virtute transitionis verbi unde dicunt
quod non sequitur „Socrates pascit se ipsum et ipse est homo, ergo pascit hominem",
quod est fallacia aeeidentis.
238) VII, 5, 1 (f. 236 A) : Distributio est multiplicatio termini communis per
signum universate facta, ut cum dicitur „omnis homo", iste terminus „Aomo" distribuitur
sive confunditur (vgl. oben Anm. 205 u. 211, sowie unten Anm. 246 n. 250)
pro quolibet suo inferiori Terminus singularis non potest distribui.
XVII. Petrus Hispanus. 61
folgende Lehre von der Distribution nur eine nähere Ausführung der
verworrenen Supposition sei. Somit bleibt uns bei dem vielen Blödsinne,
welchen wir nun sogleich im Einzelnen zu berichten haben , wenigstens
der kleine Trost, dass auch hier wieder irgend ein Faden eines inneren
Zusammenhanges erscheint , wenn auch die Art und Weise , in welcher
Wilhelm Shyreswood bei dieser Gruppe den byzantinischen Stoff arrangirt
hatte (Anm. 66 ff.), an Klarheit und Präcision entschieden den Vorzug
verdient. — Es werden die „Zeichen der Allgemeinheit" zunächst eingetheilt
in solche, welche die Substanz, und in solche, welche die Aceidentien
betreffen, wobei die ersteren sich abermals spalten, indem die
einen zu einer Distribution der Theile des Umfanges (partes subiectivae,
wie z. B. bei „alle"), und die anderen zu einer Distribution der Bestandtheile
(partes integrates, wie z. B. bei „ganz") führen können; bei den
jenigen aber, welche sich auf die Umfangs- Theile beziehen, sei wieder
zu unterscheiden, je nachdem sie auf einem Pluralis (z. B. omnis) oder
auf einem Dualis (z. B. uterque) beruhen 239).
Die Einzeln-Erörterung beginnt mit „omnis", dessen collective Be
deutung („zusammen" bei Zahlen) nicht in Betracht komme. Die distri
butive Bedeutung aber führt vor Allem zu der Frage, ob omnis überhaupt
Etwas bedeute, wobei die Gründe und Gegengründe darin ihre Lösung
finden , dass omnis zwar nicht ein Allgemeines , wohl aber eine allge
meine Weise, d. h. „universaliter", bedeute, eine Entscheidung, welche
gegen einen einfältigen vom kategorischen Syllogismus hergenommenen
Einwand wieder dadurch gestützt wird, dass omnis im Obersatze eines
Schlusses ja nicht den factischen Bestand des Subjectes, sondern eben
den Suhjectsbegriff eines Urtheiles nach seinem Verhältnisse zum Prädicatsbegriffe
betreffe 240). Hieran aber reiht sich die noch wunderlichere
239) Ebend. (f. 237 A) : Signorum universalium alia sunt distributiva substan
tiae, ut „omnis, nullas", alia sunt distributiva aeeidentium, ut „qualis , quantus".
Signum autem distributivum substantiae distribuit res se habentes per modum eius
quod quid est; signum distributivum aecidentis est, quod distribuit res se ha
bentes per modum aecidentis Item signorum distributivorum substantiae alia
sunt distributiva partium integralium, ut „tatus", alia sunt distributiva partium subiectivarum,
ut „omnis, nullas". Item signorum distributivorum partium subiectivarum
alia sunt distributiva duorum, ut „uteri neuter", alia sunt distributiva plarium, ut
„omnis, nultus" et simitia.
240) Ebend. (f. 237 B) : Horum autem signorum primo dicendum est de hoc
signo „omnis". Sciendum, quod „omnis" in pturali numero dupliciter sumitur; uno
modo colloctive ut „omnes apostoli dei sunt duodeeim", unde non sequitur „ergo isti
(d. h. i. B. Petrus und Jacobus) sunt duodeeim" ; alio modo sumitur distri
butive, ut „omnes homines naturaliter scire desiderant" (bekanntlich die Anfangs
worte der aristotelischen Metaphysik). Et tunc quaeritur, quid significet hoc signum
„omnis". Et videtur, quod nihit significet, quia omnis res aut est universalis aut
particularis, sed „omnis" non significat rem universatem vel particularem Item
„omnis" neque est praedicabite de uno neque de plaribus, ergo nihit significat.
Sed contra: sj „omnis" nihit significet, propter appositionem vel remotionem eius
non causaretur veritas vel falsitas in oratione, sed haec est vera „animal est homo",
ergo et haec „omne animal est homo", quod est falsum Solatio : ad dubium
dicitur, quod „omnis" non significat universate, sed universaliter, quia facit terminum
communem suum stare pro omnibus suis inferioribus, et sie „omnis" signi
ficat aliquam rem (hiezu Anm. 602). Sed duptex est res, quia quaedam res est
subiicibitis vel praedicabitis, alia est, quae est dispositio rei subiicibitis vel prae
62 XVII. Petrus Hispanus.
Frage, ob (im Hinblicke auf eine aristotelische Stelle) omnis sich stets
wenigstens auf drei Objecte beziehen müsse, da wir doch auch über
Dinge, welche nur Ein Mal existiren (z. B. Sonne oder Phönix, vgl.
Äbschn. XI, Anm. 67, u. Abschn. XII , Anm. 87) Urtheile aussprechen ;
und es wird zunächst der Entscheid dahin gegeben , dass in den Fällen
der letzteren Art omnis sich wirklich nur auf Eines beziehe241); aber
auch die entgegenstehenden Einwände seien zu widerlegen, indem einer
seits omnis in der That die im Begriffe der Vollendung liegende Dreizahl
in sich enthalte, und andrerseits wohl zu unterscheiden sei, ob omnis im
Plural oder im Singular gebraucht werde, indem im letzteren Falle, z. B.
bei dem Satze „omnis phoenix est" durchaus nicht an nicht-existirende
andere Phönixe, sondern eben nur an den Einen gedacht werde 242).
dicabitis, et tatem rem significat hoc signum „omnis" Obiicitur autem, quod
„omnis" non significet dispositionem rei subiicibitis, quia in syllogismo medium debet
reiterari cum suis dispositionibus in minore propositione, ergo deberemus sytlogizare
sie „Omnis homo est animat, Socrates est omnis homo, ergo Socrates est animat"
Solatio : subiectum duo dicit, sciticet Mud, quod est subiectum, et subiectum,
inquantum est subiectum; et secundum hoc est duptex dispositio subiecti, quia quaedam
est dispositio itlius rei, quae est subiectum, ut „albus, niger", et istae debent
reiterari cum media; alia est dispositio subieeti, inquantum subiectum, videlicet in
ordinatione ad praedicatum, ut „omnis, nullas", et talis dispositio non debet reiterari
cum media (dass jedoch in Letzterem die sog. syncategoreumatische Geltung
gewisser Satztheile liege, s. unten Anm. 264, 267. u. vgl. auch Abschn. XIX,
Anm. 120).
241) VII, 5, 2 (f. 238 B) : Consequenter quaeritur, utrum „omnis" exigat tria
appellata. Et videtur, quod sie, quia omnis perfectio est in tribus, ut habetur in
primo Coeli (Arist. de coeto I, 1), et sie omne perfectum est in tribus, sed „omne"
et „perfectum" idem sunt, ut habetur ibidem, ergo „omne" est in tribus, ergo „omnis"
vult habere tria appellata ; ad idem dicit Aristotetes in eadem loco, quod de duobus
viris non dieimus „omnes", sed de tribus viris, ergo „omnis" vult habere tria ap
pellata. (So befinden wir uns mit dieser ganzen Erörterung vollständig in dem ge
wöhnlichen Fahrwasser der griechischen Commentatoren , und wohl mag auch hier
— vgl. ob. Anm. 218 u. Abschn. XV, Anm. 105 ff. — die Vermuthung gerechtfer
tigt sein, dass eben Themistius es war, auf welchem Psellus hauptsächlich fusste,
denn Themistius verweilt in seiner uns nur lateinisch erhalteneu Paraphrase zu
Arist. de Coelo, Venet. 1574, fol. 1 b, mit sichtlicher Vorliebe bei jenen Worten des
Aristoteles). Sed contra: In qualibet demonstratione sunt propositiones universalos,
sed demonstratione s fiunt de solo et de lana, sed sot non habet nisi unicum
suppositum u. s. w. (d. h. es folgen noch mehrere Wendungen dieses nemlichen
Einwandes). Concedimus dicendo, praedictas propositiones esse veras, et quod „omnis"
non semper exigit tria appellata, sed quando adiungitur termino communi habenti
plura supposita, tunc exigit plara appellata, quando vero adiungitur termino habenti
solum unum suppositum, tunc exigit solam unum appellatum.
242) Ebend. (f. 239 A): Ad ittud, quod primo obiieiebatur, quod omnis perfectio
est in tribus, dicitur, quod verum est et haec tria sunt, sciticet substantia rei, virtus
eins, operatio eius ; et haec tria tangit Aristotetes sub brevibus verbis, cum dicit
„natura apta nata sie facit" (de Coelo I, 4 oder II, 8 oder de part. an. I, 1)
Simititer hoc signum „omnis" habet substantiam signi universalis et virtutem, quae
est distribuere , et operationem eius, quando distribuit Ad secundum dicendum
est, quod „omnis" in plarali ratione multitudinis factae facit distributionem per
diversas materias et vult habere tria appellata, sed „omnis" in singulari numero,
ex quo reeipit speciem secundum se et non materiam individuorum, exigit essentiam
aptam natam in praedicari de plaribus, et ideo exigit tria appellata aut unum
solam Quidam tamen dicunt, quod „onmis" vult habere tria appellata ad minus,
et dant tatem rationem: Quotiescunque signum universate additur termino communi
XVII. Petrus Hispanus. 63
Hierauf nun folgt die Besprechung und Lösung dreier Sophismen, in
welchen „omnis" eine Rolle spielt: nemlich erstens „Jeder Mensch ist
ein Mensch, und was etwas Anderes ist, ist kein Mensch; also was etwas
Anderes als Sokrates ist, ist kein Mensch" 243); sodann „Alle Menschen
und noch andere Menschen existiren", woran sich eine allgemeine Regel
über die fallacia accidentis anknüpft 244); endlich noch „Jeder Mensch
ist jeder Mensch" 245), — Sophismen, welche sämmtlich würdig sind,
ursprünglich der stoischen Logik angehört zu haben.
Nun kömmt „nultus" an die Reihe, jedoch in sehr kurzer Erör
terung, indem nur eine „Regel" angegeben wird, wornach nultus mit
der obigen confusa suppositio zusammenhängt, und hieran sich die
Lösung des Sophismas „Kein Mensch ist jeder Mensch" knüpft246).
non habenti sufficientiam appellatorum, recurrit ad non ens, ut cum dicitur „omnis
phoenix est", recurrit ad non existentes phoeniees Hoc autem potest multipliciter
improbari, quia supponunt, quod „omnis" semper vult habere tria appellata,
quod superius ostensum est esse falsum Item ad idem alia regula tatis
est: (d. h. es folgt die erste der drei Regeln in Anm. 234) Ergo cum dicitur
„omnis phoenix", si „phoenix" restringitur ad supponendum pro phoenice tantum,
qui est, non distribuit ipsum nisi pro unico supposito.
243) VII, 5, 3 (f. 240 B) : Secundum praedicta quaeritur de hoc sophismate
„Omnis homo est homo et quodlibet differens ab itlo est non homo". Probatio: Haec
est tina copulativa, cuius utraque pars est vera, ergo ipsa est vera (dass im byzan
tinischen Originale diese Regel nur der stoischen Schul-Logik entnommen war, s.
Abschn. VI, Anm. 155. u. Abschn. VIII, Anm. 49). lmprobatio: Omnis homo est
homo et quodlibet differens ab eo est non homo; Socrates est homo; ergo quodlibet
differens a Socrate est non homo. Quod est falsum, quia haec est una copulativa,
cuius altera pars est falsa; ergo ipsa est tota falsa (ebenso ebend.). Sotutio: Prima
simpliciter est vera, et improbatio peeeat penes fallaciam consequentis u. s. w. (Die
stoische Quelle dieses Sophismas s. Abschn. VI, Anm. 213.)
244) Ebend. (f. 241 A): Item quaeritur de hoc sophismate „Omnis homo et
alius homo sunt". Probatio: Socrates et alius homo sunt, Plato et alius homo sunt,
et sie de aliis, ergo omnis homo et alius homo sunt. Improbatio: „Alius" est relativum
diversitatis substantiae (vgl. ob. Anm. 213 u. 217), ergo supponit pro diverso
ab homine, sed non est alius homo ab omni homine ; ergo prima est falsa. Sotutio :
Prima est simpliciter falsa et probatio peeeat secundum fallaciam figurae dictionis a
pturibus determinatis suppositionibus ad unam determinatam Item probatio peeeat
secundum fallaciam aeeidentis Unde talis datur regula: Quotiescunque aliquid
sequitur, sive conversim sive non, si aliquid conveniat uni, quod non convenit alteri,
et per ittud, cui convenit, inferatur de eo, cui non convenit, semper est fallacia ac
cidentis, e. g homo est species, ergo substantia est species u. s. f.
245) Ebend. : Dicto de hoc sophismate restat dicerc de ista „Omnis homo est
omnis homo". Probatio: Socrates est Socrates, Plato est Plato, et sie de aliis, ergo
omnis homo est omnis homo; et, ut vult Boethius (s. Abschn. XII, Anm. 124 u. 129 ;
dass Psellas auch anderweitig den Boethius citirt, s. Abschn. XV, Anm. 15 u. 28),
nulla propositio est verior itla, in qua idem praedicatur de se ipso, sed sie est hic.
Improbatio: Sua contradictoria est vera, sciticet itla „quidam homo non est
omnis homo"; ergo ipsa est falsa Sotutio: Prima est simpticiter falsa, et pro
batio peeeat secundum consequens ab insufficiente enumeratione u. s. f.
246; VII, 5, 4 (f. 242 A): Sequitur de hoc signo „nullas", quod significat, quoniam
unwersatiter negative, unde significat idem sieut hoc signum „omnis" cum negatione
postposita , et ideo „omnis non" et „nutlas" acquipoltent. De hoc signo
„nullas" datur talis regula : Quotiescunque hoc signum „nullas" immediate adiungitur
termino communi, confundit ipsum mobititer (s. ob. Anm. 206 u. 238) et distributive,
et simititer terminum communem sibi adiunetum mediate , ut „nutlas homo est asinus",
unde potest fieri descensus sub subiecto Circa praedicta quaeritur de hoc
64 XVII. Petrus Hispanus.
Aehnlich ergeht es hierauf mit „nihit", wohei zur Lösung des Sophismas
„Wer Nichts sieht, sieht Etwas" auch verschiedene (höchst
einfältige) Ansichten Anderer beigezogen werden, und zuletzt eine „Regel"
für jene Fälle folgt, in welcher eine Negation mit der Distribution zu
sammentrifft 24 7).
Hierauf sind von den distributiven Zeichen der Umfangs - Theile (s.
Anm. 239) noch diejenigen zu besprechen , welche auf eine Zweizahl
gehen. Und zwar wird zuerst, was „uierque" betrifft, der sophistische
Fall erörtert: „A sagt die Wahrheit, B sagt die Wahrheit, zugleich
aber sagen A und B Unwahres; sagen also beide die Wahrheit oder
nicht?"''148) In Bezug auf „neuter" sodann stellt sich das Sophisma ein:
„Wenn du keines der beiden Augen hast, kannst du sehen" 249).
sophismate „Nullas homo est omnis homo". Probater sie: Socrates non est omnis
homo, Plato non est omnis homo, et sie de aliis Contra: Ibi praedicatur oppo
sition de opposito, ergo est falsa. Solatio: Prima est vera, et ad improbationem
respondetur per interemptionem , quia ibi non praedicatur oppositum de opposito, sed
removetur „omnis homo" ab homine sumpto pro quolibet supposito, et hoc est verum.
(Es weist dieses Sophisma auf den sog. Our ig zurück, s. Abschn. VI, Anm. 213.)
247) VII, 5, 5 (f. 243 A) : Sequitur de hoc signo ,.nihii', quod significat idem
quod „nultus", sed inctudit in se terminum recipientem suam distributionem , quia
nihit est signum universalo cum negatione , et res est terminus reeipiens eius distri
butionem. Circa praedicta quaeritur de hoc sophismate „Nihit videns est aliquid
videns". Probatur sie: Non rem hanc videns est aliquid videns, quia non videns Socratem
est videns Platonem ; non itlam rem videns est aliquid videns, et sie de aliis ;
ergo nihit videns est aliquid videns Contra: Ibi praedicatur oppositum de oppo
sito, ergo locutio est falsa. Quidam distinguunt, quod haec dictio „nihit" potest
esse aeeusativi casus vel potest esse nominativi casus ; sed hoc non sotvit,
quia in utroque sensu est fatsa. Sed alii distinguunt, quod negatio in hoc
termino „nihit" potest negare porticipium vel potest negare hoc verbum „esi" ;
sed hoc non solvit, quia in utroque sensu est falsa Solatio: Dicendum est,
quod prima est simpliciter falsa, et probatio peeeat penes fattaciam figurae dictionis
a plaribus determinatis ad unum determinatum vel peeeat secundum fallaciam
aeeidentis Antiqui (über dieses Wort s. oben Anm. 218) posuerunt, praemissas
esse duplices propter talom regulam, quam dabant: Quotiescunque negatio et distributio
incladuntur in uno termino, ad quodeunque refertur unum, et reliquum. (Die
ursprüngliche Quelle des Sophismas ist sicher der sog. 'EyxexaXvfiufrof, s. Abschn.
VI, Anm. 210.)
248) VII, 5, 6 (f. 244 B) : Sequitur de signis distributivis duorum, et talia sunt
„neuter" et ,,uterque'\ et differunt a praedictis, quia. distribuunt solam pro
duobus per demonstrationem Circa praedicta quaeritur de hoc sophismate „Ab
utroque istorum enuntiatum est verum, posito quod Socrates dicat, deum esse, Ptato
vero dicat, hominem esse animat, et ambo dicant simut, hominem esse asinum". Pro
batio: A Socrate enuntiatum est verum, a Platane enuntiatum est verum, ergo ab
utroque istorum enuntiatum est verum. Contra: Ab utroque enuntiatum est verum,
sed nihit enuntiatum est ab utroque istorum, nisi hominem esse asinum, quod est
fatsum. Solatio: Prima est vera et improbatio (alle Ausgaben haben probatio, und
auch die Commentatoren bemerken den Fehler nicht) peeeat secundum faltaciam
aeeidentis Quidam tamen dicunt, quod prima est simpliciter falsa, et I
probatio peeeat secundum faltaciam figurae dictionis Sed prima sotutio meHoT
est et subtitior. (Auch hiefür liegt die erste Quelle im sog. iilri&tvojv, s. Abschn.
VI, Anm. 205.)
249) Ebend. (f. 245 A) : Sequitur de hoc signo „neuter", quod significat idem
quod „uterque" cum negatione sibi proposita Quaeritur de hoc sophismate
„Neutrum ocutum habende tu potes videre". Probatio: Dextrum acutum non habendo
tu potes videre, sinistrum oculam non habendo tu potes videre, ergo prima est vera.
Contra: Neutrum oculam habendo tu potes videre, ergo dum neutrum oculam habes.
XVII. Petrus Hispanus. 65
Nun aber wird, obwohl das Verhältniss der Negation zur Distribution
schon vorher (Schluss der Anm.247) berührt worden war, noch speciell die
Frage besprochen, ob die Negation überhaupt die Fähigkeit habe, zu einer
verworrenen Supposition, d. h. aber eben zu einer Distribution, verwendet
zu werden, und eine zweiseitige Erwägung der Frage führt zur Ver
neinung derselben250). Ausserdem noch wird hier die Erwähnung einer
distribulio aptitudinis und einer distribulio aceommoda eingeflickt251).
Und nun erst folgt der noch übrige Rest der die Substanz be
treffenden Distributiv-Zeichen , nemlich das Wort „totus", welches zur
Distribution der Bestandteile dienlich ist (Anm. 239); jedoch auch hier
dreht sich die Erörterung lediglich um das Sophisma „Der ganze Sokrates
ist kleiner als Sokrates", wobei übrigens sogar die völlig unrichtige Be
merkung hinzugefügt wird, dass bei qualitativen Bestimmungen kein der
artiger Fehlschluss betreffs des „Ganzen" entstehe 252).
tu potes videre, quod falsum est Solatio: Prima est falsa, et probatio peeeat
secundum fatlaciam aeeidentis u. s. w. (Dieses Sophisma geht durch die Stoa
hindurch bis auf die Megariker zurück, s. Abschu. VI, Anm. 210. u. Abschn. II,
Anm. 91.)
250) VII, 5, 7 (f. 246 A) : Habito de signis distributivis partium subiectivarum
consequenter quaeritur, utrum negatio habeat vim distributionis sive confundendi (die
nemliche Gleichstellang wie oben Anm. 238). Ef videtur, quod sie, quia Aristotelos
in primo Perihermenias dicit (Abschn. IV, Anm. 202), quod Mae contradicunt „homo
est iustus" et „non homo est iustus"; ergo altera est universalis, ergo itlo terminus
„homo" distribuitur, sed non est ibi aliquid, a quo distribuatur, nisi negatio
Contra: Si negatio habeat vim confundendi, ergo sicut ista est incongrua „omnis
Socrates currit", simititer haec „non Socrates currit", quod est falsum Item
ubicunque est distributio, ibi est terminus communis sumptus untversaliter, sed
signum universalo significat „quoniam universalster" tantummodo (s. ob. Anm. 240),
negatio vero non; ergo negatio non habet vim distribuendi, quod concedimus dicentes,
quod negatio non confundit, sed negat hoc, quod post se invenit Solatio autem
patet ad hoc, quod obiieitur, quia, quod haec est universalis „non homo est iustus",
hoc non est propter naturam distributionis existentis in negatione, sed hoc est, quia
negatur homo in communi u. s. f.
251) Ebend. : Item solet poni quaedam distributio aptitudinis, ut „omnis homo
timet in mari", i. e. aptus natus est timere in man. Item sotet poni distributio
aceommoda, ut „coelam tegit omnia praeter se ipsum'' et „deus creavit omnia alia a
se." Sed ista duo genera distributionis non sunt ita propria sicut alia.
252) VII, 5, 8 (f. 247 A) : Sequitur de hoc signo „totus", quod est distributivum
partium integralium, ut hie „totus Socrates est albus"; est enim sensus „Socrates
secundum quamlibet sui partem est albus", ad quam sequitur „quaelibet pars
Socratis est alba" Circa praedicta quaeritur de hoc sophismate „Totus Socrates
est minor Socrate". Probatio: Quaelibet pars Socratis est minor Socrate ; ergo Socrates
secundum quamlibet sui partem est minor Socrate; ergo totus Socrates est minor
Socrate. Contra: Totus Socrates est minor Socrate; ergo Socrates est minor Socrate.
Solatio: Prima est vera, et improbatio (auch hier haben alle Ausgaben probatio)
peeeat secundum fallaciam aeeidentis Etiam probatio peeeat secundum quid ad
simpliciter Item in quibusdam sequitur „totus Socrates, ergo Socrates", in
quibusdam non. Quaeritur, in quibus est et in guibus non. Dicendum est, quod
sunt quaedam aeeidentia, quae indifferenter conveniunt parti et toti, ut „albus1' ,
et in talibus bene sequitur ; alia sunt aeeidentia, quae conveniunt partibus et
nun toti, et e converso toti et non partibus, ut „minoritas, parvitas", et in talibus
non sequitur. (Die sophistische Anwendung des Theilbegriffes bereits bei den Megarikern,
s. Abschn. II, Anm. 98 ; das Richtige hingegen betreffs des Beispieles von
„albus" s. ebend. Anm. 70).
Phahtl, Gesch. III. 5
66 XVII. Petrus Hispanus.
Indem somit noch diejenigen distributiven Zeichen ihre nähere Be
sprechung finden müssen, welche sich auf die Accidentien beziehen (Anm.
239), so tritt zunächst der Einwand entgegen, dass eine derartige Distri
bution überflüssig sei, weil ja die Accidentien nur durch Vervielfältigung
ihrer Träger, d. h. der Substanzen, distributiv vervielfältigt werden; hin
gegen aber wird bemerkt, dass es sich bei dieser accidentellen Verviel
fältigung nicht um die Substanz, sondern eben um Art-Formen derselben
handle. Und somit wird sofort das Distributivum „qualislibet" in einem
einfältigen Sophisma erörtert, welches darauf hinausläuft, dass die Be
schaffenheit des Wissenden zuweilen auch das Bewusstscin des Wissens
involviren könne 253). Soll hiedurch das Accidens qualitativer Bestimmt
heit erledigt sein, so geräth die Distribution quantitativer Accidentien
noch kärglicher; denn „quantuscunque" wird wohl genannt, aber hievon
sogleich auf „quotiescunque" übergesprungen und nur für dieses das
Sophisma „So oft du in Paris warst , warst du ein Mensch" näher be
sprochen 254). Zuletzt aber folgt noch (wohl im Anschlusse an die quan
titativen Bestimmungen, jedoch ohne alle Andeutung eines solchen Zn
sammenhanges) eine Erörterung über „infinitum", welche zuerst an der
Hand aristotelischer Stellen die verschiedenen Bedeutungen des Unbegränzten
und die Definition desselben feststellt, hierauf aber die distri
butive Geltung des Wortes „infinitum" an dem Satze nachweist: „Was
253) VII, 5,9 (f. 248 B): Sequitur de distributivis aeeidentium, inter quae primo
dicendum est de signis distributivis qualitatis, ut „quatelibet'1, cuius particulare
est „aliqualibet". Sed tunc obiieitur, quod, si aeeidens multiplicetur multiplicato
subiecto, ergo signa distributiva aeeidentium superfluant. Ad hoc dicendum est,
quod duptex est multiplicatio aeeidentis, quia quaedam est secundum numerum, et
haec fit per signum distributivum substantiae, atia est multiplicatio secundum
speciem, et haec fit per signa distributiva aeeidentis, «I „qualolibet currit" Circa
praedicta quaeritur de )ioc sophismate „Quodlibet quatelibet de quolibet tali seit,
ipsum esse tate, quate ipsum est; posito, quod Socrates sciat grammaticam et togicam
et rhetoricam, et Plato et Cicero simititer, et sciant, se habere eas, et sint alii tres
homines, quorum unus sciat logicam, alter grammaticam, et alius rhetoricam, et isti
nesciant, se habere eas, et de aliis nihit sciant, et alii sciant de se et de istis, et
non sint plares homines neque plares qualitates". Probatio Contra Sotutio:
Prima est vera, et improbatio peceat secundum fallaciam consequentis, quia
quatelibet supponit tantum pro tribus u. s. f. (Die stoische Schul-Logik konnte für
Sophismen, welche das Wissen betreffen, bis auf die Sophisten zurückgreifen; s.
Abschn. I, Anm. 61 ff.)
254) VII, 5, 10 (f. 249 B): Sequitur de signis distributivis quantitatis ; et sunt
itla, quae distribuunt res se habentes per modum quantitatis, ut „quotiescunque" ,
„quantuscunque". Et secundum hoc quaeritur de hoc sophismate „Quotiescunque fuisti
Parisiis (statt Parisius, wie bekanntlich dieser Ortscasus in allen Handschriften
und älteren Drucken stels geschrieben ist, steht hier in einigen Ausgaben parasitus),
toties fuisti homo". Probatio: Una vice fuisti Parisiis et itla vice fuisti homo, alia
vice fuisti Parisiis et itla vice fuisti homo, et sie de aliis; ergo u. s. f. Improbatio:
sed bis fuisti Parisiis, ergo bis fuisti homo, quod falsum est Sotutio :
Prima est falsa; ad probationem autem respondendum est per interemptionem, quia
secunda pars copulativae est falsa, sciticet „itla vice fuisti homo", quia adhuc nulla
vice fuisti homo, eo quod nondum vita fuit determinata Et nota, quod „bis"
non importat interruptionem temporis, sed tantum actus ittius, cui adiungitur
Si autem formaretur sie paralogismus „Quandocunque fuisti Parisiis u. s. f.", prima
est vera, et improbatio peceat secundum faltaciam figurae dictionis, .... quia „quando
cunque" est in praedicamento „quando", et „bis" in praedicamento quantitatis.
XVII. Petrus Hispanus. 67
eine beliebige Quantität übersteigt, ist begränzt"; und wenn schon bei
dieser Distribution , welche als distributio interscalaris bezeichnet wird,
der Satz „Das Unbegränzte ist begränzt" das Hauptmotiv bildete, so unter
liegt nun letzterer als ein Sophisma dem üblichen Verfahren der Controverse
und Lösung, wobei zu bemerken ist, dass nach den Ansichten
Einiger der Unterschied zwischen relativ Unbegränztem und absolut Unbegränztem,
nach Anderen aber die Verschiedenheit eines substantivischen
oder eines syncategoreuuiatischen Gebrauches des Wortes „infinitum"
beigezogen wurde 255).
Endlich mit dem letzten Abschnitte, d. h. mit den Exponibilia,
welche als das Einzige aus Petrus Hispanus sich auch in die spätere
Logik forterbten (die sog. exponiblen Schlüsse), treten wir bereits in das
Gebiet der „Syncategoreumata" ein, welche, wie wir oben (Anm. 66 ff.)
sahen, bei Wilhelm Shyreswood allerdings auch den ganzen Abschnitt
über die Distribution in sich umfassten, hier hingegen auf die „exponi
blen" Worte beschränkt sind (was den Begriff övyxaTr/ydo^fto: bei Psellus
betrifft, s. Abschn. XV, Anm. 9 u. 106, noch ältere Stellen s. Abschn.
XIII, Anm. 174, 206, 348). Es wird nemlich das exponible Urteil sofort
als dasjenige definirt, welches in Folge eines syncategoreumatischen Aus
druckes undeutlich ist und einer Auseinandersetzung bedarf, woran sich
zugleich die aufzählende Eintheilung der Syncategoreumata anknüpft, in
dem dieselben entweder Exclusiv- oder Exceptiv- oder Reduplicativ-Zeichen
seien oder Anfang und Aufhören oder Endlosigkeit oder ein Ueberschreiten
oder eine Unterscheidung oder eine specielle Weise der Distribution be
zeichnen können 256). Jedoch ist hiebei sehr wohl zu beachten, dass
255) VII, 5, 11 (f. 250 B) : Sequitur de infinito, quod quinque modis dicitur.
Primo modo , quod non potest pertransiri, ut vox dicitur invisibitis Atio
modo...., quod habet transitum imperfectum, eo quod nondum est determinatum
Tertio modo . . . secundum appositionem, ut numerus augmentabitis est in infinitum
Quarto modo secundum divisionem, ut continuum Alio modo dicitur infinitum
utroque modo, sciticet per appositionem et divisionem, ut tempus Quo ad has tres
ultimas significationes definitur sie infinitum: infinitum est, cuius quantitatem aeeipientibus
semper est aliquid extra sumere (im byzantinischen Originale waren
natürlich alle diese Bestimmungen über das infinitum aus Arist. phys. ausc. III, 4—8
entnommen). Sotei autem poni, quod infinitum quandoque sumitur pro termino communi,
et tunc ista propositio „infinita sunt finita" aequipoltet huic „aliqua infinita
sunt finita1'; quandoque sumitur pro signo distributivo, et tunc itla aequipoltet huic
„quoad distributionem quolibet plara sunt finita". Et probatur sie: Uno ptura sunt
finita, duobus ptura sunt finita, tribus plara sunt finita, et sie de aliis, ergo quo
libet ptura sunt finita; et sie dicitur faeere interscalarem distributionem vel interruptam
vel discontinuam Circo praedicta quaeritur de hoc sophismate „Infinita
sunt finita". Probatio: Duo sunt finita, tria sunt finita, et sie in infinitum; ergo
infinita sunt finita. Improbatio: Ibi praedicatur oppositum de opposito, ergo locutio
est impossibitis. Solutio : Quidam distinguunt, eo quod infinitum est aequivocum ad
„infinitum quoad nos" et ad „infinitum simpliciter" , unde si sumatur infinitum quoad
»os, prima potest esse vera , si autem sumatur infinitum simpliciter, est sim
pliciter fatsa Alii autem distinguunt, eo quod „infinitum" potest esse terminus
communis, et sie prima est falsa, vel potest esse dictio syncategoreumatica (s. d.
folg. Anm. 257 und unten Anm. 264) importans in se distributionem, et sie ponunt
tam esse veram. Sed neutra istarum solationum vatet, quia adhuc remanet pro
batio et improbatio Unde dicendum est, quod prima simpliciter est falsa, et
probatio peeeat secundum quid ad simpliciter.
256) VII, 6, 1 (f. 252 B) : Propositio exponibitis est propositio habens sensum
5 *
68 XVII. Petrus Hispanus.
nicht bloss am Schlusse des Abschnittes über die Distribution (s. vorige
Ann). 255) schon eine Hindeutung auf die Syncategoreuniata vorlag, son
dern auch hinwiederum hier in der Aufzählung der exponiblen Worte
einige mitbeigezogen sind , welche bereits in der Lehre von der Distri
bution ihre Besprechung gefunden hatten 257). Und wenn es immerhin
möglich ist, dass auch schon in der Synopsis des Psellus mehrere Punkte
an zwei verschiedenen Stellen vorkamen, so kann andrerseits auch die
Möglichkeit nicht in Abrede gestellt werden, dass jene letzten Capitel der
Exponibitia, in welchen sich die Distribution mit der Exponibilität ver
schmilzt, bereits einer überarbeitenden Thätigkeit der Lateiner zuzuschrei
ben seien. Ja man könnte sogar darauf hinweisen , dass in einigen
Drucken der Summulae des Petrus Hispanus der ganze Abschnitt über
die Exponibitia fehlt 258). Jedoch scheint mir jedenfalls der Hauptkern
(nemlich Cap. 1—5 u. 7) von Petrus Hispanus aus Psellus wörtlich ent
nommen zu sein, und somit schliesse ich hier — um die Sache nicht zu
sehr zu zerreissen — auch das Uebrige nicht aus. Um so entschiedener
aber weise ich dann jenen ganzen Abschnitt, welcher die Ueberschrift
„Syncategoreumata" trägt und auch die bereits bei Wilhelm Shyreswood
(Anm. 82 ff.) vorkommende Erörterung der Conjunctionen enthält, den
späteren Interpolationen zu, zumal da seine Aechtheit selbst schon im 15.
Jahrh. bezweifelt wurde und er sonach auch in sehr wenigen Drucken
erscheint, wobei ausserdem die ganze Form der Darstellung deutlich genug
die Kennzeichen späterer Ueberarbeitung an sich trägt 259).
Der Inhalt nun der Exponibitia ist folgender. Zuerst wird über
die „exclusiven" Zeichen, wie z. B. tantum, gehandelt, deren Exposition
verschiedenen Zwecken dienen könne und auch durch das Vorhandensein
oder Nichtvorhandensein einer Negation in Bezug auf die „praeiacens"
(d. h. den ohne Exclusiv-Partikel gesprochenen Satz) bedingt werde. Aber
an Stelle einer näheren Untersuchung dieser Momente folgen nur fünf
„Regeln", welche ich der Kürze halber (den weitschweifigen Wortlaut
den Anmerkungen überlassend) in folgender Form anführen kann: Nach
1) und 2) ist der Satz „Nur A ist B" eben gleichgeltend mit „A ist B,
und nichts Anderes als A ist B"; nach 3) kann aus „Nur A ist B" ge
folgert werden „Alles B ist A"; nach 4) gilt der Satz „Es ist nicht so,
obscurum expositione indigevtem propter aliquod syncategorema in ea positum implicite
vel explicite in aliqua dictione (Juae faciunt propositionem exponibilom,
sunt in multiplici differentia, quia quaedam sunt signa exclasiva, ut „tantum, soiam"
. . . . , quaedam exceptiva, ut „nisi, praeter*', quaedam reduplicativa, ut „inquantum,
secundum quod", quaedam important inceptionem vel desitionem , ut
„incipit" et „desinit1', quaedam important privationem finis, ut „infinitum", quaedam
importunt excessum, ut romparativi et supertativi gradus, quaedam vero important
distinctionem, ut „differt, aliud 06" , quaedam important speciatem modum
distributionis, ut „totus, qualolibet" Unde propter itla propositio redditur obseura
sicque indiget expositione. Hiezu unten Anm. 604 f.
257) Nemlich infinitus trafen wir so eben vorher Anm. 255, ferner alius
schon oben bei den Relativen der Verschiedenheit, s. Anm. 213 u. 217, sodann
totus und quatistibet in der Distribution, s. Anm. 252 f.
258) Er fehlt in F, W, S—Q ; in S|—& ist er ausserhalb der üblichen fort
laufenden Numerirung hinzugefügt; s. Anm. 143.
259) S. unten Abschn. XX. bei den späteren Interpolationen.
XVII. Petrus Hispanus. 69
dass nur A B sei" soviel als „Entweder ist kein A B, oder etwas An
deres als A ist B"; nach 5) ist der Satz „Nur A ist nicht B" gleichgel
tend mit „A ist nicht B, und Alles, was etwas Anderes als A ist, ist
B" 260). S. unten Anm. 606.
Ebenso liegt hierauf bei den „exceptiven" Zeichen, z. B. „praeter",
das Ganze in vier Regeln, deren 1) die quantitative Geltung, und 2) die
suppositorische Tragweite exceptiver Sätze betrifft; nach 3) wird der Satz
„Alles A, mit Ausnahme von B, ist C" exponirt durch „Alles A, welches
etwas Anderes als B ist, ist C, und ferner B ist A, und ferner B ist
nicht C"; nach 4) ist die Exposition des Satzes „Kein A, mit Ausnahme
von B, ist C" gegeben durch „Kein A, welches etwas Anderes als B
ist, ist C, und ferner B ist A, und ferner alles B ist C"2*1). S. unten
Anm. 607.
260) VII, 6, 2 (f. 253 B): Signa exctusiva sunt itla, quae ex significatione
sua exctusionem important, ut sunt istae dictiones „tantum, sotum, dumtaxat"
et simitia. Haec autem signa quandoque exponuntur gratia alietatis, quandoque vero
gratia plaralitatis (was unter Letzterem gemeint sei, erhellt auch aus dem Fol
genden nicht), quandoque ponuntur in oratione sine negatione praecedente vel consequente,
quandoque vero cum negatione. De istis autem talos dantur regulae. Prima
est: Propositio exctusiva sine negatione exponitur per copulatiram affirmativam, cuius
prima pars est praeiacens (dieser Begriff bleibt später recipirt) exclasivae et secunda
pars est negativa importans negationem praedicati de omnibus aliis a subiecto, ut
„fanturn homo est risibitis", i. e. „homo est risibitis, et nihit aliud ab nomine est
risibite" Secunda regula: Propositio exclasiva huius generis infert coputativam
compositam ex duabus exponentibus et quamlibet earum seorsim, et non e converso,
ut „tantum homo currit?, ergo „Äorno currit, et nihit atiud ab homine currit". Tertia
regula: Ab exclasiva affirmativa ad universatem de terminis transpositis est bona
consequentia, si fiat exctusio gratia alietatis, et non contra, ut bene sequitur „tantum
animal est Aomo", ergo „omnis homo est animat" et non e contra. Quarta regula:
Exctusiva contradictoria prioris (d. h. wo die Negation den ganzen Satz verneint)
exponitur per disiunctivam affirmativam de partibus contradicentibus priori exctusivae
(dem in der zweiten Regel gegebenen copulativen Urtbeile), ut „non tantum homo
currit" i. e. „nultus homo currit vel aliud ab homine currit" Quinta regula:
Exclasiva, in qua ponitur sola negatio sequens exctusionem , exponitur per copu
lativam affirmativam, cuius prima pars est negativa praeiacens, secunda est affir
mativa, in qua praedicatum affirmativae enuntiatur de quolibet alio a subiecto, ut
„tantum aeeidens non est substantia" i. e. „aeeidens non est substantia, et omne
aliud ab aeeidente est substantia". Et per hoc patet, qualiter eius contradictoria sit
exponenda.
261) VII, 6, 3 (f. 255 B): Sequitur de signis exceptivis. Dicuntur autem exceptiva,
quae significant exceptionem alicuius contenti sub aliquo distributo, ut „praeter,
praeterquam" De quibus tates dantur regulae. Prima: Omnis exceptio fit a toto
in quantitate, seu a termino sumpto sub signo universali , ut „omnis homo praeter
Socratem currit". Secunda regula: Dictio exceptiva non impedita facit, terminum
communem, supra quem cadit, immediate supponere simpliciter, ut „omne animal
praeter hominem est irrationate", ibi „homo" supponit simpliciter. Tertia regula:
Universalis affirmativa exceptiva exponitur copulative per tres exponentes categoricas,
quarum prima affirmat universate praedicatum de subiecto sumpto cum „aliud ab",
secunda affirmat terminum, a quo fit exceptio, tertia est negativa, in qua praeäicatum
negatur de termino excepto, ut „omne animal praeter hominem est irrationalo"
exponitur sie „omne animal aliud ab homine est irrationalo, et homo est animat, et
homo non est irrationalis". Quarta regula: Universalis negativa exceptiva exponitur
copulative per tres exponentes, in quarum prima praedicatum negatur de subiecto
sumpto cum „aliud ab", in secundo affirmatur subiecium de termino, qui excipitur,
in tertia affirmatur universalo praedicatum de termino excepto, ut „nultum animal
70 XVII. Petrus Hispanus.
i
In gleicher Weise erscheinen hei den „reduplieativen" Zeichen, z. B.
inquantum oder secundum quod, ebenfalls nur vier Regeln. Nach 1) spricht
ein Reduplicativ-Satz stets einen gewissen Causal-Zusammenhang aus; nach
2) bezieht sich das reduplicative Zeichen immer auf das Prädicat, legt
aber den Causalnexus nicht in das Prädicat, sondern in das Subject.
Nach 3) wird der Satz „A, sofern es B ist, ist C" exponirt durch „A
ist C, und A ist B, und alles B ist C, und weil Etwas B ist, ist es
auch C"; nach 4) wird der Satz „Kein A, insoweit es B ist, ist C" ex
ponirt durch „Kein A ist C , und alles A ist B , und kein B ist C, und
weil Etwas B ist, ist es nicht C" 262). Vgl. unten Anm. 608 f.
Sodann sind es die Worte „ineipit" und „desinit", welche gleich
falls als exponible betrachtet werden, und im Hinblicke auf die Unter
scheidung, dass Anfang und Ende eines Factums entweder plötzlich mit
Einem Male oder stufenweise allmälig eintreten kann, formult-ren sich die
Regeln, dass 1) der Satz „A beginnt" (im ersteren Falle) exponirt wird
durch „A ist jetzt, und vorher war es nicht", sodann 2) der Satz „A
beginnt, B zu sein" (im letzteren Falle) seine Exposition in „A ist jetzt
nicht B, und hernach wird es B sein" findet; entsprechend wird 3) der
Satz „A hört auf, B zu sein" (im ersteren Falle) exponirt durch „A ist
jetzt B, und hernach wird es nicht B sein", und 4) der Satz „A hört
auf, B zu sein" (im letzteren Falle) durch „A ist jetzt nicht B, und vor
her war es B" 263). Vgl. unten Anim. 600.
praeter hominem est risibite" exponitur sie „nullam animal aliud ab homine est risibite,
et homo est animat, et omnis homo est risibitis".
262) VII, 6, 4 (f. 256 B): Sequitur de reduplicativis dictionibus. Dicuntur autem
reduplicativae, quae important rationem, secundum quam aliquid alteri attribuitur,
ut „inquantum, secundum quod, ea ratione qua" et simitia. De quibus tates dantur
regulae. Prima est, quod dictio reduplicativa praesupponit, atiquod praedicatum inesse
alicui subiecto, et denotat, ittud, supra quod cadit, immediate esse causam itltus
inhaerentiae . Secunda regula est, quod dictio reduplicativa semper refertur ad praedicatum
et nunquam reduplicat ipsum. Tertia regula est, quod propositio redupticativa
affirmativa exponitur per quatuor exponentes, quarum prima affirmat praedicatum
principate de subiecto, secunda affirmat reduplicativam de subiecto, tertia affirmat
praedicatum principate de reduplicato universaliter, quarta est una causalis, in cuius
antecedente ponitur dictio , supra quam cadit redupticatio de aliquo transcendente, et
in consequente praedicatum principalo affirmatur de relativo itlius transcendentis, ut
hic „homo, inquantum rationalis est, est flebitis" i. e. „homo est fiebitis, et homo est
rationalis, et omne rationate est fiebite, et quia atiquid est rationalo, ipsum est fiebite".
Quarta regula est, quod propositio reduplicativa , in qua poniiur negatio post
dictionem reduplicativam, exponitur copulative per quatuor exponentes, quarum prima
negat praedicatum de subiecto principali, secunda affirmat reduplicatum de eodem,
tertia negat universatiter praedicatum principate de reduplicato, quarta est una cau
salis, in cums antecedente praedicatum reduplicatum de suo transcendente affirmatur,
et in consequente negatur praedicalam de relativo itlius transcendentis, ut hic „nultus
homo, inquantum rationalis est, est rudibitis" i. e. „nullas homo est rudibitis , et
omnis homo est rationalis, et nultum rationate est rudibite, et quia aliquid est ratio
nate, ipsum non est rudibite''. Ex isto patet per tegem contradictoriarum, qualiter
sint exponendae contradictoriae ipsarum.
263) VII, 6, 5 (f. 258 A) : Sequitur de jncipit" et „desinit" Quatuor
dantur regulae. Prima est: Propositiones de „ineipit" in rebus, quarum esse totum
simut acquiritur, exponuntur per unam coputativam, cuius prima pars est affirma
üva de praesenti, secunda negativa de praeterito, ut „homo ineipit" i. e. „homo nunc
est, et immediate ante hoc non fuit", Secunda regula: Propositiones de „ineipit" in
XVII. Petrus Hispanus. 71
Nun aber folgt, wie bemerkt, wieder „infinitum", welches schon
oben bei der Distribution besprochen worden war; hier jedoch lenkt die
Erörterung auf den syncategoreumatischen Gebrauch dieses Wortes ein,
welcher dann vorliege, wenn es sich um das Verhältniss des Subjectes
zum Prädicate handle. Und für diesen Fall werden zwei Regeln gegeben,
deren erste dahin lautet, dass bei „infinitum" eine suppositio confusa
immotitis (s. Anm. 206) stattfinde , die zweite aber die Exposition fest
stellt, indem der Satz „Unbestimmt viele A sind B" exponirt werde durch
„Einige A sind B, jedoch sind ihrer wenigstens drei". Eine dritte Regel
dagegen betrifft den nicht - syncategoreumatischen Gebrauch, bei welchem
der Satz „A ist unbestimmt gross" durch „A ist ein Quantum, und seine
Quantität ist unbestimmt" exponirt wird 264).
Hierauf wird die Comparativ- und Superlativ-Form als ein exponibler
Ausdruck in vier Regeln besprochen; nemlich nach 1) ist z. B. der Satz
„A ist grösser als B" zu exponiren durch „A ist gross, und B ist gross,
und A ist dem B an Grösse überlegen". Der Superlativ hingegen, welcher
rebus, quarum esse acquiritur sueeessive, exponuntur per unam copulativam , cuius
prima pars est negativa de praesenti, secunda est affirmativa de futu.ro, ut „Socrates
incipit esse albus" i. e. „Socrates nunc non est albus, et immediate post hoc erit
albus". Tertia regula: Propositiones de „desinit" rerum, quarum esse totum simul
deperditur, exponuntur per unam copulativam, cuius prima pars est affirmativa de
praesenti, secunda est negativa de futuro, ut „Socrates desinit esse Aomo" i. e.
„Socrates nunc est homo, et immediate post hoc non erit Aomo". Quarta regula:
Propositiones de „desinit" rerum, quarum esse deperditur sueeessive, exponuntur copulative
per unam negativam de praesenti et alteram affirmativam de praeterito, ut
„Socrates desinit esse albus" i. e: „Socrates nunc non est albus, et immediate ante
hoc fuit albus". Ex istis patet, quomodo contradictoriae istarum sint exponendae.
264) VII, 6, 6 (f. 259 B) : Sequitur de infinito, cuius quaedam sotent assignari
distinetiones . (Nun folgen zunächst, wenn auch in verändertem Wortlaute, jene
Deuilichen fünf Bedeutungen des infinitum, welche wir schon oben Anm. 255
trafen.) Infinitum capitur uno modo categorematice, prout est terminus communis.
et sie significat quantitätem rei subiectae vel praedicatae , alio modo sumitur
syncategorematice, non prout dicit quantitatem rei subiectae vet praedicatae, sed qualiter
se habet subiectum in ordine ad praedicatum, et sie non est terminus communis,
sed est dispositio subieeti et signum distributivum. Et de his talos dantur regulae.
Prima est: Infinitum syncategorematice sumptum positum in subiecto facit terminum
communem sequentem pro se stare confuse tantum, ut „infiniti homines currunt", ibi
„homines" supponit confuse, non tamen mobititer. Secunda regula est : Propositio de
infinito syncategorematice capto exponitur per unam copulativam , cuius prima pars
affirmat praedicatum de subiecto sumpto sub aliqua quantitate continua vel discreta,
et secunda negat praedicatum inessc tati subiecto secundum determinatam quantitatem,
ut „infiniti homines currunt" sie exponitur „aliqui homines currunt, et non tot, quin
plares duobus vel tribus". Tertia regula: Propositio de infinito capto categorematice
sive significative exponitur per unam copulativam, cuius prima pars affirmat quantitatem
de subiecto, et secunda negat terminum itlius quantitatis, ut „linea est infinita"
i. e. „linea est quanta, et non habet terminum suae quantitatis". Et hoc est,
si infinitum est in praedicato. Sed si sit in subiecto, prima affirmat praedicatum de
subiecto quanto, et secunda negat terminum itlius quantitatis, ut „aliquod corpus
infinüum est album" i. e. „aliquod corpus quantum est album, et idem corpus non
habet terminum suae quantitatis" . Uebrigens unterschied ja auch schon Wilhelm
Shyreswood zwischen einem categoreumatischen und syncategoreumatischen Ge
hrauche, und zwar nicht bloss bei infinitus (Anm. 70) und totus (Anm. 69), son
dern auch bei incipit und desinit (Anm. 81) , sowie bei mehreren anderen Worten
(Anm. 75 S.).
72 XVII. Petrus Hispanus.
nach 2) eine Distribution enthält und nach 3) ein wirkliches Stattfinden
der Eigenschaft bei den verglichenen Dingen voraussetzt, soll nach 4) zu
der Exposition führen , dass z. B. der Satz „A ist das grösste aller B"
den Sinn habe „A ist gross, und alle B sind gross, und kein B ist
grösser als A" 265).
Sodann folgen die Begriffe „differt, aliud", obwohl dieselben (we
nigstens der letztere) gleichfalls bereits oben (Anm. 213 u. 217) vorge
kommen waren. Die hier folgenden Regeln betreffen zuerst die thatsächliche
Grundlage und die distributive Function jener Worte, und dann die
Exposition, da der Satz „A ist etwas Anderes als B" sich auflöse in „A
ist, und B ist, und A ist nicht B", hingegen der Satz „A ist nichts An
deres als B" exponirt werde durch „Entweder ist A nicht, oder B ist
nicht, oder A ist B" 266).
Endlich kömmt noch „totus" an die Reihe , an welchem , während
wir es ebenfalls schon oben (Anm. 252) trafen, hier die syncategoreumatische
Geltung erörtert wird; und zwar handle es sich dabei sowohl
um eine Distribution als auch um die Exposition, bei welch letzterer hier
nun wieder obiges (a. a. 0.) Sophisma „der ganze Sokrates ist kleiner
als Sokrates" erscheint. Auch knüpfen sich hieran noch Bemerkungen
über „quantuslibet" und „qualislibet" (Anm. 253 f.), insoferne bei
265) VII, 6, 7 (f. 261 A) : Sequitur de comparativis et supertativis, de quibus
tates dantur regulae. Prima est: Propositio habens comparativum proprie captum,
et non abusive, exponitur affirmative per tres exponentes, quarvm prima affirmat
positivum de re excedente, secunda affirmat eundem de re excessa, tertia affirmat
excessum de re excedente respectu rei exeessae, ut „Socrates est albior asino" i. e.
„Socrates est albus, et asinus est albus, et Socrates est magis albus quam asinus"
vel negando aequalitatem „asinus non est aeque albus sicut Socrates''. Secunda
regula : Supertativus distribuit communem terminum sequentem, qui significat rem
excessam, ut „teo est fortissimus animalium", ibi „animalium" distribuitur. Tertia
regula (in einigen Ausgaben Secunda regula de supertative): Supertativus proprie
tentus denotat, rem excessam convenire rei excedenti, et patet, quia haec est impropria
„teo est fortissimus lyncum", quia fortitudo de lynce non verificatur (natür
lich wäre die gleiche Regel auch für den Compaiativ anzuführen). Quarta (in
jenen Ausgaben dann Tertia) regula : Propositio de supertativo proprie capto exponitur
copulative per tres exponentes, quarum prima affirmat positivum de re excedente,
secunda affirmat idem de re exeessa, tertia negat universaliter excessum de re excessa
respectu rei excedentis, ut „rosa est pulchcrrima ftorum" i. e. „rosa est pulchra,
et omnis flos est pulcher, et nultus flos est pulchrior rosa" Sed si non ponatur
ibi genitivus, debet omitti secunda exponens, ut „Socrates est fortissimus" i. e.
„Socrates est fortis, et nultus homo est fortior Mo1'. Et contradictoriae istarum
semper habent exponi per disiunctivas de partibus contradicentibus.
266) VII, 6, 8 (f. 262 A): Sequitur de „differt, aliud ab", de quibus talos
dantur regulae. Prima est, quod . . .. conveniunt tantum enti, quia ut dicitur decimo
Metaphysicoram (c. 3, p. 1054 b 20), nec non ens enti nec ens non enti idem vel
diversum est. Secunda regula: Ablativus rectus ab istis dictionibus mediante „o"
vel „ab" distribuitur, si sit distribuibitis Tertia regula: Propositio affirmativa
de „differt" exponitur copulative per tres exponentes, in quarum prima affirmatur hoc
verbum „est" de eo, quod differt, in secunda affirmatur idem de eo, a quo differt,
tertia negat unum Hierum de atio, ut „homo differt ab asino" i. e. „homo est, et
asinus est, et homo non est asinus". Quarta regula: Propositio negativa de „differt"
debet exponi per unam disiunctivam de partibus contradicentibus, ut „Socrates
non differt ab asino" i. e. „Socrates non est, vel asinus non est, vel Socrates est
asinus".
XVII. Petrus Hispanus. 73
denselben keine eigentliche Exposition, sondern nur eine Distribution
stattfinde 267).
Solcher Art also ist der Inhalt der einflussreichen Summulae des
Petrus Hispanus. Es ist , wie wir sahen , eine Logik , in welcher (wenn
auch nach einem zufälligen und wahrlich nicht philosophischen Motive)
das Urtheil als erster Abschnitt dem Begriffe vorangeht, in welcher der
kategorische Syllogismus in drei Figuren (mit den theophrastischen Schlussinodis
der ersten Figur) entwickelt wird, hingegen die hypothetischen und
die modalen Syllogismen fehlen, in welcher ferner eine erkleckliche An
zahl von Memorialversen auftritt, und endlich in welcher die peinlich
ausführliche Lehre von den proprietates terminorum eine erschreckende
Fülle byzantinischen Unsinnes enthält. Bedauernswerth erscheint uns der
Leser, welcher all dasjenige, was von Anm. 202 an vorzuführen war,
durchstudiren oder wenigstens durchblättern soll; aber es darf sich wohl
hieran die Bitte knüpfen, dass einiges Mitleid von dem Leser auch wieder
auf den Geschichtschreiber der Logik zurückfliessen möge, welcher jenes
verstandlose und häufig läppische Treiben 268) nicht bloss bei Petrus
Hispanus in seiner ganzen Ausdehnung geniessen , sondern auch in hun
dertfachen Variationen verfolgen und bis in das 16. Jahrhundert hinab
nachweisen musste 269). In jener sinnlosen Verquickung grammatischer
und logischer Momente, welche durch die ganze Lehre von suppositio,
ampliatio, appellatio, restrictio, distributio, exponibilia sich hindurch
zieht, erblicken wir allerdings sogleich den verpestenden Einfluss des von
Anbeginn blödsinnigen Stoicismus 2 70) , welcher mittelst dieser byzantini
schen Logik drei Jahrhunderte hindurch das abendländische Mittelalter
267) VII, 6, 9 (f. 262 B) : Sequitur de hoc signo „Mus" Potest capi
tribus modis: uno modo communi pro omni eo, quod habet partes....; secundo modo
magis proprie pro itlo, quod ex omnibus suis partibus est perfectum ; et istis
duobus modis „totus" tenetur categorematice. Tertio modo capitur syncategorematiee,
prout incladit signum distributivum (s. den Schlass der Anm. 264), et sie non
dicit, quate subiectum sit, sed qualiter se habeat in ordine ad praedicatum. Et hoc
modo reddit propositionem exponibitem, de quo dantur tates regulae. Prima est, quod
„totus" distribuit terminum, cui adiungitur, pro qualibet parte integrali Secunda
est, quod propositio affirmativa de toto expenitur per unam categoricam transmutato
„totus" in „secundum quamlibet sui partem", ut „totus Socrates est minor Socrate"
Praeterea notandum, quod haec signa „quantumlibet , quatelibet" non
faciunt proprie propositionem exponibitem, sed faciunt distributionem, non absolatam,
sed contrahunt speciem ad aliquod determinatum genus praedicamentate, ut „quantumlibet"
distribuit pro quantitate continua et sie dicuntur mentaliter comptexa
Et de exponibitibus dicta sufficiant.
268) Es muss unumgänglich dem Leser überlassen bteiben, die zahlreichen
Halbheiten und lnconsequenzen, sowie die entsetzliche Verknöcherung dieser byzan
tinischen Doctrin sich aus dem Angeführten selbst zu entnehmen , denn auch falls
es an sich der Mühe werth gewesen wäre, konnte ich unmöglich den Umfang der
Darstellang dadurch noch mehr anschwellen lassen, dass ich hei jeder Zeile den
Unsinn als Unsinn aufgedeckt hätte.
269) Der weitere Verlauf wird uns ja noch lange genug an die Litteratur der
Summulae fesseln, welche, wie sich zeigen wird, als „usus modernorum" neben die
aristotelische Logik tritt.
270) Ausser demjenigen, was schon oben, Abchn. VI, Anm. 110—116 und
123—131, bemerkt wurde, s. hierüber nun auch Steinthat, Gesch. d. Sprachwissensch,
b. d. Griechen n. Römern, Berl. 1862, S. 300 ff.
74 XVII. Petrus Hispanus.
beschäftigt. Aber die einzelnen Entwicklungsperioden der stoischen Logik,
welche schliesslich zu solchem Gipfelpunkt des Unsinnes führten, können
wir, wie schon Abschn. XV, Anm. 97 ff. gesagt wurde, nicht mehr nach
weisen. Denn wenn sich auch einzelne Sophismen auf eine ursprüngliche
stoische Quelle zurückführen lassen271), oder wenn wir auch gramma
tische Anschauungen und Terminologien , welche hier vorkommen , bei
Priscianus wiederkehren sehen272), so sind diess nur versprengte Bau
steine Eines grammatisch-logischen Gebäudes, welches in seiner ursprüng
lichen Gestalt sich bis jetzt unserer geschichtlichen Kenntniss entzieht.
Indem aber die schon oben (Abschn. XV, Anm. 106 f.) ausgesprochene
Vermuthung, dass wohl in verlornen Schriften des Themistius die Quelle
jener byzantinischen Logik liegen dürfte, nunmehr auch bei dem bloss
lateinisch erhaltenen Reste der Synopsis sich zuweilen uns wieder auf
drängte (Anm. 218, 241, 247, 255), so weise ich hiemit absichtlich
wiederholt auf diese wesentliche Lücke der Geschichte der Logik hin
und kann nur wünschen, dass aus irgend einer Bibliothek handschrift
liches Material zu Tag gefördert werde, durch welches dieser Punkt seine
Aufkläruug finden könnte.
Soll aber nun jener Einfluss der aristotelisch-arabischen Litteratur,
welcher völlig gleichzeitig neben der Herübernahme des Psellus seine
Wirkung begann , in nähere Betrachtung gezogen werden , so begegnen
uns vorerst einige Erscheinungen von ziemlich untergeordneter Art. Denn
offenbar war man Anfangs von dem neuen zugeführten Stoffe förmlich
verblüfft, und sowie man daher gleichsam wieder von vorne anfing, so
hatte man weder Zeit und Musse, um etwa an die Controversen der Abälard'schen
Periode anzuknüpfen und von da fortzubauen, noch auch war
man befähigt, im ersten Anlaufe die reiche Fülle der neuen Quellen zu
sichten und überhaupt zu verarbeiten. Erklärlich daher ist es, dass wir
bei den ersten Autoren, welche den neu erwachten Aristoteles und die
Araber benützten, nur unmotivirte Ansichten treffen, welche auf dem Ge
biete der gewöhnlichen Parteifragen sich nicht einmal zu einer Polemik
erheben , sondern nur an den einen oder anderen aristotelischen oder
arabischen Ausspruch als Auctorität sich anlehnen. Selbstverständlicher
Weise aber war es aueji hiebei wieder ein platonisch-christlicher Realismus,
welcher als der Grundton aller orthodoxen Logik (— was hingegen
„ketzerische" Logik sei, s. schon oben Abschn. XIII, Anm. 319 —) sich
sogleich unmittelbar einstellen musste; nur konnte man sich jetzt zur
Unterstützung dieser Auffassung mit Vorliebe auf jene Sätze der aristote-
271) S. oben Anm. 226, 243, 246, 247, 248, 249, 252, 253.
272) So treffen wir erklärlicher Weise vor Allem die syncategoremata bei
Priscian. II, 15 (Vol. I, p. 54 ed. Herts), ferner aneb eine leise Spur der appellatio
II, 18 (p. 55), desgleichen Spuren bezüglich der relativa XII, 4 (Vol. 1,
p. 579) u. XVII, 73 (Vol. II, p. 150). Aber diess können nur versprengte Reste
einer älteren Formation sein , in welcher sich Grammatik und Logik überhaupt
berührt hatten, und wir dürfen nicht übersehen, dass gerade von den Hauptbe
griffen der byzantinischen Logik , nemlich von suppositio , ampliatio, restrictio,
distributio, exctusiva, exceptiva, reduplicativa, exponibitia, sich auch bei Priscianus
keine Spur findet.
XVII. Alexander Alesius. Wilhelm v. Auvergne. 75
lischen Psychologie werfen, welche zur arabischen Lehre vom inteltectus
agens verwendet oder missbraucht worden waren 273).
So zeigt uns schon Alexander Alesius (gest. 1245), welchen
wir fast völlig der Geschichte der Theologie überlasseu könnten 274),
einen nicht weiter durchgebildeten Realismus, welchen er unter An
knüpfung an dogmatische Autoritäten (besonders an Augustinus) auch auf
die dem Aristoteles entlehnten psychologischen Fragen überträgt. In sei
nen einzelnen realistischen Ausdrücken aber ist die Einwirkung arabischer
Lehre stets unverkennbar, sei es dass er z. B. die abstrahirende und
einigende Function des auf das Einfache gerichteten Denkens beschreibt275),
oder hervorhebt, welch verschiedene Stellung die Universalien im Denken
und in der Objectivität haben 276), oder sei es dass er eine realistische
Wendung der Araber in das Rohere und Plumpere steigert 277).
Nicht besser verhält es sich mit Wilhelm von Auvergne (gest.
1249), welcher in seinem grösseren Werke De universo 278) durchaus
nicht ein logisches Interesse verfolgt 279), sondern nur theologische Er
örterungen, und zwar hauptsächlich über das universum spirituate,
d. h. das Geisterreich, zum Zwecke hat280), sowie auch sein Buch De
anima^1) einer ähnlichen Tendenz folgt. So ist ihm auch die Frage
über die Existenz der Universalien keine logische, sondern sie hat für
273) S. oben Abschn. XVI, Anm. 3 f. Dass ich aber von der Geschichte der
Logik als solcher grundsätzlich die psychologischen und erkenntniss-tbeoretischen
Lebren ausschliesse , habe ich ebendaselbst unter Angabe meiner Gründe bereits
gesagt.
274) Den unter dem Namen des Alex. Alesius gedruckten (Venet. 1572) Commentar
zur Metaphysik können wir hier nicht in Betracht ziehen, indem derselbe,
wie auch schon Andere richtig bemerkten (s. Hist. litt, de la France, XVIII, p.
323), nicht vor Duns Scotus geschrieben sein kann. S. hingegen unten Abschn.
XIX, Anm. 248 ff., den Verfasser dieses Commentares , nemlich den Alexander ab
Alexandria.
275) Summa unie. theolog. (Lugd. 1516 fol.), Pars II, Quaest. 69, membr. 2:
Vnusquisque intelloctus est circa formas intelligibites sine comptexione consideratas
(den Begriff der incomplexa bei Alfarabi und Avicenna s. vor. Abschn., Anm. 16
u. 88) Cognitio itlarum formarum intetligibitium, quae veniunt ad inteltectum
per abstractionem a phantasmate sensibiti (s. Alfarabi, ebd. Anm. 22). Quaest. 69,
membr. 3, artic. 3 : Inteltectus abstrahens formas intelligibites et uniens eas (s. Avi
cenna, ebend. Anm. 92).
276) Ebend. Quaest. 59, membr. 2, art. 2: Secundum intelloctum fit abstractio
speciei a materia vel subiecto, secundum naturam vero non (s. Alfarabi, ebd.
Anm. 22).
277) Ebend. art. 1 : Forma, quae sohm est esse materiae in perficiendo totum,
perficit omnes partes materiae et consimiti ratione, ut est dicere „quaelibet pars
ignis est ignis" (die Veranlassung hiezu s. bei Alfarabi, ebd. Anm. 33; Avicenna and
Averroes hatten anders gedacht, s. ebd. Anm. 166 u. 301).
278) Guitelmi Alverni episcopi Parisiensis Opera omnia etc. Aureliae et Ambiani
1674. fol. Vol. I, p. 593—1074. Nähere Nachweise, dass Wilhelm den ganzen
Aristoteles und die Araber kannte und benützte, s. bei A. Jourdain, Recherches crit.
2. Aufl. (1843) S. 288 ff.
279) Von keiner Bedeutung ist es, dass er gelegentlich einmal (I, 3, c. 24,
p. 795) die Ansicht des Avicenna über die Wahrheit der Urtheile (s. vor. Abschn.
Anm. 39 f.) ausschreibt.
280) Wie in einem zoologischen Garten kann man bei ihm das Leben und
Treiben der Engel, Erzengel, gefallenen Engel, Dämonen u. dgl. studiren.
281) Vol. IL. Supplom. p. 65^-228.
76 XVII. Wilhelm v. Auvergne.
ihn nur Werth im Hinblicke auf die Kundgebungen aus dem Jenseits.
Während es ihm aber hiernach als selbstverständlich gelten muss, dass
die Universalien ohjectiv reelle Wesen sind , zeigt er sich uns als einen
Dualisten der plumpesten Art; denn völlig parallel stellt er (nach dem
alten Satze „universate intelligitur, singulare sentitur") die „Eindrücke"
der sinnlichen und der intelligiblen Welt nebeneinander, und gleichmässig
für die beiderlei Wesen beruhigt er sich bei dem Auctoritätsglauben,
dass sie eben objectiv so seien, wie sie subjectiv empfunden werden 282).
Daher polcmisirt er sogar, sich an Araber anlehnend, gegen Plato, welcher
die Sinnenwell in ein bloss abbildliches und hiemit unwahres Sein auf
pflückte 283), und schliesslich legt er sich den Piatonismus, um zugleich
auch dem Aristotelismus dienen zu können, dahin aus, dass die Ideen
lehre nicht die Artbegriffe (species) betreffe, welche ja vollständig in den
Einzelndingen (totaliter in individuis) existiren und in solcher Weise die
wesentlichen Prädicate der Individuen sind (de singularibus), sondern
dass die platonischen Ideen jene ausserhalb liegenden Formen (formae
exteriores) seien, welche im Geiste des Schöpfers sich befinden, — kurz
wir treffen hier zum ersten Male jene arabische Distinction aufgenommen,
wornach die Universalien ante rem (d. h. jene formae exteriores) und in
re (in individuis) und auch post rem (de singularibus) bestehen 284),
282) De unie. II, 1, c. 14, p. 821 : JVon minus credendum est inteltectui de
intelligibitibus, quam sensui de sensibitibus ; quia igitur testimonium seu testificatio
sensus cogit nos ponere mundum sensibitium et ipsum sensibilom, cogere nos
debet inteltectus multo fortius mundum intelligibitium , hic autem est mundus uni
versalem sive specierum Intelloctus igitur nostri , h. e. inteltectiones, quibus
sumus intelligentes, non sunt in effectu, nisi passiones seu simititudines intelligibitium
impressae ab eisdem inteltectui nostro; agere autem vel imprimere non potest, quod
non est; necesse igitur est, intelligibitia esse Quare necesse est, formas communes,
sc. genera et species et alia huiusmodi convenientia esse, et non sotummodo
esse, sed etiam esse sicut intelliguntur ; quemadmodum sensibitia et particularia ne
cesse est esse, non solam simpliciter, sed etiam esse ea sicut sentiuntur. Noch
naiver, aber kürzer: De anima, Cap. 7, pars 4, p. 207: Cum virtus sensitiva non
indigeat nisi rebus sensibitibus propter itlas apprehendendas , quomodo virtus inteltectiva
non erit contenta rebus intelligibitibus ad apprehensionem earum?
283) De unie. II, 1, c. 34, p. 835: Verum Plato ultra, quam oporteret et veritas
exigeret , extendit huiusmodi simititudines , quoniam nominationes creaturarum
omnes per simititudinem /Sant et nulla earum per veritatem; unde nec verum terram
nec verum ignem nec verum aquam aut verum aerem in mundo sensibiti esse patenter
asseruit (Tim. p. 51 B) Consequens igitur est, nihit esse omnino in mundo isto
sensibiti secundum veritatem ipsumque mundum simititer nihit esse in veritate.
284) Ebend. c. 35, p. 836: Aut intelloxit Ptato species (dum dixit, mundum
specierum exemplar esse mundi istius sensibitis), quas dicimus praedicari de pturibus
differentibus numero in eo quod quid est fdiess die allbekannte traditionelle Defi
nition), aut inteltexit rerum simititudines sive ideas sive imagines rerum exemplares.
Quodsi iuxta priorem intentionem, huiusmodi species totum est esse individuerum
; quia igitur totum esse individuorum omnium in ipsis individuis est et
non extra , manifestum est , huiusmodi species in individuis suis sive singularibus
totaliter esse et non extra Manifestum igitur est per haee, Platonem non inteltexisse
hoc, quod dixit de mundo archetypo, de speciebus, quae de individuis vel
singularibus in eo quod quid praedicantur ; itlas enim esse necesse est et in singu
laribus suis et cum singularibus: ubi enim Socrates est, necesse est esse hominem,
et ubi homo est, necesse est esse aliquem hominem. De ideis igitur sive formis exterioribus,
quae in mente creatoris aeternaliter sunt, intelloxit sermones suos (g. AI
XVII. Wilhelm v. Auvergne. Vincenz v. Beauvais. 77
und erklärlicher Weise können sich hieran auf gleicher Quelle fussend
noch andere gelegentliche Bemerkungen über den Artbegriff anschliessen285).
Das Komischste aber ist, dass Wilhelm, während er das Denken als einen
„Spiegel" des Intelligiblen bezeichnet 286), doch wieder die Entstehung
der Allgemeinbegriffe aus einer Kurzsichtigkeit (brevitas) des Denkens
erklärt, vermöge deren dasselbe die Dinge nur wie von Weitem (wie
eine entfernte Statue) und daher nur „unbestimmt im Allgemeinen" be
trachten könne 237), — ein Widerspruch, zu welchem als ergötzliches
drittes Glied kömmt, dass er hinwiederum im Anschlusse an Araber die
menschlichen Worte als die wahrhaft adäquaten essentiellen Bezeichnungen
des Einzelnen betrachtet288).
Dass Vincenz von Beauvais (gest. 1264) nur Compilator war,
ist allbekannt, und irgend Selbstständigkeit in principiellen Fragen wird
man bei solchem Charakter seiner Schriftstellerei von vorneherein nicht
erwarten. Aber wenn er uns wenigstens als Zeuge des Zustandes dienen
soll, in welchem die Logik um d. J. 1250 sich befand, so kömmt noch
ein anderer Umstand in Betracht. Es ist nemlich, — was bis jetzt nicht
beachtet wurde —, das ganze Speculum maius vielfach interpolirt 289),
und zwar wurden offenbar successive in den Handschriften Ergänzungen
farabi, vor. Abschn., Anm. 24, und Avicenna, Anm. 184, woselbst sogar gleichfalls
die Beiziehung dämonischer Mächte, u. ebd. Anm. 188).
285) Ebend. II, 2, c. 12, p. 855: Speeies ut species nec est actu aliquod individuorum,
nec aliud ab aliquo eorum, immo potentia est unumquodque, et ratio eius
seu diffinitio totaliter est in unoquoque Morum (s. bei d. Arabern vor. Abschn.,
Anm. 23) Species nun dicitur totaliter, i. e. non secundum omnem sui partem
de aliquo individuorum, licet dicatur totaliter de unoquoque secundum rationem suam;
et intelligo totatitatem istum, quae est ex partibus rationis seu diffinitionis, et hae
partes sunt genus et differentiae ; alio modo partes speciei individua sunt, quoniam
ipsam speciem, cum de eis praedicatur, sibi invicem quodammodo partiuntur (s. Avi
cenna, ebd. Anm. 127 f.).
286) Ebend. II, 1, c. 8, p. 816: Intelloctus omnis natus est esse speculam intelligibite,
cum natus sit reeipere in se descriptionem universitatis intelligibitium ;
manifestum autem est, quod cum istam descriptionem reeeperit , erit vetut exemptum
miversi et velat Uber totius descriptionis ipsius.
287) Ebend. c. 15, p. 822: Virtus intettectiva nostra nihit detrahit, nihit tollit
vel minuit omnino de signis sensibitibus, sed magis ei detrahitur, quoniam non attingit
ipsa signa huiusmodi totaliter Sed est, quemadmodum dicam tibi, si quis imapnem
Socratis scutpat, manifestum est, quod a longe eam intucnti non imago
Socratis expresse, sed imago hominis iudeterminate sive indefinite, h. e. in universali,
appareret Hoc modo scito se habere virtutem inteltectivam ad signa particularia
sensibitium, et hanc esse intentionem spoliationis ac denudationis, sc. brevitatem
inteltectus, per quam attingere non-potest conditiones particutares.
288) Ebend. c. 36, p. 837: Manifestum igitur est, mundum istum corporeum
verum mundum esse et verum habere esse, non simititudinarium tantum, quia
nomina partium mundi istius non sunt nomina simititudinum neque denominationes
aut agnominationes impositae ab aeeidentibus, sed sunt nomina veri nominis et verae
nominationis, nominantia, quae sunt vere et essentialiter ; et propter hoc essentialia
nomina sunt imposita rebus ad nominandum eas, quod vere atque essentialiter sunt,
sicut sot, lanu, terra, vel aliorum huiusmodi unumquodque (s. Avicenna, vor. Abschn.,
Anm. 94).
289) Nur bezüglich des Speculam morate hat man bisher die Beobachtung ge
macht, dass es spätere Einschiebsel enthält (s. z. B. auch Jourdain, Rech. crit.
p. 308). Uebrigens ist es, — abgesehen von deutlichen Nachweisen, wie wir solche
sogleich geben werden —, auch sehr erklärlich, dass bei einem im Gebrauche
78 XVII. Vincenz von Beauvais.
eingetragen , so dass man gleichsam chronologisch Schichten der Inter
polationen unterscheiden kann 290). Nur mit einem gewissen Vorbehalte
demnach können wir auf den die Logik betreffenden Abschnitt, nemlich
auf das 4. (oder 3.) Buch des Specutum docirinate291), näher eingehen;
denn wenn, wie sich alsbald zeigen wird, Einzelnes unmöglich von
Vincenz geschrieben sein kann , so bleibt auch bei manchen anderen
Stellen die Möglichkeit der Aechtheit neben jener der Unächtheit bestehen.
Der Verfasser beginnt seine Darstellung mit einer Definition der
Logik , welche in Inhalt und Form ihren arabischen Ursprung deutlich
zeigt 292), und knüpft hieran Excerpte aus Isidorus (s. Abschn. XIII,
Anm. 27), sowie aus Alfarabi (s. vor. Abschn., Anm. 13), worauf er in
arabischer Denkweise die Bücher des aristotelischen Organons mit Einschluss
der Rhetorik und Poetik gruppirt293), um nach ein paar Citaten
aus Augustinus (s. Abschn. XII, Anm. 18) und abermals aus Isidorus (s.
a. a. 0.) wieder auf die arabische Theorie über incomptexum und comptexum
und insbesondere über Form und Stoff der Argumentation ein
zugehen, insoferne hiernach die Araber das Verhältniss der ersten Ana
lytik zu den folgenden Theilen des Organons bestimmten 294). Nachdem
verbleibenden encyelopädischen Werke die Abschreiber jeweilig ihre eigene Weis
heit verwertheten.
290) Ueberhaupt würde es sich sehr lohnen, für den Umkreis des ganzen
Speculam maius die Quelten, aus welchen es geschöpft ist, genau zu erforschen
(Schlosser's bekanntes Buch über V. v. B. konnte hierin Nichts bieten ; Aloys Vogel
in einem Festprogramme der Universität Freiburg, 1843, gibt ausser bibliographi
schen Notizen nur eine Inhalts-Uebersicht ; Bourgeat, Etudes sur Vinn, de Beauvais,
Paris 1856, wollte wohl lediglich zur Erbauung frommer Seelen schreiben); ja
auch all jene Stellen, in welchen die Quelle nicht genannt ist und welche durch
die Bezeichnung „Auetor" (oder, wie in den Druckausgaben steht, „Actor") sich als
eigene Zuthaten des Compilators ankündigen, beruhen immer doch wieder auf irgend
einem traditionellen Materiale, und eine genaue Prüfung würde, wie ich mich über
zeugte, z. B. auch in den naturwissenschaftlichen Abschnitten zu dem nemlichen
Resullate, d. h. zur Einsicht in eine successive Interpolation des Textes, führen.
291) Es ist nemlich in den zwei ältesten Ausgaben des Speculam doctrinalo
(Argentor. 1473. fol. u. Nürnberg. 1486. fol.), welche mit Recht als die kritisch
brauchbareren gelten, der „Prologus" als 1. Buch nnmerirt, wodurch der die Logik
betreffende Abschnitt zum 4. Buche wird , während er in den späteren Ausgaben
als 3. Buch erscheint. Abgesehen von dieser Differenz genügt es, das Einzelne
nach den in allen Ausgaben gleichbleibenden Capitel-Nummern zu citiren.
292) Cap. 1 : Logica scientia ordinandi propositiones enuntiativas secundum figuras
logicas ad eliciendas conctusiones, quibus pervenitur ad cognitionem dictorum et ad
iudicandum de illis, utrum vera sint an falsa (wörtlich dasselbe steht auch Lib. 11
[oder 1], cap. 21). Vgl. Alfarabi, vor. Abschn., Anm. 15; Avicenna, ebd. Anm. 74;
Algazeli, ebd. Anm. 241.
293) C. 3: Elomenta vero, quibus scientia verificatur, quinque sunt, sc.demonstrativa,
topica, sophistica, rtietorica, poetica u. s. w. S. vor. Abschn., Anm.
17 f., 51, 276.
294) C. 4: Omne dieibite aliud est incomploxum aliud comploxum (s. ebend.
Anm. 16) Comploxum aliud est inordinatum sive absolatum, et de hoc est Uber
Perihermenias, aliud ordinatum; et hoc dupiieiter, vel ad omnem materiam indifferens,
et hoc in libro Priorum, vel ad aliquam materiam determinatam contractum; et hoc
tripliciter, vet ad necessariam, et hoc in libro Posteriorum, vet ad probabitem, et hoc
in tibro Topicorum, vel ad sophisticam, et hoc in libro Elonchorum (s. ebend. Anm.
52, u. besonders b. Algazeli, Anm. 276). Hingegen wieder eine andere Gliederung
des Organon s. Anm. 310.
XVII. Vincenz von Beauvais. 79
er hierauf noch die Eintheilung des Organons nach Boethius (s. Abschn.
XII, Anm. 82) vorgeführt, geht er an der Hand desselben auf den un
entbehrlichsten ersten Theil (s. ebend. Anm. 85), d. h. auf die Isagoge,
über und macht sich dann sogleich an die Frage über die Universalien.
Man könnte sagen , er ziehe sich dabei gut aus der Schlinge , indem er
gar bequem zwischen Metaphysik als der realen Disciplin und Logik als
der „sermocinalen" distinguirt 295); aber während dann eigentlich jede
weitere Discussion ohnediess überflüssig wäre, ist andrerseits dasjenige,
was er vorbringt, doch gar zu kläglich. Vorerst setzt er die üblichen
drei Fragen betreffs der Universalien in Beziehung zu einer bei den
Arabern geläufigen Dreitheilung der Wissenschaften 2 96); hierauf aber führt
er wirklich allen Ernstes als Beweis der objectiven Existenz der Univer
salien die subjective Auffassung derselben an , wozu ihm noch ein paar
Auctoritäts-Stellen sich darbieten , fügt aber zugleich auch Gegengründe
an, welche theils auf platonischem Spiritualismus, theils (— um mich
sogleich thomistisch auszudrücken ,—) auf dem Principe der Individuation,
theils auf Bedenken bezüglich der Causalität beruhen 297). In Wider
legung aber dieser Einwände bewegt er sich grundsätzlich in den An
schauungen des Gilbertus Porretanus (z. B. „communis natura, similitudo
specialis"), auf welchen er sich auch bei Bekämpfung des dritten Gegen
grundes ausdrücklich beruft, während den Piatonikern eine mit Wilhelm
von Auvergne wörtlich übereinstimmende Wendung und den Vertretern
der Individuation eine arabisch gefärbte Auffassung der Wesens-Einheit
295) C. 7: Diversimode tamen universalo pertinet ad considerationem metaphysici
et logici; metaphysici quidem gratia sui esse, huius enim est, considerare de
eute, quod dividitur in universale et particutare; logici vero, inquantum est dicibite
vet praedicabite . Hiezu C. 12: Universalia res sunt et apud metaphysicum sunt
altera differentia entis ; prout vero consideratur universalo a togico, conditio est vocis
signatae rei ordinabitis in genere, quia logicus non aeeipit rem nisi prout significativam.
Dicendum ergo, quod oportet, ipsa universalia, prout veniunt in usum logici,
esse per nomina praesentata, cum sit sermocinalis artifex; et sie cum quaerilar, an
sint res an nomina, dicendum, quod res per nomina designatae res sunt rationis, et
talis res signißcata per nomen subiieitur vel praedicatur.
296) C. 7: Utrum universatia subsistentia sint, an in solis nudis ac puris inteltectibus
posita Utrum corporea sint, an incorporea Utrum separata
«hu a sensibitibus, an in sensibitibus posita Ms autem tribus quaestionibus
tangitur triplox esse, quod habet universalo secundum triplicem sui considerationem.
Per primam enim tangitur esse eins quoad metaphysicum , cuius est consideratio de
ente ; per secundam esse eins quoad mathematicum , cuius est corpus et quamlibet
quantitatem considerare; per tertiam vero quoad physicum, cuius est sensibitia
cognoscere (s. Avicenna, vor. Abschn., Anm. 73 f.).
297) C. 8 : Quod autem universalia sunt , multipticiter probari potest. Primum
quidem, quoniam aliler nulla esset eorum scientia, dicit enim Aristotelos in Posterioribus
(I, 2, 71 b 25, s. Abschn. IV, Anm. 651), quod non entis non est scientia.
ftaeterea , quoniam ens dividitur in universalo et particulare. Item Aristotelos in
praefato tibro (s. ebend. Anm. 672) .... dicit, quod ens universale verius est, quam
particulare Sunt igitur in rerum natura, quod concedimus. Sed contra haec
obiieitur, quod idem videtur esse solam in intelleetu, nam dicit ipse Plato, quod
genus et species ideae erant in mente divina Item quidquid est, ideo est, quia
mvm numero et singulare est; universalia autem non sie, quia sie essent hoc ati
quid (diess kann ein späterer Zusatz eines Thomisten sein) Item nec exivit in
esse per creationem, quia tunc esset hoc aliquid, nec per generationem , quia tunc
esset corruptibite.
80 XVII. Vincenz von Beauvais.
gegenübergestellt wird 298). Noch leichter wird auf Grundlage des ein
mal vorgefassten rohen Dualismus die Unkörperlichkeit der [Iniversalien
erwiesen, wenn auch mit dem tröstlichen Zugeständnisse, dass dieselben
in den Individuen eben „eingekörpert" werden 299), so dass hiernach die
Differenz zwischen Plato und Aristoteles ihre wahrlich bequemste Lösung
dahin finden kann, dass kurzweg Beide Recht haben, indem die Univer
salien (wie bei Gilbert) zugleich einerseits in multis und andrerseits
praeter multa sind, jedenfalls aber, was den Wesensgehalt betrifft, die
Totalität des Einzelnen constituiren 300). Endlich die eigentliche Kern
frage über Zulässigkeit einer nominalistischen Auffassung ist ja bereits
durch obige Scheidung der Disciplinen erledigt oder vielmehr todtgeschlagen
301), wenn auch an einer anderen Stelle (Anm. 311) eine fast
entschieden nominalistische Aeusserung sich findet. Nach der Angabe
verschiedener Gründe für die Fünfzahl der Universalien 302) werden so-
298) C. 9: Ad primum respondeo, quod universalia non solam in intettectu sunt,
sed et in re; nurn homines individuam quandam inter se naturam communem participant,
quae est humanitas, per quam unumquodque dicitur homo, et Ma a quolibet
eorum participata dicitur universate et est simititudo speciatis ipsorum (s. bei Gitbertus
Porretanus, Abschn. XIV, Anm. 474); ab ipso tamen intctloctu aeeipitur praeter
individua, sicut in linea, quamvis non possit esse praeter materiam, non tamen fatsus
est inteltectus, qui capit eam sine materia Plato vero non loqucbatur de universali
secundum id quod est, sed de simititudine universalis, quae erat in mente
divina (vgl. oben Anm. 284) Ad aliud dicitur, quod universate est unum
numero, non numerositate materiae sicut singulare, sed numerositate essentiae, una
enim numero est esscntia communis hominis (vgl. vor. Abschn., Anm. 92)
Ad aliud dicendum, quod universalo egreditur in esse per generationem, non tamen
primo, sed ex consequenti, quia generato Socrate generatur ex consequenti homo; et
hoc habetur in Sex principiis (s. Abschn. XIV, Anm. 487).
299) C. 10: Probatur, quod universalia non sunt corporea, quoniam omne corporeum
est compositum et corruptibite et sensibilo, universalo vero simptex est et
incorruptibite et inteltigibite Obiicitur, quia corpus est species quantitatis, .....
species autem universalo est Item incorporeum de corporeo praedicari non
potest Dicendum, quod universalia secundum se sunt incorporea, per sua tamen
incorporantur individua, et corpus quidem, prout est species quantitatis , non est corporeum,
sed incorporeum, quoniam est universale.
300) C. 11: Dissensio erat inter Aristotelom et Ptatonem Solatio: potest
dici, quod Plato considerabat simititudinem universalis, Aristotelos considerabat esse
eius Duptex est causa, per quam universate contrahit suum esse; habet enim
causam materiatem ipsa singularia, unde dicitur in Sex principiis (Abschn. XIV, a.
a. O.), quod omnis communitas a singularitate procedit; quantum ad istam causam
non est universate unum praeter multa, sed unum in muttis; habet etiam cau
sam efficientem, sc. intelleetum abstrahentem commune a particularibus (s. ebend:,
Anm. 464); quantum igitur ad istam causam est unum extra omnia S<
vero quaeritur, utrum hoc universalo homo sit in quolibet homine secundum se toi um
an secundum partem, dicendum est, quod secundum se totum, i. e. secundum quamlibet
sui partem difpnitivam, non autem secundum quamlibet sui partem subiectivam
(vgl. Avicenna, vor. Abschn., Anm. 103 u. 116).
301) C. 12: Quod autem sint res, iam dictum est superius (oben Anm. 297)
Item universate idem est apud omnes, nomen autem non Obiicitur: univer
salo dicibitc est et praedicabite , res autem non praedicatur Dicendum, quod
u. s. f., d. h. es folgen die oben, Anm. 295, angeführten Worte.
302) Ebend.: Quaeritur, quare quinque sunt universalia nec plara nec pauciora
Dicendum: uno modo sie iuxta modos praedicandi Aliter sie: in
naturali composito exigitur materia et forma et unio istorum duorum Atiter
quoque sie: universalo est conditio rei ordinabitis in genere u. s. f. (Es kann diess
XVII. Vincenz von Beauvais. 81
dann die einzelnen quinque voces in einem ziemlich kurzen Excerpte be
sprochen ; bemerkt mag dabei werden , dass der Verfasser in der Auf
fassung des „ens" (d. h. dass es nicht oberster Gattungsbegriff sei) sich
an die Araber anschliesst 303), sowie dass er bei Erörterung der Differenz
sichtlich dem Avicenna folgt 304).
Zur Lehre von den Kategorien entnimmt er zunächst den Anfang
aus Isidorus und Alcuin 305), um dann die vier ersten Kategorien, — und
zwar in der Reihenfolge: Substanz, Quantität, Relation, Qualität (!) —,
ganz nach Boethius zu besprechen 306); mitten aber in die Erörterung
der Qualität schaltet er Angaben über die Vieldeutigkeit des Wortes
„forma" ein, um wieder auf die Ansicht Gilbert's überzulenken 307).
Aus diesem Letzteren folgt hierauf auch fast vollständig die Lehre von
den sechs letzten Kategorien mit Einschluss des Capitels über magis et
minus, d. h. eben beinahe das ganze Buch De sex principiis 30s); und
wenn auch bereits ein Vertreter der byzantinisch-lateinischen Logik, nemlich
Lambert v. Auxerre (ob. Anm. 1 1 6), das Gleiche that, so dürfte hier
doch nur eine spätere Interpolation vorliegen, da die Sex principia erst
seit Albertus Magnus allgemein in das Organon recipirt waren. Am
Schlusse der Kategorien folgt noch ein Excerpt aus den sog. Postprädicamenten
309).
Die Lehre vom Urteile beginnt wieder mit den Angaben des Isi
dorus (Abschn. XIII , Anm. 33 ff.) , welchem auch die Unterscheidung
zwischen ars und scientia entnommen ist; an diese aber knüpft sich
unter der eigenthümlichen Bemerkung, dass auch in dem Buche De interpr.
von sechs „principiis" gehandelt werde , wieder eine neue Gliederung
des Organons (vgl. ob. Anm. 293 ff.), wornach in einer sehr ähnlichen
Weise, wie wir Solches schon bei Lambert von Auxerre (ob. Anm. 104)
trafen, ars nur in der Topik, scientia aber in den übrigen Büchern ent
halten sei 310). Gelegentlich aber des Begriffes der interpretatio finden
sehr wohl ursprünglich auf einer Zusammenstellang desjenigen beruhen, was Avi
cenna bei den einzelnen fünf Worten erörtert hatte; s. vor. Abschn., Anm.
108—174.)
303) C. 13: Non est autem ens commune omnium genus (s. ebend. Anm. 32).
304) C. 14, woselbst die verschiedenen Definitionen der Differenz zusammen
gestellt sind ; vgl. ebend. Anm. 135 ff.
305) C. 15. S. Abschn. XIII, Anm. 32; aus Alcuin (ebend. Anm. 57) ist der
Beispiel-Satz entnommen.
306) C. 16 -21.
307) C. 20: Forma est compositioni contingens u. s. f., s. Abschn. XIV,
Anm. 486.
308) C. 22—28. S. ebend. Anm. 489—510.
309) C. 29 über Oppositum, C. 30 über Prius, Simut, Motus.
310) C. 31: In his itaque Perihermeniis . . . . de sex principiis tractat, sc. de
nomine et de verbo, de oratione, de enuntiatione, de affirmatione, de negatione, de
contradictione Diatectica dupliciter consideratur : uno modo ut ars (s. Abschn.
XII], Anm. 26, vgl. Abschn. XIV, Anm. 445), et sie de omnibus est et sie non est
alieuius generis determinati et traditur sie in libro Topicorum; alio modo ut est
scientia et traditur in libro Priorum, et sie logica est de syltogismo. lgitur in libro
Praedicamentorum agit de materia remota syltogismi, sc. de terminis, in libro autem
Perihermenias de materia propinqua syllogismi, sc. de essentialibus ; in libro autem
Priorum de syllogismo plonarie, in libro primo Topicorum et in libro Posteriorum et
Pbantl, Gesch. III. 6
XVII. Vincenz von Beauvais.
wir hinwiederum eine Uebereinstimmung mit jenen nominalistischen Ara
bern, welche sogar Avicenna bekämpfte311), so dass hiebei allerdings die
metaphysische Betrachtung der Universalien ausser Ansatz bleibt und nur
die „sermocinale" Logik (Anm. 295) auftritt, woferne nicht diese ganze
Stelle nur ein Zusatz eines späteren Nominalisten ist. Es beginnt ja hiemit
in unserem Texte des Specutum überhaupt eine Gruppe, bei welcher
wir den Boden unter den Füssen verlieren. Schon die Reihenfolge, in
welcher hier der Inhalt der Lehre vom Urtheile sich bewegt, ist aben
teuerlich genug, denn nach den üblichen Erörterungen über Nomen,
Verbum, über Eintheilung und Einheit der Urtheile folgt die Angabe, was
terminus sei und aus welchen Bestandteilen die Urtheile gebildet seien,
woran sich aber dann eine längere Episode aus der byzantinischen Logik
betreffs der proprietates terminorum anreiht, um erst hernach aus der
nemlichen Quelle die Lehre über Conträr, Contradictorisch u. s. f., über
Conversion und Aequipollenz und über die modalen Urtheile folgen zu
lassen312). Noch bedenklicher aber gestaltet sich die Sache, wenn wir
die einzelnen Stücke dieses eigenthümlichen Mosaiks näher besehen. Aller
dings völlig unverfänglich ist es, dass die Notizen über Nomen n. s. f.
dem Isidoras und dem Aristoteles, d. h. dem Boethius, entnommen sind 313),
sowie dass für die allgemeinen Bestimmungen über enuntiatio und deren
Einheitlichkeit und insbesondere betreffs des hypothetischen Urtheiles gleich
falls Boethius als Quelle dient314). Hingegen was sollen wir von jenen
Partien denken, welche aus der byzantinischen Logik stammen? Nemlich
schon die Eintheilung der oratio stimmt wörtlich mit Demjenigen überein,
was wir oben (Anm. 35) bereits bei Wilhelm Shyreswood trafen315), und
ebenso die Gruppirung der Urtheile nach den drei Fragen (quae, qualis,
quanta) mit Petrus Hispanus (Anm. 153), noch dazu unter Anführung
eines zuerst bei Lambert v. Auxerre (Anm. 108) erscheinenden Verses 3 16) ;
ferner sind gleichfalls aus Petrus Hispanus entnommen die Angaben über
Conträr, Contradictorisch u. s. f. (ob. Anm. 154 f.), über Umkehrung und
Aequipollenz des kategorischen Urtheiles (Anm. 156 u. 159), jedoch ohne
die sämmtlichen Memorialverse, sodann noch die ganze Lehre von den
Etenchorum de partibus , i. e. de speciebus ipsius syllogismi. Doch diese ganze
Stelle hat wohl schwerlich den Vincenz selbst zum Autor.
311) C. 32: Vox autem significat et significatur, significat enim intelkclam et
rem, significatur autem a litteris ; res autem significatur et non significat; inteltectus
vero significatur et non significat, proprie loquendo, significatur enim per vocem, non
autem proprie significat rem, sed est simititudo rei, unde dicit Aristotelos (s. Abschn.
IV, Anm. 108) , quod intelloctus simititudo rei est (den Ausdruck „inteltecta
significantur" in solcher Auffassung s. vor. Abschn., Anm. 85). Auch knüpft sich
hieran eine bei den Arabern übliche Aufzählang der Stufen und Arten des in
telloctus (s. ebend. Anm. 4).
312) So drängt sich schon hiedurch wohl die Vermuthong auf, dass durch
die Erwähnung des Begriffes „terminus" das spätere grössere Einschiebsel über
supposifio u. s. f. veranlasst wurde.
313) C. 33. s. Abschn. XIII, Anm. 34. u. Abschn. XII, Anm. 109 ff.
314) C. 34. s. Abschn. XII, a. a. O. u. bes. Anm. 112 n. 140.
315) C. 33: Orationum alia indicativa, alia imperativa, alia deprecaliva, alia
optativa, alia coniunctiva, alia infinitiva.
316) C. 34: Per „quae" quaeritur de propria qualitate sive de essentia propositionis
u. s. f.
XVII. Vincenz von Beauvais. 83
modalen Urtheilen (Anm. 160—164), gleichfalls mit Weglassung der Figur
und der Kunstworte 31 7). Und ausserdem ist zwischen diese Capitel noch
anderweitiger byzantinischer Stoff eingeschoben, indem an den aristotelischboethianischen
Begriff des terminus zunächst die Scheidung von Subject,
Prädicat und Copula mit Worten des Petrus Hispanus (Anm. 152) ange
knüpft wird und sogar die Erwähnung der Syncategoreumata auf Wilh.
Shyreswood (Anm. 34) und Petrus Hispanus (Anm. 150) hinweist318).
Auch folgt hierauf unmittelbar mit der Bemerkung, dass die „conditiones
terminorum" (— sonst war üblich „proprietates lerminorum" —) in den
drei Functionen des supponere, appellare, copulare als Unterarten des
significare liegen319), ein Auszug aus der Lehre von der suppositio,
von der appellatio, und, mit dieser theilweise verflochten, von der restrictio;
ja auch Einzelnes aus der distributio ist in dieses ganze Excerpt
hier und da beigezogen; hingegen die zu erwartende copulatio fehlt auch
hier, so gut wie bei Petrus Hispanus, s. oben Anm. 221. Finden wir
somit, dass ein ansehnliches Stück jener neuen Logik hier in das encyelopädische
Werk aufgenommen sei , so möchte es nun wohl scheinen,
dass , nachdem ich eine reichere Verbreitung der byzantinischen Logik
bereits für die Mitte des 13. Jahrhunderts nachgewiesen habe, gerade
ich am meisten geneigt sein müsste, eine solche Reception dem Sammel-
Heisse des Vincenz zuzuschreiben; und in der That steht chronologisch
auch gar Nichts im Wege. Aber dennoch finde ich dabei viele Bedenken.
Wenn es schon auffallen muss , dass das über suppositio , appellatio,
restrictio Gesagte auf eine Combination verschiedener Quellen und jeden
falls, was die Benützung des Petrus Hispanus betrifft, auf eine arrangirende
Auswahl hinweist 320) , so steigert sich dieses Verhältniss dahin,
dass wir stellenweise eine weit jüngere Formation der Lehre von suppo
sitio wiedererkennen321); ferner finden wir bei der aus P. Hispanus
entnommenen Aequipollenz eine Aenderung und Vermehrung der Memorial
verse, welche selbst in den interpolirten Texten des P. Hispanus nicht
317) C. 38 unter der Ueberschrift „communicantia propositionum" (üblich war
sonst „participantia") die Verhättnisse des Conträren u. s. f.; C. 39 Umkehrung
u. Aequipollenz; C. 40 die Modalität d. Urtheile, u. C. 41 die Contrarietät u. s. f.
der modalen Urtheite.
318) C. 35: Praedicativa propositio Huius enim principalos partes sunt
subiectum et praedicatum et coputa, secundariae vero sunt syncategoreumata, i. e.
dictiones consignificativae , »cetera namque categoreumata sunt, ut nomen
et verbum.
319) C. 36: Conditiones autem terminorvm sive partium principalium categoricae
propositionis sunt supponere, appellare, copulare, quorum genus est signi
ficare n. s. w.
320) Wer C. 36 n. 37 ( — es lohnt sich nicht der Mühe, dieselben hier ganz
abzuschreiben —) genau mit den Quellen vergteicht, wird finden, dass zunächst die
einleitenden Bemerkungen auf Wilhelm Shyreswood (Anm. 58) und im Wortlaute
□och näher auf Lambert v. Auxerie (Anm. 125 u. 127) zurückweisen, dass sodann
die Eintheilnng der suppositio dem Petrus Hispanus (Anm. 202 ff.) folgt, hieran
aber Regeln und Sophismen aus desselben Lehre von der distributio (Anm. 244,
dann 246 , hierauf 245) angeschlossen werden , dass hierauf aus gleicher Quelle
kurz die appellatio (Anm. 228) und dann die restrictio erörtert wird, wobei der
Inhalt obiger Anm. 234 wieder durch wörtliche Aufnahme eines Absatzes aus der
distributio (Anm. 242) unterhrochen wird.
321) C. 36: Dicitur pro regula in suppositionibus u. s. f., s. unten Anm. 597.
6*
84 XVII. Vincenz von Beauvais.
erscheint 322), ein Umstand, welcher weiter unten in der Syllogistik
wiederkehrt323); ausserdem begegnen wir hier jener Notiz, dass es sechs
Arten des hypothetischen Urtheiles gebe, welche erst einer allmäligen
Erweiterung der byzantinischen Logik angehört 324), und endlich ebenso
einer späteren Unterscheidung der Wortbedeutung der modi 325). Steht
aber hiedurch fest, dass der Text des Specutum jedenfalls durch spätere
Einschiebsel erweitert wurde, so finden wir keine sichere Gränze, warum
nicht auch Dasjenige, was in chronologischer Beziehung allerdings auch
dem Vincenz selbst zugänglich gewesen wäre, von einem Späteren einge
schoben sein könne. Ja in der Erwägung , dass die Autoren der Logik
damals erst allmälig sich daran gewöhnten , zugleich auf den aristoteli
schen und auch auf den byzantinischen Stoff zu blicken (s. z. B. unten
Anm. 357, 470 f., 541 ff.), und dass eine Gleichstellung oder vollends
eine innige Verschmelzung der beiderseitigen Tradition erst durch Scotus
angebahnt und durch Occam vollendet wurde , möchte ich zu dem posi
tiven Resultate gelangen, dass auch bei Vincenz die mosaikartige Combination
beider Logiken nur eine scheinbare sein kann, indem Alles, was
dem Petrus Hispanus oder dem Wilhelm Shyreswood und dem Lambert
v. Auxerre entnommen ist, als Zuthat eines späteren Syncretisten zu be
trachten sein dürfte 32e).
Höchst planlos ist auch die Anordnung Desjenigen, was hierauf nach
der Lehre vom Urtheile folgt. Es wird nemlieh vorerst plötzlich auf des
Boethius Buch de diff. top. übergegangen und dasselbe kurz excerpirt 327),
dann reiht sich aus Isidoras der Abschnitt über die Gegensätze an 328),
um sogleich hierauf aus derselben Quelle eine Notiz über die Syllogismen
folgen zu lassen, woran dann jene Memorialverse, welche wir bereits seit
Wilh. Shyreswood trafen (Barbara, Celarent u. s. f.), und ausserdem,
wie bemerkt (Anm. 323), auch noch zwei neue Verse geknüpft werden
konnten 329). Hierauf folgt noch ein ausgedehntes Excerpt, welches mit
dem Anfange der aristotelischen Topik beginnt, dann (nach der Uebersetzung
des Boethius) die ersten sieben Capitel des ersten Buches und
den Anfang des zweiten Buches der zweiten Analytik in abgekürzter
Form vorführt 33°) und in gleicher Weise sodann (obwohl die Topik
gerade vorher schon aus Boethius entnommen worden war) die ganze
322) C. 39 am Schlnsse. Ich führe aber diese Verse als nicht hieher gehörig
erst unten bei den späteren Interpolationen in ^bschn. XX an.
323) C. 50. S. ebond.
324) C. 34: Sciendum, quod sex sunt species hypotheticae : conditionalis, copulativa,
disiunetiva, temporatis, localis, causatis. S. unten Anm. 583.
325) C. 42. S. gleichfalls bei den Interpolationen.
326) Wie sich von seihst versteht, gilt mir dipss auch von jener Stelle, welche
in den hernach folgenden Capiteln vorkommt; s. sogleich Anm. 329.
327) C. 43 — 46 über quaestio', argumentum, argumentatio, maxima propositio
u. dgl. s. Abschn. XII, Anm. 82, 137, 165 f., 168; hierauf C. 47 die Topen des
Themistius, u. C. 48 die ciceronischen, s. ebd. Anm. 184.
328) C. 49. S. Abschn. XIII, Anm. 40.
329) C. 50. Auch die hypothetischen Schlüsse bot Isidoras dar, s. ebend.
Anm. 38.
330) C. 51 — 55. Dass dabei die Uebersetzung des Boethius zu Grund gelegt
sei, bezeugt z. B., dass An. post. 1,7 (s. die Stelle Abschn. IV, Anm. 140) aSimuara
mit „dignitates"' übersetzt ist.
XVII. Robert Capito. 85
Topik und Soph. El. behandelt331), wobei jedoch sonderbarer Weise
zwischen das 7. und 8. Buch der Topik noch ein Auszug aus Boet. de
divisione eingeschaltet . ist 332).
Während wir hierauf den Humbert von Romans (gest. 1254) hier
gänzlich mit Stillschweigen übergehen können 333), begegnet uns in
Robert Capito, auch Grosseteste oder (von seinem Bischofssitze)
Lincolniensis genannt (gest. 1253), ein Autor von etwas grösserer
Bedeutsamkeit. Sein Commentar zur zweiten Analytik 334) zeigt ihn uns
als einen logisch gut geschulten Kenner des Aristoteles , unter dessen
Werken er auch die Physik coinmentirte, sowie er überhaupt mit grosser
Vorliebe die mathematischen Disciplinen (besonders auch die euklidische
Optik) betrieben haben muss 335). Die arabischen Erklärer haben für die
Logik nur ganz im Allgemeinen einen Einfluss auf ihn; hingegen hat er
den Commentar des Themistius, auf welchen er öfters ausführlich eingeht,
fleissig benützt 336). Er selbst hält sich, mit Ausnahme einiger Digressionen,
strenge an den aristotelischen Text, welchen er unter steter Her
vorhebung des Zusammenhanges Satz für Satz erläutert, wobei sein
Hauptbestreben dahin geht, die „conctusiones" des Aristoteles, d. h. die
wissenschaftlichen Haupt - Sätze , hervorzuheben , ja sie zu numeriren und
insbesondere syllogistisch zu formuliren 33.7). Zu beachten ist, dass Robert,
was den Text betrifft, sich an die Uebersetzung des Boethius hält, wäh
rend er zugleich ausdrücklich einmal von mehreren verschiedenen Uebersetzungen
spricht 338) ; auch finden sich zuweilen einzelne Worte, in deren
Wahl er von Boethius abweicht 339); im Commentare selbst erscheinen
331) C. 56—61 enthalten so das I. Buch der Topik, C. 62 f. das II., C. 64
das III., C. 65 das IV., C. 66 f. das V., C. 68—74 das VI., C. 75—77 das VII.,
C. 83—89 das VIII.; endlich C. 90—98 enthalten die Hauptsache der Soph. Et.
332) C. 78—82. S. Abschn. XII, Anm. 96—102.
333) Die theologische Litteratur mag ihn immerhin als einen der bedeutendsten
Dominikaner bezeichnen; für uns hingegen ist er werthlos, indem er in seiner
Schrift De eruditione praedicatorum (gedruckt in Bibl. Max. fatr. Vol. XXV) nur den
Standpunkt der frühesten Kirchenväter (Abschn. XIII, Anm. 8—18) zeigt. Während
er bei „scientia praedicatoris" (I, 8, p. 433) nicht mit einem Worte logische Bil
dung erwähnt, kömmt er wohl gelegentlich der artes liberates (II, 1, 65, p. 488)
darauf zu sprechen, verlangt aber von der Logik nur defensio fidei, intelligentia
scripturae und honos eeetesiae, die Warnung hinzufügend, dass der Logik nicht nimia
morositas, ditectio, curiositas zugewendet werde.
334) Commentaria Roberti Linconiensis in libros posteriorum Aristotelis cum textu
seriatim inserto. Scriptum Gualterii Burloi super eosdem libros posteriorum. Veneiiis,
1497. fol. (Die Ausgabe ist nicht paginirt, die Capitel-Eintheilang des aristotelischen
Textes weicht von der sonst üblichen, welche auch in der boethianischen Ueber
setzung erscheint, ab.)
335) Er verweilt am liebsten bei Beispielen, welche der Geometrie angehören,
citirt mehrmals den Euklides, einmal auch (L. I, c. 17, d. h. c. 27) den Ptolemäus.
336) Den Themistius kennt er nicht etwa bloss mittelbar durch die Araber,
sondern er hatte sicher eine lateinische Uebersetzung desselben vor sich; vgl. oben
Anm. 16.
337) So hebt er aus dem 1. Buche 32 conctusiones hervor.
338) I, 10 (d. h. c. 11, p. 77 a 10; die Worte des Aristoteles s. Abschn. IV,
Anm. 166) : Littera autem aliarum transtationum et sententia Themistii neutri praedictarum
sententiarum videtur concordari.
339) So ist z. B. I, 14 (d. h. c. 15, p. 79 a 33, s. die Stelle Abschn. IV,
Anm. 668) aTOfiia^ nicht wie bei Boethius mit indivisibititer, sondern mit indivi
86 XVII. Robert Capito.
einige Ausdrücke, welche von den Arabern herstammen 340), nie hingegen
wendet er die Kunstworte der byzantinischen Logik an , obwohl es an
Gelegenheit hiezu nicht gefehlt hätte341).
Insoweit nun Robert's Thätigkeit bloss commentirend ist, können wir
nicht näher auf dieselbe im Einzelnen eingehen; wohl hingegen handelt
es sich für uns um seine principiellen Gesichtspunkte 342). Er folgt,
während er dem Aristoteles sich hingeben zu können glaubt, jenem ara
bischen Realismus, welcher sich auch mit augustinisch christlichen An
schauungen vereinbaren liess. Wir begegnen bei ihm nicht bloss jener
ethischen Wendung, welche schon Alfarabi (vor. Abschn., Anm. 13) der
Logik gab 343), sondern auch die Auffassung, dass der intellectuelle
Gebalt {forma) der Dinge theils der Physik, theils der Mathematik, theils
der Metaphysik anheimfalle, ist den Arabern entlehnt 344). Aber mit
dualiter übersetzt, ebenso in der bekannten antiplatonischen Stelle (c. 15, d. b.
c. 22, s. Abschn. III, Anm. 66) TfpfT^tfytar« nicht mit monstra, sondern mit prodigia;
auch c. 17 (d. h. c. 24) ist IdodxtXis, welches Boethius als isoscetes stehen
liess , durch aequitibiae gegeben. Dass ührigens die Uebersetzung des Boethius
nicht etwa bloss in den Druckausgaben eingefügt wurde, zeigt der Commentar Robert's
selbst, indem er eben den boethianischen Wortlaut interpretirt.
340) Z. B. ausser dem häufigen „quidditas" (s. vor. Abschn. Anm. 93) auch
der Ausdruck „facultates" (s. ebd. Anm. 278), welchen Robert (I, 11, d. h. c. 12,
zu p. 77 b 27) von den neben der Logik einhergehenden Disciplinen gebraucht.
Wenn nf imfittra mit dignitates übersetzt ist , so kann bei ihm diess sowohl von
Boethius als auch von den Arabern (s. ebd. Anm. 60) entnommen sein.
341) In der Erklärung all jener Stellen, welche den wissenschaftlichen Werth
der Schlassfiguren betreffen (Abschn. IV, Anm. 667—678), hätte der Kürze halber
die byzantinische Terminologie ihre Anwendung finden können.
342) Es genügt in dieser Beziehung nicht, wenn man, wie Hauriau (De la
phit. scoi. I, p. 461 ff.) gethan, aus einzelnen Stellen nur den extremen Realismus
Robert's nachweist; es, muss auch gezeigt werden, wie derselbe trotzdem dem Ari
stoteles, welchen er ja interpretirt, folgen will.
343) In dem seltenen Drucke Ruberti [sie] Linconiensis bonarum artium optimi
interpretis opuscula dignissima nunc primum in tucem edita et aeeuratissime emendata.
Veneiiis 1514. fol. finden sich 19 kleine Tractate, an deren Aechtheit ich eben
nicht zweifeln möchte. Während die Mehrzahl derselben der Physik angehört,
können für uns hjer in Betracht kommen: De artibus liberalibus , De veritate propositionis,
De unica forma omnium, De veritate. In dem ersten derselben nun sagt
Robert (f. 2 r A) : Opera nostrae potestatis aut mentis affectu et eiusdem adspectu
aut corporum motibus et eorundem affectibus omnia consistunt. Adspectus vero primo
adspicit, secundo odspecta sive incognita verifieat , et cum verificata fuerint apud
mentem , inhiat affectus ad amptexandum convenientia Adspectum grammatica
recte informat; recte informalam qualo sit, logica sine errore diiudicat; iudicatum
qualo sit, ut moderate (ausgefallen appetat vel) fugiat affectus, rhetorica persuadet.
Officium namque grammaticae est, recte intelligere et recte intellocta recte pronuntiando
apud alterum recte formare. Officium vero logicae est, quod formatum est
in intelloctu, secundum tripartitam rationem sui quale sit iudicare et discutere. Bhetorica
vero quod maxime intendit, est affectum movere. Hierauf geht er sogleich
auf corporum motus über und mündet von den vier übrigen artes merkwürdiger
Weise in Alchymie aus.
344) Summa in octo physicorum Arist. (gedruckt in einigen Venetianer Ausgaben
des Commentares des Thomas zur Physik; so z. B, in jener v. 1586, p. 276 ff.),
woselbst gleich zu Anfang : Est autem forma triptex. Una est, quae secundum esse
et considerationem est in materia, et est, de qua considerat phitosophus naturalis.
Secunda est, de qua considerat mathematicus, quae abstrahitur a motu et a materia
non secundum esse, sed secundum considerationem Tertia est itla, de qua
XVII. Robert Capito. 87
einer Anschauung, welche uns an einen David von Dinant oder Amalric
von Ben erinnern müsste, wenn sie sich nicht durch eine grosse dogma
tische Auctorität zu decken versuchte, fasst er das allgemein Ideelle so
äusserst realistisch, dass er Gott als die Form aller Dinge bezeichnet 345),
und es darf uns nicht wundern, wenn Augustin's tux interior derartig
zum realistischen Motive gemacht wird 346), dass die Erkenntniss der
Universalien auf einer Erleuchtung (irradiatio) beruhen soll 347). Die
ewigen platonischen Ideen sind ihm somit Principien des Seins und des
Erkennens als die bleibenden Formen im Gebiete des Zusammengesetzten,
in welchem die Kurzsichtigkeit (vgl. oben Anm. 287) des schwachen Intellectus
nur secundäre Folgen der Universalien als blosse Principien des
Erkennens (nicht auch des Seins) erfassen kann 34S). Indem aber diess
Letztere eben in der körperlichen Verdunklung unseres Geistes be
ruht, vermöge deren wir auf Induction und Abstraction angewiesen
considerat metaphysicus, quae abstrahitur a materia et a motu secundum esse et se
cundum considerationem, cuiusmodi sunt intelligentiae et aliae substantiae separatae.
S. bei Avicenna, vor. Abschn., Anm. 72 f.
345) Iq dem Tractate De unica forma omnium (vor. Anm. 343), welcher jetzt
in weit besserem Texte vorliegt in : Roberti Grosseteste Epistolae ed. by H. R. Luard.
London 1861. 8. (d. h. Rerum Britann. medii aevi scriptores, Vol. XXV.), woselbst
p. IC n. p. 1 : Respondeo, me sentire hoc verum esse, sc. quod deus est forma et
forma omnium ; et cum sit forma , necessario est forma prima , quia ante ipsum
nihit Si autem quaeras, quid me moveat, .... respondeo : „magna magni Augu
stini auctoritas" u. s. w.
346) Im Tractate De veritate (f. 9 r A) : Cum tucidioris essentiae est res, quam
sua simititudo vel exemplar, elarior et apertior oculo mentis sano est rei in se ipsa
cognitio, quam in sua simititudine vel exemplari. Ac per hoc cum divina essentia
sit tux lacidissima, omnis cognitio per simititudines est per se ipsam obscurior ; in
rationibus enim aeternis creaturarum in mente divina tucidissima , quae sunt creaturarum
exemplar lacidissimum , omnis creaturarum cognitio certior et purior et
manifestier est.
347) Comment. in Poster. Arist. I, 17 (d. h. zu c. 24, s. d. Stelle Abschn. IV,
Anm. 672 : Est lax spiritualis, quae superfunditur rebus intelligibitibus, et oculas
mentis se habet ad res intelligibites, sicut se habet sot corporalis ad res visibites.
Res igitur intelligibites magis receptibites ab acie mentis, quae simititer est irradiatio
spiritualis, perfectius penetrantur. Ebend. 19 (d. h. zu c. 33, s. Abschn. IV,
Anm. 48) : Est visus mentalis apprehensivus intelligibitium et est lamen , quod
superfusum visui et visibiti facit visionem in actu.
348) Ebend. I, 7 (d. h. zu c. 8, s. Abschn. IV, Anm. 660) : Universalia sunt
prineipia cognoscendi et apud inteltectum purum et separatum a phantasmatibus possibite
est contemplari lacem primam, quae est causa prima, et sunt prineipia cogno
scendi rationes rerum increatas existentes ab aeterno in causa prima. Cognitiones
enim rerum causandarum, quae fuermt in causa prima aeternaliter, sunt rationes
rerum causandarum et causae formates exemptares et ipsae sunt creatrices, et hae
sunt, quas voeavit Plato ideas et mundum archetypum, et hae sunt secundum ipsum
genera et species et prineipia tam essendi quam cognoscendi Hae igitur ideae
creatae sunt prineipia cognoscendi apud intelloctum ab eis irradialam, et apud tatem
intelloctum sunt genera et species, et manifestum est, quod haec universalia sint incorruptibitia
Ipsa forma non est genus vel species, sed secundum quod ipsa
forma est sicut totius compositi et secundum quod ipsa est prineipium cognoscendi
totum compositum, sie est genus vel species et prineipium essendi et praedicabite in
quid Inteltectus autem debitis, qui non potest ascendere ad cognitionem horum
verorum generum, cognoscit res in aeeidentibus solis consequentibus essentias veras
rerum, et apud ittum sunt aeeidentia consequentia genera et species et sunt prineipia
solam cognoscendi et non essendi.
88 XVII. Robert Capito.
sind 349), so kann man ja recht wohl für das irdische Jammerthal Aristoteliker
und zugleich für die himmlische Wonne Platoniker sein , und es
kömmt nur aufs Handumdrehen an, dass die Universalien ante rem und
sogleich auch in re oder post rem sind 35°). So spricht dann der
ekstatisch christliche Platoniker als Erklärer des Aristoteles von der
Macht der Sinneswahrnehmung 351) und von der logisch-nominalistischen
Bedeutung der Universalien352), sowie er hinwiederum dem aristotelischen
Begriffe der quidditas seine platonische Kehrseite verleiht 353). Etwa an
Klarheit in Principienfragen übertrifft er sonach den Wilhelm von Auvergne
(s. oben Anm. 284 ff.) wahrlich nicht; dass aber auch Andere hierin
nicht besser waren , wird uns der weitere Verlauf zeigen. Robert's
Verdienst für seine Zeit liegt, wie bemerkt, in seiner fleissigen Exegese
des Einzelnen, wobei er jedoch weniger, als man erwarten sollte, arabi
sches Material verwendet; denn ausser einer Bemerkung über den art-
349) Ebend. I, 14 (d. h. zu c. 18, s. Abschn. IV, Anm. 72): Deficiente inductione
aeeepta a singularibus deficiet apud inteltectum cognitio universalis eorundem
singularium Dico tamen, quod possibite est, quamtibet scientiam esse absque
sensus adminiculo; in mente enim divina sunt omnes scientiae ab aeterno nos
namque non novimus singularitatem huius „humanitatis" nisi per hoc, quod admiscemus
cam aeeidentibus, ipsa vero novit eius singutaritatem in puritate essentiae
Simititer pars suprema animae humanae, quae vocatur intelligentia , . si non
esset molo corporis obnubitata, ipsa per irradiationem aeeeptam a tumine superiori
haberet comptetam scientiam absque sensus adminiculo Verumtamen non novit
ratio, esse actu universalo, nisi postquam a multis singularibus hanc fecerit abstractionem,
et oeeurrit ei unum et idem in multis singularibus repertum.
350) Ebend. I, 18 (d. h. zu c. 31, s. Abschn. IV, Anm. 81): Si autem intelligamus
universalia per modum Aristotelis formas repertas in quidditatibus particularium,
a quibus sunt res particulares id quod sunt, tunc universalo esse ubique
nihit aliud est, quam universate esse in quolibet suorum particularium, «ist
forte dicamus, quod universate ubique est, quia intelloclus est locus universalium
et per modum spirituatem ibi est, ubi est ittud, quod intelligitur St autem
universalia sunt ideae in mente divina, tunc universalia ubique sunt per modum, quia
causa prima ubique est Quomodo autem causa prima ubique sit, altioris
est negotii et non est nostrae possibititatis explanare; verumtamen quod ita
sit, seimus.
351) Ebend. II, 6 (d. h. zu c. 19, Abschn. IV, Anm. 75) : Ex sensu igitur fit
memoria, ex memoria multiplicata experimentum, et ex experimento universalo, quod
est praeter particularia non quasi separatum a particularibus, sed est idem in iltis,
artis sciticet et scientiae prineipium.
352) Nicht bloss, dass er die aristotelische Ansicht bezüglich des „unum de
multis" (Abschn. IV, Anm. 137) mit völlig aristotelischen Worten umschreibt (l, 9),
sondern er glaubt sich sogar mit jener entschieden antiplatonischen Stelle (s. oben
Anm. 339) zurechtfinden zu können, indem er (I, 15) sagt: Formae separatae a
subiectis, quas posuit Plato genera et species et praedicabitia, sunt prodigia, quae
format error inteltectus, quia ticet sint ideae et rationes rerum increatae ab
aeterno in mente divina, ipsae ideae nihit pertinent ad ratiocinationem, in qua praedicatur
aliquid de aliquo. Ipsae itaque ideae in se prodigia non sunt, sed cum
intelloctus vult facere eas praedicabites de rebus, a quibus sunt divisae et separatae
in hac ordinatione, prodigia sunt; demonstrationes enim et ratiocinationes fiunt de
simpliciter praedicabitibus.
353) Summa physic. (s. oben Anm. 344) p. 278: Quidditas in rebus compositis
est materia et forma, et est aliud a forma, quae est altera pars compositi, quia in
talibus quidditas incladit totum, sc. materiam et formam; in rebus autem simplieibus,
straf in substantiis separatis, idem est forma et quidditas, quia in talibus non est
compositio materiae cum forma, sed esse cum essentia.
XVII. Robert Capito. Albertus Magnus. 89
machenden Unterschied 354) und ausser einer Erörterung über definitio
formaiis und definitio materialis ist gerade bei manchen wesentlichen
Punkten kein arabischer Einfluss bemerklich 355). Hingegen muss, wenn
auch als vereinzeltes Moment, doch erwähnt werden, dass er anderswo
gelegentlich eine Kenntniss der byzantinischen Logik zeigt, indem er einen
Punkt, welcher der dortigen Lehre von der ampliatio (s. ob. Anm. 226)
angehört, etwas ausführlicher bespricht 356); und insoferne er einmal auf
dieses Gebiet sich eingelassen hat, dürfte es auch nicht auffallend sein,
wenn wir in ihm den Verfasser einer Schrift über die Syneategoreumata
träfen 357).
Auch Albertus Magnus (geb. 1193, gest. 1280) war ein unklarer
Kopf und nicht befähigt, irgend eine grundsätzliche Auffassung hinaus
zudenken, soweit dieselbe reicht. Sein grosses Verdienst, welches ver
neinen zu wollen thöricht wäre, liegt in seiner unermesslichen Belesen
heit, durch welche er für seine Mitwelt und nächste Nachwelt der bedeu
tendste Stoff-Lieferant wurde ; aber Verstand oder etwa gar philosophische
Begabung besass er wohl nicht in höherem Grade , als die ganze grosse
Masse aller Mittelmässigen , ja, wie sich alsbald zeigen soll, sogar in ge
ringerem Grade 358). Er ist nur Compilator, und Alles, durchweg Alles,
was er schreibt, ist fremdes Gut; ja auch seine bisweilen ins Endlose
gehenden Distinctionen, welche man gerne an ihm rühmt, sind nicht sein
Erzeugniss; die Auswahl, welche er zwischen verschiedenen Ansichten
trifft , beruht nicht auf einheitlich festgehaltenen Grundsätzen , sondern
auf dem momentanen Drucke, welchen Auctoritäten auf ihn ausüben,
354) Comm. in Poster. Arist. I, 4 (s. Abschn. IV, Anm. 132): Est differentia
causa formaiis speciei et genus est causa speciei sicut forma materialis vel sicut
materia formaiis. S. vor. Abschn., Anm. 166.
355) Ebend. II, 3 (d. h. zu c. 11, s. Abschn. IV, Anm. 693 f.): Ubi demonstratur
diffinitum de sua diffinitione, non demonstratur nisi de sua difßnitione materiali,
et medium proximum, quo ostenditur diffinitum de sua diffinitione materiati,
est causa et diffinitio formaiis diffiniti, et si egeat ostendi itla diffinitio formaiis de
diffinitione materiali, demonstrabitur per medium, quod est diffinitio materialis respectu
diffinitionis formaiis, et idem medium est difßnitio formaiis respectu diffinitionis ma
terialis. S. vor. Abschn. Anm. 52. Hingegen finden wir bei ihm weder die principielle
Auffassung der Araber betrefft der materia syllogismorum (ebend. Anm. 51,
223, 275), noch die Ansichten über praedicatum primum (ebend. Anm. 54 ff., 224),
noch auch jene Unterscheidungen einer demonstratio quin und einer demonstratio
propter quid (ebend. Anm. 62, 226, 281, 342).
356) Im Tractate De veritate propositionis -(s. Anm. 343) f. 5 v B : Rem, quae
partim est vel fuit et partim futura est, non necesse est ante comptementum sui esse
totaliter vel fuisse Est igitur veritas sermonis vel opinionis de futuro praesens
assertio existentiae rei in futuro, existentia vero rei futurae nondum est, sed
poterit non esse, et ita veritas de fularo secundum quid sui iam est et habet necessitatem,
secundum quid sui nondum est et habet contingentiam Quaetibet
talium propositionum „Antichristus erit, Antichristus est futurus" est vera non necessaria,
sed contingens u. s. w. Vgl. unten Anm. 470 f.
357) Es dürfte wenigstens gegen die hierauf bezügliche Vermuthung, welche
ich unten Anm. 558 aussprechen muss, nichts Erhebliches einzuwenden sein.
358) Wenn in Bezug auf bekannte Anekdoten über die erste Jugend und das
Greisenalter des Albertus seine Feinde, die Franziskaner, von ihm sagten „Ex asino
phitosophus factus et ex phitosopho asinus'', so trafen sie hiemit, wenn auch in
derbstem Ausdrucke, doch etwas Richtiges.
90 XVII. Albertus Magnus.
daher man sich auch nicht wundern darf, wenn man ihn häufig auf
Widersprüchen ertappt 359).
Albert hat in seinem ausführlichen Commentare zum ganzen Organon,
sowie in den für uns hier einschlägigen Partien der Psychologie und der
Metaphysik im reichsten Maasse die Uebersetzungen arabischer Quellen benutzt
und hiedurch das Material jener Controversen dargeboten, welche alsbald
nicht bloss über die Universalien, sondern insbesondere auch über das principium
individuationis geführt wurden (dass durch letztere Frage der
Universalien-Streit eine Zeit lang fast in den Hintergrund gedrängt wurde,
wird der weitere Verlauf bald zeigen). Sowie aber von Selbstständigkeit
der Auffassung bei ihm überhaupt kaum eine Spur zu finden ist, so zeigt
schon die erste Frage, die wir an ihn richten müssen, dass er nicht ein
mal über die Geltung und Stellung der Logik eine feste Ansicht hatte.
Die Philosophie überhaupt theilt er mit Avicenna, welchem er selbst
wörtlich folgt, in theoretische und praktische 360), deren ersterer auch
er gleichfalls den wesentlichen Vorzug vor letzterer zugesteht361). Indem
359) Es wird wohl dereinst in Folge geschichtlicher Studien die in den Wer
ken über Geschichte der Philosophie noch übliche Ausdrucksweise verschwinden,
dass Albertus Magnus (oder auch Thomas von Aquin) diess oder jenes „sage",
oder es so oder so „auffasse", oder diese oder jene „Begründung" gebe ; denn er
selbst sagt Nichts, fasst Nichts auf, begründet Nichts, sondern immer sind es seine
Quelten, welche Solches thun, und die einzig richtige Ausdrucksweise ist „hier
schreibt er Diesen ab und dort excerpirt er Jenen". Dieses Unheil, welches Vielen
herb klingen mag, aber eben geschichtlich wahr ist, gilt auch von den Natur
wissenschaften, und wenn z. B. Mq/er's treffliche Geschichte der Botanik die grösste
Ueberschätzung des Albertus Magnus enthält, so läge das einzige Heilmittel hiegegen
in Erforschung der Quellen, denn schliesslich beruht alle Pftanzenkunde des
Albertus (und z. B. auch seine oft angeführten Bemerkungen über die Edelsteine)
auf griechisch-arabischer Litteratur. Die Geschichte der Logik kann hierin einen
über sie selbst hinausreicbenden Fingerzeig geben, während sie eine wahrlich nicht
mühelose Probe der richtigen Behandlang darzubieten glaubt. Die Geschichte der
Naturwissenschaften wird bei Bormans (Bullot, de l'Acad. Belgique, Vol. XIX, 1852)
wenigstens einen dankenswerthen Anfang anerkennen (F. A. Pouchet, Hist. des sciences
natureltes au moyen-äge ou Albert lo Grand et son epoque. Paris 1853. ist weit
davon entfernt, unsere Anforderung auch nur zu ahnen). — J. Sighart, Alb. M.,
sein Leben u. s. Wissenschaft (Regensburg 1857) ist wissenschaftlich ganz un
brauchbar.
360) De praedicab. I, 2 (Opp. ed. Jammy, Lugd. 1651. Vol. I) p. 2: Ea, quae
sunt, dicuntur esse aut ab opere nostro , tive a volantate sive etiam ab inteltectu
seientiam quaerente, aut a natura generaliter dicta, quae ab opere nostro causari
non potest (diese Zweitheilang des Avicenna s. vor. Abschn., Anm. 71). Et cum ea,
quae a natura sunt, nostrae sint causa scientiae et non nos sumus causa ipsorum,
de talibus apud nos non est nisi scientia contemplativa, quae lamine intelligentiae
perficitur. Eorum autem, quorum nos sumus causa per votuntatem, non potest
esse apud nos scientia speculativa, sed tantum practica. Eadem vero (der Text gibt
enim) sunt in quolibet scibiti prineipia et causae et etementa cognoscendi, quae sunt
prineipia essendi Simititer igitur alieuius phitosophiae erit intentio, comprehendere
veritatem eins, quod in nobis est secundum rationem, .quod rationis
duetu via est in omnem cognitionem omnium Erit igitur de intsntione phitoso
phiae etiam logica scientia, quae est rationalis. Die Stellang selbst, welche die
Logik im Gebiete der Wissenschaften einnehme, ist hier noch unbestimmt offen
gelassen.
361) De animaVl; IV, 4, (Vol. III) p. 175 A: Contemplativus inteitectus habens
in se finem perfectior et nobitior est practica. S. vor. Abschn. a. a. O. Aber die
gegentheilige Auffassung s. unten Anm. 369.
XVII. Albertus Magnus. 91
er aber nach dem gleichen Vorbilde die theoretische Philosophie (welche
in Mathematik, Physik und Metaphysik zerfällt) als „realis" bezeichnet 362),
so stellt er ebenso neben dieselbe, — abgesehen von der moralis —,
das Gebiet der „scientiae sermocinates", welche als blosse Wegweisung,
vom Bekannten auf Unbekanntes zu gelangen, gar keine wirklichen
Wissenschaften (non verae scientiae) und eigentlich auch kein Theil der
Philosophie , sondern , da in ihnen nur die „intentiones secundae" der
Dinge, nicht aber die Dinge selbst, betrachtet werden, nur „modi scientiarum"
oder „modi phitosophiae" seien 363), so dass dieser modus je
nach dem Inhalte der drei Haupt-Zweige, — nemlich der realis, moralis,
sermocinalis — , selbst wieder sich verschieden modificire 364). Und
wenn wir nun noch aus wiederholten Versicherungen, dass die Logik
als blosses methodisches Verfahren kein selbstständiger Theil der Philo
sophie sei 365), die Ansicht Albert's erfasst zu haben glauben, so staunen
wir wohl billig, wenn wir gerade in seinen die Logik selbst einleitenden
Bemerkungen das directe Gegentheil hievon lesen. Aber allerdings hätten
wir bei einem Schriftsteller, wie Albert war, uns das Erstaunen füglich
362) Phys. I; I, 1, (Vol. II) p. 1B: Tres sunt partes essentiates phitosophiae
realis, quae non causatur in nobis ab opere nostro, sicut causatur scientia moralis,
sed potius ipsa causatur ab opere naturae in nobis; quae partes sunt: naturalis, et
metaphysica, et mathematica Inter vero partes Mas prima quidem . est uni
versalis de ente lecundum quod ens, quod non concipitur cum motu et materia sensibiti
u. s. f. ganz Dach Avicenna, s. ebend. Audi. 72 f. (insbesondere den dortigen
Begriff „res"). Ebenso Metaph. Vi; I, 2. Uebrigens wirkt dieser Gebrauch des
Wortes „realis", zumal da er auch bei Duns Scotus erscheint (s. Abschn. XIX,
Anm. 87) und somit gleichmässig vod Thomisten und Scotisten acceptirt wurde,
sehr weit hinab bis in die spätere Bedeutung des Ausdruckes „Realisten".
363) Metaph. 1; I, 1, (Vol. III) p. 3 A: Istae igitur sunt tres scientiae speculativae
(d. h. Physik, Mathematik, Metaphysik), et non sunt ptures Scientiae
logicae non considerant ens et partem entis aliquam, sed intentiones secundas (auch
dieser Ausdruck stammt aus Avicenna's Metaphysik , s. ebend. Anm. 74 a. Schl.)
circa res per sermonem positas, per quas viae habentur veniendi de noto ad ignotum
(dass dieses die allgemeine arabische Ansicht war, s. ebend. Anm. 15 u. 75) secundum
syllogismum referentem et probantem; et ideo potius sunt modi phitosophiae
specutativae, quam aliqua pars essentialis phitosophiae theoricae. Morates autem
omnes non sunt contemplandi gratia, sed ut boni fiamus. Hiezu De anima I ;
I, 2, p. 2B: Sunt quaedam scientiae, quas non quaerimus propter se, sed ut nobis
adminicutentur ad alia, sicut scientiam topicorum probtematum et scientiam de instru
menta scientiarum , qui est syllogismus , et universaliter scientias sermocinalos; et
itlae non sunt verae scientiae, sed modi scientiarum omnium, sicut in principio librorum
logicae dixisse nos meminimus. Dass bei letzteren Worten der Compilator
selbst nicht mehr wusste, was er anderwärts zusammengestöppelt habe, zeigt so
gleich unten Anm. 366 f.
364) De praedicab. I, 7, p. 10 B: Partes logicae generaliter habent docere modum
accipiendi scientiam Hic tamen modus variatur secundum diversitatem
materiae, in qua quaeritur scientia. Nam in sermocinalibus aliter est in grammatica,
aliter etiam est in poetica, et aliter est in rhetoricis Aliter etiam
in laudabitibus et ethicis In realibus scientiis aliter est in probabitibus et aliter
in necessariis ..... et aliter in coniectantibus.
365) Phys. I; I, 1, p. 3A: Logicus procedit ex communibus, quae inveniuntur
in multis et non sunt essentialia illis (s. Avicenna, a. a. O. Anm. 74), et
ideo logica dicitur inquisitiva ad omnium methodorum principia vi am habens. Ebend.
II, 1, p. 12 B: Logica est alia a parte phitosophiae essentiali, quia logica potius
docet modum sciendi, quam scientiam, quae sit pars essentialis phitosophiae. Metaph.
III; III, 6, p. 107 B: Dialectica non est aliqua pars essentialis philosophiae.
92 XVII. Albertus Magnus.
ersparen können ; denn wenn nun dort immerhin noch im Anschlusse an
Araber die Logik als specielle Wissenschaft, vergleichbar jener Kunst,
welche in der Schmiede den Hammer verfertigt, bezeichnet wird 366),
und ihr sogar ausdrücklich die Stellung eines selbstständigen Theiles der
Philosophie zukommt367), so münden ja diese Bemerkungen glücklich in
den Hafen einer anderen Auctorität, ncmlich des Boethius, ein, welchem
die Logik zugleich als Theil und als Werkzeug der Philosophie galt (s.
Abschn. XII, Anm. 76), und an dessen Eintheilung in inventio und
iudicium wieder eine Stelle des Averroes angeknüpft werden konnte 368).
Ja bei solcher Schriftstellern durfte Albert auch jener obigen (Anin. 361)
Bevorzugung des theoretischen Gebietes wieder das Gegentheil gegenüber
stellen und (wie andere Araber, als Avicenna, gethan hatten) die Logik
den praktischen Zwecken unterordnen 369). Sogleich hierauf aber acceptirt
er die durchgängig arabische Ansicht, dass der Gegenstand der Logik
die argumentatio sei, deren Begriff jedoch nicht in allzu enger Fassung
mit syllogismus identificirt werden dürfe , und natürlich ist bei solcher
Aufgabe die Logik, welche den Augenblick vorher als Theil der Philo
sophie gelten sollte, wieder zum instrumentum herabgesunken 370). Eine
366) De praedicab. I, 1, p. 1 A: Quidam enim antiquorum logicam nullam esse
scientiam contenderunt dicentes, non posse esse scientiam id, quod est omnis scientiae
sive doctrinae modus (s. Abschn. XI, Aam. 120) p. 1 B: Sed non satis consideraverunt,
quod est quoddam commune, quod est in omni scientia; et hoc
est, quod per investigationem rationis ex cognito devenitur ad cognitionem incogniti.
(dann folgt ein Citat aus Avicenna, s. vor. Abschn., Anm. 80) p. 2 A:
Patet igitur, quod logica una est specialium scientiarum, sieut in fabriti, in qua
specialis est ars fabricandi malteum; investigatio enim sive ratio investigans
ignotum per notum specialo quoddam est. Hiezu vor. Abschn., Anm. 15.
367) Ebend. c. 2, p. 2 B: Hanc autem scientiam, quae modus est omnis phitosophiae,
quidam nullam partem esse phitosophiae contendunt dicentes, non nisi tres
esse partes phitosophiae, sc. physicam, mathematicam sive disciplinabitem, et metaphysicam
sive divinam (vgl. oben Anm. 362) Addunt etiam, quod nultius
rei modus cum re , cuius modus est , venit in generis sui divisionem Hanc
autem opinionem alii quidam impugnantes dicunt, phitosophiae generalis esse intentionem,
omnem omnium entium comprehendere veritatem (Nun folgt die oben,
Anm. 360, angeführte Stelle) (p. 3 A) Adhuc autem huius signum dicunt, quod
apud peripateticos phitosophia in tres partes prima divisione divisa est, sc. in phy
sicam .... ethicam rationatem (Es folgt nun die im vor. Abschn., Anm.
14, angeführte Stelle) Est igitur logica una partium phitosophiae generaliter
dictae Horum autem, quae dicta sunt, rationem posuit Avicenna dicens, res
omnes tripliciter esse aeeipiendas (s. ebend. Anm. 74).
368) Ebend. c. 3, p. 3B: Necessaria et utitis esl logica Est enim, ut dicit
Boethius (Abschn. XII, Anm. 76), ratio disserendi, quae in duas distribuitur
partes, sc. scientiam inveniendi et scientiam iudicandi (p. 4 A) Etiam
Aristotelos dicit, quod modus sciendi ante scientiam quamlibet discendus est (s. vor.
Abschn., Anm. 293).
369) Ebend. p. 4 B: Utitis est ad felicitatem haec scientia, sine qua non attingitur
felicitatis actus u. s. f. (s. ebend. Anm. 13 u. bes. Anm. 242).
370) Ebend. c. 4, p.4B: Quidam dixerunt, quod logica tota est de syllogismo
et partibus syllogismi, determinantes commune subiectum logicae secundum id, quod
est subiectum principalo. Non enim (p. 5 A) solam docetur, quid syllogismus
et qualiter et ex quibus sit, sed hic etiam docetur, quid argumentatio et quae partes
et species eius. Hierauf folgt betreffs der scientia sermocinatis die schon oben,
vor. Abschn., Anm. 84, angeführte Stelte, dann bezüglich der argumentatio die
Aeusserung ebend. Anm. 15, vgl. auch ebd. Anm. 78 f. Sodann p. 5B: Utuntur
XVII. Albertus Magnus. 93
Blumenlese arabischer Lehren über die Eintheilung der Logik (nach
incomptexum und comptexum), über vox significativa, über Universalität
und Particularität der Wortbedeutung (auch mit Einschluss der Denkbar
keit, dass es mehrere Sonnen geben könne), über die Verflechtung (coltectio)
mehrerer Wesens-Bestimmtheiten in Einem Wesen, und über die Begriffe
des univocum, multivocum u. s. f. (mit Einschluss des „analogon"),
bildet die weitere Fortsetzung dieser Einleitung in die Logik371). Da
aber bezüglich jener Haupt-Eintheilung der Logik, wornach sie in Defi
nition (— incomptexa —) und Argumentation (— comptexa —) zerfalle,
die Araber geglaubt hatten, dass der erstere Zweig in der Ueberlieferung
nicht vorliege (vor. Abschn., Anm. 16), so gibt nun Albert zunächst eine,
offenbar aus Algazeli entnommene, Ergänzung dieser Lücke372), hierauf
aber schliesst er sich betreffs der Unterabtheilung des zweiten Haupt-
Zweiges vollständig an Alfarabi an 373). -
Indem wir nun allerdings von einem derartigen Autor auch bezüg
lich des Einzelnen keine grossen Erwartungen hegen dürfen 374), müssen
wir uns zunächst zur Isagoge wenden. Albert beginnt mit einer De
finition des Universalen (quod aptum est, esse in pturibus), welche er
bei Alfarabi vorfand, aber wendet zugleich dieselbe in die mehr nominalistisch
klingende Auffassung (quod praedicatur de multis) des Avicenna
hinüber 375), und nachdem ihm Boethius eine Bemerkung über den Nutzen
tamen sermone omnes semocinalos scientiae, sc. grammatica, poetica, rhetorica, et
quae vocatur logica (vgl. ebend. Anm. 18 f.) Solas autem logicus sermone utitur,
prout est pars instrumenti, per quod so/um fides fit de incognito. Hiezu die
ebend. Anm. 399 angerührte Stelle.
371) Ebend. c. 5, p. 6A vorerst die ebend. Anm. 16 u. 21 angeführten Stellen,
dann (p. 6B): Comptexio autem et incomptexio (über diese arabische Unterschei
dung s. auch l'eriherm. I; I, 1, p. 237) non aeeidunt rei secundum quod res est,
nec etiam voci secundum quod est vox, sed aeeidunt voci secundum quod refertur ad
mteltectum simplicem vct compositum, vgl. ebend. Anm. 85. Dann (p. 7 A) mit wenig
veränderten Worten ans Avicenna ebend. Anm. 86, 88 (woran der Spruch des Boe
thius „universalo intetligitur, singulare sentitur", s. Abschn. XU, Anm. 91, geknüpft
wird), hierauf ebenso ebendorther Anm. 89, 93 und dann 31.
372) Ebend. c. 6, p. 8 A : St quis quaerit scire incomploxum, .... non potest
invenire notitiam eius nisi per diffinitionem Huius autem principia et regutae
sunt quinque et quinque corruptiones. Primum quidem, quod omnia posita in diffinitione
sint substantiatia Secundum est, quod ultima differentia sit cum
diffinito convertibitis Tertium, quod prius positum in diffinitione se habeat ad
sequens sicut potentia propinqua ad actum Quartum est, quod diffiniens primum
sit per se notum Quintum autem, quod diffinitio dicat totum esse diffiniti
(p. 8 B) Pceeata ipsius sunt quinque his opposita u. s. f. Vgl. vor. Abschn., Anm.
110 u. bes. 254.
373) S. die ganze bei Alfarabi, ebend. Anm. 17, angerührte Stelte.
374) Wenn Heim. Bitter (Gesch. d. Phil. VIII, S. 187) dem Albert das Ver
dienst zuschreibt, dass „im 13. Jahrb. die aristotelische Philosophie besser erkannt
wurde , als noch in unserm Jahrhundert" (— dass die Schleiermacherianer den
Aristoteles nicht verstehen , . ist freitich teider nur allzu wahr —) , so wird sich
zeigen, wie solch oberflächliches Gerede durch genauere Forschung zu Schanden
wird. Albert hat den Aristotelismus nicht nur nicht erkannt, sondern geradezu corrumpirt,
und er ist hierin der Lehrer seines Schülers Thomas gewesen.
375) De praedicab. II, 1, p. 11 A: Universalo autem est, quod, cum sit in uno,
aptum natum est esse in pturibus (s. vor. Abschn. Anm. 24), et per hoc quod
in multis per aptitudinem est, praedicabite est de illis. Et sie universalo est, quod
de sua aptiladine est in multis et de multis (s. ebend. Anm. 89).
94 XVII. Albertus Magnus.
der Isagoge an die Hand gegeben 376), lässt er vorläufig durchblicken,
dass er keinenfalls Nominalist, aber auch (wie uns Solches in ähnlicher
Weise bei Wilhelm von Auvergne begegnete , s. oben Anm. 283) kein
eigentlicher Platoniker sei 377). Suchen wir aber von ihm zu erfahren,
welche Geltung den Universalien beizulegen sei, so finden wir natürlich
durchweg den Hauptkern der arabischen Doctrin, d. h. die Nebeneinander
stellung der Universalien ante rem, in re und post rem (s. vor. Abschn.
Anm. 24 f. u. bes. Anm. 179 ff.); aber im Einzelnen verfährt Albert so
gedankenlos, dass er nicht bloss in den verschiedenen Stellen, an welchen
er auf diesen Punkt zu sprechen kommt, sondern sogar in Einem Alhemzuge
sich widerspricht. So lesen wir, dass die Universalien 1) an sich
als die einfachen Naturen existiren, welche den Dingen Begriff und Namen
verleihen, 2) in den Dingen selbst vervielfältigt und verkörpert vorliegen,
3) aber im Denken sich finden, und zwar a) in der obersten Intelligenz
Gottes und 6) im abstrahirenden „inteltectus , qui agit universalita
ten*" 31 s); unmittelbar hierauf aber heisst es: die Universalien sind
1) ante rem die substantiellen Principien, 2) in re verleihen sie als be
fähigt, in Vielem zu sein, aber ja nicht als vervielfältigt, den Dingen Begriff
und Namen, und 3) post rem sind sie als Erzeugnisse der Abstraction
blosse Accidentien in der denkenden Seele 379). Und während
letztere Dreitheilung , — noch dazu als eine „platonische" —, auch
anderwärts mit der Bemerkung erscheint , dass , die Differenz zwischen
376) Ebend. p. 12 A: Est autem necessarium et utite ad diffinitionum assignationem
etiam ad divisionum scientiam. S. Abschn. XII, Anm. 85.
377) Ebend. c. 2, p. 12 B: Sunt tamen dicentes, quod in solis inteltectibus
sunt itla quoad nos, quae utrum sint et quomodo esse habeant, solas seit intelloctus.
Et tate esse in inteltectu universalia habere, dixerunt Uli, qui vocabantur nominalos,
qui communitatem, ad quam particularia , de quibus dicuntur ipsa universalia, referuntur,
tantum in inteltectu esse dicebant (natürlich hat er hiebet der Tradition
zu Folge den Roscellinus im Auge) Sunt autem adhuc, qui dicunt, uni
versalia noimi si ideate habere esse, secundum quod universalia sunt, et non esse res
coniunctas materiae, sed imptere omnem materiam suam imaginibus particularium.
378) Ebend. c. 3, p. 15 B: Universalo triplicem habet considerationem, sc. se
cundum quod in se ipso est natura simptex et invariabitis, et secundum quod refertur
ad intelligentiam, et secundum quod est in isto vet itlo. Primo quidem modo simplox
est natura, quae dat esse et rationem et nomen (s. vor. Abschn. Anm. 182)
Per hoc autem quod eit in isto vel itlo, multa aeeidunt ei, .... quod est particulatum
et individuatum, muitiplicabite vel multiplicatum, incorporatum Per hoc
autem quod est in inteltectu, dupliciter consideratur, sc. aut secundum relationem ad
inteltectum intelligentiae primae cognoscentis et causantis ipsum, cuius radius quidam
est; aut secundum relationem ad inteltectum per abstractionem cognoscentem ipsum,
quod talis inteltectus, secundum quod abstrahit ipsum, agit in ipso universalitatem
(s. ebend. Anm. 181).
379) Ebend.: Ante rem sunt formae secundum se aeeeplae prineipia rerum
existentes (s. ebd. Anm. 95 u. 101). In re sive cum re ipsa sunt formae existentes
in ipsis dantes iis nomen et rationem per id, quod sunt aptae esse in multis et uni
versalos, non tamen secundum quod sunt in illis particularizatae et individuatae
et ad singularitatem ductae. Sunt etiam formue post rem, quae sunt formae per
abstractionem inteltectus ab individuantibus separatae, in quibus inteltectus agit universalitatem.
'Et primae quidem substantialia rerum prineipia sunt; secundae autem
rerum substantiae; tertiae autem aeeidentia et qualitates, quae notae rerum in anima
aeeeptae vocantur et dispositiones vel habitus (s. ebd. Anm. 22 u. 85).
XVII. Albertus Magnus. 95
Plato und Aristoteles in den Universalien „in re" beruhe 380), eröffnet
sich hinwiederum durch Beiziehung der Individuen eine Viergliederung,
indem die Universalien 1) ante rem als Causalitäten wirken, und 2) cum
re auftreten, wo sie a) als Formen das Denken und die Namengebung
bedingen, und b) in re bestehen, indem sie entweder a) als potenziell
vervielfältigbar die eigentlichen Universalien sind, oder ß) actuell zu singulären
Individuen werden 38 Die Verwirrung aber steigert sich noch,
indem ja wieder die Universalien 1) verschieden von der Materie sind,
und zwar a) als an sich seiend, und 6) als mittheilbar, was entweder
a) potenziell in den Dingen oder ß) actuell im Denken der Fall ist;
sodann aber 2) innerhalb der Materie, und zwar a) als Zweck und
V) als Quiddität, in welch letzterer das Gemeinsame durch Abstraction
actuell in das Denken tritt 382). Ferner kommt hiezu noch Folgendes:
Die Universalien sind 1) ante rem, und zwar d) der Zeit nach in Gottes
380) Phys. I; I, 6, p. 8 B: Est enim, ut Plato aiX, triptex universalo, sc. ante
rem aeeeptum, et in re ipsa aeeeptum, et post rem ab ipsa re abstractum. Ante rem
autem universalo est causa universatis omnia causata praehabens potentia rerum in
sc ipsa. Universate autem in re est natura communis" secundum se aeeepta in particutari.
Sed universate a re aeeeptum per abstractiunem est intentio formae et sim
ptex coneeptus mentis, qui de re per abstrahentem intetloctum habetur. De anima I;
I, 4, p. 5 B .- Plato posuit in omni re triplox esse universalo. Unum quidem ante
rem, quod erat causa rei formalis secundum esse praecedens, quia separatum ipsum
esse posuit. Secundum in re, quod erat forma adhaerens ei una in multis et de
multis, et hoc unum dixit Plato in essentia esse unum et in esse naturae et formae
in omnibus, Aristoteles autem in ratione dixit unum, et in essentia et esse ptura.
Tertium autem dixit esse post rem, quod est intentio (s. ebd. Antn. 74) universalis
in anima. S. auch Metaph. III; III, 10, p. 111 B.
381) Metaph. VII; V, 1, p. 286A: Triptex est universalo. Ante rem, et haec
est causa praehabens Aliud autem est, quod est natura quidem prius re ipsa,
sed tempore est cum ipsa, et haec est natura rei formatis; cum entm dico
„Aomo", duo importantur per nomen, sc. quo imponitur nomen, et cui. Et quo imponitur
ipsum nomen, est, quod primo format et movet intelloctum, et per hoc
devenitur ad hoc, cuius est Ma forma, et haec est substantia, cui nomen impo
nitur St consideratur secundum esse, quo est in particutari, hoc est duobus
modis. Hoc enim potest considerari secundum potentiam et aptiiudinem, qua secun
dum esse multiplicabite est in particularia, et sie est universalo; aut consideratur,
secundum quod est actu in Ulis, et sie est singulare suppositum sub communi na
tura demonstratum; et hoc modo est tertio modo dictum universate et sie praedicatur
de omni eo, de quo praedicatur. Aehnlich De nat. et orig. an. I, 2, (Vol. V)
p. 186 B.
382) De intelloctu et intellig. I, 2, (Vol. V) p. 247 B : Utrum universate sit in
solo inteltectu, an etiam in re extra Dicimus, essentiam uniuseuiusque rei
dupticiter esse considerandam. Uno modo, prout est natura diversa a natura materiae
sive eins in quo est.... Alio modo, prout est in materia sive in eo, in quo est individuata
Et primo quidem modo adhuc dupliciter consideratur. Uno quidem
modo, prout est essentia quaedam absolata in se ipsa; alio modo, ut ei convenit
communicabititas secundum aptiiudinem, et sie proprie vocatur universate ;
omnis enim essentia communicabitis multis universalo est, etiamsi actu nunquam dat
esse nisi uni, ut sol Per hanc igitur aptitudinem universalo est in re extra,
sed secundum actum existendi in multis non est nisi in intelloctu (also was in vor.
Anin. potenziell genannt war, heisst hier actuell, und umgekehrt) Prout autem
iam participatur ab eo, in quo est, adhuc duplicem habet considerationem. Unam
quidem, prout est finis generationis vel compositionis substantiae ..... Secundo autem
modo, prout ipsa est totum esse rei et sie vocatur quidditas ...... Hoc ergo ultimo
considerata forma praedicatur de re, cuius est forma, et sie separata per inteltectum
96 XVII. Albertus Magnus.
Intelligenz, und 6) dem Wesen nach als Formen, 2) in re als mittheilbar,
3) post rem durch Abstraction, und 4) ratione universalitatis, insoferne
die Gemeinsamkeit einigend (uniens) wirkt 383*).
Ist schon hieraus klar, dass der unverständige Compilator uns alles
Mögliche zugleich darbietet, was nur immer aus den Arabern aufzuraffen
war, so warten unser erst noch die ärgsten Widersprüche. Indem wir
nemlich in dem Bisherigen trotz aller Verwirrung immerhin im Ganzen
den Intellectualismus Avicenna's erblicken dürfen 38311), führt uns Albert
an dem Punkte, in welchem wir ihn am meisten als einen Copisten der
arabischen Aristoteliker beim Worte zu nehmen gedächten, direct in das
Fahrwasser arabisch-neuplatonischer Mystik. Indem er nemlich die Frage
erörtert, ob das Universale im sinnlich Einzelnen oder ausserhalb dessel
ben sei, benützt er zunächst die arabische Ansicht betreffs „in mullis"
und „de mullis", sowie insbesondere Avicenna's Unterscheidung zwischen
natürlicher Gattung und logischem Gattungsbegriff384), und bezeichnet
das Universale als die Wesensform, welche einerseits z. B. „humanitas"
und andrerseits z. B. „homo" ist 385). Und da nun dieses Form-Wesen
(natura formalis) durch seine Fähigkeit in Vielem zu sein, zur substan
tiellen Eigenschaft (qualitas substantialis , — Alles nach arabischem
Vorbilde —) des Einzelnen werde, sei eben das Universale durchaus
est universale in intelloctu, et ideo aptitudo suae communicabititatis reducitur ad
actum in intelloctu separante ipsum ab individuantibus.
383 a) Metaph. V; VJ, 5, p. 221 B: Ante rem autem dicitur universate dupliciter.
Cum enim omnia sint in inteltectu primae causae sicut in formali et primo
lamine, hoc igitur modo aeeeptum universalo habet quoddam esse specialo, quod
est esse causae intelloctualis Atio autem modo dicunt universate ante rem non
tempore, sed substantia et ratione, et haec est forma aut causa formalis aeeepta
constituens esse rei; hoc autem cum indifferens sit in omnibus, quae sunt
eiusdem speciei, sie indivisum habet unam ad omnia vel multa relationem
Universate autem quod dicunt esse in re, est eadem forma partieipata a multis actu
vel potentia, et haec quidem dicitur universalis, eo quod de se semper est communicabitis
et propagabitis in multa ex uno Universate autem quod est post rem,
est forma in esse abstractionis Esse autem universalis in ratione universalis
tatis (s. vor. Abschn. Anm. 183) est sie aeeipiendum : in universali quidem aliud est
id, quod est ipsum universalo, et aliud est universalitas sive universitas ipsius, sicut
in hoc universali „homo" aliud est ipsa natura, quae homo est, et aliud est communitas
ipsius sive communio (s. ebend. Anm. 93) , quia universalo nec est
uimm nec est multa. Universalitas autem ipsius, quae magis proprie dicitur univer
sitas, est ex respectu sui ad supposita, quae respicit itla sicut uniens Patet,
quod in ratione huius universitatis aliud habet esse, quam sit esse eius ante rem
vel in re vel post rem aeeeptum.
383 b) S. hierüber auch die so eben erschienene Schrift Haneberg's, Zur Er
kenntnisstehre von Ibn Sina und Albertus Magnus. (Abhdlgn. d. bay. Akad. d. Wiss.)
München. 1866.
384) De praedicab. II, 5, p. 19 A: tiestat nunc de äifficitlima quaestione disserere,
utrum universalia sint separata a sensibitibus, an in sensibitibus et singularibus
posita. Hierauf folgen die ebend. Anm. 24 u. 23 angeführten Stelten, sowie eine
Erklärung, welche dem Sinne nach mit dortiger Anm. 180 übereinstimmt.
385) Ebend. c. 8, p. 24 A : Universate est forma et est forma totius. Sed
forma totius dupliciter designatur in nomine. Designatur enim ut forma tantum,
sicut „humanitas" et ideo non praedicatur de eo, cuius est forma Designa
tur etiam ut forma totius totum esse dicens , cuius est forma, sicut „homo"
dicit esse formalo. S. ebd. Anm. 93. Uebrigens ist dieses die Quelle der alsbald
eintretenden Controverse über unitas formae oder plaralitas formarum.
XVII. Albertus Magnus. 97
nicht eine für sich getrennte Substanz 386), denn nur in der Mittheilbar
keit (communicabititas) liege die Beziehung des Universale auf das Ein
zelne, so dass (wie z. B. bei der Sonne) von der actuellen Vielheit des
Einzelnen abgesehen werden müsse 3S7). Für die Verwirklichung aber
des Einzelnen selbst sei die Materie als Princip zu betrachten (— principium
individuationis —, nach Avicenna), und die aristotelische Auf
fassung sei die richtige 388), während Plato einerseits durch die Los
trennung der Universalien von ihrer materiellen Individualisirung sich im
Irrthume befinde 389), und andrerseits doch wieder dieselben durch
mathematische Formen verkörpere , so dass er gerade in den Principienfragen
jedenfalls dem Aristoteles nachstehe 390). Ja die Auctorität des
aristotelischen Begriffes „avvokov" (s. Abschn. IV, Anm. 461 u. 471 ff.)
packt den Albert so heftig, dass er ausruft, es gebe abgesehen von dieser
innigen Verbindung des Stoffes und der Form gar kein Universale, als
nur das in der denkenden Seele erfasste 391), und er kann somit jene
386) Metaph. VII; V, 1, p. 286 B: Universate sie dictum (d. h. als multiplicabite,
s. ob. Anna. 381) est esse substantialo, quod semper est in alio, nec esse potest,
quando in atio non est; et hoc modo non est substantia, sed substantiate quoddam
esse (s. vor. Abschn., Anm. 95 n. 101), quod aeeidit substantiae per hoc, quod uni
versate secundo modo dictum (d. h. als singutare suppositum) est quatitas substantialis
et substantia existens C. 2 : Quod autem impossibite sit, quorumlibet
substantiam esse de numero universaliter dictorum, videtur multis rationibus
(p. 288 B) Ex omnibus igitur induetis manifestum est, universate secundum esse uni
versalis substantiam distinctam et per se existentem non esse.
387) Ebend. V; VI, 6, p. 222 A: Communicabititas igitur causa est, quod comparatur
(sc. universate) plaribus p. 222 B: Sufficit universali, quod ipsum
de se ambiat multa, sive itla sint sive non sint, dummodo sint, de potentia sui ambitus,
sicut patet in forma solis. S. ebend. Anm. 89.
388) Ebend. III; III, 10, p. HOB: Cum enim materia sota prineipium sit individuationis
(s. ebd. Anm. 22 n. bes. 184) et nihit sit singulare nisi materia vel per
materiam, si nihit est forma praeter materiam (nemlich nach der hier bekämpften
Ansicht der Atomiker), nihit erit in re nisi singulare c. 11, p. 112 B:
Secundum igitur inteltectum Aristotelis dieimus, omnes formas potentia esse in materia
et per motum educi de ipso (s. Abschn. IV, Anm. 468—505). Hierin sodann liegt
die Quelle der zweiten einflussreichen Controverse (vgl. Anm. 385) , nemlich der
jenigen, welche über die Individuation geführt wurde.
389) Ebend. VII; V, 5, p. 292 A: Si forma simplox sit singularis, ista nunquam
potest esse universatis ; et hoc modo dicunt de ideis, quod quaelibet est sin
gularis separata, non attendentes, quod omnis forma de se communicabitis est,
et quod etiam nomen individui a formis communicabitibus imponitur, sed prineipium
individuationis in ipso est materia. Ebend. XI; I, 7, p. 353 B: Notitia materiae est
itlad, quod in re sentitur et subiieitur quantitati et situi et sensibitibus, et dicitur
secundum hoc materia, cum qua est hoc aliquid ens, eo quod ipsa est primum prin
eipium individuatiouis. S. auch De sex princ. I, 5, p. 199.
390) De praedicab. II, 4, p. 17 B: Plato .... universalia dixit esse corporalia
quaedam in mathematicis rationibus et formis constituta; quod autem quidam dicunt
de universalibus immaterialium, ut angeli et animae, nihit penitus valot ad propositum
; talia enim dixit Plato ab aeterno consistere et radios quosdam lacis primae
esse (p. 18 B) Nullo modo universalo est corporate, quia est sicut natura cor
poris , cui per aptitudinem dicendi de multis aeeidit universate esse (p. 1 9 A)
Aristotetes in omnibus, quae dixit, Platoni praeponatur in positione nec est curandum de sophisticis quibusdam, qui ante nos quaedamprisnceriippsieorruunmt.;
391) Metaph. III; II, 7, p. 91 B: Quaestio autem haec est, utrum aliquid sit
forma et universate praeter materiam et synolon (sive simul totum), quod est particulare
p. 92 B: Non ponemus rationabititer formatem et separatam domum
Printl, Gesch. III. 7
98 XVII. Albertus Magnus.
arabischen Stellen abschreiben , in welchen alle logischen Momente der
Universalien als Accidentien derselben und die Universalien selbst als
blosse Erzeugnisse des abstrahlenden Denkens bezeichnet werden, obwohl
er dabei seine Begeisterung für das aristotelische avvokov insoferne wieder
vergisst, als er vorerst von dem Ansichsein der Universalien plaudert 392).
Wenn er aber ferner den subjectiven nominalistischen Standpunkt so stark
betont, dass aus der Manigfaltigkeit des Einzelnen die substantielle Aehnlichkeit
(similitudo) oder die Gemeinsamkeit (communitas) nur vom ab
strahlenden Denken als Universale erfasst werde, und somit das Denken
ausdrücklich als CausalitSt der Universalien, welche hiemit nur post rem
sind, zu betrachten sei 393), und wenn er dieses Universale post rem
entschieden polemisch gegen Plato kehrt 394), so sollte man doch wohl
glauben, Albert habe eine bestimmte Ansicht. Mit nichten. Er belehrt
uns ja selbst, dass ihm all solcher aristotelischer Nominalismus bei Leibe
nicht Ernst sei; denn in einer längeren Stelle, in welcher er von einer
dreifachen Geltung der Universalien spricht, um schliesslich mit der Dar
legung einer vierfachen Geltung derselben aufzuhören, hat er jenes so
entschieden bevorzugte Universale post rem ganz und gar beseitigt , und
aliquam, quae sit praeter domos materiales, nisi ponamus eam in anima tectonici
JVon propter scientiam vel utititatem oportet nos ponere, formam extra animam habere
esse praeter synolon.
392) Ebend. V; VI, 7, p. 223 A: Natura autem Ma, quae est universate sim
plox, natura est secundum se ipsam existens ex suis constans diffinientibus . .....
Sic enim non pendet esse smim ex inteltectu esse vel in supposito esse Aeeidit
(s. vor. Abschn., Anm. 85) enim ei, esse in hoc et in itlo, et per hoc efficitur pro
prium; aeeidit etiam eidem, referri ad multa, et per hoc efficitur universalo sive
commune; aeeidit etiam eidem, esse separatum, et per hoc efficitur intelligibite ;
aeeidit etiam ei, terminatum esse et indivisum, et per hoc efficitur unum; et aeeidit
eidem adhuc , dividi per materiae divisionem, et per hoc efficitur multum
(p. 223 B) Universalo, licet ab hoc, quod est in inteltectu, non sit universalo, nm
est tamen universate nisi ens in intelloctu; hoc enim modo est universalo, prout
aeeipitur unum de omnibus ; unum autem de omnibus non est in esse, quod habet in
rebus; igitur prout unum est separatum ab omnibus; huiusmodi autem fit per
inteliectum. S. ebend. Anm. 74.
393) VII; V, 3, p. 290 A: Oportet igitur, quod universate esse universalis sit
dispositio particularis et sit substantialis particularium simititudo; et ideo non est
substantia eorum Natura ipsa, quae forma est ut natura considerata, multipticabitis
est in multa et tunc multa est et divisa et singularia; quia tamen est essentialis
simititudo, intelloctus agit eam ex multis ad unum, quia unum est, quod
abstrahitur ab omnibus; et haec communitatis unitas procedit a singularitate sua in
materia, inquantum est causa simititudinis essentialis. Et hoc modo universalo in
inteltectu est et posterius et non causa rei particularis, sed causatur ab ipso per
inteliectum abstrahentem , et sie patet, quod est esse quoddam, sicut dispositio est
esse eins, quod disponitur per ipsam. Anal. post. I; I, 3, p. 518 B, woselbst nach
der im vor. Abschn., Anm. 22, angeführten Stelle folgt: Ex hoc quod universate
denudatur a materia et individuantibus , eo ipso est universate, unde eo ipso,
quod est in inteltectu, est universate. Ebend. II, 3, p. 529 A: Animal , quod est
universate, aut nihit est aut posterius est, et quod in „Sex prineipiis" dicitur (s.
Abschn. XIV, Anm. 487), quod omnis communitas a singularitate procedit.
394) De anima I; I, 4, p. 5 A: Cum inteltectus noster aeeipit intentiones essentialium
prineipiorum et abstrahit eas a materia et ab individuantibus aliis, tunc
agit in eis universalitatem. Sic universate posterius est, quando ut universate acci
pitur, et non sieut prius dixit Plato, quod praecederet secundum esse omnia sua
particularia.
XVII. Albertus Magnus. 99
indem er bemerkt, die Universalien seien 1) an sich existente Naturen,
2) mit der Fähigkeit behaftet, in dem Vielen zu sein, 3) in „spiritualer"
und „speculativer" Geltung im Lichte der göttlichen Intelligenz, und
4) quantitativ individualisirt in der Materie, so knüpft er an das zweite
dieser vier Glieder noch die Unterscheidung, dass man jene Fähigkeit (des
Einwohnens im Vielen) entweder in die Dinge selbst oder in das mensch
liche Denken verlegen könne, und sowie man im ersteren Falle Realist
und im Letzteren Nominalist sei, so könne er doch nicht die Bemerkung
unterdrücken, dass er seinerseits die realistische Ansicht aufrecht halte 395).
Allerdings hätte er sich so all jene Plagiate aus Avicenna (und uns die
Mühe , dieselben zu registriren) ersparen können ; aber da er ja Realist
sein will, so darf er auch den Geist des Augustinus heraufbeschwören,
indem er meint, das Universale an sich und in den Einzelndingen und
in der denkenden Seele sei doch all das Nemliche, d. h. es sei eben
das „Licht" der göttlichen Intelligenz 396). Und so bricht vielleicht seine
eigentliche Geistesrichtung, in Folge deren er freilich ein Talent zum
Missverstehen des Aristoteles besitzen musste, am meisten in seiner Schrift
„De causis et processu universitatis" durch , in welcher er mit Ver
gnügen in der Mystik jenes gleichnamigen Buches (De causis, s. oben
Anm. 23 ff.) wühlt und natürlich nur die in Gottes Intelligenz befind
lichen Universalieu kennt 397).
395) De praedicab. IX, 3, p. 93 A: Omnia quinque tripliciter considerari possunt.
St enim in se aeeipiantur, sunt naturae quaedam Si autem aeeipiuntur,
seeundum quod nalarae illi simplici additur aptitudo ad hoc, quod sint in plaribus
inferioribus, tunc itla iam efficiuntur universalia Utrum autem haec aptitudo
sit in re , quae sua simplicitate apta sit existere in pturibus, vel sit in solo
intelloctu , ita quod sotus intelloctus simititudinem naturae unius ad eandem
naturam in speeie in alio aeeipiät, quaestio fuit. Et primo quidem modo illi
dixerunt, qui reates vocabantur, secundo autem modo hi, qui dicebantur nominalos.
Et hoc ad praesens non disserendum ; tamen in praecedentibus hoc sustinuimus,
quod dixerunt realos Haec autem eadem natura aeeepta in lamine intelligentiae
operatur ad esse spirituate (p. 94 A) Per hoc autem, quod in
sensibitibus et in materia efficiuntur ad quantitatem, efficiuntur multa
(p. 94 B) Et sie itla natura in quadruptici esse aeeipitur, sc. in esse naturae simplicis,
in esse aptitudinis ad multa, in esse tuminis intelligentiae, in esse individui
designati per individuantia. Et ideo habet rationem nalarae per primum, et habet
rationem universalis per seeundum, et rationem intelloctus speculativi per tertium, et
rationem particularis et individui per quartum.
396) Ebend. II, 6, p. 21 B: Intelteclus in formis agit universalitatem
(p. 22 A) Universalo unum numero et essentia est in anima et in se ipso et in singulari,
nec differt nisi seeundum esse determinans ipsum ad hoc vel itlad
Simititudo de lace et colore bona est ld unum, quod in tribus ipsum facit
esse, est vis intelligentiae primae, quae causa universi esse est in omnibus. C. 7,
p. 23 B : Universate naturae producitur in esse ab agente intelligentia, quae operaiur
per suum intelloctualo tumen in omni natura. Dieses erbauliche neuplatonischaagustinische
Gleichniss findet sich auch insbesondere De Praedicam. II, 3, p. 107 A:
Seeundum veritatem sunt tres substantiae formalos. Sunt enim formae, quae sunt
tantum formantes, et itlae sunt primae formae procedentes a lamine agentis inteltectus
Et sunt formae substantialos, quae sunt cum eo ingredientes in esse rei et
constituentes, quae sunt sicut lamen causa coloris Et simititer substantiae for
malos, quae sunt sicut color est immutativus visus vel motivus seeundum actum lacidi.
397) Z. B. I, 2, 5, (Vol. V) p. 544 A: Primum prineipium habet scientiam omnium
generum et specierum et individuorum tam substantiae quam aeeidentium, quod
7*
100 XVII. Albertus Magnus.
Wollen wir aber aus diesem Wirrwar uns wenigstens die Termino
logie vor Augen stellen, in welcher sich diese Lehre von den Universalien
bewegt, so treffen wir auf Grundlage der arabischen Quellen 3 98) folgende
Begriffe: vor Allem aptitudo (Anm. 375, 379, 381 f., 390, 395) und
communitas oder communicabititas (Anm. 377, 380—383, 387, 389,
392 f.), auch multiplicabite (Anm. 378, 381 f., 393); sodann forma
oder natura formalis (Anm. 379—381, 383, 385, 389, 391, 393), selbst
quidditas und finis (Anm. 382) , richtiger qualitas substantialis (Anm.
379, 386) oder universalitas (Anm. 383); ferner betreffs der subjectiven
Seite intentio (Anm. 380, 394) oder dispositio (Anm. 379, 393), auch
referri (Anm. 377, 392), insbesondere aber abstractio (Anm. 378—380,
382 f., 393) , und hiemit zusammenhängend wieder simititudo (Anm.
393, 395), ja selbst indifferent (Anm. 383). Wenn aber viele dieser
Begriffe auch in der logischen Parteispaltung des 12. Jahrhunderls (s.
Abschn. XIV) eine Rolle spielten, so besteht dennoch hier keine geschicht
liche Continuität mit jenen damaligen Bewegungen (höchstens betreffs des
Gilbertus Porretanus, mit welchem Albert natürlich sympathisirt, ist durch
obiges Citat, Anm. 393, für jene vereinzelte Stelle ein Zusammenhang
nachweisbar), sondern all die bunte Manigfaltigkeit der Ausdrücke beruht
auf den Arabern, deren Darstellungen durch Albert's blindes Zusammen
raffen mit Einem Schlage bekannt wurden. Darum gestaltet sich auch,
wie wir sehen werden , nach Albert und Thomas die Parteispaltung in
ganz anderer Weise, als in jenen früheren Jahrhunderten.
Hatte ich im Bisherigen die unerquickliche Aufgabe , den Albert in
der logischen Principienfrage geradezu als einen kopflosen Menschen dar
zustellen, so muss ich nun sein Schreiber -Talent auch noch in Kürze
durch die einzelnen Gruppen und Theile des Inhaltes der Logik hindurch
begleiten 3").
Nachdem er die Zahl und Reihenfolge der fünf Universalien be
gründet hat400), macht er sich an die Einzeln-Erörterung derselben. Was
zunächst genus betrifft, so handelt es sich unter den verschiedenen Wort
bedeutungen desselben um die logische401), wobei auch an eine mögliche
Relativität des Gattungs-Begriffes 402), sowie überhaupt an die accidentelle
und die substantielle Aussage zu denken ist 403), indem ja das Haupt
gewicht auf der Quiddität liegt 404). Bei Erläuterung des Accidenratio
et species est constitutionis omnium, u. s. f. in diesem Tone durch das ganze
Buch hindurch.
398) Ich habe im II. Bd. S. 350 auch betreffs der Araber diesen Punkt ins
Auge gefasst.
399) Eine unnütze Raumverschwendung schiene es mir zu sein, wenn ich nun
für das folgende Detait des Organons all jene Stellen, in welchen Albert Arabisches
benützt und höchstens im weitschweifigen Wortlaute von diesen seinen Quellen ab
weicht, vollständig abschreiben wollte. Ich beschränke mich daher (unter Ver
weisung auf die betreffenden Anmerkungen des vorigen Abschnittes) auf blosse
Ziffer-Citate, durch welche mich ja, wer Lust hat, immerhin controlliren kann.
400) De praedicab. II, 9, p. 25 B. S. vor. Abschn. Anm. 107.
401) Ebend. III, 1 u. 2, p. 26 ff. S. ebend. Anm. 109.
402) Ebend. c. 3, p. 29 B. S. ebd. Anm. 112.
403) Ebend. p. 30 A. S. ebd. Anm. 94.
404) Ebend. p. 30 B. S. ebd. Anm. 116.
XVII. Albertus Magnus. 101
teilen 405) erscheint dann hier zum ersten Male der auf gröblichstem
Missverständuisse einer aristotelischen Stelle beruhende Begriff des „indi
viduum vagum" 406), bei dem Substantiellen hingegen kommt das Verhältniss
des quate und des quate quid zur Sprache 407).
Auf die Begründung, warum hierauf species sich anzureihen habe 408),
folgt nun gleichfalls die Erörterung der verschiedenen Bedeutungen dieses
Wortes 409), wobei die von Avicenna weiter oben geführte Controverse,
ob nicht Gattungs- und Art-Begriff sich wechselseitig im Kreise drehen,
nachgeholt wird410). Bei der Frage, welche der beiden üblichen Defini
tionen der Species die richtigere sei411), bringt Albert einmal eine
Verbesserung bei412), gelangt aber zuletzt zum gleichen Resultate wie
Avicenna413). Mit grösster Ausführlichkeit aber wirft er sich sodann
auf die Tabula logica des Pörphyrius 4 1 4) , wobei er nicht bloss auf die
Geltung des „ens"415) und auf die beispielsweise Beiziehung des Be
griffes „Engel" kommt416), sondern auch zur Verdeutlichung einmal die
Ausdrücke „coltectio" und „adunatio" gebraucht, in welchen er offenbar
durch Gilbertus Porretanus beeinflusst ist417).
Auch bezüglich der differentia bahnt die Frage über den Sprach
gebrauch418) den Weg zur Unterscheidung der alterirenden und der
artmachenden Differenz, deren qualitative Function (in quate quid) fest
zuhalten ist419), so dass sich hieran ebensosehr jene Erwägungen über
die Gradabstufung der Qualitäten knüpfen 42°), wie die Frage über das
Entblösstsein an die Unterscheidung der theilenden und der constituirenden
Differenz421). Das Verhältniss sodann der Differenz zum Gattungs- und
405) Ebend. c. 4, p. 31 A. S. ebd. Anm. 157.
406) Ebend. p. 31 B : Individuum ab Aristotelo de signatur in Praedicamentis
ut vagum, ut „aliquis homo , aliquis bos", et de hoc potest esse dubium,
utrum de uno solo an de pturibus praedicetur (s. die Stelle Abschn. IV, Anm. 387.
Albert spricht noch öfter von diesem monströsen Begriffe, z. B. ebend. IV, 1, p. 35 A.
IV, 7, p. 49 A. De praedicam. II, 2, p. 107 A).
407) Ebend. p. 32 A n. B. S. vor. Abschn., Anm. 106 f.
408) Ebend. IV, 1, p. 34 A. S. ebd. Anm. 118.
409) Ebend. p. 35 A. S. ebd. Anm. 119.
410) Ebend. p. 35 B. S. ebd. Anm. 113.
411) Ebend. p. 37 A n. c. 2, p. 37 B. S. ebd. Anm. 28 u. bes. 121 f. (auch
die geschichtliche Frage des Avicenna, ebd. Anm. 120, fehlt hier nicht).
412) p. 37 A: Haec quidem solatio est Avicennae (s. ebd. Anm. 121). Possei
tamen metius dici, quod cum individui partieipatione non participet immediate
msi species, de differentibus numero non praedicatur immediate nisi species a. s. w.
413) Ebend. 2, p. 38 A. S. ebd. Anm. 128.
414) Ebend. 3, p. 39 A. S. ebd. Anm. 132. Die Abstufung von genus generatissimum
zur species specialissima ist das Thema aller noch folgenden Capitel
dieses IV. Buches.
415) Ebend. p. 41 A. S. ebd. Anm. 32.
416) Ebend. 4, p. 42 A. S. ebd. Anm. 117.
417) Ebend. 6, p. 46 Bi Quod autem commune est et universate, semper est
coltectivum et adunativum Colligere et adunare sunt idem in substantia, differunt
tamen secundum rationem u. s. f. Vgl. Abschn. XIV, Anm. 473 f.
418) Ebend. V, 1. p. 50 A. S. vor. Abschn. Anm. 135.
419) Ebend. p. 51 f. S. ebd. Anm. 138—140.
420) Ebend. 2, p. 54 A u. B. S. ebd. Anm. 148 f.
421) Ebend. 3, p. 55 f. S. ebd. Anm. 145 f. u. 198.
102 XVII. Albertus Magnus.
Art-Begriff führt zur Erörterung darüber, dass die Gattung nur Potenz,
nicht aber Stoff sei 422), indem hiedurch die Aussagbarkeit der Differenz
als eines Universale bewahrt bleibe 423) , und zugleich an der engeren
Definition der Differenz festgehalten werden könne 424).
Ebenso verfährt Albert an der Hand der Araber auch beim pro
prium 425) und beim accidens, bei welchem er aber die Einwendungen
Avicenna's gegen Porphyrius nicht gelten lässt, sondern instinctmässig mit
den Schwächen des Letzteren sympathisirt 426). Hingegen was aus Avicenna
über die Berührungspunkte und Unterschiede der fünf Uni versahen
entnommen werden konnte, bietet Albert in unerträglicher Weitschweifig
keit dar 427), um zuletzt noch aus gleicher Quelle auf den substantiellen
Nexus aller Universalien hinzuweisen 42s).
Die Kategorien knüpft Albert (gleichfalls auf arabischer Grund
lage) dadurch an die Universalien an, dass es sich nur um jene „Gat
tungen" handle, welche unter die fünf Universalien subsumirt werden
können , wornach er das Wort „praedicamentum" förmlich als synonym
mit „praedicabile" behandelt 429). Die Auctorität aber einer Stelle des
Boethius veranlasst ihn, die Kategorien ziemlich nominalistisch zu be
trachten 43 °) , und ebendorther wiederholt er die scharf dualistische
Scheidung zwischen Substanz und Accidens 43t). Die Einzeln-Erörterung
aber bietet wenig Principielles dar; sie bewegt sich nur in einem höchst
422) Ebend. 4, p. 58 ff. S. ebd. Anm. 194, 140, 166, 301, 193.
423) Ebend. 5, p. 61 f. S. ebd. Anm. 141 f.
424) Ebend. 6, p. 63 f. S. ebd. Anm. 297 u. 144. Eine vereinzelte Pole
mik Albert's gegen Avicenna in diesen Discussionen habe ich bereits ebend. Anm.
150 angeführt. Uebrigens füllen Erörterungen über die engere Definition der
Differenz noch den ganzen Rest dieses V. Buches.
425) Ebend. VI, 1 u. 2, p. 70 ff. S. ebend. Anm. 152—155.
426) Ebend. VII, 1—3, p. 74 ff. S. ebd. Anm. 29 f. u. 156—159, woselbst
ich Avicenna's gerechte Bedenken erwähnte; Albert aber meint (p. 77 A): Arabes
phitosophi hanc Porphyrii aeeidentis descriptionem reprehenderunt Quod autem
subiungitur de divisione aeeidentis, ratio est, ut ostendatur assignatio vera de utroque
CIc c%clB7'tß U S W
427) Ebend. VIII, 1—13, p. 79—91. S. ebd. Anm. 162—170. Tadelnde Be
merkungen über Porphyrius werden aber von Albert auch hier ignorirt (z. B. jene
ebd. Anm. 171) oder ungeschickt widerlegt (z. B. jene ebd. Anm. 164 dorch die
Worte p. 80 A: Tam genus autem quam differentia praedicatur de plaribus speciebus,
dicit Avicenna. Quod quamvis non sit necessarium, tamen non est impossibite, quia
in pturibus hoc invenitur).
428) Ebend. IX, 1, p. 91 B. S. ebd. Anm. 172—174.
429) De praedicam. I, 1, p. 95 A: Sequitur igitur nunc determinare de his,
quae ad se invicem sunt ordinanda secundum genera, tpteies, differentias, pro
prio et aeeidentia Et ideo hic ordinabitia ad subiici et praedicari sunt ordinanda
et determinanda secundum omnem sui diversitatem, quae consistit in decem generibus
praedicabitium sive praedicamentorum. Vgl. ebd. Anm. 17 u. 91 u. ob. Anm. 114.
430) Ebend. : Ordo praedicabitium non potest determinari nisi secundum quod
sub voce habet praedicabüe designari, rebus enim inquisitive incognitis non possumus.
Propier quod dicit Boethius (s. Abschn. XII, Anm. 84), quod haec scientia, sc.
libri praedicamentorum, est de decem primis vocibus prima genera rerum significantibus
(die widersprechende Kehrseite hievon s. unten Anm. 444).
431) Ebend. : Partes autem huius subiecti sunt ordinabitia secundum diversum
modum praedicandi in substantia et aeeidente, et in aeeidentibus secundum omnia
novem genera aeeidentium; et sie multitudo infinita restringitur in decem genera, ut
dicit Boethius (s. ebend. Anm. 90).
XVII. Albertus Magnus.
weitschweifigen Commentare, in welchem wir durch den arabischen Stoff
hindurch noch die griechischen Commentatoren (namentlich den Simplicius)
durchblicken sehen. So begegnen wir als Gegenständen solcher Exegese
zunächst den Begriffen des Synonymen, Homonymen, Analogen u. dgl.432),
dann der sog. regula de quocunque, welche auch hier in Verbindung
kommt mit dem Dictum de omni433), ferner den Angaben über den
quidditativen Charakter der Substanz 434) , über den Unterschied der
substantia prima und secundai3b), über das substantiette436), über die
bloss subjective Bedeutung der Relation 437) u. s. f. Aber den tieferen
Fragen scheint Albert hier absichtlich aus dem Wege zu gehen, und so
benützt er auch jene Controverse nicht, welche Avicenna darüber geführt
hatte, ob Qualität und Quantität zu den Accidentien gehören 438). Hin
gegen fand er es für nöthig, zur Erklärung der sechs letzten Kategorien
das pfuscherische Machwerk des Gilbertus Porretanus nicht bloss voll
ständig aufzunehmen, sondern auch in peinlichster Ausführlichkeit zu
commentiren439), wodurch er sich das traurige Verdienst erwarb, dass
die „Sex prineipia" auf lange Zeit förmlich in das Organon reeipirt
blieben 44°). Ausserdem bürgerte sich durch Albert's Auctorität die
Nomenclatur „Antepraedicamenta" (Synonym u. s. f.) und „Postpraedicamenta"
(die vier Gegensätze, prius, simul, motus, habere), welche wir
allerdings auch schon bei Abälard trafen (Abschn. XIV, Anm. 272), nun
ganz allgemein ein441).
Bei Erklärung der Schrift De interpr etatione, welche hier zum
ersten Male in zwei Bücher getheilt erscheint442), hatte Albert einen
reichen Stoff vor sich, indem er mit den Commentaren der Araber auch
jenen ausführlicheren des Boethius verbinden konnte ; und indem er diess
432) Ebend. I, 3, p. 99 B. S. vor. Abschn. Anm. 191 n. 31.
433) Ebend. c. 6, p. 102 A. S. ebd. Anm. 192 u. Abschn. XI, Anm. 152.
434) Ebend. II, 1, p. 106 A. S. vor. Abschn., Anm. 33.
435) Ebend. c. 3, p. 107 f. S. Abschn. XI, Anm. 151.
436) Ebend; c. 10, p. 117 B. S. vor. Abschn., Anm. 196.
437) Ebend. IV, 1, p. 141 A. S. ebd. Anm. 35. Ebend. c. 7, p. 149 A, vgl.
ebd. Anm. 207.
438) S. vor. Abschn., Anm. 199.
439) Acht Tractate (p. 194—236) widmet Albert in stupider Hingabe jenem
Producte, dessen Armseligkeit ich oben, Abschn. XIV, Anm. 485 ff., za schil
dern hatte.
440) Wenn nemlich allerdings auch schon Lambert v. Auxerre bei Uebertragung
der byzantinischen Logik das Buch De sex prineipiis eingereiht hatte (s. oben
Anm. 116, vgl. auch Anm. 173 u. 308), so wurde diese Ergänzung doch nur durch
Albert zu einer so allgemein üblichen, dass noch die Drucke der lateinischen
Uebersetzungen des Organons bis ins 16. Jahrh. hinab sämmtlich dieser Sitte
huldigten.
441) De praedicam. I, 6, p. 102 A und VII, 1, p. 173 A. Bei der Frage, zu
welcher Kategorie die Bewegung gehöre, schliesst sich Albert (VII, 14, p. 190 A)
an Avicenna an (s. vor. Abschn., Anm. 208).
442) Periherm. II ; I, 1 , p. 268 A : Nunc sub alterius libri prineipio de consequentiis
enuntiationum u. s. w. Sicher beruht diese Trennung, gemäss welcher
(nach der jetzt üblichen Numerirung) mit dem 10. Capitel das zweite Buch begann,
ebensosehr auf arabischer Litteratur wie die Zertheilang des Buches Soph. Etench.;
s. ebend. Anm. 64. In den Drucken des Organons erscheint diese Abtheilung noch
bis in das 17. Jahrh.
104 XVII. Albertus Magnus.
wirklich tliat, haben wir auch hier nicht von individuellen Verdiensten
desselben zu berichten, sondern nur einige Punkte bezüglich ihrer Quellen
hervorzuheben. Er knüpft das Buch, von welchem er auch erwähnt,
dass es Andronikus für unächt gehalten habe 443), in boethianischer Auf
fassung derartig an die Kategorien, dass in letzteren die in Worten
bezeichnete Sache , in ersterem aber die redende Bezeichnung (sermo)
der Sache die Hauptsache sei 444), und in Bezug auf die nachfolgende
Syllogistik flxirt er den Sprachgebrauch der Worte „enuntiatio" und
„propositio" 445). Es folgen sodann unter Benützung der Araber die
üblichen Controversen über w# 446), nome» 447) und w&um 448), sowie
die Eintheilung der Satzarten 449), und hierauf in grösster Ausführlichkeit
die Erörterung über die sog. Infinitation 45°). Bei Besprechung der Ein
heit des Urtheiles nimmt Albert die arabische Unterscheidung auf, wornach
das copulative Urtheil nur als zusammengesetztes, hingegen das conditionale
und disjunctive als einheitlich verbundene (coniunctione unum) be
trachtet werden soll451), und ebenso folgt er arabischen Vorbildern
bezüglich der Qualität 452) und der Quantität 453) der Urtheile, sowie bei
ein paar einzelnen Schul-Controversen 454). Die Lehre aber von der Ent
gegensetzung und Aequipollenz entwickelt er vollständig nach Boethius 455),
so dass natürlich auch hier jene wahren inneren Schwierigkeiten des
aristotelischen Buches (s. Abschn. IV, Anm. 203 f. u.- 235) ungelöst
bleiben. Endlich bezüglich der modalen Urtheile wiederholt er den
443) Ebend. I; I, 1, p. 238 B. Die Quellenstelle des Boethius nebst jener
des Andronikus selbst s. Abschn. IX, Anm. 45.
444) Ebend. c. 2, p. 240 A: Est enim Uber praedicamentorum de decem vocibus
prima principia significantibus et secundum rerum proprietates, non vocum (seinen
eigenen Selbstwiderspruch, — s. oben Anm. 430 —, brauchte natürlich Albert
nicht zu bemerken). Hic autem in scientia de interpretatione est inchoatio a sermone
sive voce et terminatur in rem. S. Abschn. XII, Anm. 84 u. 110.
445) Ebend. c. 1, p. 238 A: Propositio est enuntiatio stans sub forma syltogismi.
S. Abschn. XI, Anm. 153, u. Abschn. XII, Anm. 111 f. u. 133.
. . 446) Ebend. II, 1 u. 2, p. 242 ff. S. vor. Abschn., Anm. 210.
447) Ebend. c. 4, p. 246 f. S. ebd. Anm. 211.
448| Ebend. III, 1, p. 254 ff. S. ebd. Anm. 38.
449) Ebend. II, 2, p. 243 A: Nec deprecaliva nec optativa nec coniunciiva nec
infinitiva cum vero vel f'also significant, sed quando est indicativa. Ebend. IV,
1, p. 258 A: Oratio perfecta dividitur; non enim omnis oratio enuntiatio est, sed
ilta sota, in qua indicative est significatum (der Herausgeber der Werke Albert's
bat ungeschickter Weise hierin eine Meinungsverschiedenheit zwischen Albert und
Thomas erblickt). S. bei Boethius Abschn. XII, Anm. 111.
450) Ebend. c. 5, p. 248 ff. S. vor. Abschn., Anm. 212.
451) Ebend. IV, 2, p. 258 B : Composita (sc. est enuntiatio) sive ptures, in qua
vel plura de uno vel unum de plaribus vel ptura de plaribus dicuntur, ut si
dicam „Socrates et Plato currunt" u. s. f. Coniunctione autem unae sunt, in
quibus consequentia , quam notat coniunetio, facit unitatem , et hoc non est nisi in
conditionali et disiunetiva. S. ebd. Anm. 215.
452) Ebend. V, 1, p. 260 f. S. ebd. Anm. 213.
453) Ebend. p. 261 A u. bes. II; 1, 3, p. 272 B. S. ebd. Anm. 214.
454) Ebend. II; 1, 5, p. 276 A u. 277 A. S. ebd. Anm. 40 f.
455) Ebend. I; V, 1, p. 260 ff. u. II; 1, 1 f., p. 269 ff. S. Abschn. XII, Anm.
113 —118. Nur bedient sich Albert der nicht-boethianischen Terminologie „aequipoltentiu".
XVII. Albertus Magnus. 105
Standpunkt, dass der Modus selbst Prädicat ist 456), ergänzt aber die
Verhältnisse der Entgegensetzung und Aequipollenz (wahrscheinlich aus
Alfarabi) vollständiger, als Boetius gethan hatte 457), wobei auch aus
Averroes die aristotelische Unterscheidung zwischen possibite und contingens
eingehalten wird 458).
In beiden Analytiken zeigt sich uns Albert als einen höchst red
seligen Exegeten des aristotelischen Textes, bleibt aber dabei ähnlich wie
Averroes der reinen Lehre des Aristoteles im Ganzen getreu. So nimmt
er betreffs des gegenseitigen Verhältnisses der zwei Analytiken in der
ersten wohl die arabische Unterscheidung zwischen Form und Stoff des
Schliessens auf 459) und denkt auch mit Avicenna an populäre nichtformulirte
Schlüsse 460), zieht aber bei Erklärung der Syllogistik selbst,
— insbesondere bezüglich der modalen Syllogismen461) —, die Araber
nur zur Verdeutlichung bei und eignet sich etwa höchstens die Ansicht
an, dass die Prämissen der Stoff und die Figur die Form des Schlusses
sei462), oder dass bei den drei Figuren die sechzehn möglichen Combinationen
der Urtheile zu erwägen seien 463), oder dass für Auffindung
des Mittelbegriffes die versinnlichende Darstellung des Averroes zweck
dienlich sei 464). Hingegen ist er nicht bloss bezüglich der theophrasti-
456) Ebend. II; II, 1, p. 279 A: St autem quaeritur, quid sit praedicatum in
enuntiatione modali, dicimus cum Boethio et Alfarabio, quod modus est praedicatum.
S. ebend. Anm. 119.
457) Ebend. c. 4, p. 283 A u. B : Est autem haec dispositio in figura, ut facilius
videatur, quod dictum est:
Prima linea: Secunda linea:
Possibite est esse. Possibite est non esse.
Non possibilo est esse. Non possibite est non esse.
Contingit esse. Contingit non esse.
Non contingit esse. Non contingit non esse.
Tertia linea: Quarta linea:
Non impossibilo est esse. Non impossibite est non esse.
Impossibite est esse. Impossibite est non esse.
Non necesse est esse. Non necesse est non esse.
Necesse est non esse. Necesse est esse.
In hac dispositione prima linea sequitur tertiam et secunda quartam per omnes
modos, et sie etiam correctus est error antiquorum et vera consequentia modalium
est disposita. Die unvollständigere Angabe des Boethius s. ebend. Anm. 122.
Uehrigens s. auch b. Algazeli, vor. Abschn., Anm. 262. Dass das Ganze nicht aus
der byzantinischen Logik entnommen ist, zeigt die Vergleichung mit obigen Anm.
45 u. 164; anders verfuhr Thomas, s. unten Anm. 541 ff.
458) Ebend. c. 6, p. 286 A. S. vor. Abschn., Anm. 315.
459) Anal. pr. I; I, 1, p. 289 f. S. ebd. Anm. 51, 265, 317.
460) Ebend. c. 2, p. 290 B. S. ebd. Anm. 80.
461) Nachdem ihn c. 11 ff. p. 299 ff. schon die Umkehrung der modalen Ur
theite sehr beschäftigt hatte, — s. ebd. Anm. 46 u. 218 —, verbreitet er sich III,
1—9 u. IV, 1-29, p. 325-383 in grösster Ausführlichkeit über die modalen
Schlüsse. S. ebd. Anm. 47.
462) Ebend. II, 2, p. 307 B. S. ebd. Anm. 216.
463) Ebend. c. 6, p. 312 B. S. ebd. Anm. 268.
464) Ebend. VI, 3, p. 401. S. ebd. Anm. 328. Auch hat sich von jener
Stelle des Averroes her durch Albert für die Erörterungen ,fie inventione medii"
die üblich gebliebene Terminologie „Consequentia, Antecedentia, Bepugnantia" ein
gebürgert.
106 XVII. Albertus Magnus.
sehen Modi der ersten Figur, welche bei ihm auch syllogismi conversi
heissen, zurückhaltend, indem er (Algazeli und Averroes hatten sie gänz
lich beseitigt) nur zwei derselben anerkennt465), sondern er bekämpft
auch mit Averroes ausdrücklich die Berechtigung einer vierten Figur 466).
Ja, was die Hauptsache ist, er überbietet sogar den Averroes darin, dass
er die hypothetischen Syllogismen völlig abweist 46 7) und somit im Gegen
satze gegen die übrigen Araber den Begriff der vitö&ioig ganz aristo
telisch behandelt468). — Als beachtenswerthe Einzelnheiten habe ich zu
erwälinen, erstens dass Albert in der Syllogistik die übliche Buchstaben-
Bezeichnung ebenso wie Boethius rechtfertigt und für dieselbe den Aus
druck „termini Iranscendentes" wählt 469), und zweitens ganz besonders
dass er gelegentlich einmal die byzantinische Lehre von der appellatio
verwerthet, und zwar merkwürdiger Weise in einer Form, welche nicht
bei Petrus Hispanus , sondern schon bei Wilhelm Shyreswood er
scheint470). Und es macht uns diese Stelle, sowie die obige des Robert
Capito (Anm. 357) so ziemlich den Eindruck, als wäre damals die
byzantinische Logik noch ganz unabhängig neben der aristotelisch - arabi
schen einhergegangen , denn später wenigstens gestaltet sich die Sache
ja ganz anders471).
Auch in der zweiten Analytik ist Albert's Verfahren überwiegend
nur exegetisch, doch lässt er sich dabei hier etwas mehr von den
465) Ebend. c. 2, p. 400 A: Ad syllogizandum indirecte ..... conversus erit
syllogismus conctudens minorem de maiori extremitate (vgl. Abschn. IX, Anm. 100).
Ebend. II, 13, p. 322 A: Est indireQte concladere in duobus modis, quorum unu« habet
maiorem universalom affirmativam et minorem universatem negativam, et alter habet
maiorem particularem affirmativam et minorem universatem negativam (d. h. es sind
diess unter den fünf theophrastischen Modi, s. Abschn. V, Anna. 46, die zwei letzten,
welche in der byzantinisch - lateinischen Logik, — s. oben Anm. 52 —, Fapesmo
und Frisesomorum, bei den Späteren aber Fesapo und Fresison heissen)
Quamvis autem Boethius ponat quinque modos indirecte conctudentium in prima figura
(Abschn. XII, Anm. 136), tamen Ate non ponuntur nisi duo qui dieti sunt, quia illi
formantur iuxta inutites coniugationes. S. vor. Abschn., Anm. 268 u. 321.
466) Ebend. c. 5, p. 311 B u. c. 13, p. 325 A. S. vor. Abschn., Anm. 322.
467) Ebend. III, 1, p. 326 A. S. ebd. Anm. 327.
468) Ebend. V, 1, p. 385 A. S. ebd. Anm. 324.
469) Ebend. I, 9, p. 298 A : Quia de syllogismo loquimur simplici, qui tantum
formaliter syllogismus est et in omni materia habet poni et nullius materiae est proprius,
ideo terminis utimur transcendentibus nihit et omnia significantibus . S. Abschn.
XII, Anm. 133.
470) Ebend. c. 10, p. 299 A: Ad haec autem solvenda et simitia (d. h. Bedenken
über die Umkehrung der Urtheile) duo praenotanda sunt, sc. regulae appellationum
et consequentiarum (über letzteren Begriff s. unten Anm. 610 ff.). Regulae autem
appellationum sunt, quod nomen „Aomo" supponens verbo praeteriti vel futuri temporis
potest appellare pro homine, qui est vel qui fuit, si verbum est praeteriti
temporis, vel pro homine, qui est vet qui futurus est, si est verbum futuri temporis.
S. bei Withelm Shyreswood oben Anm. 64 (bei Petrus Hispanus oben
Anm. 228 f.).
471) Indem nemlich keine Rede davon sein kann, dass bei Albert die byzan
tinische Lehre von den Proprietates terminorum als solche in die Logik aufgenommen,
geschweige denn etwa (wie bei Occam) systematisch mit derselben verflochten wäre,
werde ich durch solch vereinzelte Stellen in meiner obigen Annahme über Vincenz
v. Beauvais (Anm. 319—326) durchaus nicht irre gemacht. An eine Unächtheit
aber der Stelle des Albert oder jener des Capito zu denken, liegt keinerlei Ver
anlassung vor. Vgl. auch unten Anm. 544.
XVII. Albertus Magnus. Thomas v. Aquino. 107
Arabern beeinflussen. So finden wir ausser den einleitenden Bemer
kungen472) die arabischen Anschauungen über das xad' avxo 478), über
na&6lov und praedicatum primum*14), über die dignitates, d. h.
obersten Denkgesetze 47 5), ja auch über demonstratio potissima*'16). In
den Erörterungen über demonstratio quia und demonstratio propter
quid neigt er sich im Gegensatze gegen Alfarabi näher dem Avicenna zu,
als dem Averroes 477); hingegen in Unterscheidung einer definitio formalis
und definitio materialis, worauf er aucli anderwärts zu sprechen
kommt, folgt er wieder, wie schon Robert Capito (Anm. 355) gethan
hatte, dem Alfarabi 478).
Was endlich die Topik und Sophistik betrifft, welche beide er
gleichfalls in ausführlichster Weise commentirte, so weist er der ersteren
im Gegensatze gegen Alfarabi und Avicenna jene Stelle an , welche sie
traditionell im aristotelischen Organon einnahm479), und sucht auch ge
legentlich eine arabische Ansicht bezüglich des ganzen Gebietes der Dia
lektik zu berichtigen480).
Durch Albert nun lässt sich Thomas von Aquino (geb.1225 oder
1227, gest. 1274) leiten und bestimmen, und es wäre ein grosser Irr
thum, denselben für einen selbstständigen Denker zu halten481). Er ist
von zwei Auctoritäten zugleich gefesselt, von der christlich-dogmatischen
und von der (durch Albert's Belesenheit übermittelten) aristotelischen;
472) Die Stelle ist schon im vor. Abschn., Anm. 51 angeführt; vgl. ebend.
Anm. 276 f.
473) Anal. post. I; II, 8—11, p. 535—541. S. ebd. Anm. 56.
474) Ebend. c. 13, p. 543 u. IV, 11, p. 584. S. ebd. Anm. 57, 224, 283.
475) Ebend. I, 4, p. 520 u. III, 4, p. 559. S. ebd. Anm. 60 n. 225. Durch
die Uebersetzung der betreffenden Stelle des Aristoteles (Abschn. IV, Anm. 147)
blieb hiebei die Terminologie „subiectum, passio, dignitates" üblich.
476) Ebend. III, 6, p. 563. S. vor. Abschn. Anm. 62.
477) Ebend. II; I, 1, p. 610 ff. S. ebd. Anm. 62, 226, 342.
478) Ebend. I; II, 17, p. 551, u. II; II, 10, p. 630, n. Metaph. VII; I, 12,
p. 259. S. ebd. Anm. 52.
479) Top. I, Prooem. p. 659. S. ebd. Anm. 17 n. 230.
480) Metaph. IV; I, 7, p. 127 B: Dialoctici et sophistae in usu eandem
subindunt ftguram cum primo phitosopho Sed dijfert phitosophia a diatectica
quidem modo potestatis et virtutis medii, a sophistica vern differt secundum
vitae proaeresin. Ebend. III; III, 6, p. 107 B: Diatectica et prima phitosophia saepe
sunt circa eadem et de eisdem tractantes, sed diatectica inquisitiva est, nec
opinor vera esse, quae dicit Averroes, quod sc. dialecticus et primus phitosophus communicent
in probabitibus rationibus. S. ebd. Anm. 231 n. 380.
481) Es ist z. B. geradezu lächerlich, wenn K. Werner (in seinem dreibändigen
Werke „Der heitige Thomas von Aquino". Regensburg 1858 f.) der Logik und Er
kenntnisstheorie des Thomas 175 Seiten in einer Weise widmet, wie wenn die ganze
aristotelische Logik die „Lehre" des „heiligen" Thomas wäre. Für den Geschichts
forscher zeigt siih ja auch Thomas als eine höchst secundäre Natur. Uebrigens
verwerthet Werner bei seiner Darstellang, welche überhaupt manche argen Irrthümer
enthält, fortwährend Stellen ans den sachlich unächten Schriften des Thomas in
ungenirtester Gleichstellung mit den ächten. H. E. Plassmann, Die Schulo d. h.
Thomas e. Aqu. Erster Hörsaal: D. Phitos. d. h. Th. Erster Theit: Logik. Soest
1858. hat eigentlich mit Thomas durchaus Nichts zu schaffen, sondern entwickelt
jene abenteuerlichst zusammengestöppelte Logik , welche in den thomistischen Vor
lesungen und Priester-Seminarien des vorigen und jetzigen Jahrhunderts in Spanien,
Italien und gewissen Landstrichen Deutschlands üblich war oder ist,
108 XVII. Thomas von Aquino.
und wer sich in religiöser Beziehung volle Unbefangenheit bewahrt oder
errungen hat, wird in der ganzen sogenannten Philosophie des Thomas
Nichts weiter erblicken , als eine unverständige Verquickung zweier we
sentlich disparater Standpunkte; denn nur Sache eines unklaren Ver
standes kann es sein , wenn man (— wie ich schon wiederholt hervor
gehoben habe —) den aristotelischen Substanz -Begriff neben der christ
lichen Trinitätslehre festhalten zu können glaubt, oder wenn man die
aristotelische Ethik in christliche Moraltheologie verballhornt482).
Was wir über Thomas hier zu berichten haben, kann vor Allem nur
auf Ausscheidung der ächten und der unächten Schriften desselben be
ruhen; und indem in dieser Beziehung nur die sog. Opuscula in Frage
kommen können, bemerke ich, dass mir in Uebereinstimmung mit älteren
und neueren Untersuchungen 483) unter den zur Logik gehörigen (— denn
z. B. De unitate inteltectus contra Averroem gehört nur zur Psycho
logie —) kleineren Schriften nur folgende als ächt gelten : vor Allem die
Erstlingsschrift des Thomas De ente et essentia (Opusc. 30), sodann De
principio individuationis (Op. 29), De quatuor oppositis (Op. 37), De
natura verbi inteltectus (Op. 14), De propositionibus modalibus (Op. 40),
und De fallaciis (Op. 39). Die übrigen als unächt vorläufig bei Seite
lassend 484) muss ich, wie sich von selbst versteht, ausser den Commentaren
zu De interpr., zur zweiten Analytik und zur Metaphysik auch
die einzelnen entscheidenden Stellen aus den bekannten Hauptwerken
(Summa theologiae, Summa contra gentes, Quodlibetea, ad IV Sentent.
u. s. f.) beiziehen 485).
Indem Thomas betreffs der Eintheilung des Wissensgebietes Bemer
kungen aus Albert wiederholt486), schliesst er sich auch an diejenigen
482) An diesem Urtheile kann mich natürlich auch die geschichtlich lange
dauernde Wirkung des Thomismus durchaus nicht beirren , denn dass die naive
Verstandes-Unschuld an einem christlichen Aristotelismus Vergnügen fand, und dass
auch heutzutage noch Viele glauben , auf zwei Sätteln reiten zu können , ist wohl
unleugbare Tbatsache ; aber der Philosophie muss es unbenommen bleiben, diese
süsse Selbsttäuschung als das zu bezeichnen, was sie ist, — als eine Träumerel.
Eben darum bleibt es auch allen christlichen Theologen vollständig überlassen,
welcherlei Meinung sie ihrerseits über Thomas hegen. Uns berührt diess ebenso
wenig, als die Frage, ob nicht Thomas durch seine Verquickung mit Aristotelismns
etwa auch die theologische Auffassung alterirt habe.
483) Die Berichte der Zeitgenossen des Thomas und sonstige entscheidende
Punkte betreffs der Aechtheit einzelner Schriften finden sich schon bei Oudin,
Scriptt. eeetes. Vol. III, p. 254—280. Ausserdem s. Montet, Memoire sur S. Thomas
in den Uimoires de l'Acad. roy. de sciences mer. et polit. de l'inst. de France, tom. II,
Paris 1847, p. 525 ff. und insbesondere das vortreffliche Werk von Chart. Jourdain,
La phitos. de St. Thomas d'Aquin. Paris 1858. (Vol. I, p. 130 ff.)
484) Nemlich: De demonstratione (Op. 38), De natura aeeidentis (Op. 41), De
natura generis (Op. 42), De pturalitate formarum (Op. 45), De natura syllogismi
(Op. 47), Summa totius logicae (Op. 48), De sensu resp. singul. et intell. resp. unie.
(Op. 49), De inventione medii (Op. 50), De inteltectu et intelligibiti (Op. 53), De
universalibus (Op. 55 und 56). Dieselhen werden geeigneten Ortes weiter unten
besprochen werden. (S. Anm. 548 ff. u. Abschn. XIX, Anm. 265 ff.)
485) Ich citire nach der Römer Ausgabe v. 1570 (in 17 Bänden). Den Quellen-
Rückweis für die einzelnen „Aussprüche" (s. oben Anm. 359) des Thomas führe
ich, soweit thunlich, nur auf Albert zurück, woselbst ja dann der weitergehende
Rückweis auf Arabisches zu finden ist.
486) Ad Boeth. de trinit. (Vol. XVII, 2) f. 134. S. oben Anm. 360 ff.
XVII. Thomas von Aquino. 109
Stellen seines Meisters an, in welchen derselbe die Logik als blosses
Werkzeug und als Nicht-Theil der Philosophie bezeichnete 487). Indem
die Logik nur formale Principien betrachte 488), enthalte sie das „in
zweiter Linie Gedachte" (secundo inteltecta) und biete den modus procedendi
für die übrigen Wissenschaften dar489), daher sie auch als
Einleitung vorauszuschicken sei490). Auch die Eintheilung der Logik
(nach arabischer Weise mit Einschluss der Rhetorik und Poetik) ist nur
aus Albert, welcher hiezu auch den Standpunkt des Boethius beigezogen
hatte, entlehnt491).
Was die Universalien betrifft , konnte Thomas ja alles Beliebige
(wie wir sahen) aus Albert sich heraussuchen, und so sehen wir ihn
denn auch jenen nemlichen widerspruchsvollen Weg wandeln, auf
welchem sein Lehrer schliesslich beim theologischen Realismus anlangte.
487) Ebend. f. 128 r. A: Res autem, de quibus est logica, non quaeruntur ad
cognoscendum propter se ipsas, sed ut adminiculam quoddam ad alias scientias ; et
ideo logica non continetur sub phitosophia speculativa quasi principalis pars, sed
quasi quoddam reduetum ad eam, prout ministrat speculationi non tam est scientia, quam scientiae instrumentum. S. osbuean iAnnsmt.rum3e6n3tau,. u3n6d5e.
488) De pot. dei, qu. 6, art. 1 (Vol. VIII) f. 59 v. A : Logicus et mathematicus
considerant tantum res secundum principia formalia.
489) Ad Boeth. de Irin. f. 132 v. A: Oportet in addiscendo a togica incipere,
non quia sit facitior scientiis ceteris , habet enim maximam difficultatem, cum sit de
secundo intelloctis, sed quia atiae scientiae ab ipsa dependent, inquantum ipsa docet
modum procedendi in omnibus scientiis. S. besonders den Begriff „secunda intentio"
ob. Anm. 363, sowie noch weitere Stellen des Thomas unten Anm. 506.
490) Metaph. I, 1 (Vol. IV) f. 3 v. A: Plares artes sunt repertae quantum ad
utititatem, quarum quaedam sunt ad vitae necessitatem, sicut mechanicae, quaedam
vero ad introductionem in atiis scientiis, sicut scientiae logicaies u. s. f. S. oben
Anm. 368.
491) Anal. post. I, 1, (Vol. I) f. 16 v. A: Ars quaedam necessaria est, quae
sit directiva ipsius actus rationis, et haec est ars logica, i. e. rationalis scientia,
et ideo videtur esse ars artium Una actio inteltectus est intelligentia indivisibitium,
et haec operatio a quibusdam (d. h. Algazeli und Pseudo-Averroes,
s. vor. Abschn., Anm. 236 u. 346) dicitur informatio inteltectus sive imaginatio per
intelloctum ; et ad hanc operationem ordinatur Uber Praedicamentorum. Secunda
vero operatio intettectus est compositio vet dieisio ..... in libro Perihermenias. Tertius
vero actus rationis est, ut per id, quod est notum, deveniat in cognitionem
ignoti Est enim aliquis rationis processus necessitatem inducens; alius,
in quo ut in pturibus verum concladitur, nec tamen necessitatem habens; tertius vero,
in quo ratio a vero deficit Pars autem logicae, quae primo deservit processui,
iudicativa dicitur (über iudicium und inventio s. oben Anm. 368) Certitudo
autem iudicii est vel ex ipsa forma syllogismi tantum, et ad hoc ordinatur Uber
Priorum Anatyticorum, vel etiam ex materia, et ad hoc ordinatur Uber
Posteriorum Analyticorum Secundo autem rationis processui deservit alia pars
logicae, quae dicitur inventiva et ad hoc ordinatur Topica sive Diatectica,
Rhetorica, Poetica (s. oben Anm. 364 u. 370) Omnia autem haec
ad rationatem phitosophiam pertincnt Tertio autem processui rationis deservit
pars logicae, quae dicitur sophistica in libro Etenchorum. Periherm. I, 1, (Vol. I)
f. 1 r. A: Duptex est operatio intelloctus. Una quidem, quae dicitur indivisibitium
intelligentia ; alia est operatio inteltectus componentis et dividentis. Additur
autem et tertia operatio, sc. ratiocinandi , secundum quod ratio procedit a notis ad
inquisitionem ignotorum Cum autem logica dicatur rationalis scientia, necesse
est, quod eius consideratio versetur circa ea, quae pertinent ad fres praedictas operationes
inteltectus u. s. w., d. h. er begründet hiedurch die Reihenfolge des Organons:
Categ., De interpr., Anal. pr. S. oben Anm. 370—373.
110 XVII. Thomas von Aquino.
Die bereits traditionell gewordene Unterscheidung, d. h. ante rem, in
re, post rem 492), bekommt auch hier vorläufig die Färbung des sog.
aristotelischen Empirismus, indem von der Sinneswahrnehmung des Ein
zelnen aus der Denkart hinterdrein (posterius) durch Abstraction das
gleichmässige Verhalten ihabitudo) des einheitlich Gleichen erfasse und so
zur intentio universalitatis (s. ob. Ann». 363) gelange, während in den
Dingen selbst das Universale als das prius vorliege, welches im Entstehungsprocesse
sich verwirkliche 493). Und so spricht Thomas wieder
holt von einem colligere 494), idem ex pturibus accipere 495), von
communitas und selbst von indifferens 490) , und er betont ausdrücklich,
dass das commune als solches nur im Denkacte liege 4 9 7) , während die
Natur, welcher dieser Abstractionsprocess „widerfährt" (accidit) , nur in
492) Sentent. II, Dist. III, qu. 2, art. 2 (Vol. VI, 2) f. 15 r. A: Est triptex
universalo: quoddam , quod est in re seu natura ipsa, qua est in particularibus,
quamvis in eis non sit secundum rationem universalitatis in actu; est etiam quoddam
universalo, quod est a re aeeeptum per abstractionem, et hoc posterius est re; ....est
etiam quoddam universalo ante rem, quod est prius re ipsa, sieut forma domus in
mente aedificatoris. De pot. dei, qu. 5, art. 9, f. 55 v. A: Universalo tripliciter considerari
potest, et secundum quemlibet modum considerationis universalo est semper.
Uno modo secundum quod abstrahit a quolibet esse Alio modo .... secun
dum esse, quod habet in singularibus .... Tertio modo .... secundum esse, quod habet
in intelloctu. S. ob. Ann). 379 f.
493) S. theol. I, qu. 85, art. 3 (Vol. X) f. 285 v. A: Quia sensus est singularium,
intelloctus autem universalium, necesse est, quod cognitio singularium quoad
nos prior sit quam universalium cognitio f. 286 r. B : Universalo dupliciter
potest considerari: uno modo secundum quod natura universalis consideratur simul
cum intentione universalitatis ; et cum intentio universalitatis, ut sciticet unum et idem
habeat habitudinem ad multa, proveniat ex abstractione inteltectus, oportet quod se
cundum hunc modum universalo sit posterius (das Gegentheil hievon s. unten Anm.
511) Alio modo potest considerari quantum ad ipsam naturam, prout inrenitur
in particularibus ; et sie dicendum est, quod duptex est ordo naturae; unus secundum
viam generationis et temporis, alius est ordo perfectionis sive intentionis naturae,
sieut actus simpliciter est prius. Ebend. II, 1, qu. 29, art. 6 (Vol. XI, 1) f. 66 v. A:
De universali dupliciter contingit toqui: uno modo secundum quod subest intentioni
universalitatis; alio autem modo dicitur de natura, cui talis intentio attribuitur
Si aeeipiatur primo modo , universate fit per abstractionem a materia individuali.
Das Original bievon können wir uns aus obigen Stellen Albert's, Anm. 379,
383, 393, zusammenholen.
494) S. c. gent. I, 3, (Vol. IX) f. 3 r. A: Ea, quae in sensum non cadunt, non
possunt humano intelloctu capi, nisi quatenus ex sensibus earum cognitio colligitur.
Ob. Anm. 387 u. 393.
495) Anal. post. 1, 42, f. 51 r. A: Universate non cognoscitur sensu, sed ex
pturibus singularibus visis, in quibus multoties consideratis invenitur idem aeeidere,
aeeipimus universalom eognitionem. S. ebend.
496) De ente et ess. 3, (Vol. IV, 2) f. 11 r. A: Non oportet, ut diversarum
specierum, quarum est idem genus, sit una essentia, quia unitas generis ex ipsa
indeterminatione vet indifferentia (ob. Anm. 383) procedit Genus dicitur unum
per communitatem formae signatae; unde patet, quod per additionem differentiae remota
itla indeterminatione, quae erat causa unitatis generis, remanent species diversae
per essentiam.
497) S. c. gent. 1, 26, f. 31 v. B : Quod est commune multis (ob. Anm. 380 ff.),
non est aliquid praeter multa nisi sola ratione, sicut animat non est aliud praeter
Socratem et Platonem et alia animalia nisi intelloetu, qui apprehendit formam animalis
exspoliatam ab omnibus individuantibus et specific antibus. Ob. Anm. 379 n.
382 f. u. 391.
XVII. Thomas von Aquino. 111
den Einzeln-Individuen existire 49 8). Wenn daher folgerichtig die Einzeln-
Dinge erst durch diese ahstrahirende und sammelnde Denkthätigkeit wirk
lich Gegenstände des „Erkennens" werden oder sogar an sich dem
Erkennen unzugänglich sind 499), so i kann völlig im Sinne des Aristo
teles gesagt werden, dass die Sinneswahrnehmung der Boden und
der Ursprung des Erkennens sei, aber eben der Denkact vermöge
einer refiexio , durch welche er auch sich selbst ergreifen kann, sich
durch die sinnfälligen Dinge auf das ihnen zu Grunde liegende Allge
meine zurückbeuge und so das Hinderniss der Materialität überwin
dend zur Quiddität des Einzelnen vordringe 500). Indem Thomas auf
diese Weise einerseits die intentio universalitatis und andrerseits die
derselben unterworfene Objectivität unterscheidet, welch letztere wieder
einerseits in den Einzeln-Dingen materialisirt und andrerseits im Denken
universalisirt sei, kann er und muss er diese Auffassung zu einer
Polemik gegen Plato formuliren 501), welche er ausdrücklich an mehreren
498) S. Iheol. I, qu. 85, art. 2, f. 285 r. B: Cum dicitur universate abstractum,
duo intelliguntur, sc. ipsa natura rei et abstractio seu universalitas. Ipsa igitur
natura, cui aceidit (ob. Anm. 392) vel intelligi vel abstrahi vel intenfio universali
tat!I,, non est nisi in singularibus ; sed hoc ipsum, quod est intelligi vel abstrahi vel
intentio universalitatis, est in intelloctu. Anm. 391.
499) Ebend. qu. 86, art. 1, f. 290 r. A: Principium singularitatis in rebus materialibus
est materia individualis ; intelloctus autem noster intelligit abstrahendo
speciem inteltigibitem ab huiusmodi materia; quod autem a materia individuali abstrahitur,
est universalo. Unde inteltectus noster directe non est cognoscitivus nisi
universalium ; indirecte autem et quasi per quandam reflexionem potest cognoscere
singulare. Ebenso De verit. qu. 2, art. 6, f. 303 r. A. Weit schärfer aber und
völlig übertrieben erscheint diese Auffassung S. theol. I, qu. 14, art. 11, f. 63 v. B:
Inteltectus noster speciem intelligibitem abstrahit a principiis individuantibus ; unde
species inteltigibitis nostri intelloctus non potest esse simititudo principiorum individualium,
et propter hoc inteltectus noster singularia non cognoscit (es ist diess eben
der Gegensatz gegen Gottes Erkennen, s. unten Anm. 517 f.).
500) De princ. individ. (Vol. XVII, 1) f. 206 v. A: In cognitione humana fundamentum
et origo est sensus secundum phitosophum in libro Perihermenias (s.
Abschn. IV, Anm. 108) Impossibite est inteltectum ferri super itla aeeidentia
nisi per modum cuiusdam reflexionis. Reflexio autem est duplox Potest
igitur vel redire in se per actum et potentiam suam vel redire per obiectum in ipsam
originem obiecti, sc. per phantasmata in species sensibitium Cum enim in ipso
suo obiecto figitur acies, rationem universalis apprehendit, quod solam in istis inferioribus
ab intelloctu determinatur ut proprium obiectum, cum omnia singularia apud
nos materialia sint; materia enim impedit inteltectum , singulare vero non
(f. 207 r. A) Ideo quidditas rei materialis in ipsa sua particularitate est obiectum
rationis particularis , cuius est conferre de intentionibus particularibus. Ob. Anm.
391, 393 u. 382.
501) De anima II, 12 (Vol. III) f. 26 r. B: Universate potest aeeipi dupliciter.
Uno modo potest dici universate ipsa natura communis, prout subiacet intentioni uni
versalitatis (s. oben Anm. 489 und unten Anm. 506). Atio modo secundum se, sicut
et atbum potest aeeipi dupliciter Ista autem natura, cui advenit intentio
universalitalis, habet duplox esse, unum quid em materialo, secundum quod est
in materia naturali, aliud autem immateriate, secundum quod est in intelloctu. (Die
eklektisch benutzte Quelle dieser Dreigliederung s. oben Anm. 379 u. 383.) Secundum
igitur quod habet esse in materia naturali, non potest ei advenire intentio universali
tatis, quia per materiam individuatur. Advenit igitur ei universalitatis intentio,
secundum quod abstrahitur a materia individuali. Non est autem possibite, quod
abstrahatur a materia individuali realiter, sicut Platonici posuerunt; non enim est
112 XVII. Thomas von Aquino.
Stellen übt 502), um ganz entschieden sich zum Aristotelismus zu be
kennen 50 3). Ja Thomas spricht wie ein aristotelischer Nominalist, indem
er der platonischen Ideenlehre den begrifflichen Gehalt der Worte gegen
überstellt 504), in welchen der vollständige Ausdruck des Intelligiblen als
ein vom Menschen erzeugter liege 505).
Aber schnell wendet sich das Blatt (wie bei Albert), und Thomas
ist trotz all dieser peripatetischen Plagiate, deren Tragweite er natürlich
gar nicht versieht, Nichts weniger als ein Aristoteliker. Denn während
sein ganzer scheinbarer Aristotelismus sich in den arabischen Begriff der
intentio secunda concentrirt 506), so tritt bei ihm ja nun dieser secun-
Aomo naturalis, i. e. realis, nisi in his carnibus Relinquitur igitur, quod natura
humana non habet esse praeter principia individuantia nisi tantum in inteltectu.
Ebend. I, 1, f. 2r. A: De animali universali possumus loqui dupliciter; aut secundum
quod est universate, quod sciticet est unum in multis aut de multis, aut secundum
quod est animal; et hoc vel secundum quod est in rerum natura vel secundum quod
est in inteltectu.
502) De ente et ess. 4, f. 12 r. A: JVon potest dici, quod ratio generis, speciei,
differentiae conveniat esse, secundum quod est quaedam res existens extra singularia,
ut Plalonici ponebant; non enim potest dici, quod Socrates sit hoc, quod ab
eo separatum est. Ausserdem Anal. post. I, 1, f. 17 r. A u. 41, f. 49 v. A, u. ins
besondere De anima I, 5, f. 17 r. A, woselbst er die Worte Alberts (ob. Anm. 394)
niederholt ; vgl. auch Anm. 377.
503) S. theol. I, qn. 6, art. 4, f. 23 r. B : Haec opinio (sc. Platonis) irrationabitis
videtur quantum ad hoc, quod ponebat species rerum naturalium separatas per
se subsistentes, ut Aristotetes multipliciter improbat. Hiezu De substant. separ.- s. de
angelis, c. 2, (Vol. XVII, 1) f. 86 v. B: Non necesse est, ut ea, quae intelloctus
separatim intelligit, separatim esse habeant in rerum natura. Hude nee universalia
oportet separata poncre et subsistentia praeter singularia , neque etiam mathematica
praeter sensibitia, quia universalia sunt essentiae ipsorum particularium et mathe
matica sunt terminationes quaedam sensibitium corporum. Et ideo Aristotelos manifestiori
et certiori via processit ad investigandum substantias a materia separatas,
sc. per viam motus. S. ob. Anm. 388.
504) Periherm. I, 2, (Vol. I.) f. 1 v. B : Significat hoc nomen „homo'i naturam
humanam in abstractione a singularibus, unde non potest esse, quod significet hominem
immediate singularem, ut Platonici posuerunt, quod significet ipsam ideam hominis
separatam; sed quia hoc secundum suam abstractionem non subsistit realiter secundum
sententiam Aristotelis, sed est in solo inteltectu, ideo necesse fuit, Aristotetem dicere,
quod voces significant inteltectus coneeptiones immediate et eis mediantibus res. Letz
teres deutlicher ebend. 10, f. 7 v. B: nomina non significant res nisi mediante
intelloctu.
505) Allerdings stehen die eben angeführten Worte im Commentare zu jener
aristotelischen Schrift, welche, wie wir sahen, schon längst vor den Arabern den
Anhaltspunkt für nominalistische Auffassungen dargeboten hatte („universate est, quod
aptum natum est praedicari de plaribus", s. z.B. bei Scotus Erigena, Abalard U.A.),
und so kann auch ebend. 10, f. 8 r. B gesagt werden: Universate secundum quod
est in singularibus, cadit in apprehensionem hominum. Aber Thomas äussert sich
eben auch anderwärts in einer solch nominalistischen Betonung des Wortes, nemlich
: De natura verbi inteltectus (Vol. XVII, 1) f. 85 r. A : Sicut in prineipio actionis
inteltectus et species non sunt duo, sed unum est ipse inteltectus et species itlastrata,
ita unum in fine relinquitur, simititudo sciticet perfecta genita et expressa ab in
teltectu, et hoc totum expressum est verbum et est tolam rei dictae expressivum et
totum, in quo res exprimitur, et hoc intelloctum principate, quia res non intelligitur
nisi in eo ; est enim tanquam speculam, in quo res cernitur, sed non excedens id,
quod in eo cenütur.
506) Metaph. IV, 4, f. 43 v. A: Ens rationis dicitur proprie de iltis intentionibus,
quas ratio adinvenit in rebus consideratis , sicut intentio generis, speciei et
XVII. Thomas von Aquino. 113
dären Geltung als das Primäre etwas „ausserhalb der Seele" Seiendes
gegenüber 50 7), und zwar denkt er hiebei zunächst an den aristotelischen
Form-Begriff, welcher objectiv in den Dingen als Seins-Princip wirke 50f') ;
aber während er diess in dem antiplatonischen Sinne nimmt, dass nicht
etwa die allgemeinen Begriffe als Ideen eine getrennte Existenz haben,
versteht er es christlich-theologisch von den schöpferischen Formen in
Gott509). Denn sowie schon das Gleichniss vom Gesichts-Sinne zu einer
solchen Annahme einer species intelligibitis führt510), so werden nun die
Universalien, welche wir so eben (Anm. 493) als das posterius sahen,
hinwiederum im Hinblicke auf die formgebende Kunst Gottes als das prius
im begreifenden Erkennen bezeichnet511). Und da nun der inteltectus
aeternus der eigentliche Wohnsitz der Universalien ist512), und dieselben
simitium, quae quidem non inveniuntur in rerum natura, sed considerationem rationis
consequuntur, et huiusmodi ens rationis est proprie subiectum logicae. So auch
„tnZentio praedicabititatis" De ente et ess. 4, f. 17 r. B und ebend. 6, f. 30 r. B.
Anal. post. I, 21, f. 31 r. A. Hiezu obige Anm. 489 u. 501. Die Quelle bei Albert
s. Anm. 363. Wer die arabische Herkunft dieses Begriffes „intentio" nicht kennt,
mnss denselben missverstehen (so z. B. Aloys Schmid, Die thomistische u. scotistische
Gewissheitslebre. Ditlingen 1859. S. 19).
507) De pot. dei, qu. 7, art. 9, f. 74 v. A: Prima inteltecta sunt res extra
animam, in quae primo inteltectus intelligenda fertur. Secunda autem inteltecta
dicuntur intentiones consequentes modum intelligendi, sicut intentio generis et
speciei et secundarum substantiarum In nulto autem praedicamento ponitur
aliquid nisi res extra animam existens, nam ens rationis dividitur contra ens divisum
per decem praedicamenta. (S. die aristotelische Stelle Abschn. IV, Anm. 302.)
508) S. t/ieo/. I, qu. 85, art. 3, f. 286 v. A: Universate secundum quod aeeipitur
cum intentione universatitatis, est quidem quodammodo principium cognoscendi, prout
intentio universalitatis consequitur modum intetligendi, qui est per abstractionem.
Non autem est necesse, quod sit principium essendi, ut Ptato existimavit
St autem consideremus ipsam naturam generis et speciei, prout est in singularibus ,
sie quodammodo habet rationem prineipii formalis respectu singularium; nam singu
lare est propter materiam, ratio autem speciei sumitur ex forma. Sed natura generis
comparatur ad naturam speciei magis per modum materialis prineipii, quia natura
generis sumitur ab eo, quod est materialo in re, speciei vero ab eo, quod est formate.
S. ob. Anm. 391 u. vgl. unten Anm. 526.
509) Metaph. XI, 2, f. 139 r. A: MAi/ est in rerum natura praeter singularia
existens, sed tantum in consideratione intellectus abstrahentis communia a propriis
(B) Est aliqua substantia separata a sensibitibus, non quidem species rerum sensiirilium,
ut Platonici posuerunt, sed primi motoris.
510) De unit. intell. (Vol. XVII, 1) f. 104 r. A: Natura prout est in singutari
bus, est intettecta in potentiu, sed fit intellocta in actu per hoc, quod species a rebus
sensibitibus mediantibus sensibus usque ad phantasiam perveniunt et per virtutem
intelloctus agentis species intelligibites abstrahuntur, quae sunt in intettectu possibiti;
hae autem species non se habent ad intelloctum possibitem ut intettecta, sed sicut
species, quibus intetloctus inteltigit, sicut etiam species, quae sunt in visu, non sunt
ipsa visa, sed ea, quibus visus videt. S. ob. Anm. 396 u. 499.
511) De Veriiate, qu. 8, art. 9 (Vol. VIII) f. 334 v.A: Universale secundum quod
est in comprehensione nostra, qua comprehendimus res naturates, est o rebus naturalibus
aeeeptum. Sed universate in nostra comprehensione existens respectu artificialium
non est posterius, sed prius, quia per formas artis universalos apud nos
existentes artifieiata produeimus et simititer per rationes aeternas deus producit creaturas.
S. ob. Anm. 395.
512) S. theol. I, qu. 16, art. 7, f. 75 r. A: l/nirersa/e dicitur esse ubique et
semper, inquantum universalia abstrahuntur ab hic et nunc ; sed ex Itoc non sequitur,
ea esse aeterno, nisi in intelloctu, st quis est aeternus.
Prantl, Gesch. III. . 8
114 XVII. Thomas von Aquino.
im Geiste Gottes als Musterbilder und als Principien des Erkennens vor
liegen513), so handle es sich nur um eine Modification der platonischen
Ansicht, denn eigentlich habe Plato auf das Nemliche hingestrebt, was
Aristoteles ausgesprochen , und nur die Art und Weise der Immaterialität,
welche den Ideen zukommen soll, sei falsch514). Dass sonach Thomas
auch nicht Platoniker sei, durften wir allerdings nach dem Vorgange
seines Lehrers (Anm. 377) erwarten, aber indem wir die Einsicht ge
winnen, dass er den Aristotelismus und den Piatonismus durch die Mystik
des Buches De causis (vgl. Anm. 25), aus welchem er die Begriffe ens,
unum, verum, bonum zu einer theologischen Wendung benützt515), corrumpirt
habe, entdecken wir auch bei ihm in der Universalienfrage als
den innersten Kern das nicht -logische Motiv der mystischen Causalität
Gottes516), woran sich nur in Folge des üblichen Auctoritäts-Schwindels
ein unverdauter Aristotelismus als äusserliche Schale anschloss.
Aber eben jene höchste göttliche Instanz ist es, an welche sich bei
Thomas ein anderweitiges Moment knüpft, welches zwar überwiegend der
Ontologie angehört, jedoch hier nicht völlig übergangen werden darf,
insoferne es in den Universalien-Streit hinüberspielt und einige Zeit hin
durch sogar den Haupt-Gegenstand der Controversen bildete, so dass die
513) Ebend. qu. 15, art. 1, f. 69 v. A: Necesse est ponere in mente divina
ideas Per ideas intelliguntur formae uliarum rerum praeter ipsas res existentes.
Forma autem alicuius rei praeter ipsam existens ad duo esse potest; vet ut sit
exempiar eius, cuius dicitur forma, vet ut sit principium cogmtionis ipsius, secundum
quod formae cognoscibitium dicuntur esse in cognoscente (B) Wecesse est, quod
in mente divina sit forma, ad simititudinem cuius mundus est factus, et in hoc consistit
ratio ideae. Ebend. qu. 44, art. 3, f. 156 v. A. Ebenso De verit. qu. 3 art. 1,
f. 310 v. A. S. ob. Anm. 397.
514) Sentent. I, Dist. XXXVI, qu. 2, art. 1, f. 112 T.B: Plato et alii antiqui
phitosophi quasi ab ipsa veritate coacti tendebant in ittud, quod postmodum Aristo
telos expressit, et ideo Plato ponens ideas ad hoc tendebat, secundum quod et
Aristotetes posuit, sc. eas esse in intelteciu divino; unde hoc improbare phitosophus
non intendit, sed secundum modum, quo Plato posuit , formas naturalos per se exi
stentes sine materia esse. S. c. gent. III, 24, f. 259 r. B : Dicit Boethius in libro
de Trinitate (s. bei Gilbert Porretanus, Abschn. XIV, Anm. 463 ff.), quod formae,
quae sunt in materia, venerunt a formis, quae sunt sine materia. Et quantum ad
hoc verificatur dictum Piatonis, quod formae separatae sint principia formurum, quae
sunt in materia, licet posuerit eas per se subsistentes et causantes immediate formas
sensibitium. Nos vero ponimus eas in intelteciu existentes et causantes formas in
feriores per motum coeli.
515) Qu. de verit. I, 1 (Vol. VIII, 1) f. 289 r. B: Quaecunque se habent ut
prius et posterius, oportet esse diversa, sed verum et ens sunt huiusmodi, quia ut
dicitur in libro de Causis, prima rerum creatarum est esse, et omnia alia
dicuntur per informationem de ente et sie sunt ente posteriora Ea, quae dicuntur
communiter de causa et causatis, magis sunt unum in causa, quam in causatis, et
praeeipue in deo, quam in creaturis ; sed in deo ista quatuor „ens, unum, verum,
bonumu sie appropriantur, quod ens ad essentiam pertineat, unum ad personam patris,
verum ad personam filii, bonum ad personam spiritus saneti; personae autem divinae
non solam ratione, sed re distinguuntur, unde ad invicem non praedicantur ; ergo
multo fortius in creaturis debent amptius, quam ratione, differre. Vgl. Abschn. XIX,
Anm. 273.
516) S. c. gent. III, 25, f. 262 r.A: lntetloctus autem humanus cognoscit ens
universalo, desiderat igitur naturaliter cognoseerc causam eius, quae solam deus est.
De ente et ess. 5, f. 17 v. B: Intelligentia (d. h. causae primae) est habens formam
et esse, et aedpitur ibi forma pro ipsa quidditate vel essentia simptici.
XVII. Thomas von Aquino. 115
übrigen rein logischen Fragen in den Hintergrund traten. Was nemlich
das principium individualionis betrifft, welches wir auf arabischer Grund
lage schon bei Albert trafen (Anm. 388), so erstreckt sich ja nach Thomas
die Causalilät Gottes natürlich auch auf die Materie und hiemit für das
Erkennen auch auf die als Individuen auftretenden Objecte517); denn
zwischen Gottes Erkennen und dem menschlichen Erkennen sei eben der
Unterschied , dass letzteres den Befund der Materie und hiemit der Individualisirung
bereits vorfindet, aus welcher es nur die allgemeinen
Formen nachschaffend erzeugt, während ersteres die Form und den Stoff
schafft518). Die Individuation selbst aber verlegt Thomas ebenso wie
Albert (ob. Anm. 388) nach arabischem Vorbilde in den Begriff der
discreten Grösse, d. h. was er als materia signata bezeichnet, ist die
durch Raum-Dimensionen bestimmt abgegränzte Materie, welche den Art
begriff in der nemlichen Weise zu Individuen umgestaltet, in welcher der
artmachende Unterschied den Gattungs-Begriff zu Arten macht519). D. h.
die individuelle Substanz (die aristotelische substantia prima) werde
allerdings als solche durch jenes quantitative Moment der Raum-Dimension
nicht „verursacht", wohl aber von demselben stets „begleitet", so dass
das in die Sinne fallende Individuum durch seine örtliche und zeitliche
Determination (hie et nunc) jene Mittheilbarkeit, welche den allgemeineren
Substanzen eigen ist (Anm. 496 ff.), einbüsst und als incommunicabite
bezeichnet werden muss 520).
517) Senfent. II, Dist. III, qu. 2, art. 3, f. 15 v. B: Dens est causa rei non
solam quantum ad formam, sed etiam quantum ad materiam, quae est principium
individuationis; unde idea in mente divina est simititudo rei quantum ad utrumque,
sc. materiam et formam; et ideo per eam cognoscuntur res non tantum in universati,
sed etiam in particulari. Lieber das principium individuationis überhaupt s. auch
Montet a. a. 0. (ob. Aam. 483) p. 591 ff.
518) Quodl. VIII, 2 (Vol. VIII, 2) f. 52 v. B: Cum in mente divina sint omnium
creaturarum formae exemplares, quae ideae dicuntur, sicut in mente artificis, .... hoc
tamen interest inter formas exemplares, quae sunt in mente divina et in mente artificis
creati, quod creatus aitifex agit ex praesupposita materia ; unde formae exem
plares, quae sunt in eius mente, non sunt factivae materiae, quae est individuationis
principium, sed solius formae. De quat. oppos. (Vol. XVII, 1), f. 219 r. A. Jene
Beschränkung des menschlichen Erkennens s. ob. Anm. 499.
519) De ente et ess. 2, f. 7 v. A: Materia non quomodolibet aeeepta est prin
cipium individuationis, sed solam materia signata; et dico materiam signatam, quae
sub certis dimensionibus consideratur (s. vor. Abschn., Anm. 184); haec autem ma
teria poneretur in diffinitione Socratis, si Socrates diffinitionem haberet ; in
diffinitione autem hominis ponitur materia non signata. Ebend. 3, f. 9 r. B : Designatio
individui respeetu speciei est per materiam determinatam dimensionibus;
designatio autem speciei respectu generis est per differentiam constitutivam, quae ex
forma rei sequitur (s. ebend. Anm. 146).
520) S. c. gent. II, 49, f. 146 v. A: Principium diversitatis individuorum eiusdem
speciei est divisio materiae secundum quantitatem, sine qua substantia est «udivisibitis.
Vgl. S. theol. I, qu. 3, art. 2, f. 13 r. A. Insbesondere aber De princip.
individ. f. 207 r. A : Ipsa forma matcriatis diversificatur secundum multa esse incommunicabitia,
manens una secundum rationem muttis communicatam quod
redditur incommunicabitis per receptionem suam in materia (B) Quantitas determinata
dicitur principium individuationis, non quod aliquo modo causet subitctum
suum, quod est prima substantia, sed concomitatur eam inseparabititer et determinat
eam ad hie et nunc, lllad ergo, quod cadit sub ratione particulari, est hoc aliquid
per naturam materiae; quod autem cadit sub sensu exteriori, est per quantitatem.
8*
XVII. Thomas von Aquino.
Auf solcher Grundlage bespricht dann Thomas (hauptsächlich in der
Schrift De ente et essentia) in völligem Anschlusse an Avicenna die Be
griffe „essentia" und „existentia" , sowie die einzelnen Universalien selbst.
Nur Wiederholungen ja des arabischen Vorbildes lesen wir bei ihm über
den definitorischen Gehalt des Wesensbegriffes , welcher die Einheit der
Form (s. bei Albert ob. Anm. 385) in sich enthält521), über die Quiddität
der einfachen Substanzen 522), über Stoff und Form der zusammen
gesetzten Substanzen 523), über Unabhängigkeit der Essenz von der
Existenz 524), über Singularität und Universalität 525), über das Verhältniss
des Gattungsbegriffes zum Artbegriffe 526), über den quidditativen Cha
rakter des letzteren 527), über das Verhältniss des Gattungs-Begriffes zur
Differenz 528), über die Wortform des Differenz-Begriffes 529), und endlich
auch über das Accidens 53°).
Aus dem Umkreise der Kategorien besitzen wir von Thomas die
Monographie De quatuor oppositis 53t) , in welcher er zur Erklärung
auch die übrigen aristotelischen Stellen aus der Metaphysik, der Physik
und De sensu beizieht, so dass er (wie Avicenna) an der acht aristote
lischen Auffassung des Entblösstseins festhalten kann 532), während er
andrerseits auch Veranlassung nimmt, seine christliche Creations-Theorie
zu entwickeln 533).
Den Unterschied zwischen den Kategorien und dem Urtheile findet
521) De ente et ess. 1, f. 3 v. A: Ens per se dicitur dupliciter: uno modo, quod
dividitur per deeem genera (s. die aristotelische Stelle Abschn. IV, Anm. 341) ; alio
modo, quod significat propositionum veritatem , etiamsi in re nihit ponat
Ens primo modo dictum est, quod significat substantiam rei (f. 4 v. A) Quia
ittud, per quod res constituitur in proprio genere et specie, est, quod significamus
per diffinitionem indicantem quid est res, inde est, quod nomen essentiae a phitosophis
in nomen quidditatis mutatur (f. 5 r. B) Essentia dicitur, quod per eam
et in ea res habet esse. Die Hauptstelle über unitas formae betreffs des üblichen
Beispieles „homo" ist S. theol. I, qu. 76, art. 3, f. 245 v. A : Nihit est simpliciter
unum, nisi per formam unam, per quam habet res esse (B) Ergo oportet eandem
formam esse, per quam aliquid est animal et per quam aliquid est homo Ergo
dicendum, quod eadem numero est anima in homine sensitiva et inteltectiva et nutritiva.
Vgl. vor. Abschn. Anm. 92 f. u. 97.
522) De ente et ess. 5, f. 19 r. B. Vgl. ebd. Anm. 92.
523) Ebend. 2, f. 7 r. A. Vgl. ebd. Anm. 229.
524) S. theol. I, qu. 13, art. 9, f. 54 v. B (woselbst anch das übliche Beispiel
von der Sonne). De ente et ess. 5, f. 20 r. B. S. obige Anm. 387.
525) De ente et ess. 4, f. 12 v.— 15 v. auf wörtlicher Uebereinstimmung mit
Avicenna beruhend, s. vor. Abschn., Anm. 178.
526) Ebend. 3, f. 10 r. B: Patet ratio, quare genus et species et differentia se
habeant proportionaliter ad materiam, formam et compositum in natura, quamvis non
sint idem cum illis, quia neque genus est materia, sed sumitur a materia ut significans
totum, nec differentia est forma, sed sumitur a forma ut significans totum.
Aehnlich ebend. 6, f. 29 r. A und Periherm. I, 8, f. 6 r. B. Vgl. obige Anm. 508
n. vor. Abschn. 166.
527) De ente et ess. 3, f. 11 v. A. Vgl. vor. Abschn. Anm. 127 f.
528) Ebend. f. 10 r. A. Vgl. ebd. Anm. 116.
529) Ebend. 4, f. 11 v. B. Vgl. ebd. Anm. 150.
530) Ebend. 7, f. 30 v. — 35 r. Vgl. ebd. Anm. 96 ff.
531) Opusc. 37 (Vol. XVII, 1, f. 217 v. — 220 v.).
532) f. 217 v. B. Vgl. vor. Abschn., Anm. 145 u. 197 f.
533) f. 219 r. A. Vgl. ob. Anm. 518.
XVII. Thomas von Aquino. 117
er mit den Arabern darin , dass bei letzterem es sich um eine von der
denkenden Seele gemachte Verknüpfung oder Zusammensetzung handle 534).
Sein unvollendet gebliebener Commentar zum Buche De interpr. bietet
Nichts bemerkenswertes dar; denn während er im Ganzen die Erläu
terungen Albert's wiederholt535), kann er immerhin gelegentlich aus Apulejus
oder Augustinus die Bemerkung einschalten, dass die Partikeln nur
Bindemittel der Urtheile sind 536), oder aus Averroes den Begriff der
Syncategoreumata entnehmen 537) oder von Avicenna die Ansicht ent
leihen, dass „omnis" nur eine Modalität der Urtheile sei 538) oder den
Algazeli betreffs der Einheit der Urtheile ausschreiben 539), ohne dass
wir hierin etwa grosse Verdienste erblicken. Wenn wir aber gerne her
vorheben, dass er in ächt aristotelischem Sinne sogar mit grösserer Schärfe
als Averroes die hypothetischen Urtheile und Schlüsse abweist 540) , so
muss es uns hinwiederum als eine Inconsequenz erscheinen, dass Thomas
in seiner als ächt beglaubigten (s. ob. Anm. 483) Monographie De propositionibus
modalibus 54 1) diesen speciellen Gegenstand in vollständigem
Anschlusse an die byzantinische Logik behandelt. Während er nemlich
hierüber allerdings auch bei Albert Erörterungen vorfinden konnte (s. ob.
Anm. 456 f.) , verschmäht er offenbar diese Quelle , um den Wilhelm
Shyreswood (— denn mit diesem, nicht aber mit Lambert von Auxerre,
noch auch mit Petrus Hispanus, stimmen seine Angaben fast wörtlich
überein —) abzuschreiben 54 2). Die üblichen Verse aber sind in dem
gedruckten Texte des Thomas theils ungehörig umgestellt, theils sichtlich
aus späterer Zeit interpolirt543). Uebrigens gehört auch diese Benützung
534) Sentent. 1, dist. XIX, qu. 5, art. 1, (Vol. VI, 1) f. 65 v. A: Esse dicitur
dujiliciter: una modo secundum quod ens significat essentiam rerum, prouf dividitur
per decem genera ; o/io modo secundum quod esse significat compositionem, quam
anima facit, et istud ens phitosophus appeitat verum. Vgl. vor. Abschn., Anm.
17, 74, 82.
535) So z. B. f. 1 v. B anch die Bemerkung über Andronikus (s. ob. Anm. 443)
und f. 5 v. B über die Eintheilang der Satzarten (s. ob. Anm. 449).
536) f. 1 r. B : Aliae vero sunt magis coltigationes partium orationis, quam ora
tionis partes, sicut ctavi. S. Abschn. X, Anm. 7. u. Abschn. XU, Anm. 43.
537) f. 5 r. A: Syncategoremata, quae secundum se non significant aliquid absolatum,
sed solam habitudinem unius ad atterum. S. vor. Abschn., Anm. 309.
538) f. 8 v. B. S. ebd. Anm. 214.
539) f. 6 v. B. S. ebd. Anm. 259.
540) f. 1 r. B: Bypothetica enuntiatio non continet absotutam veritatem, cuius
eognitio requiritur in demonstratione, sed significat, aliquid verum esse e.t
suppositione , quod non sufficit in scientiis demonstrativis, et ideo Aristotetes
praetermisit tractatum de hypotheticis enuntiationibus et syllogismis. Vgl. ebd.
Anm. 327.
541) Opusc. 40 (Vol. XVII, 1), f. 226 r.B.
542) f. 226 r. B: Modi autem, qui compositionem determinant, sunt sex, sc.
verum, fatsum, necessarium, impossibite, possibite, contingens. Verum autem et falsum
nihit addunt supra significationes propositionum de inesse u. s. f., s. ob. Anm. 42 ff.;
namentlich stimmt anch die Figur (f. 226 v. A) genau mit jener des Wilhelm überein,
s. Anm. 45.
543) Es finden sich nemlich (f. 226 v. A) zunächst jene obigen Verse (Anm. 44)
in der Reihenfolge 2, 4, 1, 3, 5, 6; hierauf folgt jener Vers, welcher unten, Abschn.
XX, unter den späteren Erzeugnissen vorkommen wird , und dann noch die ersten
vier der ebendaselbst anzuführenden Verse.
118 XVII. Thomas von Aquino. Pseudo-Thomas.
byzantinischen Stoffes ebenso wie jene bei Robert Capito oder bei Albert
immer noch zu den vereinzelten Erscheinungen 544).
Der Commentar des Thomas zur zweiten Analytik545) enthält
ausser den wenigen Stellen, welche schon oben benützt wurden, durchaus
Nichts erwähnenswerthes ; er bewegt sich lediglich in einer erklärenden
Umschreibung des Originales und vermeidet jeden gelehrten Apparat ebenso
wie alle Controversen.
Endlich dem Umkreise der Sophistik, über welche er gelegentlich
eine Bemerkung Albert's wörtlich wiederholt 546), gehört seine Schrift
De fallaciis an. Dieselbe ist eine breite Paraphrase der ersten fünf Capitel
des aristotelischen Buches, von welcher höchstens hervorgehoben
werden mag, dass Thomas zuweilen Sophismen anführt, welche um
des erforderlichen Wortwitzes willen dem lateinischen Idiom angepasst
sind 547).
Insoferne aber unter den oben (Anm. 484) genannten unächten
Schriften des Thomas sicli einige befinden, welche demselben nur wegen
des entscheidenden Mangels an positiven Zeugnissen abgesprochen werden
müssen, hingegen ihrem ganzen Inhalte nach ebensowohl von Thomas
selbst verfasst sein könnten und namentlich nicht die geringste Spur einer
späteren Entstehung zeigen , so mögen dieselben gleich hier ihre Stelle
finden. Jedenfalls sind sie von ächten Thomisten oder Albertisten ge
schrieben, und zwar sichtlich ohne Berücksichtigung der alsbald eintre
tenden Controversen und Bereicherungen der Logik, und sowie sie eben
darum wenig Bemerkenswerthes enthalten, kann ich mich über sie sehr
kurz fassen.
So finden wir in der äusserst kurzen Schrift De sensu respectu
singularium et inteltectu respectu universalium wörtlich des Thomas
Ansicht über die Individuation (ob. Anm. 519), sowie über das Auftreten
der Universalien in den Dingen und im Denken (Anm. 501, auch die
dortige Polemik gegen Plato fehlt hier nicht). Höchstens könnte man
sagen, dass des Thomas Auffassung der menschlichen Worte (Anm. 504 f.)
etwas präciser ausgedrückt sei, wenn der Verfasser bemerkt, Prädikate
der Individuen seien nicht die Bezeichnungen der intentio (Anm. 493),
sondern die Bezeichnungen der objectiven Wesen selbst 548).
Auch die Schrift De natura syllogismorum bietet ausser einer von
Avicenna (vor. Abschn. Anm. 216) abweichenden Bemerkung, dass die
vier aristotelischen Ursachen im Syllogismus nachweisbar seien, durchaus
544) S. Anm. 357 u. bes. 471.
545) Vol. I, f. 16 v. — 73 v.
546) S. theol. II, 1, qu. 57, art. 6, f. 117 v. A. Ebend. 2, qu. 51, art. 4,
f. 124 r. A. Metaph. IV, 4, f. 43 r. A. Vgl. ob. Anm. 480.
547) Opusc. 39. Vol. XVII, 1, f. 221 r. - 226 r. S. dort z. B. f. 223 r. B:
Omnis populas est arbor, sed aliqua gens est populas. Oder (f. 223 v. A): Tu es
qui es, sed quies est idem quod requies, ergo tu es requies. Oder (ebend.): Quidquid
deus fecit invite, fecit invitus; sed racemos fecit in vite; igitur racemos fecit
invilus u. s. f.
548) Vol. XVII, 2, f. 35 v. A. Dort lesen wir (B) : Nomina communia significantia
naturas ipsas praedicantur de individuis, non autem nomina significantia
intentiones. Vgl. Abschn. XIX, Anm. 127.
XVII. Pseudo . Thomas. Bonaventura. 119
Nichts eigentümliches dar, denn ihr Inhalt bewegt sich in der allergewöhnlichsten
Angahe der „Regeln" der aristotelischen Syllogistik 549).
Ebenso ist die Abhandlung De inventione medii 55°) Nichts als
ein schulniässiges Excerpt der ausführlichen Erklärung, welche Albert
(ob. Anm. 464) der versinnlichenden Figur des Averroes gewidmet hatte;
dass dabei Beispiele für die vierzehn aristotelischen Modi (d. h. natürlich
bei der eisten Figur mit Ausschluss der fünf theophrastischen Modi)
gegeben werden, versteht sich von selbst.
Desgleichen zeigt die Schrift De demonstrationebbt) nur eine Wieder
holung desjenigen, was Albert in seinem Commentare zur zweiten Ana
lytik über demonstratio potissima (Anm. 476) und über subiectum, passio
und dignitates "(Anm. 475) unter Beiziehung der aristotelischen Beispiele
gesagt hatte.
Wenn aber nun der gleichzeitige Franziskaner Bonaventura
(d. h. Johann von Fidanza, geb. 1221, gest. 1274) gewissermassen
ein Gegenstück oder wenigstens ein Correlatum zu Albert und Thomas
bildet, und an seinen Schriften die nachmalige Fehde zwischen Domini
kanern und Franziskanern sich nährte, so kann die Geschichte der Logik
es mit Vergnügen den Mystikern oder andrerseits den gelehrten Theologen
anheimgeben , über die Verdienste desjenigen Autors , welcher ein Itinerarium
mentis ad deum schrieb, zu entscheiden. Denn sowie in dem
„deo frui" überhaupt nicht das Reiseziel der Logik liegt, könnten wir
den Bonaventura gänzlich der homiletischen Litteratur überlassen, wenn
er nicht gelegentlich Einen Punkt berührte , welcher uns hier interessirt.
Dass er als Mystiker die Universalien realistisch in extremem Piatonismus
nimmt und dieselben sogar als wesensgleichartig direct in den Schöpfer
verlegt 552), ist bei ihm wohl selbstverständlich, entzieht sich aber in
dieser Fassung jedem logischen Motive. Hingegen bezeugt er uns, dass
schon damals über das principium individuationis gestritten wurde,
indem die Einen die oben (Anm. 519) erwähnte Ansicht betreffs der
Materie vertraten, während Andere von einer eigenen „forma individualis"
sprachen ; aber wenn Bonaventura selbst eine dritte Ansicht als die
richtige bezeichnet, nemlich dass die Individuation durch eine Verbindung
von Materie und Form entstehe, so scheint er nicht zu wissen, was er
549) Ebend. f. 13 v. B : Causa efficiens syllogismi est anima rationalis
Materia vero sunt tres termini et duae propositiones Forma vero eius est potestas
inferendi conclasionem Finis autem eius est facere fidem. Sodann werden
über den kategorischen Schlass die bekannten Regeln (ex mere particularibus u. s. f.)
vorausgeschickt, hierauf die drei Figuren und deren Schlassfähigkeit erklärt und
begründet, und zuletzt folgt eine äusserst magere Zusammenstellang der modaten
Schlüsse.
550) Ebend. f. 35 v. B. (mit Beibehaltung der bei Albert recipirten Ter
minologie.
551) Vol. XVII, 1, f. 220 v. B.
552) Campend, theol. verit. I, 25 (Editio Lugdun. Vol. VII, p. 698): Ideae
rerum et exemplar et rationes sie in deo sunt, quod idca importat causam efficientem
conformem effectui, sed exemptar causam formatem, ratio vero causam finatem
(p. 699) Sieut in mente artificis prius est forma rei, quam opus exeat, sie ideae
rerum ante mundi constitutionem in mente creatoris erant Omnis creatura prius
in deo existit, et hoc per ideas, quae non aliud, quam ipse deus, sunt
et erunt.
120 XVII. Bonaventura. Roger Baco.
redet; denn nach seinen eigenen Worten fällt das Hauptgewicht doch
wieder nur auf die Materie, und was er von dem quidditativen Charakter
der Form sagt, wurde sicher von Jedermann zugegeben, trifft aber den
Fragepunkt nicht 553). Ja an einer anderen Stelle spricht er sich so aus,
als ob auch die forma specifica ein Resultat aus Materie und Form wäre
und dabei die concrete Existenz des Individuums sich ganz in den Art
begriff verflüchtigte554). Und um das Maass der Unklarheit voll zu
machen, bezeichnet er wieder anderwärts das „numerari", d. h. also die
Quantität (vgl. Abschn. XIX, Anm. 66 u. 141), als die Ursache der Ent
stehung des Singulären 555).
Neben Albert, Thomas und Bonaventura steht chronologisch als ihr
Zeitgenosse der Franziskaner Roger Baco (geb. 1214, gest. 1292 oder
1294), dessen schriftstellerische Thätigkeit grösstentheils nur wenige Jahre
nach jener des Thomas fällt 556); und wir sind auch aus inneren Gründen
553) In II Sentent., Dist. III, Pars 1, art. 2, qn. 3 (Vol. IV, p. 49) : Quaestio
de individuatione De ipsa fuit contentio inter phitosophicos viros. Quidam
enim dixerunt, quod individuatio venit a materia, quia Individuum supra speciem
non addit nisi materiam Aliis vero aliter visum est, sc. quod individuatio esset
a forma, et dixerunt, quod ultra formam speciei specialis simae est forma individualis
Est tertia positio satis plana, quod individuatio consurgit ex actuali
coniunctione materiae cum forma, sicut patet, cum impressio vel expressio sit
multorum sigitlorum in cera Individuum est hoc aliquid. Quod sit hoc, principalius
habet a materia, ratione cuius forma habet positionem in loco et tempore.
Quod sit aliquid, habet a forma; individuum enim habet esse, habet etiam existere;
existere dat materia formae, sed essendi actum dat forma materiae. Individuatio
igitur in creaturis consurgit ex duplici principio.
554) In III Sentent., Dist. X, art. 1, qu. 3 (Vol. V, p. 116): Individuatio est ex
communicatione materiae cum forma, et innotescere habet per aeeidentium coltectionem
Circumseriptis aeeidentibus et proprietatibus, quae individuationem non
faciunt, sed ostendunt, individuatio est a principiis intrinsecis, secundum quod unum
constituunt suppositum, in quo totum esse rei stabititur. Et quia ex concursu itlorum
principiorum constituitur individuum et resultat forma totius, quae est forma specifica,
hinc est, quemadmodum dicit Boethius, quod species est totum esse individui (s. Abschn.
XII, Anm. 97 f.) In individuo proprie dicto est principiorum substantialium unio
et primi suppositi constitutio in se ipso, non in attero.
555) In 1 Sentent., Dist. V, art. 2, qu. 1 (Vol. IV, p. 51) : Quoniam in crea
turis forma communis numeratur in suppositis, ideo in illis forma communis producitur
et corrumpitur, et ideo universate in singulari generatur, quia numeratur.
556) Erst seit neuester Zeit sind wir über Roger Baco etwas näher unter
richtet. Nachdem nemlich früher nur sein Opus maius ad dementem IV. (hrsggbn.
von Jebb, London 1733. fol.) bekannt gewesen war, erwarb sich J. S. Brewer durch
sein Werk „Fr. Rogeri Bacon opera quaedam hactenus inedita". Vol. 1. London 1859.
8. (als 15. Band der Rerum Britannic. medii aevi scriptores) das Verdienst neuer
Publicationen, in welchen wir nun nicht bloss das Opus minus (d. h. einen Auszug
aus dem Opus maius) , sondern auch das Compendium studii phitosophiae und das
umfangreiche Opus tertium in Textabdrücken kennen ternten. Indem aber gleich
zeitig, und zwar ohne Brewer's Leistung zu kennen, Emit Chartes eine Monographie,
betitelt „Roger Bacon, sa vic, ses ouvrages, ses doctrines d'apris des textes inedits"
(Paris 1861. 8), bearbeitete, zeigte sich in überraschender Weise, dass jeder Ver
such, den Boger Baco vollständig darzustelten, als ein verfrühter scheitern muss,
solange nicht das ganze reichhaltige Material gedruckt ist; nemlich E. Chartes fand
in den Bibliotheken Frankreichs und Englands sehr viel Neues und insbesondere
einen äusserst ausführlichen Text des Opus tertium, von welchem Ein Abschnitt in
einer Handschrift der Bibliothique Mazarine unter dem Titel „De communibus natura
lem" einen unerwarteten Reichthum philosophischer Erörterungen darbietet. Ein
XVII. Roger Baco. 121
um so mehr berechtigt, ihn hier einzureihen, als seine Ansichten mit
jenen Controversen, deren Entstehung und weiteren Verlauf der XIX. Ab
schnitt darlegen soll, höchstens den einen oder anderen ähnlichen Ge
sichtspunkt gemein haben, keinenfalls aber selbst wirksam in jenen Kampf
eingriffen. Allerdings beruhen Baco's Verdienste, — insoferne man über
haupt sich veranlasst sehen will, solche zu preisen 557) —, sicher am
wenigsten in dem Gebiete der Logik , wenn er auch ein paar logische
Schriften, welche übrigens noch ungedruckt sind, verfasste 558); aber
dennoch müssen wir selbstverständlicher Weise Dasjenige anführen , was
von seinen Kundgebungen hieher gehört.
Während er einmal bei Eintheilung der Wissenschaften (in theore
tische und praktische) die Logik neben der Grammatik unter den theo
retischen Zweigen aufzählt, daneben aber doch noch vom „modus sciendi"
zelne Proben seiner neuen Funde hat E.Charlos im Anhange seiner Schrift (p.334—416)
abdrucken lassen. (Was bei Jebb und Bremer sich findet, hat H. Siebert zu einer
Dissertation, Marburg 1861, verarbeitet.)
557) Dass Roger Baco ein vielseitig begabter Mensch war, wird und kann
Niemand verneinen. Aber man hüte sich vor Uebertreibungen , wie z. B. wohl
deren grösste war, dass man förmlich eine Secularfeier des grossen Mannes in
Vorschlag brachte. Hebt man hervor, dass er auf Sprachstudium, auf Physik und
insbesondere auf Mathematik hinwies, so soll man bedenken, dass vor ihm der
Grammatiker Heljjs"TSKe , aus welchem schon Vincenz v. Beauvais schöpfte, und
dass Albert mit reichen Händen Naturkunde spendete, sowie dass Robert Capito
die gleiche mathematische Neigung besass (s. ob. Anm. 335 u. 343). Glaubt man,
Baco rage aus seiner ganzen Zeit-Umgebung einzig hervor, so irrt man schon darum
gänzlich, weil er wie Alle im theologischen Auctoritätsglauben befangen ist und
bleibt (s. unten Anm. 562), und was von seiner angeblichen Betonung der „Erfah
rung" zu halten sei, werden wir sogleich, Anm. 568, sehen. Schon in Folge seiner
ungezügelten Phantasie steht er dem eigentlich philosophischen Impulse etwas ferner,
und nicht bloss durch die Eilfertigkeit der Composition seiner Werke (die drei
bedeutendsten der oben genannten schrieb er in anderthalb Jahren zusammen), son
dern auch durch seine Grosssprecherei (er verheisst, in drei Tagen das Hebräische
zu tehren , ebenso in drei Tagen das Griechische und in sieben Tagen die ganze
Geometrie, Op. tert. p. 65 f.) macht er genau ebenso wie sein berühmter Namens
vetter den Eindruck eines Charlatans oder eines Schwindlers. Endlich aber die
Hauptsache ist, dass wir hoffentlich auch ihn nicht von der Frage dispensiren,
welche wir ja an Alle richten, nemlich von der Frage, woher denn all seine Kund
gebung genommen sel. Und da zeigt sich für den besonnenen Forscher, dass Baco
auch all Dasjenige, was man in übertriebener Weise z. B. als Kenntniss oder Er
findung des Fernrohres, des Schiess-Pulvers, ja sogar der Dampfkraft, hat bezeichnen
wollen, sämmtlich den arabischen Naturforschern entlehnt hat.
558) Pitseus (De itlustr. Angl, scriptt.), der bekannte Lügner (s. Abschn. XIV,
Anm. 524), sagt, Baco habe geschrieben: Logica, De inteltectu et intettigibiti, De
vniversatibus, In posteriora Aristotelis. Lassen wir uns aber hiedurch natürlich
nicht in die Irre führen, so fand hingegen Bremer (a. a. O., Praef. p. LXIX) in der
Bodleiana noch handschriftlich vorhanden : „Summula dialoctices Rogeri Bacon'' und
ein Bruchstück : „Mag. Rogeri Bacon de sophismatibus et distinetionibus". Wenn
jedoch Brewer diesen beiden aus der gleichen Bibliothek noch als dritte Schrift
anreiht „Syncategorematica fratris Roberti", und unter der Bemerkung, dass Rogerus
und Robertus in den Handschriften häufig verwechselt werden, sofort auch hier den
.Namen „ßofon" substituirt, so muss ich diess jedenfalls als eine arge Voreitigkeit
bezeichnen. Auch liegt ja ein „Robert" aus jener Zeit wahrlich nicht in räthsel
hafter Ferne, sondern wir werden vielleicht nicht fehlgreifen, wenn wir sogleich an
den Robert Capito denken (s. ob. Anm. 356 f.).
122 XVII. Roger Baco.
als einem dritten Gliede spricht 559), hellt sich diese Unklarheit nach
einer anderen Stelle dahin auf, dass die beiden genannten Disciplinen als
„sermocinates'1 eben doch nur jenen „modus" enthalten 560). Aber bei
dem unendlichen Vorzuge, welchen für Baco das praktische Gebiet vor
dem theoretischen voraus hat, kann natürlich die Logik schliesslich nur
einen ethisch-religiösen Zweck haben561), sowie ja überhaupt die Philo
sophie, sobald sie nur auf sich selbst vertraut und nicht der Orthodoxie
dient, in „infernalische" Blindheit geräth, und die ungläubigen Philosophen
ohne Bedenken der Teufel holt 562). Baco führt auch in einseitigster
Uebertreibung einer arabischen Auctorität lang und breit aus, dass es eine
natürliche Logik (sowie eine natürliche Grammatik) gebe, nach welcher
auch die Laien sämmtlich richtig schliessen und disputiren, und in welcher
das ganze Verfahren, Unbekanntes aus Bekannterem zu erweisen, seine
letzte Stütze habe, und dass somit die sog. eigentliche Logik nur in der
Anwendung gewisser technischer Worte beruhe 568), — kurz Baco ver-
559) Comp, phitos. c. 1, p. 396: Studium sapientiae habet duas partes, uneen
sc. speculativam et aliam practicam Grammatica enim, logica, naturalis phitosophia,
vulgata metaphysica, quinque scientiae mathematicae, et plares aliae sunt
speculativae veritatum, quae non consistunt in operibus. Quatuor vero scientiae
mathematicae (quae novem sunt in universo) et alhimia, medictna, moralis phitosophia,
sub qua comprehendo ius civite, theologia cum iure canonico, et multae aliae
a parte phitosophiae sunt practicae (vgl. Albert ob. Anm. 360 und Avicenna vor.
Abschn., Anm. 71) Sed ad omnia scienda modus optimus requiritur, Aristo
telos vero in secundo Metaphysicae vult n. s. w., d. h. es folgt die Stelle Abschn.
IV, Anm. 177.
560) Op. maius, p. 59: Modi autem (s. ob. Anm. 363) phitosophiae aeeidentalos
(über diese Bezeichnung s. Anm. 564) sunt grammatica et logica. Op. tert. c. 28,
p. 104 : Cum logica comprehendo grammaticam, quia communi nomine utraque logica
dicitur, i. e. sermocinalis scientia, nam loyos idem est quod sermo in una significatione.
561) Op. maius, p. 47 : Sed cum volantas seu intelloctus practicus sit nobitior,
quam speculativus, et virtus cum felicitate excellat in infinitum scientiam nudam et
nobis sit magis necessaria sine comparatione, necesse est, ut habeamus argumenta
ad exercitandum per inteltectum practicum Logica speculativis scientiis per
(wohl zu tesen praebet) argumenta duo, quae sunt diatecticum et demonstrativum,
moralibus autem ministrat practica argumenta, et quia theologia et ius canonicum
mores et teges et iura determinant, ideo haec duo argumenta sunt eis necessaria.
Ebend. p. 59: Pinis logicae est compositio argumentorum, quae movent intelloctum
practicum ad fidem et amorem virtutis et felicitatis futurae. Vgl. ob. Anm. 361. u.
Abschn. XI, Anm. 125.
562) Ebend. p. 42: Phitosophia infidelium est penitus nociva et nihit videtur
secundum se considerata, nam phitosophia secundum se dueit ad caecitatem inferna
lem, et ideo oportet, quod secundum se sit tenebrae et caligo. Ebend. p. 37: Phito
sophia secundum se considerata nullius utititatis est, phitosophi vero infidetes
damnati sunt.
563) Op. tert. c. 28, p. 102: De logica non est vis tanta, quia scimus eam per
naturam, licet voeabula togicae in lingua, qua utimur, quaerimus per doctrinam ; sed
ipsam scientiam habent omnes homines ex natura (s. vor. Abschn., Anm. 80)
p. 103: Omnis homo reddit causas et rationes dictorum et factorum suorum et
omnes homines respondent ad falsa per negationem tinde licet laici non habeant
voeabula logicae, quibus cterici ulantur, tamen habent suos modos solvendi omne
argumentum falsum, et ideo voeabula sola logicorum deficiunt laicis, non ipsa scientia
logicae Cum omne, quod fit de novo notum, fit notum per notius (s. ebend.
Anm. 15), ibitur in infinitum, si logicam non sciamus naturaliter p. 104: Et
Avicenna dicit (s. ebend. Anm. 13 u. 81), guotf rusticus arabicus seit grammaticam
XVII. Roger Baco. 123
abschiedet im Hinblicke auf die Jedem angeborne Logik den Aristoteles
und bezeichnet die wissenschaftliche Theorie desselben als etwas Un
wesentliches 564).
Dafür substituirt er den Gegenstand seiner Lieblings-Neigung, nein
lich die Mathematik, und behauptet, die Logik hänge von der Mathematik
ab, was er komischer Weise damit begründet, dass in letzterer allein es
ein wirkliches Beweisen gebe 565). Hiemit aber hängt nun wieder sehr
eigenthümlich seine Auffassung der „Erfahrung" zusammen. Wenn nemlich
die Aussprüche einer Auctorität durch Beweise gestützt werden
sollen, Beweise aber schliesslich auf thatsächlicher Erfahrung beruhen 566),
so denkt Baco bezüglich dieser letzteren unmittelbaren Anschauung, bei
welcher allein die Seele sich beruhige, vor Allem an jene Autopsie, /^/ S
welche bei geometrischen Beweisen oder bei mechanischen Vorrichtungen/ '
(z. B. einem Astrolabium) erforderlich ist, und indem er alle Wissen- '-frC-t ;
schaften auf Mathematik begründen will, erblickt er in jenem unmittel- if
baren Schauen den dominirenden Ausgangspunkt für alles Wissen 567). jJeee^>
Aber sowie natürlich hiebei nicht etwa von einer „Methode der Erfah- ✓
rung" die Rede ist, so findet Baco diese sensuale Unmittelbarkeit doch /.f f -
per naturam Vocabula enim grammaticae et logicae diseimus, sed naturalitet„,n.£_
seimus componere orationes ex dictionibus et argumenta ex propositionibus ; et hoc
docet grammatica et logica.
564) Ebend. p. 104: Ergo aliud regimen arguendi habemus, quam per artem
Aristotelis datum; sed non est aliud, quaminnatum; relinquitur igitur, quod a natura
ieimus arguere et simititer dissolvere argumenta (p. 105) Quapropter de logica
et grammatica non est necessaria instruetio humana, nisi propter vocabula linguarum,
et ideo patet, quod logica et grammatica sunt aeeidentates scientiae et non
principates.
565) 0p. maius, p. 60: Non solam dependet cognitio logicae a mathematica
propter suum finem, sed propter medium et cor eins, quod est Uber Posteriorum ; naro
itte Uber docet artem demonstrandi; sed nec prineipia demonstratiouis nec conctusiönes
nee ipsa tota potest cognosci nec manifestari nisi in mathematicis rebus, quia
ibi sotum est demonstratio vera et potens Quapropter necesse est, logicam a
mathematicis dependere,
566) Comp, phitos. c. 1, p. 397: Licet per tria sciamus, videlicet per auetoritatem
et rationem et experientiam, tamen auetoritas non sapit, nisi detur eius ratio,
nee ratio potest scire, an sophisma vel demonstratio, nisi conclasionem sciamus
experiri per opera.
567) Op. maius, p. 445 : Volo revolvere radices a parte scientiae experimentaiis,
quia sine experientia nihit sufficienter sciri potest. Duo enim sunt modi
cognoscendi , sc. per argumentum ei expmmenttim. "Argumentum concladit et facti
nos conctudere quaestionent,"sed non cerii/icäl neque removet dubitationem, ut quiescat
animus in intuitu veritatis, nisi eam inveniat via experientiae St hoc patet in
mathematicis, ubi potissima est demonstratio; qui enim habet demonstrationem potissimam
de triangulo aequitatero sine experientia, nunquam adhaerebit animus quae- ' I
stioni nec curabit, sed negligct, usque detur ei experientia per intersectionem duorum , <
circulorum. Ebend. p. 448: Mathematica habet experTentias ntfles circa qüaestiones
suas in figurando et numerando , quae etiam applicantur ad omnes scientias et ad
hanc experientiam, quia nulta scientia potest sciri sine mathematica. Ebend. p. 465 :
Veritates magnificas in terminis aliarum scientiarum, in quas per nullam viam possunt
Mae scientiae (ausgefallen pervenire oder dgl.), haec sola scientiarum domina speculativarum
potest dare Mathematica bene producere potest astrolabium sphaericum,
sed quod hoc corpus sie factum moveatur naturaliter motu diurno, non
est in potestate mathematicae, experimentator autem perfectus potest considerare vias
huius motus.
124 XVII. Roger Baco.
selbst wieder unzureichend sogar für die Erklärung der Körperwelt,
geschweige denn dass sie Aufschlüsse über das Geistige gebe, und so
mündet seine gepriesene „Erfahrung" vollständig in eine verzückte , in
sieben Stufen fortschreitende innere Erleuchtung aus 568); und diese
augustinische tux interior kann dann freilich denjenigen Wissens-Kreis
darbieten, welcher in mathematisirenden Beweisformen zu einem ortho
doxen Dogmen-Systeme umgewandelt werden soll.
Gelegentlich einmal deutet Baco an, dass er sich um die Fragen,
welche den „modus significandi" betreffen, interessire; und wir müssten
ihn sonach fast für einen Vorläufer des Duns Scotus halten , wenn nicht
seine Angaben über die in der objectiven Natur liegenden und die von
der subjectiven Seele ausgehenden „Zeichen" allzu kärglich wären, um
aus ihnen seinen Standpunkt sicher zu erkennen 569).
Auch betreffs der Universalienfrage blickt bei ihm eine Ansicht durch,
welche wenigstens in Einer Beziehung dem Grundgedanken des Duns
Scotus nicht sehr unähnlich ist; aber eine phantastische Ueberschwänglichkeit
lässt den Baco weit über das Ziel klarer Verständigkeit hinausschiessen.
Mit dem Vorbehalte allerdings, dass vielleicht spätere Ver
öffentlichungen handschriftlichen Materiales reicheren Aufschluss geben
können 570), lässt sich bis jetzt so Viel berichten, dass Baco vor Allem
für die Bedeutung und den Werth des Individuums förmlich schwärmt.
568) Ebend. p.446: Sed duptex est experientia. Una est per sensus exteriores,
et haec experientia est humana et phitosophica, quantum homo potest facere
secundum gratiam ei datam. Sed haec experientia non sufficit homini, quia non
ptene certificat de corporalibus propter sui difficultatem et de spiritualibus nihit
attingit. Ergo oportet, quod intelloctus hominis aliter iuvetur, et ideo sancti patriarchae
et prophetae, qui primo dederunt scientias mundo, receperunt itlaminationes interiores
et non solam stabant in sensu Et sunt septem gradus huius scientiae interioris.
Unus per itlaminationes puras scientiates; alius in virtutibus ; tertius in
septem donis spiritus sancti; quartus in beatitudinibus ; quintus in sensibus
spiritualibus; sextus in fructibus; septimus in captibus. Kurz wir stehen
somit bei dem gepriesenen Baco auf dem alten „Qui non experlas est, non credit,
non intelligit", und wir können es Jedem überlassen, einen solchen Standpunkt
etwa für einen Fortschritt gegenüber dem 13. Jahrh. zu halten. Schon Augustinus
ja hatte gesagt „credo, quia absurdum" und „credo, ut intelligam".
569) Op. tert. c. 27, p. 100: Addidi intentionem alterius partis grammaticae,
quae est utitissima in scientialibus quantum ad inquirendum et sciendum omnes
veritates speculativas phitosophiae et theologiae. Et est de compositione linguarum et
de impositionibus vocum ad significandum et quomodo significent per impositionem
Et quia haec non possunt sciri, nisi homo sciat rationes et modos significandi, ideo
aggressus sum, Mos modos ostendere Signa quaedam sunt naturalia et quaedam
data ab anima. Et itla, quae sunt naturalia, sunt dupliciter; quaedam sunt per
concomitantiam signatorum, ut habere magnas extremitates est signum fortitudinis ;
quaedam per configurationem, ut imago sancti Nicolai Et sie omnes species
rerum (s. Anm. 575 ff.) sunt signa Signum autem datum ab anima vel est naturaliter,
ut gemitus infirmorum, vel est ad placitum (p. 101) Et tunc
considero, quomodo vox imponitur univoce, quomodo aequivoce, et quot modis quantumeunque
(zu lesen utrumque), et quomodo analogice et quot modis (letzteres s. ob.
Anm. 432 u. vor. Abschn., Anm. 31).
570) Brewer, Praef. p. LXIX: In his Compendium theotogiae (welches bis jetzt
noch ungedruckt ist) he professed his intention to enter on the consideration of
those verbal disputes which divided the nominalists and the realists of his days ; and
in the same work he has devoted several pages to the consideration of the nature
of words. But in none of these instances has he entered on the subject of logic
XVII. Roger Baco. 125
Er sucht nemlieh zunächst in einer merkwürdig einseitigen Polemik, bei
welcher er uns auch bezeugt, wie sehr die ganze damalige Zeit sich vom
Piatonismus weggewendet habe, bezüglich der Universalien alle und jede
subjective Thätigkeit gänzlich auszuschliessen , weil ja das Einzeln-Sein
und hinwiederum das gleichartige Zusammentreffen der Einzeln - Dinge
objectiv auch dann bestünde, wenn es keine denkende Menschen -Seele
gäbe, und es erscheint ihm sonach die ganze Frage über die Aussagbarkeit
der Universalien als eine grosse Thorheit 5 7 1). Sodann aber hat er
auch in objectiver Beziehung für die Universalien nur Worte des Hohnes,
denn , meint er , die gepriesene Allgemeinheit und ewige Dauer der
Universalien habe überhaupt nur einen Sinn bezüglich der beständigen
Succession der Einzeln-Dinge 572). Erscheint ihm somit das Individuum
teith the same amount of care and interest as on grammar, mathematies or experi
mente'l sciences.
571) Bei E. Charlos, p. 386: Sed maior stultitia est (d. h. als die „stulta1'
quaestio de individuatione , s. Anm. 581) de natura universalis praedicabitis de sin
gularibus, quum quaerunt, quid faciat universate. Et est quintuptex positio praeter
positionem Platonis. Plato vero dixit, quod universalia fuerunt ideae et quia
stulta est positio et nullas nunc diät sicut Plato (vgl. Anm. 283, 352, 389 f., 394,
501, 514 u. Abschn. XIX, Anm. 42 u. 121), ideo ad positiones modernorum decurrendum.
Et est una solomnis, quod universalo non est nisi in anima. Alia est,
quod universate sit in rebus per animam. Tertia est, quod universalo sub ratione
universalis est in anima, ticet secundum id quod est sit in singularibus. (Aber in
der That sind diess nicht drei verschiedene Ansichten, sondern nur wechselnde
Redewendungen der aus den Arabern bei Albert und Thomas aufgenommenen An
nahme.) Quarta est, quod universate sit solam in singularibus et non dependeat ab
anima aliquo modo (diess ist Baco's eigene Meinung). Sed quod prima est falsa,
patet, quia, etsi non esset anima rationatis, duo tapides convenirent ad invicem; sed
haec convenientia facit universate; ergo universale remanet, etsi anima non esset.
Hem nihit, quod est extra rem, potest de ea praedicari per inhaerentiam ; sed uni
versalo praedicatur de singularibus ; ergo non potest separari ab eis. Item species
non praedicatur de singularibus nec est commune eis; imo quaelibet singularis facit
speciem a se proprium, universalo autem est commune pturibus et praedicatur de eis ;
ergo universate non est in anima. Dein dato, quod universate non est in anima,
patet, quod secunda positio est falsa; nam ostendo, quod anima nihit facit ad universalitatem,
quia duo esse habet individuum, unum absotutum, aliud comparatum
(s. Anm. 573), .sed utrumque esse habet, eisi anima non sit Ex quibus sequitur,
quod tertia positio sit falsa; nam quum in anima non sit universalo nec anima
operatur aliquid ad universalitatem, tunc universalo secundum rationem universalis
non est in anima Vanissimum est dicere, quod anima facit universate, sed ista
sunt .... quaedam sophismata, quae apud aliquos inducunt quintam opinionem de
universalibus (jedoch auch diess , was wir immer unter der Wortform „inteltectus
agit universalitatem'' trafen, ist ja keine „fünfte" Ansicht, sondern trifft mit obigen
dreien zusammen; so gehört Baco zu jenen Menschen, mit welchen eine Discussion
unmöglich ist, weil sie in ihrer Phantasterei uns das Wort im Munde umdrehen ;
auch dass er an einer anderen Stelle der nemlichen Schrift selbst von einer „ver
schiedenen", und zwar nominalistischen Ansicht gesprochen hatte, — s. Anm. 580 —,
scheint er hier schon wieder vergessen zu haben).
572) Ebend. p. 384: Homines imperiti adorant universalia propter hoc, quod
diät Aristotelos primo Posteriorum, quod universate est semper et ubique, singulare
est nie et nunc, et secundo de anima dicit, quod esse universalis est esse perpetuum
et divinum, singulare est corruptibite et non manet semper. Sed hoc et huiusmodi
solvuntur breviter, quod perpetuitas universalis et quod sit ubique, non est propter
eins dignitatem, sed propter sueeessionem singularium multiplicatorum in omni tem
pore et loco.
126 XVII. Roger Baco.
als das allein Preiswürdige, welches, wie die „Erfahrung" (vgl. Anm. 568)
zeige , weitaus den Vorrang vor dem Allgemeinen habe, — da ja auch
Gott die Welt nur um der Einzeln-Mensclien , nicht um des allgemeinen
Menschen, willen erlöst habe —, so muss nun wohl das Universale dem
Einzelnen ganz unversöhnt gegenübertreten, indem das Individuum die
alleinige wahrhafte und feste Position sein soll, und das Allgemeine zum
blossen relativen Zusammentreffen (convenientia respectu alterius) herab
sinken muss 573).
Während nun Baco in diesem Begriffe der Gemeinsamkeit (communis
natura), welchen er in einer Stelle bei Avicenna fand, eine wichtige
Entdeckung gemacht zu haben glaubt 574), steht die Sache freilich schlimm
genug. Denn einerseits kann er, da ja die Einzeln-Dinge selbst es sind,
welche in gewissem Gemeinsamen zusammentreffen, allerdings triumphirend
ausrufen, dass das Universale lediglich im Einzelnen ohne alle Beihilfe
der subjectiven Seele vorliege, aber andrerseits bleibt ihm für die Frage,
wie denn dann jenes in den Dingen steckende Universale dennoch in die
Seele komme, keine andere Antwort übrig, als die mystische, dass bei
der Einzeln-Wahrnehmung zugleich mit der kräftigen species singularis
auch eine species universalis herbeikomme, welche an sich mit der
„Schwäche" des Intellectus verwandt sei, aber durch die Vervielfältigung,
mit welcher sie auf die Dinge angewendet werde, zuletzt an Macht und
Stärke den Vorrang gewinne 575). Bei solchem Gerede nun muss sich
573) Ebend. p. 383: Unum individuum excellit omnia universatia de mundo,
nam universate non est nisi convenientia plarium individuorum. Duo enim sunt
necessaria individuo: unum absotute, quod constituit ipsum et ingreditur eins essentiam,
ut anima et corpus faciunt hunc hominem; aliud est, in quo conveniat cum
aliquo nomine et non cum asino nec porco, et hoc est suum universate. Sed abso
lata natura individui longe maior et melior est quam relata, quia habet esse fixum
per se et absolatum; et ideo singulare est nobitius quam suum universate, et noe
scimus hoc per experientiam rerum Et quia omnia, quae tracto, sunt propter
theotogiam, patet per rationes theotogicas , quod universate non habet comparationem
ad singuiaria ; non enim deus fecit hunc mundum propter universalom hominem, sed
propter personas singulares, nec redemit propter hominem universalom, sed propter
personas singulares Manifestum est igitur, quod singulare sine comparatione
est melius quam universalo Et quum natura semper intendit quod est optimum,
duae naturae, sc. universalis et virtus regitiva individui, intendent et operabuntur
individuum , sed hae duae praevalont virtuti regitivae speciei seu universalis.
Ergo simpliciter loquendo et absolate debemus dicere, quod individuum est prius secundum
naturam, tam secundum operationem quam secundum intentionem, quod
individuum est natura absolata et fixa habens esse per se, et universalo non est
nisi convenientia individui respectu alterius.
574) Ebend. p. 389: Dicendum est, quod primus modus universalium est, se
cundum quod natura aliqua est communis solis individuis, et hoc universate non est
nominatum adhuc et reperitur in onmibus universatibus Porphyrianis et est commune
ad omnia et quod universale dictum sit aliud praeter quinque, patet per
Avicennam in libro primo logicae, ubi hanc sententiam affirmat. S. vor. Abschn.
Anm. 179 f. (freilich schloss dann ebendort Avicenna hieraus jenen Grundsatz
„Intelloctus agit universalitatem'1, aber Baco lässt sich durch solche Kleinigkeiten
nicht beirren).
575) Ebend. p. 387: Si autem de speciebus universalibus loquitur (sc. Aristo
telos), h. e. quod universate facitius intetligitur et ideo universalia vocantur obiecta
intelloctus, hoc est per anianomasiam ; ab uno enim singulari non venit nisi sua
species singularis, per quam intelligitur; sed o quolibet singulari venit una species
XVH. Roger Baco. 127
jede weitere Frage, die wir an Baco richten möchten, in immer dichteres
Dunkel hüllen ; und so finden wir denn auch, dass ihm das Wort „species"
unter einem Duzend synonymer Ausdrücke alles Andere eher bezeichnet,
als was die Logik so nennt 576). Nemlich eine gewisse mystische actuelle
Kraft soll sowohl auf die Sinneswahrnehmung als auch auf das Denken
wirken, und dabei zugleich sowohl universelle Species des Universellen
als auch singuläre Species des Singulären sein 577); ja dieselbe soll auch
nicht, wie man gewöhnlich annehme, in der Form, noch aber auch im
Stoffe liegen, sondern von vorneherein die Species des aus Stoff und
Form zusammengesetzten Wesens sein576).
Darum muss dem Baco die Annahme einer Einheit der Materie als
der grösste Irrthum erscheinen, weichem er dadurch zu entgehen sucht,
dass er die Materie selbst je nach den sämmtlichen Einzeln-Wesen unter
schiedlich getheilt und vervielfältigt werden lässt579). Und daherkommt
universalis cum specie singulari, et ideo multiplicatur species universalis in anima,
et ideo fit fortior et potentior lnsuper intcttectus eit dcbitis (vgl. Anm. 287
n. 348) ; propter eam debititatem magis conformatur rei debiti, quae est universate,
quam rei, quae habet multum de esse, ut singulare. Sic igitur intelligenda est auctoritas
Aristotelis (./ !), et non aeeidit aliquid contra veritatem rerum universalium, quas
ponimus in singularibus sine anima.
576) Op.maius, p. 358: Essentia, substantia, natura, potestas, potentia, virtus,
vis significant eandem rem, sed differunt sola comparatione Virtus habet multa
nomina, vocatur enim simititudo agentis et imago et species et idolam et simulacrum
et phantasma et forma et intentio et passio et impressio et umbra phitosophorum
Species autem non sumitur hic pro quarto universali apud Porphyrium, sed transsumitur
hoc nomen ad designandum primum effectum cuiustibet agentis naturaliter.
577) Ebend. p. 66: Haec virtus vocatur simititudo et imago et species et multis
nominibus, ei hanc facit tam substantia quam aeeidens et tam spiritualis quam corporatis
Et haec species facit omnem operationem huius mundi, nam operatur
in sensum, in intettectum, et in totam mundi materiam. Ebend. p. 372 : Cum uni
versate non sit nisi in singularibus, nec potest singulare carere suo universali,
erit proportio speciei universatis ad speciem singularem, sicut rei universalis ad rem
singularem Sive in medio sive in sensu sive in intelloctu sunt species univer
sates,, oportet, quod ibidem sint species singulares ei respondentes.
578) Op. tert. c. 31, p. 109: Species substantiae agentis est composita et non
est solius formae, ut aestimatur, et species rei universalis est universalis et species
rei singularis est singularis. Op. maius, p. 367 : Species substantiae non est tantum
ipsius formae se* materiae, sed totius compositi. Ebend. p. 66: Omnis res natu
ralis producitur in esse per efficiens et materiam. Bei E. Chartes, p. 377 : Non est
triptex praedicamentum nec triplox genus generalissimum in praedicamento substantiae,
quia unum eorum est principate praedicabite, cum quo duo non ponunt in numero;
propter quod unum est genus generalissimum substantiae , sciticet compositum, per
quod attenditur unitas praedicamenti lnsuper compositum habet rationem per se
existendi in ordine entium; non sie materia et forma.
579; Op. maius, p. 88: Muttitudo vero phitosophantium non solam in forma
propria phitosophiae, sed in usu theologiae dicit et asserit, quod una est materia
numero in omnibus rebus et quod solam est diversitas a parte formarum ; sed hic
est error infinitus. Op. tert. c. 38, p. 121 : Cum omnes ponant, quod materia sit
una numero in omnibus rebus, et cum hic sit pessimus error, qui unquam fuit
in phitosophia positus, ideo aggredior hanc positionem p. 122 : Sicut forma
prima, quae praedicatur de omnibus formis et est communis iis et dividitur . . . . usque
ad specialissimam, habet unitatem generis et non est una numero, ergo simititer,
cum materia praedicetur de omnibus materiis rerum et sit eis communis et dividatur,
materia alia est spiritualis, alia est corporalis et paribus passibus descendit sicut
compositum et forma. Ebenso bei E. Charlos, p. 378.
128 XVII. Roger Baco.
es, dass er gegen die bei Albert und Thomas von den Arabern entlehnte
Ansicht polemisirt , dass die Materie den Process der Individualisirung
erst bewirke (s. Anm. 388 u. 519); denn indem Baco, wie wir sahen,
dem Einzeln-Ding eine grundsätzliche Priorität zuweist und in dem Fort
schritte zu dieser Vollkommenheit nur das „Dieses" (hoc) als maassgebend
erblickt, kann er weder in dem Artbegrifle, welcher nach seiner Ansicht
auf einer blossen Vergleichung beruht, noch auch in irgend einem Zusätze,
der zu demselben hinzukäme , die Ursache der Individualisirung finden,
sondern nur in der Eigenthümlichkeit (proprium) des individuellen Seins
selbst 580). Aber während diese Ansicht einem Vorspiele der haecceitas
des Duns Scotus gleicht (s. Abschn. XIX, Anm. 144 (f.), fällt Baco auch
hierin wieder in seinen plumpen mystischen Dualismus zurück, da er
sowohl für das absolute Sein der Individuen als auch für den relativen
Bestand der Artbegrifle kurzweg die Causalität Gottes verantwortlich macht
und somit in andächtiger Herzens-Einfalt folgerichtig die ganze Frage über
das Princip der Individuation ebenso wie jene über die Universalien als
eine grosse Thorheit bezeichnet581).
Als eine specielle logische Eigenthümlichkeit Baco's kann ich noch
580) Bei E. Charlos, p. 384: Dicunt aliqui, quod species est tota essentia individuorum
et habet esse sotum diversa in eis; et alii dicunt, quod materia addita
formae universali facit individuum; et alii, quod potentiae aliquid significatum additur
et sie significatur species significanda in diversis (diese Ansicht kann wohl nur
von nominalistischen Anhängern der byzantinischen Logik aufgestellt worden sein).
Sed omnia haec convineuntur falsa esse, quia postquam linea singularium vadit de
incomploto ad comptetum sicut linea universalium, patet, quod tum sicut se habet
animal ad hominem sie hoc animat ad hunc hominem, et ideo sicut „rationalo'' addifum
huic animali facit hunc hominem, et ita nee homo nec uliquid additum homini
faciet hunc hominem, licet hoc ponunt. Item patet ex dictis, quod lue homo est prius
homine secundum operationem et intentionem naturae, et homo advenit extra essentiam
eius simitis aeeidenti et tanquam itlad, in quo debet comparari ad aliud quoddam
individuum; ergo individuum habet prius esse individuum, inquantum est individuum,
et essentiam suam naturatem, antequam oriatur universalo suum. Ergo tunc nec
universalo nec aliquid additum ad ipsum facit individuum, et ideo prineipia propria
ingredientia essentiam individui faciunt ipsum.
581) Ebend. p.385: Dicendum, quod esse individuum duptex est; unum est absolatum
secundum sua prineipia, quae ingrediuntur suam essentiam, et sie species
non sunt esse individui; atiud est secundum comparationem eius ad aliud individuum,
cum quo convenit naturaliter, et itlad esse facit species. Et cum quaerunt, quid
erit causa individuationis, si nec species nec aliquid additum speciei causat eam,
quaerendum est primo ab eis, quid est causa universalitatis, si nec individuum nec
aliquid additum ad ipsum faciat universate. Ista quaestio est stulta, quum supponit,
nihit aliud posse reperiri, quod causat individuum, nisi species et aliquid cum specie.
Nam habet sua prineipia singularia ingredientia essentiam suam, sicut universale habet
univcrsalia. Et cum quaeritur de prineipiis iltis, ut materia et forma, quid est causa
individuationis, quaerendum est ab illis, quid facit universatia eorum esse universalia.
Et non possunt dicere, nisi quod creator facit quodtibet, secundum quod
proprietas eius exigit, et ideo naturam, in qua multa debent convenire, facit univer
salom, et materiam diversam ab alia facit singularem. Verum creator hanc materiam
primam fecit singularem, quia sua proprietas hoc requirit, et simititer formam, in
qua duae formae conveniunt, fecit universalom, et materiam, in qua duae materiae
partieipant, fecit communem, quia earum proprietas hoc exposcit, sicut fecit asinum
secundum eius proprietatem et hominem secundum suam et omnia. Et ideo stultitia
magna est in huiusmodi quaestione, quam faciunt de individuatione.
XVII. Erweiterung der byzant. Logik. 129
erwähnen , dass er getreu seiner Ueberschätzung der Mathematik alle
Kategorien auf die Quantität zurückführen will 582).
Endlich aber fällt noch gleichfalls in diese nemliche Zeit eine manigfache
Erweiterung der byzantinischen Logik, welche sich nur
dadurch erklären lässt, dass dieses ganze Material bereits in den ersten
- drei Jahrzehnten, welche seit seiner Aufnahme in die Litteratur des latei
nischen Abendlandes verflossen , an allen Orten die eifrigste Pflege ge
funden haben muss. Während es uns aber schlechterdings unmöglich ist,
irgend bestimmte Autoren-Namen zu nennen , ist dieses Mittelglied doch
geeignet, Eine jener vielen Lücken der Tradition, auf welche wir immer
hin noch stossen , einigermaassen zu ergänzen. Denn wir können nach
weisen, dass gegen das Ende des 13. Jahrhunderts fast der ganze Umkreis
der byzantinischen Logik allmälig eine erweiterte Umbildung, insbeson
dere durch Vermehrung der „Regeln", erlangt hatte, sowie dass hiebei
die Grundlagen der Lehre von den „Consequentiae", welche später zahl
reiche Vertreter fand, bereits ihre Formulirung gefunden hatten. Wohl
zu beachten aber ist, dass (abgesehen von einer einzigen noch späteren
Quellenstelle, s. Anm. 626) es nur zwei jüngere Zeitgenossen, nemlich
nur Duns Scotus und Raimundus Lullus, sind, welche uns das Material
für diese Episode liefern, indem dieselben ziemlich häufig Einzelnes in
derartiger Form anführen, dass es unmöglich ihr eigenes Erzeugniss sein
kann, sondern einer zu ihrer Zeit allgemein umlaufenden Lehre entnommen
sein muss (ja es ist dabei selbst von „verschiedenen Meinungen" oder
sogar von „Vielen", welche Etwas so oder so angeben, die Rede, s. Anm.
589, 595, 624). Wenn solche Quellen aus jener Zeit reichlicher flössen,
oder erst vollends, wenn die handschriftlichen Schätze aller Bibliotheken
ausgebeutet wären, liesse sich gewiss ein richtigeres Bild entwerfen,
welches dann auch die Namen der bis jetzt entschwundenen Autoren ent
halten könnte. Jedenfalls aber muss ich bei der einmal bestehenden
Beschränktheit der Quellen die Möglichkeit offen lassen, dass noch gar
Manches , was für uns erst bei Späteren zu Tag tritt , dennoch bereits
damals in reichem Schulbetriebe seine Entstehung gefunden haben kann.
Was nachweisbar in jene Zeit fällt, ist Folgendes.
Schon die Lehre vom Urtheile bot manche Gelegenheit zu Fortbildungs-
Versuchen dar; und zwar ist es zunächst das hypothetische Ürtheil, bei
welchem man zu den drei früher recipirten Arten desselben (Anm. 39
u. 158) noch weitere vier Arten, nemlich causalis, temporalis, localis,
rationalis , hinzufügte und analog der älteren Tradition nun auch für
diese Satzarten die „Regeln" der Wahrheit formulirte, wobei namentlich
betreffs der adverbia temporis et loci die Unterschiede der Bedeutung
(ob Ruhe oder Fortschreiten) als maassgebend betrachtet wurden 583).
582) Op. maius, p. 60: Constat, praedicamentum quantitatis cognosci non posse
sine mathematica Quantitati vero annexa sunt praedicamenta „quando" et „ubi";
praedicamentum „habitus" non potest cognosci sine praedicamento „ubi";
maior vero pars praedicamenti qualitaiiv continet passiones et proprietates quantitatum;
quidquid autem dignum est consideratione in praedicamento relationis, est
proprietas quantitatis.
683) flairo. Lutlas, Dialoct. introd, (s. folg. Abschn., Anm. 2), f. 3 v. B: Sex
(zu lesen septem) modi sunt hypotheticae propositionis, sc. copulativa, disiunctiva,
Prantl, Gesch. III. 9
130 XVII. Erweiterung der byzant. Logik.
Sowie aber hiebei zwischen causalis und rationalis der Leser kaum
einen greifbaren Unterschied erblicken kann, so lässt eine andere Notiz
die Erörterung über causalis ganz hinweg, wornach dann nur drei neue
Arten des hypothetischen Urtheiles verbleiben 584), wobei man sich auch
später unter Beseitigung der Terminologie „rationalis" begnügte; s.
Abschn. XX, Anm. 322.
Ferner ein sehr beliebter Tummelplatz der Logiker muss die Lehre
von den modalen Urtheilen gewesen sein (s. ob. Anm. 41 ff., 160 ff.,
456 f. und besonders bei Thomas Anm. 542). Vor Allem war die schon
bei Wilhelm Shyreswood (Anm. 43) auftretende Unterscheidung eines
modus adverbialis und eines modus, nominalis in die neue Terminologie
potenzirt worden, dass ersterer nun sensus compositus heisst und jene
Urtheile betrifft, in welchen der modale Ausdruck zum Subjecte oder zum
Prädicate gehört , während letzterer jetzt als sensus divisus denjenigen
Urtheilen anheimfällt, in welchen die Copula Trägerin des Modus ist;
und man konnte bei dieser Unterscheidung, welcher sämmtliche modalen
Urtheile unterworfen sein sollten , sowohl wieder allgemeine Regeln der
formalen Wahrheit aufstellen 585), als auch im Interesse der Syllogistik
conditionalis, causalis, temporalis, localis, rationalis, quanquam omnes possunt reduci
ad fres primos modos f. 4 r. A: Causalis est hypottietica habens in se duas
categoricas unitas per aliquam causalom coniunctionem. Ad veritatem eius requiritur,
quod sie esse, ut significatur per antecedens, sit causa sie essendi, ut per consequens
significatur . . In negativa, in qua negatio ponitur immediate ante con
iunctionem, requiritur ad eius veritatem, quod categorica praecedens negationem sit
vera, et requiritur, quod sie esse, ut secunda significat, non sit causa sie essendi,
ut prima significat Temporaiis est hypothetica habens in se duas catego
ricas unitas per adverbium temporate. Ad eius veritatem, si sit de praeterito vel
futuro nec habeat aliquam partem universalom nee adverbium denotans sueeessionem
vel simultatem temporis, requiritur, quod ita fuerit vet futurum sit in eodem tem
pore Sed si habet in se adverbium denotans ordinem temporalom, sufficit tunc,
quod ita fuerit vel futurum sit pro diversis saltem temporibus Si vero aliqua
pars est universalis, requiritur, quod tot propositiones singulares fuerint vel futurae
sint verae sueeessive, quot fuerunt vet erunt supposita (B) Si vero quaelibet
categorica sit de praesenti, tunc requiritur, quod ita sit in tempore praesenti
Ad falsitatem sufficit oppositum itlius, quod requiritur ad veritatem eius Localis
est hypothetica habens in se duas categoricas unitas per adverbium locate. Ad veri
tatem localis affirmativae non habentis adverbium denotans motum requiritur, quod
ita sit vel fiat in eodem loco Sed ad veritatem negativae sufficit, quod res non
sit vel /iat in eodem loco Sed ad veritatem localis habentis in se adverbium
denotans motum, aliquando requiritur, quod sit idem terminus ad quem, atiqu'ando,
quod sit idem terminus a quo Rationalis est hypothetica, in qua
coniunguntur plares categoricae mediante coniunctione causali. Ad eius veritatem re
quiritur et sufficit, quod, qualitercunque significatur esse per antecedens, ita sit, ut
significatur per consequens.
584) Ebend. Diatect. s. noe. log. (s. folg. Abschu., Anm. 3), p. 151 : Propositio
hypothetica est septuplox (hier hinwiederum ist doch sextuptex zu lesen), sc. copulativa,
disiunctiva, conditionalis, rationalis, temporalis et localis Rationalis est
itla , in qua sunt duae categoricae coniunctae per has coniunctiones „igitur" vel
„ergo" Temporaiis est, in qua sunt duae categoricae coniunctae cum adverbio
temporali, ut „bonitas est magna, quando magnitudo est bona". Localis est itla, in
qua sunt duae categoricae coniunctae cum aliquo adverbio tocali, ut „virlas est, ubi
iustitia est". Die Regeln über die Wahrheit dieser Urtheile sind dabei nicht
angeführt. Vgl. Abschn. XIX, Anm. 328.
585) Ebend. Dialoct. introd. f. 5 r. B: Propositio modalis est itta, in qua ponitur
XVII. Erweiterung der byzant. Logik. 131
darauf hinweisen , dass ja eigentlich doch nur der sensus divisus ein
wahrhaft modales Urtheil constituire, hingegen der sensus compositus den
Urtheilen des Stattfindens beizuzählen sei 586), während man hinwiederum
dennoch für beide Arten die üblichen Momente der Quantität, der Qua
lität, des Gegensatzes und der Umkehrung durchführte 587). Ferner ver
mehrte man innerhalb dieser neuen Zweigliederung der Modalität auch
die Zahl jener Begrifl'e selbst, durch welche ein Urtheil ein modales
wird; nemlich man fügte die Begriffe per se, dubium, ad utrumlibet,
scitum, opinatum, apparens, credibite, notum, volitum, ditectum hinzu,
so dass schon hier (vgl. unten Anni. 598, 600 f.) so ziemlich der ganze
Umkreis derjenigen Verba, welche einen sog. Accusativ. c. infinit, re
gieren, beigezogen ist 588). Zudem hatten sich an jene modalen Urtheils-
Formen , welche schon längst recipirt waren , gar manche Neuerungen
geknüpft. So wird bei den Möglichkeits-Urtheilen bezüglich ihrer Trag
weite, d. h. suppositio, merkwürdiger Weise aus Shyreswood's Syncategoreumata
(s. ob. Anin. 86 f., vgl. auch Anm. 63) der Unterschied zwischen
disjunctiver und copulativer Supposition formulirt, wodurch wieder Be
rührungspunkte mit der restrictio (Anm. 234) entstehen 589), und auf
terminus modificativus cum infinitivo Si termini praedicti seu modi ponuntur
in medio dicti, sc. inter actum et infinitivum ipsos dividendo, dicitur propositio divisa
seu in sensu diviso; aliter dicitur propositio composita seu in sensu composito. Ad
veritatem divisae sufficit, quod modus verificetur de propositione constituta ex proiumine
demonstrante „id", ut dicendo „calidum possibite est esse frigidum"
ad eius veritatem sufficit, quod haec propositio „hoc esse frigidum, est possibite"
sit vera Ad veritatem compositae requiritur, quod terminus seu modus verificetur
de propositione indicativa correspondente illi dicto.
586) Duns Scotus, Qu. sup. Anal. pr. I, 25, (Vol. I der Opp., s. Abschn. XIX,
Anm. 82) p. 309 B : Hu dum contingit dupliciter poni in propositione, sc in sensu
diviso, quando modus ponitur, ut sit determinatio copulae; vel in sensu composito,
quando modus ponitur a parte subiecti vel a parte praedicati. Et istae propositiones
multum differunt et quantum ad syllogizandum et quantum ad convertendum ; item
differunt, quia itla de sensu composito est propositio de inesse, et itla de sensu diviso
est modalis, quia semper propositio est denominanda a coputa.
587) Ebend. p. 310 A : Propositiones de modo in sensu composito sunt indefinitae,
v. g „Possibite est, Socratem currere", quia sua universalis est ista
„Nullam possibite est, Socratem currere" IIa conformiter dicitur de illis, in
quibus modus praedicatur. Vgl. obige Anm. 43.
588) Ebend.: Omnes propositiones ...in sensu composito de istis modis „necessarium,
per se, verum, possibite, contingens", — loquendo de contingenti pro possibiti
communi — (vgl. ob. Anm. 42 u. 162), consimititer convertuntur illis de inesse
De istis modis „impossibite, falsum, dubium" non convertuntur sicut itlae de
inesse, quia tunc istae regulae essent verae „Si antecedens est impossibite, consequens
est impossibite" De istis modis „scitum, opinatum, apparens, notum, votitum,
diloctum" non convertuntur simititer sicut itlae de inesse. Ebd. 26, p. 311 B: Pro
positiones de sensu diviso in illis modis „impossibite, falsum, contingens, ad utrum
libet" non convertuntur simititer illis de inesse Modalos de sensu diviso in istis
modis „cognosco, apparet" et huiusmodi non convertuntur proprie. Auch 36, p. 328 A
werden als modi die Begriffe „scio, opinor, credo, dubito, apparet" angeführt. Ueber
„opinabititer" s. schon bei Petr. Hispanus ob. Anm. 234.
589) Ebend. 26, p. 310 B: De propositionibus de possibiti duplex est opinio.
Una ponit, quod subiectum respectu verbi de possibiti (d. h. bei einem Urtbeile de
sensu diviso) in propositione indefinita vel particulari supponit disiunctive pro his,
quae sunt, et pro his, quae possunt esse, et in universali sive affirmativa sive nega
tiva supponit copulative Sed alia est opinio, quae ponit, quod itla de possibiti
9*
132 XVII. Erweiterung der byzant. Logik.
solcher Grundlage ergeben sich neue Regeln betreffs der Umkehrung
dieser Urtheile 59°), wobei man auch das contingens neben dem possibite
gesondert betrachtete 59 1). Betreffs der Nothwendigkeits-Urtheile finden
wir die spitzfindige Unterscheidung zwischen necessarium conditionate,
necessarium quando, necessarium simpliciter, welch letzteres wieder
entweder ut nunc oder pro semper sein könne 592), und sowie für diese
Unterarten die Regeln der Umkehrung untersucht werden 593), so spielt
dabei auch das Wechselverhältniss zwischen Unmöglich und Nothwendig
sowie zwischen Un-nothwendig und Möglich herein 594). Ausserdem
endlich werden noch sehr eigenthümliche Regeln über das Verfahren
aufgestellt, durch welches Möglichkeits-Urtheile in Urtheile des Stattfindens
umgesetzt werden können ; nemlich singuläre oder unbestimmte Möglich
keits-Urtheile sollen einfach in das Präsens des Stattfindens übergehen
können, und hei Möglichkeits-Urtheilen der Vergangenheit oder Zukunft
brauche nur das Prädicat, nicht aber auch das Subject, entsprechend
umgesetzt zu werden 59 5).
Andrerseits war es natürlich der ganze Abschnitt De terminorum
proprietatibus , welcher reichen Anlass zu fortbildenden Erweiterungen
darbieten konnte. Und so finden wir denn auch die Lehre von der
suppositio in einer eigenthümlichen Gestaltung, welche in ihren Grund
zügen wohl mehr an Shyreswood (Anm. 61), als an Lambert v. Auxerre
est distinguenda, quia vel eins subiectum supponit pro his, quae sunt, vel pro his,
quae possunt esse.
590) Ebend. p. 312 A: Affirmativac de possibiti pro his, quae sunt, non convertuntur
proprie Negativae de possibiti non convertuntur proprie, in quibus
subiectum supponit pro his, quae sunt Affirmativae de possibiti, in quibus
subiectum supponit pro his, quae possunt esse, simititer convertuntur Negativa de possibiti pro his, quae possunt esse, non convertituirl.lis de inesse.
591) Ebend. 30, p. 319 A: Propositio de contingenti (s. Anm. 588) potest converti
dupliciter. Uno modo in oppositam qualitatem .... manente eodem subiecto et
praedicato. Alio modo possunt converti ad utrumlibet transponendo terminos sicut
Mae de inesse.
592) Ebend. 26, p. 311 A: Triptex est propositio de necessario. Quaedam de
necessario conditionati, ut „Vacuum, si est, de necessitate est locus"; alia de ne
cessario quando, ut „Grammaticus, quando est, de necessario est Aomo"; sed tertia
est de necessario simpliciter, et talis est duplox, quia quaedam est de necessario ut
nunc solam, sed alia est de necessario simpliciter pro semper.
593) Ebend.: Propositiones de necessario conditionali aut etiam de necessario
quando non convertuntur , de necessario simpliciter pro nunc non convertuntur
proprie, quod talos propositiones possunt converti improprie per resotutionem ad
quandam de inesse De necessario simpliciter pro semper simititer convertuntur
illis de inesse.
594) Ebend. p. 312 A: lita de neces«ario de modo negato non dicitur proprie
de necessario, sed de possibiti, et e contra itta de possibiti de modo negato
non dicitur proprie de possibiti, sed de necessario.
595) Duns Scotus, Qu. inPhys.M, 2, 6, (Vol. II) p. 356 B: Loquendo in propositionibus
de possibiti aut de praeterito aut de futuro oportet uti duabus regutis,
quas multi ponunt universates. Prima regula est ista : Omnis propositio singularis
vel indefinita de possibiti debet poni in esse per unam propositionem de praesenti, ut
ista „Socrates potest currere1' in „Socrates currit". Secunda regula, quod in
omni propositione de possibiti vel de praeterito vel de futuro praedicatum appetlat
suam formam, et non subieclam (vgl. Anm. 601), h. e. quod talis propositio debet
poni in esse per unam de consimiti praedicato, et non oportet, quod per unam de
consimiti subiecto; et potest exemplificari de ista „Album potest esse nigrum''.
XVII. Erweiterung der byzant. Logik. 133
und Petrus Hispanus (Anm. 126 f. u. 202 ff.) erinnert, aber namentlich
in der Eintheilung sehr von der älteren Tradition in einer Weise ab
weicht, welche unleugbar den Vorzug der Klarheit für sich hat; nemlich
nach Ausscheidung der blossen Metapher (impropria) soll die proprio,
suppositio zerfallen in simptex, materialis, personalis, letztere in discreta
und communis, letztere wieder in determinata und confusa, diese letztere
in disiunctiva, copulativa (vgl. Anm. 589) und distributiva, und endlich
diese letztere erst in mobitis und immobitis 596). Auch hatte man be
treffs der suppositio acht Regeln formulirt, welche theils an die Qualität
und Quantität der Urtheile anknüpfen, theils die Lehre von der distributio
sowie einige Syncategoreumata in ihr Bereich ziehen, und auch ihrerseits
einen Beleg dafür geben, wie sehr überhaupt die Zahl der termini, wo
nur Gelegenheit dazu war, vermehrt wurde ; nemlich an die Comparativund
Superlativ-Formen (s. Anm. 265) und die hier ihnen gleichgestellten
Worte „differt" u. dgl. (Anm. 266) reihen sich nun noch „caret, distinguitur"
an, und mit „6t*, ter" (Anm. 254) werden „immediate, continus"
verbunden, während eine Reihe von Verbis, wie appeto, desidero, cupio,
opto, teneor, debeo, promitto, requiro, indigeo, spondeo, völlig neu hin
zukommen 597).
596) Raim. Lull. Dial. introd. f. 5 v. A : Suppositio primo dividitur in propriam
et impropriam. Impropria est, ut „Anglia pugnat" Proprio est, quando
terminus supponit pro intentione vet pro se vel sibi simiti vel pro itlo, ad quod
signandum est impositus. Proprio dividitur in simplicem, materiatem et personatem.
Simptex est, ut „homo est species'' Materialis est, quando terminus supponit
pro se aut sibi simiti, ut „homo est vox". ...vel „homo est terminus mentalis"
Personalis est, quando terminus supponit pro itlo, ad quod significandum est impositus
Personalis dividitur in discretam et communem. Discreta est, quando
terminus singularis supponit, communis est, quando terminus communis
Communis dividitur in determinatam et confusam Determinata est, quando ter
minus communis supponit pro aliquo, sub quo non copulative, sed disiunctive seu
per propositionem disiunctivam potest fieri descensus ad sua singularia Confusa
est, quando terminus communis supponit et non debet fieri talis descensus, sed vel
disiunctus per propositionem de disiuncto extremo vel copulatus per propositionem de
coputato extremo (vgl. folg. Abschn., Anm. 47) vel copulativus per propositionem
copulativam. Et ideo suppositio confusa est triplox, sc. vel est confusa tantum disiunctim
vel confusa tantum copulatim vel confusa et distributiva. Confusa tantum
disiunctim est, quando non potest fieri descensus per propositionem disiunctivam, sed
per propositionem de disiuncto extremo Confusa tantum copulatim est, quando
non licet fieri alium descensum nisi per propositionem de copulato extremo Con
fusa et distributiva est, quando potest fieri descensus per propositionem copulativam
uniformiter vel difformiter ad sua singularia Confusa et distributiva est duptex,
sc. mobitis et immobitis Mobiiis est, quando potest fieri descensus uniformiter
vet affirmative vel negative Immobitis est, quando non potest fieri descensus
uniformiter, sed difformiter, i. e. quando aliquae singulares sunt affirmativae et aliquae
negativae. Nor der Anfang dieser ganzen Eintheilang findet sich anch in des
Lullus Diatect. s. noe. log. p. 152.
597) Ebend. f. 6 r. A: De regulis suppositionum. Prima: Omnis terminus sin
gularis supponit discrete. 2. Cuiustibet propositionis particularis vel indefinitae subiectum
supponit determinate • etiam praedicatum affirmativae, si sit terminus communis
et non impediat syncategoreuma 3. Cuiustibet propositionis universalis subiectum
supponit confuse et distributive, et etiam praedicatum propositionis exctusivae
4. Cuiustibet propositionis universalis negativae subiectum supponit confuse et distri
butive, et etiam praedicatum 5. Signum universate affirmativum confundit et
distribuit suum terminum communem sequentem se, et confundit tantum terminum
134 XVII. Erweiterung der byzant. Logik.
Ebenso verhält es sich mit der ampliatio (s. Anm. 225 ff.). Man
hielt nun die verschiedenen Arten des terminus ampliativus (im Gegen
satze gegen terminus ampliatus) auseinander , welche im Futurum oder
Präteritum eines Verbums oder Participiums , in den Verbis potest oder
contingit, oder in den auf verschiedene Zeiten erstreckbaren Verbis significo,
intelligo, memoro, promitto, appeto u. dgl. (vgl. Anm. 588) liegen,
wobei natürlich grundsätzlich die erweiternde Function der ampliatio nur
dem Prädicate, sowohl nach seiner primären Bedeutung als auch nach
seinem connotatum (d. h. den abgeleiteten secundären Wortformen), zu
kommt, und der Subjectsbegriff der hiedurch erweiterte ist 598). So
mussten dann wohl erklärlicher Weise für die drei grammatischen Zeit
formen der ampliativen Sätze mit Einschluss der Participien und sogar
der abgeleiteten auf „bitis" endigenden Adjectiva jene Regeln , welche
schon bei Petrus Hispanus vorlagen, vermehrt und specieller formulirt
werden, und man unterliess es hiebei selbst nicht, auch wieder die
Modalität der Urtheile hereinzuziehen 589). In Bezug aber auf diesen
communem remotum ; omnis autem negatio et omnis dictio habens vim negativnis confundit
et distribuit terminos omnes sequentes se; est aulem talis dictio omnis comparativus,
supertativus et „differt, aliud , caret, distinguitur" 6. Praedicatum
cuiustibet propositionis universalis affirmativae et subiectum cuiustibet exchisivae af
firmativae, si sunt termini communes, supponunt confusc tantum. 7. Omnia adverbia
numeralia, ut „bis, ter, quater", et isti termini „immediate, continue" (vgl. Abschn.
XIX, Anm. 183) semper ubique confundunt terminos communes immediate sequentes
se confuse tantum et ista verba „appeto, desidero, cupio, opto, teneor, debeo,
promitto, requiro, indigeo, spondeo1' et universaliter omnia verba significantia actum
interiorem cum suis activis participiis et gerundiis et priore supino confundunt terminum
communem sequentem se confuse tantum 8. Ouitibet terminus habens
vim distribuendi terminum sequentem, quem invenit non distributum, est talis naturae,
quod, si invenit ipsum distributum, facit ipsum non esse distributum. 9. Omnis ter
minus communis supponit determinate , si non praecedat aliqua dictio habens vim
negationis vel vim confundendi.
598) Duns Scotus, Qu. sup. Anal. pr. I, 16, (Vol. I) p. 296 B: Terminus ampliatus
dicitur itlo, qui ampliatur passive, ita quod pro plaribus supponat, quam
ante; sed terminus ampliativus est iste, qui ampliat, v. g. praedicatum vel eopula,
si fuerit praeteriti vel futuri temporis aut de possibiti (p. 297 A) Quidam
sunt, ut verba praeteriti vel futuri temporis, alii sunt, ut participia ; alii sunt,
ut ista verba „potest, contingit'' et nomina derivata ab istis; item ista verba „significo,
intelligo, promitto1' et huiusmodi, et universaliter omne verbum, cuius actus potest
transire in rem praeteritam et futuram sicut in rem praesentem Praedicatum
dicitur appellare (zu lesen ampliare) suam formam et restringere ad supposita verbi
tam secundum significatum quam secundum connotatum (dieser Begriff begegnet uns
hier zum ersten Male, vgl. Abschn. XX, Anm. 273 u. 291) Subiectum ampliatur
per praedicatum, quia aliter multae propositiones essent falsae, quae tamen
sunt concedendae, ut „fiulla rosa existente rosa intctligitur'1 (vgl. bei Petrus
Hispanus, ob. Anm. 236).
599) Raim. Lull. a. a. O. f. 6 r. B : Ampliatio est statio termini eategorematici
pro aliquo vel aliquibus ultra hoc, pro quo actualiter existeret in propositionc simpliciter
prima. De ampliatione dantur hae regulae. Prima: Cuiustibet propositionis,
cuius copula est de praeterito, subiectum ampliatur ad supponendum pro eo, quod est
vel fuit 2. Cuiustibet propositionis, cuius copula est de futuro, subiectum am
pliatur ad supponendum pro eo, quod est vel erit 3. Cuiustibet propositionis,
in qua ponitur hoc verbum „potest' pro verbo principali, subiectum ampliatur ad
supponendum pro eo, quod est vel erit vel potest esse Idem dicendum de subiecto
propositionis, cuius copula est de praesenti et praedicatum est hoc participium
„potens". (Diese ersten drei Regeln finden sich ziemlich gleichlautend auch in des
XVII. Erweiterung der byzant. Logik. 135
logischen Werth der Zeitformen des Verbums (vgl. ob. Anm. 227) wurde
ausser den Participien und den Zeiten der Copula auch auf die eine Be
wegung oder Veränderung bedeutenden Verba ifieri, generari, corrumpi,
incipere, desinere) und wieder auf die eben erwähnten ampliativen Verba
(intelligo, promitto u. s. f.) selbst mit Beiziehung von causa, causatum,
catefactivum hingewiesen, so dass namentlich die Verba incipit und äesinit,
welche wir bei Petrus Hispanus unter den Exponibitia trafen (Anm. 263),
hier eine Anknüpfung an die ampliatio zeigen, welche ihrerseits sogar
durch die Umkehrung all dieser verschiedenen Urtheile klar gemacht
werden soll 600).
Auch die appellatio (s. oh. Anm. 228 f.) wurde in ähnlicher Weise
näher an grammatische Momente gerückt, indem schon in der Definition
derselben das Präsens des Verbums und das Auftreten eines demonstra
tiven Pronomens betont wird, und sodann bei Formulirung der Regeln
wieder die Rücksicht auf die Verschiedenheit der drei Zeiten, auf die
Modalität der Urtheile, und abermals auf jene Verba (intelligo etc.) ent
scheidend hervortritt 60 1).
Lullus Dialoct. s. noe. log. p. 152, woselbst die ampliatio definirt wird als statio
termini communis pro diversis temporibus) 4. Cuiustibet propositionis, cuius
praedicatttm est participium praeteriti temporis, sive copula sit de praesenti sive de
praeterito, subiectum supponit pro eo, quod est vel fuit 5. Cuiustibet pro
positionis, cuius praedicatum est nomen verbate terminatum in „Ulis", subiectum
ampliatur ad supponendum pro eo, quod est vel potest esse 6. Haec verba
jntelligo, cognosco, scio, concipio, memoro, opinor, arbitror" et cetera verba, quae
habent vim transeundi ita bene in rem praeteritam vel futuram vel possibitem sicut
in rem praesentem, ampliant casum, quem regunt, ad supponendum pro eins significatis
respectu cuiustibet temporis et possibititatis 7. Cuiustibet propositionis
de necessario in sensu diviso (s. Anm. 585) subiectum ampliatur ad supponendum
pro eo, quod est vel potest esse 8. Omnis propositio, cuius subiectum ampliatur
ad supponendum pro eo, quod est vel erit, vel pro eo, quod est vel fuit vel
potest esse, debet exponi per propositionem categoricam de subiecto disiuncto.
600) Duns Scotus a. a. O. 17, p. 298 A: Quatuor modis aliqua propositio
potest pertinere ad praeteritum vel futurum. Uno modo, si eins praedicatum aut
subiectum sil participium praeteriti vel futuri. Secundo, si copula verbalis sit prae
teriti aut futuri. Tertio, si copula verbalis significet vel connotet motum vel mutationem,
ut ista verba „fieri, generari, corrumpere, incipere, desinere" Quarto,
quando in propositione ponitur nomen vel verbum ampliatum (zu lesen ampliativum),
ut ista verba ,,significo, intelligo, appeto, promitto1' et ista nomina „causatum,
causa, catefactivum" et huiusmodi (p. 298 B) Verba „incipit, desinit, fit, ge
nerari" habent exponi per duas exponentes, quarum altera est de praeterito et alia
de futuro (p. 299 A) Verba „significo, intelligo, memoro, cognosco, opinor'1 et
huiusmodi . ampliant terminos, quos regunt, ad supponendum non sotum pro
praesentibus/ immo etiam pro praeteritis vel futuris In conversione huiusmodi
propositionum ista ampliatio debet explicari.
601) Raim. Lultus a. a. O. f. 6 v. B : Appellatio est verificatio praedicati sub
eadem forma, i. e. dictione in propositione de praesente de pronomine demonstrante
itlud, pro quo supponit subiectum propositionis, cuius ipsum praedicatum est pars
Dantur hae regulae. Prima: Ad veritatem propositionis de praesenti requiritur, quod
eius praedicatum in propria forma, i. e. sub eadem dictione, verificetur de pronomine
demonstrante itlam rem, pro qua supponit subiectum itlius propositionis 2. Ad
veritatem cuiustibet propositionis de praeterito requiritur, quod eius praedicatum sequens
verbum fuerit aliquando sub eadem ratione verificabilo de pronomine demonstrante
itlud, pro quo supponit subiectum 3. Ad veritatem cuiustibet propositionis de
futuro requiritur, quod eius praedicatum in propria forma aliquando futurum sit
verificabite in propositione de praesenti de pronomine demonstrante itlad, pro quo
136 XVII. Erweiterung der byzant. Logik.
In der Lehre von der distribulio, welche zwar damals, wie es
scheint, mehr mit der suppositio verflochten wurde (Anm. 597), ersehen
wir aus einer vereinzelten Notiz, dass man eine Schwierigkeit, welche
sich an die Tragweite des Wortes „omnis" knüpfte (ob. Anm. 240), nun
durch genauere Formulirung einer Regel zu erledigen suchte 602). Wie
weit man einer Definition der restrictio, welche dem Lambert v. Auxerre
näher steht als dem Petrus Hispanus 603) , etwa in Regeln eine ausge
dehntere Folge gegeben habe, wissen wir nicht.
Was das Gebiet der Exponibitia betrifft (ob. Anm. 256 ff.), finden
wir nicht bloss die eigenthümliche Wendung , dass man alle Arten der
exponiblen Urtheile als eine Aequipollenz hypothetischer Urtheile betrach
tete604), sondern auch die Neuerung, dass man grundsätzlich bezüglich
aller exponiblen Ausdrücke einen Unterschied statuirte, welcher zwischen
der blossen „Bezeichnung" (signatum , z. B. durch das Verhum excipio)
und der wirklichen „Ausübung" (exercitum, z. B. durch die Präposition
praeter) bestehe 605). Und auch bei den einzelnen Theilen dieser ganzen
Gruppe fehlte es nicht an fortbildender Erweiterung. So wurden obige
(Anm. 260) Regeln über die Exclusiv-Sätze dadurch vermehrt, dass man
neben der Qualität des Unheiles auch die Stellung der Exclusiv-Partikel
berücksichtigte, je nachdem dieselbe beim Subjecte oder beim Prädicate
oder bei der Copula (!) oder beim Subjecte und beim Prädicate stehe 60 6).
supponit subiectum 4. Ad veritatem cuiustibet propositionis divisae (s. Anm. 585)
de isto verbo „potest1' vel „contingit" vel de his modis „possibilo, contingens, necesse"
requiritur, quod iste modus sit verificabitis in propria forma de pronomine demonstrante
itlad, pro quo supponit subiectum tatis propositionis 5. Ista verba „cognosco,
intelligo, scio" et simitia, quae habent naturam transeundi in dictionem substantivam
et adiectivam et etiam in comptexionem ipsarum , appellant suam formam et etiam
comptexionem ipsius dictionis sequentis verhum et rectae ab eo; sed si talis dictio
praecedat verbum, non appellat comptexionem, sed solam suam formam.
602) Duns Scotus, Qu. sup. Anal. post. I, 38, p. 404 B: Signum universate
distribuit terminum non sub propria ratione suppositorum, sed sub rottone termini
communis, quia, si fieret distributio pro suppositis sub propria ratione, quaetibet
propositio universalis esset plares, et per consequens tunc periret syllogismus et
etiam contradictio in universalibus .
603) Raim. Lullas, Dialoct. s. noe. log. p. 152: Restrictio est statio termini
in propositione pro paucioribus siqnificatis , quam eius requirat natura, ut „omnis
homo albus currit". Vgl. ob. Anm. 130 mit 224.
604) Raim. Lultus, Dialoct. introd. f. 4 v. A: Propositio aequivalons hypotheticae
est propositio, in qua ponitur dictio, ratione cuius ipsa est exponibitis per propositionem
hypotheticam, ut sunt exclasiva, exeeptiva, reduplicativa. Hiezu Abschn.
XIX, Anm. 186.
605) Duns Scotus, Qu. s«p. Porph. 14, p. 97 B: Differentia inter actum signatum
et exercitum patet in multis; per „non" enim exercetur negatio, per „nego" vero
signatur, per „tantum" simititer exercetur exctusio, per „exclado" signatur, et ita de
„praeter^' et „excipi" et aliis. Die mehrseitige Durchführung dieses Grundsatzes
s. Abschn. XX, Anm. 288, 346, 365.
606) Raim. Lullas a. a. O. f. 4 v. A : Quando dictio exclasiva additur subiecto,
ut „tantum homo currit", exponitur sie „homo currit et nihit aliud ab homine currit"
Sed e contra est in negativa, quia tunc praedicatum removetur a subiecto et
attribuitur cuitibet alii. Quando autem dictio exclasiva additur praedicato, ut „Socrates
est tantum animat", exponitur sie „Socrates est animal et Socrates non est
aliud ab animali". Quando additur copulae, exponitur eo modo, quo quando additur
subiecto Quando additur tam subiecto quam praedicato, ut „tantum Socrates
XVII. Erweiterung der byzant. Logik. 137
Desgleichen wurden bei den Exceptiv-Partikeln (Anm. 261) nun die logi
schen Bedingungen, unter welchen ein Urtheil exceptiv sein kann, sowie
die Erfordernisse der Wahrheit für bejahende und verneinende Urtheile
formulirt 607). Bei der reduplicatio (Anm. 262) unterschied man nun
von der eigentlich reduplicativen Function der einschlägigen Worte (inquanlum,
secundum quod, ut) jenes Auftreten derselben, in welchem sie
„specificative", d. h. durch einen Rückweis auf den Art- oder Gattungs-
Begriff wirken, und man brachte auch die alietas (vgl. Anm. 260 u. 266)
mit der Beduplication in eine Verbindung, hielt aber daran fest, dass in
den reduplicativen Urtheilen das Prädicat das Entscheidende sei 608); auch
unterschied man in Berücksichtigung der Stellung der reduplicativen Par
tikel zwischen bejahenden und verneinenden Urtheilen und formulirte die
Regel der Wahrheit für diese Urtheils-Form , welche sicli in der Expo
sition derselben von selbst erprobt609).
Wohl der wichtigste Theil aber unter diesen Bereicherungen der
byzantinischen Logik betrifft den Ursprung der Lehre von den „Consequentiae",
über welchen uns hiemit eine etwas nähere Einsicht
est tantum animal", tunc cxponenda est sie „Socrates est animat, et nihit aliud a
Socrate est nihit aliud ab onima/t".
607) Ebend. : Ad propositionem exceptivam requiruntur quatuor termini tanquam
quatuor conditiones : Subiectum principalo, a quo fiat exceptio, dictio exceptiva,
per quam denotetur actus excipiendi, pars exceptiva, praedicatum, respectu
cuius fiat exceptio Requiruntur duae conditiones: prima est, quod subiectum sit
terminus communis cum signo universali sumptus habens plara imposita vel particularia
sub se ; secunda est, quod subiectum praedicari possit de excepto et de
omnibus eiusdem speciei in propositione affirmativa vera, et quod exceptum sit minus
commune Ad veritatem affirmativae requiritur, quod praedicatum non insit excepto
et insit omni alii contento sub subiecto Mo, a quo fit exceptio Sed ad veritatem
negativae requiritur e contra, sc. quod praedicatum insit excepto et nulli alii contento
sub subiecto principali.
608) Duns Scotus, Qu. sup. An. pr. I, 35, p. 327 A: Reduplicatio significat
immediationem praedicati ad subiectum Istae dictiones sunt reduplicativae „in
quantum, secundum quod, in eo quod" et aliquando haec dictio „uf" et consimites.
Tates dictioncs reduplicativae aliquando aeeipiuntur specificative et aliquando
reduplicative. Quando reduplicatio sumitur specificative, tunc designat aliquam conditionem
vel aliquem modum vel aliquem sensum, secundum quem propositio est vera,
quae aliter non esset vera Dictio reduplicativa reduplicative sumpta , et non
specificative, designat primo immediationem praedicati principalis ad itlad, super quod
cadit reduplicatio, et quandoque denotat convertibititatem ; exemplam primi „Homo,
inquantum animat, est corpus'' exemplam secundi „Homo, inquantum animat, est
sensibite" Reduplicatio designat alietatem sive diversitatem principalis praedicati
ab itlo, super quod cadit reduplicatio Propositio, in qua reduplicatio additur
praedicato principali, est falsa, supposito quod fiat ex terminis, qui pro pturibus
rebus supponunt Illad, super quod cadit reduplicatio, se debet teuere a parte
praedicati, et non subiecti.
609) Raim. Lultus a. a. O. f. 4 v. B : Reduplicativa quandoque quandoque est negativa negatione praecedente reduplicationem et evsetrbafufmirmpartiinvcai,
palo, aliquando vero est negativa negatione posita inter reduplicationem et ver
bum principalo In reduplicativa propositione quandoque ponuntur tres termini
dissimites, quandoque duo simites et unus dissimitis , quandoque sunt omnes tres
simites. Ad veritatem reduplicativae requiritur veritas unius copulativae compositae
quandoque ex tribus quandoque ex quatuor propositionibus categoricis, in qua pro
positione copulativa oportet, quod remota dietione reduplicativa praedicetur secundus
terminus praedictorum trium de primo et tertius universaliter de secundo.
138 XVII. Erweiterung der byzant. Logik.
vergönnt ist. Was nemlich in diesem Zweige später, wie wir sehen wer
den (Abschn. XX, Anm. 161, 279), üblicher Weise an die Fortbildungen
der Summula des Petrus Hispanus angeknüpft wird, fanden schon Duns
Scotus und Raimundus Lullus in ziemlicher Ausführlichkeit fertig vor,
und zwar als einen Gegenstand , mit welchem sich bereits Mehrere (s.
Anm. 624) beschäftigt hatten610). Die erste und ursprüngliche Quelle
der Consequentiae dürfen wir allerdings in der arabischen Logik suchen,
denn dort trafen wir schon den Begriff der „eonsequentia" selbst (vor.
Abschn., Anm. 367 ff. u. bes. Anm. 65), und zwar, was hauptsächlich zu
beachten ist, in einer Verflechtung mit der Topik (ebd. Anm. 372); dazu
kommt, dass bei den Arabern die hypothetischen und disjunctiven Syllo
gismen eine Aufnahme gefunden hatten (ebd. Anm. 48, 219, 269, 326);
und ein drittes Ingrediens liegt darin, dass die Araber an der Argumen
tation überhaupt eine formelle und eine materielle Seite unterschieden
(ebd. Anm. 51 f., 333). Aber diese dreifache Anregung ist offenbar sofort
nur im Dienste der byzantinischen Logik verstanden worden; denn für
diese konnte man in der eonsequentia ein verbindendes Mittelglied er
blicken, durch welches von dem hypothetischen Urtheile und von den
Exponibitia, welche man ja mit demselben verknüpfte (Anm. 604), ein
Uebergang zur Topik gewonnen werde 61 1), so dass man nun dieser letz
teren jenes nemliche Gepräge aufdrücken konnte, durch welches das ganze
Gebiet der Terminorum proprietates und was sich daran anschloss, ge
kennzeichnet ist. Ja dass schon von Anfang an die byzantinische Logik
es war , in welche man jenen Zweig arabischer Doctrin verwob , zeigt
uns am deutlichsten Wilhelm Shyreswood, welcher in der Lehre von den
Syncategoreumata bei Besprechung der Conjunction „st" bereits einige
Grundzüge der eonsequentia entwickelte (s. ob. Anm. 83) , wobei uns
sogar schon die Unterscheidung der eonsequentia simpliciter und der
eonsequentia ut nunc begegnet (s. Anm. 617). Und auf solcher Grund
lage konnten nun sicher mehrere Bearbeiter des byzantinischen Stoffes,
deren Namen und Thätigkeit sich jetzt unserer Forschung entziehen, in
der Zwischenzeit derartig fortbauen, dass zu Anfang des 14. Jahrh. diese
ganze Gruppe der Logik in einer gewissen Abrundung für den Schul
betrieb fertig vorlag. Auch Ton und Haltung der Lehre von den con
sequentiae und vor Allem die Bezugnahme auf Sophismen zeigen deut
lich, dass man durch dieses neue Element jedenfalls nur die byzantinische
Summula-Litteratur bereichern wollte.
Der Begriff der eonsequentia, im weitesten Sinne umfasst sowohl die
eigentliche Syllogistik als auch die rhetorische Argumentation der Topik,
welch letztere als „enthymematica" bezeichnet wird (vgl. ob. Anm. 193),
610) Wenn uns das Wort „con$equentia" — abgesehen von den Arabern —
zum ersten Male bei Albertus Magnus (Anm. 470) begegnete, so nehmen wir ja eben
ongefähr jenes Jahrzehnt, in welches die letzten Lebensjahre und Schriften des
Albert und des Thomas fatlen, für die Entstehung dieser Lehre in Anspruch. Vgl.
auch Abschn. XIX, Anm. 21.
611) Ja dass es Manche gab, welche sogar meinten, in der aristotelischen
Definition des Syllogismus seien auch die Exponibitia mitinbegriffen, s. Abschn.
XIX, Anm. 194.
XVII. Erweiterung der byzant. Logik. 139
und während dann eben diese als eonsequentia im engeren Sinne Gegen
stand jener weiteren Eintheilung und Erörterung ist, welche wir sogleich
kennen lernen werden 61 2), bleibt es immerhin daneben noch vorbehalten,
dass man bei eonsequentia auch an die aristotelischen Syllogismen zu
denken habe, wie wir diess alsbald hier (Anm. 624) und auch bei an
deren Formationen (Absehn. XIX, Anm. 194, u. Abschn. XX, Anm. 283)
sehen werden; ja sogar die Begriffe antecedens und consequens, welche
hauptsächlich der Doctrin der specielleren eonsequentia angehören, werden
auch wieder in dem weiteren Sinne gebraucht, dass man darunter Prä
missen und Schlusssatz versteht613). Das Wesen nemlich der eonsequentia
im engeren Sinne wird vor Allem in die hypothetische Satzform gelegt,
insoferne ein antecedens und ein consequens mittelst einer Conditionaloder
Causal - Conjunction derartig verbunden sind, dass, wenn ersteres
wahr ist, letzteres unmöglich unwahr sein kann , und dieses Verhältniss
constituirt zugleich den Begriff der bona consequentia 6 u). Wenn aber
somit hier die hypothetischen Syllogismen, welche bisher in der lateini
schen Tradition der byzantinischen Logik stets gefehlt hatten (s. Anm. 54,
122, 190), plötzlich eine Rolle zu spielen beginnen, so wäre allerdings
denkbar, dass etwa nun ein vollständigerer Text des Psellus (s. Abschn.
XV, Anm. 55) zu Grunde gelegt worden sei ; hingegen weit wahrschein
licher dürfte es sein, dass, wie bemerkt, arabische Doctrin den ersten
Anlass gab, denn man verband mit dem Hereinziehen der hypothetischen
Schlussformen auch jene anderen beiden erwähnten Momente, welche auf
Arabisches zurückweisen.
Nemlich diese eonsequentia im engeren Sinne wird nun in eine
formalis und eine materialis eingetheilt ; die erstere erstreckt sich auf
alle in den verbundenen Urtheilen enthaltenen Begriffe, vorausgesetzt dass
die Form und Anordnung derselben sich gleich bleibt und auch sämmtliche
Syncategoreumata , sowie die Modalität, die Qualität, die Quantität
der Urtheile berücksichtigt werden615); sie selbst kann wieder entweder
612) Duns Scotus, Qu. sup. Anal. pr. I, 20, p. 302 B: Quaedam est eonsequentia
enthymematica, et quaedam syllogistica. Consequentiarum enthymematicarum quaedam
sunt formates, quaedam materialos; materialium quaedam sunt simplices, quaedam
ut nunc.
613) Raim. Lullas, Dialoct. introd. f. 7 v. A: Argumentatio est totalis oratio ex
praemissis et conclasione sive ex antecedente et consequente composita. Aehnlich
Diatect. s. noe. log. p. 154: Argumentum est sermonum aggregatio, ex quibus alii
sermones sequuntur, oratio ex antecedente et consequente composita.
614) Duns Scotus a. a. O. 10, p. 287 B: Consequentia est propositio hypothetica
composita ex antecedente et consequente mediante coniunetione conditionali vel
rationali, quae denotat, quod impossibite est ipsis, sc. antecedente et consequente,
simul formatis, quod antecedens sit verum et consequens falsum. Et tunc, si ita est,
sicut ista coniunetio denotat, consequentia est bona, et si non, tunc consequentia non
vatet. Raim. Lultus a. a. O.: Antecedens est id, quod ponit in necessitate id, quod
per ipsum sequitur; consequens est, quod necessitatem ante se ostendit. Hiezu
Anm. 623 u. Abschn. XIX, Anm. 331.
615) Duns Scotus a.a.O.: Consequentia sie dividitur: quaedam est materialis, quae
dam formalis. Consequentia formalis est itla, quae tenet in omnibus terminis staute consimiti
dispositione et forma terminorum ; et vocantur termini in proposito subiecta et praedicata
propositionum vel partes subiecti et praedicati. Sed ad formam consequentiae
pertinent omnia syncategoreumata posita in consequentia, ut coniunetiones, signa uni
140 XVII. Erweiterung der byzant. Logik.
einen hypothetischen oder einen kategorischen Vordersatz haben , und im
letzteren Falle besteht die consequentia in einer Umkehrung oder in
Aequipollenz 616) , so dass hiemit einerseits der Begriff der logischen
Folgerung eine ziemlich weite Fassung erhält, und andrerseits uns eine
allererste Spur desjenigen Verfahrens begegnet, mit welchem man noch
später die Umkehrung u. dgl. als erste unvollkommnere Stufe der Syllogistik
einreihte. Die materialis consequentia hingegen kann nur durch
eine mit den Begriffen vorgenommene Veränderung erschlossen werden,
und zwar ist sie entweder bona simpliciter oder nur bona ut nunc,
d. h. wenn sie sich durch die Hinzunahme eines Nothwendigkeits-
Urteiles ergibt, ist sie bona simpliciter, was je nach den verschie
denen loci diatectici der Topik in sehr manigfacher Weise der Fall sein
kann617), daher hier Veranlassung dazu gegeben war, dass man sogar
die gesammte consequentia überhaupt von der Topik abhängig machte 6 1 8) ;
hingegen bona ut nunc ist sie, wenn sie mittelst eines Urtheiles ge
stützt wird, welches nur einen zufälligen Thatbestand ausspricht619).
Uebrigens erscheint diese Eintheilung und Unter-Eintheilung der logischen
Folgerung an einer anderen Stelle etwas modificirt, indem dort formalis,
simptes;, materialis, ut nunc als vier unter sich coordinirte Arten be
zeichnet werden 620).
versalia, particularia, negationes et huiusmodi. Secundo ad formam consequentiae
pertinet copula propositionis , et ideo non est eadem forma consequentiae ex propositionibus,
quarum copula est de inesse et quarum copula est de modo. Tertio ad
formam pertinet multitudo praemissarum, affirmatio et negatio propositionum et
huiusmodi, et ideo non est eadem forma arguendi ex affirmativis et negativis, et
ita de aliis.
616) Ebend. : Consequentia formalis subdividitur, quia quaedam est, cuius ante
cedens est una propositio categorica, ut conversio, aequipoltentia et huiusmodi; alia
est, cuius antecedens est propositio hypothetica; et quitibet istorum modorum potest
subdividi in ptures alios modos.
617) Ebend.: Consequentia materialis est itla, quae non tenet in omnibus terminis
retenta consimiti dispositione et forma ita, quod non fiat variatio nisi terminorum.
Et talis est duptex, quia quaedam est vera simpliciter, et alia est vera ut
nunc. Consequentia vera simpliciter est itta, quae potest reduci ad formatem per
assumptionem unius propositionis necessariae ; et sie est ista consequentia materialis
bona simpliciter „Homo currit, igitur animal currit", et reducitur ad formalom per
istam necessariam „Omnis homo est animat". Et ista subdividitur in multa membra
secundum diversitatem tocorum diatecticorum. Ein Beispiel einer solchen topischen
Unterart ist Qu. in Praedicam. 13, p. 146 A: Consequentia tenet per hanc regulam:
Nihit inest alicui supponenti disiunctive pro multis, nisi alicui ittorum indeterminate
sumpto insit, und ebend. p. 147 B: tenet per hanc regulam: Quod inest alicui stanti
disiunctive pro multis, inest alicui ittorum indeterminate, was übrigens bis anf Shyreswood
zurückweist, s. ob. Anm. 83 u. 87.
618) Raim. Lullas, Dial. introd. f. 8 r. B: Locus est progressus ab uno comptexo
ad atterum vel ad se ipsum sub alia conditione sumptum Ex locis tamen
modo edueuntur consequentiae affirmativae, modo negativae, modo utraeque diversis
modis. Hiezu Anm. 623.
619) Duns Scotus, Qu. sup. Anal. pr. I, 10, p. 288 A: Consequentia materialis
bona ut nunc est itla, quae potest reduci ad formatem per assumptionem alieuius
propositionis contingentis verae. Et sie posito, quod Socrates est albus, itla conse
quentia est bona ut nunc ,,Socrates currit, igitur album currit", quia reducitur ad
formalom per istam contingentem „Socrates est albus".
620) Ders. Qu. in Phys. I, 2, (Vol. II) p. 5 A: Quadruplox est consequentia.
XVII. Erweiterung der byzant. Logik. 141
Aber auch einzelne Regeln der consequentia im Stile des Petrus
Hispanus wurden formulirt, nemlich: dass aus dem Gegentheile des Nach
satzes das Gegentheil des Vordersatzes folgt; dass aus jedem formell
widerspruchsvollen Satze jede mögliche Behauptung folgt; dass aus einem
unmöglichen Urtheile materiell jeder beliebige Satz folgt; dass aus jedem
beliebigen Satze ein Nothwendigkeits-Urtheil folgt; dass aus jedem falschen
Urtheile wenigstens ut nunc jedes beliebige Urtheil folgt, und ebenso
jedes wahre Urtheil jeden beliebigen Vordersatz haben kann621), welch
letztere drei Regeln anderwärts wieder mit kleinen Abänderungen auf
treten622), — sämmtlich Dinge, welche an Blödsinn des Formalismus
Anderem, was die byzantinische Logik darbietet, wenigstens nicht nach
stehen. Andrerseits finden wir, — gleichfalls zum Beweise, dass die
ganze Lehre gleichzeitig von Mehreren bearbeitet wurde —, dass man
neben Wiederholung einiger dieser Regeln auch noch die sog. regula de
quocunque auf das Verhältniss des Vorder- und Nach-Satzes anwendete
und auch die Subalternation der Begriffe zur consequentia rechnete und
sogar noch die specifische Differenz beizog, dass man die Qualität und
Modalität der Urtheile zu eigenen Regeln der Abfolge verwerthete, sowie
insbesondere, dass man sich auf die Topik warf, indem man aus der
selben die Begriffe der Definition, Beschreibung, Interpretation, des Ganzen
und des Theiles, der Ursache und der Wirkung, des Aehnlichen, des
Grösseren und Kleineren u. dgl. aufnahm 623). Ausserdem noch erfahren
Quaedam formalis, quae tenet in omnibus terminis stante consimiti forma propositionis
et terminorum Secunda est consequentia simplox, quae tenet virtute
inclasionis terminorum in significando, ut „Aomo est, ergo animal est'
Tertia vocatur materialis, quae tenet virtute aticuius propositionis necessario
intelloctae Quarta est consequentia ut nunc, quae tenet virtute medii contingentis.
621) Ders. Qu. sup. Anal. pr. I, 10, p. 288 A : In omni bona consequentia ad
oppositum contradictorium consequentis sequitur oppositum contradictorium anteeedentis
Quando ad antecedens sequitur consequens, oppositum consequentis
repugnat antecedenti Ad quamlibet propositionem implicantem contradictionem de
forma sequitur quaelibet alia propositio in consequentia formali, e. gr. ad istam
„Socrates est et Socrates non est1' sequitur „Bacutus stat in angulo" (p. 288 B)
Ad quamlibet propositionem impossibitem sequitur quaelibet alia propositio, non con
sequentia formali, sed bona consequentia materiali simpliciter, ut sequitur
„Homo est asinus, igitur tu es Romae" Ad quamlibet propositionem sequitur
propositio necessaria bona consequentia simplici Ad quamlibet propositionem
falsam sequitur quaelibet alia propositio in consequentia bona materiali ut nunc
Omnis propositio vera sequitur ad quameunque aliam propositionem in bona conse
quentia materiali ut nunc.
622) Ebend. II, 3, p. 334 B: Sequitur iita regula, quod necessarium sequitur
ad quodlibet, quia quaelibet propositio sequitur ad impossibite, igitur ad cuiustibet
propositionis oppositum sequitur opposita impossibitis, quae est necessaria..... Quod
libet verum sequitur ad quamlibet propositionem; st ittud verum sit necessarium,
tunc est consequentia simptex; sed si sit contingens, tunc est consequentia ut nunc.
Als eine vereinzelte hieher gehörige Notiz ist auch zu betrachten, was Abschn. XIX,
Anm. 21 (Nro. 11) angeführt werden wird.
623) Raim. Lullas, Dial. introd. f. 8 r. B: Ponuntur sequentes regulae consequentiarum
et locorum: Ex veris non sequitur nisi verum In omni consequentia
bona formali quidquid sequitur ad consequens, sequitur ad antecedens (v. A)
Omnis consequentia, cuius antecedens cum opposito contradictorio consequentis in
142 XVII. Erweiterung der byzant. Logik.
wir, dass man auch den aristotelischen Syllogismus „Si ix&eoetog" mit
dem byzantinischen Begriffe des terminus discretus und hiedurch mit
der consequentia in Verbindung brachte. Indem man nemlich beim ter
minus discretus, welcher an sich gegen jede Manigfaltigkeit spröd ist,
nicht allein um der Trinität willen gewisse Concessionen machte, sondern
auch z. B. an die Fluss-Namen dachte , durch welche das unaufhörlich
verschiedene Wasser durch Ein gleichbleibendes Wort bezeichnet werde,
stritt man "darüber, ob Syllogismen, welche aus solchen Begriffen aufge
baut werden, überhaupt zur formalis oder nur zur materialis consequentia
zu rechnen seien, und gegen die letztere Annahme berief man sich eben
auf jenen syllogismus expositorius des Aristoteles und hielt daran fest,
dass derselbe bei richtiger Behandlung des materiellen Gehaltes der Be
griffe als formalis consequentia zu betrachten sei 624). Hieraus aber
veritate non concordat, est bona Ex opposito contradictorio consequentis se
quitar oppositum contradictorium antecedentis A particulari ad suam indeftnitam
est bona consequentia. Ab universati ad suam particularem, indefinitam et singularem
A veritate unius contradictoriae ad falsitatem alterius A tota
copulativa ad alteram eius partem (B) A tota disiunctiva ad alteram eius
partem cum destructione alterius Ab exclasiva ad suam praeiacentem Ab
exctusiva affirmativa ad exceptivam negativam A conversa ad convertentem
A diffinitione ad diffinitum (vgl. Abschn. XIX, Anm. 150), a descriptione ad descriptum,
ab interpretatione ad interpretatum A differentia consiitutiva speeiei ad
speciem A proprietate ad proprium Ab uno synonymo ad aliud
(f. 9 r. A) De quocunque affirmatur pars subiectiva, de eo affirmatur suum totum
A quocunque removetur totum, ab eo removetur pars subiectiva Negative aparte
subiectiva ad suum totum A toto integrali ad partes, sine quibus esse non
potest A toto in modo negative ad partem (B) Cuicunque convenit totum
in loco, et pars in loco ..... Negative a partibus in loco ad totum in loco A
toto in tempore ad partem in tempore Ab omnibus partibus in tempore ad tolam
in tempore (v. A) A Mo numerali ad partem Negative a parte numerali
ad totum Ab esse causae ad esse effectus A posteriori ad suum prius
Negative ab aeeidenti priori ad posterius (B) Si unum contrarium verificatur
de inferiori, etiam retiquum contrarium Si unum disparatum affirmatur, reliquum
negatur Si magis non inest, nec minus Si minus inest, et magis
De simitibus simite est iudicium (f. 10 r. A) A propositione affirmativa de praesenti
de praedicato infinito ad negativam ae praedicato finito A propositione
affirmativa de praesenti de praedicato finito ad negativam de praedicato infinito
(B) Ab uno relativo ad alterum. Nur die ersten dieser Regeln finden sich auch
in Diatect. s. noe. log. p. 159, woselbst nur noch die Definition der nota consequentiae
hinzukommt: Nota consequentiae dicitur itla coniunctio, mediante qua propositio,
quae est antecedens, et Ma, quae est conscquens, coniunguntur, ut „igitur,
ergo" et simitia.
624) Uuns Scotus, Quaest. sup. Anal. pr. I, 11, p. 289 B: Syllogismus expo
sitorius (s. Abschn. IV, Anm. 554) est itle, cuius medium est terminus discretus.
Sed est notandum, quod terminus discretus (vgl. bei Shyreswood ob. Anm. 61 und
bei Petrus Hispanus Anm. 229) est triptex. Unus, qui significat unam solam rem
ita, quod suae significationi repugnat significare quamtibet diversarum rerum sine
nova impositione vel demonstratione. Alio modo dicitur terminus discretus, qui
supponit vel significat unam rem singularem, cum hoc tamen significat quamlibet
diversarum rerum, quibus itla res singularis est eadem, e. g. „haec essentia divina.l1
Tertio modo dicitur terminus discretus, ut iste terminus „Sequana", quia
nunc significat aquam, quae nunc est, et postea significabit aquam, quae postea erit,
tamen istae aquae habent vel habuerunt vet habebunt aliquam unionem ad invicem
propter continuam sueeessionem (vgl. Abschn. XIX, Anm. 206). Atiqui
supponunt, quod terminus primo modo dictus est proprie discrelas, et alii minus
XVII. Erweiterung der byzaut. Logik. 143
ersehen wir jedenfalls , dass der damalige Begriff der consequentia thatsächlich
eine den eigentlichen Syllogismus umfassende Bedeutung hatte
(s. Anm. 612 f.).
Sind nun alle diese Dinge, welche ich als Erweiterung der byzan
tinischen Logik darzustellen hatte, unzweifelhafte und nachweisbare Vor
arbeiten der Gestaltung, welche die Summula-Litteratur später annahm,
so darf ich zum Schlusse denselben noch ein Glied beizählen , welches
zwar nur in leisen und unscheinbaren Anfängen auftritt , aber eben hiedurch
im Zusammenhalte mit den übrigen gleichzeitigen Erscheinungen
eine grössere geschichtliche Bedeutsamkeit erhält. Es müssen nemlich
auch die später so genannten „Obligatoria" (s. Abschn. XX, Anm. 298)
schon damals in ihren ersten Grundlagen entstanden sein, denn wir
finden unverkennbare Spuren einer sichtlichen Bezugnahme auf eine der
artige Doctrin. Allerdings würde Jeder, der die spätere Gestaltung der
Obligatoria nicht kennt, völlig unbefangen darüber hinweggehen , wenn
in dem uns zugänglichen Quellen-Materiale einmal auch gewisse Erforder
nisse der „disputatio" aufgezählt werden , nemlich dass beim Disputiren
das Streben nach Wahrheit obwalten solle, ferner dass die beiden gegne
rischen Behauptungen gleich möglich sein müssen, und dass die Beweis
führung die Formen des Beweises einzuhalten habe 625). Aber so un
wichtig und gleichgültig diese Notiz auch erscheinen mag, so wird doch
die Annahme, dass damals neben dem vielen Anderen auch dieser Punkt
in der üblichen Schul-Litteratur seine besondere Berücksichtigung gefunden
habe, dadurch bestärkt, dass wir (— ongefähr zwei Jahrzehnte später —)
einer Formulirung begegnen, welche bereits die später übliche Termino
logie zeigt. Mit den Ausdrücken nemlich, dass in einer Disputation der
„Opponent" und der „Respondent" wechselseitig in Bezug auf ihre Zu
geständnisse „obligati" sind, wird jene Schwierigkeit, welche auch in
der späteren Theorie der Obligatoria erscheint, erwähnt, dass die bei
den Disputirenden eigentlich im nemlichen Augenblicke Behauptung und
Acceptation aussprechen sollten, diess aber tatsächlich nicht möglich
proprie. Tunc dicunt, quod syllogismi facti ex terminis discretis primo modo sint
syllogismi boni gratia formae ; sed si fiant ex aliis terminis, non vere Contra
istud arguitur, quia tunc sequeretur, quod syllogismus expositorius non esset conse
quentia formalis. Consequens est falsum, quia per syllogismum expositorium
probatur conversio universalis negativac, secundo, quia per ipsum probantur
syllogismi tertiae figurae, qui sunt consequentiae formates Syltogismus exposi
torius non tenet gratia dispositionis vel formae propositionum et terminorum, sed
praecise gratia terminorum, qui sie vel sie significant, et hoc est tenere gratia materiae
Ideo dicendum est aliter, quod syllogismus expositorius tenet gratia
formae in omnibus terminis, dum tamen praemissae regutentur debite per vdici de
omni" vel „dici de nullo1', ita quod terminus discretus distribuatur mediantibus istis
dictionibus „quod est1', ut ista „Socrates currit" debet resolvi in istam „Omne quod
est Socrates, currit", et tunc syllogismus expositorius est consequentia formalis.
625) Raim, Lullas, Diatect. s. noe. log. p. 161 : Disputatio est contrarietas
spiritualis, quae per verbum manifestat coneeptionem , quam habet unus intelloctus
contra alium Disputans primo debet habere intentionem cognoscendi et amandi
veritatem Secundo, quod supponatur in prineipio, quod utraque pars quaestionis
sit possibitis Tertio quod arguens probet vel improbet per aliquam speciem probationis
Quarto, quod inter disputantes sit communis amicitia.
144 XVII. Erweiterung der byzant. Logik.
sei 62e). Und konnte nun dieser vereinzelte Punkt in solcher Weise
gelegentlich angeführt werden , so dürfen wir wohl schliessen, dass
wenigstens zu Anfang des 14. Jahrhunderts die Grundzüge der nach
maligen Obligatoria im Ganzen bereits zum Schulbetriebe der Summula-
Litteratur gehörten.
626) Burloigh, sup. artem veterem (s. Abschn. XIX, Anm. 574), f. 59 r. A:
In disputatione opponens si proponat istam „deus est", respondens habet istam concedere,
si non obligetur ad oppositum; sed non concedit istam, quando profertur,
quia sie opponens et respondens simut habent loqui, quud non est verum, et quando
non profertur, tunc non est; ergo habet concedere itlam, quando non est, et non
habet concedere non obligatus nisi verum; ergo haec est vera, quando non est u. s. w.
S. Abschn. XX, Anm. 401.
XVIII. ABSCHNITT.
RAIMUNDUS LULLÜS.
Wohl Niemand wird an der kleinen chronologischen Abweichung
ernstlich Anstoss nehmen , welche äusserlich darin liegt , dass ich über
Raimundus Lullus (geb. 1234 , gest. 1315) in einem beson
deren Abschnitte schon hier, d. h. noch vor jenen litterarischen Er
scheinungen handle, welche am Anfange des folgenden Abschnittes zur
Sprache kommen werden; denn strenge nach dem Faden der Chrono
logie hätte ich den Lullus erst nach Duns Scotus vornehmen dürfen.
Jedoch einerseits handelt es sich bei diesem Verstösse kaum um ein
Jahrzehent, da jene Dinge, welche ich später vorführen werde, un
gefähr zwischen 1277 und 1308 liegen, während die schriftstellerische
Thätigkeit des Lullus im Ganzen in die Jahre zwischen 1285 und
1314 fällt. Und andrerseits, — was das Wichtigere ist —, lag mir
für die Reihenfolge , welche ich einschlage , das Entscheidende in dem
Umstande, dass Lullus in den Schriften, welchen er seinen zwei
felhaften Ruhm verdankt , sowohl dem damals allgemein recipirten
Quellenkreise völlig fern steht, als auch in seinem vereinzelten und
vereinsamten Auftreten nicht den geringsten Einfluss auf die manigfaltigen
Controversen , welche seit Anfang des 14. Jahrhunderts die
Zeit bewegten , ausüben konnte. Sowie ich demnach den Lullus weder
dem vorigen Abschnitte beifügen konnte, noch auch durch ihn im
folgenden Abschnitte eine ganz unorganische Unterbrechung eines allmäligen
Ganges der Controversen hervorrufen durfte, so möge hiemit
der Mann auch hier für uns ebenso isolirt dastehen, wie er thatsächlich
es war.
Eine andere Frage wäre allerdings, ob denn Raimundus Lullus wirk
lich in einer Geschichte der Logik seine Stelle finden durfte. Und in der
Thal liegt in der Aufnahme desselben nur ein Zugeständniss, welches ich
den Erwartungen des Lesers mache; denn Logik ist die Ars magna
wahrlich nicht. Ich bin nemlich nicht berechtigt, irgend einen Gegen
stand etwa durch den Machtspruch , dass derselbe lediglich „dummes
Zeug" sei oder dgl., gleichsam zu escamotiren , sondern ich habe die
leidige Pflicht , auch den Unsinn , welcher im Laufe der Geschichte auf
tauchte, darzustellen; und die Erfüllung dieser Pflicht zu erwarten, hat
der Leser ein Recht. Vielleicht kann ich hiemit die Mitwelt (oder etwa
auch die Nachwelt) der Mühe überheben, in dem üppig wuchernden Wust
des Lullus zu blättern.
Pranii, Gesch. Iil. 10
146 XVIII. Raimundus Lullus.
Was die zahlreichen hieher gehörigen Schriften des Lullus, welche
wahrscheinlich nicht sämmtlich acht sind , betrifft 1) , so müssen wir die
selben vor Allem nach gewissen Gruppen unterscheiden , welche sodann
auch für unsere Darstellung maassgebend sind. Nemlich zunächst ist es
das Gebiet der gewöhnlichen Schul -Logik, welches Lullus zwar miss
achtete, aber doch bearbeitete; dahin gehören die unter dem ungeschickten
Titel „Logicalia parva" gedruckten Diatecticae introductiones 2) und
Diatectica seu logica nova 3) , sowie De venatione medii 4) und De demonstratione
per aequiparantiam1'); auch kann beigezogen werden De
prima et secunda intentione 6) und um der Universalien und Kategorien
willen Liber Chaos 7). Manches andere , z. B. ein Auszug der Logik
1) Von der Gesammtausgabe der Werke des Lullas, welche Salzinger (er
nennt sich erst in der Vorrede zum 6. Bande als Herausgeber) in zehn Bänden
besorgte oder vielmehr hesorgen wollte (Beati Raymundi Lutli opera omnia. Mogunt.
1721—42. fol.), finden sich der 7. und 8. Band in keiner einzigen Bibliothek,
und die Vermuthung ist höchst begründet, dass diese beiden Bände überhaupt nie
gedruckt wurden (wahrscheinlich in Folge einer Opposition der Jesuiten, s. Ad.
Helfferich, Raymuml Lull n. d. Anfänge d. catalonischen Literatur. Berl. 1858.
S. 72 f. u. 161 f.). Ergänzend kommen uns einige ältere Einzeln -Drucke und
ausserdem Dasjenige zu Hitfe, was der Strassburger Buchhändler Zetzner unter
dem Titel Raymundi Lultii Opera ea, quae ad adinventam ab ipso, attem universatem
scientiarum artivmque omnium pertinent etc. Argent. 1609. 8. veröffentlichte.
Jedoch hat sich mir immer wieder das gewichtige Bedenken aufgedrängt, ob denn
wirklich Altes, was unter dem Namen des Lullas gedruckt oder ungedruckt vorliegt,
aus der Feder desselben geflossen sei, und ich kam zu der Ansicht, dass hier die
litterarische Kritik erst noch von vorne beginnen müsse (s. z. B. Anm. 15 u. bes.
74 f.), während ich selbst für den hiesigen Zweck mich auf den Hauptinhalt, soweit
derselbe als acht gelten muss, beschränken durfte. Falls aber Jemand Lust hätte,
den begabten Querkopf Lullas zum Gegenstande einer umfassenden Monographie
zu machen, müsste vor Allem jene Forderung der Kritik erfüllt werden. Uebrigens
würde zu einer wahrhaften Gesammtausgabe , welche einem solchen Unternehmen
erst noch vorhergehen müsste, das vollständigste Material nur in der Münchner
Staatsbibliothek zu finden sein, welche in Folge der philosophischen Liebhaberei
eines pfalzbaierischen Herzoges eine staunenswerthe Menge lateinischer und catalonischer
(s. Anm. 23) Schriften des Lullas handschriftlich besitzt. Nach den dort
vorhandenen Aufzeichnungen dürfte die Mainzer Seminar-Bibliothek nur Weniges zur
Ergänzung darbieten.
2) Das in Alcala (in Acatl. Complatensi per A. G. Brocarium) l. J. 1518. 4. ge
druckte Buch trägt das Titelblatt „Logicalia parva itlaminati doctoris Raymundi
Lullii", aber die erste Seite beginnt mit der Ueberschrift: „Dyatectice introductiones
Illaminati doctoris et martyris Raymundi Lulli". Die Aufschrift am Titel blatte ist
Unsinn, denn einerseits existirte zur Zeit des Lullas der Ausdruck „Parva logicalia"
noch gar nicht, und andrerseits bedeutete derselbe, als er üblich wurde, etwas
ganz Anderes. Im 16. Jahrh. kam allerdings die Kenntniss dieser Dinge abhanden.
3) Ohne Titelblatt anfangend : „Deus cum tua summa perfectione. lncipit logica
brevis nova". S. I. e. a. (wahrscheinlich Veneiiis 1480). 4. Sodann Diatectica seu
logica nova venerabitis eremitae Raymundi Lullii per M. Bern. Lavinhetam. Paris.
1516. 4. Hernach bei Zetzuer p. 147—161.
4) Bei Lavinheta (vor. Anm.) und bei Zetzuer p. 162 — 165.
5) Bei Sahinger in Vol. IV, Salzinger's Ausgabe hat das Eigenthümliche, dass
in allen Bänden derselben (— gewiss nicht ohne Absicht — ) stets jede auch noch
so kurze Schrift eigens für sich paginirt und somit die Reihenfolge der Zusammen
stellang nur durch die Hanpt-Titelblätter der Bände festgestellt ist.
6) Ebend. in Vol. VI.
7) Ebend. in Vol. III.
XVIII. Raimundus Lullus. 147
Algazeli's (vgl. Anm. 24), ist noch ungedruckt8). Sodann aber konnte
ja Lullus bekanntlichst sich rühmen, selbstständig eine neue Technik er
funden zu haben, welche gemeiniglich als Ars magna bezeichnet wird;
die grosse Masse der Schriften jedoch, welche sich auf dieselbe beziehen,
ist l'olgendermaassen zu gruppiren: Vorerst ist es die Technik selbst,
welche mehr oder weniger ausführlich, sei es ganz oder theilweise, dar
gelegt wird in: Ars magna et ultimai*), Ars brevis ,0), De auditu cabbalistico
11), Tabula generalis 12), Brevis practica tabulae generalis und
Lectura compendiosa tabulae generalis 1 3) , De conversione subiecti et
praedicali 14) , Introductio magnae artis generalis 15). Sodann aber
wird auch speciell die praktische Anwendung dieser Technik gelehrt in :
Ars inventiva veritatis seu inteltectiva veri und Lectura super artem
inventivam et tabulam generatem 16). Aber die auf die einzelnen Wissen
schaften, und vor Allem auf die Theologie, bereits angewendete Technik,
d. h. somit die schliessliche reale Durchführung derselben, welche Lullus
beabsichtigte , erscheint in : Ars demonstrativa, Jntroductoria artis demonstralivae
, Lectura super figuras artis demonstrativae , Compendium
artis demonstrativae, Ars inveniendi particularia in universalibus,
Propositiones secundum artem demonstrativam 17) , Ars compendiosa
inveniendi veritatem seu ars magna et maior, Ars universalis seu
lectura artis compendiosae1*) , Libeltus correlativorum innatorum 19),
8) Nemlich: Compendium logicae Algazeli (s. Salzinger, Vol. I, Catal. libr.
p. 9 B), wie aus Cod. lat. Mon. 10538, f. 103—126, sich zeigt, nur eine excerpirende
Uebersetzung des arabischen Originales; ferner De quinque praedicabitibus et
decem praedicamentis (p. 27 B), De loco minori ad maiorem (p. 15 B), gleichfalls
beide in München handschriftlich vorhanden ; hiezu noch De significationibus (s.
ebd. p. 26, vielleicht beruhte auch diese Schrift auf Algazeli, s. Abschn. XVI,
Anm. 244).
9) Gedruckt ohne Titelblatt. , Deus cum tua summa perfectione. Incipit ars ge
neralis ultima. Veneiiis per magistrum Johannem Cordubensem. 1480. 4. Dann lllaminati
sacrae paginae professoris Raymundi Lulli ars magna generalis et ultima ete.
per magistrum Bern, la Vinlieta. Lugd. 1517. 4. Ferner bei Zetzuer p. 218—663.
10) Approbatio artis itlaminati doctoris magistri Raym. Lulli una cum arte brevi.
Roffloe 1513. 8. Ars brevis itl. doct. R. L. per Bern, de Lavinheta. Lugd. 1514. 8.
Bei Zetzuer p. 1—42.
11) Bei Zetzuer p. 43 — 110. Dass aber Titel, Einleitung und einzelne Stellen
dieser Schrift kritische Bedenken erregen, s. unten Anm. 74 ff.
12) Bei Salzinger in Vol. V. (auch in der unten, Anm. 16, anzuführenden
Ausgabe).
13) Beide bei Sahinger ebend.
14) In Lavinheta's Ausgabe der Diatectica (ob. Anm. 3), und bei Zetzuer
p. 166-177.
15) Gedruckt s. I. (wahrscheinlich in Lyon) 1515. 4. Jedoch diese Schrift
muss ich wegen der späteren Zusätze, welche sie enthält, entschieden als unächt
bezeichnen; im Ucbrigen ist sie nur ein karger Auszug der Ars magna et ultima,
und es lohnt sich auch darum keiner weiteren Berücksichtigung.
16) Beide in Divi Raymundi Lulli doctoris itlaminati Ars inventiva veritatis,
Tabula generalis, Commentum in easdem ipsius Raymundi (hrsggben von Atphonsus
o Proaza), Valontiae apud Didacum de Gumiet, 1515. fol„ sowie bei Salzinger
in Vol. V.
17) Sämmtlich bei Salzinger in Vol. III.
18) Beide ebend. in Vol. I.
19) Gedruckt bei der sogleich, Anm. 22, anzuführenden Logica nova.
10*
148 XV1I1. Rairaundus Lullus.
Arbor scientiae20). Auch aus dem Gesanimt-Umkreise der vielgestaltigen
Ars magna ist Vieles noch ungedruckt21). Ferner ein Mittelding zwi
schen der eigenen Ars des Lullus und demjenigen, was man gewöhnlich
Logik nannte und noch nennt, bietet er als „neue Logik" an, wie wir
aus der Darstellung seiner Schrift De novo logica12) ersehen werden.
Endlich aber war Lullus (— abgesehen von der Schule Notker s in
St. Gallen, s. Absehn. XIII, Anm. 244 ff. —) zu seiner Zeit der erste
Autor, welcher die Philosophie und auch die Logik von der Schulsprache
des Mittelalters zu emancipiren versuchte, indem er Vieles (zuweilen neben
einer lateinischen Bearbeitung des gleichen Gegenstandes) in seiner Mutter
sprache, d. h. im catalonischen Dialekte, und zwar häufig in gereimten
Versen, schrieb. Hievon gehört hieher eine Episode über Logik, welche
sich an die so eben erwähnte Nova logica anschliesst 23), und eine ge
reimte Bearbeitung der Logik Algazeli's 24).
Wenden wir uns hiemit behufs unserer Darstellung20) zuerst zu
dem Gebiete der gewöhnlichen Schul - Logik , so müssen wir vor Allem
beachten , dass Lullus sehr gering über dieselbe denkt. Denn schon die
aus Avicenna entnommene Bemerkung, dass es auch eine unmittelbare und
natürliche Logik gebe26), erhält bei ihm den Sinn, dass die technische
20) Häufig gedruckt; bei Snlzinger nicht.
21) Sämmtliches aber ist in München oder in Mainz handschriftlich vorhanden;
nemlich: Ars inteltectiva (s. Sahinger, Catal. p. 21 B), Ars compendiosa seu Vademecum
(ebend., — jedoch schwerlich acht —), Ars generalis ad omnes scientias
(ebend. p. 7 B), Applicatio artis generalis ad varias scientias (p. 6 B), De experientia
realitatis artis generalis (p. 13 A), Investigatio generalium mixtionum (ebd.), Regulae
introductoriae ad practicam artis demonstrativae (p. 19 A), De modo applicandi novam
logicam ad ius et medicinam (p. 16A), De venatione substantiae et aeeidentis (p. 20 A),
De syllogismis contradictionis (p. 19 B; aus Cod. lat. Mon. 10588, f. 149— 171, geht
hervor, dass diese Schrift nicht logischen Inhaltes ist, sondern Beweise und Gegen
beweise aus dem Gebiete der Theologie erörtert), De affirmatione et negatione (ebd.
p. 6 A, s. unten Anm. 109).
22) Raymundi Lullii Docloris itlaminati de nova logica etc. (der Herausgeber
ist wieder Alphons a Proaza, vgl. Anm. 16), Vatentiae ap. Georgium Costitla. 1512. 4.
23) Ueber die catalonischen Handschriften von Werken des Lullns in der
Münchner Bibliothek s. Catalogus eodd. mscrptt. bibl. reg. Monac. VII, p. 65 f., 88 fT.,
288. Die Linguistik könnte hier bei schwierigeren Wortformen durch die be
treffenden lateinischen Bearbeitungen die trefflichste Nachhilfe finden (so findet sich
z. B. im Cod. hisp. 56 ein catalonischer Text der eben erwähnten Nova logica).
In der interessanten neuen Publication „Obras rimadas de Rumon Lull por Gerönimo
Rossellö. Palma 1859. 4", welche aus Batearischen Handschriften geschöpft
ist, finden wir eine gereimte catalonische Darstellang der „Aplicaciö de t'art generat"
(p. 384 ff.), woselbst speciell die Logik (p. 400 ff.) behandelt isl. Näheres unten
Anm. 171 ff.
24) Cod. lat. Monac. 10538, f. 127—138, zeigt sich als Versification eines
abermaligen Excerptes aus obigem (Anm. 8) Compendium log. Algazelis. Ich will
daraus nur die Anfangs-Zeilen mittheilen, welche beurkunden, dass Lullas auch
Diejenigen zur Logik und Philosophie führen will , welche weder Lateinisch noch
Arabisch verstehen ; sie lauten : De logica tractam breument, Loqual es compendi
novelt En mon enteniment apelt, Que transtat de lati en romans, En rimes, en mots
qui son plans, Per tal que hom pusca mostrar Logica e phiiosofar A cells qui non
sahen tati Ni arabich etc. etc.
25) Jene Schriften, welche ihren Abdruck bei Zetzuer oder bei Salzinger ge
funden haben, citire ich nach eben diesen Ausgaben.
26) Introd, art. demmstr. p. 2 B : Aliqui per habitum acquisitum habent seien
XVIII. Raimundus Lullus.
Logik, welche an „sermo" gebunden sei (vgl. Vincenz v. Beauvais, vor.
Absclin., Anm. 295), eben nur diese logische „intentio" der Dinge er
fassen könne, während die Ars magna unmittelbar die natürliche Realität
und deren praktische Verwirklichung zum Gegenstande habe und daher
an Fülle des Wahrheits-Gehaltes weit über der Logik stehe27). Kurz es
ist die traditionell gewordene Auffassung der secunda intentio 2 8), welche
jedoch hier, — ein Zerrbild arabischer Doctrinen —, zur Geringschätzung
der Logik führt, denn nur die intentio prima soll der wahren Werkthätigkeit
des Intellectus, d. h. dem Gebiete der Tugend, angehören und »
sonach allein wahre Causalität sein und höchsten Werth besitzen 29). Ja
selbst in eigentlich logischer Beziehung erblickt Lullus in sehr ähnlicher
Weise wie Roger Baco (vor. Abschn., Anm. 571 ff.) die prima intentio
nur in dem Erfassen des Individuellen und Particularen , während alles
Generelle in Auffassung und Sprachschatz auf blosser Gemeinsamkeit
{commune) beruhe und so zur intentio secunda gehöre 30). Mag daher
immerhin Lullus sagen , das Denken sei in Grammatik , Logik und Geo
metrie activ, hingegen in den übrigen Wissenschaften passiv, und als
Drittes komme die Tugendübung hinzu31), so hat er bei jener Activität
tiam arguendi, alii habent, quod naturaliter arguant, nam et rustici quandoque
subtititer arguunt. S. Abschn. XVI, Anm. 80. Vgl. Roger Baco, vor. Abschn.,
Anm. 563 f.
27) Bree. prar.t. tab. gener. p. 24 A: Cum veritas sit unum de principiis huius
artis, et logica consideret verum in sermone potest fieri applicatio ad specialia
principia logicae et speciates regulas in logica applicatas ; logicus enim potest considerare
logicalom bonitatem secundum definitionem generalis bonitatis etc
(B) Quaeritur, utrum haec scientia et logica habeant idem subiectum; et dicimus,
quod non Per istam scientiam naturalis considerat agere naturate reate bonum,
sed logicus intentionalo, et per hanc scientiam inteltectus attingit plus de veritate,
quam logicus. Die gleiche Bevorzugung des Praktischen ebenfalls bei Roger
Baco, Anm. 561.
28) Ars magna et ult. p. 243 : Logica est de secundis intentionibus iunctis
primis. Ebenso ebend. p. 538. Hiezu Anm. 142.
29) De prima et sec. intent. p. 2 A : Intentio dividitur in duos modos, sc. in
primam et secundam; prima est melior et nobitior quam secunda, quia est magis
utitis et magis necessaria, et prima est prineipium secundae, et secunda movetur per
primam (B) Intelloctus, quem habes, est per secundam intentionem, el operatio
inteltectus, sc. intelligere, est per primam; nam operatio virtutis est melior quam
eirtus, cum virtus sit ad hoc, ut sit operatio. Diese ethische Auffassung (vgl.
Abschn. XVI, Anm. 13 u. 242) wird auch durch folgendes Gleichniss ausgedrückt
(ebend.): Si tu facis scribi quendam librum ab aliquo scriba, tu habes primam in
tentionem in faciendo libro et habes secundam ad dandum denarios illi scribae, et
scriba facit contrarium huius, quia ipse magis amat denarios, quos illi solvisti pro
suo tabore, quam librum. Vgl. Ars demonstr. p. 43 A. Ars compend. ine. verit.
p. 11 B.
30) Diatect. Introd. f. 1 v. A : Intentio est simititudo in anima alieuius vel aliquorum
naturaliter repraesentativo ; est autem duptex, sc. prima et secunda. Prima
est simititudo particularis vet singularis in anima correspondens termino primae impositionis
Secunda est simititudo in anima correspondens termino secundae impositionis
vel primae in communi sumptae. Unde simititudines seu coneeptus generates
sunt secundae intentiones, et particulares seu singulares sunt primae; ad modum
rerum realium, in quibus genera et species sunt per secundam intentionem et sua
partieularia per primam.
31) Ars magna et ult. p. 242: Habet inteltectus actionem et passionem, et habet
actionem in grammatica, logica et geometria, et passionem in scientiis positivis, et
habet bonitates per morates virtutes.
150 XV111. Raimundus Lullus.
der Logik dennoch nur seine Ars magna im Sinne; denn nur diese gilt
ihm als bleibend und beständig , während die Logik unbeständig und
schwankend (instabitis, labilis) sei und kein wahres Gesetz auffinden
könne , wozu auch noch die grosse Schwierigkeit der Logik komme , da
man in der Ars magna in Einein Monate mehr profitiren könne, als in
der Logik in einem Jahre 32).
Insoferae aber Lullus dennoch dieses von ihm gering geachtete Ge
biet bearbeitete, zeigt sich, dass er dabei durchgängig der Tradition der
byzantinischen Logik folgte33), — ein Umstand, durch welchen er uns
ja schon am Schlusse des vorigen Abschnittes mehrfach als Quelle diente.
Nach einer Definition der Logik , welche aus der boethianischen und der
arabischen Doctrin gemischt ist 34), theilt er den Umkreis der Logik sofort
nach terminus, propositio, argumentatio36). Der erste Theü, welchen
er nach der Terminologie seiner Schrift „Arbor scientiae" (s. Anm. 143)
als „Radices arboris" bezeichnet, knüpft an die Definition des terminus
eine Eintheilung desselben in einen categoreumatischen und syncategoreumatischen,
wobei an die Unterabteilung des ersteren 36) zugleich die
32) Ebend. p. 538 : Unde intetloctus cognoscit, per quem modum logica est
applicabitis , et etiam cognoscit, per quem modum logicus non potest stare coram
artista huius artis. Ouae sunt stabitia et immutabitio, confundit petendo ab eo, quod
intendit concladere, et intellocta conclasione coneladit cum stabititate et immutabititate
principiorum et regularum, et statim nesciet, quomodo evadet. Item logicus tractat
de diffinitione considerata per primam speciem regulae C tantum, generalis autem
artista huius artis per omnes species regulae C. (s. Anm. 97). Logicus tractat de
secundariis intentionibus adiunctis primis, sed generalis artista tractat de primis per
secundam speciem regulae C Et in isto passu cognoscit inteltectus, quod logica
est scientia instabitis sive labitis, haec autem ars permanens et stabitis. Item logicus
facit conclasionem cum duabus praemissis, generalis autem artista cum mixtione
principiorum et regularum. Adhuc logicus non potest invenire veram logem cum
logica, generalis autem artista cum ista arte invenit; nam itla tex est vera, quam
principia et regulae huius artis intrare possunt. Amplius logica est ars difficitis ad
addiscendum, haec autem ars est multum facitis ratione mixtionis et concatenationis
principiorum et regularum (s. Anm. 119); et ideo ptus potest addiscere artista de
hac arte uno mensc, quam togicus de togica uno anno. Hiezu Anm. 65.
33) Wenn die Eine Bearbeitung dieser Schul-Logik sich in der Titel-Ueberschrift
als „nova togica" bezeichnet (Anm. 3) , so lege ich hierauf kein Gewicht ;
denn einerseits stammt diess wahrscheinlich von späteren Verehrern lullianischer
Weisheit her, da Lullas selbst eine „neue" Logik wohl nur in jenem Mitteldinge,
welches zwischen alter Logik und Ars magna steht (Anm. 22), darbieten wollte ; an
drerseits allerdings nennt Lullas in seiner marktschreierischen Manier zuletzt Alles,
was er schreibt, eine grosse „Neuigkeit", selbst wenn es nur eine Wiederholang
Algazeli's ist (Anm. 24).
34) Dialoct. introd. (s. Anm. 2) f. 1 r. A : Logica est ars et scientia, qua verum
et fatsum ratiocinando cognoscuntur et unum ab altera discernitur verum etigendo et
falsum dimittendo. Fast ebenso Diatect. (b, Zetzner, s. Anm. 3) p. 147. S. Abschn.
XII, Anm. 76. u. Abschn. XVI, Anm. 15 ff.
35) Dial. introd. ebd. : Cuius principia specifica sunt tria, sc. terminus, pro
positio et argumentatio. Diatect. ebd. : In logica considerantur tria inter alia,
sc. u. s. f.
36) Dial. introd. ebd.: De radicibus arboris. Terminus est dictio significativa,
ex qua propositio constituitur (s. vor. Abschn,, Anm. 199) Dividitur in terminum
categoreumaticum et syncategoreumaticum (s. ebd. Anm. 34, 256 ff.). Catcgoreumaticus
dividitur in communem et singutarem (ebd. Anm. 61, 229, 610). Communis
dividitur in univocum, aequivocum et denominativum (diese Verwendung dieser Ein
XVIII. Raimundus Lullus. 151
Gliederung in Subject, Prädicat und Copula37), sowie die Gradabstufung
vom generalissimum bis zum specialissimum angereiht wird38), dem
letzteren aber alle „signa" der Universalität, Partieularität und Negativität
beigezählt werden 3'J)- Indem hierauf die schon oben, Anm. 30, erwähnte
Stelle über intentio und impositio folgt 40) , kann Lullus daran die Be
sprechung der quinque voces und der Kategorien anreihen41), wird aber
eben durch seine Auffassung der intentio veranlasst, die Universalien und
die Kategorien, bei welch letzteren er die arbor Porphyriana durch
sämmtlirhe zehn hindurchgeführt wissen will42), etwas näher an die
Mystik der Ars magna hinzurücken, d. h. er behandelt dieselben in Kürze
nach jenen Schablonen, welche wir unten (Anm. 94 ff.) treffen werden43).
Ja anderwärts sehen wir, wie er in Uebereinstimmung mit den Grund
sätzen der Ars magna die Realität der Universalien auf eine wahrhaft unver
ständige Weise zu begründen versuchte und dieselben überhaupt in einem
zügellosen theologischen Realismus nur als Schöpfungsacte Gottes nahm 44),
theilnng ist neu) Singularis vel diseretus dividitur in abstractum (z. B.
humanitas) et concretum (z. B. homo). Hingegen in Diateet. p. 147 ist nur die
Eintheilang des terminus in communis und diseretus angegeben.
37) Dial. introd. f. 1 r. B: Terminus categoreumaticus in propositione modo est
subieetum modo praedicdlum Copula est persona .... verbi „suma. Vgl. Diateet.
p. 147. S. vor. Abschn. Anm. 152.
38) Dial. introd. ebd.: Terminus categoreumaticus alia divisione dividitur in
generalissimum, subalternum, specialissimum, individuatem. In Dialoet. fehlt dieses.
39) Dial. introd. ehd. : Syncategoreumaticus terminus dividitur in universate
signum, particulare signum et partes orationis indectinabites. Hingegen Dialoet. p. 147:
Quidam termini dicuntur signa universalia et quidam particularia, negativa, und
als dergleichen signa kommen im Vergleiche mit Shyreswood (vor. Abschn., Anm.
68 ff.) und mit Petrus Hispanus (ebd. Anm. 238 ff.) hier neu hinzu: ubicunque,
quoeunque, semper, nunquam, nusquam, aliquando, alieubi.
40) In Dialoet. fehlt diese kurze Erörterung.
41) Diat. introd. f. 1 v. B. Hingegen in Dialoet. hält er sich an die Reihenfolge
der byzantinischen Logik , indem er dort die Praedicabitia und Praedicamenta erst
nach der Lehre vom Urtheite folgen lässt; auch finden wir dort nur einen dürren
nichtssagenden Auszug der gewöhnlichsten Lehre.
42) Dialoet. p. 153: Praedicamentum est ordinatio terminorum secundum sub et
supra (vgl. Dial. Introd. f. 1 v. B), ut patet in sequenti figura Sicut est facta
ista arbor in praedicamenta substantiae, ita potest fieri in aliis praedicamentis, ut
.... per tatem cognitionem melius possit homo rerum varietates inquirere.
43) Dial. introd. f. 2 r. Dass er das Gleiche auch in seiner Schrift De quinque
praedicabitibus et decem praedicamentis that, ersehen wir aus Cod. lat. Mon. 10517,
f. 49—52.
44) JVot'o logica, f. 8 r: Quaeritur, utrum genus sit ens realo ; et dicimusr quod
sit; quod probamus quinque rationibus: Necesse est, quod corpus sit genus
reate; alioquin corpus non esset divisibite naturaliter in corpus animatum et inanimatum
Natura universi non patitur vaeuitatem, quod faceret, si genus non
esset ens reate Constitutio mundi foret impossibitis, si genus non esset ens
reate St genus non esset ens realo, inferiora individua non suseiperent influentiam
a corporibus supracoelostibus Subieetum habitus animalitatis dieimus
esse ens reate, quod genus vocamus. Mit ganz analogen Gründen wird dann, ebend.
f. 9 r, die Realität der Species erwiesen. Liber Chaos, p. 19 A: Primus gradus
chaos est genus omnia entia in se continens p. 20 B: Cum creator omnium de
primo gradu chaos species in secundum produceret p. 21 B : Differentia est in
primo gradu chaos . inter agens et patiens essentiae ipsius chaos i. p. 23 B:
In primo gradu chaos deus fuit propriificativus p. 24 B : Quoniam in primo
152 XVIII. Raimundus Lullus.
und analog im Naturgebiete den Kategorien eine physikalisch-realistische
Geltung zuwies 45).
Als „truncus arboris" folgt sodann die Lehre vom Urtheile. Die
Erörterung über das kategorische Urtheil schliesst sich ganz an Petrus
Hispanus an46); neu kommt nur hinzu, dass Lullus auf den Gebrauch
der Worte „et" und „vel" im Subject und Prädicate hinweist47), und
dass er im Hinblicke auf die Ars magna noch von einer anderweitigen
nicht-logischen Umkehrung der Urtheile48) und ebenso von einer solchen
Entgegensetzung spricht49). Beim hypothetischen Urtheile nimmt er obige
Erweiterungen auf, für welche er selbst uns als Quelle diente50); des
gleichen, was die Verknüpfung der Exponibilia mit dem hypothetischen
Urtheile betrifft51). Die Modalität behandelt er, abgesehen von der Auf
nahme jener neuen Lehre über sensus divisus und compositum (vor.
gradu chäos est igneitas habens in se ignificativum et ignificabite, sequuntur aeeidentia,
sc. quantitas, qualitas, relatio et cetera.
45) Liber Chaos, p. 26 A: Substanliatum est primum chaos, quia omnia quatuor
elomenta una cum omnibus suis etementalibus sunt una substantia p. 27 B :
Ex interna quantitate igneitatis tam activa quam passiva composita est quantitas
primi chaos p. 28 B: Primum et secundum chaos relative se habuerunt per modum
generationis et creationis p. 30 A: Una qualitas extensa per totum primum
chaos producitur de qualitate igneitatis p. 31 A: Actio dividitur in substantiatem
et accidentatem p. 32 A : Sicut de actione dictum est, potest intelligi relativo
modo dictum esse de passione p. 33 B: Si iutetligere votumus, tempus esse
aliquod ens reate , considerare debemus motum in octava sphaera firmamenti
p. 35 B : Convenit locus omnibus, quae sunt sub suprema superficie octavae sphaerae
p. 37 B: Silaatus est primus gradus chaos de igneitate p. 40 A: Duptex
est habitus et assituatio chaos, sc. substantialis et aeeidentalis.
46) Dial. introd. f. 2 v. A u, B die Eintheilang nach Quantität und Qualität
nebst den drei Fragen und ihrem Memorialverse (vgl. Diatect. p. 148, woselbst
jedoch der Vers fehlt; s. vor. Abschn. Anna. 153). Dann in verbesserter Reihen
folge vorerst f. 3 r. A die Umkehrung (vgl. Dialoct. p. 149; s. ebend. Anm. 156),
hierauf f. 3 r. B die Entgegensetzung mit der üblichen Figur (vgl. Dialoct. p. 149 f.;
s. ebend. Anm. 154), sodann f. 3 v. B die Aequipollenz mit dem fünften der dor
tigen Memorialverse (s. ebend. Anm. 159; in Diatect. fehlt die Aequipollenz); hin
gegen die Notiz über die dreifache Materie (s. ebend. Anm. 155) ist erst nach den
modalen Urtheiten f. 5 v. A eingereiht (in Diatect. ist sie p. 150 an der üblichen
Stelle).
47) Dial. introd. f. 3 r. A: Propositio categorica est duplox, sc. de disiuncto
extremo et de copulato extremo. De disiuncto extremo est itla, in cuius subiecto vel
praedicato vel in utroque ponitur coniunctio disiunctiva. Ebenso entsprechend das
Urtheil de copulato. Vgl. Dialoct. p. 150. (Die Veranlassung hiezu bei Shyreswood,
s. vor. Abschn., Anm. 86 f.)
48) Dial. introd. f. 3 r. B: Extra animam est alius modus conversionis, qui
spectat ad altiorem artistam, quam logicus sit etc., d. h. er meint die Operation,
welche wir unten, Anm. 86, treffen werden (in Dialoct. fehlt diess).
49) Ebend. f. 3 v. A: Propositiones possunt esse contradictoriae duobus modis,
sc. de modo vel de lege. Contradictoriae de modo sind sie nach den gewöhnlichen
Regeln. Contradictoriae de loge sunt, quae, licet non participent in subiecto et prae
dicato et licet non sibi repugnent in quantitate et qualitate, servant tamen tegem
contradictoriarum, d. h. er denkt an ein Verfahren in der Ars magna, s. unten Anm.
87 (fehlt gleichfalls in Diatect.).
50) Ebend. f. 3 v. B u. Dialoct. p. 151. S. vor. Abschn., Anm. 583 f.
51) Dial. introd. f. 4 v. A (in Diatect. nicht). S. ebend. Anm. 604, 606 f.
u. 609. Was f. 5 r. A über lncipit und Desinit gesagt ist, beruht nur auf Petrus
Hispanus, s. ebend. Anm. 263.
XVIII. Raimundus Lullus. 153
Absehn., Anin. 585 f.), äusserst kurz durch blosse Wiederholung der bei
Petrus Hispanus vorfindlichen Figur52); nur fügt er den Begriffen des
possibite und impossibite eine theologische Modification bei53).
Hieran wird als „branchae arboris" nicht bloss jene Episode aus
den proprietates terminorum angereiht, bei welcher wir den Lullus schon
oben als Quelle benützen mussten 54) , sondern es folgt auch noch eine
sehr eigenthümliche Erörterung über demonstratio. Diese nenilich wird
wohl nach der üblichen arabischen Doctrin als Ableitung eines Unbe
kannten aus Bekanntem definirt55), aber wenn dann zur arabischen
Zweitheilung in demonstratio quid und demonstratio quia als neues
Drittes die demonstratio per aequiparantiam hinzukommt 5B), so werden
alle diese drei Arten völlig in das Gebiet der Topik hinübergezogen ;
denn nicht bloss in den ersten beiden können wir nur eine Durchführung
der Topen „a causa et effectu" wiedererkennen57), sondern aueh die
aequiparantia enthält nur das aequate als ein ideales (göttliches)
Mittelding zwischen den Topen „a minore et maiore"b8), daher auch
Lullus dieses Beweis - Verfahren, welches ihm als das höchste gilt, ander
wärts unter Berufung auf seine Ars magna vor Allem zur Stütze der
Trinitätslehre verwenden zu müssen glaubt59). Uebrigens wenn er an
einer anderen Stelle die „probatio" derartig als die umfassendere Gattung
521 Dial. introd. f. 5 r. A. Diatect. p. 152.
53) Dial. introd. ebend. : Possibite est duplox; unum est per causam, alterum
est per infinitam potestatem Impossibite est duptex; quoddam est per contradictionem,
.... aliud per defeetum causae ; alias modus impossibititatis est, qui
consistit per perfectionem maximam, et haec solam convenit deo.
541 Ebend. f. 5 v. A — 7 r. A u. Diatect. p. 152. S. vor. Abschn., Anna.
596—603.
55) Dial. introd. f. 7 r. A : Demonstratio est alicuius ignoti per aliquod notum
vel minus noti per aliquod magis notum cognitio seu inteltectui manifestatio. Vgl.
Diatect. p. 154. S. Abschn. XVI, Anm. 15.
56) Dial. introd. ebend. : Demonstrationis tres sunt species, sc. per quid, per
quia et per aequiparantiam.
57) Ehend.: Demonstratio per quid est, quando effectus demonstratur per cau
sam vel inferius seu posterius per superius sive prius; ei potest fieri tribus modis.
Primus est, quando causa simpliciter demonstrat effectum suum See und us, quando
causa demonstrans effectum demonstrat, ipsum esse causam alterius effectus .
Tertius, quando causa demonstrat de suo effectu , quod ipse est effectus alterius
tausae Demonstratio per quia est, quando per effectum causa demonstratur vel
per inferius seu posterius demonstratur superius sive prius; et potest fieri tribus
modis. Primo simpliciter de effectu ad causam Secundus, quando effectus probat,
causam suam esse effectum atterius causae Tertius, quando effectus demonstrat,
causam suam esse causam alterius effectus. (Vgl. Diatect. p. 154.)
58) Ebend. f. 7 r. B : Demonstratio per aequiparantiam est, quando per aliquid
aequate notum aliud aequate ignotum demonstratur vet aequate minus notum per
aequate magis notum Et fit tribus modis. Primus, quando potentia demonstratur
per potentiam vel actus per actum Secundus, quando per aequalitatem principiorum
probatur aequalitas actuum Tertius, quando per aequalitatem actuum
demonstratur aequalitas dignitatum Et haec demonstratio potior est, quam Uta
de quid et Ma de quia; haec enim maxime et propriissime fit in deo, in quo
ma'us et minus sunt impossibitia.
59) De demonstr. per aequip., p. 1 A : tntendimus probare distinctionem in
divinis per aequiparantiam et aequivatentiam actuum divinarum rationum p. 2 A:
cum faciamus hanc investigationem per prineipia nostrae artis generalis , quod sunt
Ina prineipia consecutiva, sc. concordantia, differentia, aequalitas (s. Anm. 87), quibus
154 XVIII. Raimundus Lullus.
betrachtet, dass dieselbe in auctoritas, necessaria ratio und demonstratio
zerfallen soll, so waltet hiebei die gleiche Rücksicht auf die Topik, da
auch aucloritas ein Topus ist, und ausserdem die probatio überhaupt
als „apparens" bezeichnet wird 80).
Als „flores arboris, e quibus nascitur fructus" folgt hierauf die
Lehre von der Argumentation in jener weiteren Bedeutung, nach welcher
sie auch die consequentia umfasst 6 1). Indem Lullus schon in der Eintheilung
der argumentatio sich dem Petrus Hispanus anschliesst 62), folgt
er demselben auch wörtlich in Aufzählung der neunzehn Schlussweisen
des kategorischen Syllogismus unter Benützung der Kunstworte Barbara
etc.63). Die hypothetischen und modalen Schlüsse fehlen auch hier64).
Hingegen hat Lullus jenen speciellen Zweig der Syllogistik, welcher seit
Averroes schon den Albert und den Thomas beschäftigt hatte (s. vor.
Abschn., Anm. 464 u. 554), nemlich die inventio medii, in einer eigenen
kleinen Monographie besprochen, wobei er vorerst zwei Arten des Mittelbegriffes,
einen „natürlichen" für die wahrhaft wissenschaftlichen Syllo
gismen und einen bloss „logischen" für die dialektischen Wahrschein
lichkeits-Schlüsse, unterscheidet65); von dem ersteren gibt er dann (wie
Thomas die fünf indirecten Schlussmodi bei Seite lassend) vierzehn Bei
spiele, welche sich in den Begriffen der Ars magna bewegen66), und
hierauf lässt er noch sechs Beispiete folgen, in welchen der Mittelbegriff
in Folge seiner Unbestimmtheit nur einen dialektischen Schluss zulässt 67).
Es hatte übrigens dieser Gegenstand für Lullus ein specielles Interesse,
da, wie wir sehen werden, seine ganze Ars magna schliesslich als ein
zigen logischen Kern nur die inventio medii in sich birgt, s. Anm. 86,
89 f., 110, 113. In den beiden Compendien der Logik aber folgen nun
nach dem kategorischen Schlusse einige Angaben über induetio, welche
mediantibus demonstrabimus per aequiparantiam supradictam distinctionem. Vgl. Bree.
pract. tab. gen. p. 36.
60) Diatect. p. 154: Probatio est argumentum, in quo veritas est apparens (s.
Abscha. XVI, Anm. 51 ff. u. 276 ff.), et potest fieri tribus modis, sc. auetoritate,
necessaria ratione et demonstratione.
61) S. vor. Abschn., Anm. 613.
62) Dial. introd. f. 7 v. A: Argumentationis quatuor sunt species, sc. syllogis
mus, induetio, enthymema, exemptum. Ebenso Dialoct. p. 154. S. vor. Abschn.,
Anm. 193.
63) Dial. introd. a. a. O. n. Dialoct. p. 154 ff. S. vor. Abschn., Anm. 185;
von Memorial-Versen erscheinen hier nur die letzten zwei der ebend. Anm. 156
angeführten und derjenige, welchen wir bei Shyreswood, ebend. Anm. 51, trafen.
Betreffs der Kunstworte vgl. auch folg. Abschn., Anm. 204.
64) S. vor. Abschn., Anm. 122 u. 190.
65) De venatione medii, p. 162 : Medium existens inter subiectum et praedicatum
intendimus venari duobus modis. Primo modo medium naturate et secundo modo
medium logicale; et hoc faeimus, ut cognoscamus verum medium reate et etiam na
turate et per consequens necessarium syllogismum, ac etiam ut per medium probativum
et opinativum cognoscamus syllogismum diatecticum sive logicatem et intentionatem.
Es stimmt dieser Dualismus völlig mit der oben erwähnten Geringschätzung
der Logik zusammen, s. Anm. 27 ff.
66) Ebend. p. 162 ff. Bonitas, potestas, volantas U. dgl. sind die Lieblings-
Beispiele.
67) Ebend. p. 164.
XVIII. Raimund us Lullus. 155
er nach seiner beliebten Dreigliederung unterscheidet68), über enthymema
und exemptum^9) , sodann in dem Einen aus der Topik nur jene drei
'Popen, welche für die demonstratio per aequiparantiam eine Bedeutung
haben (s. Anm. 58), nemlicli a maiore, ab aequali, a minore 70), hingegen
in dem anderen jene Stelle, welche unter der Ueberschrift De antecedente
et consequente uns schon oben als Quelle für die üblich gewordene
Lehre von der consequentia diente und eine durchgängige Verflechtung
mit der Topik zeigt71).
Hierauf noch reiht sich als „folia arboris custodientia fructum a
macula" die Sophistik an, welche im Ganzen dem betreffenden Abschnitte
des Petrus Hispanus folgt 72). Endlich die Schlussbemerkung über disputatio
habe ich schon oben als muthmaassliehen Anfang der späteren Obligatoria
angeführt73). ' ,'
Soll ich es aber nun versuchen, die Ars magna darzustellen, so
möchte ich vorerst jener Frage , welche ich an alle Autoren des Mittel
alters richten musste und grossentheils beantworten konnte, auch bei
Lullus nicht aus dem Wege gehen, der Frage nemlich, woher das Ganze
und seine Theile entnommen seien. Denn dass Lullus die einzige Aus
nahme von jener Regel sei, welcher alle Schriftsteller des Mittelalters
unbedingt unterworfen sind , d. h. dass er lediglich von sich selbst aus
seine mystische Technik ersonnen habe, möchte ich eben für völlig un
glaubhaft halten. Allerdings nun wird Jeder, der in der oben (Anm. 1)
erwähnten Zetzuer'schen Ausgabe nur einmal flüchtig geblättert hat, sofort
sagen, Lullus gebe ja selbst seine Quelle an, und diese sei Nichts anderes,
als die Kabbala. Aber wenn wir die Schrift De auditu cabbalistieo
sowohl nach ihrem Titel als auch in den einzelnen Stellen, welche eine
directe Hinweisung auf die Kabbala enthalten 74), näher erwägen, so muss
68) Dial. introd. f. 7 v. B: Inductio est argumentatio, in qua proceditur ab inferioribus
sufficienter Immerath ad itlorum immediatam universatem. Et fit tribus
modis. Primo procedendo a singularibus ad suam universalom Secundo procedendo
ab indefinitis ad suam universatem genericam Tertio ab universalibus inferioribus
ad universalom superiorem. Vgl. Diatect. p. 157.
69) Diatect. ebend. In Dial. introd. f. 8 r. A erscheinen bei Besprechung des
exemptum in dem oben, vor. Abschn., Anm. 144, angeführten Beispielsatze hier die
Städte-Bewohner Florentini, Pisani, Panormitae, Drepanenses.
70) Diatect. p. 158.
71) Dial. introd. f. 8 r. A ff. n. Dialoct. p. 159. S. vor. Abschn., Anm. 618
n. 623.
72) Ebend. f. 10 r. B ff. Diatect. p. 159-161.
73) Dialoct. p. 161; s. vor. Abschn., Anm. 625.
74) De aud. cabbal. p.43: Esse sive verbum sub ratione inseparabititatis o rebus
est subiectum adaequatum huius sapientiae Kabbalisticae Omnis doctrina disciplinaque
tria in se essentialiter comprehendit, sc. scire partes sui subiecti, scire finem
quaesitum, et scire medium ad ipsum finem, et propterea haec sapientia Kabbalistica
dividitur in fres partes (p. 44) Et dicitur haec doctrina Kabbala, quod idem
est secundum Hebraeos ut reeeptio veritatis cuiustibet rei divinitus revelatae animae
rationali, et secundum modernes Kabbalistas Kabbala cum sit nomen compositum ex
duabus dictionibus, sc. „abba" et „ala", „abba enim arabice idem est quod „pater"
latine, et „ala" arabice idem est quod „deus meus", propterea dieimus, quod hoc
vocabulam „Kabbala'', quod scribitur per litteram K, nihit aliud est arabice importans
latine praeter „superabundans sapientia". Est igitur Kabba habitus animae
rationalis ex recta ratione divinarum rerum cognitivus. Auch wird im weiteren Ver
156 XVIII. Raimundus Lullus.
uns vor Allem auffallen, dass Lullus, von welchem wir doch so viele
Schriften besitzen, und welcher in steter Wiederholung das nemliche Thema
dutzendmal bearbeitete, in seinen sämmtlichen übrigen Schriften nicht mit
einer Sylbe die Kabbala erwähnt75); dazu kommt, — abgesehen von
einer wunderlichen Etymologie —, dass in der genannten Schrift einmal
auch von „moderni Kabbalistae" die Rede ist und den Kabbalisten das
Studium jener Darstellung der Ars magna empfohlen wird. Kurz ich
halte dieses Buch für eine (übrigens ganz geschickt gemachte) Bearbeitung
der Ars magna durch einen späteren Kabbalisten, welcher hiedurch so
wohl dem Lullus als auch der Kabbala förderlich sein wollte. Aber
während ich auf solche Weise dieses äussere Zeugniss als solches unbe
dingt zurückweise, möchte ich doch vermuthen, dass der Mann, welcher
De auditu cabbalistico schrieb, nach Lage der Sache inhaltlich nicht Un
recht hatte. Freilich nur schüchtern darf ich einen solchen Ausspruch
wagen, denn eine genügende Geschichte der kabbalistischen Litteratur
muss wohl erst in Zukunft noch geschrieben werden 76), und ausserdem
liebe ich es nicht, in fremde Gebiete einzupfuschen 77). Wenn es nemlich
richtig ist, dass das von Simeon Ben Jochai verfasste Buch Sochar gegen
Ende des 13. Jahrhunderts durch Moses Ben Nachman nach Gatalonien
gebracht wurde78), so wäre der äussere Anknüpfungspunkt nach Zeit
und Ort festgestellt. Inhaltlich aber darf vielleicht schon im Allgemeinen
j auf jenes Combinations-Spiel hingewiesen werden, welches in der Kabbala
mit den Buchstaben und dem Zahlen- Werthe derselben79) oder mit einem
1 „himmlischen Alphabete" 80) getrieben wurde. Noch specieller aber läge
möglicher Weise eine Anknüpfung an die Kabbala in jenen Begriffen,
welche ich sogleich in dem „Alphabetum" des Lullus anzuführen habe;
denn dieselben haben doch eine frappante Aehnlichkeit mit den letzten
sechs unter den zehn Sephirot81), und auch jene vorwiegende Berücklaufe
noch öfters der Ausdruck „sapientia Kabbalistica" gebraucht, so p. 55, 67,
101, 106, oder auch „Aaec Kabbala" (p. 67), ja sogar „schola Kabbalistica" (p. 93),
und am Schlnsse (p. 110) lesen wir: ad quae quitibet Kabbatista recurrere dchet ad
perfectam inteltectionem etc.
75) Hätte Lullas als Kabbaiist auftreten wollen, so würde er dieses ebensosehr
hundertmal bei jeder Gelegenheit sagen, wie er überhaupt glaubt, Alles nicht oft
genug sagen zu können.
76) Schwerlich dürfte ich bei den Fachmännern auf Widerspruch 6tosseo,
wenn ich das Buch von /.. Frank, La Kabbate, Paris 1844 (deutsch von Jellineck,
Lpzg. 1846) nicht für genügend halten kann.
77) Niemand, der litterarisch arbeiten gelernt hat, wird es mir zumuthen, dass
ich bei dem kaum zu bewältigenden Umfange meiner eigenen Aufgabe um des
Halb-Narren Lullas willen ein Quellenstudium über kabbalistische Litteratur hätte
unternehmen sollen, welches allein ein gelehrtes Menschen-Leben in Anspruch
nähme.
78) Frank a. a. O. p. 67 u. 95 (nach Jellineck's Bearbeitung).
79) Ebend. p. 46, 105, 112 f., 121.
80) Ebend. p. 158.
81) Nemlich magnitudo, gloria und bonitas erscheinen dort, — s. ebend. p.
127 u. 143 — i wohl unzweifelhaft, und ohne viele Interpretations-Künste dürfen
wir vielleicht auch sapientia (ebend. p. 134), veritas (p. 137), potestas (p. 142)
wiedererkennen.
XVIII. Raimundus Lullus. 157
sichtigung der parallel einander gegenübergestellten Tugenden und Laster
könnte dort ihr Vorbild gehabt haben 82).
Doch sei dem , wie es wolle , — denn gerne nehme ich von den
Fachmännern eine Widerlegung dieser meiner Vermuthung an —, Lullus
beabsichtigte jedenfalls eine allumfassende Technik, scientia generalis, ars
generalis, zu entwickeln, in welcher die Principien aller Einzeln-Wissenschaften
enthalten sein und alle nur erdenklichen Fragen ihre Erledigung
finden sollen 83). Um aber dieses vielversprechende Unternehmen des
balearischen Projectenmachers darzustellen , müssen wir die oben (Anm.
9 ff.) angegebene Unterscheidung verschiedener Gruppen von Schriften ein
halten und somit zunächst die Technik selbst als solche (abgesehen von
ihrer Anwendung) betrachten 84).
Lullus fällt mit der Thflre ins Haus, indem er uns sofort als Prima
pars folgende Tabelle unter dem Titel „Alphabetum" aufdringt:
B. C. I). E. F. G. H. I. K.
Bonitas. Magni
tudo.
Aeternitas
seu
Duratio.
Potestas. Sapientia.
Volantas. Virtus. Veritat. Gloria.
Differentia.
Concordantia.
Contrarietas.
Principium.
Medium. Finis. Maioritas.
Aequalitas.
Minoritas.
Utrum? Quid? De quo? Quare? Quan
tum?
Qualo? Quando ? Ubi? Quomodo
?
Cum quo?
Ueus. Angelas. Coelam. Homo. Imaginatio.
Sensitiva. Vegeta
tiva.
Elomentativa.
Instrumentativa.
lastitia. Prudentia.
Fortitudo.
Temperantia.
Fides. Spes. Charitas. Patientia. Pietas.
Avariiia. Gula. Luxuria. Superbia. Acidia. Invidia. ira. Mendacium.
lnconstantia.
82) Ebend. p. 163.
83) Ars magna et ult. p. 218: Quia quaelibet scientia habet sua principia propria
et diversa a principiis aliarum scientiarum, idcirco requirit et appetit inteltectus, quod
sit una scientia generalis ad omnes scientias, et hoc cum suis principiis generatibus,
in quibus principia aliarum scientiarum particularium sint implicita et contenta,
sicut particulare in universali Amplius quidem haec scientia generalis potest
nuncupari, quia quaesiiones generates habet ad omnes alias quaestiones, quaecunque
sint, applicables (s. Anm. 127) Item ars ista est generalis ratione mixtionis
principiorum et regularum, quam habet (s. Anm. 119). Ars bree. p. 1 : Subiectum
huius artis est, respondere de omnibus quaestionibus, supposito quod sciatur, quid
dicitur per nomen.
84) Ich versuche, jede der drei Hauptgruppen aus den sämmtlichen zu ihr
gehörigen Schriften cullectiv darzustellen, denn ausserdem wäre der Wiederholangen
kein Ende; und so lege ich bei der ersten für die Stellen-Citate im Ganzen die
Ars magna et ultima zu Grunde , welche Lullas selbst gewissermaassen als einen
Abschlass bezeichnet (p. 218: Quoniam multas artes fecimus generates, ipsas votumus
ctarius exptanare per istam, quam vocamus ultimum; quia de cetero non proponimus
ali am facere, ipsam quidem ex aliis compitamus et aliqua nova explicite
addimus); betreffs der parallel-laufenden Schriften begnüge ich mich mit Ziffern-
Citaten. Der aufmerksame Leser kann hieraus sowohl den Plan und Inhalt der
letzteren Schriften entnehmen als auch mich bei jedem Schritte controlliren.
158 XVIII. Raimundus Lullus.
Die oberste Reihe enthält neun „praedicata absotuta", die nächste
neun „praedicata relata", dann folgen neun „quaestiones", hierauf neun
„subiecta", und zuletzt ebensoviele „virtutes" und „vitia". Die Haupt
sache aber dabei liegt in den Buchstaben, welche oberhalb der einzelnen
Columnen stehen; denn jeder derselben soll alle jene Worte zugleich
bedeuten, welche in seiner ganzen Columne enthalten sind, und es wird
auch ausdrücklich eingeschärft, dass man nicht eher in die Ars magna
eintreten dürfe, als man dieses Alphabetum vollständig „auswendig"
wisse 85). Der Leser sieht jetzt gewiss, dass wir hiemit das Gebiet eines
sinnlosen Treibens betreten haben; denn um selbst von der Buchstaben-
Spielerei abzusehen, was soll denn materiell die läppische Auswahl jener
neun Prädicate oder neun Subjecte u. s. f. bedeuten? warum denn nicht
andere neun, oder warum denn nicht zehn u. s. w. ? Doch wir müssen
das Ganze geniessen.
Unmittelbar hierauf nemlich beginnt im zweiten Theile das Combinations-
Spiel, welches auf der willkürlichsten Grundlage gewisser Momente,
welche verschiedentlich combinirt werden sollen, den Hauptcharakter der
ganzen Technik ausmacht. Vorerst folgt als „Figura A" die:
d. h. die Verbindungslinien, welche von jedem der neun Begriffe zu den
je übrigen acht führen, zeigen an, dass im Ganzen 72 Urtheile (z. B.
bonitas est magna, magnitudo est durans u. s. f. u. s. f.) gebildet
85) Ars magna et ultj p. 219: Hoc, vero alphabetum cordetenus oportet scire ;
quodsi non, artista minime poterit uti ista arte sive ipsam practicare, Et est positum
hoc alphabetum in hac arte, nt per ipsum significentur prineipia et quaestiones
huius artis et ea quac in ipsis continentur. Ars bree. p. 1 : Per unam litteram habentem
multa significala intellectus est magis generalis ad respiciendum. Vgl. De
aud. cabbal. p. 44.
Figura praedicatorum absotutorum
XVIII. Raimundus Lullus. 159
werden sollen , worin Lullus eine Förderung der Einsicht in die Umkehrbarkeit
der Urtheile und selbst ein Mittel zur inventio medii er
blickt 86).
Sogleich hierauf erscheint als „Figura T" die:
, Figura praedicatorum relativorum,
Durch dieselbe sollen die neun relativen Prädicate , und zwar je drei
derselben in einem Dreiecke unter sich verbunden , auf die ihnen zuge-
86) Ars magna et ult. p. 220: Prima figura dicitur circularis, quia subiectum
mutatur in praedicatum et e converso, ut cum dicitur „Bonitas magna, Magni
ludo bona" J'er talom circulationem quidem poterit artista cognoscere ea, quae
convertuntur, et ea, quae non convertuntur. Ars brce. p. 3 : In- ipsa figura inquirit
artista naturatem coniunctionem inter subiectum et praedicatum, dispositionem et proportionem,
ut ad faciendum conctusionem possit medium invenire In principiis
istius figurac est implicatum, quidquid est, nam quidquid est, aut est bonum aut
magnum etc. Vgl. De aud. cabbal. p. 45 ff. Ars invent. verit. p. 3 ff. Tab. gener.
p. 2. Brev. pract. tab. gener. p. 1. Lect. art. ine. \|. 12.
160 XVIII. Raimundus Lullus.
hörigen Gebiete bezogen werden; nemlich differentia, concordantia, contrarietas
(in den Ecken eines grünen Dreieckes untergebracht) sollen den
Dualismus zwischen sensus und inteltectus zum Gegenstande haben, sowie
maioritas, aequalitas, minoritas (in den Ecken eines gelben Dreieckes)
den Dualismus zwischen Substanz und accidens , hingegen principium,
medium, finis (in den Ecken eines rothen Dreieckes) vertheilen sich
einzeln auf ihre verschiedenen Modalitäten , welche in den betreffenden
Feldern des Kreises eingetragen sind 87). Ausserdem wird darauf
hingewiesen , dass man auch mit dieser zweiten Figur in der ersten
„agiren", d. h. diese relativen Prädicate mit den absoluten verbinden
solle 88).
Letzteres aber führt zur dritten Figur:
BC]CD!DE |EF !FG'lGH ! HI ! IK |
BD !CE!DF 1EG|FH!GI HK!
BE!CF!DG!EH|FI !GK|
BF !CG !DH! EI |FK|
BG |CH! DI !EK!
BH ! CI !DK|
BI ! CK |
BK|
Dieselbe ist nemlich nur eine Schablone, welche zeigt, wie die absoluten
Prädicate und die relativen Prädicate paarweise zu Urtheilen verbunden
werden sollen, wobei man, wie Lullus meint, allmälig vom Allgemeinen
zum Speciellen herabsteige und so auf die Frage geführt werde, durch
87) Ars magna et ult. p. 222 : Secunda figura est de tribus triangulis Super
unguium differentiae scribuntur „Sensuate et Sensualo etc.", et sie super angulis concordantiae
et contrarietatis, ad significandum differentiam, quae est inter sensuate et
sensualo u. s. f. Super angulam prineipii scripta sunt „Causa etc."; per causam
prineipia substantialia significantur ; per quantitatem et tempus significantur
prineipia aeeidentalia, sieut sunt novem praedicamenta. Super angulam medii scripta
sunt „Coniunctio etc." ad significandum tres species medii Sit /na angulam finis
scripta sunt „l'erfectionis etc." ad denttandum, quod sunt tres species finis
Supra angulam maioritatis et sie de angulis aequalitatis et minoritatis scripta sunt
„Substantia et subst. etc." ad significandum, quod una substantia est maior alia
u. s. f. (p. 223) Triangulas viridis (in Salzinger's Ausgabe erscheinen diese
Figuren auch immer in sehr schönem farbigen Drucke), qui est de differentia, con
cordantia et contrarietate , est generalis ad omnia, nam quidquid est, aut est in
differentia aut concordantia aut contrarietate Triangulas rubeus, qui est de prin
eipia, medio et fine, est generalis ad omnia, cum, quidquid sit, vel est in prineipio
vet medio vel fine (p. 224) Per triangutum croceum intelligitur una maioritas
universalis, cui omnes atiae maioritates sunt subalternatae, et hoc idem est de
aequalitate et etiam minoritate. Vgl. Ars bree. p. 4 ff. De aud. cabbal. p. 48 ff.
Ars inrent. verit. p. 7 ff. Tab. gener. p. 3. Bree. pract. tab. gener. p. 2 A. Lect.
"rt- V p. 23. . „
88) Ars niasna et ult. f. 224: Secunda figura instrumentum est tntetloctus, cum
quo agit in prima figura, quoniam per differentiam distinguit inter bonitatem et magni-
,ud'fiem et huiusmodi et sie de aliis suo modo. Item distinguit cum diffe
rentia in essentia bonitatis per bonificantem, bonificatum et bonificare u. s. f. Vgl.
Ars brev. p. 6.
XVIII. Raimundus Lullus. 161
welchen Mittelbegrilf die Prädicate jener Urtlieile mit ihren Subjecten zu
vermitteln seien 89).
Diess aber soll dann die vierte Figur leisten:
Denn es handelt sich dabei nur um eine Mechanisirung der Combination
der neun absoluten und der neun relativen Prädicate , indem bei der
Drehbarkeit der beiden inneren Kreise an jedem der neun Felder des
äusseren Kreises neun Felder des mittleren und wieder an jedem von
diesen die neun Felder des inneren Kreises vorbeispazieren können,
aber die Felder des mittleren Kreises als Mittelbegriffe von Schlüssen
fungiren sollen 90).
89) Ars magna et ult. p.225: Tertia figura est composita ex prima et secunda,
quae habet in se triginta sex cameras Intentio, quare haec figura in hac arte
est posita, est ad significandum, ut cum uno principio homo appliect vel associet
aliud principium Haec figura docet descendere de universali ad particulare gradatim.
Ars brev. p. 7: In qualibet camera sunt duae litterae in ea contentae; ipsae
significant subiectum et praedicätum , in quibus artista inquirit medium, cum quo
subieclam et praedicätum coniunguntur. Vgl. De aud. cabbal. p. 53 f. Ars invent.
verit. p. 12 A. Tab. gener. p. 5 A. Bree. pract. tab. gen. p. 2 B. Lect. art.
«in. p. 43.
90) Ars bree. p. 9: Quarta figura habet tres circulos, quorum superior est immobitis,
duo autem inferiores sunt mobites, ut in figura patet (in Handschriften und
den oben erwähnten älteren Drucken ist meistens diese Beweglichkeit auch wirklich
hergestellt, indem die Mittelpunkte der aus anderem Papiere ausgeschnittenen
inneren Kreisflächen mit dem Mittelpunkte des äusseren Kreises durch einen Faden
verbunden sind). Circulas medius volvitur sub circulo superiori immobiti , circulas
autem inferior volvitur sub circulo media Sic per media camerarum homo
Prantl, Gesch. III. U
162 XVIII. Raimundus Lullus.
Als dritter Theil folgen hierauf die Definitionen der achtzehn „prineipia",
d. h. eben der absoluten und der relativen Prädicate ; dieselben
aber sind so überaus einfältig91), dass sogar dem Lullus selbst eine
Ahnung hierüber aufgestiegen sein muss; denn er findet sich zu der
Bemerkung veranlasst, dass nur Hunde-Zähne und Schlangen-Zungen seine
Definitionen tadeln könnten 92). Auch eine beigefügte Angabe über ver
schiedene Arten des Definirens ist werthlos 93).
Nachdem so im Bisherigen die ersten zwei Quer-Reihen des obigen
Alphabetums ihre fruchtbare Berücksichtigung gefunden haben, kommt
nun vorläufig einmal die dritte zur Erörterung, indem die dortigen neun
(oder eigentlich zehn) Fragen unter dem eigenthümlichen Titel „Regulae"
den vierten Theil der lullischen Technik bilden 94). Dass diese Fragen
als allumfassende und adäquate Gefässe uns über jedes erdenkliche Sein
und somit über das Object aller möglichen übrigen Fragen Aufschluss
ertheilen, wird mit marktschreierischer Emphase von Lullus verheissen95).
Aber — „professus grandia turget" — wir finden eine gar dürftige
Weisheit in der Behandlung jener (mit den Buchstaben des „Alphabe
tums" bezeichneten) Fragen oder Regeln. Nemlich „utrwn" ist eigentlich
venatur necessarias conclasiones Erunt CCLII camerae. Diese Zahl aber ist
falsch (s. unten Anm. 106 n. 112); denn es ergeben sich 9X9X9 — 729 Combinationen.
Gleichlautend mit Ars bree. erscheint dieses Capitel De aud. cabbal.
p. 54 f., hingegen in A.s mugna et ult. p. 226 f. ist die Erklärung der Figur sehr
nachlässig. Vgl. Ars invent. verit. p. 12 B. Tab. gener. p. 5 B. Brev. pract. tab.
gen. p. 3 A. Lect. art. ine. p. 109.
91) Ars magna et ult. p. 227 : Ista tertia pars est de diffinitionibus principio-
«im, ut est diffinitio bonitatis, quae est haec: Bonitas est ens, ratione cuius bonum
agit bonum. Et magnitudo est ens, ratione cuius bonitas, duratio et rtliqua sunt
magna .... Duratio est id, ratione cuius durant bonitas, magnitudo et cetera, und
so fort in diesem Stite auch bei den übrigen. Wörtlich ebenso Ars brev. p. 10,
u. De aud. cabbal. p. 57. Vgl. Ars invent. verit. \i. 3— 12. Tab. gener. p. 6— 14.
Bree. pract. tab. gen. p. 3 ff. In Lect. art. ine. erscheinen die ersten neun Defini
tionen bei der ersten Figur (p. 12—23) und die letzten neun bei der zweiten
Figur (p. 26—43).
92) Ars magna et ult. p. 229 : Amplius aliquis forte Iialiens dentem caninum et
linguam serpentinam prineipia nostra et eorum diffinitiones spemet et catumniabitur.
Ars autem vult, quod unum prineipium adiuvet aliud.
93) Ehend. p. 228: Diffinitio plaribus modis fieri potest, et omnes ad duos
modos redueuntur, et quitibet modus habet quatuor species. Primus quidem modus
est, quando fit per efficientem, potentiam, muterium et finem (s. Abschn. IV, Anm.
676) Secundus modus est, ut in reguta C dicemus (s. Anm. 97) Sed ultra
artem est alius modus confusus, quando difßnitiones fiunt ad placitum sive per contingcntiam
Amplius autem diffinitiones fiunt per compositionem, sc. quando unum
prineipium diffinitur cum alio, ut cum dicitur bonitas magna.
94) Diese ganze Partie findet sich ziemlich gleichlautend in Ars bree. p. 11 —14,
De aud. cabbal. p. 58—63, Tab. gener. p. 15—22, Bree. pract. tab. gen. p. 7 ff.,
Comp. tect. tab. gen. p. 9 ff., Lect. art. ine. p. 2—9, u. Ars magn, et ult. p. 229—251.
Ich führe nach letzterem Texte das Nöthigste in Kürze an.
95) Ars magna et utt. p. 229: Regulae sunt decem, sc. „utrum, quid etc.", ut
in atphabeto iam signatum est (Anm. 85). tstae regulae sunt decem quaestiones generates,
per quas omnes esse omne quaesitum, et quomodo id, de quo quaeritur, ponitur,
in ipsis est lacefactum. p.250: Regulae sunt vasa ad omnia intelligibitia et proportionabites
intellectui humuno.
XVIII. Raimundus Lullus. 163
nur grammatisch gefasst 36) , „quid" bezieht sich auf die Kategorie der
Substanz und soll die Lehre von der Definition in sich schliessen 9 7),
„de quo" enthält die Causalität, welche in einem Stofflichen liegt98),
„quare" soll sich auf Dasein und Thätigkeit beziehen99), „quantum"
10°) und „quate" 10 1) enthalten natürlich die betreffenden Kate
gorien, „quando" soll die Modifikationen der Substanz, des Stofflichen
und des cum quo umfassen102), sowie „ubi" alle diese drei und
ausserdem noch das quomodo 103); in „quomodo" selbst werden die
Arten der Modalität ,04) und in „cum quo" jene der Instrumentalität zusammengefasst
iob}.
Unmittelbar hierauf aber kehrt der fünfte Theil doch wieder zu den
so eben verlassenen ersten zwei Quer -Reihen des Alphabetums und zu
den Figuren , welche denselben bis dahin gedient hatten , zurück. Es
wird nemlich unter dem Titel „Tabula generalis" ein Combinations-
Spiel in 84 Columnen angereiht, deren erste zwei sich folgendermaassen
gestalten :
96) Ebend. p.240 (die Paginirung überspringt durch Druckfehler zehn Zahlen):
Regula de B est „utrum" et est de possibititate, utrum hoc, de quo quaeritur, sit
vel non sit Ista quidem regula de B habet tres species, quae sunt : dubitatio,
affirmatio et negatio.
97) Ebend.: Regula de C est de quidditate, eo quod est subiectum et fons diffinitionum
(p. 241) Ipsa quidem reguta habet quatuor species. Prima est de
dißnitione et diffinito, quod cum ipsa diffinitione convertitur (vgl. folg. Abschn.,
Anm. 150) . . .. Secunda species est, quando quaeritur de eo, quod habet in se essen
tialia et naturaliter, sine quo ipsa res non potest esse Tertia species est,
quando quaeritur, quid est res in alio Quarta..., quando quaeritur, quid habet
res in atio.
98) Ebend. p. 242: Regula de D. Tertia quaestio est de materialitate et habet
tres species. Prima est, de quo res est.... Secunda species est, quando quaeritur,
de quo est aliquid factum sive constitutum Tertia species est, quando quaeritur
de aliquo, cuius est, sicut „cuius est regnum".
99) Ebend. p. 244: Regula E. Quarta quaestio est de quare; quae duas habet
species. Una est per existentiam , alia vero est per agentiam.
100) Ebend.: De regula F. Quinta quaestio quaerit de quantitate; quae duas
habet species, sc. simpticem et compositum; secundum compositionem quaeruntur
mensurationes entium et numerus eorum.
101) Ebend. p. 245: De regula G. Sexta quaestio quaerit de qualitate; quae
duas habet species, sc. proprium et appropriatam Propriae qualitates sunt causae
superiores, et appropriatae sunt inferiores.
102) Ebend. p. 246: De regula H. Septima regula quaerit de tempore et tot
habet species, quot habet secunda regula et tertia et nona et decima.
103) Ebend. p. 247: De regula 1. Octava quaestio quaerit de loco et
ista regula quindecim habet species, quae sunt de secunda, tertia, nona et de
cima regula.
104) Ebend. p.248: De regula modalitatis signatu per K. Nona quaestio est
de modo, sc. quaerere, quomodo sunt res. Et habet quatuor species. Prima quaestio
est , quomodo res est in se Secunda, .... quomodo est in atio Tertia,
quomodo est in partibus suis Quarta, quomodo transmittit suam simititudinem
extra se.
105) Ebend. p. 249: De regula K, quae est de instrumentalitate (nemlich nach
obigem „Alphabet" gehören zum Buchstaben K zwei Fragewörter). Decima regula
ist de instrumentatitate , h. e. quaerere, cum quo res sunt sive cum quo agunt. Et
habet quatuor species simites illis, quae sunt de regula modalitatis.
11*
164 XVIII. Raimundus Lullus.
BCD BCE
BCTB BCTB
BCTC BCTC
BCTD BCTE
BDTB BETB Diesen beiden genau analog folgen noch 82
BDTC BETC Columnen für: BCF, BCG, BCH, BCI, BCK, BDE,
BDTD BETE BDF, BDG, BDH, BDI, BDK, BEF, BEG, BEH, BEI,
BTBC BTBC BEK, BFG, BFH, BFI, BFK, BGH, BGI, BGK, BHI,
BTBD BTBE BHK, BIK, CDE, CDF, CDG, CDH, CDI, CDK. CEF,
BTCD BTCE CEG, CEH, CEI, CEK, CFG, CFH, CFI, CFK, CGH,
CDTB CETB CGI, CGK, CHI, CHK, CIK, DEF, DEG, DEH, DEI,
CDTC CETC DEK, DFG, DFH, DFI, DFK, DGH, DGI, DGK, DHI,
CDTD CETE DHK, DIK, EFG, EFH, EFI, EFK, EGH, EGI, EGK,
CTBC CTBC EM, EHK, EIK, FGH, FGI, FGK, FH1, FHK, F1K,
CTBD CTBE Gill, GHK, G1K, HIK.
CTCD CTCE
DTBC ETBC
DTBD ETBE
DTCD ETCE
TBCD TBCE
Sehen wir davon ab, dass die Comhination niathematisch nicht er
schöpft ist106), so erkennen wir sogleich, dass diese ganze Tabulagene
ralis, wie Lullus auch ausdrücklich bemerkt, nur durch die vollzogene
Drehung der Kreise in obiger vierter Figur (Anm. 90) entstanden ist,
und dabei der Buchstabe T (das Symbol der zweiten Figur) bloss die
Function hat, anzuzeigen, dass die in den Combinationen vor ihm stehen
den Buchstaben nach der Bedeutung der ersten Figur und somit als ab
solute Prädicate zu verstehen sind , während die dem T nachfolgenden
Buchstaben in der Bedeutung der zweiten Figur, d. h. als relative Prä
dicate, genommen werden sollen107). Und wenn Lullus hierauf an der
106) Denn wenn z. B. bei BCD, welche drei Buchstaben sich ternarisch 27mal
combiniren lassen, wohl die Combinationen BBC, BBD, BCC, BDD, DBD, CCD, CDC,
CDD ohne Bücksicht auf die Wiederholangen aufgenommen sind, versteht sich von
setbst, dass auch DBB, DCC, DDB, DDC, CBB, CCB nicht fehlen durften. Hingegen
wieder ist es eine planlose Vervielfältigung, wenn BCB und BCC in sämmtlichen
ersten fünf Columnen wiederkehren. Kurz es fehlt an einem mathematischen Prin
cipe des Combinations-Verfahrens. Das Richtige wäre, dass es 9 X 9 X 9 — 729
ternarische Combinationen der neun Buchstaben gibt (s. ob. Anm. 90), und da bei
jeder derselben das hier eingeschobene T eine vierfache Stellang haben kann, so
ergäben sich nicht 20X84 = 1680, sondern 4X729 = 2916 Combinationen für
das in der Tabula generatis eingeschlagene Verfahren.
107) Ars magna et uli. p. 258: Tabula ista composita est ex LXXXIV colamnis,
et est subiectum sive instrumentum, in quo investigantur solationes quaestionum re»
eipiendo ad propositum, affirmando vel negando, concordando prineipia et regulas et
evitando eorum contrarietatem. Significat autem T in tabula, quod litterae, quae sunt
ante ipsum, prineipia sunt de prima figura, et litterae, quae sunt post ipsum, sunt
de secunda; sicut in camera BCTB, in qua B praecedens T dicit bonitatem et C
magnitudinem et B post T dicit differentiam. lnvestigatio autem, quae fit in tabula,
est in altiore gradu significativnis veritatum, quam iila, quae fit in figuris. Tabula
vero a quarta figura derivata est votvendo circulam secundum et tertium, ut in ipsa
tabuta apparet (s. ob. Anm. 90) usque ad LXXXIV cotumnas, in qua revolatione con
XVIII. Raimundus Lullus. 165
ersten Columne beispielsweise zeigt, wie in Folge der Combination in
jeder der 84 Columnen zwanzig „Fragen" sich ergeben, welche den
manigfaltigen Nexus der absoluten und der relativen Prädicate betreffen108),
so dürfte hiedurch zur Genüge ersichtlich sein, welch zweckloses und
läppisches Treiben uns die Ars magna zuniutlie , denn wir müssen doch
immer im Auge behalten , dass sowohl die ursprüngliche Auswahl der
neun absoluten Prädicate und nicht weniger die der relativen schlechter
dings blind und willkürlich ist, als auch dass das mechanische Combinations-
Verfahren den logischen Verstand noch lange nicht der Prüfung
überhebt, ob denn jede der einzelnen Combinationen überhaupt einen
denkbaren Sinn enthalten könne. Lullus hingegen , welcher auch ander
wärts die wechselseitigen Beziehungen der absoluten und relativen Prä
dicate als „conditiones principiorum" erörterte und hiedurch der „inventio"
dienen wollte t09), war der sicheren Ueberzeugung , dass durch
sijf>t ligamen colamnarum Et sie in qualibet cotumna sunt omnes colamnae
implicatae, ratione cuius implicationis quaelibet colamna est coadiuvativa alterius.
Ad quamlibet sotutionem unius quaestionis possunt applicari omnes significationes
omnium quaestionum abstractarum et manuductarum ad ipsam quaestionem. In der
Ars bree. p. 14 und ebenso De aud. cabbal. p. 63 werden nur die ersten sieben
Colamnen zum Muster angeführt. Aber sämmtliche 84 sind am deutlichsten ge
druckt bei Salzinger (Vol. V) als Einleitung zur Tabula generis ; vgl. ebend. p. 22.
108) Ars magna et ult. p. 258: In qualibet colamna sunt viginti quaestiones
per ordinem. Et de hoc dabimus exemplam in prima colamna, quae est VCD, praedicando
primo de bonitate, deinde de magnitudinc, postmodum de aeternitate, et hoc
sie: Prima est, utrum bonitas sit intantum magna, quod sit aeterna? Secunda, utrum
sit aliqua bonitas intantum magna, quod continet in se res differentes? Tertia, utrum
bonitas sit intantum magna, quod continet in se res concordantes? Quarta, utrum bo
nitas continens in se res contrarias sit magna? Quinta, utrum bonitas aeterna sit
differens? 6) utrum bonitas aeterna sit concordans? 7) utrum bonitas aeterna habeat
in se contrarietatem? 8) utrum bonitas in se contineat differentiam et concordantiam?
9) utrum bonitas contineat in se differentiam et contrarietatem? 10) utrum bonitas
in se contineat concordantiam et contrarietatem? 11) quid est magna differentia aeternitatis?
12) quid est magna et aeterna concordantia? 13) quid est magna et aeterna
tontrarietas? 14) quid est magna differentia et concordantia? 15) quid est magna
differentia et contrarietas? 16) quid est magna concordantia et contrarictas? 17) diffe
rentia concordantiae aeternitatis de quo est? 18) differentia aeternitatis de quo est?
19) concordantia contrarietatis et aeternitatis de quo est? 20) differentia concordantiae
et contrarietatis de quo est? Hierauf nun folgt (p. 259—267) allen Ernstes die Er
örterung dieser zwanzig Fragen. Hat vielleicht der Leser Lust, sämmtliche 1680
Fragen zu stellen? Auch damit aber wäre die „ars" des Lutlas noch nicht befrie
digt; denn er fährt hierauf p. 267 fort: Et quaestiones, quas feeimus de colamna,
sunt generates., et possunt applicari ad quaestiones particulares descendendo per scalas
trianguli viridis (s. ob. Anm. 87), per quas inteltectus est discursivus faciendo scientias
differentes. Et ad hoc damus exemplam in eadem colamna ad solvendum quae
stiones per viginti rationes differentes ratione dictarum camerarum, a quibus extrahuntur:
„Utrum mundus sit aeternus", — eine Frage, zu deren Verneinung nun
(p. 267 —278) die zwanzig „Kammern" der eisten Colamne aufgeboten werden.
Vgl. Comp. tect. tab. gen. p. 4 ff.
109) Ars invent. verit. p. 13 —36, woselbst unter dem Titel „Conditiones prin
cipiorum'' die achtzehn Principien derartig ternarisch in fallender Progression combinirt
werden, dass sich im Ganzen 833 Urtheile ergeben. Hingegen in Lect. ort.
mr. p. 59 — 109 wird eine paarweise Combination der achtzehn Begriffe unter dem
Titel „inuenfio" höchst ausführlich erörtert. Eben dahin gehört auch die noch un
gedruckte Schrift De affirmatione et negatione (Cod. lat. Hon. 10517, f. IIB — 16A),
166 XVIII. Raimundus Lullus.
diese Combinationen und das damit verbundene Auf- und Absteigen der
Begriffe wesentlich die inventio medii gefördert werde110).
Als sechster Theil folgt hierauf Evacuatio tertiae figurae, d. h.
Lullus fordert, dass für jede der 36 „Kammern" der dritten Figur (Anm.
89) vorerst durch ein Combinations- und Umkehrungs-Spiel 12 Urtheile
formirt und diese dann durch einen erkünstelten allgemeinen Mittel
begriff gestützt werden sollen, worauf dann 24 Fragen zu beantworten
seien, da bei jedem jener Urtheile sowohl utrum als auch quid gefragt
werden müsse , sowie ausserdem die obigen Definitionen und aus der
zweiten Figur die Momente der differentia und concordantia und obige
Modalitäten des utrum und des quid berücksichtigt werden sollen. So,
meint Lullus , werde die dritte Figur nach ihrem vollen Inhalte ausge
beutet (— evacuare —) und der Intellectus in Bezug auf applicatio,
inventio, disputatio, sotutio quaestionum gefördert111).
Den siebenten Theil bildet Multiplicatio quartae figurae, welche
wieder nur auf die Tabula generalis zurückgreift, insoferne die einzige
welche mit der Lehre vom Urtheile Nichts zu schaffen hat, sondern die Verbin
dungen jener ncmlichen achtzehn Principien bejahend und verneinend erörtert.
110) Ars magna et ult. p. 278: Apparet, per quem, modum intelloctus habet ge
nerate subiectum, sc. tabulam huius artis ad inveniendum media, de quacunque materia
sint (posito, quod sciatur, quod dicitur per nomen), de quibus et cum quibus mediis
sit conctusio, quae quidem media sunt subiectum huius artis. De aud. cabb. p. 63 :
Intelloctus efficitur assertivus et ascensivus et descensivus in illis figuris et per itlas
figuras, sc. A et T; procedit namque inteltectus in eis a generalis simo ad specialissimum.
Vgl. Ars bree. p. 14. Ars invent. verit. p. 2 B.
111) Ars magna et ult. p. 278 ff.: Tertia figura est divisa in XXXVI cameras,
ut in ipsa patet, et in qualibet camera sunt implicatae XII propositiones et XXIV
quaestiones et solationes earum. Et vocamus evacuare, quando extrahimus propo
sitiones et quaestiones et solationes earum et de implicatione ad expticationem ipsam
dedueimus doctrinam In camera faciemus propositiones mutando subiectum in
praedicatum, deinde faciemus quaestiones et postmodum sotutiones faciemus probando
Inteltectus evacuat cameras eo, quia abstrahit ab ipsis tantum quantum
potest Et sie ipse intetloctus facit se applicativum, investigativum et inventivum
De camera BC inteltectus haurit XII propositiones dicendo sie: Donita s est
magna. Bonitas est differens. Bonitas est concordans. Magnitudo est bona. Magni
tudo est differens. Magnitudo est concordans. Differentia est bona. Differentia est
magna. Differentia est concordans. Concordantia est bona. Concordantia est magna.
Concordantia est differens Deinde evacuet eam duodeeim mediis eo, quod consistit
inter subiectum et praedicatum, cum quibus conveniunt genere auf speeie. Et
cum illis mediis inteltectus faciet se disputativum et determinativum. Et ista media
extrahuntur, ut cum dicitur: „Omne id, quod magnificatur a magnitudine, est magnum ;
sed bonitas est id, quod magnificatur a magnitudine; ergo bonitas est magnum''
Facfa ista evacuatione inteltectus evacuet ipsam cameram XXIV quaestionibus, quia in
qualibet propositione sunt duae quaestiones implicatae; et hoc sie: „Bonitas est magna.
Utrum bonitas sit magna? Quid est bonitas magna?" Deinde intettectus evacuet
cameram cum diffinitionibus bonitatis etc. (Anm. 91) ef cum tribus speciehus differentiae
et concordantiae, ut patet in secunda figura (Anm. 87). Deinceps evacuet ca
meram cum tribus speciebus regulae B (Anm. 96) et cum quatuor speciebus regutae C
(Anm. 97). Ef expedita ista evacuatione inteltectus postmodum solvat quaestiones
praedictas sequendo conditiones camerae affirmando aut negando. Et sie in
teltectus expeltit a camera dubitationes et consistit in itla quietatus et etiam cognoscit
se valde generatem et artificiatum et de magna scientia habituatum. So werden
dann (p. 280—300) in grösster Ausführlichkeit sämmtliche 36 Kammern discutirt.
Vgl. Ars bree. p. 15. De aud. cabb. p. 64. Bree. pract. tab. gen, p. 38. ,
XVIII. Raimund us Lullus. 167
neue Erwägung darin besteht, dass in den ternarischen Kombinationen
(z. B. BCD) jeder der drei Buchstaben je zu den zwei übrigen in irgend
einem Verhältnisse (conditio) stehe, so dass sich bei jeder Combination
zunächst sechs conditiones ergeben , deren Zahl sich aber verdoppelt,
sobald in der vierten Figur der innere Kreis um ein Feld gedreht wird;
und wenn dann je an die drei combinirten Begrille sich eine Frage an
knüpft, so erblickt Lullus in dieser ganzen Procedur abermals ein för
derliches Mittel für inventio und aber auch für jedes Beweisverfahren112).
Nemlich da die inventio medii immer sich durch den mittleren Kreis
der vierten Figur (s. Anm. 90) ergebe113), meint er, dass nun hiemit
die probatio in all ihren Arten bewerkstelligt werde 114), und der Kenner
der Ars magna weit über alle Sophistik triumphireud erhaben sei115),
deren Vernichtung sich nun von selbst ergebe116). Kurz diese Erwei
terung der vierten Figur gilt dem Lullus als der umfassendste Schlüssel
aller Wissenschaften 117) und als eine Ausgleichung, welche der Intellectus
112) Ars bree. p. 16: Multiplicatio quartae figurae consistit in hoc videlicet,
quod prima camera BCD in quarta figura significat, quod B unam conditionem habet
cum C et aliam cum D, et C unam conditionem habet cum B et aliam cum D, et D
unam conditionem habet cum B et aliam cum C. Et sie sunt in ipsa camera sex
cotIditiones, cum quibus intelloctus se conditionat et disponit ad investigandum et
inveniendum et obiieiendum et probandum et determinandum. Post istas sex conditiones
mtelloctus acquirit alias sex conditiones volvendo circulam minorem, ponendo
suum E sub C circuli medioeris, sub quo erat suum D. Et quia mutata est camera,
ideo mutantur eius conditiones, et sie inteltectus habituat se XV (s. sogleich) conditionibus.
Et sie per alias cameras muttiplicando colamnas et volvendo itlas. Con
ditiones, quas inteltectus multiplicat per isfum modum, sunt difficites ad enumerandum,
mm de qualibet camera potest intettectus sie evacuare XXX propositiones et XC
quaestiones. Jedoch alle diese Zahlen sind unrichtig; theitweise besser tesen wir
de aud. cabb. p. 67 : volvendo rotutam minorem factae sunt aliae sex conditiones,
et hoc modo volvendo intelloctus multiplicat de uno quoque spatioto XII
propositiones et XXIV quaestiones. Wenn aber hinwiederum ebend. p. 66 gesagt
ist „multiplicantur cntia per spatiola quartae figurae ad numerum CCLII", so stimmt
allerdings dieser Calcul mit der Erwägung überein, dass in der Tabula generalis
{kam. 106 f.) je in den ersten Kammern der ersten sieben Colamnen BC sieben
Combinationen eingeht , und sonach für BC 7 X 12 = 84 „conditiones" entstehen,
bei deren jeder im Hinblicke auf die drei combinirten Buchstaben drei Fragen, also
im Ganzen 3 X 84 = 252 Fragen erwachsen. Aber nach der Drehungs-Operation,
welche in der vierten Figur vorgenommen werden soll, ist überhaupt dieser ganze
Calcul unrichtig (s. Anm. 90 u. 106). In Wahrheit sind es ja 729 Combinationen,
und insoferne deren jede sechs conditiones erhalten mag und zu jeder conditio drei
Fragen gehören, gewinnen wir 18 X 729 = 13122 Fragen.
113) ArS magna et ult. p. 301: Cum artista vutt medium, semper investigat in
media circulo. Nam sieut animali competit, stare mensurative et coniunetive inter
substantiam et hominem, quando concladitur, quod homo est mbstantia, sie littera,
quae est in media circulo, debet stare inter litteram existentem in superiori circulo
et titteram, , quae est in inferiori. •
114) Ebend. p. 304: Probatio est genus, et suae species sunt per „demonstrationem
propter quiij," et per „demonstrationem aequiparantiae" et per „quod" divisae.
S. ob. Anm. 56 ff.
115) Ars bree. p. 16 f.: In Mo passu cognoscit se intelloctus valde generatem
et artificiatum supra alium inteltectum ignorantem istam artem et sie sophista
coram tali inteltectu non potest stare. Ebenso De aud. cabb. p. 67.
116) Ars magna et ult. p. 305—313. (Ein Excerpt aus den Soph. Etenchi).
117) Ebend. p. 313: Per quartam figuram verius, quam per alias datur modus,
quo aliae scientiae possunt facititer et breviter acquiri, sicut theologia, phitosophia
168 XVIII. Raimundus Lullus.
mittelst seiner ihm ^„angeborenen" Principien mit dem gesammten objectiven
Gegenstande des Wissens überhaupt finde118).
Trotzdem aber sind wir mit dieser Technik noch nicht zu Ende,
sondern es folgt als achter Theil die Mixiio principiorum et regularum,
wobei noch einmal die „Principien" (d. h. die absoluten und die relativen
Prädicate), um welche sich schon alles Bisherige gedreht hatte, den Ge
genstand bilden; dieselben sollen nemlich nun sowohl wieder unter sich
derartig zu Urtheilen verbunden werden , dass jedes durch die übrigen
siebzehn eine nähere Bestimmung findet, als auch sollen nun an die ein
zelnen achtzehn Begriffe sämmtliche obige Fragen (d. h. „Regeln", s. Anm.
94 ff.) angelegt werden119).
Und nun erst kommt noch der übrige Theil des Alphabetums (Anm.
85), welcher bisher noch keine Rolle gespielt hatte, zur Betrachtung,
indem der neunte Theil die dortigen „novem suMecta" erörtert, bei
welchen als allgemeine Gesichtspunkte ihre Definition , ihre Unterschiede
und ihr Uebereinstimmen, sowie ihre Gradabstufung bezeichnet werden120).
Sämmtliche neun Subjecte , ausserhalb deren , wie sich Lullus einbildet,
es überhaupt Niehls gibt, sollen ihrerseits nun wieder durch die achtzehn
Principien und die zehn Fragen hindurchgeführt werden121). Von dem
neunten derselben aber, d. h. von instrumentum , gewinnt Lullus einen
etc., et hoc inveniendo medium non existens generalissimum neque specialissimvm.
Ratio huius est, quod ista scientia habet prineipia generalissima et etiam regulas gene
rali ssimas , aliae vero scientiae habent subalternata prineipia, et sie medium earum
est imperfectum sine ista scientia.
118) De aud. cabb. p. 64: Finis quaesitus in hac methodo non est nisi docere
modum, cum quo adaequatur intcttectus humanus cum re intcttecta de unoquoque
scibiti ; et hoc fit per evacuationem tertiae figurae et cum multiplicatione quartae
fignrae. Lib. correl. innat. f. 50 A : Subiectum huius artis est innata pturalitas primitiva
vera et necessaria, d. h. eben die achtzehn „Principien".
119) Ars magna et ult. p. 315: De mixtione principiorum et regularum. Pars
ista in duas partes dividitur, sc. in mixtionem principiorum deduetorum uno dedueto
cum alio, secunda pars est de prineipiis deductis per regulas. Datur doctrina, quomodo
unum prineipium cognoscatur per alia deducendo ipsum per ipsa prineipia et
per omnes species regularum Et ista mixtio est centrum et subiectum huius artis.
Hierauf werden in der That vorerst (p. 316—340) die achtzehn „Principien" je
einzeln in Beziehung zu den übrigen siebzehn gebracht, und sodann (p. 340—375)
wieder jedes derselben an den zehn obigen Fragen gemessen. Vgl. Ars bree. p. 17.
De aud. cabb. p. 67 ff. Bree. pract. tab. gener. p. 37 ff. Comp. loct. tab. gen.
p. 1 B.
120) Ars bree. p. 17: Ponuntur novem subiecta in alphabeto significata , in
quibus cadit, quidquid est, et extra ipsa nihit est (p. 18) Tractatus istorum
subiectorum consideramus cum quatuor conditionibus Prima conditio haec est,
ut quodlibet subiectum habeat suam diffinitionem Secunda conditio est, quod in
iudicio sive in practica conservetur dijferentia subiectorum Tertia conditio est,
quod concordantia, quae est inter unum subiectum et aliud subiectum, non destruatur
Quarta est, quod, secundum quod unum subiectum est nobitius et altius, ei
attribuantur attiora et nobitiora prineipia. Ebenso De aud. cabb. p. 70 ff.
121) Ars magn. et ult. p. 375: Quoniam in novem subiectis omne, quod est,
implicatur et extra nihit est, ideirco volamus ponere ipsa in hac arte, ut cum ipsis
ars sit generalis, eo quod sunt generalia ad omnia. Et ideo discurrendo praedicta
subiccta per prineipia huius artis et regulas de ipsis subiectis notitiam habere poterimus
u. s. f. Diess geschieht nun mit den ersten acht unter jenen nenn Subjecten
(p. 376 —443), indem jedesmal zuerst die „prineipia" und dann die „regulae" zur
Erörterung verwendet werden.
XVIII. Raimundus Lullus. 169
etwas halsbrecherischen Uebergang zu den letzten zwei Quer-Reihen des
Alphabetums, nenilich zu den neun Tugenden und neun Lastern, deren
Erörterung ich ohne Neid der Geschichte der Ethik überlasse 122). Uebrigens
glaubt Lullus auch hiedurch wieder Erspriessliches für die inventio
medii geleistet zu haben123).
Was hierauf noch folgt, gehört eigentlich schon mehr der Praxis
dieser Technik an. Nemlich den zehnten Theil bildet unter dem Titel
„Applicatio" die ausführliche Hinweisung darauf, dass zur Verdeutlichung
die Subjecte auf ihre Prädicate und die abstracten Substantiv-Formen auf
ihre Adjectiva angewendet werden sollen , sowie dass überall stets der
gesammte Inhalt der vorhergegangenen neun Theile der Ars magna zur
Ausübung kommen soll , wozu jedoch nun noch zwei neue Bestandtheile
hinzutreten ,24). Zunächst nemlich reihen sich „Centum formae" an,
d. h. hundert Begriffe, welche aus sehr verschiedenen Disciplinen (auch
122) Ebend. p. 443: De nono subiecto, quod est de instrumentalitate. Nonum
subiectum est de artificio et habet tres species. Prima est de moralibus, secunda de
artibus liberalibus, tertia de mechanicis. De prima, sc. de moralibus bic tractabimut
n. s. f., und es folgen hiemit (p. 443—487) in gleicher Durchführung durch die
Principien und durch die Regeln vorerst die neun Tugenden und dann die neun
Laster. Hingegen Ars bree. p. 23: Istud subiectum est de instrumentalitate et consideratur
duobus modis, sc. naturalitcr et moraliter Instrumentum quidem
naturate potest coqnosci deducendo ipsum per prineipia et requlas Simititer et
instrumentum morate ; tatem autem deduetionem dimittimus inteltectui bene iniuenti,
et si inteltectus artistae deficit in tati deductione, recurrat ad artem maqnam,
in qua larqius tractamus de moralibus. Somit besteht hier ein anderes Eiutheilaugs-
Motiv der instrumenta, als in der Ars magna; aber das rasche Umspringen zu den
moralia ist beiden Redactionen gemeinsam.
123) Die Erörterung dieser novem subiecta bildet nemlich auch den ausschliess
lichen Inhalt der kleinen Schrift De conversione subiecti et praedicati , und dort
tesen wir p. 166: Subiectum huius libri est medium, per quod investigamus conversionem
subiecti et praedicati. p. 167: Si inteltectus invenit medium substantiate inter
subiectum et praedicatum, cognoscit, quod ex tali media fiat demonstratio ; et sie non
fiet syllogismus opinativus.
124) Ars bree. p. 24 f. : Applicatio dividitur in tres partes. Prima est, quando
applicatur implicitum ad explicitum; secunda est, quando applicatur abstractum ad
concretum; tertia est, quando applicatur quaestio ad locu huius artis. De prima
parte sie dicemus: Si termini quaestionis sunt impliciti, applicentur ad terminos huius
artis explicitos, sicut, quando quaeriiur, utrum deus sit, aut utrum angeli sint,
applicentur ad bonitatem, magnitudinem etc De secunda parte sie dicendum est:
Si termini quaestionis sunt abstracti, applicentur ad suos terminos concretos, sicut
bonitas ad bonum etc., et videatur, quomodo se habent terminus abstractus et concretus
discurrendo per prineipia et regulas. Tertia pars, quiie est de applicatione ad
loca, dividitur in XIII partes, quae sunt hae: Prima figura, Secunda figura, Tertia
figura, Quarta figura, Diffinitiones, Regulae, Tabula, Evacuatio tertiae figurae, Multiplicatio
quartae figurae, Mixtio prineipiorum et regularum, Novem subiecta, Centum
formae, Quaestiones. Diese tertia pars ist in De aud. cabb. p. 79 folgendermaassen
in novem species eingetheilt : Prima fig., See. /fg., Tert. flg., Qu. fig., liixtio princ.
et reg., Regulae, Novem subiecta, Quidditas centum formarum, Quaestiones. Hingegen
Ars magn. et ult. p. 488 stimmt mit Ars bree. überein, nur werden dort ohne
Ober- und Unter-Abtheilang sofort fünfzehn partes der applicatio gezählt (d. h.
1. imptic. ad explic., 2. abstr. ad concr., 3. Prima figura, 4. See. fig. a. s. f.).
Die ersten dreizehn derselben enthalten nun dort (p. 488 —496) nur eine „practische"
Recapitnlation desjenigen, was über die einzelnen Theile schon im Obigen ent
wickelt worden war. Vgl. Comp. loct. tab. gen. p. 2 B. In Lect. art. ine. p. 109—133
wird nur über implicite und explicite gehaadelt.
170 XVIII. Raimundus Lullus.
aus der Logik selbst, z. B. die Kategorien) entnommen und in möglichst
dummer Weise deflnirt und hierauf näher erläutert werden125). Uebrigens
sind dabei auch diejenigen , welche der Logik angehören , durch
aus nicht im Sinne der Logik, sondern nur im Stile der Ars magna
besprochen126).
Sodann aber sind es (als elfter Theil) Quaestiones , welche einer
seits abermals den vorhergegangenen Inhalt recapituliren und andrerseits
materiell auf das Gebiet der Theologie hinüberweisen127).
125) Ars magna et ult. p. 496: Vocamus quidem centum formas, nam in abs
tracto ipsas quidem si consideramus, aliquae erunt generalissimae, aliquae erunt
subatternae ; et cuitibet formae assignamus suum concretum, ut quaelibet forma intettectui
magis elacescat, u. s. f. Und nun werden (p. 496—562) in ziemlich plan
loser Ordnung folgende hundert Begriffe definirt und erörtert: Entitas, Essentia,
Uvitas, Plaralitas, Natura, Genus, Species, Individuitas, Proprietas, Simplicitas, Compositio,
Forma, Materia, Substantia, Aeeidens, Quantitas, Qualitas, Relatio, Actio,
Passio, Habitus, Situs, Tempus, Locus, Matus, lmmobititas, Instinctus, Appetitus,
Attractio, Receptio, Phantasma, Ptenitudo, Diffusio, Digestio, Expulsio, Significatio,
Pulchritudo, Novitas, Idea, Mathematica, Ens in potentia, Punctuitas, Linea, Triangulas,
Quadrangulus, Circulas, Corpus, Figura, Generates rectitudines, Monstruitas,
Derivatio, Umbra, Speeulam, Color, Prqportio, Dispositio, Creatio, Praedestinatio,
Misericordia, Necessitas, Fortuna, Ordinatio, Consitium, Gratia, Perfectio, Dectaratio,
Transsubstantiatio , Alteratio, lnfinitas, Deceptio, Honor, Capacitas, Existentia, Comprehensio,
lnveatio, Simititudo, Antecedens, Potentia, Generatio, Theologia, Phitosophie,
Geometria, Astronomie, Arithmetica, Musica, Rhetorica, Logica, Grammatica, Moralitas,
Politica, Jus, Medictna, Regimen, Mititia, Mercatura, Navigatio, Conscientia, Praedicatio,
Oratio, Memoria. Vgl. Ars bree. p. 25 ff. Hingegen De aud. cabb. p. 80 ff.
fehten hievon: Proprietas bis Materia, dann lmmobititas, Phantasma, Ens in potentia,
Derivatio, und sämmtliche von Speculam an bis Memoria, nur Necessitas und Potentia
ausgenommen; neu aber kommen dort hinzu: Initium, Indivisum, Etementivum,
ldem, Simite, Primum, Perfectum, Finitum, Totum, Deminutum, Persona, Hoc, Aliud,
Sustentans , Agens, Actu praeditum , Vacuum, Alteratio, Antiquitat , so dass .dort.es
nur 64 Definitionen sind. Vgl. Bree. pract. tab. gener. p. 14—35. Hingegen eine
sehr abweichende Zusammenstellang s. unten Anm. 163.
126) Z. B. Ars m. et utt. p. 500: Individuitas est diffinibitis per primam speciem
regulae C, nam sicut bonitas est ratio bona, quod agat bonum, sie individuitas est
ratio individuo, quod producat individuum, et sicut individuitas est bona per bonitatem,
sie bonitas individuata est per individuitatem.
127) Ars bree. p. 29 : De quaestionibus. Haec pars dividitur in XII partes seu
loca disposita et proportionata ad quaestiones secundum materiae diversitatem , ex
qua sunt Videlicet : Prima figura, Secunda figura, Tertia figura, Quarta figura,
Diffinitiones , Regulae, Tabula, Evacuatio tertiae figurae, Multiplicatio quartae figurae,
Mixtio prineipiorum et regularum, Novem subiecta, Centum formae. Die ersten sechs
Gegenstände sind mir in Ars brevis (p. 30—33) behandelt. Die Ars magna et ult.
beginnt erst mit den Fragen über Tabula generalis und erörtert (p. 563 — 582) zur
Probe die ersten acht ,, Kammern" der ersten Colamne , lässt dann in Kürze (p.
582—584) die nächsten drei Gruppen folgen, um hierauf in grosser Ausführlichkeit
(p. 584—599) die Fragen über die novem subiecta folgen zu lassen , wobei wieder
wie oben (Anm. 122) von „hstrumentum" auf die Tugenden und Laster überge
gangen wird, deren Erörterung (p. 599— 625) gleichfalls sehr gedehnt ist. Dann
folgen die Fragen über applicatio (p. 626—630) ganz im Anschlusse an obige
Theorie derselben (Aiim. 124), so dass schliesslich die Fragen über die centum
formae sich anreihen, in welchen (p. 630—661) der ganze obige Inhalt in Frage-
Form recapitulirt wird. In De aud. cabb. beginnt dieser Abschnitt (p. 101) erst
mit den novem subiecta, auf welche dann (p. 107 - 110) noch in Kürze die ersten
14 der centum formae folgen. In Tab. gener. p. 23 —75 werden die Fragen von
„Prima figura1' bis „Tabula'' durchgeführt, und der Rest (p. 55 —75) als „Quaestiones
per alias quaestiones" erledigt. In Ars inv. ver. p. 66—204 n. teil. art. inv, p.
XVIII. Raimundus Lullus. 171
Endlich den Schluss bilden zwei kurze Abschnitte, deren einer die
habituatio , d. h. die Angewöhnung der Technik128), der andere aber
das Verhalten des Lehrers betrifft 129) , woran etwa auch noch die
Disputirkunst geknüpft werden konnte130). Ergötzlich aber ist es, wie
Lullus betreffs der Lernenden drei Gradabstufungen des Talentes nach
der Geschwindigkeit abmisst, mit welcher man sich die ganze Technik
aneigne 13 1).
Jene beiden Schriften des Lullus, welche die specielle Aufgabe haben,
zu lehren , in welcher Weise die Technik praktisch angewendet werden
soll (s. Anm. 16), musste ich allerdings schon im Obigen mehrfach durch
Bezeichnung betreffender Parallelstellen berücksichtigen; denn nicht bloss
die vier Figuren und die Definitionen und Erklärungen der absoluten und
der relativen Prädieate schliessen sich dort der übrigen Behandlung der
Ars magna fast gleichlautend an (s. Anm. 86, 87, 89— 91, 94, auch
bes. 109), sondern auch da, wo uns schon im Bisherigen die Praxis der
Technik begegnete, finden wir im Wesentlichen Uebereinstimmung (s. Anm.
124 u. 127 f.). Aber das Eine, was hier neu hinzukommt und zugleich
durchaus ein Mittelglied zwischen der Technik selbst und der bereits (auf
Theologie) angewendeten Technik repräsentirt, darf ich eben darum nicht
unerwähnt lassen.
Nemlich nach den vier Figuren folgt hier 132) ein „Alphabetum",
welches im Vergleiche mit dem obigen (Anm. 85) sehr mpdificirt ist.
Wohl sind die ersten beiden Commnen (mit den neun Buchstaben B—K
bezeichnet) identisch mit den ersten beiden Quer -Reihen des obigen
Alphabetes, aber die dritte Columne besteht aus neun „Regulae" und die
vierte aus neun theologischen oder naturphilosophischen Quaestiones. Und
was nun jene „Regulae" betrifft, so enthalten dieselben etwas ganz An
deres als dasjenige , was oben (Anm. 94 ff.) so genannt worden war.
Denn wenn auch allenfalls die Regel über suppositio uns an das dortige
134—311 sind es neun Fragen, welche tediglich der Theologie angehören, aber in
peinlichster Ausführlichkeit auftreten, und in letzterer Schrift folgen dort noch (p.
311 —358) Mitte minutae quaestiones aus dem Gebiete der Theologie (es sind jedoch
in Folge des Zustandes der Handschrift nur 912).
128) Ars magna et ult. p. 662: Habituatio dividitur in tres partes. Quarum
prima est de tribus partibus, in quas haec ars dividitur, et Mas artista habituare
ifcliet Secunda pars est, quod habituet modum et proeessum huius artis
Tertia pars est, quod ipse habeat modum multiplicandi quaestiones et solationes.
Ebenso Ars brec. p. 42. Vgl. Tab. gener. p. 75. Ars ine. ver. p. 204 ff.
129) Ars m. et ult. p. 662 : Doctrina dividitur in quatuor partes. Quarum prima
est, ut artista bene sciat cordetenus. Secunda, quod ipse dectaret bene textnm
schotaribus Tertia, quod ipse faeiat quaestiones coram scholaribus et solvat eas.
Quarta, quod faeiat scholaribus quaestiones , ut ipsi de iltis respondeant.
Ebenso Ars bree. a. a. 0. Vgl. Brev. pract. tab. gen. p. 11 ff.
130) Bree. pract. tab. gen. p. 39 f. werden Regeln über disputatio und p. 40 ff.
ober deelaratio textus gegeben.
131) Ars m. et ult. p. 663: Homo habens optimum inteltectum et fundatum in
togica et in naturalibus et ditigentium poterit istam scientiam scire duobus mensibus,
iino mense pro theorica et altera mense pro practica. Homo habens inteltectum metiorem
poterit ipsam scire quatuor mensibus Homo habens mtelloctutn bonum
poterit ipsam scire in media anno.
132) Ars ine. verit. p. 13.
172 XVIII. Raimundus Lullus.
utrum erinnern könnte133), so reihen sich noch Regeln über folgende
verschiedene Gesichtspunkte an: de modo essendi et intelligendi134), de
modo investigandi ta5) , de speeificatione generalis136), de contradictione131),
de necessario et contingenti13^), de demonstratione*39), de
punctis transcendentibusti0), de maioritate /im's141).
Diejenigen Schriften nun, welche nach der Absicht des Lullus das
Resultat der auf Alles angewendeten Technik und somit gleichsam eine
Encyclopädie der Wissenschaften enthalten, gehen eben darum über die
logische (?) Manipulation der Technik selbst hinaus, ja Lullus meint, diese
seine Mystik stehe als höheres Drittes über Logik und Metaphysik142). Und
133) Ebend. p. 37: Prima regula est, in prineipio investigationis supponere,
utramque partem contradictionis possibite esse veram sive falsam.
134l Ebond. p. 38: Cum sit differentia inter modum essendi rei et modum eam
intelligendi, considerandum est, qua ratione procedit medium conctusionis, an per
concordantiam utriusque modi, an per contrarietatem.
135) Ebend. : Duobus modis est in hac arte investigatio facienda. Primus consistit
in speculatione figurarum (p. 39) Seeundus consistit solam in inteltectu,
et iste in quinque modos est divisus , sc. quod inteltectus simpliciter, dupliciter,
triangulariter, quadrangulariter et circulariter per terminas discurrat (die Ausdrücke
„triangulariteri' u. „quadr." bedeuten hier Dur eine dreifache und eine vierfache
Combination, „circulariter" aber das Durchlaufen all jener Combinationen).
136) Ebend. p. 41 : Ex generali omnino generali et speciali omnino speciali
tertium constituitur sapiens naturam utriusque ; est enim itlad tertium membrum magni
ambitus tanquam medium extremitatum Specificando ipsa universalia per contractionem
eorum ad ipsas proprietates.
137) Ebend. p. 43: Fallitur inteltectus ignorantis aliquoties in his, quae contradicere
videntur nec tamen contradicunt, vel in Ins, quae non videntur esse in contradictione
et sunt.
138) Ebend. p. 44: Omne, quod est, aut est necessarium aut contingens, quare
inter ea discurrere est multum utite, nam esse sive agere uniuseuiusque rei in atiquo
istorum duorum versatur.
139) Ebend. p. 45: Demonstrationum alia est simititudinaria, quae per exempla
et metaphoras habetur Demonstratio vero propria in tres species est divisa (d. h.
quid, quia u. per aequiparantiam, s. ob. Anm. 56 ff.).
140) Ebend. p. 47: In omni materia punctum transcendentem dieimus im eniri
posse (die Wortform „puncto*" ist damals allgemein üblich, nur im Plaral sagte
man häufig auch „punefa"); causator enim puncto« transcendens ex excessu, quem
atia potentiurum hominis habet supra aliam aut aliquando supra se ipsom
Quaedam ergo punctorum transcendentium causantur ex hoc, quod intelloctus,
qui est superior potentia , imaginationi et sensui naturaliter est unitus Quidam
vero punctorum transcendentium causantur ex hoc, quod intelloctus transcendit per
rationem obiecti rationem sui ipsius. Als solche transscendente Punkte der ersteren
Art werden dann (p. 47—51) besprochen: Etementativa, Vegetativa, Sensitiva, tmaginativa;
die tetztere Art wird (p. 51 —61) aufgezeigt in: Rationativa , Moralitas,
Coeleste, Angclas, Divina quidditas.
141) Ebend. p. 61 : Est maioritas finis id, quod est melius et melius et quod
oportet esse necessario melius; et consistit duobus modis, sc. secundum proportionem
et secundum comparationem.
142) Introd. art. dempnstr. p. 1 A: Metaphysica considerat res, quae sunt extra
animam, prout conveniunt in ratione entis; logica autem considerat res secundum
esse, quod habent in anima, quia tractat de quibusdam intentionibus , quae consequuntur
esse rerum intelligibitium (B) Sed haec ars tanquam suprema omnium
humanarum scientiarum indifferenter respicit ens secundum istum modum et secundum
itlam Solam docet viam inveniendi communia et propria prineipia in quacunque
scientia, solam ponit aliquos terminos prineipiorum, quibus mediantibus
possunt formari infinitae propositiones.
XVIII. Raimundus Lullus. 173
wenn ich schon zur Besprechung der Technik mich fast widerwillig entschloss,
so könnte ich wohl diese ganze Gruppe in Anbetracht ihres In
haltes völlig bei Seite lassen. Doch will ich Folgendes erwähnen.
Am nächsten noch schliesst sich an Obiges die Schrift „Arbor
scientiae" an, insoweit in derselben wenigstens jene nemlichen „achtzehn
Principien" beibehalten sind, welche nun als achtzehn Wurzeln des Baumes
erscheinen: den Stamm desselben bildet das Chaos, die Aeste und Zweige
die vier Elemente und deren Zusammensetzungen, die Blätter die Accidentien
, die Blüthen die Werkzeuge , und die Früchte die individuellen
Wesen143). In den übrigen Schriften aber, welche zu dieser Gruppe
gehören, werden auf die abenteuerlichste Weise die „Principien" und die
obigen Kreis -Figuren vermehrt und bereichert. So erscheint die erste
Figur (Anm. 86) nun als „figura dei" mit 16 Feldern, indem perfectio,
iustitia, largitas, misericordia, humititas, dominium, patientia neu hin
zukommen144). Auch obige figura T (Anm. 87) ist erweitert, indem zu
den dortigen drei Dreiecken noch zwei neue, eines mit den Ecken dem,
creatura, operatio, das andere mit den Ecken affirmatio, negatio, dubilatio,
hinzugefügt werden145). Ferner wird eine secunda figura T vor
geführt, welche einen in 15 Felder (modus, species, ordo, alteritas,
identitas, communitas, prioritas , simultas, posterioritas , superioritas,
eonvertib iiitas, inferioritas, universate, indefinitum, singulare) getheilten
Kreis zeigt 146). Desgleichen neu ist figura S oder „veritatis" oder
„animae", welche in 16 Feldern eines Kreises verschiedene Moditicationen
der Begriffe memoria, actus, votuntas , inteltectus, compositio unter
bringt147). Auch die Tugenden und Laster (s. im Alphabetum, Anm. 85)
werden, jedoch unter Weglassung von sapientia, pietas, mendacium, inconstantia,
in einen Kreis von 14 Feldern gebracht, welcher „figura V"
heisst 148). Die figura Iheologiae und figura iuris überlasse ich gerne
diesen beiden Facultäten 149), sowie die figura etementalis den Natur-
143) Diese ganze Gruppirung, welche durch einen (in mehreren älteren Drucken
bunt bemalten) Baum versinnlicht ist, wird dann behufs einer Encyelopädie auf eine
ganze Menge von Bäumen angewendet, nemlich : arbor etementatis, vegetalis, sensualis,
imaginalis, humanalis, moralis, imperialis, apostolicalis, coetestialis, angelicalis,
aeternalis, maternalis (d. h. Maria, welche Lullas ja auch in Gedienten ver
herrlichte), divinalis-humanalis (d. h. Christus), divinalis, exemplificatio, quaestionalis,
an welch tetzteren sich Fragen über die obigen (Anm. 125) „centum formae1' anschliessen.
. , ,
144) Ars demonstr. p. 2, Lect. art. dem. p. 2, Comp. art. dem. p. 20, Propos.
sec. art. dem. p. 18 u. 45, Ars ine. pari, in univ. p. 2, Ars magna et maior p. 5
u. 43, Lect. art. comp. ine. ver. p. 9 u. 50.
145) Lect. art. dem. p. 12, Comp. art. ilem. p. 7, Propos. sec. art. dem. p. 2,
13 u. 41, Ars inv. pari. p. 2, Ars magna et maior p. 42, Lect. art. comp. ine. ver.
p. 4 u. 25.
146) Ars demonstr. p. 2 f. u. die so eben angeführten ührigen Stellen.
147) Lect. art. dem. p. 7, Comp. art. dem. p. 14, Propos. s. art. dem. p. 3,
20 n. 46, Ars ine. part. p. 2, Ars magna et maior p. 41, Lect. art. comp. ine.
ver. p. 2<
148) Lect. art. dem. p. 17, Comp. art. dem. p. 28, Propos. s. art. dem. p. 4,
23 u. 49, Ars magna et maior p. 6 u. 43, Lect. art. comp. ine. ver. p. 12 u. 84.
149) Ars demonstr. p. 52 ff., Lect. art. dem. p. 42 ff., Comp. art. dem. p. 35
u. 49, Propos. s. art. dem. p. 5, 27, 30, 52, 55. S. auch Savigny, Gesch. d. röm.
Rechtes im Mittelalt. V (2. Aufl.), p. 616 ff.
174 XVIII. Raimundus Lullus.
, forschern 150). Ein Höhepunkt der Tändelei aber ist die figura derivationum,
welche in 13 Feldern eines Kreises die Sylben re, ri, ans, us,
te, tus, nus, do, ne, er, in, prae, de vorführt151). Ausserdem noch
,„..£i werden sämmtliche Figuren in Eine figura universalis zusammengefasst,
welche aus 13 concentrischen Kreisen mit je 16 Feldern besteht152), und
überdiess für alle einzelnen Figuren die möglichen paarweisen Combinationen
(nach dem Muster der obigen dritten Figur, Anm. 89) vor Augen
gestellt153). Das Ziel aber liegt hiebei überall in einer Unzahl theolo
gischer quaestiones 154); denn, wie Lullus selbst sagt, diese ganze Behandlungsweise
der Ars magna soll nur der Verherrlichung Gottes und
der Zerknirschung der Seele dienen 155). Darum endlicli befindet sich
auch die figura phitosophiae, welche in 16 Feldern die Begriffe „prima
causa, motus, intelligentia , orbis , forma, materia, natura, etementa,
appetitus, potentia, habitus, actus, mixtio, digestio, compositio, alteratio"
enthält , auf einem Gebiete , welches uns für die Logik durchaus nicht
interessirt 156).
Während aber Lullus in dem Gesammtunikreise seiner Ars magna
das einzige Heil der Wissenschaft erblickte (vgl. Anm. 117 f. u. 142) und
dagegen die gewöhnliche Schul-Logik für etwas Schwaches und Unter
geordnetes hielt (Anm. 32), scheint hinwiederum die traditionelle Auctorität
der letzteren ihm das Zugeständniss abgenöthigt zu haben , dass seine
Ars magna dem üblichen Betriebe der Logik sich doch nicht ganz verschliesse,
sondern dass man in seiner obigen mulliplicatio quartae figurae
(Anm. 112 ff.) und auch in den „centum formae" (Anm. 125) all Das
jenige, — natürlich in viel besserer Weise —, finde, was in der ge
wöhnlichen Logik gelehrt werde 157). So konnte er sich auch herbei-
150) Lect. art. dem. p. 23, Comp. art. dem. p. 58, Propos. s. ort. dem. p. 6,
33 u. 56. Dass Lullas zu den hervorragenden Alchimisten gehörte, ist bekannt;
s. Kopp, Gesch. d. Chemie, I, p. 67 ff. 11, 178 ff.
151) Ars demonstr. p. 91. lntrod. art. demonstr. p. 25 B : „Re" significat verba
activa . . . . * „fii" significat verba passiva , „Ans" vel „us" significat participia
aut potentiatitatem, ut bonificativus , „Le, 3'us" significant passiva , „JVus"
concreta, ut bonus , „Co" abstracta, ut magnitudo , „JVe, Er" adverbia ,
„In, Prae, De" significant compositiones, ut iniustitia. Auch beruht hierauf die
kleine Schrift Correlata innata (s. bes. dort f. 50 B).
152) Comp. art. dem. p. 71 , Propos. s. art. dem. p. 7, 37 u. 58, Leet. art.
comp. in«, ver. p. 19.
153) Ars demonstr. p. 8, Propos. s. art. dem. p. 10, Lect. art. comp. ine.
ver. p. 25.
154) Ars demonstr. p. 52 ff., Comp. art. dem. p. 89 ff., Propos. s. art. dem.
p. 40 ff., Ars magna et maior p. 31 ff.
155) Lect. art. demonstr. p. 1 A: Quoniam deus multum est recolibitis, intelligibitis
et amabitis, est ideo multum nobis necesse, ut eo fruamur speculantes eum
recotendo, intettigendo et amando in tota unima nostra et viribus eins, quod est
ultimus finis eius; ad hoc siquidem hanc artem duximus dectarandam, quae instrumentum
est actibus animae . Ad dei magnificentiam haec ars facta est. Comp.
art. demonstr. p. 1 A: Haec ars instruit nos, intelligere et ditigere deum, adhaerere
virtutibus , odire vitia et confundere infidetium erroneas opiniones. Ars magna et
maior p. 1 B : Potest homo invenire veritatem sub compendio et contemplari et
cognoscere deum et vivificare virtutes et mortificare vitia.
156) Ars demonstr. p. 99 ff., Lect. art. dem. p. 46, Comp. art. dem. p. 45,
Propos. s. art. dem. p. 5, 28 u. 53.
157) Ars magna et ult. p. 537: Logica est ars, qua logicus invenit emiunetio
XVIII. Raimundus Lullus. 175
lassen , Schriften zu verfassen , welche als ein Mittelding zwischen der
Ars magna und der traditionellen Logik auftreten. Solcher Art nemlich
ist zunächst die Nova logica, durch welche die Weitschweifigkeit und
Hinfälligkeit der alten (aristotelisch-hyzantinischen) Logik vermieden und
das Auswendiglernen der logischen Lehren erleichtert werden soll158).
Dieselbe hat sieben distinctiones. Die erste beginnt mit ens, welches im
Sinne der Schrift „Arbor scientiae" eingetheilt wird und so zu corpus,
animal, homo führt109), worauf unmittelbar die obige Erörterung der
zehn Fragen oder „regulae" folgt160). Die zweite enthält die fünf Uni
versalien , welche natürlich als reale Wesen gelten und sämmtlich nun
eben jenen zehn Fragen unterworfen werden101); die dritte entwickelt
die Kategorien gleichfalls mittelst dieser nemlichen Fragen162). Den Ge
genstand der vierten Distinction bilden wieder „centum formae", welche
jedoch von den obigen (Anm. 125) stark abweichen, und deren erste
beide, — zur Probe davon, was mit den übrigen 98 geschehen solle —,
jenen nemlichen zehn Fragen unterstellt werden163). In der fünften
folgt nun in Kürze die Lehre vom Urtheile164), von der Definition165) und
uem inter subiectum et praedicatum, quae est medium, cum quo necessarias conctusiones
seit facere. Logicus per diffinitionem medii invenit medium contiguum, et
de hoc datur exemplam in multiplicatione quartae figurae. Adhuc logicus tractat de
V praedicabitibus et de X praedicamentis, et de hoc exemplam in tractatu centum
formarum. (p. 538; Item togicus tractat de syttogismo et de figuris et de fallaciis,
et de omnibus istis exemplificatum est in multiplicatione quartae figurae Logicus
facit praedicatum superioris de inferiori . ... Item ponit multiplicitatem generis, ponit
genus generati ssimnm et simititer speciei multiplicitatem Logicus tractat
de differentia differentiando et de concordantia concordando et de contrarietate contrariando
.
158) Nova logica, f. 3 r.: Considerantes, veterem et antiquam logicam ab eam
inquirentibus propter sui prolixitatem cum tabore maximo ptenius acquiri et acqui
situm propter sui labititatem cum nimia difficultate in memoria retineri diutius, ideirco
ad prolixitatem et tabititatem huiusmodi evitandam cogitavimus , divino auxitio mediante
novam et compendiosam togicam invenire, quae ab ipsam inquirentibus citra
mmiam difficultatem acquiratur et acquisita in memoria plonarie conservetur.
159) f. 3 v. — 6 r. S. Anm. 143.
160) f. 6 r. — 8 r. S. Anm. 94-105.
161) f. 8 r. — 13 r. Jene Stelle, welche das offene Bekenntniss des Realismus
enthält, wurde schon oben, Anm. 44, angeführt.
162) f.J3 v.— 20 v.
163) f.*20 v. - 25 r. Die hundert Begriffe sind hier: Individuum, Bonitas,
Magnitudo, Duratio, Potestas, Sapientia, Volantas, Virtus, Veritas, Gloria, Concordantia,
Contrarietas, Principium, Medium, Firns, Maioritas, Aequalitus, Minoritas, Essentia,
Natura, Forma, Materia , Immobititas, Mobititas, Motus, Dubitatio, Affirmatio, Negatio,
Memoria, lntentio, Generatio, Corruptio, Privatio , Opinio, Suspicio, Conditio, Ante
cedens, Consequens, Derivatio, Influentia, Refluentia, Abstractum, Concrelam, Causa,
Effectus, Oeeasio, Simplox, Compositum, Intensitas, Existentia, Agentia, Figura, Nccessitas,
Contingentia, Fortuna, Dispositio, Subtititas, Ptenum, Vacuum, Potentia, Obiectum,
Actus, Umbra, Subiectum, Praedicatum, Significatio, Attractio , lmpressio,
Simititudo, Numerus, Etementativa , Vegetativa, Sensitiva, lmaginativa, Rationativa,
Obstinatio , Contradictio , Capacitas , Proportio, Circumstantia , Suppositio, Punctus,
Linea, Humidum radicate, Humidum nutrimentalo , Alteratio, Confusio, Augmentatio,
Consummatio, Sueeessio, Mors, Secretum, Ordo, Continuitas, Divisio, Cogitatio, Audacia,
Artificium, Scientia, Applicatio.
164) f. 25 v.
165) f. 26 v. s. Anm. 93.
176 XVIII. Raimund us Lullus.
vom Beweisverfahren, bei welch letzterem ein kleines Stück der Topik166)
vor dem Syllogismus167) vorhergeht und dann die Sophistik folgt168).
Die sechste Distiuction enthält eine Anwendung der zehn Fragen auf
Natur, Theologie, Philosophie, Moral, Recht und Arzueiwissenschaft169),
die siebente aber gibt Fragen über den sämmtlichen Inhalt der vorher
gegangenen sechs Abschnitte170).
Endlich ein anderes derartiges Mittelding ist, was Lullus über Logik
in gereimten catalonischen Versen schrieb. Dort knüpft er an die Defi
nition der Logik, welche die Kenntniss der wahren und falschen Beweise
sei, sofort die fünf Universalien und die Kategorien der Substanz und
des Accidens , welche sämmtlich in den Figuren der Ars magna ihre
Mischung finden sollen171). Sodann werde durch die Anwendung der
obigen regulae (d. h. der zehn Fragen) die Verknüpfung der Begriffe
bewerkstelligt und so die Einsicht in das Urtheil nach Quantität, Qualität
und Modalität gewonnen172). Die hiedurch vorgenommene Vergleichung
führe dann zur Lehre von der Definition173), und hierauf komme man
durch die Mischung der obigen „eonditiones" (Anni. 112), d. h. durch
die multiplicatio quartae figurae, zum Verständnisse der Particularität
und Universalität174), und hiedurch sei man befähigt, in den verschie-
166) f. 27 r., woselbst an die drei Arten der demonstratio (s. Anna. 56 ff.)
die Topen a minori,a maiori, ab aequali (vgl. Anm. 70) und einige Bemerkungen
über possibite und impossibite geknüpft werden.
167) f. 28 v.— 30 v. Vor der Angabe der drei Schlassfiguren wird sogar der
Begriff „sytlogismus" jenen zehn Fragen unterworfen.
168) r. 30 v. — 36 r. s. Anm. 72.
169) f. 37 r. — 40 v.
170) f. 41 r.-49 v.
171) Bei Rossellö (Anm. 23) p. 400: De la primera distineeiö. Lögica es
sciencia Per la qual home sapia Partar assufismadment E fer ver e fals argument.
E lögica 's d'universals , E ab las figuras höm sab quals Estän en lo lar mesctament
Las res d'hon höm fd l'argument (folgt als Beispiel bonea) Vet donchs,
los sinch universals Qui 'n lögica son principals Comenc-aments , que son trobat En
las figuras et meselat. Con d'ellas en fds meselaments Per tots tos turs comencaments,
Substancia et aeeident D'hon son Ii deu predicament, Pots en las figuras trobar
Si 'ls comencaments sabs mesctar.
172) Ebend.: De la segona distineeiö. Los sinch universals sercats Ab las
reglas los vas quirent, Car un no t'en pot escapar ; E ab las reglas pords dar
Conexenca del predicat Ab lo sobjet; e si 's girat Lo sobjet, coneixer pords Ab lo
predicat; et si fds Ab las reglas comparament Substantial 6 d'aeeident, La comparuciö
saubrds Ab las reglas per tots los pas. Aco mateix d' affirmativ a Universal
6 negativa, E autre si particutar Ab las reglas pords trobar, Si fds ver 6 fals ar
gument E 'ts individus exament Ab las reglas pöts impossibol Coneixer et go
qui 's possibut; E.autre si necessitdt E contingcnt serdn mostrat; E autre si falacid
Ab las regtas se trobard Preposiciö conjuntiva E autre si de disjunctiva , Ab
las reglas la pöts trobar, Si ab totas las völs sercar. E ayco mateix taut con dura
Lögica, pords per mesura En las reglas tota trobar, Si ab ellas sabs ensercar.
173) p. 402: De ta terca distineeiö. Ab aquesta distineeid Saubrds far diffinicid
De tuyt Ii sinch universats, D'els predicaments autre tat, Vet donchs,
per quat ensenyaments Saubrds far diffinicions Siguent tas comparacions Que per
Vart general se fan.
174) Ebend.: De la quarta distineeiö. Si mesctas las condicions De lögica et
sos sermons Ab condicions qui estan En esta art, coneixer s'han; Car tuyt Ii condicionar
Qui son en Ii particular, Cove que sian derivat Universal et atrobat. Pots
XVIII. Raimundus Lullus. 177
denen Bedeutungen der Begriffe den combinatorischen Faden des Denkens
festzuhalten und so über jeden Stoff genügende Syllogismen an der Hand
der Figuren zu bilden175). Den Schluss machen auch hier Fragen, welche
das Vorhergehende recapituliren 17 6).
Dass die ganze „Kunst" des Lullus schlechthin werthlos ist, bedarf
nun wohl keines besonderen Nachweises mehr. Eher möchte ich einen
Tadel darüber befürchten , dass ich diesem Unsinne überhaupt einen so /
grossen Raum in meiner Darstellung schenkte. Doch würde mich wohl
ein stärkerer Tadel treffen, wenn ich die Ars magna mit Stillschweigen
übergangen hätte ; und wenn ich mich einmal auf dieselbe einliess, konnte
ich Dasjenige, was angeführt werden musste, kaum kürzer fassen, als ich
gethan habe.
donchs en Iägica formar Condicio particular Ab condicio gener at, Hon particular s h an
hostal (d. h. ihre Wohnung in den betreffenden Feldern der Kreise) E per ella
estdn regtades.
175) p. 403: De la sinquena distineeiö. En la taula atrobards Los significats
que volvrds A Iägica atribuir; Car si i B, C, D venir Väls, et als altres coronetts
(d. b. Kreise), JVo fö hanc en null capdells (d. h. Richtung) Negü fit tant fort enflogat,
Com estdn Ii significat En la taula per demostrar Qo que t'en poräs aplicar
A Iägica argumentant. Vet donques, qu'es et per qual sembtaut Pots de la taula
derinar A Iägica mant consirar, Mante materia venir A (0 que voirds conclair Per lo
molt grand abundament Vengut per significament De las cambras, si 'l sabs trovar
E a Iägica aplicar.
176) Ebend.: De la sisena distineeiö. Per sisena distineeiö Respondrds a la
questio Que per Iägica häm te pot far, Ab que sapias pendr' exemplar De las questions
qui estdn En esta art, et qu'el semblan Prengas en ta responsid.
Piartl, Gesch. Iii. 12
XIX. ABSCHNITT.
ALLMÄLIGE FORMULIRUNG VERSCHIEDENER PARTEI-ANSICHTEN.
Müssen wir hiemit den geschichtlichen Faden wieder an den Schluss
des XVII. Abschnittes anknüpfen, so treten wir in jene Periode der Scho
lastik ein, welche in einem bunt und üppig verschlungenen Verlaufe bis
in das erste Drittel des 16. Jahrhunderts fortwuchert und durch die
Renaissance des 15. Jahrhunderts in dem inneren Principe ihres Betriebes
nicht nur sich nicht stören lässt, sondern auch ausdrücklich den Kampf
gegen die humanistischen „Neuerer" aufnimmt, bis sie zuletzt doch in
diesem Kampfe (um das Jahr 1520) unterliegt. Es ist demnach zunächst
innerlich Ein einheitlicher Verlauf, neben welchem äusserlich als neue
Stoff-Zufuhr das wiedererwachende Alterthum hinzutritt. Die blosse Stoff-
Zufuhr war ja seit den ersten Jahrhunderten der christlichen Aera allein
das Entscheidende und blieb es fortwährend, bis der gesunde natura
listische Hauch der Antike durch eine länger dauernde Wirkung seines
Wiedererwachens es endlich zur Folge hatte , dass der philosophische
Impuls sich der Auctorität der Tradition entwand und allmälig mit
innerer Selbstständigkeit von sich aus die Lösung seiner Aufgabe zu
unternehmen begann.
Jede Eintheilung des scholastischen Zeitalters, welche nicht auf die
sem Motive der Stoff-Zufuhr beruht, ist ein aprioristisches Treiben, welches
der Geschichte Gewalt anthut; und wenn man z. B. bei Occam von einer
Selbstauflösung der Scholastik oder dgl. gesprochen hat, so kann ich
Solches nur als eine theologische oder eine philosophische Grille be
zeichnen ; denn bei richtiger geschichtlicher Einsicht zeigt sich, dass jene
angebliche Selbstauflösung gar äusserlich durch ein paar Stellen aus Ari
stoteles und ein paar Capiteln aus der als aristotelisch angebeteten byzan
tinischen Logik veranlasst wurde.
Indem ich daran festhalten muss, dass die ganze Scholastik nur von
der Masse und dem Inhalte des zugeführten Stoffes bedingt wird , und
ich auch den Nachweis hievon wahrlich nicht schuldig geblieben bin,
konnte mich nur ein äusserlich praktisches Motiv dazu veranlassen, jenen
einheitlichen Faden der Scholastik, welcher sich vom Ende des 13. bis
zum Anfange des 16. Jahrhunderts fortspinnt, in einzelne Stücke zu zer
legen. Nemlich nur um die Ziffern der Anmerkungen nicht in die Tau
sende anschwellen zu lassen und dem Leser gleichsam einmal einen
Ruhepunkt zu gönnen, scheide ich die „allmälige Formulirung der Partei-
Ansichten", soweit dieselbe bis Occam (einschliesslich) zu Tage tritt,
XIX. Die Stoff-Zufuhr. 179
vorläufig als eigenen Abschnitt ab, um sodann das „üppigste Wuchern
der scholastischen Logik", welches sofort an Occam's Auftreten sich
knüpfte , bis zu den „ersten Erscheinungen der Renaissance" zu be
gleiten und hierauf nach diesen die „reiche Nachblüthe" der Scholastik
darzustellen. '
Jene Stoff-Zufuhr nun, welche (wie Abschn. XVII zeigte) im 13.
Jahrh. von byzantinischer, aristotelischer und arabischer. Seite her statt
gefunden hatte , musste nothwendig gleichsam einem Verdauungs-Processe
unterliegen, bei welchem wir allerdings Gelegenheit haben, in ähnlicher
Weise, wie Walther von der Vogelweide in anderem Sinne gethan, die
Grösse des Magens der Kirche zu bewundern; denn es ist Staunenswerth,
wie viel heidnische Litteratur seit Albertus Magnus all jene frommen
Männer verschluckten, ohne hierüber die geringsten Beschwerden zu ver
spüren. Man bedenke nur, dass neben der reichen Saat byzantinischen
Unsinnes die sämmtlichen Bücher des Aristoteles, d. h. auch die physika
lischen und naturwissenschaftlichen Schriften nebst der Ethik und Politik,
sowie die Metaphysik mit ihrem astronomischen Gottesbegriffe, und ausser
dem neben einzelnen griechischen Commentatoren die ganze Litteratur
der arabischen Erklärer, welche ihrerseits zugleich auch auf Ptolemäus,
Euklides, Geber, Galenus und Hippokrates hinübergriffen, binnen etlicher
Jahrzehnte eingedrungen waren und ihrer weiteren Pflege an den tradi
tionell bestehenden Schulen harrten.
Diese massenhafte Wucht eines neuen Lehrstoffes musste sowohl im
Allgemeinen in pädagogischer Beziehung als auch insbesondere für den
Betrieb der Logik eine weitgreifende Wirkung ausüben. Nemlich auch
der übliche Schul -Unterricht überhaupt musste nun im Vergleiche mit
den früheren Jahrhunderten nothwendig eine völlige Umänderung er
fahren; denn unter den sieben freien Künsten war es einerseits gerade
die „Diatectica", welche jetzt zu einer ausgedehnten aristotelischen,
byzantinischen und arabischen Schul - Litteratur anschwoll. Und andrer
seits musste sich an den höheren Lehranstalten seit dem Ende des 13.
Jahrhunderts allmälig jener Uebergang vermitteln, welcher von der facultas
„artium" zur facultas „phitosophorum", sowie zur Selbstständigkeit der
medicinischen Facultäten führte. Alle Lehrgegenstände aber, — auch die
Theologie nicht ausgenommen, welche ja bekanntlich an der Pariser Uni
versität das Maassgebende war —, besassen eine Voraussetzung und eine
unerlässliche Vorbedingung an der Logik, welche hiemit neben ihrer neuen
quantitativen Fülle auch qualitativ eine bevorzugte Stelle einnahm, wie
keine andere der sieben Künste sich einer solchen rühmen konnte. Nur
die „Grammatica" erhielt sich selbstständiger und wurde nicht (wie die
übrigen Disciplinen) in dem neu sich gestaltenden philosophischen Cursus
absorbirt. So kam es, dass die „logische" und (— wenn für das 13. Jahrh.
der Ausdruck zulässig sein soll —) die „philologische" Schulbildung wie
gleichberechtigt nebeneinander stehen, ja zuweilen sich gegenseitig be
kämpfen konnten (ein Vorspiel der Zustände nach dem Wiedererwachen des
Alterthumes), zumal da die „Logiker" in der unausgesetzten Uebung ihrer
abstrusen Schulweisheit leicht verknöchern und, was sonstige Leetüre be
trifft, förmlich verwildern mussten, so dass sie mit Recht zum Gespötte
ihrer philologischen Gegner wurden.
12*
180 XIX. Pädagogisches.
Doch um nicht weiter in die Geschichte der Pädagogik hinüberzugleiten
1), beschränke ich mich darauf, Ein Document zu erwähnen, welches
einen solchen Thatbestand für jene Zeit constatirt. Es ist diess des
Heinrich von Andly (um d. J. 1270) Gedicht „Die Schlacht der sieben
freien Künste" 2) , in welchem die Pariser Logiker einerseits und die
grammatische Schule zu Orleans andrerseits als die kämpfenden Parteien
auftreten. Den orleanistischen Philologen, in deren Schlachtreihen mehrere
klassische Autoren kämpfen 3) , war von den Parisern der Spitzname
„Autoriaux" gegeben worden, hingegen die Logiker wurden von ihren
Gegnern „Quiquelique" oder wohl richtiger „Quiqueliquique", d. h. zu
deutsch „Kikeriki", genannt 4). Der Kampf selbst, in welchem als Führer
der Logiker einige uns nicht näher bekannte Personen erscheinen 5), aber
auch der „Barbarismus" sich denselben als Bundesgenosse beigesellt 6),
führt zuletzt dazu , dass die Philosophen auf dem Mont l'He'ri von den
Grammatikern belagert werden und in grosser Bedrängniss einen Parla
mentär zu den Feinden schicken , welcher jedoch als gänzlich unver
ständlich von diesen zurückgeschickt wird 7). Indem aber endlich die
1) Ich muss hier die gleiche Resignation üben wie Abschn. XIII, Anm. 1.
Welcherlei Schul-Logik aber pädagogischer Stoff gewesen sei, fällt natürlich der
Geschichte der Logik anheim.
2) Es ist dieses der provencalischen Litteratur angehörende Gedicht selbst
noch ungedruckt, und wir sind auf eine französische Inhaltsangabe desselben in
Notices et Extraiis des Manuscripts etc. Vol. V, p. 496 ff. angewiesen. (Uebrigens
hat der nemliche Henri d' Andly auch eine Liebesklage des Aristoteles — Lai d'Aristote
— im Troubadour-Stile verfasst; s. Legrand d'Aussy, Fubliaux et Contes, 3. Aufl.
Paris 1829, Vol. I, p. 273 ff.)
3) Not. et Extr. a. a. O. p. 503 u. 508 f. Neben Donatus, Priscianus und
Marcianus Capella erscheinen: Virgilius, Horatius, Propertius , Terentius, Aratus,
Seneca, Persius, Juvenalis, Statius, Lucanus, Claudianus, Avienus, Cato, auch Sedulius
und Prudentius. Wenn auch Homer genannt wird , so ist schwerlich an
Leetüre desselben zu denken.
4) Ebend. p. 503. Die richtigere Form „Quiqueliquique" treffen wir merk
würdiger Weise in dem gleichzeitigen Roman du Renart (ed. Mion, Vol. III, p. 53)
v. 21205 ff., d. h. in jener Branche, in welcher Renart und der Kater Tybert die
Vesper singen. Dort lesen wir: Sez-tu (Sais-tu) rien de dialoctique? Oil (Oui); tote
Quiqueliquique. Repondras moi se ge t'opos. Oit; par derere mon dos. Or entent
dont ä l'argument, Ge di pain d'orge est de froment, Ge di pain de froment est
d'orge. Mate aventure ait ainz ta gorge, Que pain d'orge soit de froment u. s. f,
5) Not. et Extr. p. 503 f. : 'A cette nouvellc Logique fut effrayee. He tas,
s'ecria-t-elte, j'avais dans Raoul de Bu Uli un defenseur redoutabte, et la mort
me l'a enteve. Cependant eite ne perdit point courage , eilo s'oecupa du soin
d'assemblor des troupes, et menda cellos qu'elte avait d Tournai (vgl. Abschn. XIII,
Anm. 326). La etaient Jean le Page, Poilane de Gamaches, Nicote-auxhautes-
fe sses. Ello depecha vers eux Pierre de Courtenai, et tes fit invüer
par lai, de se rendre au platot a Paris. Iis placerent sur une cuve dans un char
Trive et Quadruve, et se mirent en marche. Le char itait traine par los bedeaux et
conduit par Rober t -l*-N ain (diesen trafen wir schon früher, s. Abschn. XIV,
Anm. 447 ff.) et Chtron-le-Vieux, qui l'aiguitlon en main piquaient l'attelage.
6) Ebend. p. 508: Dom Barbarisme, quoique homme-lige de Grammaire, avait
pris tes armes contre eite, parce qu'it possidait des terres dans lo pays de Logique.
7) Ebend. p. 511: Dans cette ditresse Logique envoya proposer la paix ä
so rivate; mais te diputi qu'elte choisit pour ce message connaissait si peu tes
riglos du langage et it s'exprima si mal, qu'on ne voutut pas l'ttcouter, et qu'it
fut renvoyt.
XIX. Die Parteispaltung. 181
Astronomie ihre Blitze gegen das Heer der grammatischen Philologie
schleudert, zieht sich dasselbe nach Orleans und Blois zurück und meidet
auch in Zukunft Paris 8). Der Dichter des Ganzen aber schliesst mit
einer Prophezeiung und zugleich einer Warnung vor grammatischer Ver
wilderung 9).
Was aber hingegen die innere Entwicklung der logischen Theorie
selbst, und was vor Allem die zahlreichen Controversen und verschiedenen
Partei-Stellungen betrifft, so muss ich mit grösster Entschiedenheit den
allgemeinen Grundsatz , welcher seinen reichen Detail - Nachweis finden
wird, vorausschicken, dass auch für diese ganze Periode der Scholastik
die Abhängigkeit vom vorhandenen Stoffe das allein Maassgebende ist. Das
zugängliche Material war nun weit reichhaltiger geworden , als es im
12. Jahrh. gewesen war, und darum haben jetzt die Logiker mehr An
knüpfungs-Punkte und mehr Auctoritäts-Aussprüche bei ihren Disputationen
zur Verfügung, als damals. Aus diesem Grunde, und aus keinem anderen,
entsteht nun eine weit manigfaltigere Controversen-Litteratur. Wenn schon
im 12. Jahrh. auf Grundlage eines ungleich beschränkteren Materiales
dreizehn verschiedene logische Parteien entstanden waren, so ist es nicht
zu wundern, wenn jetzt seit dem Ende des 13. Jahrh., wo man auf eine
grosse Zahl neuer Quellen - Stellen sich berufen und Jeder irgend eine
einzelne derselben für sich in Anspruch nehmen konnte, die Partei-
Stellung sich fast ins Endlose zersplittert und dabei zugleich in manigfaltigster
Kreuzung und Mischung wieder verwandtschaftliche Berührungs
punkte entgegengesetzter Meinungen aufzeigt.
Man glaube nur ja nicht, dass man mit den zwei Schlagworten
„Realismus" und „Nominalismus" die logische Parteistellung irgendwie
erfassen , geschweige denn geschichtlich entwickeln könne. Jene beiden
Worte existirten in derjenigen Periode, mit welcher wir uns vorerst zu
nächst beschäftigen müssen, gar nicht; und es wird erst der spätere
Verlauf zeigen, wann diese zwei Partei-Worte von den Theologen in
Umlauf gesetzt wurden, wobei jedoch zugleich zu Tag treten wird, dass
man dann auch von „Terministen" und von „Formalisten" sprach.
Ebenso verfehlt ist es, wenn man nur den Gegensatz zwischen
„Thomisten" und „Scotisten" ins Auge fasst und hiedurch die Parteiung
erledigen zu können glaubt. Allerdings zwar hat jenes polemische Ver
halten zwischen Dominikanern und Minoriten für die Geschichte der Theo
logie und der priesterlichen Hierarchie eine wesentliche Bedeutung; aber
sowie die Geschichte der Logik einerseits in der glücklichen Lage ist,
alles theologische Gezänke ignoriren zu dürfen, so findet sie andrerseits
auch den thatsächlichen Stand der Dinge, dass in der Darlegung der
8) Ebend. : Astronomie, riduite au disespoir, lanca la foudre sur eux, eilo
brula leur tentes, dissipa teur armie Depuis ce jour- Poisie-la-couHoise s'est
rttirie entre Ortians et Blois, mais eite n'ose plas se prisenter en France, oü sa
rivate domine.
9) Ebend.: Messieurs, los choses dureront encore ainsi une trentaine d'annies.
Mais lorsqu' une geniration nouvello naitra, celte-ci fera de la Grammaire te cas
qu'on en faisait au temps de Henri d'Andly. En attendant je vous dictare que tout
eterc qui ne connait point tes rigtes du langage et qui n'y conforme point ses
discours, est un homme a eonspuer.
182 XIX. Die Parteispaltung.
logischen Theorie Dominikaner Manches aus der Lehre des Scotus auf
nehmen und umgekehrt Franziskaner sich in einigen Ansichten an Thomas
anlehnen. Kurz gerade in der Logik erscheinen damals wohl Einige
als blosse Nachtreter einer stricten Partei-Observanz , aber viele Andere
verfolgen ihre eigenen Wege, indem aus dem vorliegenden Materiale der
Eine diese und der Andere jene Quellen « Stellen zu seinem Stützpunkte
wählte , so dass hiedurch fast alle nur möglichen Schattirungen , auch
mit Einschluss von Extremen, zu Tag traten. Erst am Ende des 15.
und im 16. Jahrhundert fanden es die Theologen bequemer, die ein
schlägige Litteratur nur in zwei Lager zu theilen, wobei dann Thomisten
und Scotisten sich wie Weifen und Ghibellinen gegenseitig in den
Haaren lagen.
Ueberhaupt ja ersehen wir auch, dass jenen Autoren des Mittelalters,
welche bisher in der Geschichte der Philosophie (sei es in grösseren Werken
oder in kleineren Compendien) stets regelmässig als weit hervorragende
besprochen wurden und werden, noch eine erkleckliche Anzahl Anderer
beizufügen ist, welchen man die Ebenbürtigkeit schwerlich bestreiten
kann. D. h. in speculativer Beziehung gelten mir überhaupt alle Schrift
steller des Mittelalters als werthlos; aber in demjenigen, was sie einmal
als Schriftsteller zu Tage gefördert haben, finde ich es nicht gerecht
fertigt, wenn man mit so ungleichem Maassstabe misst, dass man gegen
über einigen traditionell gebliebenen Hauptfiguren über Andere gänzlich
mit Stillschweigen hinweggeht oder sie höchstens mit etlichen schablonen
artigen Bemerkungen abfertigt.
Die reiche Fülle verschiedener Meinungen, welche aus dem aufge
speicherten Materiale hervorwuchsen, beruhte nun ursprünglich nicht in
einem Streite über die Universalien, sondern wurde vorerst durch theo-
Togische Bedenken hervorgerufen, welche in Bezug auf ein paar ander
weitige Lehren des von Albert und Thomas vertretenen arabischen Aristotelismus
auftauchten. Den ersten Anstoss nemlich gaben, wie sich zeigen
wird, die Fragen über das principium individuationis und über unitas
formae oder beziehungsweise pturalitas formarum, wobei, je nach
dem man diese Fragen beantwortete , die Orthodoxie gefährdet zu
sein schien.
Aber eben mittelbar hingen diese Gesichtspunkte mit der Auffassung
der sog. „Universalien in re" zusammen, und so wurde wohl auch der
Universalien-Streit in Mitleidenschaft gezogen. Aber dieser letztere tritt
nun in ganz anderer Weise auf als im 12. Jahrhunderte. Denn jene
arabische von Albert und Thomas acceptirte Theorie, dass die Universalien
zugleich ante rem und in re und post rem seien, war doch gar zu be
quem, um nicht von Allen zugegeben zu werden. Keiner verneint, dass
die allgemeinen Ideen der Dinge ursprünglich im göttlichen Schöpfer be
gründet sind , Keiner verneint, dass sie in der erscheinenden Welt in
das Einzeln-Sein hinaustreten , und Keiner verneint , dass sie aus diesem
Gebiete des Singulären wieder vom menschlichen Denken erfasst werden.
Ein Streit ist nur darüber möglich , was Gegenstand der Logik sei, ob
sämmtliche drei Universalien, oder ob zwei derselben, oder ob nur Eines;
und je nachdem diese Frage entschieden ist, kann dann noch darüber
gestritten werden, wie die Universalität mit der Singularität sowohl in
-
XIX. Die Parteispaltung. 183
den objectiven Dingen als auch in der subjectiven Denk -Werkstätte zu
vereinbaren seL
Zur Erörterung aber der hierüber entstehenden Coutroversen war
man auf Auctoritäts-Stellen des vorhandenen Materiales angewiesen. Und
da musste der Piatonismus den Kürzeren ziehen ; denn den Plato kannte
man nur aus dem Timaeus (d. h. Chalcidius), aus Augustinus und aus
einzelnen Stellen der Araber, indem die Originalschriften Plato's bekannt
lichst erst zur Zeit der Renaissance kund wurden. Darum gibt es vor der
florentinischen Acadeinie der Mediceer keinen eigentlichen Platoniker.
Und der augustinisch-kirchliche Piatonismus tritt im 14. Jahrh. nur ent
weder schüchtern (Heinrich von Göthals) oder roh polemisch (Franciscus
Mairon) oder in unklarem Selbstwiderspruche (Walter Burleigh) auf, wobei
wir zugleich das Schauspiel haben, dass auch solche platonisch Gesinnte
sich dennoch der übermächtigen Auctorität der aristotelischen Logik nicht
entwinden können.
Hingegen eben ein reiches Material lag in den Schriften des Aristo
teles und der Araber, sowie Einzelnes in der byzantinischen Logik vor.
Und sowie im 12. Jahrh. jede der verschiedenen Parteien sich auf irgend
eine vereinzelte Stelle des Boethius gestützt hatte, so waren es nun, wie
sich von selbst versteht, vor Allem einzelne Stellen aus Aristoteles, an
welche man anknüpfte, wobei ja jetzt auch die Metaphysik, De anima,
die Physik und die Ethik zu Gebot standen. Sowie aber von einem
wirklichen Verständnisse der Gesammt-Philosophie des Aristoteles in jener
Zeit natürlich keine Rede sein kann, so sind es nur die wechselnden
Bilder eines halbverdauten Aristotelismus , welche aus herausgerissenen
Stellen formulirt uns als Partei-Ansichten begegnen. Was man in solcher
zerbröckelter Weise sich aus den genannten Schriften des Aristoteles
(— um selbst vom Organon abzusehen —) herauslas, war bald ein Dua
lismus zwischen Idealität und Empirie (s. Abschn. IV, Anm. 16, 25, 76),
bald ein Psychologismus (ebend. Anm. 54, 56—61), bald ein Empirismus
(ebd. Anm. 50, 52), bald ein Sensualismus (ebd. Anm. 62, 69 f.), bald
ein Intellectualismus (ebd. Anm. 65, 86), welcher die in der Seele auf
tretenden Universalien (ebd. Anm. 64, 176) aus den bleibenden Sinnes-
Eindrücken (ebd. Anm. 63, 87) durch eine schaffende Thätigkeit zur
Verwirklichung bringt (ebd. Anm. 68, 85, 97) und so durch Erkenntniss
des Singulären (ebd. Anm. 82) in dem uns Kenntlicheren das Ideelle
erfasst (ebd. Anm. 74), bald hinwiederum die species intelligibitis (ebd.
Anm.' 63) , bald die für das Denken entscheidende Function der mensch
lichen Sprache (ebd. Anm. 23, 101, 109—113) oder die Modalität der
Bezeichnung (ebd. Anm. 147), bald auch das principium identitatis (ebd.
Anm. 163 ff., 171, 178). Hiezu aber kam aus der arabischen Litteratur
der schon bei Albert und Thomas recipirte Begriff der intentio secunda
in allen möglichen Wendungen und Avicenna's Bemerkungen zum Porphyrius.
Und die byzantinische Logik spendete als einflussreiche Beisteuer
ihren Begriff des terminus nebst all seinem Zubehör.
So kam es bei jedem einzelnen Autor jener Periode nur darauf an,
welche und wie viele der erwähnten Ingredienzien und in wie starker
Dosis er dieselben mischte (Duns Scotus ist hierin wohl der umfassendste);
seine Parteistellung wurde hiedurch erzeugt Und in solcher Art erwuchs
184 XIX. Die Parteispaltung. Stephan Tempier.
jenes bunte Vielerlei von Ansichten , welches ich nun in seiner wech
selnden Gestaltung einzeln darzustellen habe. Jene Momenle aber, welche
bei Aristoteles selbst das schwerer Wiegende waren, bedingten zuletzt
durch ihre eigene Wucht auch das Zünglein der Wage im geschicht
lichen Verlaufe.
Paris und Oxford waren die hervorragendsten örtlichen Sitze der
logischen Litteratur, und dort auch wurden die ersten Fäden gesponnen,
welche, wenn auch ursprünglich rein theologischen Inhaltes, für die spätere
Paf teistellung der Logiker maassgebend wirkten ; und zwar war es Paris,
in welchem man hauptsächlich die Frage über das principium individuationis
anregte, sowie andrerseits in Oxford die Controverse über unitas
formae überwiegend in den Vordergrund trat.
Nenilich in Paris hatte der Bischof Stephan Tempier schon i. 1.
1270 mehrere philosophische und theologische Sätze als irrthümliche be
zeichnet und wiederholte i. J. 1276 diese Censur in sehr vermehrter Auf
lage 10). Diese oberhirtliche Fürsorge für das Seelenheil der Gläubigen
würde uns jedoch nicht im Geringsten interessiren, wenn nicht Ein Punkt
in die Geschichte der Logik eingriffe; und zwar müssen wir zugestehen,
dass, wenn man einmal auf dem Standpunkte der Orthodoxie steht, hier
mit schärferem Denken, als bei Albert und seinem Nachtreter Thomas,
die Consequenzen des arabischen Aristotelismus erfasst werden. Tempier
nemlich verneint zunächst kurzweg, dass (— wie jene Beiden dem Aviccnna
nachgebetet hatten —) der Grund der Individualisirung in der
Materie liege11); sodann aber führt ihn eine der Creations-Theorie ent
nommene Wendung12) zu der präcisen Formulirung seines Einwandes,
dass , wenn die Materie das principium individuationis wäre , sowohl
die Einzeln-Persönlichkeit der Engel als auch die Individualität der Seele
preisgegeben werden müsste 13) , wohingegen ja bekanntlichst in diesen
beiden Beziehungen die Orthodoxie von immateriellen Individuen spricht.
Dass aber mit diesen Censuren , welche auch bei anderen Autoren jener
Zeit stets mit diesen nemlichen Worten angeführt werden14), wirklich
10) Gedruckt sind diese Censuren Tempier's fast in allen Ausgaben des Felms
Lombardus (als Anhang zum IV. Buche), auch bei loh. Chrysost., de non cond. eeel.
Ed. Paris 1560, ferner in Pibl. Patr. Max. Vol. III, sodann bei Bulaeus, Hist. an.
Paris., Vol. III, p. 434 ff., zuletzt unter Vergteichung mehrerer Handschriften bei
Car. Du Plossis d'Argentri , Coli, iudic. de noe. error. (Par. 1728. fol.), Vol. I, p.
175 ff. u. p. 188 ff. (Hiernach citire ich).
11) p. 198, Nro. 1: Quod formae non recipiunt divisionem nisi secundum divisionem
materiae (fast ebenso p. 183, Nro. 191). p. 198, Nro. 4: Quod individua
eiusdem speciei, ut Socrates et Plato , differunt sola positione materiae (ebenso
p. 180, Nro. 97). Vgl. Thomas, Abschn. XVII, Anm. 519, und Albert, ebend.
Anm. 388.
12) p. 180, Nro. 96: Quod deus non potest multiplicare individua sub una
specic sine materia (ebenso p. 190, Nro. 41).
13) p. 179, Nro. 81 : Quod, quia intelligentiae non habent materiam, deus non
possei facere ptures eiusdem speciei (ebenso p. 192, Nro. 17). p. 188, Nro. 6:
Quod deus non posset facere plares animas in numero. Arabische Meinungen , an
welchen man in dieser Beziehung Anstoss nehmen musste, s. Abschn. XVI, Anm.
117 u. 134.
14) Z. B. Henr. Goethals, Quodlib. (ed. Venet. 1613. fol.) II, 8, f. 55 v. Aegid.
Rom., Quodlib. (ed. Bonon. 1481. fol.) II, 7.
XIX. Stephan Tempier. Robert Kilwanlby. 185
Thomas gemeint sei, indem Tempier nur eine volle Consequenz desselben
aufdeckt, steht sowohl an sich für jeden Kenner dieser Litteratur als
auch durch bestimmte gleichzeitige Zeugnisse fest15). Jener zweite controverse
Punkt , nemlich die Frage über unitas formae , erscheint
bei Tempier noch nicht vollständig formulirt, sondern erst nur im
Keime 16).
Hingegen in Oxford treffen wir in eben dieser letzteren Beziehung
eine ganz entschiedene Parteistellung. Dort war in jenem nemlichen
Jahre 1276 der Erzbischof von Canterbury Robert Kilwardby (gest.
1279) mit einer Censur mehrerer Lehrsätze aufgetreten 17), wobei unter
Anderem die Annahme, dass die Form eine einheitliche sei, an dem
üblichen Beispiele von homo oder humanitas mit klaren und einschnei
denden Worten als eine irrthümliche bezeichnet wird18). Dass aber auch
bei diesem Verdammungs-Urtheile nicht logische, sondern nur theologische
Motive (betreffs des Körpers Christi und der Heiligen) obwalteten, ist
uns ausdrücklich bezeugt19); ja, was das logische Motiv der Universalien
betrifft, müssen wir gleich bei diesen ersten Regungen einer Partei-
Polemik entschieden darauf hinweisen , dass auch Kilwardby mit der
15) Der nach den so eben angeführten Worten „deus non passet facere plares
eiusdem speciei" in den Druckausgaben erscheinende Zusatz „et qvod materia non
est in angelis; contra fratrem Thomam'' fehlt allerdings in den von D'Argentri be
nutzten Handschriften. Aber in der Sache ändert diess Nichts. Denn schon Gott
fried von Fontaines, der Zeitgenosse und Mitkämpfer jener Controversen (s. unten
Anm. 58 ff.), war sich dessen genau bcwusst, dass jenes Pariser Verdammungs-
Urtheil hierin gegen Thomas gerichtet war. Derselbe sagt nemlich in einer von
D'Argentri, p. 215 A, aus Handschriften mitgetheilten Stelle: Isti autem articuli
sunt etiam in detrimentum non modicum doctrinae studentibus perutitis recentissimi
et exceltentissimi doctoris, sciticet fratris Thomae, quae ex praedictis articulis
minus iuste aliqualiter diffamatur. Hiezu das ausdrückliche Zeugniss des Duns
Scotus, unten Anm. 124. Was über diese Angelegenheit die modernen Anbeter des
„heiligen" Thomas denken, ist gteichgültig, und die Uukritik, welche durch
Werner's Werk (Abschn. XVII, Anm. 481) sich hindurchzieht, bleibt erfolglos.
16) D'Argentri a. a. O. p. 180, Nr. 104: Quod humanitas non est forma rei,
sed rationis (ebenso p. 196, Nro. 2); und p. 196, Nro. 5: Quod homo est homo
praeter animam rationalom.
17) Gedruckt in Hist. et antiqu. univ. Oxoniensis {Oxf. 1674, fol.), Vol. I, p.
125 f., und hierauf gleichfalls bei D'Argentri.
18) D'Argentri, p. 186, Nro. 12: Quod vegetativa, sensitiva et inteltectiva sunt
una forma simpliciter. Vgl. Thomas Abschn. XVII, Anm. 521.
19) Ans einem Schreiben des Johannes Peeeam (s. über ihn unten Anm. 25)
theilt Wood in Hist. et ant. un. Oxon., I, p. 130, Folgendes mit: Unum vero itlorum
erpresse notavimus articulam quorundam dicentium, in homine esse tantummodo
formam unam, quod ex ipso sequitur, ut putamus, nee corpus Christi fuisse
«nurn numero vivum et mortuum, nec aliqua sanetorum corpora tota vel secundum
partes aliquas in orbe existere vel in urbe, quoniam sine substantialis formae
unitate nulla potest numeraliter substantia esse una. Ebenso berichtet etwas später
auch Oeeam, Dialog, (ed. Lugdun. 1494, fol.), Pars I, Lib. II, c. 24, f. XIV r.B:
Saepe audivi a multis Anglicis et Britonibus enarrare, quod de opinione Thomae de
unitate formae, quando conclasiones, quae ex ipsa sequuntur, explicabantur, scandatum
fuit in Anglia prope infinitum Quod corpus Christi non fuit idem numero
vivum et mortuum, et quod corpus Christi, quod iaeuit in sepulcro, in ipso triduo
nunquam fuit corpus Christi, dum viveret ; quod corpus et reliquiae, quae a fidelibus
pro corporibus sanetorum venerantur, nunquam fuerunt corpora, quia caro
mortua nunquam fuit viva.
186 XIX. Robert Kilwardby.
allgemein rccipirten arabisch-aristotelischen Auffassung einverstanden war,
wornach die Universalien auf Grund vorausgegangener Sinneswahrnehmung
erst in der denkenden Seele entstehen20).
Aber neben jenem Einen folgenreichen Punkte erstreckte Kilwardby
seine Kritik auch auf das eigentliche Gebiet der Logik, und zwar sind
es merkwürdiger Weise mehrere der byzantinischen Logik angehörende
Sätze, welche er als irrthümliche verurtheilt, so dass wir hier neuerdings
einen Beleg dafür finden, dass im 13. Jahrh. sich sehr Viele und sehr
einlässlich mit diesem Zweige der Logik beschäftigt haben müssen. Nemlich
neben zwei selbstverständlichen logischen Ketzereien werden hier
neun einzelne herausgerissene Sätze verdammt, welche theils die suppositio
und distributio, theils die ampliatio, theils die restrictio, ja sogar
bereits die consequentia betreffen 2 1).
Es gehört jedoch Kilwardby überhaupt zu den fruchtbarsten logi
schen Schriftstellern seiner Zeit, und nur durch eigenthümliche Verhält
nisse kann es gekommen sein, dass man am Ende des 15. Jahrh., wo
doch eine überreiche Litteratur der Logik gedruckt wurde, diesen Autor
völlig bei Seite setzte. Wahrscheinlich ignorirten ihn die Thomisten ab
sichtlich, während er bei den Franziskanern durch Duns Scotus und
20) Aus Kilwardby's ungedruckter Schrift De ortu scientiarum theilt Haureau,
De la Phitos. scol. II, p. 244 nach einer Pariser Handschrift eine längere Stelle
mit, in welcher wir lesen : Omnis doctrina ei disciplina inteltectiva ex praeexistenti
fit cognitione, sciticet sensitiva Haurit igitur anima rationalis a rebus extra
scientiam per sensum, .... per quoddam haustorium, quo defcruntur species sensibites
ab extra usque ad animam rationalom, in qua fit universate, quod est principium
scientiae. S. bei Thomas, Abschn. XVII, 493 ff.
21) D'Argentri a. a. O. p. 185: De erroribus in togica. 1. Quod contraria
possunt simul esse vera in aliqua materia. 2. Quod syllogismus peeeans in materia
non est syttogismus. 3. Quod non est suppositio in propositione magis pro supposito,
quam pro significato (d. h. eine Gleichstellang des suppositum und des significatum
verstiesse gegen die ersten Grundlagen der Supposition, s. bei Petrus Hisp.
Abschn. XVII, \nm. 201, u. bei Shyreswood ebend. Anm. 59 f.). 4. Et ideo idem
est dicere „cuiustibet hominis asinus currit" et „asinus cuiustibet hominis currit"
(diess wäre eine Consequenz einer solchen falschen Gleichstellung, weil im ersteren
Satze das Gewicht auf dem suppositum, und in tetzterem auf dem significatum \üge).
5. Item quod animal (so in Hist. un. Oxon., D'Argentre gibt nach Einer Handschrift
omnis [sie] animal) est omnis homo ('s. das Sophisma bei Petrus Hispamis ebend.
Anm. 240). 6. Quod signum non distribuit subieetum in comparatione ad praedicatum
(diess verstiesse gegen die bei Petras Hisp. ebend. Anm. 240 gegebene
Dislinction). 7. Quod veritas de necessitate praedicati tamen est existentia subiecti
(so richtiger in Hist. un. Oxon., als bei D'Argentri ; inhaltlich konnte dieser Satz
an die ampliatio des Petr. Hisp., ebd. Anm. 225, angeknüpft werden, zumal da
schon Shyreswood die necessitas in einer Weise besprochen hatte, — s. ebend.
Anm. 80 — , welche uns bei Späteren wieder begegnen wird, s. folg. Abschn.,
Anm. 382). 8. Quod non est pon'ere demonstrationem sine rebus entibus (diess be
zieht sich auf die Lehre betreffs der restrictio, s. Abschn. XVII, Anm. 236). 9. Quod
omnis propositio de futuro vera est etiam necessaria (wir trafen diese Controverse
bezüglich der ampliatio, — ebd. Anm. 226 —, schon bei Robert Capito , s. ebd.
Anm. 357). 10. Quod terminus cum verbo de praesenti distribuitur pro omnibus
differentiis temporum (wie bei Albertus Magnus, ebd. Anm. 470, so weist auch hier
dieser streitige Punkt mehr auf Shyreswood, ebd. Anm. 64, als auf Petrus Hispanus
zurück). 1 1 . Quod ex negativa de praedicato finita sequitur affirmativa de praedicato
infinito sine constantia subiecti (dass dieses die Lehre von der consequentia betrifft,
ist ersichtlich; s. Abschn. XVII, Anm. 610 ff., bes. 621 ff.).
XIX. Robert Kilwardby. 187
Üccam verdunkelt war. Ausser Commentaren zu den naturphilosophisclien
Büchern und zur Metaphysik des Aristoteles verfasste er gegen zwanzig
Schriften, welche sich auf Logik beziehen und das ganze Organon um
fassen ; aber all Dieses ist nur noch in Handschriften vorhanden 22). Er
zeigt sich uns dabei als einen höchst einlässlich breiten und scrupulösen
Commentator, welcher Wort für Wort dem aristotelischen Texte folgt, un
aufhörlich auf den Faden des Zusammenhanges hinweist , jede Zeile zu
klarstem Verständnisse zu bringen sucht, und hiebei nach Art der Araber
immer Schwierigkeiten erhebt, nur um dieselben zu widerlegen und so
einer vollständigen Erklärung zu dienen 23).
22) Nach Quitif, Scriptt. ord. Praedic. I, p. 374, und Balaeus, Scriptt. itl. Mai.
Brit. IV, c. 46, schrieb er: In Isagogen Porphyrii, De rebus praedieabitibus, In Praedicamenta
Aristotelis, De divisione entis, De unitate formarum. De relativis, De
natura relationis. De relationis praedicamento, In sex prineipia Gitberti, Perihermenias,
In Priora et Posteriora Analytica, In Topica Arist., In Elonchos, In divisiones
Boethii, De modo significandi, Quaestiones diatecticae, Sophistria grammaticalis, So
phistria logicalis. Die beiden letzteren Schriften jedoch scheinen mir etwas ver
dächtig zu sein, da Solches unter solchem Titel schwerlich vor Duns Scotus verfasst
wurde.
23) Wenn nemlich Eauriau a. a. O. p. 246 von ihm sagt: „St nous n'avions
pas nigligi los mystäres de Baroco et de Baralipton, pour circonscrire nos recherches
dans la limite des questions reeommandtes par Porphyrius, nous aurions ä faire connaitre
ici tes inginieuses explications donnies par Bobert Kitwardby sur tes formes
variies du syllogisme ; nous diront simptement que ce fut un des plas habites logiciens
du XIII. stiete", so muss ich nach genauer Einsichtnahme des von Hauriau
erwähnten Codex Sorbonn. 1791 allerdings mir erlauben, dieses Urtheil etwas ein
zuschränken. Denn dass Kilwardby un habite logicien war, gebe ich gerne zu;
aber inginieuses sind seine Erklärungen der Syllogistik wahrlich nicht, indem er
auch dort nur mit ängstlichem Fleisse bemüht ist, sämmtliche Schlassweisen einem
eifrigen, wenn auch stupiden, Schüler verständlich zu machen. Ich könnte aus
genannter Handschrift z. B. berichten, wie er in der Einleitung zur ersten Analytik
mehrere Seiten den Discussionen widmet, inwieferne die Logik modum inquirendi
lehre (s. Albert und Thomas, Abschn. XVII, Anm. 363 u. 489), und hierin des
Boethius inventio et iudicium (Abschn. XII, Anm. 76) lieIje, aber dabei das Verbältniss
zu den übrigen Wissenschaften zweifelhaft sei, ob ferner, wenn die Logik
das alten Gemeinsame enthält und so modum sciendi und zugleich scientiam lehrt,
ihr nicht abermals zu ihrer Rectificirung eine Wissenschaft vorausgehen müsse, oder
wie sie sich zur Metaphysik, welche gleichfalls Gemeinsames lehrt, verhalte, u. s. f.
Nur zur Probe aber will ich eine beliebige Stelte aus der Syllogistik (in welcher
er nirgends die byzantinischen Kunstworte oder Memorialverse anwendet) über die
zweite Schlassfigur anführen: Dubitatur de hoc, quod dicit, secundam figuram esse,
quando medium de utroque extremo dicitur omni vet nullo ; hoc enim non videtur,
cum nunquam sit syllogismus ex negativis. Dubitatur de his, quae eontrarie dicit
in littera (bekanntlich heisst „Wtera" immer der zu erklärende Text); medium enim
esse, per quod unum extremum distat ab alio ; sed per id, quod praedicatur de
utroque extremo, non distat unum ab altero ; ergo id quod praedicatur de utroque,
non erit ipsorum medium, cuius oppositum dicit in littera. Adhuc medium est, quod
aequaliter distat ab utroque extremorum; ergo extrema aequaliter distant a medio;
ergo unum extremum non est propinquius medio, cuius oppositum dicit. Adhuc me
dium, cum sit id, per quod extremum distat ab extremo, est inter extrema; ergo
non est primum in positione, cuius tamen oppositum dicit. Haec omnia solata sunt
aequivocatione medii; obiecta enim procedunt aeeipiendo medium proprie, quod est
medium in continuis ; ita enim est inter extrema secundum positionem et aeque distans
ab eis; hic autem aeeipitur medium metaphysice pro eo, quod est medium uniendi
mteltectus extremorum. Et notandum, quod medium syllogisticum aliquando est utro
que modo medium, et talo medium est in prima figura; aliquando autem sieut
188 XIX. Robert Kilwardby. Johannes Peccam.
Der geschichtliche Faden aber der sich steigernden Controversen-
Litteratur knüpft nicht an die Conimentare Kilwardby's, sondern an jenes
Verdict an, welches er gegen die unitas formae gefällt hatte. Und jeden
falls stand er hierin nicht allein, sondern es hatte schon i. J. 1278 eine
geschlossene Fraction den Kampf gegen Thomas nach dieser Seite hin
aufgenommen. Wenigstens berichtet in jenem Jahre ein Vertheidiger des
Thomas, Aegidius von Lessines (s. unten Anm. 52 ff.), dass seine Gegner
die unitas formae nur als die additive Einheit einer Zusammensetzung
(„aggregatum") verstehen wollen. Diese Ansicht nemlich, welche eben
sosehr als jene des Thomas auf Avicenna beruhte , stützte sich darauf,
dass sowohl im Körper als auch in der Seele die vielen einzelnen Glieder
und Bestandtheile eine selbstständige Wesensform an sich haben, und
somit im Menschen nur die letzte zusammenfassende (comptexiva) Form
eine Verbindungs-Einheit herbeiführe, während , wenn man (wie Thomas)
in die intellectuelle Seele die ausschliesslich einzige Form des Menschen-
Wesens verlege , alle übrigen Einzeln-Formen der Bestandtheile erdrückt
und vernichtet werden müssten 24).
Hatte somit diese Polemik gegen Thomas "einen Rückhalt an einer
compacteren, wenn auch vielleicht noch kleinen , Partei gewonnen , so ist
es erklärlich, dass Kilwardby's Nachfolger im erzbischöflichen Stuhle,
Johannes Peccam, i. J. 1284 die Censuren seines Vorgängers in wenig
geänderter Form erneuerte 25) und hiedurch jedenfalls verbinderte, dass
der Streit etwa eingeschlafen wäre. Uebrigens ist um der folgenden Ent
wicklung willen der Umstand sehr beachtenswerth , dass, während Kilin
aliis figuris solam dicitur medium, quia est unitivum extremorum, unde in secunda
figura dicitur medium primum positione, quia obtinet in syllogismo situm et conditionem
eins, quod est primum in ordine praedicabiti; maior vero extremitas dicitur
esse propinquius positione media, quia magis habet conditionem et situm med« tn
ordine praedicabiti, subiicitur enim et praedicatur ; minor vero extremitas dicitur esse
tongius posita medio, quia privatur conditione medii in ordine praedicabiti, subiicitur
enim tantum. Patet igitur u. s. f. Solcher Art aber ist der ganze Commentarl
24) Ans einer Pariser Handschrift mitgetheilt bei Hauriau a. a. O. p. 248:
Dicunt enim, quod homo unam habet formam, quae non est una simpliciter, sed ex
multis composita, ..... quarum ultima et comptexiva totius aggregati est intelloctus.
Sicut enim ex multis diffinitis ad invicem naturaliter ordinalis una diffiniti est forma,
sie est in rebus compositis per naturam de formis constituentibus eas. Et sicut ex
parte corporis multa sunt membra proprio« formas et propriam materiam habentia,
quorum nullam est alterum , tamen constituunt unum corpus per ordinem et colligationem
naturatem, quam habent ad invicem, sed non constituunt unum corpus sim
pliciter: sie ex parte animae multae sunt partes essentialiter differentes, quae tamen
per ordinem et colligationem naturatem unam animam efficiunt, non tamen ita, quod
anima sit simptex Et ex formis corporalibus iam memoratis et hac spirituali,
quae constat ex multis, humanitas una resultat. Aham unitatem formarum dicunt
non esse secundum phitosophiam quod positio de unitate formarum secundum
istum modum est veritate subnixa Secundum vero alium modum, quando (Haureau
gibt „quidem") dicitur ultima forma compositi omnium aliarum actiones supptere
et in eins adventu omnes alias corrumpi, dicunt, quod nulla veritate fulta est. Dass
aber auch für diese unitas compositi, welche in Wahrheit eine pturalitas ist, die
Quelte bei Avicenna vorliege, s. Abschn. XVI, Anm. 92.
25) Hist. unie. Oxon. I, p. 129 f. Aus der byzantinischen Logik erscheinen
hier (in sehr fehlerhaftem Drucke) von obigen Sätzen (Anm. 21) nur die Nummern
3, 5, 6 u. 10. Der Tbesis betreffs der unitas formae ist nur die Wendung ge
geben: Corpus vivum et mortuum est aequivoce dictum; vgl. Anm. 19.
XIX. Johannes Peccam. Wilhelm Lamarre. 189
wardby noch dem Dominikaner-Orden (— Albertus und Thomas —) ange
hörte, Peccam schon Franziskaner war 26). Wir werden nemlich sehen,
wie der Gegensatz dieser beiden Orden sich auch für die Logik principieller
ausbildet. S. Anm. 221.
An Peccam nun schliesst sich der Franziskaner Willi elm Lamarre
an, welcher in eben jenem Jahre 1284 sein „Correctorium fratris Thomae"
(die Thomisten nannten es immer „Corruptorium") ausgehen liess. Diese
Schrift selbst zwar ist verloren , wir kennen jedoch ihren Inhalt hin
reichend genau aus den langen wörtlichen Anführungen in jenem „Defensorium",
welches fälschlich (— s. unten Anm. 71 —) für ein Werk
des Aegidius Romanus gehalten wurde27). Lamarre gab nicht bloss den
bisherigen Einwänden gegen Thomas eine präcisere und reichere Begrün
dung, sondern vermehrte dieselben auch um einen sehr wichtigen Punkt.
Einen wahrlich komischen Eindruck bei seiner Polemik macht allerdings
die Art und Weise, wie er dogmatische Momente als ganz ebenbürtig
neben arabisch-aristotelischen Auctoritäten verwendet; aber es ist diess nur
die natürliche Folge der von Thomas angebahnten Verquickung. Was
das principium individuationis betrifft, so kehrt hier nicht bloss das
obige (Anm. 13) Motiv aus der Angelologie wieder28), sondern es wird
auch ausdrücklich die Gefahr hervorgehoben, welche der persönlichen
Unsterblichkeit durch einen averroistischen Monopsychismus droht29). Be
züglich der unitas formae, bei welcher Lamarre gleichfalls (vgl. Anm. 19)
an den Körper Christi und auch an die Transsubstantiation denkt, formulirt
er jene so eben (Anm. 24) angeführte gegnerische Ansicht nur etwas
präciser dahin , dass in dem Beispiele von homo oder humanitas die
vegetative und die sensitive und die intellectuelle Seele eine pturalitas
formarum begründen, bei welchen eine Gradabstufung der Vervollkomm
nung zur additiven Einheit des „zusammengesetzten" Wesens führe, und
auch er erinnert daran, dass, falls die intellectuelle Seele die alleinige
Wesens-Form wäre, beim Ausscheiden derselben das Sein des Körpers
untergehen müsste30). Neu aber und für den weiteren Verlauf der Par-
26) Ebend. p. 131.
27) Unter den mehreren Drucken desselben citire ich nach „Defensorium seu
Correctorium fundamentarii doctoris domini Egidii Bomani in Corruptorium librorum
Angelici doctoris sancti Thomae o quodam emulo depravatorum''. Venet.
1516. fol.
28) Ebend. f. 9v.B: Quod impossibite est duos angelos esse eiusdem speciei
Dicimus, quod habent materiam spirituatem, et tunc materiae eorum distinguuntur
non per divisionem quantitatis, sed per muttiplicationem numerabititatis, sicut
cum unus pmtctus fit duo puncta (über die Wortform „punctus — puncto'' s. vor.
Abschn., Anm. 140). Das nemliche Thema f. 17 r. B u. f. 47 r. A.
29) Ebend. f. 54 v. B: Individuationem animae fieri per corpus, videtur esse
falsum, quia . sequitur ex hoc, quod vel anima post separationem a corpore
desinat esse, vel saltem quod post mortem hominum erit unus intelloctus tantum vel
anima, quod erat error Averrois.
30) Ebend. f. 18 r. A: Haec positio de unitate formae substantialis reprobatur
a magistris primo, quod ex ipsa sequuntur plara contraria fidei catholieae, secundo
quia contradicit phitosophiae, tertio quia repugnat sacrae scripturae (B) Contra
fidem de corpore Christi mortuo Fides ponit, quod in sacramento altaris etc
St sola anima inteltectiva immediate esset perfectio materiae primae, tunc in homine
non esset forma animalis nec mixti Forma una et eadem numero dabit esse
190 XIX. Wilhelm Lamarre. Heinrich Goethals v. Gent.
teiung höchst beachtenswerth ist, dass er auch gegen jene übertriebene
Formulirung kämpft , mit welcher Thomas gesagt hatte , dass es kein Er
kennen des Singulären gebe (Abschn. XVII, Anm. 499). Nemlich neben
geschmacklosen theologischen Gründen bemerkt Lamarre ganz richtig, dass
dann auch keine singulären Urtheile möglich seien und über Einzelnes
Nichts syllogistisch erschlossen werden könne, ja überhaupt es unbegreif
lich bleibe, wie dann jenes „völligere" der Universalien (ebd., Anm. 494)
von Statten gehe 3 1). Was aber die dreifache Geltung der Universalien
betrifft, so schliesst auch er sich unter ausdrücklicher Anführung des
Avicenna an die allgemein recipirte Auffassung an 3'2).
Indem aber auch Heinrich Goethals von Gent (geb. 1217, gest.
1293), welcher in der Sorbonne als Lehrer auftrat und bekanntlich den
Beinamen Doctor sotemnis erhielt, sich selbst als einen Theilnehmer der
Pariser Censuren bekennt33), so liegt hierin jedenfalls schon eine äussere
Anknüpfung an die so eben erwähnte Richtung; dass aber auch innere
Gründe uns veranlassen, . ihn gerade hier zu erwähnen, wird die folgende
Darstellung seiner Ansichten von selbst zeigen. Bei dem Verluste seiner
„Logica", welchen wir beklagen, vielleicht aber auch verschmerzen können,
sind wir auf seine um d. J. 1278 verfassten Quodlibeta und auf die etwas
später geschriebene Summa quaestionum theologiae angewiesen 34) , und
wenn es den Versuch gelten soll, diesen so verschieden aufgefassten
Autor35), insoweit er die Geschichte der Logik berührt, in möglichster
corporate et spiritualo (f. 18 v. A) Ponimus, formam animae inteltectivae primo
perficere materiam suam spirituatem et mediante hac materiam suam corporalom
Sunt duae, quae sunt incomptetae, quae dant esse incomptetum corpori humano, quod
perficitur et comptetur adveniente anima rationati Vegetativa, sensitiva et inteltectiva
sunt tres formae, quae se habent secundum esse complotum et incomplotum,
secundum potentiam et actum convenientes quoad essentiatem unitatem Pturalitas
ergo formarum non est contra unitatem compositi essentiatem, nisi sint talos, quae
non se habent secundum esse incomptetum et comptetum. f. 50 v. B : Res, in qua est
multitudo et gradus formarum, est una per formam uliimam. Hiezu f. 29 v. A: Si
materia hominis nullam aliud habet esse, quam animae intetloctivae, materia hominis
in instanti separationis animae perdit omne esse, cuius contrarium videmus.
31) Ebend. f. 4 v. A: Secundum hoc animae separatae et angeti Christum non
cognoscerent Peeeatum actio singularis est, et de hoc, quod homo non
cognoscit, non poenitet nec se corrigit St inteltectus non cognoscit singutaria,
tunc non poterit facere propositionem aliquam, in qua esset singutaris res, et ita nec
syllogizare. Tunc non posset ex multis singutaribus cotligere unum universate; ex
incognitis enim non potest intentionem cognoscibitem abstrahere.
32) Ebend. f. 48 r. B. S. Abschn. XVI, Anm. 184. Vgl. vor. Anm. 20.
33) Henrici Goethats a Gandavo aurea Quodlibeta ed. Zueeolius, Venet. 1613.
fol., II, 9, f. 59 v. A: Error est, substantiam sine operatione non esse in loco, ut
dicit unus articulas inter damnatos nuper per sententiam episcopi (d. h. des Stephan
Tempier). f. 60 v. B : In hoc enim concordabant omnes magistri theologiae congregati
super hoc, quorum ego eram unus, unanimiter eoncedentes.
34) Erstere citire ich nach der so eben genannten Ausgabe , letztere nach :
Summae quaestionum ordinariaium iheologi recepto praeconio Sotemnis Henrici a
Gandavo. Paris 1520. fol. 2 Voll.
35) So lesen wir z. B. in dem sonst vortrefflichen Werke Hauriau's, II, p. 276 :
Duns-Scot vint reprendre, commenter Vune apres Vautre tes thises du Docteur Sotennet,
et lai emprunter ses principaux arguments contre te peripatetisme ontologique
de Saint Thomas (diese Auffassung hat K. Werner gedankenlos, wie immer, in sein
Buch über Thomas, I, p. 866, aufgenommen). Wohl weit richtiger urtheilt über
XIX. Heinrich Goetals v. Gent. 191
Kürze zu charakterisiren , so dürfte nach meiner Ansicht das Richtige
vielleicht in Folgendem liegen. Der äusserst redselige Goethals, welcher
am Liebsten aus Augustin, Bernhard v. Clairvaux, Hugo v. St. Victor u. dgl.
schöpft 3(i) , wäre nach seiner ganzen Anlage der ausgesprochenste Platoniker
gewesen (s. Abschn. XVH, Anm. 571 z. Anf.), wenn ihn nicht
hieran die allgewaltige Auctorität des damaligen arabischen Aristotelismus
gehindert hätte. Und so gestaltet sich bei ihm einerseits der unklare
Mischmasch des Thomas zur lächerlichen Monstrosität, während er andrer
seits die erwähnten dogmatischen Bedenken, welche man gegen den Thomismus
erhob, theilte. Darum hatte ein scharfsinniger Kopf wie Duns Scotus
ebensosehr ein leichtes Spiel gegen ihn, als die Thoniisten mit Vergnügen
ihn angriffen.
Indem Goethals aus Thomas das Verhältniss der Universalien zur
Sinneswahrnehmung selbst mit Einschluss der sog. „reflexio" adoptirt37),
betont er schon bezüglich der Musterbilder, in welchen die Wahrheit der
Dinge liege, sehr stark den helfenden allgemeinen Einfluss der höchsten
Intelligenz , welcher auch bei dem blossen natürlichen Erkennen nicht
ausgeschlossen sei38), und da er sodann diese Musterbilder (im Unter
schiede gegen Thomas) ganz entschieden platonisch als selhstständige
Wesen fasst und dieselben so den künstlichen Gebilden der intentio
Goethals Ch. Jourdain, La phitos. de St. Thomas., II, p. 46: Dien qu'it soit toujours
eite avec honneur, et que son adversaire habituet, Duns Scot, respecte en lai, tout en
te combattant, une des lamieres de la scholastique, it est un peu resti dans l'isolement.
In der Monographie von Francois Huet (Recherches hist. et crit. sur la vie,
tes ouvrages et la doctrine de Henri de Gand. 1838) gebricht es in sehr fühlbarer
Weise aa der nöthigen Kenntniss der damaligen Sachlage der philosophischen
Controverseo überhaupt.
36) Daher auch seine gänzliche Intoleranz gegen jedweden Betrieb einer Wissen
schaft, insoferne derselbe nicht der Theologie dient; z. B. S. theol. VII, 10, f. LX r.:
De scientiis igitur phitosophicis pure speculativis absotute dicendum, quod non licet
eas addiscere nisi in usum theologiae, nisi forte quis aliquam itlarum scientiarum
discat, ut melior disponatur ad discendum quaedam atia, veluti logicam.
37) Ebend. I, 1, f. I v. : Homo autem nihit pereipit de re nisi sotum idotum
eius, ut speciem reeeptam per sensus, quae idohim rei est, non ipsa res (bei Thomas
hiess es phantasma, Abschn. XVII, Anm. 500). Ebend. XIII, 6, f. XCIV v.: Intel
tectus sub speciebus sensibitium investigando, quasi subtus fodiendo, penetrat ad
cognoscendum ea, quae tatent intelligibitia sub speciebus sensibitium. Ebend. XL,
2, f. CCLVIf r.: Proprium obiectum intelloctus creati universate est, quod est ei ratio
cognoscendi onmia singuläria sub ipso. Quodlib. IV, 21, f. 201 r. A : Directe ergo
et per se inteltectus noster non cognoscit nisi universate abstractum a singulari; indirecte
autem et quasi quadam reflexione convertendo se ad phantasmata, in quibus
sunt formae sub rationc singularis (die genaue, ja wörtliche Uebereinstimmung mit
Thomas s. ebd. Anm. 499).
38) S. theol. I, 2, f. IV v.: Homo per suam animam absque omni speciali divina
itlastratione potest aliqua scire aut cognoscere, et hoc ex puris naturalibus; ....dico
autem „ex puris naturalibus" non excladendo generatem influentiam primi intctligentis,
quod est primum agens in omni actione inteltectuali et cognitiva ..... In prima
cognitionc inteltectus noster omnino sequitur sensum Ex parte autem intelligibitis
ratio est Quia igitur verum dicit intentionem rei in respectu ad suum
exemplar, intentio veritatis in re apprehendi non potest nisi apprehendendo
conformitatem eius ad suum exemplar. Ebind. II, 2, f. XXIII v. : Adspiciendo ad
exemplar increatum, quod est causa rei; cognitio enim, quae acquiritur per
phantasmata, non potest esse, quin sit obscurata. (Vgl. bei Thomas, Anm. 513.)
192 XIX. Heinrich Goethals v. Gent.
secunda gegenüberstellt39), so muss nun das Gebiet der letzteren, d. h.
die Universalien post rem, in eine niirakulöse Verbindung mit der gött
lichen Region treten, indem das „Organ" des Gottesbewusstseins im Men
schen den Schlüssel zur Erkenntniss der wahren Wesenheiten enthält41)).
Ja die Erkenntniss der im ewigen Lichte liegenden Universalien ist zu
letzt ein Geschenk der Gnade Gottes, welcher ganz nach Belieben sie dem
Einen verleiht und dem Anderen entzieht 4 1). Mit dieser augustinischen
Weisheit könnten wir nun den Goethals füglich seinem Schicksale über
lassen , wenn nicht der Umstand hinzukäme , dass er trotzdem sagt , es
sei eigentlich doch das Gescheideste , wenn man den Plato und den Ari
stoteles miteinander verbinde42), was ihm jedoch abermals unmöglich
Ernst sein kann , da er anderwärts mehrmals die Ansicht Plato's jener
des Aristoteles principiell vorzieht43). Was Wunder, wenn den Ge
schichtschreiber der Philosophie bei solchen Autoren nur das Gefühl des
Ekels überkommt.
Wenn sodann Goethals sich der allgemein geltenden Tradition be
treffs der mehrfachen Geltung der Universalien anschliesst, so lässt er
allerdings einmal gelegentlich durchblicken, dass ihm die praedicabititas
derselben gerade nicht besonders am Herzen liege44); und überhaupt ja
39) Quodlib. VII, 1, f. 386 v. A : Sunt ideae principalos quaedam formae vel
rationes aeternae , quae divina inteltigentia continentur, secundum quas formatur
omne, quod oritur, et quarum participatione fit, ut sit, quidquid est, quomodo est
Eorum quae sunt in creaturis, quaedam sunt res aliqua naturalos, quaedam vero non
sunt res, sed tantum intentiones secundae intelloclas sive rationis circa res, . .../oraiae
artificiates tantum, quae per viotentiam habent esse (vgl. bei Thomas, Anm. 506 u.
bes. 511) De istis ultimis generibus entium dico, quod non habent proprias
ideas in deo, sed sohm dico ideas rerum naturalium, circa quas intelloctus concipit
intentiones secundas.
40) S. theol. XXIV, 9, f. CXLVI r. : Deus ut lax est et veritas prima et ratio
cognoscendi alia in eo, quod per ipsum alia cognoscuntur et discernuntur. Ebend.
1, f. CXXXVII v.: Debet igitur homo habere in se organum, per quod potest in speculationem
essentiac et quidditatis dei per intelloctualom operationem procedere.
41) Ebend. I, 2, f. VII v. : Homo ex puris natuvalibus attingere non potest ad
regulas /uris aeternae, ut in eis videat rerum sinceram veritatem; licet enim pura
naturalia attingant ad ipsas, non tamen ipsa naturalia ex se agere possunt, ut
attingant Mas; sed Mas deus offert, quibus vult, et quibus vult, subtrahit. Hiezu
Quodt. IX, 15, f. 111, wo er sich fast wörtlich wie Albert (Abschn. XVII, Anm.
396) äussert.
42) S. theol. I, 4, f. XII v. : Modus Aristotelis, si non sensit id, quod dixit
Plato, erat diminutus, quia nimium attribuebat, immo totum, causis particularibus
Modus Platonis, si non sensit, quod Aristoteles, simititer erat diminutus, quia nimis
parum attribuebat causis particutaribus Dictum ergo utriusque, et Aristotelis et
Platonis, coniungendum est in omnibus et in istis generutionibus istarum formarum.
Vgl. bei Thomas, ebd. Anm. 515.
43) Ebend. XXV, 3, f. CL1V v.: Plato multo melius sentiebat et fidei magis congruentia,
quam Aristotelos Plato verius, quam Aristotelos sentiebat. Quodlib.
iX, 15, f. 111 v. : Nihit omnino concladunt rationes Aristotelis contra Platonem, ut
patet inspicienti eas. Ebenso, jedoch mit jener Mental-Reservation des Thomas (a. a.O.),
lesen wir S. theol. I, 2, f. VII v. : Iste ergo est verior modus acquirendi scientiam et
notitiam veritatis, quam itte, quem posuit Aristotelos ex sola sensuum experientia,
si tamen sie intelloxit Aristotetes et in idem cum Piatone non consensit, immo, quod
verius creditur, ctsi Platoni in modo dicendi obviavit oeeultando divinam doctrinam
magistri sui, eandem tamen cum Piatone de notitia veritatis habuit sententiam.
44) S. theol. I, 3, f. X v. : Est considerare tres veritates sibi correspondentes ;
XIX. Heinrich Goethals v. Gent. 193
waren bei ihm, wie gesagt, die Universalien post rem in eine so glück
liche mystische Nähe an die Universalien ante rem hinangerückt worden,
dass es ihm zuletzt sogar gleichgültig ist, ob jene „Wesenheiten", welche
die Gattungsbegriffe sind, in der menschlichen Seele schon angeboren liegen
oder erst durch Erfahrung „gesammelt" werden 45).
Hingegen sind es die Universalien in re, an welche sich seine antithomistischen
Ansichten knüpfen. Nenilich indem es sich hiebei um die
existentia im Gegensatze gegen die essentia, welche in den Universalien
ante rem liegt, handelt46), muss die Materialität in Betracht kommen,
welche jedoch Goethals durchaus nicht als ein bloss potenzielles Sein an
erkennen will; sondern er hält daran fest, dass die von Gott erschaffene
Materie als selbstständiges Wesen zunächst das absolute Substrat aller
Entwicklung sei, hernach aber erst als formungsfähig in das Stadium der
Potenzialität trete, um hierauf nach Actualisirung der Form als Stütze
des Ganzen zu verbleiben , so dass in jenem zweiten Stadium auch die
formgebenden Universalien gleichfalls in einem Mittel-Zustande der Poten
zialität und der Actualität sich befinden47). Sowie aber bei einem derprimo
veritatem exemplaris divini, secundo veritatem rei productae ab itla, tertio
veritatem in conceptu mentis ab utraque expressam. Quodlib. VII, 1, f. 388 r. B:
Sciendum, quod quidditas et essentia rei, licet solam duplox esse habet, sc. unum in
singutaribus extra inteltectum, aliud in ipso intetloctu, quadrupticem tamen habet
considerationem : unam, ut est in ipsis singularibus extra; aliam , ut habet esse in
inteltectu ; aliam, ut abstrahitur a singutaribus et Herum applicabite est eisdem per
praedicationem ; quartam vero habet secundum se et absolate, quae secundum istam
considerationem, ut dicit Avicenna (Abschn. XVI, Anm. 93), non est nisi id quod
est, ut „humanitas" non est nisi humanitas tantum, cui omnia atia aeeidunt. (Auch
Albert hatte ein vierfaches Sein der Universalien aufgezählt, während er von einem
dreifachen hatte reden wollen , s. Abschn. XVII , Anm. 395). S. theol. XLIII, 2,
f. IX r.: Est sciendum, quod ratio universalis consistit non tam in modo praedicandi
idem de pturibus, quam in natura et proprietate praedicatae rei, quae debet esse
natura et essentia aliqua Secundum rationem triplicis esse consideratur, sc.
esse quidditativi et esse naturalis et esse rationis. Et secundum primum esse praecedit
esse naturalo et esse rationis, sicut simptex compositum (also die objective
Wesenheit bat den Vorgang vor der Erscheinung und vor dem Begriffe).
45) Quodjib. IV, 7, f. 148 r. A: Quorundam erat opinio (nemlich des Albert
and des Thomas, s. Abschn. XVII, Anm. 382 u. 500) de inteltectu quocunque creato,
quod ex se solam in potentia est ad actum intettigendi quaecunque, propter quod
oportet ipsum determinari per aliquid ad ittud (B) Tate autem determinans, ut
dixit itla opinio, non est nisi species intelligibitis informans intetloctum et impressa
ipsi ut subiecto f. 150 r. B : Falsum est ergo, quod dicit dicta opinio, quod
itla omnia non habent fieri in intelligente nisi per speciem impressivam. lmmo sunt
per essentiam intelligibitis informantem actum intelligendi et per hoc ipsum intelli
gentem, ut est forma expressiva exemptaris (v. A) Habemus quasi regulariter
infixam naturae humanae notitiam, secundum quam, quidquid talo aspieimus, statim
hominem esse cognoseimus .Secundum hanc notitiam cognitio nostra informatur
et secundum species et secundum genera rerum, vei natura insita vel experientia
collocta.
46) Ebend. V, 4, f. 234 v. A : Ea, quae alia sunt a deo, dupliciter possunt
considerari: uno modo quoad esse essentiae eorum, quod est esse eorum quidditativum;
alio modo quoad esse existentiae.
47) Ebend. I, 10, f. 13 r. A: Oportet excladere falsam imaginationem, quam
habent quidam (d. h. jedenfalls Aristoteliker, s. bei Albert ebend. Anm. 388) de
materia, videlicet quod nihit sit nisi potentia quaedam et ita, quantum de se est,
non est (v. A) Jlfaterio non ita est prope nihit nec ita in potentia, quin sit
Prantl, Gesch. III. 13
194 XIX. Heinrich Goethals v. Gent.
artigen Realismus das principium individuationis überhaupt nicht in die
Materie verlegt werden kann, so schliesst auch Goethals sich jenen obigen
theologischen Bedenken gegen Thomas (Anm. 13 u. 28) an, durchschneidet
aber die Schwierigkeit in ebenso überraschender als kindlicher Weise,
indem er (wie Roger Baco, s. Abschn. XVII, Anm. 581) kurzweg den
lieben Gott für die Individuation verantwortlich macht und somit sich
auch dabei beruhigt, dass der liebe Gott schon wissen werde, wie das
Ding wohl zugehe48).
Eine adäquate Erledigung findet auch die Frage über unitas formae,
an welche er einmal ausführlich den aristotelischen Standpunkt als Maass
stab anzulegen versucht49). Aber wo er sie zu lösen unternimmt, kömmt
er unter Erwähnung der verschiedenen Ansichten und Hinweisung auf
die theologischen Momente zu dem Resultate , dass , da eine Unterschei
dung mehrerer Wesensformen in Einem Wesen immer nur auf einer be
grifflichen oder einer reellen Verschiedenheit beruhen könne, im Menschen
jedenfalls zwei Formen, eine natürliche und eine übernatürliche, anzualiqua
natura et substantia, ....nec habet esse suum, quo est quid capax formarum,
a forma, sed a deo (so auch schon Thomas, ebd. Anm. 517) f. 14 r. A: Est
igitur in materia considerare triplox esse, sc. esse simpliciter, et esse aliquid duptex,
unum, quo est formarum quaedam capacitas, aliud, quo est compositi futcimentum.
Esse primum habet participatione quadam o deo Esse secundum, quo materia
est capacitas quaedam, habet a sua natura, qua est id, quod est differens a
forma Esse tertium non habet materia nisi per hoc, quod iam capit in se itlad,
cuius de se capax est. Ebend. IV, 14, f. 174v. A: Materia dicitur subiectum secundum
triplicem statum. Uno priusquam actu transmutatur ad formam, et dicitur subiectum
absotute. Alio, inquantum iam actu transmutatur ad formam, et tunc dicitur, quod
est subiectum generationis et ens in potentia medium inter non ens purum et ent
simpliciter Tertio modo, inquantum actu est sub forma, et tunc habet in actu
esse itlius formae f. 175 r. B.: Materia id, quod est, in potentia est, et sin
gulare compositum id, quod est, in attu est; universate autem quasi medium quodammodo
est atiquid in actu, quia est forma, et quodammodo in potentia, quia est
incompteta; et ideo debet materia educi de potentia in actum procedendo a formis
universalibus ad singulares.
48) S. Iheol. XXV, 3, f. CLVr. : Necessc esse aeeidentibus dividi non potest;
per materias etiam dividi non potest, quia necesse esse non potest habere materiam,
quia materia est in potentia Proprietatem enim esse alterius, non removet, eam
esse proprietatem huius, puta, st ponantur duo angeli eiusdem esse speciei sine
omni materia et aeeidentibus, quibus distinguantur. Quodlib. II, 8, f. 54 v. A. :
Quaestio ista (d. h. über die zwei Engel) tangit difficultatem de causa individua
tionis (vgl. ob. Anm. 14) f. 56 r. A: Sancti nostri, qui vere sciunt, eas esse
creaturas, sentiunt, hoc in eis factum esse a deo, qui est natura naturatis omnia,
quia sciticet sunt multa individua in qualibet specie l'atet igitur ctarissime,
quod materia et quantitas non possunt dici praecisa ratio et causa individuationis
f. 56 v.B: Solam quod increatum est, id est deus; omne enim creatum ab eo, qui
creavit, i. e. deo, terminatur. Sed quates secundum substantiam sint differentes,
neseimus; solas autem deus, qui fecit eos, novit. Die nemliche Frage ebend. XI, 1,
f. 180 ff. Was hingegen die Individualisirung der Species betrifft, so äussert sich
Goethals ebend. V, 8, f. 244 ff. mit Berufung auf Gilbert (Abschn. XIV, Anm. 479)
ganz übereinstimmend mit Thomas, s. Abschn. XVII, Anm. 520.
49) Quodlib. IX, 14, f. 108 ff. Er kommt dort unter Beiziehung vieler Stellen
des Aristoteles zu dem Resultate, dass aus demselben streng genommen weder die
unitas formae noch die plnralitas formarum erwiesen werden könne, d. h. er spricht
die Incommensurabilität aus, welche zwischen dem Aristotelismus und den dama
ligen theologischen Bekümmernissen besteht.
XIX. Heinrich Goethals v. Gent. Aegidius v. Lessines. . , 195
nehmen seien 50). Freilich konnten wir schon aus seinen Erklärungen
über die Materie entnehmen, dass er zu jenen gewöhnlichen christlichen
Dualisten gehöre , welche das Sein so scharf als möglich in zwei Theile
zerreissen, um die Kluft zuletzt durch ein göttliches Wunder zu über
brücken. In solcher Weise hat er ja auch betreffs der Erkenntniss des
Einzelnen, welche Lamarre schärfer ins Auge fasste (ob. Anm. 31), ledig
lich ein der Moraltheologie entnommenes Bedenken 51). ,
War somit im 8. und 9. Jahrzehnt des 13. Jahrhunderts der Thomismus
von verschiedenen Seiten her zum Gegenstande bestimmter immer
wiederkehrender Angriffe gemacht worden, so verhielten sich erklärlicher
Weise die Schüler und strengen Anhänger des Thomas nicht als ruhige
Zuschauer, sondern vertheidigten nach Kräften ihren Lehrer.
So suchte schon Aegidius von Lessines in einer i. J. 1278
verfassten Schrift „De unitate formae" 52) den Thomas gegen den Ver
dacht der Anorthodoxie zu schützen53); in philosophischer Beziehung
aber wiederholt er dabei auf dem Standpunkte des thomistischen Aristo-
50) Ebend. III, 14, f. 108 r. A: In formis substantialihus, quae sunt actus tantumnonnati
per se existere nec agere separatim, nullam est inconveniens, quod ipsa
essentia earum est ipsa potentia, qua compositum agit suam proprium et per se
actionem debitam ei ratione formae substantialis. Ebend. IV, 13, f. 162 t. B: Est
autem positio ponentium gradus formarum in omnibus talis, sc. quod in qualibet re
naturali et individuali sunt plares formae substantialos ordinem et colligantiam natu
ratem ad invicem habentes et simul per suam substantiam existentes in eodem, quarum
Ma, quae est ultimo adveniens, comptetiva est entis itlius (s. ob. Anm. 24 u.
30) f. 164 v. A : Quia aliquibus apparet, quod non sit alia ratio, quare in
eodem ptures formas secundum gradus ponere oportebat, quam diversitas operationum,
negant plaralitatem formarum de qualibet re f. 166 r. A: Quandoque in scriptis
aliquorum phitosophorum vel aliorum doctorum inveniatur gradus et prdo formarum
substantialium in eadem re a solo agente naturali producta in esse, semper debet
exponi quoad diversas rationes intentionum in intettigendo vel quoad diversas virtutes
et principia agendi. Hierauf folgen f. 168 die obigen theologischen Einwände
betreffs des Körpers Christi und des Abendmahles (s. Anm. 19 u. 30), sodann aber
die Entscheidung f. 170 v. B: Dicimus igitur negando plaralitatem formarum re et
natura differentium in rebus naturalibus a solo unico agente naturali productarum,
quod necesse est ponere pturalitatem et gradum formarum in homine propter duptex
agens, unum naturate et alterum supernaturalo Agens supernaturate producit de
nihito formam, quae est anima, pcrficientem hominem comptetive in esse specifico, ad
quam suscipiendam disponit materiam agens naturate. Hiezu ebend. 14, f. 181 v. B:
Homo secundum duas formas est tantum unum in actu.
51) Ebend. IV, 21, f. 201 r. A: Si intelloctus rationalis singularia non cognosceret,
nec volantas rationalis ad singularia amorem habere posset ; vanum enim
esset praeceptum de ditectione proximi. Hierauf aber folgt die oben, Anm. 37, an
geführte Stelle, welche von Uebertreibungen des Thomismus absehend demselben
zustimmt. . . .. •
52) Die Wissenschaft verdankt eine nähere Kenntniss dieses Autors dem Fleisse
Baurtau's, welcher (De la phit. scol. II, p. 247 ff.) aus einer Sorbonner Handschrift
Einiges mittheilt.
53) Ebend. p. 247: Quoniam in quaestione de unitate formae in uno ente,
circa quam doctores tam in theologia quam in phitosophia authentici et famosi divtrsimode
sentiunt et diversa tenent ac tradunt, nonnulli eorum sie suam positionem conantur
adstruere, ut reliquam damnent et reprobent ac eam asserant nec veritate
subnixam et non solam inopinabitem esse sed etiam haereticam et contra fidem catholicam,
ideo sequens opus attentavimus u. s. w.
13*
196 XIX. Aegid. v. Lessines. Bernh. v. Trilia. Gottfr. v. Fontaines.
telismus 54) nur in verstärkter Betheuerung die Ansicht seines Lehrers,
indem er an der Hand Avicenna's die Einheit der Wesensform, in welcher
das totale Sein des Dinges nach all seinen Theilen liegt , behauptet und
die Manigfaltigkeit der verschiedenen wesentlichen Bestandteile als eine
bloss accidentelle den Momenten der Gestaltung und der äusseren Thätigkeit
zuweist 55).
Auch von Bernhard von Trilia (gest. 1292), welcher ongefähr
zur selben Zeit mit seinen „Quaestiones de cognitione animae" zur
Verteidigung des Thomismus auftrat, können wir, soweit unsere Kunde
reicht, betreffs der logischen Streitpunkte nichts Anderes berichten , als
dass er die Universalien sowohl in objectiver Beziehung 56) als auch
hinsichtlich des subjectiven Erkennens ganz im Anschlusse an Thomas
besprach 5 7).
Wenn sodann der Sorbonnist Gottfried von Fontaines (oder
de Fontibus) jene Verdammungs - Urtheile , welche Tempier gegen ein
zelne Artikel gerichtet hatte, missbilligte, da jene Dinge durchaus nicht
so spruchreif, sondern erst noch eines näheren Studiums bedürftig
seien58), so werden wir ihn schon darum den Anhängern des Thomas
54) Ebend. p. 250 : Dicimus cum Aristotete summo phitosopho, omnes formas
materieItei produci de potentia materiae , quae naturaliter et per viam naturae
producuntur.
55) Ebend.: Primo sciendum, in unoquoque ente uno singulari unam tantum
esse formam substantialom, dantem esse subiecto et omnibus, quae subiecto (zu lesen
de subiecto) et quae in subiecto dicuntur ante adventum huius formae. Concedimus
et ponimus ita, quod totum esse subiecti et omnium partium eius essentialium sit
ab ipsa forma, quae dat esse ipsi subiecto speeificum Corpus tate, quod est
subiectum animae, rationem, qua est corpus huius animalis, habet a forma, quae est
anima; et rationem, qua est physicum corpus huius animalis, simititer habet ab
anima; et rationem, qua dicitur esse corpus physicum organicum huius animalis,
habet ab eadem anima (p. 251) Quia totum esse individui est ipsum esse speciei,
ideo , quia ab anima inest huius esse speciei , per consequens ipsa erit esse totum
quod est individuo; unde dat esse et corpori et partibus eius et omnibus, quae di
cuntur esse in ipso individuo ltlad esse, a quo denominantur partes ipsius
subiecti in quantum differunt in esse, e. g. quod coro dicitur caro et non os et
sie de singulis, non est aliud ab esse, quod habent ab anima, nisi per aeeidens tantum,
inquantum istae partes considerantur distinctae per figuram animalis et per
officio diversa. Vgl. Abschn. XVI, Anm. 93 u. 98.
56) Gleichfalls von Haurtau ans Handschriften veröffentlicht, ebend. p. 255:
Alii . . , . posuerunt , omnes formai naturates esse totaliter ab extrinseco , et hoc vet
per partieipationem idearum, ut flato posuit, vel ex influentia inteltigentiae separatae
Sed neutra istarum opinionum videtur conveniens esse Ideo alii
mediam viam tenentes posuerunt, omnes formas naturates praeexistere in materia in
potentia, non in actu, et haec est positio phitosophi et omnium Peripateticorum.
Vgl. Abschn. XVII, Anm. 508.
57) Ebend. p. 256: Circa adquisitionem formarum intelligibitium in anima
quidam posuerunt, originem humanae scientiae totatiter ab interiori esse, ponentes,
formas omnium rerum cognoseibitium inditas animae naturatiter ex sua creatione
Requiritur, quod animae rationates non habeant potentiam inteltectivam natura
liter per species Meltectualos a prineipio complotam, sed compteatur in eis sueeessive
aeeipiendo eas a rebus per aeiionem alieuius agentis naturalis lntelligere est
proprio operatio et perfectio animae rationalis. Vgl. ebd., Anm. 493.
58) Aus Sarbonner Handschritten der Quodlibeta Gottfried's mitgetheitt bei
D'Argentrt (s. ob. Anm. 10), I, p. 214: Cum aliqua materia est sie indeterminata
in certitudine veritatis, quod absque periculo fidei et morum licet circa hoc diversi
XIX. Gottfried v. Fontaines. 197
beizählen dürfen. Und es bestärkt uns hierin Dasjenige, was wir von
seinen um d. J. 1283 verfassten Quodlibeta wissen 5a), wenn auch in den
kirchlichen Fragen, durch welche damals die Pariser Universität in Be
wegung gesetzt war, die Stellung Gottfrieds als eines Lehrers an der
Sorbonne einen bestimmenden Einfiuss ausüben musste.' Für uns hier
ist ja nur die logische Parteistellung maassgebend. Vor Allem steht auch
Gottfried wie alle Uebrigen auf der arabischen Doctrin vom dreifachen
Sein d«r Universalien , und es hat dabei (im Hinblicke auf Albert und
Thomas) selbst nichts Auffallendes , wenn er die Universalien post rem
als ein „esse diminutum" bezeichnet60). Auch finden wir ihn in wört
licher Uebereinstimmung mit Thomas, was das Verhältniss des abstrahirenden
Denkens zur Sinneswahrnehmung61), und was die Singularität
der existirenden Dinge betrifft 62) , so dass auch hier in antiplatonischem
Sinne die Realität der Universalien beschränkt wird 63) , indem nach
thomistisch- aristotelischer Weise auch bei der Schöpfung die ewigen
Formen im Denken Gottes nur als Potenzen des göttlichen Willens-Actes
der Verwirklichung vorliegen sollen *4).
mode opinari absque temeraria cuiuscunque partis asiertione, ponere vincutum vel
ligamen , quo hommes ad unam opinionem detinentur, est impedire notitiam verilatis
Quantum ad articulos autem plares sunt, de quibus diversimode
opinari licet, worauf er namentlich die zwei oben, kam. 12 u. 13, angeführten
Artikel nennt und wieder hinzufügt: videntur posse pro opinabitibus reputari
(p. 215) Patet ergo per dictos articulos, quod studentes condemnatione ipsorum in
profectu studii plarimum impediuntur. Hiezu ob. Anm. 15.
59) Wir sind auf dasjenige angewiesen , was Hauriau a. a. O. p. 291 ff. aus
Handschriften veröffentlicht. Ich möchte jedoch nicht behaupten, durch jene frag
mentarischen Mittheilangen zu einer vollständig klaren Einsicht gelangt zu sein,
zumal da der Text der dabei benützten Handschriften jedenfalls in einem argen
Zustande sich befindet.
60) Hauriau, p. 303: 11 commence par itablir qu'it y a trois manieres d'etre
pour tes choses: dans la nature „esse reate", dans l'inteltect humain „esse diminufum",
dans l'intelloct divin avant la criation „esse in eausis, esse in potentia1'. Die
Bezeichnung „esse diminutum" ist nur ein verschärfter Ausdruck desjenigen, was
wir bei Albert und Thomas (Abschn. XVII, Anm. 393 u. 505) als „simititudo" und
besonders in des Letzteren (ebd. Anm. 500) Redeweise „materia impedit inteltectum"
trafen.
61) Ebend. p. 294: Universalia in suo esse universali et abstracto non habent
esse in rerum natura, sed tantum in inteltectu. p. 296: Inteltectus agens aliquid
faeit circa rem sive circa phantasma, quod est repraesentativum rei intelligibitis,
qvia intellectus facit universalitatem in rebus. S. ebend. Anm. 378, 493, 500.
62) Ebend. p. 297: Nulla res materialis existit extra in rerum natura, nisi
singulariter sit, sc. per conditiones individuantes designata. p. 302: Res non existunt
nisi singulariter, prout nomine proprio significantur ; communiter autem sive secundum
suam communilatem non existunt, sed sotum intelliguntur, et sie etiam nomine
communi generis et speciei significantur. S. ebend. Anm. 497 f., 509.
63) Ebend. p. 297 : Rei extra non dat inteltectus universalitatem realom et for
matem, sed hoc dat ei, quod, quia attingitur secundum nunc modum quo sie attingitur,
fit obiectum inteltectus abstracti et causat abstractum coneeptum, qui est uni
versate formaliter; et hoc est, quod dicitur, quod, licet res existant singulariter,
tamen universaliter intelliguntur. S. ebend. Anm. 497, 501, 505.
64) Ebend. p. 303 : Res antequam existant, non habent aliquod esse reate, nec
quantum ad esse essentiae sicut nec existentiae (vgl. ob. Anm. 46), nisi esse inteltectum
et in potentia sive potentiate IViM ponitur in deo habere rationem temporalis
exemplaris ad constituendum aliquid, nisi ratio idealis, quae est etiam ratio
198 XIX. Gottfried v. Fontaines.
Auch das principium individuationis scheint Gottfried doch nur in
der Absicht ausführlichst erörtert zu haben, um zuletzt den Standpunkt
des Thomas zu vertheidigen und zu begründen. Nemlich davon aus
gehend , dass ja das totale Wesen der Species im Individuum zur Er
scheinung komme, bestreitet er, dass die Individualisirung auf einem
accidentellen Momente beruhen könne, da ein solches gleichsam die Un
wesentlichkeit selbst sei, und man dann nicht bloss das Wesen und den
Träger desselben ungehörig zerreissen müsse, sondern auch die substan
tielle Verschiedenheit der Individuen gänzlich tilge 65). Während aber
alle Vervielfältigung und Manigfaltigkeit sicher ein Quantitatives zu sein
scheine, und man daher geneigt sein müsse, die Individuation , wenn je
überhaupt in ein Nicht-Substantielles, vor Allem gerade in die Quantität
zu verlegen, so kehre sich jener principielle Einwand von selbst auch
gegen diese Annahme, weil eben die Quantität (als eine der übrigen neun
Kategorien, welche der Substanz gegenüberstehen) zu dem Accidentellen
gehöre66). So bleibt zur Lösung der Frage nur der aristotelische Be
griff der individuellen Substanz übrig, welche freilich nie ohne die quan
titativ auftretende Materie ein Sein haben kann ; eben aber die concrete
Determination, welche somit von materiellem Bestande begleitet ist, sei im
effectiva aeeedente votuntate, sicut in nobis ars medicinae et domus in mente
In divina scientia vel intelligentia nihit ponitur nisi istae ideae , per quas intelligimus
cognitiones, quas deus habet de rebus quantum ad totum id, quod sunt vel
natae sunt esse ; et sie de rebus, antequam in se ipsis existant, non ponitur nisi esse
cognitum eorum. S. Abschn. XVII, Anna. 501, 511, 513.
65) Ebend. p. 298 : Cum individua ptura sub eadem specie in aliquo conveniant,
per ittud autem, per quod conveniunt, differre non possunt, videtur, quod
supra naturam, quam importat species, addat individuum aliquid, per quod natura
communis in Mo individuetur Sed non videtur posse intelligi, addi aliquid pertinens
ad essentiam et naturam individui , quia itlam totam dieit species , quae est
totum esse individuorum (vgl. ob. Anm. 55); ergo si aliquid additur, videtur esse
aliquod pertinens ad naturam aeeidentatem Videtur ergo, quod individuatio fiat
per aeeidentia Secundum hoc esset dicendum , quod quidditas et habens quidditatem
differrent realiter Sed ittud non videtur posse stare, quia individuum non
addii supra speciem id, quod non ptus inctuditur in significato individui quam
speciei Item quod posterius est altero, non potest esse causa itlius secundum
quod posterius. Sed omnia aeeidentia individua (diess letztere Wort ist als sinnlos
zu streichen) videntur esse posteriora et adventicia substantiae Item non videtur
posse dici, quod aeeidentia faciant individua vel numero divisa, quia nec secundum
se habent esse simpliciter Item si per aeeidentia solam fieret individuatio et
formalis divisio vel distinetio singularium sub una specie, non differrent substantialiter
ad invicem, sed solo aeeidente, nec esset unus homo alius ab altero in
substantia Ergo individuatio in genere substantiae non videtur causari ex
aeeidentibus.
66) Ebend. p. 300: Sed quia inter omnia entia quantitati soli per se videtur
convenire divisibititas in plura eiusdem rationis, videtur ergo, quod haec indi
viduatio vel divisio vel distinetio secundum numerum et individuum habet esse
per ipsam solam quantitatem; et ideo tota difficultas praesentis inquisitionis quantum
ad entia materialia videtur versari circa quantitatem; nam si aliquod aeeidens sit
causa individuationis, hoc videtur quantitati tribuendum (p. 301) Oportet dicere,
quod, si quantitas divisa sit praecisa ratio formalis huius diversitatis , et non ipsa
forma substantialis , unum individuum differret ab alio sotum aeeidentaliter sive
secundum formam aeeidentatem, et essent plara secundum quantitatem sive ptura
quanta, et non secundum substantiam, sive non essent plares substantiae, quod est
manifestum inconveniens.
XIX. Gottfried v. Fontaines. t99
Vergleiche gegen das undeterminirte Wesen der Species der Grund der
Individuation 67).
Ebenso verbleibt Gottfried, was die unitas formae betrifft, bei der
gleichen thomistischen Auffassung. Sowie er nemlich die dogmatischen
Bedenken des Tempier durch eine Distinction zwischen Individuum und
Form beseitigt 68), so betont er auch die Einheitlichkeit jenes Vorganges,
durch welchen ein scheinbar zusammengesetztes Wesen aus dem poten
ziellen Sein zum actuellen hinübergeführt wird69); und dasjenige, was
als eine Manigfaltigkeit mehrerer Formen in Einem Wesen erscheinen
könnte, setzt er eigentlich auf Rechnung der intentio secunda, indem er
es als verschiedene „significata", oder als verschiedene Begriffsbildung
(res aliter et aliter concepta), welche an Einer und der nemlichen Sache
wirkt, bezeichnet 70).
Sowie es aber eine besondere Aufgabe der Anhänger des Thomas
sein musste, den oben (Anm. 27 ff.) erwähnten Angriffen Lamarre's ent
gegenzutreten, so unterzogen sich derselben auch wirklich mehrere Thomisten,
nemlich Richard Clapwel, Johannes Parisiensis, Aegidius Romanus,
und etwas später Herveus Natalis und Wilhelm Durand. Jedoch es sind
diese Vertheidigungsschriften entweder verloren gegangen oder nur hand-
67) Ebend. p. 301: Cum suppositum dicat individuum in genere substantiae,
est ens per se existens et in se subsistens; talo quid autem est substantia prima,
quae proprie et principaliter et maxime dicitur substantia. Ergo in sua ratione
non incladit nisi quae ad rationem substantiae pertinent, et sie, quamvis non
habeat esse sine quantitate, inquantum est substantia materialis, tamen Wam per se
in sua ratione non incladit Quidquid importat natura significata nomine communi
sub ratione communi et indeterminata , cum hoc non sit nisi id quod ad
substantiam pertinet, hoc totum est naturate, quod (Haureau gibt totum et natura
aliquid) importat sub ratione propria et determinata suppositum significatum nomine
individui Dicendum est de hoc homine, puta Socrate, comparato ad hominem,
quod huiusmodi aeeidentia determinata non magis sunt de significato vet ratione in
dividui, puta Socratis, quam aeeidentia indeterminata de ratione speciei, puta homi
nis, cum species tamquam substantia secunda de individuo tamquam de substantia
prima per se et essentialiter praedicetur. Vgl. bei Thomas, Abschn. XVII, Anm. 520.
Vielleicht träte die Uebereinstimmung noch deutlicher hervor, wenn unsere Quelle
reichlicher flösse.
68) Bei D'Argentre1 a. a. O. p. 216: Alia autem opinio, quae ponit plares
formas, ponit, quod eodem modo oportet ponere idem corpus numero in
aliis hominibus, sicut in Christo (s. ob. Anm. 19 u. 30) Etiam nec Parisiis
habetur pro errore, quod corpus Christi vel alterius hominis, quantum ad formam,
sit aliud vivum et mortuum vel divisum, licet esset error ponere de corpore Christi,
quod non sit idem, quantum ad suppositum, vivum et mortuum.
69) Bei Hauriau a. a. O. p. 291 : Non alia productione producitur potentia et
aeeidens, sed eo ipso, quo producitur unica produetione totum compositum per se ex
potentia et acta, produeuntur partes in Mo composito ex consequenti, quia produeto
toto produeuntur partes. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 521. Auch hier jedoch wäre
eine reichere Mittheilang wünschenswerth gewesen.
70) Ebend. p. 294: Nec entia specialia se habent ad ens sicut species determinanles
ipsum, sed magis sunt significata eius etiam usque ad specialissima descendendo.
p. 302 : Patet quomodo suppositum est idem vel non idem cum natura, quia
non differt sicut coneeptus communis et indeterminatus , qualis est coneeptus generis,
et coneeptus speciatis et determinatus, qualis est coneeptus speciei, nec differt
natura speciei, quae significant unam et eandem rem aliter et aliter conceptam et
inteltectam, quantum ad id, quod ad ipsam essentiam rei pertinet. Vgl. bei Thomas,
ebd. Anm. 506, und unten Anm. 74.
200 XIX. Johannes von Paris.
schriftlich vorhanden mit Ausnahme jener einen, welche unter dem Namen
des Aegidius Romanus gedruckt wurde, aber mit grosser Wahrscheinlich
keit dem Johannes Parisiensis dem Jüngeren (um d. J. 1290)
zugeschrieben werden muss71). Die Widerlegung selbst ist hier, was
den ersten Angriffspunkt, d. h. das principium individuationis (s. ob.
Anm. 28 f.), betrifft, unendlich schwach, denn sowohl bei der Individua
lität der Engel 72) als auch bei jener der menschlichen Seele 73) appellirt
der Verfasser einfach an die göttliche Allmacht und kann so seinem
Gegner Goethals (s. Anm. 48) brüderlichst die Hand reichen. Besser
ist die Frage über unitas formae erörtert, indem vorerst die Bedenken
hervorgehoben werden, welche aus der Annahme einer Vielheit der Formen
(auch bei jener Gradabstufung der Vervollkommnung, s. ob. Anm. 30) sich
ergeben, sodann aber gleichsam ein Vermittlungsversuch folgt, welcher
die grösste Aehnlichkeit mit der so eben erwähnten Ansicht des Gottfried
von Fontaines hat; nemlich auch hier wird daran festgehalten, dass sach
lich nur Eine Form wirke und bestehe, aber andrerseits knüpft sich das
Zugeständniss daran, dass die Denkauffassung an Einem Wesen verschie
denes bald höher bald niedriger liegendes Allgemeines festhalten und in
gleicher Weise mehrere Formen des Einen Wesens unterscheiden könne 74).
71) Die Gründe , warum Aegidius Romanus nicht der Verfasser des Defensorium's
sein könne, hat schon Oudin, Comm. de scriptt. eeetes. III, p. 635 ff.
schlagend dargelegt, und die Motive, aus welchen er dasselbe dem Johannes Pari
siensis zuweist, halte ich, soweit in solchen Dingen überhaupt sichere Resultate
erreichbar sind, für nahezu hinreichend. Dass von den beiden Johannes Parisienses,
welche dem 13. Jahrh. angehören, nur der Jüngere, welcher den Beinamen „Pungens
asinum" trug, in Frage kommen kann ( — der Aeltere blühte um 1230 —), versteht
sich von selbst. Was über beide in Hist, litt, de la France, XIX, p. 422, gesagt
ist, lohnt sich kaum der Mühe des Lesens.
72) In der oben (Anm. 27) angeführten Ausgabe f. 9 v. B : Cum eo ipso, quod
sunt formae simplices sine materia subsistentes, manifestum sit, eos differre sola
differentia formali, quae facit diversitatem in specie, dicere, eos non esse posse
eiusdem speciei, non ptus derogat divinae potentiae, quam dicere, quaecunque differunt
specie, non posse esse eiusdem speciei. (Als Beispiele dieses göttlichen Wunders
folgen dann canis und lapus!)
73) Ebend. f. 54 v. B : Multa sunt impossibitia naturae, quae non sunt impossibitia
deo (f. 55 r. A) Deus ipse est principium effectivum animae tam quoad
esse, quam etiam quoad numerationem.
74) Ebend. f. 18 v. B : Multifarie multisque modis magistri et multi circa unitatem
formae substantialis laboraverunt (f. 19 r. B) Oportebit istos secundum
modum, quo loquuntur, fingere, quod forma animae rationalis primo perficiet suam
materiam pure spiritualom, et mediante hac materiam sensitivae minus spiritualom,
et mediantibus illis ulterius materiam vegetativae minime spirituatem, et tandem ul
timo materiam corporatem; et erunt quatuor (f. 19 v. A) Oportet, itlam formam
perfectiorem inctudere in se totom imperfectionem, quae est in forma imperfectiori
(B) Ex quo sequitur, quod in itla «na re, cuius sunt istae formae, sunt duae existentiae
vet duo actus essendi vel subsistendi, quod est impossibite. Esse enim est ipsa
actualitas quidditatis vel naturae, cuius est Impossibite est omnino per modum,
quo isti ponunt, plaralitatem formarum substantialium in eodem sustinere. Ergo
modus alius, siquidem possibite est, inveniatur et hoc ex dicendis in articulo
proximo domino adiuvante patebit. Diese Lösung nun ist folgende: (f. 20 v. B)
Omnes formae substantiates in hac proprietate conveniunt, quod quaelibet dat esse
substantiae et constituit ens subsistens, et ideo inteltectus noster habet unum communem
conceptum et abstrahtt unam formam communem, secundum quam quodlibet
constitutum dicitur substantia (f. 21 r. A) Et sie intelligendum est de generibus
XIX. Joh. v.Paris. Th.Docking. OI.Brito. Jac.v.Rav. K. v. Halberst. 201
Der Vorwurf endlich betreffs der Erkenntniss des Singulären (Anm. 31)
wird hier im Anschlusse an jene Stellen, in welchen sich Thomas weniger
einseitig geäussert halte, glücklich beseitigt 75).
Möglicher Weise nun könnte auch die eine oder andere jener klei
neren Schriften, welche mit Unrecht dem Thomas von Aquin zugewiesen
wurden (s. Abschn. XVII, Anm. 484), bereits in diesen ersten Stadien
der Parteikämpfe ihre Entstehung gehabt haben, nemlich allenfalls „De
natura generis" und „De inteltectu et intelligibiti" ; da jedoch andere
derselben entschieden schon auf scotistische Ansichten Bezug nehmen, so
halte ich es für besser, die Darstellung des Pseudo-Thomas nicht allzusehr
zu zerreissen, und somit auch die zwei genannten kleinen Schriften neben
anderen erst unten nach Scotus zu besprechen 76) , indem ja zwingende
chronologische Gründe betreffs einer früheren Abfassungszeit jener beiden
nicht vorliegen.
Hingegen soll um der Vollständigkeit willen nicht unerwähnt bleiben,
dass noch jener Zeit sowohl Thomas Docking (Cancellarius in Oxford),
welcher die zweite Analytik commentirte 77), als auch Olivier Brito,
welcher eine Erläuterung zu Sophist. Etenchi schrieb 78) , angehörten.
Diese Schriften Beider aber besitzen wir nicht mehr. Auch Jacobus de
Ravanis (gest. 1296) möge nicht gänzlich ungenannt bleiben, wenn auch
die frühere Annahme, dass er als der erste die Logik auf die Jurispru
denz angewendet und hiedurch einen gänzlichen Umschwung des Rechts
studiums hervorgerufen habe, in neuerer Zeit auf ein höchst bescheidenes
Maass geschichtlicher Wahrheit reducirt wurde79). Ob Konrad von
Halberstadt (um 1295) wirklich „De logica" geschrieben habe, muss
dahingestellt bleiben80).
Nun aber traten alle jene Controversen , welche durch die Logik
des Albert und des Thomas hervorgerufen worden waren und theils
für theils gegen den Letzteren Partei genommen hatten, durch den Franet
speciebus sibi invicem subordinatis .... Cum enim species sit id ipsum quod genus,
puta „homo" est itlad ipsum quod „animal", prout animal de homine praedicutur
nee est pars hominis secundum rem, sed sotum secundum rationem, simititer
oportet dicere, formam speciei esse formam ipsius generis Una igitur forma
secundum rem est ptures secundum rationem, sc. magis universalis et minus univer
salis. Et sie materiam reeipere formam magis universatem ante aliam, non est aliud,
quam materiam reeipere formam conceptam secundum rationem unam ante semetipsam
roneeptam secundum rationem aliam. S. Anm. 70, woselbst „atiter et aliter concepta".
So stehen wir hier jenen älteren Ansichten über „status" (Abschn. XIV, Anm. 129)
oder über „maneries" (ebend. Anm. 85) so ziemlich nahe.
75) Ebend. f. 4 v. A: Per species intelligibites universalos, quas abstrahit inteltectus,
non potest actu intelligere nisi convertendo sc ad phantasmata singularium
Thomas intendebat solam, quod non cognoscit singularia rerum materialium
primo et directe u. s. f., kurz mit den nemlichen Worten , wie wir bei
Thomas, vor. Abschn., Anm. 499 f. „reflexio" oder „materia impedit" u. dgl.
trafen.
76) S. unten Anm. 265 ff.
77) Oudin a. a. O. III, p. 525.
78) Hist. litt, de la France, XXI, p. 303.
79) Savigny, Gesch. d. röm. Rechts im Mittelalt., V (2. Aufl.), p. 605 ff.
80) Denn die Glaubwürdigkeit des Trithemius (Ann. Hirsaug. ad ann. 1295) ist
bekanntlich sehr gering. Was aber die angebliche „Mensa phitosophica1' Konrad's
betrifft, s. unten bei Auguilbertus in Abschn. XXII.
202 XIX. Duns Scotus.
ziskaner Johannes Duns Scotus (gest. 1308 — bekanntlich „Doctor
subtitis" genannt —) insoferne in ein höheres Stadium, als derselbe sie
strenge und präcis formulirte und hiemit in fester Parteistellung folge
richtig durchführte. Es ist leicht gesagt, Duns Scotus sei der abstruseste
aller Scholastiker, während doch ein genaueres (allerdings mühevolles)
Studium seiner Schriften ihn uns als einen scharfsinnigen Denker zeigt,
welcher das damals zugängliche Material vollständig kannte und zugleich
mit distinctivem Verstande durchdrang. Anziehende Reize als Schriftsteller
besitzt er wahrlich nicht, denn seine Methode besteht bis zur Ermüdung
des Lesers darin, dass er unablässig bei jeder Frage oder jeder Thesis
zunächst mit „Videtur, quod non" die möglichen Gegengründe (zuweilen
wirklich mit haarsträubender Spitzfindigkeit) aufstöbert, sodann unter „In
oppositum" die Gegengründe der Gegengründe und die positiven Gründe
vorführt, und hierauf zuletzt die „Sotutio" darbietet, und zwar meist mit
detaillirter Rückbeziehung auf die Gründe und Gegengründe. Aber hinter
dieser struppigen Form steckt ein Denken, welches, soweit diess im Mittel
alter überhaupt möglich war, wenigstens weiss, was es will, und auf
Grundlage der damaligen allgemeinen Anschauungen die Tragweite der
Begriffe durchmisst, und diess ist im Vergleiche mit der Bornirtheit eines
Albert und eines Thomas jedenfalls für den Leser wohlthuend. Auch
besitzt Scotus darin unsere Sympathie, dass er (— um mit modernen
Worten zu sprechen —) auf der Unerkennbarkeit des Absoluten steht,
dass er als Indeterminist die thomistische Unterordnung des Praktischen
unter das Theoretische entschieden bekämpft, und dass er der Theologie
nur eine praktische Wirksamkeit im Gebiete des praktischen Glaubens zu
weist, wobei sich in dem Verzichte auf theoretische Begründung des
Dogmas wieder einmal die Richtigkeit des^augustinischen „Credo, quia
absurdum" zeigt. Doch diese Gesichtspunkte überschreiten die Gränzen
der Geschichte der „Logik" 8
iicu Um aber dasjenige darzustellen, was von Scotus hieher gehört, ist
es vor Allem nothwendig, unter seinen Schriften 82) die zweifelhaften oder
unächten von den unbestreitbar ächten auszuscheiden. Somit müssen hier
in Betracht kommen vor Allem seine Quaestiones in universam logicam
(d. h. zum Porphyrius und zum ganzen Organon mit Ausschluss der
Topik) , sodann abgesehen von einzelnen Stellen der Commentare zu De
anima und zur Physik auch die Quaestiones in metaphys. (die Conctusiones
ex libr. metaph. sind eigentlich eine blosse Inhaltsangabe), ferner,
wie sich von selbst versteht, der ausführliche Commentar zum Petrus
Lombardus, d. h. das sogenannte Opus Oxoniense, sowie die Reportata
Parisiensia (eine Art Auszug des eben genannten grösseren Werkes),
auch der Tractatus de modis significandi seu grammatica speculativa**).
81) Mit einigen Worten jedoch müssen wir unten (Anm. 221) wieder darauf
zurückkommen.
82) Es gibt nur Eine Gesammt -Ausgabe der Werke des Scotus, welche der
überaus gelehrte Wadding (Lugdun. 1639, 12 Bände fol.) besorgte und durch »ahl
reiche Commentare bereicherte.
83) Letzterer Zusatz in der Titel-Ueberschrift dürfte wohl erst von der scotistischen
Schule ausgegangen sein ; wenn aber als Verfasser dieses Buches auch
XIX. Duns Scotus.
und der Tractatus de primo principio und die Theoremata; in den
Quaestiones quodlibetates aber lehnt Scotus die Detail-Erörterung der
logischen Haupt-Controversen meistens ab, insoferae dieselben schon bei
Erklärung des Sententiarius besprochen sind. Hingegen muss ich als unächte
Schriften bei Seite lassen sowohl den Commentarius textualis in libr.
metaph.8i) als auch die Quaestiones miscellaneae de formalitatibus 85).
Die Logik des Duns Scotus, welche, wie sich zeigen wird, einen
reichhaltigen Kreis scotistischer Litteratur zur Folge hatte, beruht nicht
etwa auf völlig neuen Pfaden, welche er von sich aus geschaffen und er
öffnet hätte, sondern derselbe ist, was das traditionelle Material betrifft,
ebenso abhängig und bedingt wie alle Autoren des Mittelalters. Aber er
unterscheidet sich von Anderen zunächst durch eine überaus reichliche
Beiziehung der byzantinischen Logik, bei welcher er häufig auch bis zu
Wilhelm Shyreswood zurückgreift86), und sodann vor Allem durch eine
begriffsmässige Präcision und Consequenz , mit welcher er das aristote
lische, arabische und byzantinische Material ausnützt, so dass hiedurch
wirklich manche neuen Wendungen aus dem alten Stoffe heraustreten und
sich trotz aller Gegnerschaft der Uebergang zu Occam vermittelt.
Was zunächst die Stellung der Logik überhaupt betrifft, so tritt die
selbe bei Scotus ebenso wie bei Albertus Magnus grundsätzlich innerhalb
der „speculativen" Begabung des Menschen dualistisch neb.en die „realen"
Disciplinen (Physik, Mathematik, Metaphysik), indem die „rationale" Wissen
schaft (Grammatik , Rhetorik und Logik enthaltend) dem subjectiven Er
fassen des Objectiven angehört87). Das Verhältniss der Grammatik zur
der Augustiner Albertus de Saxonia genannt wurde, so scheint Wadding (Vol. I,
p. 41 f.) diesen Verdacht der Unächtheit genügend beseitigt zu haben.
84) Derselbe ist entweder ganz von Antonius Andreas (s. unten Anm. 443 ff.)
verfasst oder wenigstens von ihm revidirt und vermehrt, eine Annahme, welche
auch durch den von Wadding (Vol. IV, Prooem.) zu Hilfe gerufenen Cavelii nicht
widerlegt ist.
85) Der Bericht selbst, welchen Wadding (Vol. III, p. 441) dieser unvollendeten
Schrift vorausschickt, enthält eigentlich mehr Gründe der Unächtheit, als der Aechtheit.
Es versteht sich von selbst, dass das Buch der scotistischen Schule angehört.
Wir werden unten die Keime desselben beim ächten Scotus (Anm. 147 ff.) und
später die scotistische Lehre betreffs der Formalitates selbst sehen (Anm. 529 ff.).
86) An Einer Stelle Quaest. in metaph. V, 7, (Vol. IV) p. 618 B nennt er ge
legentlich des „infinitum" den Shyreswood mit Namen ; andere stiltschweigende
Rückbeziehungen werden wir unten mehrere treffen.
87) Sent. Lib. III, Dist. 34, (Vol. VII) p. 728 f., woselbst Scotus in folgender
tabellarischer Form den habitus des Menschen eintheilt:
Qu. >up. An. post. I, 47, p. 415 A (die logischen Commentare stehen sämmtlich in
Vol. I): Ens rationis est subiectum logicae, ens inquantum mobite est subiectum nainteltectualis
medicina und sämmtliche Gewerbe
204 XIX. Duns Scotus.
Logik wird dabei allerdings in der üblichen Weise abgegränzt; aber in
Bezug auf Wahrheit und Falschheit der Urtheile, worin natürlich der Um
kreis der Logik liegt, hält sich Scotus nicht bloss an die aristotelischen
Bestandtheile des Urtheiles, sondern zieht principiell auch den Inhalt der
byzantinischen Logik bei, indem er an significatio und suppositio terminorum,
sowie an consequentia und copulatio u. dgl. denkt88).
Auch den Unterschied, welcher zwischen Logik und Metaphysik neben
manchen Berührungspunkten doch als ein wesentlicher besteht, erblickt
Scotus ebenso wie all seine älteren und jüngeren Zeitgenossen in jener
intentio secunda, welcher wir nun seit den Arabern stets schon begeg
neten , und er spricht in manigfaltigen Wendungen wiederholt es aus,
dass die Logik jene Momente, welche von ratio oder von inteltectus oder
von conceptus ausgehen, kurz also der subjectiven Werkstätte angehören,
auf das objcctive Wesen der Dinge „anwende" — applicare — 89).
Eben hiedurch entscheidet er auch jene Frage, ob die Logik als
modus sciendi selbst eine Wissenschaft sei (s. bei Albert und Thomas
Abschn. XVII, Anm. 363 ff. u. 489), im Anschlusse an Alfarabi dahin,
dass die Logik einerseits als docens wirklich eine Wissenschaft ist und
turalis scientiae, ens sub absolata ratione est subiectum metaphysicae. Vgl. Abschn.
XVII, Anm. 362, und selbst Hugo v. St. Victor, Abschn. XIV, Anm. 45.
88) Ou. sup. An. pr. I, 19, p. 301 B: De partibus orationis . . . . grammaticus
considerat ....in ordine ad congruitatem Sed logicus considerat de istis in ordine
ad veritatem et falsitatem, sc. prout possunt esse partes principates enuntiationis verae
vel falsae, sc. subiectum, praedicatum, vel copula, et tates partes sunt praecise nomina
et verba. JVam aliae partes orationis non sunt nisi determinationes vel dispositiones
designantes significationem vel suppositionem terminorum, sc. nominis et verbi; aut
modum significandi vel supponendi, aut diversum modum sequendi unius ex altero,
vel diversum modum copulandi diversa ab invicem, et sie de aliis.
89) Qu. sup. Elonch. 1, p. 224 A: Logica est de communibus et phitosophia
prima (s. Abschn. XVII, Anm. 480 u. 546), sed diversimode ; nam phitosophia prima
considerat ens, inquantum ens est, unde considerat rem secundum suam quidditatem,
et quia quidditas rei est entitas per se rei, considerat rem secundum suam entitatem
Simititer logica est de ente communi, sed ens est duplox, sc. naturae
et rationis; ens autem naturae inquantum tate est, cuius esse non dependet ab anima;
sed ens rationis dicitur de quibusdam intentionibus, quas adinvenit ratio in ipsis
rebus Quia ergo logica est de huiusmodi intentionibus, quae applicabites sunt
omnibus rebus, ideo dicitur ex communibus procedere. Qu. sup. An. post. 1,43, p.412B:
Scientia dicitur communis dupliciter: uno modo communitate subiecti, alio modo communitate
applicationis. Primo modo metaphysica est scientia communis ; secundo
modo diatectica est communis. Sent. Lib. II, Dist. 3, Qu. 1, (Vol. IV) p. 357: Non
solam ipsa natura est de se indifferens ad esse in inteltectu et in particulari ac per
hoc ad esse universalo et singulare, sed et ipsa habens esse in intelloctu non habet
primo ex se universalitatem ; licet enim ipsa intelligatur sub universalitate ut sub
modo intelligendi ipsam, tamen universalitas non est pars conceptus eins primi, quia
non coneeptus metaphysici, sed logici; logicus enim considerat secundas intentiones
applicatas primis secundum ipsum Avicennam (s. Abschn. XVI, Anm. 74). Qu. in
Praedicam. 2, p. 126 A: Praedicamenta dupliciter possunt considerari: uno modo, in
quantum considerantur a ratione, sive aliqua proprietas ab inteltectu causata eis attribuitur.
Primo modo de eis considerat metaphysicus, secundo modo hic de eis
consideratur. Qu. sup. An. post. I, 27, p. 387 B : Aristotelos in tota logica concladit
passiones de intentionibus secundis, ut de enuntiatione et syllogismo, quia intentiones
secundae sunt subiectum logicae, de quibus logica considerat passiones. Vgl. Abschn.
XVII, Anm. 363, 380, 394, 489, 506.
XIX. Duns Scotus.
andrerseits als utens den modus für alle übrigen enthält 90), so dass wir
hier wieder in anderer Weise als bei Lambert v. Auxerre (ebend. Anm.
104) den Begriff einer „angewandten Logik" treffen.
Was aber den eigentlichen Gegenstand und Zweck der Logik be
trifft, so erwähnt Scotus jene Ansicht, nach welcher der Begriff als das
wesentliche Object betrachtet und in den Thätigkeiten des einfachen Er
fassens, des Zusammensetzens und des Erörterns (— Kategorien, Urtheil,
Syllogistik —) die Begriffsbildung in den Vordergrund gestellt wurde91),
und er schliesst sich auch ausdrücklich an eben diese traditionelle Dreitheilung
des Gebietes der Logik an92); aber er stellt sich dabei grund
sätzlich auf jene Seite der arabischen Auffassung (Abschn. XVI, Anm. 15,
78 f., 240), nach welcher zum Behufe des Fortschreitens von Bekanntem
zu Unbekanntem der Syllogismus als der ursprüngliche und eigenthümliche
Gegenstand der Logik zu bezeichnen ist, so dass die einfachen Be
griffe und deren Zusammensetzung in den Urtheilen nur als Bestandteile
90) Qu. sup. Porph. 1, p. 87 A: Quaero, utrum logica sit scientia. Videtur,
quod non. Modus sciendi non est scientia; logica est modus sciendi; ergo etc
Dicendum, quod togica est scientia; quae enim in ea docentur, demonstrative concladuntur
sicut in aliis scientiis; ergo sciuntur.... lntelligendum est tamen, quod togica
dupliciter consideratur. Uno modo inquantum est docens, et sie ex necessariis et propriis
prineipiis procedit ad necessarias conclasiones, et sie est scientia. Alio modo
inquantum utimur ea applicando eam ad itla, in quibus est usus, et sie non est ex
propriis, sed ex eommunibus, nec sie est scientia p. 88 A: Materialiter haec
vraedicatio „Modus sciendi est scientia" est vera, quia logica docet modum sciendi
pro tanto, quia est de syllogismo vel de argumento, per quod tantum habetur scientia.
Qu. sup. An. post. I, Prooem. p. 343 A: Scientia demonstrativa dupliciter potest considerari.
Uno modo , inquantum utitur demonstratione , per itlam sc. demonslrans
effectus in aliis scientiis, et isto modo dicitur quaelibet scientia demonstrativa. Atio
modo, quae docel, ex quibus et ex quatibus debet esse demonstratio. Das
arabische Original s. Abschn. XVI, Anm. 15. Natürlich hat diese Unterscheidung
Nichts damit zu schaffen, wenn Scotus anderwärts (Qu. sup. Etench. 3, p. 225 B)
mit Aristoteles sagt: Scientia dialoctica traditur per demonstrationem, usus tamen
eius in probabitibus consistit; denn Letzteres bezieht sich auf die rhetorische Praxis
des Dialektikers.
91) Qu. sup. Porph. 3, p. 88 B : Dicitur, quod subiectum logicae est coneeptus
formatus ab acta iationis, quia ille communis est omnibus in togica consideratis.
JVam cum actus rationis sit triptex, primus sc. indivisibitium intelligentia, secundus
compositio vel divisio istorum simplicium, tertius discursus formatus a noto ad ignotum,
de coneeptu formato a primo actu est Uber Praedicamentorum, qui est de incomploxo
(Qu. sup. An. pr. I, 7, p. 282 B: Definitio et descriptio dantur de terminis
incomptexis) , de conceptu formato a secundo actu est Uber Perihermenias, de
coneeptu formato a tertio actu est tota nova logica, quae est de syltogismo et de
eius partibus subiectivis. Die Grundlage dieser Ansicht s. bei Thomas , Abscbn.
XVII, Anm. 491.
92) Op. II sup. Periherm., Prooem. p. 211: Duptex est operatio intelloctus.
Una, quae dicitur indivisibitium intelligentia, secundum quam dicitur intelloctus formare
coneeptus simplices ; alia est, secundum quam componit et dividit Istis
duabus operationibus additur tertia, quae est discurrere ab uno ad aliud, ut a nalis
ad ignota Est universatiter Uber Praedicamentorum de simplieibus coneeptibus,
qvos format, vel quae sunt intelligibitia secundum quod sunt dieibitia et ordinabitia
in genere per se (vgl. ebend. Anm. 429) De secunda est Uber Perihermenias,
.. ... inteltectus enim componens et dividens format enuntiationem, et non est
enuntiatio ipse actus intetloctus, sed magis agitur ab intelloctu. De istis autem,
quae cadunt sub tertia operatione intetloctus, sunt libri novae logicae, in qua docetur,
quomodo est procedendum a noto ad cognitionem incogniti.
206 XIX. Duns Scotus.
der Schlüsse eine logische Geltung besitzen83); d. h. er erkennt an, dass
die durchgeführte Wissenschaft als solche doch nur durch die Operation
des Schliessens zu Stande komme , wahrend die ersten Principien aller
dings unmittelbar durch einen einheitlichen Act des Intellectus erfasst
werden müssen 94). Von besonderer Wichtigkeit aber ist uns dabei, dass
Scotus in jenen drei so eben angeführten Stellen die Syllogistik (d. h.'
die beiden Analytiken und die Topik) als „nova logica" und die Kate
gorien nebst der Lehre vom Urteile als „vetus logica" bezeichnet , und
somit diese litterarische Unterscheidung, welche wir schon früher in ihrer
Entstehung betrachten konnten, hier bereits als reeipirt erscheint 95).
Aber im Dienste dieser syllogistischen Aufgabe der Logik ist es eben
jene Denk-Operation als solche (ob. Anm. 89), welche den entscheidenden
Partei-Standpunkt des Scotus in Auffassung der Logik überhaupt und ins
besondere der Universalien mit sich bringt; nemlich wenn derselbe sich
präcis und deutlich dahin ausdrückt, dass die Logik weder eine scientia
realis noch eine scientia sermocinalis sei, sondern coneeptus und actus
rationis gerade als Drittes in Mitte zwischen res und vox stehen, so
befinden wir uns hier, wenn je irgendwo, bei einem Conceptualismus,
welcher allerdings das Verhältniss des Denkens zur Sprachbezeichnung
nicht ausser Acht lassen kann 9u), aber auch die Beziehung zu den Denk-
Objecten feststellen muss, so dass Sein und Denken gleichsam parallel
laufen und der Grundgedanke einer gewissen Wechselwirkung zu einer
Auffassung führt, welche zugleich metaphysisch realistisch auftritt und
logisch nominalistische Handhaben darbietet.
Während nemlich alle Theile der Logik (d. h. Alles, was eine innere
Beziehung zum Syllogismus hat) in der subjectiven Werkstätte des Geistes
93) Qu. sup. Porph. 3, p. 89 A: Dicendum ergo, quod subiectum primum et
proprium logicae est syllogismus, quia statim post determinationem de eius par
tibus in liefert logica praemittit eius definitionem in primo Priorum Propter
ipsum enim in veteri logica determinatur de eius partibus integralibus, sc. de incomptexo
et de enuntiatione, et de partibus subiectivis in libris Topicorum, Priorum et
Posteriorum, et de aliis speciebus argumentationis, quia itlae reducuntur ad ipsum
Ergo penes eius divisionem et attributa illi patet divisio logicae . Syltogismus
quoad proprietates formaliter ipsum consequentes est subiectum libri Priorum; est
autem subiectum totius logicae quoad omnes passiones in se vel in suis partibus inte
gralibus et subiectivis vel redueibitibus ad ipsum. Schon Albert (s. ebend. Anm. 370)
hatte gegen eine solche Auffassung, welche den Syllogismus allzu einseitig betont,
polemisirt.
94) Qu. sup. An. post. I, 1, p. 344 6: Principia proprie non sunt scita, sed
inteltecta; inteltectus enim est prineipiorum , scientia conclasionum. Hiezu unten
Anm. 108.
95) S. Abschn. XVII, Anm. 5 u. 103.
96) Qu. in Praedicam. 1, p. 12&A: Logica non est scientia realis nec sermo
cinalis, quia nec sermonem nec sermonis passiones considerat; ....immo quod ista
divisio sit insufficiens, sie ostenditur: medium inter rem et sermonem vel vocem est
coneeptus. Ergo sient est aliqua scientia per se de rebus, atiqua per se de voeibus
significativis, ita potest aliqua scientia esse per se de coneeptu-, et haec est
logica, unde per se habet dici scientia rationalis, quod est de coneeptibus formatis
ab actu rationis Muttum convenit cum sermone propter duo : primo, quia
coneeptus est immediatum significatum per vocem, de quo coneeptu est logica; secundo,
quia passiones coneeptus insunt voci significativae, sieut incomptexum et comptexum,
significare verum vel falsum, ut signo per naturam significati. S. Abschn. IV,
Anm. 111 ff.
XIX. Duns Scotus. 207
— mens ein selbstständiges Sein besitzen, welches an sich vom Wort
ausdrucke unabhängig ist und seine innere Priorität auch in dieser äusseren
Verflechtung bewahrt97), sind die Uni Versalien bei Leibe nicht fictiones
inteltectus, denn dann wäre ja die Metaphysik und jede andere reale
Wissenschaft für sich gegenstandslos oder mit der Logik identisch98),
sowie umgekehrt die Universalien nur dann als blosse Figmente betrachtet
werden könnten , wenn es in der objectiven Welt keine reale Wesens-
Einheit, sondern nur numeräre Einzelnheit gäbe "). Kurz Scotus erweist,
wie schon Albert gethan hatte, die objective Existenz der Universalien in
der That aus der subjectiven Auffassung, weil es ja von dem Nicht
Seienden keine Erkenntniss geben könne und somit dem Universale Etwas
ausserhalb „entsprechen" (correspondere) müsse, was eben bei bloss Fingirtem
nicht der Fall sei, d. h. das Universale komme ursprünglich und
dem Stoffe nach durch gelegentliche Veranlassung von der objectiven
Eigentümlichkeit der Dinge her, formell aber in seinem wirklichen Auf
treten als Universale liege es im Intellectus 10°). Hierin nun liegt der
Schlüssel zu allem Folgenden ; denn Scotus kann so in dem traditionellen
arabischen Spruche „Inteltectus agit universalitatem in rebus" zugleich
den Accent auf die Worte „in rebus" in realistischem Sinne legen101)
und dabei die ratio universalitatis als eine das Wesen der Dinge an
sich nicht berührende Modalität, welche auf Rechnung des subjectiven
Denkens fällt, bezeichnen102); er kann das Denken an dem Maassstabe
der objectiven Realität und zugleich die mit künstlerischem Wirken er
zeugten Gedanken an dem Maassstabe des subjectiven Denkens messen,
so dass schliesslich für die Dinge und für das Denken der höchste
97) Ebend. p. 124 B: Iste Uber (d. h. Categoriae) non est de decem voeibus
ut de primo subiecto, nec aliqua pars togicae est de voce, quiit omnes passiones
syllogismi et omnes partes eius possunt sibi inesse secundum esse, quod habent in
mente, etiamsi non proferantur; sed est de aliquo priore, quod respectu vocis significativae
tantum habet rationem significati. Ebenso Qu. sup. Periherm. I, 1, p. 186 A.
98) Theorem. 4, (Vol. HI) p. 269 A: Universalia non sunt fictiones intetloctus;
tunc enim nunquam in quid praedicarentur de re extra nec ad definitionem pertinerent,
nec metaphysica diffenet a logica, immo omnis scientia esset logica, quia de universali.
Vgl. unten Anm. 154.
99) Sent. Lib. II, Dist. 3, Qu. 1, (Vol. VI) p. 336: Si omnis unitas realis est
numeratis, ergo omnis diversitas realis est numeralis, ef ita omnia essent aeque
distineta, et tunc sequitur, quod non ptus potest inteltectus abstrahere a Socrate et
linea, et esset quodlibet universate pure figmentum.
100) Qu. sup. Porph. 4, p. 90 A: Universate est ens, quia sub ratione non entis
nihit intelligitur, quia intelligibite movet intelloctum (B) Universate est ab inteltectu,
et cum dicitur „ergo est figmentum'', dico, quod non sequitur, quia figmento
nihit correspondet in re extra, universali autem atiquid extra correspondet , a quo
movetur intelloclas ad causandum tatem intentionem E/fective est ab intelloctu,
sed materialiter sive originaliter sive oeeasionaliter est a proprietate in re, figmentum
vero minime est. S. Abschn. XVII, Anm. 297.
101) Ebend. 9, p. 93 B: Intelloctus facit universalitatem in rebus (s. Abschn.
XVI, Anm. 181, vgl. Abschn. XVII, Anm. 378); ergo itla est in re, non in intettectu.
102) Ebend. &, p. 90 B: Universalo est per se intelligibite, quod patet sie:
Primum obiectum intettectus, sc. quod quid est, intelligitur sub ratione universati
tatis ; itla vero ratio non est idem essentialiter cum itto quod quid est, sed modus
eius aeeidentalis ; ergo intelloctus potest cognoscere differeatiam inter suum obiectum
primum et ittum modum. S. bei Albert ebend. Anm. 392. . , „
XIX. Duns Scotus.
Maassstab in Gott liegt103); und er kann in einer an Abälard erinnernden
Weise in den Universalien das esse in mullis und das praedicari de
mullis vereinigen104).
Natürlich liegt in dieser Unklarheit über das Wesen eines logischen
Subjectivismus und eines metaphysischen Objectivistnus auch bei Scotus
eine höchst bedenkliche Schwäche speculativer Auffassung vor; aber für
einen „Philosophen" wird ja hoffentlich ohnediess Niemand irgend einen
Autor des Mittelalters halten. Hingegen hat Scotus von einem solchen
durch die allgemeine Tradition damals besiegelten Standpunkte aus als
ein verstandesmässig sehr geschulter Denker die Consequenzen durch alle
einzelnen Fragen hindurch festgehalten und durchgeführt. So nimmt auch
Scotus vor Allem die allgemein recipirte arabische Unterscheidung einer
doppelten intentio in dem Sinne auf, dass die secunda intentio , d. h.
die eigentlich logische, ein nachfolgendes Erzeugniss der Denk-Operation
sei und so als Universale bezeichnet werde, während die prima intentio
als ursprünglich unbedingtes Erfassen auf die objective Quiddität gehe,
welche wohl gleichfalls Universale genannt werde , aber an sich gleich
gültig gegen Allgemeinheit oder Einzelnheit sei und daher auch im Denken
nicht mit concreter Gegenständlichkeit (subiective), sondern eben nur un
mittelbar vorstellungsweise (obiective) auftrete105). Und hierin liegt bei
ihm auch die Auffassung der üblichen arabischen Dreigliederüng in wniversalia
ante rem, in re, post rem; denn er findet das Universale zu
nächst eben in der secunda intentio, und dann aucli in dem von derselben
benannten Gegenstande der prima intentio, indem der letztere entweder
103) Op. II sup. Periherm., 3, p. 215 B: Duptex est intelleetus. Quidam est
mensuratus a rebus, quidam est mensura rerum. Intelloctus noster per comparationem
ad res naturates est mensuratus et dicitur verus ex hoc, quod est conformis rei, quae
est sua mensura. Artificialiu autem comparantur ad iuteltectum nostrum sicut mensurata
ad suam mensuram ; igitur dicuntur vera ex hoc, quod aningunt per suam
formam perfectionem formae artificis Quaelibet res naturalis secundum suam
formam imitatur quodammodo speciem eius in mente divina , unde vera dicitur, se
cundum quod ad rationem itlius speciei attingit Inteltectus noster simititer
dicitur verus, quia est conformis suae mensurae.
104) Qu. sup. Porph. 6, p. 91 B: Inest aliquid universali, quia st definitio
ipsius universalis vera sit, quae est „praedicabite de plaribus" (s. Abschn. IV, Anm.
197), tunc convertibite praeter essentiam universalis erit itlad, quod ponit
primo Posteriorum, sc. „esse unum in multis et de muttis" (ebend. Aum. 137). Et
e c'onverso, si itlad sit definitio bona et vera, itlad erit proprium. Vgl. Abschn.
XVII, Anm. 167. u. Abschn. XIV, Anm. 291 ff.
105) Qu. de anima, 17, 14 (Vol. II) p. 546 A: Universate ueeipitur aliquando
pro intentione secunda, quae sequitur operationem primam intelloctus, qua intetligitur
quidditas absolate, et isto modo est in inteltectu tanquam aliquid factum per
operationem intelloctus Aliquando autem universalo aeeipitur pro re subiecta
intentioni secundae, i. e. pro quidditate rei absolata, quae, quantum est de se, nec
est universalis nec singularis, sed de se est indifferens (s. Abschn. XVI, Anm. 74);
et talo est obiectum inteltectus directum, von autem est in intelloctu subiective, sed
tantum obiective. An unzähligen Stellen treffen wir fortan bis in das 18. Jahrhun
dert (d. h. bis Alex, Baumgarten) diesen Gebrauch der Worte „subiective" und
„obiective", welcher zu dem jetzigen sich genau umgekehrt verhält: nemlich damals
hiess subiectivum dasjenige, was sich auf das Subject der Urtheite, also auf die
concreten Gegenstände des Denkens, bezieht; hingegen obiectivum jenes, was im
blossen obiieere, d. h. im Vorstelligmachen, liegt und hiemit auf Rechnung des
Vorstellenden fällt. .
XIX. Duns Scotus. 209
das entferntere Object, nemlich die ursprüngliche quidditative Natur (d. h.
ante rem), oder das nähere Object, nemlich das individualisirte Wesen
(d. Ii. in re) sein kann, in welch letzterem Falle die Universalität nur in
der indeterminirten Allgemeinheit der Aussagbarkeit liegt100). Auch be
zeichnet er das Universale ante rem ausdrücklich als das ursprünglich
erste Vorgestellte des Denkens , sowie die secunda intentio (d. h. post
rem) als „forma", und das Universale in re als ein „Aggregat aus Ge
genständlichkeit und Form" 10 7). Ja er ist geneigt, für die Erkenntnis*
der einfachen Begriffe (Kategorien) und für die Zusammensetzung der
selben (Urtheil) demjenigen, was Sache der prima intentio ist, eine
Priorität zuzuschreiben und die secunda intentio principiell (vgl. ob.
Au in. 93 f.) dem syllogistischen Verfahren zuzuweisen, durch welches so
dann die wissenschaftliche Entwicklung der prima intentio erfolge
Beachtenswerth aber ist (— um Occain's und seiner Vorläufer willen —),
dass bei Scotus zum ersten Male jene Dreistellung der Universalien auch
im Gewände byzantinischer Logik auftritt, indem das Universale dasjenige
beisst, was von einem Gemeinbegriü'e bezeichnet wird, welcher eine wirk
liche Objectivität bedeutet, und somit das Universale in re zum „esse in
suppositis" wird, während die anderen beiden Stellungen des Universale
als Quiddität und als Denkform wiederkehren 10SI).
Schon aus dem Bisherigen aber ist ersichtlich, dass bei Scotus die
hauptsächliche Schwierigkeit sowohl logisch als auch ontologisch in den Uni-
106) Qu. in metaph. VII, 18, (Vol. IV) p. 723 A: Universalo sumi potest tripliciter:
Pro intentione secunda, quae est quaedam relatio rationis in praedicabiti ad
itlad, de quo est praedicabite Alio modo aeeipitur pro Mo, quod denominatur
ab ilta intentione, quod est aliqua res primae intentionis, nam secundae intentiones
applicantur primis. Et sie aeeipi potest dupliciter: Uno modo pro itlo, quod qfiasi
ut subiectum remotum denomiuatur ista intentione; atio modo pro subiecto propinquo;
primo modo dicitur natura absolate sumpta universate, quia non est de se haec ;
secundo modo non est universalo, nisi sit actu indeterminatum ita, quod unum intelligibilo
numero sit dieibite de omni supposito. Vgl. Anm. 109.
107) Qu. sup. Porph. 3, p. 89 B: Universate sicut cetera concreta tripliciter
sumitur. Quandoque enim sumitur pro subiecto, i. e. pro re primae intentionis, cui
applicatur intentio universalis, et hoc modo universate est primum obiectum inteltectus
; quandoque sumitur pro forma, sc. pro re secundae intentionis causata ab
intettectu et applicabiti rebus primae intentionis, et sie loquitur logicus proprie de
universali; tertio modo pro aggregato ex subiecto et forma, et ittud est ens per accidens,
quia aggreyat diversas naturas, ex quibus non fit unum per sc. Vgl. unten
Anm. 147.
108) Qu. sup. An. post. I, 46, p. 414 B: Triplox est operatio intcttectus. Una
esi inteltigentia simplicium; alia est compositio vet divisio. Ei quoad Mas duas
operatioues res primae intentionis sunt notae prius intelloctui, quam secundae. Tertia
est operatio discursiva a praemissis ad conclasiones, et itlo discursus est intentio
secunda et est actus rationis, per quem dueimur in cognitionem primarum intentionum
et atiarum scientiurum; et ideo quoad hunc actum logica est prior et ita prior inquantum
ad doctrinam, quia per discursum doctrinamur.
109) Qu. sup. Porph. 11, p. 94 A: Significatum termini communis significantis
veram naturam tripliciter potest considerari. Uno quidem modo secundum esse in
suppositis, quod dicitur esse materialo eius ; secundo modo consideratur absotute
secundum esse quidditativum; tertio modo ut per formam inteltigibitem ab in
telloctu apprehenditur, quod est esse cognitum, et sie insunt ei intentiones. lntelteclas
enim considerans naturam hominis unam in muttis et de multis ab uliqua proprietate
reperta in natura sie considerata moveiur ad causandum intentionem et itlam causatam
altribuit Mi naturae, cuius est proprietas et a qua aeeipitur.
Prantl, Gesch. III. 14
210 XIX. Ihins Scotus.
Versalien in re auftrete, und dass durch die Art und Weise der Lösung
derselben auch die Auffassung der Universalien ante rem und post rem
modificirt werden müsse. Der Kern der ganzen Frage liegt bei Scotus
in dem Begriffe der „species intelligibitis" (s. bei Aristoteles, Abschn.
IV, Anm. 63, und aus diesem bei Thomas, Abschn. XVII, Anm. 499 u. 510),
welche einerseits in den ltealismus der ursprünglichen Wesens-Quiddität
(ante rem) zurückgreift und andrerseits doch zu einem anti-platonischen
Conceptualismus verarbeitet wird. Dasjenige nemlich, durch welches die
Thütigkeit des Denkens veranlasst wird (s. ob. Amn. 100), könne unmög
lich das blosse sinnliche Bild der Gegenstände sein, denn dieses sei von
vorneherein ungleichartig, sondern sowohl bei Particularem als auch bei
Universellem wirke auf den Intellectus eine gestaltende Form {species
infurmans), durch welche derselbe als thätiger mittelst eines Sammeins
(culligere) oder gleichsam mittelst eines Vermehrens die Form eines uni
versalen Objectes erfasse110). Eben diese species intelligibitis stehe dem
nach in Mitte zwischen der reinen Spiritualität des Denkens und der
Materialität des Sinnes-Eindruckes. sowie ja auch bei letzterem selbst
wieder eine dreifache Abstufung in Object, Medium und Organ vorliege111).
Und somit sei hiebei nicht in platonischer Weise von Einflüssen der Ideal-
Welt, sondern von Formen die Rede , welche in den Dingen unter individualisirenden
Umständen auf die Sinnes-Wahrnehmung wirken, aber von
der Denkthätigkeit in andere Formen umgesetzt werden112); denn nach
Plato's Ansicht müsse der inteltectus agens hinvvegfallcn, hingegen gerade
wenn das Universale als solches nicht in concreter Existenz sich findet,
110) Qu. de rer. princ. 14, 3, (Vol. III) p. 129 A : Species intelligibitis requiritur
in intelteetu propter duo. Unum est, si res inteltecta sit corporalis, quin species
sensus propter suam materialitatem et improportionem non possent movere intetleetum
; et ideo est necessc, ut fiat ab ea abstrnetio seu, ut melius dicam, multiplicatio
specici inteltigibitis virtute laminis inteltectus agentis.... Secundo requiritur
species propter obieeti apsentiam (B) Inteltectus per speciem informantem intefligit
tum universalia quam particularia et aliu specie particularia et alia univer
salia Ab omnibus istis speciebus, puta sensationis a specie rei sensibitis, ut
est in sensu et ut est in inviginationc, colligit speciem rei universalis intettectus
communis. Ebend. 15, p. 137 A: Obiecta bene agunt in inteltectum immittendo
speciem, maxime cum hoc ftat in virtute inteltectus agentis. Dass ich grundsätzlich
darauf verzichte, in die Geschichte der Psychologie (intelloctus passivus u. activus
u. dgl.) überzugreifen, habe ich schon längst oben, Abschn. XV(, Anm. 4 f. aus
gesprochen.
111) Ebend. 14, p. 124 B: Habet species sensibitis esse tripliciter, sc. in obiecto
extra, quod est materie'te; in media, et hoc esse est quodammodo spirituate
et immateriate; habet esse in organo et hoc adhuc magis spiritualiter (p. 125 A)
Ex liis patet, qualiter Phantasma habet esse quodtlam materiate respectu eorum, quae
sunt in sensu Sic in inteltectu non potest deveniri ab extremo, sc. a phantasmute,
ad extremum, sc. ad inteltectum seu ad actum intelligendi, qui est pure spiritualis,
nisi per medium iatcr spirituate et corporate; buiusmodi autem medium est
species inteltigibitis, quae von habet adeo esse materiate sieut phantasma, nec adeo
spirituate ut inteltectus.
112) Qu. sup. An. post. I, 3, p. 347 B: Dicitur secundum Platonicos, quod nos
mtelligimus per species infiuxas ab ideis (p. 348 A) fies multiplicat suam
speciem per sensus exteriores usque ad phantasiam, et ista species existit sub
modo matcriali et coneipitur sub conditionibus individuantibus ; sed ista, ut sie, non
potest perficere inteltectum. Ideo inteltectus agens ex itta specie in phantasmate posita
gignit aliam speciem in intelteetu possibiti.
XIX. Duns Scotus. 211
sei es Sache des Intellectus, das existirende Ding als Darsteller eines
Universale zu fassen, so dass dabei der auf die Singularität gerichtete
Sinnes-Eindruck mitspielt und doch zugleich die Quiddität der species intelligibilis
aus dem Einzelnen „hervorleuchtet" 1 1 3). Ja es folge aus dieser
provocirenden Wirkung der species intelligibilis eine passive Empfäng
lichkeit, welche mit dem Denken wesentlich verbunden sei und eine
passio intentionalis genannt werden könne114), jedoch nur in dem Sinne,
dass diese Passivität des unmittelbar natürlichen Empfangens dem activen
Wirken der Denkthätigkeit vorhergeht115), und die objectiven Dinge nur
die gelegentlichen Veranlasscr der universalen Auffassung sind116). So
seien die Universalien, welche der Intellectus trotz aller Abhängigkeit von
dem Sinnlichen doch in höherer Weise erfasse, in der That „erworbene"
Formen — species acquisitae — 117), und wenn man z. B. von Artbe
griffen spreche, so sei diess nicht so zu verstehen, dass dieselben als
solche wirklich existiren , sondern nur dass sie mittelst der aus den
Einzelndingen geschöpften species intelligibilis vom Intellectus actuell
erfasst werden118). Eben die Einzelndinge aber seien es demnach,
welche der Intellectus zunächst früher erkenne , denn gerade weil das
Universale als wirkliches Universale nicht in dem Einzelndinge selbst
sein , sondern nur durch das Denken aus ' demselben gemacht werden
könne, müsse doch dasjenige, an welchem die abstrahlende Thätigkeit
113) Sent. Lib. I, Dist. 3, Qu. 6, (Vol. V) p. 521 : Si essentiae rerum essent
universalos , sicut posuit Plato, non indigeremus secundum ipsum inteltectu agente.
Cum autem universate inquantum universate nihit sit in existentia, sed tantum sit in
aliquo ut repraesentante ipsum obiectum sub tali ratione, intelloctus agens facit
aliquid repraesentativum universalis de eo, quod fuii repraesentativum singularis.
Ebend. p. 538: Nihit intelligimus in universali nisi cuius singulare phantasiamur,
nec est alia conversio ad phantasma, nisi quod intelligens universate imaginatur sin
gulare eius, nec intelloctus videt quod quid est in phantasmatibus sicut in ratione
videndi, sed intelligens quod quid est relacens in specie inteltigibiti videt itlad in suo
singulari viso. Vgl. Report. Paris. I, »ist. 3, Qu. 4, (Vol. XI) p. 47 A.
114) Sent. Lib. I, a. a. O. p. 529: Non tantum intettectus patitur ab obiecto
reali imprimente tatem speciem reatem, sed ab itto obiecto ut in specie intelligibili
patitur passione intentionali, et itla passio est reeeptio intelloctionis, quae est ab
inteltigibiti, inquantum intettigibite est relacens in specie intelligibiti, et istud pati
est intelligere.
115) Ebimd. p. 517: Inteltectus potest habere obiectum actu universate perfecte
sibi praesens in ratione obiecti prius naturaliter, quam actu intelligat; in itlo
priori habet obiectum sibi praesens in specie intelligibiti, et ita habet speciem intelligibitem
priorem actu.
116) Q«. in Praedicam. 3, p. 127 B: Res non est Iota causa intentionis , sed
tantum oeeasio, inquantum sciticet movet intettectum, ut actu consideret, et inteltectus
est principalis causa. S. Anm. 100.
117) Ott. sup. An. post. I, 46, p. 414 A: Qmnes virtutes sensitirae ordinatae
sunt ad inteltectum; prius enim apprehenditur species a sensibus extcrioribus, et
postea a sensu communi, tertio a phantasia, quarto ab inteltectu, et ita inteltectus
in cognoscendo aliquo modo dependet a potentiis sensitivis et loquor de inteltectu,
secundum quod cognoscitur per species acquisitas.
118) 0«. sup. Porph. 18, p. 104 B: Ad rationem generis requiritur, quod multas
habeat actu species, non quae existant actu vet potentia, sed quod tantum actu condpiantur
per speciem intelligibitem ab individuis aeeeptam quandoque existentibus,
et quod actu habeant aptitudinem partieipandi genus, quia talis actualitas est itlorum,
inquantum dicuntur species generis.
14*
212 XIX. Duns Scotus.
geübt werden soll, zuerst berührt werden, und wenn man wohl sagen
könne , dass in solcher Erkenntniss des Einzelnen ein unbestimmt (confuse)
Allgemeines erfasst werde, so sei eben hier die Allgemeinheit noch
in die örtliche Individualisirung verflochten , während das logisch Allge
meine gerade diese Verflechtung ausschlösse; kurz bei dem Erkennen
des concret Existirenden (entitas actualis oder exutentia actualis, s. unten
Anm. 139 ff.) seien drei Stufen, deren erste das concrete Sein sinnfällig
betrachte, während die zweite das reflexive Bewusstseiu (vgl. unten Anm.
124) dieser Betrachtung enthalte, und die dritte das Object mit dem
Universale vergleiche (comparare) und so als lutellectus auftrete 1 1 Jene
abstrahlende Thätigkeit aber, welche Scotus wieder unterscheidet, je
nachdem entweder bloss von den Einzelmlingen oder zugleich auch von
materiellen Modalitäten abgesehen werden soll, und welche er so mit der
byzantinischen Lehre von der distributio in Verbindung bringt120), will
er in entschiedenem Gegensatze gegen Piatonismus ausdrücklichst nicht
als ein „Entblössen" (denudare) von allem sinnlichen Eindrucke betrachtet
wissen, denn das Universale müsse wesentlich von den sinnfälligen Ein
zelndingen ausgesagt werden können, und eben nur darin liege die Er
hebung des Actes der Intelligenz über jene unbestimmte Allgemeinheit
119) Qu. de rer. princ. 13, 3, (Vol. IM) p. 117 B: Prius cognoscit inteltectus
singulare, quam universate; impossibite est enim, quod rationem universalis ab aliquo
abstrahat, nisi id, a quo abstrahit, praecognoscat (p. 118 A) Si cognitio
refertur ad modum, quo intelloctus perficitur, cum universalo inquantum tate omnino
non sit in re, sed fiat actione animae per abstractionem a singularibus, necesse est,
ut actio inteltectus prius attingat singulare, ex quo per actionem quasi de quadam
materia faeiat universate, et posterius universate attingat, et sie materiatiter loquendo
prius cognoscat particulare In hoc homine particulari existente actu haec
humanitas et haec animalitas, quae actu existunt, primo supponunt hanc entitatem
actuatem Unde cum dicitur, quod cognitio nostra incipit a magis confusis et
magis universalibus, talis confusio et universalitas non excladit singular itatem et
signationem actualis existentiae in re extra, nec tate confusum et universale est itlad,
a cuius raitone excladitur „Aic et nunc", immo in eo incladuntur Universate
autem, de quo quaeris, alterius generis est, quia de ratione sua excladit „Aic et
nunc" et signationem et actualitatem existentiae. (Vgl. Abschn. XVII, Anm. 500.)
(B) Naturuli ordine intellectus primo apprehendit actualitotem existentis rei sensibitis
, secundo actum imgginatiouit et rem imaginatam, et ab isto potest abstrahere
universate per considerulionem, et sie est verum, quod apprehensio universatis
semper est posterior apprehensione particularis Prior est notitia singularis et a
sensu et ab intelloctu, quam notitia universalis. Ebend. p. 112 A: Intelloctus tripliciter
versatur circa cvgnitionem aclaalis existentiae rei: uno modo specutando
ipsum actu esse in ipsa sensutione , alio modo reflexive (vgl. ebend. Anm. 520
u. unten Anm. 124) intelligendo, se intelligere, itlad esse actu, tertio modo
comparando itlad ad universate intettigendo, quia haec albedo non sotum est actu.
sed etiam est color.
120) Qu. sup. An. post. I, 37, p. 403 A : Duptex est abstractio. Una est a
materia et suppositis, sieut homo abstrahitur ab Mo homine et ab isto et a muteria,
ut ab homine albo et nigra Alia est abstractio a suppositis, ied non a materia,
sieut homo albus abstrahitur ab Mo homine et ab isto, sed non a materia, quia
album consequitur passiones materiates. Duplici isti abstractioni correspondet duptex
signum distributivum, quia termino eommuni abstracto a suppositis et n materia
correspondet hoc signum „omnis'i Sed hoc signum „unusquisque" correspoudet
termino eommuni abstracto a suppositis, sed non a materia. Was wir bei Pctrus
Hispanus (Abschn. XVII, Anm. 240 ff.) über „omnis" saheo, erhält somit hier eine
spitzfindige Bereicherung.
XIX. Duns Scotus. 213
(commune), welche in der noch sinnlichen Stufe des Wahrnehmens
walte121). So kann Scotus nicht bloss der aristotelischen Auffassung
betreffs desjenigen, was uns und was an sich kenntlich ist, sich anschliessen
,22), sondern auch zugestehen, dass es Allgemein-Begriffe gibt,
welche mit dem Beisatze (eircumstantia) der Particularität behaftet und
in dieser Verflechtung mit sinnlichen Eindrücken selbst den Thieren zu
gänglich sind, wohingegen die eigentlichen Universalien dem Intellectus
anheimfallen123). Jedenfalls aber muss Scotus mit jener oben (Anm. 31)
erwähnten Polemik übereinstimmen, welche schon Lamarre gegen Thomas
betreffs der angeblichen Unerkennbarkeit des Singulären geführt hatte,
und Scotus hält daran fest, dass mit dem Universale zugleich das Ein
zelne erkannt werde, indem ja Letzteres von Ersterem nicht ausgeschlossen
werde , sondern eben nur die Individualisirung des Allgemeinen sei, so
dass auch der thomistische Begriff der reßexio nicht völlig genügen
könne124); kurz an dem sinnfälligen Veränderlichen seien seine Verän
derlichkeit und seine Unveränderlichkeit nicht schroffe Gegensätze, sondern
nur verschiedene Beziehungen , welche eben auf Einzelnheit und Allge
meinheit beruhen m).
121) Sent. Hb. II, Dist. 3, Qu. 1, (Vol. VI) p. 360: Universate in actu est
itlad, quod habet unitalem indifferentem, secundum quam ipsum idem est in potentia
proxima, ut dicatur de quolibet supposito Apparet improbatio Ulms dicti, quod
inteltectus agens facit universatitatem in rebus per hoc, quod denudat ipsum quod
quid est in phantasmate existens. tiam ubicunque est, antequam in inteltectu possibiti
habeat esse obiective, non tarnen est tate, cui potentia proxima convenit
dici de quolibet, sed tantum est in potentia proxima, ut sit in intettectu possibiti;
est ergo in re commune, quod non est de se hoc, et per consequens ei de se non
repugnat esse non hoc; sed tate commune non est universate in actu, quia deficit ei
ilta differentia, secundum quam ipsum idem aliqua identitate est praedicabite
de quotibet individuo. Ebenso Report. Paris. II, Dist. 12, Qu. 5, (Vol. XI) p. 328 B.
Vgl. auch Qu. in metaph. VII, 18 (Vol. IV) p. 721 f.
122) Qu. de anima, 16, 1, (Vol. II) p. 539 A: Minus universate est, quod prius
nolum est nobis prioritate temporis et cognitione confusa Illad cognoscitur
posterius, cuius abstractio est difficitior Prius cognoscitur magis universate a
nobis cognitione distincta. !
123) Qu. in Phys. I, 5, (Vol. II) p. 16 A: Duptex est coneeptus universalis;
quidam cum eircumstantia particutari sibi appropriata, ut .,/iw corpus"...., atius est
sine tati eircumstantia Cum intettectus habet actualiter coneeptum universatem
cum circumstantiis , oportet, quod actualiter respiciat et intendat ad phantasmata
(p. 17 B) Brutis insunt coneeptus universates cum circumstantiis
singularibus.
124) Qu. de anima, 22, 3, (Vol. II) p. 574 A: Dicit .... Thomas , quod
inteltectus noster pro statu viae non potest cognoscere singulare, quia secundum ipsum
materia est prineipium singularitatis Contra hoc procedendum est destruendo
suum prineipium individuatiotris, unde exeommunicatus est Parisiis iste articutus, quod
non possint esse plara individua eiusdem speciei (s. ob. Anm. 15) lmpossibilo
est, abslrahere universalia a singulari non cognito singulari Inteltectus non potest
mtelligere universate, nisi simul intelligat singulare, non ergo tantum per reflexionem
(vgl. Anm. 119) Singutare est a nobis intelligibite secundum se, quia intelligibititas
sequitur entitatem Singulare nihit addit ultra universate nisi gradum
singularitatis, sed non excladitur ratione universalitatis in eo contentae. S. Abschn.
IV, Anm. 82.
125) Qu. sup. An. post. I, 10, p. 357 A: De mutabiti, secundum quod mutabilo,
est scientia. et etiam secundum quod immutabite. Istae rationes non sunt
oppositae, quia rctatae sunt ad diversa. Scientia enim est de mutabiti, secun214
XIX. Duns Scotus.
Aus all diesem geht hervor, dass nach des Scotus Auffassung die
Uaiversalien als reiue Quiddität der Dinge ante rem die metaphysische
Grundlage sind (bis zurück zu Gottes Denken, Anm. 103), aber zugleich
in re mit Individualisirung behaftet nicht wirkliche Universalien genannt
werden können, sondern nur als Sache der prima intentio (Anm. 107)
bei jener gelegentlichen Reizung des Intellectus durch die wahrnehmbaren
Einzelndinge die Wirkung einer species informans äussern (Anm. 100
u. 110), um sodann in der secunda intentio durch die Thätigkeit des
Intellectus zu eigentlichen Universalien pust rem erst gemacht zu werden.
Durch diese Grundlage aber ist hiemit bei Scotus sowohl in logisch subjertiver
Beziehung die Auflassung der significatio, als auch ontologisch
objectiv die Begründung des Principes der Individuation und der pturalitas
formarum folgerichtig bedingt.
Vor Allem nemlich sei es gerade jene species intelligibitis , nicht
aber die concrete Sache selbst, welche durch den menschlichen Sprachausdruck
(toi) bezeichnet werde (vgl. Avicenna, Abschn. XVI, Aum. 85),
und zwar beziehe sich diese Bezeichnung auf die objective Seite der
species intelligibitis, d. h. insoferne dieselbe den Wesensgehalt einer
Sache vorstelle , nicht hingegen insoferne sie subjectiv den Intellectus
reize; die Sache selbst daher könne vom Worte nur mittelbar, d. h. eben
mittelst der species intelligibitis (s. auch Anm. 118), bezeichnet werden,
denn insoferne die Dinge als concrete existiren , werden sie auch nicht
an sich unmittelbar erkannt, sondern nur insoferne sie Gegenstand der
Denk-Auffassung sind 126). Also jene aristotelischen passiones animae
(vgl. ob. Anm. 114), welche der Intellectus durch die das Wesen ent
haltende species intelligibitis empfängt, sind Gegenstand der Wortbezeichnung,
nicht hingegen der reine Uract der Quiddität noch auch der
individualisirte Bestand der concreten Sache, denn nur demjenigen, was
der Intellectus erfasst, wird, sobald er es thut, ein Name aufgeprägt,
welcher nach seiner psychologischen Geltung ein Gleichniss der Sache
und nach seiner Geltung für die Wissenschaft das ursprüngliche Medium
ist, mittelst dessen die species intelligibitis als ein Zeichen der Sache
vom Intellectus festgehalten wird 127).
dum quod est immutabite non in se, sed respectu passionis immatabitis. Vgl. unten
Anm. 145.
126) 0u. sup. Periherm. I, 2, p. 187 A: Potest quaeri, utrum nomen significet
rem vet speciem in anima, et intelligitur quaestio non de nominibus impositis ad
significandum sinnlitudines vet species, sed de , quocunque alio nomine cuicunqne
imposito Dico autem speciem intetligibitium simititudinem intetligibitem, quae
est in inteltectu ut in subiecto, sicut species sensibitis est simititndo rei sensibitis,
quae est in sensu ut in subiecto ...... . (B) Species intelligibitis immediate significatur
per vocem, sed. itlu duplizter consideratur , aut inquantum est quid aeeidens
(zu lesen e.rcitaus), sc. informans animam, aut inquantum repraesentat rem (vgl. ob.
Aunh 113). Primo modo non \ignificatur per vocem sed secundv modo; cum
euitti omne signum, inquantum signum, sit signum signati, sequitur, quod vox significuns
simititudinem, inquantum signum rei, signifieat ipsam rem, sed mediate, quia
sc. immediatc significat id, quod est signum ei, inquantum et Signum ..... p. 188B:
Res significatur, non tamen secundum quod existit, quia nec sie per st intelligitur,
s«d secundum quod per se pereipitur ab inteltectu. S. Anm. 124.
127) 0p. II sup. Periherm. 1, p. 212 B: Nomen primo significat passiones animae
(s. Ahschn. IV, Anm. 108) t. e. coneeptiones inteltectus, Tria se habent secunXIX.
Duns Scotus. 215
Insoweit nun auf diese Weise Denkart und Bezeichnung innig mit
einander verbunden sind , unterscheidet Scotus zunächst für beide ge
meinschaftlich ein „abstractes" Auftreten von einem „concreten" (-— ein
Sprachgebrauch, welcher sich durch die Scotisten vollends einbürgerte —),
insoferne ersteres auf die Wesenheit in ihrer reinen Eigenthümlichkeit,
letzteres auf ihre in den Einzelndingen geäusserte gestaltende Kraft ge
richtet ist128). Sodann aber bemüht er sich, Denkart und Bezeichnung
selbst wieder zu unterscheiden, und da weist er dem eigentlichen „modus
intelligendi" das Gebiet der secunda intentio zu, d. h. jene Momente,
welche den bezeichneten Dingen nur durch eine bestimmte Auffassungs
weise zukommen (wie z. B. „Mensch" nicht nothwendig als „Art" zu
denken ist, sondern auch als „dieser Mensch" gedacht werden kann) und
daher nur in äusseriicher Verknüpfung durch „est" mit dem Bezeichneten
verbunden werden, wohingegen, der „modus significandi" von der Namengebung
her dem Bezeichneten einwohne und stets untrennbar mit ihm
verbunden bleibe, daher in diesem Modus das „principium formate" der
Einheit des Bezeichneten liege129). Und diese Betrachtung führt er nun
in jener oben (Anm. 83) erwähnten Schrift, welche in ihrem grössten
Theile der Grammatik angehört, weitläufiger aus. Nemlich der modus
significandi sei entweder activus, insoferne er in der Eigentümlichkeit
des Wortausdruckes selbst , oder aber passivus , insoferne er in der
dum ordinem. Primum est species intelligibitis, secundim quam est in actu, sicut
actus primus in sua propria natura Secundum est, quod ratio rei est quod
quid erat esse rei (d. h. das Tö rC i\v etvai), quod obiicitur virtuti inteltectivae,
inquantum est actus, qui est species intelligibitis, secundum quem actum fertur virtus
cognoscens in ipsum quod quid erat esse (p. 213 A) Tcrtium est res particulariter
existens sub conditionibus individuantibus. Primum neu significatur primo per vocem,
quin quod quid est primo intelligitur, quam species rei inteltigitur, quia intettectus
species intelligibites non intelligit nisi per rcflexionem, sicut actum '»n,
Tertium vero, sc. res existentes individualiter per suam rationem propriam, non
possunt primo significare, quia inteltectus est in actu primo per suum obiectum pro
prium, quod est quod quid est rei; inteltectus non intelligit primo singulare, sed
quod quid est sine conditionibus materialibus, et sicut intelligitur, imponitur
ei nomen Simititudinem convenit ostendere dupliciter: vel secundum esse, quod
habet in anima, vel secundum quod est ductivum in cognitionem rei. Si primo modo
consideretur, sie nomen significat simititudinem rei ; st autem consideretur, prout
ducit in cognitionem rei, tunc non primo signifieatur, sed est, quo primo inteltigibite
intettigitur ...... Nomen mediante specie in anima, quam primo significat, signi
ficat posterius rem (p. 213 B) Voces significant species, inquantum sunt
signa rerum.
128) Qu. in Praedicam. 8, p. 136 B: Quamlibet essentiam contingit sub ratione
propria inteltigere et etiam significare, et tali modo inteltigendi correspondet modus
significandi abstractus; alio modo contingit intetligere istam essentiam, inquantum
informat subiectum, et huic modo inteltigendi correspondet modus significandi concretus.
S. Abscho. IV, Anm. 147.
129) 0«. sup. Porph. 16, p. 102 A: Quidam sunt modi, qui proprie dicuntw
modi significandi, qui conveniunt dictioni ex impositione , et illi sunt u significato
inseparabilos . . .. .. Atii vero sunt modi magis proprie dicti .modi intelligendi, quia
tantum insunt significato, secundum quod sub aliquo certo modo coneipitur, qui quidem
sunt separabites; potest enim ,,/iomo" intelligi sub opposito huius intentionis
„species'1 sine repugnantia, ut „iste homo" Modi, qui sunt inseparabites a signi
ficato, .... sunt formalia prineipia seu rationes, sub quibus significata uniuntur
Secundi modi extranei sunt significatis et uniuntur per hoc verbum „est". Esse enim
est rei per se, istae autem intentiones non insunt rebus per se, sed ut comparantur
216 XIX. Duns Scotus.
Eigentümlichkeit der bezeichneten Sache liege, und (— - wohei wieder
byzantinische Logik, und zwar namentlich Shyreswood beigezogen ist —)
das Wort bekomme durch den Intellectus die doppelte Function, dass es
sowohl als dictio etwas bezeichnet (significat) , als auch gemeinschaftlich
mit anderen diess thut (consignificat) und somit zum Redetheile wird130).
Dabei aber sei daran festzuhalten, dass jeder modus significandi activus
dennoch ursprünglich von einer Eigentümlichkeit einer Sache herkomme,
denn nur durch Objecte ja könne der Intellectus determinirt werden (s.
ob. Anm. 114), und auch die erdichteten oder privativen Ausdrücke seien
hiegegen kein Einwand, indem dieselben jedenfalls auf einem positiv realen
Vorgange in der Seele beruhen ,31). Ja eben darum müsse auch der
modus intelligendi als ein activus und ein passivus unterschieden wer
den, indem letzterer in der Eigentümlichkeit der aufgefassten Sache und
ersterer in der Eigentümlichkeit der Auffassung selbst liege, so dass
hiemit der modus significandi activus unmittelbar von einem modus in
telligendi activus herrühre132). Auch knüpft sich die folgerichtige Be
merkung daran , dass somit das Sein und die passiven Modalitäten des
Denkens und des Bezeichnens sachlich das Nemliche sind, aber der Form
nach (formaliter) sich unterscheiden , wohingegen Passivität und Activität
des Denkens und Bezeichnens formell zusammentreffen und materiell
divergiren 133); auch liege die passive Modalität des Bezeichnens stofflich
ad inteltectum ; ideo isti modi non sunt Iiniti per se nec sunt principia formalia,
sub quibus significata formalia uniuntur.
130) Gramm, spec. 1, (Vol. 1) p. 45 A: Modus significandi activus est modus
sive proprietas vocis ab intelloctu sibi concessa, qua mediante vox proprietatem rei
significat. Modus significandi passivus est modus sive proprietas rei, prout est per
vocem significata Inteltectus duplicem voci ratiunem tribuit, sc. rutionem signi
ficandi, Per quam efficitur signum vel significans, et sie formaliter est dictio, et rationem
consignificandi, per quam vox significans fit consignum vi consignificans, et sie
formaliter est pars orationis. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 32, 67, 125, 199.
131) Ehend. c. 2, p. 46 A : Oportet, omnem modum significandi activum ab aliqua
rei proprietate radicaliter oriri, quia inteltectus ad ipsam rei proprietatem
aspicit, quia inteltectus, cum sit virtus passira de se indeterminata, ad actum
determinatus) non vadit , nisi aliunde determinetur Sed si contra hoc obiieiatur,
quia privationes et figmenta sub nutlis proprietatibus cadunt, dicendüm,
quod non oportet, quod semper modus significandi activus dictionis trahatur a pro
prietate rei itlius dictionis, cuius est modus significandi, sed potest aeeipi a proprie
tate rei alterius dictionis Privationes intelligimus ex suis habitibus Licet
privationes non sint entia positiva extra animam, sunt tamen entia quia eorum intetligi est eorum esse (s. Abschn. IV, Anm. 422)p.ositiva in auima,
132) Ebend. c. 3, p. 46 B : Modi significandi aclivi immediate a modis intelli
gendi passivis sumuntur Modus intetligendi activus est ratio coneipiendi, qua
mediante inteltectus rei proprietotes significat, concipit vet apprehendit ; modus autem
inteltigendi passivus est proprietas rei, prout ab inteltectu apprehensa Modi
significandi activi non sumuntur a modis essendi, nisi ut hi modi essendi ab intettectu
upprebenduntur.
133) Ebend. c. 4, p. 46 B: Modus essendi et modus intelligendi passivus et
modus significandi passivus sunt idem materialiter et realiter, sed differunt forma
liter; (p. 47 A) nam modus essendi dicit absotute proprietatem rei, et modus
intelligendi passivus dicit proprietatem rei sub modo intelligendi et modus signifi
candi passivus Modus intelligendi activus et passivus differuat materialiter et
conveniunt formaliter Modus significandi activus et passivus differunt materialiter
et sunt idem formaliter.
XIX. Duns Scotus. 217
in den Dingen und formell im Worte, hingegen die aetive stofflich im
Worte und nur nach entfernterer oder näherer Kausalität in den Dingen
oder im Denken 134).
rWas aher nun hingegen die objective Seite der Universalien in re
betrifft, so tritt zunächst die Frage über das principium individuationis
in den Vordergrund , welche bei Scotus ganz folgerichtig wieder auf
seinen Conceptualismns zurückweist. Vor Allem muss bezüglich der Individualisirung
die concrete Existenz, d. h. wie es Scotus nennt, das esse
existere, so scharf als möglich von der Wesenheit, d. h. von dem esse
essentiae, sowohl bei Substanzen als auch bei Merkmalen getrennt wer
den135), was sich auch bis in den Sprachgebrauch des Wortes „ens"
erstreckt 13 B). Die Wesenheit selbst nemlich ist nur die substantielle
Form überhaupt, und aus ihr folgt in erster Linie nur das „Sein" des
wirklich Seienden (esse actualiter entis) , hingegen Existenz ist nur eine
Folge der Individualisirung, so dass das Existiren für Wesenheiten etwas
Accidentelles , für Individuen aber das Wesentliche ist137). Und wenn
somit der aristotelische Begriff des GvvoXov erfasst wird 138), so sucht
Scotus den sich hieran knüpfenden Folgerungen zu entgehen , um nicht
jenen Bedenken Raum zu geben , welche seitens der Orthodoxie gegen
die Lehre des Albert und des Thomas erhoben worden waren. Nemlich
auch bei ihm bietet die Angelologie die Veranlassung dar (vgl. oben Anm.
13 ff., 28, 48), über das Princip der Individuatiori eine feste Ansicht zu
gewinnen und auszusprechen. In einer Weise, welche fast an Gilbertus
134) Ebend. c. 5, p. 47 A: Modus significandi passivus materialiter est in re ut
in tuhiecto, formatiter autem est in eo subiecto, in quo est modus significandi
activus Modus autem significandi activus, cum sit proprietas vocis significativae,
materialiter est in voce signifir.ativa ut in subiecto, in jnoprietate autem rei sicut
causatum in causa remota, in inteltectu sicut causatum in causa proxima, in con
stitutione sicut efficiens in suo effectu proprio.
135) Q«. sup. An. post. I, 30, p. 392 B: Substantiae duptex est esse, sc. esse
essentiae et existentiae. Esse essentiae est de essentia, esse existere non. Eodem
modo inesse aeeidentis est duptex , sc. inesse existere et inesse essentiae
(p. 393 A) Inhaerentia accideatis actualis non est de essentia aeeidentis; in
haerentia tamen secundum aptitudinem est de eius essentia.
136) Ebend. II, 4, p. 420 B: „Ens" nomen et „ens" participium non significant
purum entitatem rei sive quidditatem, sed „ens" participium significat rei existentiam,
quae est extra essentiam et illi essentialiter aeeidit.
137) Ebend. 6, p. 422 A: Esse, quod est actuatiter entis, non est de essentia.
Huius potest esse duptex ratio. Prima, quia esse est modus essentiae, modus autem
rei non est de essentia. Item, si esse esset actus intrinsecus essentiae, et etiam
ipsius essentiae est unus actus essentialis, ut forma substantialis, tunc unius compositi
essent duo actus substantiates compteti; sed dm actus substaatiates compteti
fuciunt duo composita; ergo unum compositum esset duo composita. Patet ergo, quod
esse, quod est actualiter entis, non est de essentia, sicut nec esse existere. Ista
tamen duo esse sunt distincta, quin esse, quod est actualiter entis, primo consequitur
essentiam et est proprium esse ipsius essentiae, sed esse existere primo consequitur
ipsum individuum. Ebend. 4 , p. 420 A : Esse existere non consequitur
essentiam primo, sed primo consequitur individuum ; individuum enim per se et primo
existit. essentia nonnisi per accidens.
138) Ebend. I, 39, p. 406 B: „Hoc aliquid" et „simul totum" in re sunt
necessario coniuneta, quia nan est ponere, naturam speciei existere, sicut ponit Ptato,
praeter singularia. igitur corrupto „synolon" necessario corrumpitur „hoc aliquid".
Vgl. Absdin. XVII, Anm. 391.
218 * XIX. Duns Scotus.
Porretanus erinnert, nimmt er Individuation als eine Untheilbarkeit, welche
einen inneren Gegensatz gegen Manigfaltigkeit in sich trage, und indem
er als Grund dieser Sprödigkeit des Individuums die conerete Position
selbst, d. h. die entitas positiva, bezeichnet1 3 polemisirt er ausführlich
gegen Thomas; denn gegen die Annahme einer Bestimmtheit durch Raum-
Dimensionen (Abschn. XVII, Anm. 519) spreche jedenfalls schon der Um
stand, dass es immaterielle Individuen gebe , und somit von der natür
lichen Materie abzusehen sei, wohingegen der Begriff einer substantialitas
singularis allseitig genüge140); auch könne die zum „Dieses -Sein" be
stimmte Einheit {unitas signata ut haec) überhaupt unmöglich in der
Quantität liegen , denn diese sei jedenfalls keine Substanz , sondern nur
ein Accidens (vgl. Gottfried v. Fontaines, ob. Anm. 65 f.) , und enthalte
auch nicht den Unterschied singulärer Individualitäten in sich, da ja die
Zahlen sich gegenseitig als Art-Unterschiede verhalten, wozu noch komme,
dass die Theile eines Quantums nie den Begriff des Ganzen als ihr Prädicat
annehmen, während von den Individuen stets die Species als Prädicat
ausgesagt wird14.1); ebensowenig aber könne auch die Materie der Grund
der Individuation sein, denn, — wie schon Lamarre bemerkt hatte, s. ob.
Anm. 30 — , die Materie verbleibe auch noch beim Tode des Indivi
duums142). Das Einzige hingegen, wodurch das Individuum eben zum
Individuum werde, könne nur dasjenige sein, was in seinem Begriffe
gegenüber allen höherliogenden Begriffen als Eigentümliches liege, und
139) Sent. Lib. II, Dist. 3, Qu. 2, (Vol. VI) p. 375: Necesse est, per aliquod
positivum intrinsecum huic lapidi tanquam per rationem proprium repugnare sibi,
dividi in partes subiectivas; et ittud positivum erit, quod dicitur esse per se causa
individuationis, et per individuationem intelligo istam indivisibititatem Cum in
qualibet unitate sit dare entitatem positivam, quae sit ratio per se itlius unitatis et
itlius repugnantiae ad multitudinem oppositam, maxime vel aequaliter erit hoc dare
in unitate perfectissima. Vgl. Abschn. XIV, Anm. 479.
140) Qu. in metaph. V, 4, (Vol. IV) p. 605 B: Dicit Thomas, quod unitas numeralis
causatur ex materia una, seiundum quod substat dimensionibus determinatis.
Contra: In immaterialibus est unum, et tamen non est ibi talis materia
Manifestior est nobis unitas in materialibus, quam in immaterialibus, non tamen
exctudit, quin sit in immaterialibus Singulare simpliciter substantiate habet
rationem materiatem, et substaniialitas appropriatur simpliciter singulari, unde
unum numero est, cuius materia est una numero, i. e. cuius substantialitas est
singularis simpliciter, et tunc nihit est ad materiam realom.
141) Sent. Lib. H, Dist. 3, Qu. 4, (Vol. VI) p. 383: Intelligo per individua
tionem sive unitatem numeratem sive per singularitatem non quidem unitatem indeterminatam,
secundum quam quodlibet in specie dicitur unum numero, sed unitatem
signatam ut „Anne" p. 384: Substantia est prior naturaliter omni aeeidente
Ergo convenit substantiae primae ex ratione sua, quod sit „haec", prius naturaliter,
quam determinetur aliquo aeeidente p. 389: Si quantitas sit primo individuans
substantiam, operteret, quod ipsa in se primo sit haec et de se distincta numeraliter
ab alia ; sed tunc Iva propositio non est vera, sc. quod omnis differentia formalis
est specificu; quantitas euim haec et itta sunt formae, ergo different speeifice
p. 391 : Totum universate, quod dividitur in individua et in partes subiectivas, praedicatur
de qualibet itlarum partium subiectivarum ita, quod quaelibet pars subiectiva
est ipsum; partes autem quantitativae, in quas fit divisio totius continui, nunquam
reeipiimt praedicationem totius divisi in ipsas.
142) Ehend. 5, p. 402: Materia est eadem in generato et corrupto; ergo habet
eamtem singularitatem in genito et corrupto. Vgl. überhaupt Report. Par. II, Dist. 12,
Oh. 5 ff., (Vol. XI) p. 326 ff.
XIX. Duns Scotus. 219
diess sei nun die entitas positiva143), wofür Scotus als Ausdruck des
aristotelischen rode n tlvcti auch das Wort „haecceitas" gebraucht144).
Und wenn auch die Entstehung der Individuen eine quantitative und
materielle Vervielfältigung des Artbegriffes mit sich bringe, so sei doch
nur die haecceitas die wahre und unerlässliche Ursache (causa, sine qua
non), und darum folge alle Entstehung und Zeugung diesem Impulse der
Individuation ; daher auch walte in der objectiven Welt eben nur diese
Duplicität von Allgemeinheit und Einzelnheit (vgl. ob. Anm. 125), denn
erstere werde in letzterer individualisirt, hingegen für den subjectiven
Begriff, also für den Standpunkt eines Conceptualismus , liege allerdings
die abstract gefasste haecceitas selbst in Mitte zwischen dem Universale
und dem singulären Dinge145). So werde das Sein der ursprünglichen
Quiddität (d. h. das Universale ante rem) im Denken scharf geschieden
von dem Sein des Individuums , denn in der Quiddität selbst kann kein
Grund der Individuation erblickt werden, und die entitas quidditativa
liege jedenfalls dem Formalen und hiemit im Urtheile dem Prädicate
näher, während die entitas individui dem Materiellen und somit (wie
die aristotelische ngcorrj oiaicc) dem Subjecte der Urtheile zugewen
det sei 14 6).
143) Sent. a. a. O. Qu. 6, p. 403: Omne inferius incladit in se aliquid, quod
non inctuditur in intelleetu superioris; ergo aliquid per se incladitur in ratione
naturae ; ittud autem inctusum est entitas positiva.
144) Report. Paris. II, Dist. 12, Qu. 5, (Vol. XI) p. 327 B: Non potest intelligi
haeeeeitas ut universalo , cum ipsa haeeeeitas de se sit „haec" p. 329 A :
Haeeeeitas est numero haec essentialiter.
145) Qu. sup. An. post. I, 36, p. 401 B: Naturae speciei aeeidit multiplicari
per mutta eius divursa individua; individua enim per quantitatem multiplicantur et
atias conditiones materiates ; sed naturae speciei aeeidunt conditiones materiates,-ideo
multitudo individuorum aeeidit naturae speciei (p. 402 A) Haeeeeitas est causa,
sine qua non, et non causa positiva, et isto modo generatio primo consequitur naturam
in hoc Generatio primo potest inesse diversis individuis, non tamen inquantum
distineta sunt hypostatice, sed pro eo, quod generatio consequitur primo
naturam, quae est in hoc et quae est in Mo. Et ita generatio quodammodo est
universalis, non simpticiter, quia non ut universate est abstractum, quia universate
abstractum sie non coneipitur, inquantum hoc positive, nec sub hoc, sed ita quod
haeeeeitas sit causa, sine qua non. Sed naturae tamen inest primo generatio contingenter,
non tamen contingit sine haeeeeitate (somit vollständig das aristo
telische „nVfpwjrof iiv&QtoTiov yfvi'if", s. Absehn. IV, Anm. 463) Tu dices:
ergo est ponere medium inter universalo et singulare. Dicitur, quod non sequitur.
Sed tantum, quod sit ponere medium inter universate et singulare, secundum quod
coneipitur inquantum hoc: sed inter simpliciter universate ct simpliciter singulare non
est medium. Natura enim, quae in hoc primo generatur, non est simpliciter univer
salis, sed est simpliciter singutaris'; est tamen universalis secundum quid, quia non
coneipitur inquantum hoc positive.
146) Sent. Lib. II, Dist. 3, Qu. 6, p. 408: Entitas individui est diversa ab omni
entitute quidditativa, quia intelligendo quameunque entitatem quidditativam non
habetur in quidditate inteltecta, unde ipsa sit haec; ergo itla entitas, quae de se est
haec, est alia entitas a quidditate Omnis realitas sjiecifica constituit in esse
formali, quia in esse quidditativo ; realitas individui r.onstituit praecise in esse materiati,
h. e. in esse contracto. Et ex hoc sequitur itla distinctio logicalis, quod ista
entitas essentiatiter est formalis et itla materialis, quia itla constituit in ratione
subiicihitis et ista in ratione praedicabitis. praedicatum autem formate habet rationem
[ormae, et subiicibite habet rationem materiae. Ebenso ebend. p. 419.
220 XIX. Duns Scotiis.
Hieran aber knüpfen sicli bei Scotus noch Erwägungen , welche in
Bälde von seinen Schülern so sehr ausgebeutet wurden (insbesondere
betreffs der Trinität), dass sieli allmälig fast eine eigene kleine Litteratur,
nemlich die der „Formalitat es", abzweigte. Schon im Bisherigen auch
(s. Anni. 1 29 u. 1 33) waren uns Stellen begegnet, in welchen das Wort
„formaliter" zur Bezeichnung der subjectiv logischen Auffassung diente,
und diese letztere kommt nun bezüglich der Individuation noch näher in
Betracht. Vorerst Deutlich ist die so eben erwähnte entitas quidditativa
sowohl im Stoffe als auch in der Form und in der Zusammensetzung des
Stoffes und der Form (s. ob. Anm. 107) der eigentliche Prioritäts-Stand
punkt, zu welchem behufs der Individuation, d. h. der „entitas ut haec",
efst noch eine ultima realitas hinzutreten muss, und während dann im
Individuum jene drei Momente sachlich coincidiren , müssen sie doch
logisch als formaliter distineta betrachtet werden147). Sodann gilt inner
halb der entitas determinativa des Individuums das Gleiche auch in Bezug
auf die in ihm individualisirten Gattungs- und Art-Begriffe, denn sachlich
treffen diese im Einzeln-Dinge zusammen , aber formell sind sie sicher
„nun idem", so dass in einer Gradabstufung sowohl die Gattung als
auch die Art als auch das Individuum je für sich eine eigene „formalitas"
besitzt, und insbesondere die Formalitas des Individuums einen
über die Quiddität hinausgehenden Zusatz in der Häcceität enthält 14S).
Auf diese Weise kann dann zwischen einer identitas formaiis und einer
iitentitas realis derartig unterschieden werden, dass in letzterer die erstere
durchaus nicht involvirt ist, denn formell identisch ist nur, was ursprüng
lich und begrifflich ein „idem" ist; und jener Unterschied selbst soll
wieder nicht so fast durch das positive Wort „distinetum", sondern
besser durch den negativen Ausdruck „formaliter non idem" ausge
sprochen werden ,49). Natürlich liegt hiemit der Höhepunkt der formellen
147) Ebend. p. 413: Enlitas quidditativa est naturaliter prior ista entitate, ut
est haec Sicvt compositum non includit suam entitntem, qua est hoc, inquantum
natura, ita nec materia, inquantum natura, incladit suam entitatem, qua est haec,
nec forma, inquantum natura, incladit suam. Ergo ista entitas non est matcria vel
forma nec compositum, inquantum quodlibet istorum est natura, sed est ultima realitas
entis, quod est materia vel forma vel compositum, ita quod quodlibet commune
et tamen determinabite adhuc potest distingui, quantumeunque sit una res, in ptures
realitates formaliter distinetas, quarum haec formatiter non est itla.
148) Report. Paris. II, Mtt. 12, Qu. 8, (Vol. XI) p. 331 B: Cum singularia
sunt differentia, ipsa redueuntur ad prima divena; itta non sunt nihita, non acadentia.
non natura, igitur aliqua entitas determinativa naturae, ut proprietates individuales
Igitur non neeesse est, rem, a qua aeeipitur differentia speeifica, esse
aliud re ab itla, a quo est genus aceeptum; semper tamen est non idem formaliter.
Et ista proprietns individui nunquam est res alia a forma speeifica, tamen semper
est non idem formaliter Dissimite tamen est in hoc, quod formalitas speeifica
semper est simpliciter perfectior gradu vel formalitate generis; sed non oportet proprietatem
individui esse simpliciter perfectiorem formalitate speeifica. Secunda dissimititudo:
formalitas speeifica contrahit ad esse quidditativum simpliciter perfectum,
sed formalitas individui contrahit quidditatem ad aliquid extra quidditatem, quia
omnino al terms rationis.
149) Sent. Lib. I, Dist. 2. Qu. 7, (Vol. V) p. 355 (getegentlich der Trinitäts-
Lehre) : Voco autem identitatem formatem, ubi itlad, quod sie dicitur idem, includit
itlad, eui sie est idem, in ratione sua formali et per consequens Essentia non incladit in ratione sua formali proprietatem suppeprossietipnreicmoe mcoodno
XIX. Duns Scotus. 221
Identität in jener identitas adaequata, welche zwischen der Auffassung
einer Definition und der Auffassung des Definirten besteht150), während
im Uebrigen sogar bei dem Unendlichen (— Trinität —) immer noch
eine formelle Nicht-Identität möglich bleibt151). Sowie aber bezüglich
der Frage, ob Etwas idem oder distinctum sei, die Probe im contradictorischen
Urtheilc liegt152), und überhaupt dabei logische Momente in
die grammatischen Formen einwirken, da z. B. albus nur materiell iden
tisch mit color, hingegen albedo formell identisch ist153), so weisen
andrerseits gerade sämmtliche formalitates quidditativae auf das ontologische
Gebiet der metaphysischen Grundlagen des Seienden hinüber154).
Iii eben diesem letzteren Momente aber finden wir wieder die
Brücke zu demjenigen , was bezüglich der ontologischen Seite der Uni
versalen in re uns noch zu besprechen übrig ist, nemlich zur pturalitas
jormarum. In dieser Frage kann Scotus, wie sich erwarten lässt, nicht
den Standpunkt eines Gottfried v. Fontaines oder eines Johannes Parisieusis
theilen , welch beide die in Einem Wesen enthaltene Vielheit der
Formen dem subjectiven Denk-Verfahren zuwiesen (s. ob. Anm. 70 u. 74),
sondern er stellt sich grundsätzlich auf die objective Auffassung des
Lamarre (Anm. 30) und gelangt bezüglich des Menschen-Wesens zum Dua
lismus des Goethals (Anm. 50). Dass die Wesen aus einer wesentlichen
veno, et ideo potest eoncedi, quod ante omnem actum inteltectus est realitas esseatiae,
quae formaliter von est itla vel non est eadem formaliter illi. Numquid igitur
debet eoncedi aliqua distinctio? Respondeo: Melius est uti ista negativa „Hoc non est
formaliter «Jeiu", quam „Hoc est sie et sie distinctum". Sed nonne sequitar: „A et
B non sunt idem formaliter, ergo sunt formaliter distincta"? Respondeo, quod non
oportet sequi, quid formatitns in antecedente negatur et in consequente affirmatur,
Manifestatur per exempla Si ponatur albedo speeies simptex, est tamen in albediue
atiquid realiter, unde habet rationem coloris, et aliquid, unde habet rationem
differeutiae, et haec realitas formaliter non est itta realitas; imo una est extra reatitatem
alterius, formaliter loquendo, sieut si essent duae res, licet modo per identitatem
istae duae reulitates siut una res. Hoc exemptum , quod identitas reatis
non necessario coneladit identitatem formatem.
150) Quodlib. Ou. 1, (Vol. XII) p. 11: Aliquid est idem essentialiter, sire
sit idem essentialiter identitate adaequata, sieut in creuturis itlad est idem, quod
iutetligitur per definitionem, ei, quod intelligitur per definitum, sive sit idem tanquam
inctusum essentialiter in itlo, quomodo illad, quod intelligitur per paitem defmitionis,
possei dici idem ei, quod intettigitur per definitum. Diess dürfte wohl auf die Lehre
von der Consequentiu zurückweisen, s. Ahschn. XVII, Anm. 623.
151) Semt. Lib. I, Dist. 5, Qu. 2. (Vol. V) p. 663: Perfectio identitatis exetudit
omnem compositionem ei quasicompositionem, quae identitas est propter infinitatem,
et tamen infinitas non tollit formaliter raiiones, quin haec formatiter non sit itla.
152) Sent. IM. IV, üist. 49, Cm. 2, (Vol. X) p. 338: Distinctorum in entitute
absolata alterum potest esse absque contradictione sine altero. Quodlib. Qu. 3,
(Vol. XII) p. 82: Universaliter enim qund convenit aticui sie, quod omnimoda contradictio
sit, itlad esse sine hoc, hoc est idem realiter illi.
153) Qu. de anima, 21, 12, (Vol. 11) p. 567 B: Licet genus et differentia non
sint idem formaliter, quia ratio differentiae non ineludit rationem formalom generis,
tamen sunt idem realiter vel identice ; quandocunque enim aliqua sunt idem formaliter,
si iungantur sine medio, est nugatio, ut „color albedo1', non tamen si sunt idem
identice solam, et non formaliter, ut „color albus'1.
154) Sent. Lib. II, Dist. 16, 0«. 1, (Vol. VI) p. 772: Ens continet multas passiones,
quae non sunt res aliae ab ipso ente, ... i tüstinguuntur tamen ab invicem
formaliter et quidditative et etiam ab ente, formalitate dico reali et quidditativu ;
aliter nutaphysica non esset scientia reatis. Vgl. ob. Anm. 98.
222 XIX. Duns Scotus.
Mehrheit zusammengesetzt sind, steht ihm von vorneherein fest, und nur
wenn man sicli an den Wortausdruck anklammern wolle, gestehe er zu,
dass die letzte anschliessend hinzukommende Form des Zusammengesetzten,
wodurch es ist, was es ist, allerdings Eine sei, aber eben hiemit sei die
Vielheit der hiedurch verbundenen Formen nicht verneint155). Eine zeit
liche Stufenfolge aber der verschiedenen Formen, deren die je frühere
auf die je spätere mitwirke, verhindere es, dass das zusammengesetzte
Wesen etwa bloss ein Aggregat wäre150); und selbst bei der Annahme
einer gleichzeitigen Wirkung bestehe eine natürliche Rangfolge der For
men , welche bei Substanzen zu grösserer Vollkommenheit und hei Accidentien
abwärts zur allmäligen Unvollkommenheit führe157). So sei auch
beim Mensehen-Wesen in der Form der „Mischting" die ganze Vielheit
vorausgehender Formen enthalten , und es trete biezu als zweite Hauptform
das Intellectuelle hinzu158). Abgesehen aber von der fortschreitenden
wirksamen Kraft der Wesens-Bildung könne allerdings eine Vielheit von
Formen als eine gleichzeitig existirende nur z. B. in den Körpertheilen
bestehen, deren jeder seine eigene Wesensfonn hat, hingegen für das
Zustandekommen des schliesslich einheitlichen Wesens wirke eben eine
Uradabstufung (gradus) mehrerer Formen 15 9); und insoweit beim Ent-
155) Senf. Lib. IV, Dist. 11, Qu. 3, (Vol. VIII) p. 649: Esse totius compositi
incladit esse omnium partium et inctudit mutta esse paitialia muttarum partium vel
formarum, stcut totum ens ex multis formis inctudit Mas actualitates partialos. Si
tamen omninu fiat vis in verbo, concedo, quod formate esse totius compositi est
principalitei per unam formam, et Ma forma est, qua totum compositum est hoc
ens; ista autem est ultima adveniens omnibus praecedentibus. Et hoc modo totum
compositum dividitur in duas partes essentialos, in actum proprium, sc. ultimam for
mam, qua est itlad, quod est, et in proprium potentiam ittius actus, quae incladit
materiam primam cum omnibus formis praecedentibus. Et isto modo concedo, quod
esse itlad totalo est complotive ab una forma, quae dat toti itlad, quod est; sed
ex hoc non sequitur, quod in toto inctudatur praecise una forma, vet quin in toto
inchidantur ptures formae p. 653 : Frustra enim poneretur corporeitas alia ab
inteltectiiia, si ipsa incladat vegetativam et sensitivam et sensitiva et vegetativa incladant
corporeitatem ; sed secundum aliam viam est facitis responsio; hic enim est
neeessitas ponendi plura p. 654: Licet inteltectiva non habeat propriom repugnuntiam
ad aliquam formam naturalom, tamen informando materiam requirit qualitates
aliqvas; itlae autem sunt qualitates consequentes formam priorem.
156) Theorem. 21, (Vol. III) p. 319 A: Forma prior adveniens posteriori dat
perfectionem non tantum sibi proprium, sed etiam posteriori proprium; aliter non
fieret unum ex materia et forma, nisi aggregatione. Ehend. 22, p. 327 A: Si
formae sunt plares in esse perfecto, et actiones; quia forma est principittm sufficiens
actionis.
157) Sent. a. a. O. p. 645 : Plares sunt mutationes partialos terminatae ad
ptures formas partiates praeeedentes vel ordine durationis, si ponatur una forma prius
tempore induci quam alia, vet ordine naturae, si ponamus omnes itlas simul tempore
induci p. 648 : Quamdiu proceditur in substantialibus , semper posterior est
perfectior prioribus; quando autem venitur ad aeeidentalos, sequens est imperfeetior
ultima praecedente.
158) Ebcnd. p. 640: Forma mistionis continet virlaaliter omnes formas, quae
possunt esse seorsim in aliis formis corporis, ldeo autem intelloctiva non continet
istam formam mistionis, forma autem mistionis continet omnes alius extensas
vel extensibites ; et ideo itlae duae sufficiunt in homme.
159) Q«. de anima, 15, 12, (Vol. II) p. 533 A: Secundum diversos gradus in
formis plares formae possunt unam materiam iam informare per hoc, quod forma
praecedens teuet se ex parte materiae, et hoc terminat potentialitatem eins disponendo
XIX. Duns Scotus. 223
stehungs-Processe eines Wesens zwei Formen in ihrem Zusammentrafen
eine neue dritte bewirken, sei diese letztere eben hiedurch eine intensivere
(intensior) , als die vorausgehenden, während hei denjenigen Formen,
welche nicht zum Vorgange der Wesensbildung selbst gehören (z. B. den
Formen der Körpertheile) sehr wohl mehrere Formen gleicher Art neben
einander bestehen können 10ü). — Uebrigens bot Scotus, indem er auf
physikalischem Gebiete diese Gradualität der Formen, d. h. die Steigerung
und das Nachlassen derselben, näher erörterte101), auch hierin die Ver
anlassung dazu dar, dass bald von verschiedenen Seiten mehrere Schriften
„De intensione et remissione formarum" verfasst wurden.
Mag somit dasjenige seine Erledigung gefunden haben, was bei Scotus
die Auffassung der Universalien und die Entscheidung der mit denselben
zusammenhängenden Controversen betrifft, so bleibt uns nun noch übrig,
ihn auch durch die einzelnen Theile der Logik hindurch zu hegleiten,
tliebei aber wird sich uns als seine wichtigste Eigentümlichkeit zeigen,
dass er häufig und in reichem Maasse die Lehren der byzantinischen
Logik einflicht, für deren allniälige Fortbildung er uns ohnediess schon
oben (vor. Absens., Anm. 586 ff.) als geschichtlicher Zeuge gedient hatte;
und während es allerdings auch möglich wäre, die sämmtlichen byzan
tinischen Gruppen des Scotus abgesondert für sich darzustellen , will ich
dieselben doch lieber, um einen sachgemässeren Eindruck hervorzubringen,
einzeln dort einreihen, wo sie Scotus selbst gleichsam als Ergänzungen
betrachtet zu haben scheint (in ähnlicher Weise musste ich ja bereits
oben an zwei Stellen, Anm. 88 u. 109, verfahren).
Im Commentare zur Isagoge benützt Scotus das von Albert auf
gespeicherte Material und erörtert so die Fünfzahl der Universalien m),
die verschiedenen Definitionen des genus te:i), wobei er daran festhält,
dass die Gattung nicht Stolf ist!64), die Definitionen der speciesX6b) uud
der differentla unter Beiziehung der arabischen Unterscheidung zwischen
ipsam ad formam sequentem, sicut e converso una forma potest plares materias informare
per hoc, quod attera se tenet ex parte formue. Qu. in Phys. 1, 24, 4, (Vol. Ii)
p. 97 B: Quod impossihite est-, simul ptures formas substantie'los esse in eodem subiecto,
est verum, nisi secundum diversas portiones materiae, in quitms sunt dieersae
partei formue, et ex quibus constituitur'una forma; secundo islad est verum de
formis eductis de potentia materiae.
160) Qu. in metaph. V, 7, (Vol. IV) p. 618 B: Quaecunque formue eiusdem
speciei in eodem faciunt unum, itlad uuum tertium est intensius utroque; si tunc
duae species sint simul in media et faciunt unum, cuusabunt speciem unam intensiorem
p. 619 Ii: Omnes formue habentes differentiam in eodem subiecto, si
inducantur per motum, necessario diffcruut specie; tamen de atiis non induetiS per
motum non est necessarium, imo possibite est, quod dvuic talos eiusdem speciei sint
in eodem subiecto. Ebend. VII, 20, p. 733 B, wo ji'doeh nur die Mehrheit der
Theile eines lebenden Wesens gemeint ist , deren jeder seine ihm eigentjiämliclie
Wesensform haben mnss.
161) Qu. in phys. III, 4, 14, (Vol. II) p. 180 B.
162) Qu. sup. Porph. 12, p. 95 f. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 400. u. Absclro.
XVI, Anm. 107.
163) Ehend. 15, p. 98 f. u. 17, p. 103. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 401. und
Abschn. XVI, Anm. 109.
164) Ebd. 16, p. 100. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 422.
165) Ebd. 20 f., p. 106 ff. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 411. u. Abschn. XVI,
Anm. 121.
224 XIX. Duns Scotus.
substantiette und essentiateiüü) und Fixirung der richtigen Wortform167),
sodann noch proprium und accidens im Anschlusse an Avicenna (jedoch
ohne ihn zu nennen) polemisch gegen Porphyrius lu8); was aber bei
Albert über die Tabula logica und das wechselseitige Verhältniss der
fünf Universalien sich findet"'"), ist hier nicht berücksichtigt.
Bei Erörterung der Kategorien verwirft Scotus Albert's Auffassung
des Begriffes „praedicabite" 170), bespricht aber im Anschlusse an Albert
das „ens" äusserst ausführlich171), desgleichen die sog. Anteprädicamente172)
und die regula de quocunquei13); die Begründung der Zehnzahl
der Kategorien weist er der Metaphysik zu 17 4) und lässt in der
weitschweifigen Detail-Erklärung auf die Substanz die Quantität, dann die
Relation und erst hierauf die Qualität folgen175). Als ein Verdienst muss
hervorgehoben werden, dass er im Vergleiche mit Albert verständig genug
ist, behufs einer Ergänzung der Kategorien das stümperhafte Machwerk
des Gilbertus Porretanus zu verschmähen 1 7 ü).
In der Lehre vom Urt heile nimmt Scotus von vorneherein in
Shyreswood's Weise den byzantinischen Begriff der Syncategoreumata auf,
welche nicht, wie das Subject und das Prädicat, auf ein von ihnen be
zeichnetes und ihnen entsprechendes Ding hinweisen , sondern nur den
Sinn der Auffassung modificiren 17 '') und daher auch nie als selbstständige
Redetheile auftreten178); denn wenn sie beim Prädicate stehen, sind sie
nur ein Theil desselben, ohne es in seinem Verhältnisse zum Subjecte zu
determiniren, und wenn sie beim Subjecte stehen, bestimmen sie dasselbe
166; Ebd. 23-27, p. 109— 114. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 418 ff. u. Abschn.
XVI, Anm. 94, 135 ff., 158.
167) Ebd. 29, p. 114 f. Vgl. Abschn. XVI, Anm. 150 (das übliche Beispiet
ist auch hier „rationate'').
168) Ebd. 30 ff., p. 116 ff. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 425 ff. u. Abschn. XVI,
Anm. 152 ff.
169) S. Abschn. XVII, Anm. 414 u. 427.
170) Qu. sup. t'raedicam. 2, p. 126; s. Abschn. XVII, Anm. 429.
171) Ebend. 4, p. 128 ff. Qu. sup. Etench. 15, p. 237 A: Quod quaedam res
ad invicem habent hubitudinem, ideo dicit primus phitosophus (d. h. der Metaphy
siken, quod „ens'' dicitur de substantia et aeeidentibus anatogice; sed quia logicus
considerat res, ut sub ratione cadunt, ideo dicit, quod „ens" aequivoce dicitur de
substantia et aeeidente. Vgl. ebd. Anm. 415. u. Abschn. XVI, Anm. 32.
172) Qm. sup. Piaed. 5-8, p. 131-137.
173) Ebd. 9, p. 138.
174) Ebd. 11, p. 142 B. Doch findet sich eine solche metaphysische Erörte
rung hei ihm nicht.
175) Ebd. 12 — 30. Die gleiche Reihenfolge trafen wir auch bei Vincenz y.
Benuvais, Abschn. XVII, Anm. 309.
176) Vgl. Abschn. XVII, Anm. 439 f.
177) Qu. sup. An. pr. 1, 8, p. 284 B: In propositione inveniuntur duplices termini:
quidam, qui sunt ut subiectum et praedicatum, et sunt Urmini categoremutici ;
alti sunt termini syncategorematici, ut signa universatia, particularia, coputa univer
salis, coniunetiones et huiusmodi, et istis terminis non correspondet aliquod significatum
aliud a significatis terminorum categorematicorum, sed per ipsos inteltectus
aliter intettigit et apprehendit eandem rem. (Auch Shyreswood hatte ja die Copula
„esf" zu den Syncategoreumata gerechnet, s. Abschn. XVII, Anm. 78.)
178) Op. II sup. Periherm., l'rooem. p. 212 : Nomina et verba sunt magis partes
interpretationis , quam interpretationes , et dictiones syncategorematicae non habent
rationem interpretationis, quia non sunt dictiones per se significantes.
XIX. Duns Scotus. 225
nur im Vergleiche zum Prädicate, ohne selbst ein Theil des Subjectes zu
sein 179), d. h. sie heben dann nur die Unentschiedenheit des Subjectsbegriffes
auf, um ihn in ein bestimmtes Verhältniss der Supposition zu
bringen 18°). Hingegen ebendarum verbleibt dem Verbum als solchem
seine sachliche Geltung, indem es nicht, wie die Syncategoreumata, eine
blosse Modalität, sondern einen Thatbestand ausdrückt, neben welchem die
satzbildende Function als zweites hergeht181).
Diese grundsätzliche Bezugnahme auf byzantinischen Stoff tritt bei
Scotus nun überall hervor, wo Gelegenheit dazu ist. In Bezug auf die
Quantität der Urtheile polemisirt er ausdrücklich gegen eine Erörterung,
welche über das Wort „omnis" sich bei Petrus Hispanus findet, da bei
dem Zeichen der Universalität es genüge, die Function aufzufassen, welche
es für die Supposition überhaupt ausübe 182). Dann auch fasst er die
Frage als eine ganz allgemeine auf, ob die quantitativen Momente für
sämmtliche Arten der Urtheile Geltung haben, und hiebei führt er aus
dem „Auetor Summularum" (d. h. aus Petrus Hispanus) eine Menge von
Beispielen an, denkt auch an die hypothetischen, exclusiven, exceptiven
Urtheile , und erwähnt gelegentlich die Worte „continue, ab aeterno,
omnino", auch „ceteri, singuli", neben vielen anderen längst traditio
nellen Syncategoreumata ts3). Und während betreffs der Qualität etwa
179) Qu. in Praedicam. 12, p. 144 B: Omne syncategorematicum in praedicato
est pars praedicati; ... aliter ex veris sequeretur falsum sie „Nullas homo est omnis
hämo"' (s. bei Petrus Hispanus, Abschn. XVII, Anm. 246) p. 145 A: Synca
tegorematicum additum praedicato non determinat ipsum in comparatione et ita est syncategorematicum respeetu partis praedicati, sed non raedspescuthuiepctruame,
dicati, quia ipsum est alia pars praedicati. Sed syncategorematicum additum subiecto
non est pars subieeti, quia determinat itlad , cui additur, in comparatione ad
praedicatum. Somit steht Scotus auch hierin auf dem Eintheilangs- Motive des
Shyreswood (s. ebend. Anm. 66 f. u. 80), nicht aber auf dtm engeren Begriffe des
Syncategoreuma, wie er bei Petrus Hispanus (Abschn. XVII, Anm. 256) erscheint;
und auch die Späteren folgen dem Scotus.
180) Ebend. p. 144 A: „Homo" de se indifferens est ad multas aeeeptiones, sc.
pro voce, pro intentione, pro suppositis ; signa vero, ut „omnis, aliquis", sibi addita
indifferentiam ad intentiones et ad voces toltunt et detcrminaat ipsum ad aeeeptionem
tantum pro suppositis.
181) Op. II sup. Periherm. 4, p. 217 B: Verbum non tantum est unio sive modus
uniendi extrema, sed et est res quaedam unita, cui apponitur praedicatum; quia in
verbo sunt duo, sc. compositio et res.
182) Qu. sup. An. pr. I, 7, p. 282 B: Signum universate non requirit aliquem
certum numerum suppositorum termini communis, cui additur, sicut aliqui dicunt
(s. Abschn. XVII, Anm. 241), quod hoc signum „omnis" ad minus requirit tria
supposita; quia signum universate affirmativum non denotat aliud, quam praedi
catum dici de omni supposito subieeti, non connotando multitudinem vel paucitatem
suppositorum.
183) Ebend. 4, p. 278 A: An omnis propositio sit universalis, particularis, indefinita,
vel singularis. Arguitur, quod non, de istis propositionibus „Omnis homo est
totum in quantitate" (s. bei Petrus Hispanus , Abschn. XVII , Anm. 208) , „Omnis
homo est terminus communis signo universali determinatus" (ebd. Anm. 202), ...de
quibus non videtur, quod sint universates, quia tunc essent falsae, et tamen ponit
ipsas auetor Summularum Ista „Omnis Phoenix est" (ebd. Anm. 242) non est
universalis, quia subiectum non distribuitur pro plaribus, et tamen hoc signum
„omnis" ad minus requirit tria supposita (ebd. Anm. 241) Dubitatur de propo
sitionibus hypotheticis, quantae sint Tria quaesita „Quae, Qualis, Quanta"
(ebd. Anm. 153) non solam quaerunt de categorica, immo tam de categorica quam
Prantl, Gesch. III. 15
XIX. Duns Scotus.
erwähnt werden mag, dass im Anschlusse an arabische Lehre bei Urtheilen
jeder Art das Hauptgewicht auf die Stellung der Negation gelegt wird 184),
und daher die Zusammensetzung des Verbums mit einer Negation das
Urtheil zu einem negativen macht185), so ist es hinwiederum die Moda
lität, welche Anknüpfungen an Byzantinisches darbietet. Scotus nemlich
zieht das ganze Gebiet der Exponibitia bei und betrachtet (wie auch
schon Andere gethan hatten, s. Abschn. XVII, Anm. 604) als versteckt
hypothetische Urtheile alle Exclusiv-, Copulativ-, Reduplicativ - Sätze und
auch diejenigen Sätze, welche auf incipit und desinit oder auf den jün
geren Syncategoreumata generari, corrumpi beruhen 1 86), sowie er gleich
falls aus den späteren Erweiterungen jener Logik bei den Worten „scio,
cognosco, ignoro" u. dgl. die Unterscheidung eines sensus compositus
und eines sensus divisus aufnimmt187), während die Berücksichtigung
der Relativa auf die ältere Formation zurückweist188). Auch benützt er
hypothetica, ut patet in Summulis ; propositiones hypotheticae sunt quantae
iecundum quantitatem categoricarum, ex quibus componuntur, ut ista „Si omnis
homo currit, omnis homo movetur1' (hier jedoch tauscht den Scotus sein Gedachtniss,
denn in den „Summutae" findet sich Solches nirgends, wohl hingegen bei
Algazeli, s. Abschn. XVI, Anm. 261) Dubitatur de propositionibus exelusiiis,
exceptivts et huiusmodi, ut ista „Tantum animal est homo" aequipoltet isti copulativae
„Animal est homo, et nihit ab animali est homo" (s. Petr. Hispanus, Abschn.
XVII, Anm. 260) Dubitatur de ista „Omnes apostoli sunt duodeeim" (ebd.
Anm. 240), quod hoc signum „omnis" tenetur coltective Dubitatur de ista
,,Tutus Socrutes est minor Hocrate" (ebd. Anm. 252), et dicitur, quod est universalis
capiendo hoc signum „tolas" distributive (ebd. Anm. 267) Dubitatur de pro
positionibus , in quibus ponitur aliquis istorum terminorum „continue (vgl. ebend.
Anm. 597), ab aeterno, omnino" et huiusmodi (abermals eine Vermehrung der Syn
categoreumata) Dubitatur de ista „Infinita puncta sunt in continuo" ; respondetur,
quod aeeipiendo hoc signum „infinita" syncategorematice tunc ipsa est univer
salis affirmativa (s. ebend. Anm. 264) Dubitatur de propositionibus, in quibus
ponuntur relaiiva diversitatis, ut ista nomina „ceteri, singuli" et huiusmodi (ebd. Anm.
217, woselbst jedoch ausser „o/t«i" kein anderes Beispiel erwähnt ist).
184) Ebend. 1, 3, p. 277 A: Propositio categorica, in qua ponitur terminus infinitus
sive a parte subiecti sive a parte praedicati, est affirmativa, dum tamen
coputam non praecedat negatio aliqua Propositiones hypotheticae non sunt
affirmativae vet negativae ratione categoricarum, ex quibus componuntur, sed ratione
coniunrtionis. S. bei Algazeli/ Abschn. XVI, Anm. 260.
185) Qu. sup. Periheim. II, 1, p. 204 B: Verbum infinitum in oratione positum
non differt a verbo pure negativa (p. 205 A) Negatio non tantum referlar ad
rem verbi, sed ad eompositionem ; ideo ubi ponitur verbum infinitum in oratione, itla
est propositio negativa simpliciter.
186) Qu. sup. An. pr. I, 3, p. 276 B: Quaedam est propositio mere categorica
et aliqua hypothetica et aliqua, quae non est hypothetica per coniunctionem expressam,
aequipollot tamen hypotheticae, ut propositio exclasiva (s. Abschn. XVII,
Anm. 76 f. u. 260), copulativa (ebd. Anm. 86 u. 589), reduplicativa (ebd. Anm. 262)
et propositiones, in quibus ponuntur ista verba „incipit, desinit (ebd. Anm. 81 u. 263),
generari, corrumpi" vel consimitia (ebd. Anm. 600) p. 277 B : Propositiones,
in quibus ponuntur huiusmodi dictiones, possunt dici affirmative vel negative cum
additione.
187) Qu. in phys. III, 1, 3, (Vol. II) p. 170 A: Ista verba „scio, cognosco,
ignoro" faciunt propositionem in sensu composito, sc. quando praecedunt vel sequuntur
totam propositionem, sed in sensu diviso, quando ponuntur inter partes propositionis.
S. ebend. Anm. 585 f. u. 598.
188) Qu. sup. Periherm. II, 10, p. 208 A: Relativum substantiae refert idem cum
suo antecedentc, „qui" vero est relativum substantiae etc. s. ebend. Anm. 213.
XIX. Duns Scotus. 227
hiebei erklärlicher Weise die ampliatio189) und greift mit der copulatio
bis zu Shyreswood zurück190). Und diese letzteren Momente verwertet
er auch bei Erörterung eines aristotelischen Beispieles, welches schon im
früheren Mittelalter die Erklärer beschäftigt hatte („Homerus est poeta",
s. Abschn. XIV, Anm. 211), indem die Tragweite eines iin Präsens stehen
den Verbums durch die distributio191) und beziehungsweise aucli durch
die restrictio bedingt ist I92). Auch modificirt er jene von Späteren (s.
Abschn. XVII, Anm. 595) über die Umsetzung modaler Urtheilc in Ur
teile des Stattfindens aufgestellten Regeln in spitzfindigster Weise, je
nachdem in dem ursprünglichen Urtheile ein Pluralis oder eine copulative
Conjunction oder ein Zahlwort oder ein Syncategoreuma ent
halten ist193).
Was die Lehre vom Schlusse betrifft, so begegnen wir sofort
einer Berücksichtigung des Begriffes der consequentia (s. ebend. Anm.
610 ff.), indem Scotus Denjenigen gegenüber, welche bei der aristoteli
schen Definition des Syllogismus an die Exponibitia dachten, auf den
Unterschied hinweist, welcher zwischen Syllogismus und consequentia
189) Qu. sup. Anal. pr. I, 12, p. 291 A: Propositionum de inesse quaedam
sunt, in quibus ponitur aliquis terminus ampliativus (ebd. Anm. 225 f. u. 598) subiecti
vel praedieati ad supponendum pro suppositis possibitibus praeteriti vel
futuri aut cuiustibet temporis indifferenter; atiquae sunt, in quibus non ponitur huiusmodi
terminus.
190) 0p. II sup. Periherm. 6, p. 218 A: Utrum verbum de praesenti coputet
„nunc'', quod instat, vel indifferenter quodlibet praesens „Hie homo est homo"
copulat pro isto nunc, et cras cum dico „homo est", copulabit pro ista nunc, quod
est tunc, sub rjatione praesentialitatis et non pro hoc singulari nunc. Unde sie copulat
verbum de praesenti pro quotibet praesenti , quousque habeat rationem praesentis, et
non pro instanti significato. S. bei Shyreswood, Abschn. XVII, Anm. 63, vgl. ebend.
Anm. 127.
191) Qu. sup. Periherm. I, 9, p. 196 B: Utrum terminus communis suppositus
verbo de praesenti supponat tantum pro praesentibus. 10, p. 197 B : Utrum in propositione
de praeterito stet subiectum tantum pro illis, quae fuerunt, et de futuro
tantum pro illis, qui erunt. Vgl. ebend. Anm. 470. Auch gebraucht Scotus in all
diesen Capiteln (qu. 6 ff.) häufig das Beispiel „Antichristus", vgl. ebend. Anm. 224.
11, p. 198 A: Terminus communis in quacunque propositione supponit pro quibuscunque
suppositis sive existentibus sive von existentibus Terminus pro
omnibus distribuitur in quacunque propositione, in qua absolate sumitur. Vgl. ebend.
Anm. 238 ff.
192) Ebend. 13, p. 202 A: Utrum terminus communis possit restringi
(B) Terminus supponens verbo de praesenti restringitur, et causa restrictionis est
actualis inhaerentia praedieati ad subiectum p. 203 B : Sed cum per propositionem
de praesenti non plas signifieatur, nisi extremum inesse extremo, potest dubitari,
per quid significetur actualis inhaerentia, quae est causa restrictionis (die Lösung
aber dieses Zweifels fehlt). S. ebend. Anm. 230 ff.
193) Q«. in phys. VI, 2, 6, (Vol. II) p. 356 B: Istae regulae sunt modificandae.
Primo st alterum extremum sit plaralis numeri, non oportet, quod Ma propositio
ponatur in esse per unam de praesenti Secundo si alterum extremum sit copulatum,
non oportet, quod per unam propositionem ponatur in esse, sed per plares
Tertio quando ab uno extremo propositionis ponitur terminus numeralis, tunc itla
ponenda est in esse per ptures propositiones Quarto quando a parte praedieati
propositionis ponitur syncategorema vel aliquod incladens syncategorema, tunc non
oportet, quando itla propositio ponitur in esse, quod ittud syncategorema maneat sub
proprio forma o parte praedieati Istis quatuor conditionibus observatis itlae
regulae sunt univenaliter concedendae.
15*
228 XIX. Duns Scotus.
bestehe, indem zur letzteren auch schon die Umkehrung, die Aequipollenz,
das Enthymema u. dgl. (s. ebend. Anm. 611 u. 616) gehöre, wobei nur
aus Einem Satze ein anderer gefolgert werde194). Doch hängt eben
damit wieder die äusserst ausführliche Erörterung über die Umkehr ung
der Urtheile zusammen, indem dabei die consequentia in ihrer engeren
Bedeutung mitspielt und überhaupt trotz allem Anschlusse an Aristoteles,
bei welchem natürlich die Lehre von der Umkehrung nur im Dienste der
Syllogistik steht, doch jener Standpunkt durchblickt, nach welchem die
Umkehrung eine niedrere Stufe des Syllogismus selbst sein soll (s. ebend.
Anm. 616). Scotus zeigt bei dieser Gelegenheit die ganze Schärfe seines
logischen Denkens, und wenn wir auch für den byzantinischen Wust
grammatischer Dinge uns wahrlich nicht erwärmen können und gerne
zugestehen, dass Scotus da, wo gebotene Gelegenheit gewesen wäre195),
die principiellen Schwierigkeiten des aristotelischen Buches De interpr.
ebensowenig als Albert (ebd. Anm. 455) gründlich gelöst habe, so trifft
er doch bezüglich der Umkehrung der Urtheile vielfach das Richtige,
indem er auf Fälle hinweist, in welchen die bloss den Umfang der Be
griffe berücksichtigende traditionelle Lehre nicht zureicht.
So weist er an der Hand byzantinischer Logik betreffs des allgemein
bejahenden Urtheiles nicht bloss darauf hin, dass die übliche Regel der
Umkehrung desselben für das exceptive, exclusive und reduplicative Urtheil
(s. Abschn. XVII , Anm. 260 ff.) nicht gelten könne , sondern hebt auch
ausdrücklich hervor, dass ein allgemein bejahendes Urtheil, dessen Prädicat
ein nicht vereinzelter Gemeinhegriff ist, rein umgekehrt werden kann,
wenn Subjects- und Prädicats-Begriff vertauschbar sind, wenn ein Unter
begriff von einem Oberbegriffe ausgesagt wird , und wenn (nach den
Regeln der consequentia) der Vordersatz eine Unmöglichkeit enthält196).
194) Qu. sup. An. pr. I, 5, p. 280 A: lita definitio (d. h. des Syllogismus bei
Aristoteles) competit consequentiae, in qua arguitur ab exponibitibus ad expositam,
ut dicendo „animal est homo, et nihit aliud ab animali est homo; igitur
tantum animul est homo" (s. Abschn. XVII, Anm. 260). Und die Lösung dieses
Einwandes lautet p. 280 B: Ponuntur ista „in qua quibusdam positis" (d. h. eben
diese in der aristotelischen Definition des Syllogismus vorkommenden Worte) ad
differentiam consequentiae, in qua ex una propositione infertur alia, cuiusmodi est
conversio, aequipoltentia, enthymema et huiusmodi, quarum aliquae sunt consequentiae
formates et aliquae materiates.
195) Q«. sup. Periherm. II, 3 CT., p. 205 ff.
196) Qu. sup. An. pr. 1, 14, p. 293 B: Propositio exclasiva est universalis
affirmativa, et tamen convertitur simpliciter in universalom affirmativam Pro
positio exceptiva est universalis affirmativa , et tamen non convertitur in particularem
affirmativam. Propositio reduplicativa est universalis affirmativa , et
tamen non convertitur in particularem affirmativam. Hierauf werden ausführlichst
sämmtliche Fälle unterschieden, je nachdem im allgemein bejahenden Urtheile das
Prädicat ein terminus discretus (s. Abschn. XVII, Anm. 624) oder communis und in
letzterem Falle entweder non distributus oder distributus ist (s. ebend. Anm. 238 ff.),
welch letzteres wieder entweder affirmative oder negative eintreten kann. Und da
wird z. B. betreffs der gewöhnlichen aristotelischen Urtheilsform bemerkt (p. 294 A):
Universalis affirmativa, cuius praedicatum est terminus communis non distributus ,
in tribus casibus potest converti simpliciter gratia materiae: Quando antecedens est
impossibite, et ideo sequitur „Omnis homo est asinus, igitur omnis asinus est homo",
quia ad impossibite sequitur quodtibet (s. ebend. Anm. 621 ff.) Quando subiectum
et praedicatum sunt termini convertibites (es ist diess vollständig richtig,
XIX. Duns Scotus. 229
Auch beim allgemein verneinenden Urtheile fällt ihm für die Umkehrung
das Hauptgewicht auf die distributio , denn wenn dieselbe durch die
Salzform ausgeschlossen ist, lässt sich das Urtheil nur particular umkeh
ren , und wenn sie negativ auftritt , muss die Umkehrung mittelst eines
Relativsatzes vorgenommen werden 197). Desgleichen wird das particular
bejahende Urtheil, falls sein Prädicat eine Distribution zulässt, in ein all
gemein bejahendes umgekehrt werden müssen; wenn aber das Prädicat
ein terminus discretus ist, tritt auch hier das Mittel eines Relativsatzes
ein ,98). Und auch die Frage über das particular verneinende Urtheil
(dieselbe blieb bekanntlichst noch später ein Gegenstand verschiedener
Ansichten) erledigt er in gleicher Weise, indem ihm die Umkehrung des
selben in ein particular verneinendes Urtheil jedenfalls statthaft erscheint,
insoferne nur im umgekehrten Urtheile die Distribution ausgeschlossen
bleibt (d. h. die Negation dem Prädicate vorangeht); denn nach consequentia
formalis muss die im ursprünglichen Urtheile stattfindende
Distribution bei der Umkehrung wegfallen, während nach consequentia
materialis sie in jenen nemlichen Fällen möglich bleibt, in welchen
das allgemein bejahende Urtheil rein umgekehrt werden kann199). Aber
man denke nur an Urtheile, wie z. B. „Alle Körper sind schwer" oder „Alle Wirbel-
Ihieie haben Blatgefässe" u. dgl.) Quando inferius praedicatur de suo superiori
„Omne animal est homo, igitur omnis homo est animat". Sodann noch:
Omnis universalis affirmativa, cuius subiectum est terminus communis distributus,
convertitur gratia formae in particutarem affirmativam Omnis propositio uni
versalis affirmativa de terminis rectis infert exclasivam de terminis transpositis.
197) Ebend. 12, p. 291 B: Duptex est universalis negativa; quaedam cuius
praedicatum distribuitur, ut „nultus homo est asinus"; aliqua, in qua praedicatum
non distribuitur, ut „omnis homo animat non est" Omnis propositio universalis
negativa, cuius praedicalam distribuitur, potest converti simpliciter Universalis
negativa, cuius praedicatum non distribuitur, non potest converti simpliciter, ut
ista „Omnis phoenix animal non est" convertenda est in istam „Quoddam animal
non est phoenix'' Omne signum positum a parte subiecti in conversa debet
manere a parte praedicati in convertente, sc. quando subiectum est terminus com
munis restrictus, .. ..: ut ,flullas homo est mulier", igitur „Mulla mulier est nullas
homo" Oportet mutare signum secundum dectinationem grammaticatem, ut
„Nultus homo est capra", „Nulla capra est aliquis homo" (p. 292 A)
Quando praedicatum distribuitur negative, ut ista „Nullas homo est nultum animat"
convertitur in istam „Nihit, quod est nullam animat, est homo".
198) Ebend. 13, p. 292 B: Duptex invenitur propositio particularis affirmativa;
quaedam, cuius praedicatum est terminus discretus, ut „Quidam homo est Socrates",
et talis sine aliquo addito non potest converti simpliciter, sed per aeeidens in singularem;
si addantur istae dictiones „quod est", bene convertitur simpliciter....
„Aliquid, quod est Socrates, est homo" Atia est propositio particularis, cuius
praedicatum distribuitur, ut „Quaedam lana est omnis tuna", et infert quandam uni
versatem de terminis transpositis, ut istam „Igitur omnis tuna est tuna".
199) Ebend. 15, p. 295 B: Quaedam est particularis negativa, cuius praedicatum
est distributum, sc. quando praedicatum sequitur negationem, ut „Quidam homo non
est asinus"; alia est, cuius praedicatum non distribuitur eo quod praecedit nega
tionem, ut „Quidam homo animal non est" Omnis particularis negativa, sive
sit de praedicato distributo sive non distributo, convertitur in particularem negativam,
cuius praedicatum non est distributum (p. 296 A) JVu//a propositio particularis
negativa de praedicato distributo convertitur in particularem negativam de praedicato
distributo gratia formae Et dico notabititer „consequentia formali", quia in aliquibus
terminis sequitur gratia materiae Quando uterque terminus est convertibilis
Quando superius negatur de inferiori Quando antecedens est
impossibilo Quando consequens est necessarium. S. Abschn. XVII, Anm. 623.
230 XIX. Duns Scotus.
höchst unnütz verschwendet ist der Scharfsinn, wenn Scotus sich auch
um die Umkehrung von Urtheilen bemüht, in welchen ein sog. Casus
obliquus vorkommt, und hiefür sogar Regeln aufstellt200). Was endlich
die Umkehrung der modalen Urtheile betrifft, macht es sich Scotus mit
der aristotelischen Lehre ziemlich leicht, indem er die Schwierigkeiten
dadurch beseitigen zu können glaubt, dass Aristoteles die Modalität eben
nur nach dem sog. sensus divisus (s. Abschn. XVII, Anm. 585) verstanden
wissen wolle 201).
In jenem Abschnitte der ersten Analytik, welcher den Syllogismen
selbst und ihren Formen gewidmet ist, begegnen wir dem gleichen Ein
flusse byzantinischer Logik. Um nemlich eine anderweitige Stelle nur
der Vollständigkeit willen zu erwähnen , woselbst Scotus auch die logi
schen Censuren Kilwardby's in der Frage über Stoff und Form des
Syllogismus berücksichtigt 202), sehen wir, wie er die Giltigkeit der Regel,
dass aus bloss negativen Prämissen ein Schlusssatz nicht erreicht werden
könne , mit Gründen bestreitet, welche der Lehre von der consequentia
entnommen sind, da nach consequentia formalis aus einem negativen
Satze nicht bloss stets ein hypothetisches Urtheil, sondern auch jedenfalls
irgend Etwas durch Umkehrung, Aequipollenz und Subalternation gefolgert
werden könne 203). Dass er im Commentare überall häufig sich der seit
Shyreswood auftretenden Kunstworte (Barbara, Celarent u. s. f., s. Abschn.
XVII, Anm. 52) bedient, hat für uns durchaus Nichts auffallendes, aber
er ist hierin unter den Erklärern des Organons der Erste 204). Bei der
200) Ebend. 18, p. 300 A: Propositiones, in quibus termini obliqui sunt subiecta,
exsolvendae sunt in quasdam alias de subiecto recto per istud pronomen „quod'1,
e. g. „Hominis asinus currit" resolvenda est in istam „Homo est, cuius asinus
currit" Sunt aliquae regulae in conversionibus propositionum de obliquo observandae,
e. g. „Cuiustibet contradictionis altera pars est vera" primo resolvenda
est in istam „Quaelibet contradictio est aliquid, cuius altera pars est vera" et tune
convertenda est in istam „Aliquid, cuius altera pars est vera, est contradictio"
„Asinus est hominis" convertitur in istam „Ens hominis est asinus".
201) Ebend. 26, p. 310 B: Aristotetes .... dicit, quod propositiones modates
simititer convertuntur illis de inesse (s. hingegen Abschn. IV, Anm. 545 ff.), et inteltigit
de illis in sensu diviso. Ehend. 28, p. 316 B: Aristotetes non intelligit de
modulibus propositionibus in sensu composito, quia sie pauca eius dicta essent vera.
202) Qu. sup. Elench. 4, p. 226 B: Utrum syllogismus peeeans in materia
sit syllogismus (s. ob. Anm. 21, woselbst Nro. 2) (p. 227 A) Syllogismus sie
se habet, sicut circutus nullam materiam sibi determinat, unde in quacunque
materia reperiatur sive forti sive debiti, dummodo forma circuti ibi salvetur, circutus
dicitur; simititer syllogismus.
203) Qu. sup. An. pr. 1, 21 , p. 304A: Ad unam categoricam de inesse negativam
sequitur formaliter una hypothetica, quia quaelibet propositio infert se ipsam
formaliter cum quacunque alia subdisiunetione, sicut sequitur formaliter „Nullas homo
turrU", igitur ,flultus homo currit vel deus non est" Ex una negativa beut
potest sequi alia negativa gratia formae per conversionem, per aequipoltentiam,
.per subalternationem. Vgl. ob. Anm. 194.
204) Ehend. 7, p. 283 A; 22 ff., p. 305 ff.; 25, p. 309 A; 27 ff., p. 313 ff.;
II, 3, p. 333 A ; 6, p. 337 A. u. s. f. Man sagte bisher zuweilen, diese Kunstausdrücke
habe schon Thomas aufgenommen; dass aber dieses nur Pseudo-Thomas
sei, s. unten Anm. 344. Hingegen wenn wir dieselben auch bei Raimundus Lullas
trafen (vor. Abschn., Anm. 63), so fallt allerdings, wie ich schon oben hervorhob,
die schriftstellerische Thatigkeit des Lullas im Ganzen um einige Jahre später, als
jene des Scotus.
XIX. Duns Scotus. 231
ersten Schlussfigur erwähnt und löst er ein Bedenken , welches auf den
ampliativen Worten und dem Sophisma „Nichts Lebendiges ist todt, Alle
Menschen sind lebendig, Kein Mensch ist todt" (vgl. ob. Anm. 191) be
ruht205). Auch den syllogismus expositorius (s. Abschn. XVII, Anm. 624)
erörtert er und gibt unter Benützung jenes nemlichen Beispieles betreffs
der Flussnamen einige auf distribulio beruhende Regeln über die formale
Geltung dieses Schlusses200). Wo er die Frage über die Zulänglichkeit
der drei Schlussfiguren bespricht, sagt er nicht bloss, dass die hypothe
tischen Schlüsse damit überhaupt Nichts zu schaffen haben (s. sogleich
Anm. 209), sondern weist auch ausdrücklich (wie Albert, s. Abschn. XVII,
Anm. 466) die vierte Figur als unberechtigt ab, da aus einer Umstellung
der Prämissen keine Verschiedenheit der Figur folge, sondern die Anord
nung des Ober- und des Unter-Begriffes das Maassgehende sei 207). Bei
den modalen Schlüssen vergisst er nicht, auch jene Modalitäten in Er
wägung zu ziehen, welche durch die Begriffe „seio, opinor" u. dgl. hin
zugekommen waren (Anm. 187), und stellt im Hinblicke auf sensus
compositus oder divisus (vgl. Anm. 201) Regeln auf 208). Den hypo
thetischen Schluss aber bespricht er in ächt aristotelischem Sinne 209).
205) Ebeod. 22, p. 305 B : Dicunt aliqui, quod isti modi (d. h. die ersten
vier Modi der ersten Figur) tenent gratia formae exceptis duobus casibus. Primus
est, quando arguitur in termihis divinis. Secundus, quando arguitur ex terminis,
qui ampliantur (vgl. ob. Anm. 189), et ideo non sequitur „Nullam vivum est
mortuum, Omnis homo est vivus, Igitur nutlus homo est mortuus". Die Lösung
dieses Zweifels folgt c. 23, p. 307 A: Debet concladi additis istis dictionibus „qui
estu ad subiectum conctusionis arguendo sie: „Nultum mortuum est vivum, Omnis
homo est vivus, Igitur nullas homo est, qui est mortuus''. Vgl. Anm. 197 f.
206) Ebend. 11, p. 290 A : De syllogismo expositorio affirmative dico, quod in
qualibet trium figurarum potest fieri bonus „Socrates est musicus, atbum. est
Socrates, igitur album est musicum" „Haec essentia divina est pater, fitius est
haec essentia divina, igitur fitius est pater" „Sequana fuit a centum annis,
haec aqua est Sequana, igitur haec aqua fuit a centum annis" (B) De syllo
gismo expositorio negativo dico, quod vatet in prima figura gratia formae maiore
existente negativa Non valot in prima figura, si minor fuerit negativa; et causa
est, quia si minor fuerit negativa et maior affirmativa, tunc maior extremitas non
est distributa in praemissis, immo stat determinate, et tamen stat confuse et distri
butive in conctusione , modo ex non distributo nunquam sequitur distributum
gratia formae.
207) Ebend. 34, p. 325 A: Utrum omnis syllogismus fiat in aliqua trium figurarum.
Arguitur primo, quod non Quot modis potest fieri ordinatio, tot erunt
figurae; sed quatuor modis diversis potest fieri huiusmodi ordinatio; igitur quatuor
erunt figurae Secundo, quod syllogismi ex hypothesi non redueuntur in
praedictas figuras Non oportet, fieri syltogismum hypotheticum in aliqua trium
fiqurarum, et hoc dico, quantum ad totatem processum (p. 326 A) Vocatur
syllogismus ostensivus, qui immediate infert conclasionem intentam; sed vocatur syl
logismus ex hypothesi, qui immediate non infert conctusionem intentam Solam
tribus modis potest fieri debita ordinatio respectu extremorum secundum subiectionem
et praedicationem ; igitur tres erunt figurae et non plares Propter solam transpositionem
non provenit diversitas alieuius praemissae nec conctusionis, per consequens
nec diversitas figurae.
208) Ebend. 36, p. 329 A: Ex maiore de hoc modo „scire" in sensu composito
et minore de inesse non fit syllogismus ad concladendum de hoc modo „scire", ticet
bene ad conctudendum de inesse De hoc modo „opinor1' fit bonus syllogismus
sumendo maiorem in sensu diviso et minorem de inesse.
209) Ebend. II, 1, p. 332 A: lstum syllogismum vocat Aristotetes syllogismum
232 XIX. Duns Scotus. Manigfaltigkeit der Parteien.
Im Commentare zur zweiten Analytik schliesst sich Scotus viel
fach an Robert Capito an, welchen er häufig selbst citirt, entnimmt aber
auch Manches aus Albert, wie z. B. die Angaben über dignitas, subiectum
und passio 21°) und die Grundlagen der höchst ausführlichen Erörterungen
über per se („perseitas") , primo und necessarium 2 1 1) , wobei übrigens
selbst hier noch aus Petrus Hispanus die restrictio im Begriffe der „necessitas
diminuta" hereinspielt212). Auch die üblichen Bemerkungen über
demonstratio potissima fehlen nicht213).
Was endlich den Commentar zu Soph. Elenchi betrifft, welchen
der scotistische Herausgeber der Gesammtwerke des Scotus unmittelbar
nach der Lehie vom Urtheile einreihte214), so behandelt derselbe über
haupt nur die ersten fünf Capitel der Schrift215), aber Einzelnes in
wahrhaft peinlicher Ausführlichkeit, so z. B. die aequivocatio und die
amphibologia2tü), wobei auch Vieles aus des Boetbius Erklärung der
ciceronischen Topik entnommen ist. Natürlich fand Scotus hier gleich
falls manigfache Gelegenheit, auf byzantinischen Stoff einzugehen, und
so begegnen wir wieder der distributio2il) und der copulatio 2 1 s), sowie
im Anschlusse an ältere Formationen den Syncategoreumata „et"219)
und „sotus" 22n).
Jene manigfaltigen Folgen nun, in welchen das Auftreten des Scotus
bis zu Occam hinab und auch über diesen hinaus eine nachhaltige Wir
kung äusserte , werden wohl nur dadurch ihre angemessene Darstellung
finden können, dass wir in der Hauptsache uns vom chronologischen
Faden leiten lassen; denn vorerst in jenen fünfzig Jahren, welche im
Ganzen zwischen der Thätigkeit des Scotus und jener Occam's liegen,
zeigt es sich als unthunlich, eine Gruppirung nach Parteien für die Dar
stellung zu Grunde zu legen, da, wie ich schon bemerkte, erstens die
ad transsumptionem (s. Abschn. IV, Anm. 583 u. 592), quia quando debemus probare
unum, transferimus nos ad probandum aliud, ex quo virtute atieuius suppositionis
inferimus intentum. Vgl. Anm. 207.
210) Q«. sup. An. post. I, 4, p. 349 A. S. Abschn. XVII, Anm. 475.
211) Ebene]. 15—40, p. 365—407. S. ebend. Anm. 473 f.
212) Ebend. 39, p. 406 A. S. ebend. Anm. 234.
213) Ebend. 44, p. 413 A. S. ebend. Anm. 476.
214) p. 224 ff.
215) I). h. nur bis zur Rückführung aller Sophismen auf ignoratio etenchi.
Schon die Vertreter der byzantinischen Logik behandelten nicht das ganze Buch,
schritten aber doch bis Cap. 15 vor; s. ebend. Anm. 197.
216) 0«. sup. Elonch. 9—22, p. 231-244.
217) Ebend. 14, p. 234 B : Utrum signum universate adveniens termino aequivoco
possit ipsum distribuerc pro omnibus suppositis cuiustibet sui significati. Die Frage
wird bejaht, denn (p. 235 A) distributio est aeeeptio alieuius communis pro quotibet
eins supposito, quorum quodlibet est ipsum. S. Abschn. XVII, Anm. 66 u. bes. 238.
218) Ebend. 10, p. 230 B: Utrum terminus aequivocus contineat sua significata
per modum copulationis lita significantur copulative per terminum, quae actu
coneipiuntur sermone prolato. Vgl. ob. Anm. 190.
219) Ebend. 30, p. 251 A: Utrum haec dictio „et" operetur potentiatem multiplicationem
Coniunctio per se copulat inter terminos, per aeeidens autem inter
propositiones. Vgl. bei Shyrcswood, Abschn. XVII, Anm. 86.
220) Ebend. 32, p. 252 B: „So/am" potest teneri categorematice vel syncategorematice
Si syncategorematice, tunc significat praecisam aeeeptionem itlius, cui
adiungitur. S. gleichfalls bei Shyreswood ebd. Anm. 76.
XIX. Manigfaltigkeit d. Parteien. Dominikaner u. Franziskaner. 233
beliebte bequemere Scheidung in Thomisten und Scotisten als zwei aus
schliesslich bestehende Parteien dem tatsächlichen Verhältnisse nicht ent
spricht, und zweitens, wenn man auch behufs einer leichteren Uebersichtlichkeit
diese Zweiteilung mit Gewalt in die Geschichte hineinconstruiren
wollte, dennoch die beständige Rücksicht, welche jeder einzelne Autor
auf seine jeweiligen Zeitgenossen und nächsten Vorgänger nimmt, den
monotonen Charakter eines angeblichen Thomismus und eines angeblichen
Scotismus sehr fühlbar unterbrechen würde. Das Richtige ja ist, dass
neben etlichen Autoren, welche in bornirter Treue die Ansicht des Einen
der beiden Meister nur der Operation des Wiederkäuens unterwerfen, in
den einzelnen Fragen die bunteste Kreuzung verschiedener Ansichten auf
Grund gewisser Auetori täts-Stellen zu Tag tritt; dieses Verhältniss aber
spinnt sich während eines halben Jahrhunderts gleichsam von Jahr zu Jahr
von Autor zu Autor fort bis zu Occam.
Allerdings zieht sich Ein bestimmtes Motiv durch diese Verschieden
heit der logischen Ansichten hindurch, welches mit dem Geiste der reli
giösen Orden , denen Thomas und Scotus angehörten , in theologischer
Hinsicht zusammenhängt. Nemlich die Dominikaner oder Prädicatoren,
aus welchen die meisten Thomisten hervorgingen, vertraten die gelehrte
Theologie in einer speculativen Construction des Dogmas, welche auch die
obersten Principien desselben demonstrirbar zu fassen versuchte; hingegen
die Franziskaner oder Minoriten, welche den Scotus zu den ihrigen
zählten, standen in Bethätigung der Seelsorge den Interessen des sog.
niederen Volkes näher und betonten so grundsätzlich das Uedürfniss einer
praktischen Theologie als einer Seelen-Arzuei, während sie auf eine theo
retische Construction der obersten Fragen verzichteten oder sogar auf
zeigten, dass dieselbe eben durch die logische Formulirung sich leicht in
dialektische Widersprüche verwickeln lasse. So mussten die Franziskaner
allerdings sich dahin neigen , dass sie auch für die Logik einer prakti
schen Tendenz zusteuerten , wobei das hierin waltende rhetorische Motiv
eine Werthschätzung der menschlichen Sprache nahe legte; und Jedermann
weiss , dass der sog. Nominalismus Oceam's eben aus dem Franziskaner-
Orden hervorging. Aber gewiss ist auch einerseits, dass ohne die byzan
tinische Logik "jene Richtung, welche man später als Nominalismus stiginatisirte,
nicht entstanden wäre, und andrerseits dass darum durchaus noch
nicht die Dominikaner als ledigliche Realisten den Franziskanern gegen
überzustellen seien, denn Realist (— wenn man überhaupt diese Stich
worte so anwenden dürfte —) war vor Allem auch der Franziskaner
Scotus selbst. Kurz also , wenn auch zugegeben wird , dass in den
Ordens-Principien gewisse Momente lagen , welche (analog dem Conflicte
zwischen den Bettelordcn und der päpstlichen Hierarchie) ihrerseits in
die Logik herüberspielen konnten, so ist doch nicht zu vergessen, dass
gerade die Logik als solche ein etwas neutraleres Gebiet war, auf welchem
weit speciellere Controversen nach Maassgabe eines neu anwachsenden
Materiales durchgekämpft werden mussten. Und so besteht auch hierin
wieder eine vielfach sich durchkreuzende Manigfaltigkeit, indem durchaus
nicht sämmtliche Dominikaner kurzweg Thomisten oder alle Franziskaner
lediglich Scotisten sind, sondern innerhalb beider Orden die verschiedensten
234 XIX. Dominikaner u. Franziskaner. Siger v. Brabant.
Nüancirungen heraustreten221). Was eine fortschrittliche Tendenz betrifft,
ist es nach dem Gesagten allerdings nicht zu wundern, dass im ge
schichtlichen Faden das relative Uebergewicht unleugbar auf Seite der
Franziskaner liegt.
Der erste, welcher uns in der langen Reihe der vorzuführenden
Autoren begegnet, ist Siger von Brabant (oder de Curtraco, ge
storben noch vor d. J. 1300), welcher anfänglich an der Sorbonne mit
den übrigen dortigen Lehrern die scotistische Auffassung der Theologie
vertrat, hernach aber zu den Thomisten überging 222), wodurch er sich
auch die beifällige Erwähnung erwarb, welche er in Dante's Divina commedia
fand 223). Was uns über seine noch ungedruckten Schriften be
kannt ist , lässt darauf schliessen , dass dieselben noch in der Zeit der
scotistischen Richtung des Verfassers entstanden sind. Schon der Umstand,
dass er sich mit den „Modi signifieandi" beschäftigte, gibt einen Finger
zeig224). Auch eine uns einzeln überlieferte Aeusserung Siger's über
die Universalien, welche er zum Gegenstande einer Monographie gemacht
zu haben scheint, enthält nicht bloss gleichfalls eine Betonung der significatio,
sondern auch den durchaus scotistischen (s. ob. Anm. 107) Aus
druck „aggregatum" 225). Er bearbeitete die zweite Analytik in einem,
wie es scheint, höchst ausführlichen Commentare, in welchem er bereits
ein besonderes Gewicht auf die verschiedenen Arten der Fehlschlüsse
gelegt haben muss 226), so dass er wohl einer Lieblings-Neigung folgte,
221) Ich werde daher häufig ausdrücklich darauf hinweisen, welchem Orden
ein Aulor angehört habe.
222) Was sein Leben betrifft , findet sich eine (ausnahmsweise) vortreffliche
Abhandlang über ihn in Msteire tittir. de la France, Vol. XXI, p. 96— 127; bezüg
lich seiner Schriften hätte ich allerdings eine reichere Detait-Mittheilung aus dem
handschriftlich in Paris vorhandenen Materiale gewünscht.
223) Paradiso, X, v. 136: Essa i la lace eterna di Sigieri, Che teggendo nel
vico degli strami (d. h. in Paris in der rue du fouarre) sitlogizzä imidiosi veri.
Dass Dante überhaupt der thomistischen Richtung angehörte, ist bekannt, s. Ch.
Jourdain, La phitos. de St. Thomas d'Aquin, 11, p. 128 ff. u. Wegete, Dante Aüghieii's
Leben u. Werke, 2. Aufl. (Jena 1865), p. 387, 409, 457 ff., 490. Speciell
für die Gesch. d. Logik bieten Dante's Schriften keinen Anliiss dar, näher auf ihn
einzugehen.
224) Hist. Uti. de Fr. a. a. O. p. 117, wornach der Anfang einer Schrift
Siger's „Summa modorum signifieandi" lautete : Quoniam grammatica est sermoeinatis
scientia, sermonem et passiones eins in communi ad exprimendum principaliter
mentis conceptus per sermonem conivgatum considerans, conceptus autem mentis
duptex etc.
225) Ebend. p. 120 lesen wir, dass Siger's „Quaestiones logicalos" folgendermaassen
beginnen: Varia discutienda per ordinem proponimus. Primum est, utrum
terminus conceptionis significet universaliter conceptum mentis, sicut quidam votunt.
Secundum est, utrum universaliter significet formam, sicut Plato volait, vel et aggre
gatum. Tcrtium est, utrum anima per terminum conceptionis sit significabitis. Auch
diese Verwendung des byzantinischen Begriffes „terminus" würde uns eine Ver
öffentlichung der Schrift Siger's wünschenswerte machen. Eine andere Stelte aus
derselben lautet (ebend): Et si universalia, inquantum universalia, esse conceptus
mentis quis dubitet, requirat in rescripto a nobis, quod sie ineipit „Significatum est
nobis, nonnullos doctores" (diese letztere Schrift fand sich in den Pariser Hand
schriften nicht mehr).
226) Ebend. p. 119, woselbst als Gegenstände der Erörterung, welche in 215
Fragen geptlogen wird, beispielsweise angeführt werden: Quid est syllogismus con
XIX. Siger von Brabant. Richard von Middleton. 235
indem er specielle Schriften über „fallaciae"'227) und auch über „Impossibitia"
verfasste 228).
Hingegen trat schon zur nemlichen Zeit der Franziskaner Richard
von Middleton (oder de media villi, gest. i. J. 1300) gewissen mög
lichen Uebertreibungen der Lehre des Scotus gegenüber und sympathisirte
somit mit den Dominikanern, wobei die Art und Weise seines Thomismus
uns mehrfach an Gottfried von Fontaines erinnert. Allerdings ist Richard,
von welchem wir Quodlibeta und einen Commentar zum Petrus Lombardus
besitzen 229), ein Autor, an welchem die Theologie ein grösseres
Interesse haben wird , als die Logik ; was jedoch von seinen Ansichten
hieher gehört , dürfte Folgendes sein. — In der Universalien-Frage be
gegnen wir auch bei Richard der üblichen arabischen Dreigliederung, nur
modificirt er dieselbe betreffs der Universalien post rem; denn er spricht
i von einer Viergliederung, indem das Universale zunächst als Causalität
(in causando, d. h. somit ante rem) bis zurück zur Schöpferkraft Gottes
zu fassen sei, sodann aber (in re) eine Gleichartigkeit (indifferenUa in
informando) der Formbildung in der Vielheit bestimmter concreter Wesen
enthalte, und hiedurch (j?oit rem) einerseits eine Gleichartigkeit der Vor
stellung in der Seele (indifferenUa in repraesentando) und andererseits
eine Gleichartigkeit der Aussage (indifferenUa in praedicando) bedeute;
und während nun das Universale in den ersten drei Beziehungen, d. h.
ante rem und in re und in repraesentando, in Wahrheit doch nur ein
Singuläres sei, komme ihm nur in der vierten Bedeutung eine eigentliche
Universalität zu, denn nur da enthalte es die von numerärer Einzelnheit
absehende Denkauffassung der Wesenheit und zugleich die Aussagbarkeit,
so dass es nach keiner dieser beiden Seiten als Universale objectiv existire,
sondern eben nur auf secunda intentio beruhe 230). Erinnert uns
trariae deceptionis. Quid est syllogismus infirmus. Quid est syllogismus fntuus. Quid
est syllogismus medicus (?). Quid est syllogismus diversivus. Ferner sei auch die
Rede von einem syllogismus lingiosus (doch wohl litigiosus ?), falsigraphicus, ostensivus
etc. Als Proben der Beantwortungen werden ebend. folgende Regeln mitgetheilt:
Syllogismus contrariae deceptionis est syltogismus ignorantiae, sodann Sylto
gismus fatuus est, qui est ex diversis propositionibus diversimode sumptis, dicendo
„In nova fert animus (bekanntlich der Anfang der Metamorphosen Ovid's); ergo tu
es asinus". Ferner Bene syllogizare est ex probabitioribus et notioribus propositum
demunstrare.
221) Ebend. p. 117, wo wir aus den „Fallaciae" nach einem unverständlich
abgedruckten Sophisma folgende zwei Beispiele finden: Quod ambulat, calcat; ambulat
autem totam diem; ergo calcat totam diem. Quidquid bibisti, habes in corpore;
cyphum vero bibisti; ergo habes cyphum in corpore.
228) Ebend. p. 120 f. aus den „Impossibitia" ein Beispiel: Deus non est. JVon
omnia habent causam unam; ergo deus non est.
229) Authorati theologi Ricardi de media vitla, minoritane famitie ornamenti,
tria reeognita reconcinnataque Quodlibeta etc. Venetiis 1509. fol. und Sacratissimi
theoiogi Ricardi de Mediavitta ordinis scraphici minorum conventualium In libros sententiarum
quaestiones. 4 Bände. Venet. 1507—9. fol.
230) In Sentent. II, dist. 3, qu. 1, f. 17 r. A: Universalo quadrupliciter potest
aeeipi. Uno modo in causando, secundum quem modum dicimus, quod deus est
universalis causa omnium. Alio modo per indifferentiam aptitudinis ad informandum
plara, secundum quem modum forma, quantum ex se natu est informarc ptures
partes materiae unigeneas, diceretur universalis, si esset actu existens a materia
separata. Tertio modo per indifferentiam in repraesentando, secundum quem modum
236 XIX. Richard von Middleton.
nun dieses theilweise an den naiven Wirrwarr eines Albert und eines
Thomas (s. Abschn. XVII, Anm. 383 u. 496), sowie an die Indifferenz-
Lehre des 12. Jahrh. mit Einschluss des Gilbertus Porretanus (Abschn.
XIV, Anm. 132 ff. u. 473 ff.), so kann Richard allerdings antiplatonisch
mit Gottfried v. Fontaines sagen, dass die Universalien in Gottes Denken
eben nur als gedachte, nicht aber als reale Wesen existiren 231) , und
folgerichtig muss er auch betreffs der Universalien in re jeder scotistischen
Ausschreitung entgegentreten, da ja die Annahme, dass das im Singulären
enthaltene Universale der ursprüngliche und erste Gegenstand des Er
kennens sei , und dass das Universale als ein der Art nach identisches
sehr wohl in mehreren Individuen ungetheilt bestehen könne, nicht bloss
im Widerspruche mit Aristoteles (bezüglich der Undefinirbarkeit des Sin
gulären) stehe, sondern auch zu der Alternative führe, dass entweder
das Universale, welches doch ein erschaffenes Ding ist, ebenso wie Gott
Einheit und Mehrheit in seinem ungetheilten Wesen enthalte, oder dass
es ganz überflüssig sei, neben den Einzeln-Dingen überhaupt noch von
einer Existenz eines Universale als solchen zu sprechen232).
Ist sonach durch diese Auffassung der Universalien bei Richard nur
species in inteltectu existent dicitur universalis sub ratione, qua non repraesentat
hominem hune vel itlam, sed hominem inquantum homo est; de qua dicit Avicenna
quinto metaph. (s. Abschn. XVI, Anm. 184), quod quamvis respeetu individuorum sit
universalis, tamen respeetu animae, in qua imprimitur, est singularis. Quarto modo
per indifferentiam in praedicando, secundum quem modum dicit Porphyrius ; et
hoc est proprte universalo, nam universalo dictum tribus modis primis secundum rei
veritatem singulare est. Dico ergo, quod ipsum universate duo comptectitur, sc. id
quod est universate, ut ipsam hominis vel angeli essentiam ut intelloctam praeter
unitatem et multitudinem numeratem, et ipsam universalitatem, quae est praedicabitis
de plaribus. Sed neutro modo est in reali existentia angelas universalis nec quaecunque
res alia, quia ipsa universalitas est res constituta a ratione et dicitur
secunda intentio.
231) In Sentent. I. dist.19, qu. 3, f. 68 v. B: Sicut essentiae omnium naturarum
ab aeterno fuerunt intelleetae a divino intelloctu, quamvis ab aeterno non fuerunt,
ita veritates, quamvis ab aeterno non fuerunt, tamen ab aeterno fuerunt intettectae.
S. ob. Anm. 64.
232) In sentent. I, a. a. O. : Dixerunt aliqui, quod universate quorumeunque
singularium est in reali existentia non separatim a singularibus in quolibet singulari
(s. bei Scotus Anm. 141, 145, 148 u. bes. 138), quod sub ipso continetur existens
indivisum (s. Anm. 139). Unde universalo Itominum, cum unus homo corrumpitur,
non corrumpitur, quia in aliis remanet totum, et cum aliquis homo generatur,
universate hominis non generatur, sed itte homo universate, quod in aliis erat satvatum,
in se susripit. Et hoc dicebant itlad esse, quod est proprium obiectum
inteltectus et primum et itlad, quo intelligitur singulare per refiexionem; quia
enim est in singularibus, ideo per cognitionem ipsius reflectilar inteltectus ad singu
larium cognitionem (s. Anm. 124). Et cum dicebatur, quod idem crealam non potest
esse in plaribus suppositis indivisum, dicebant, hoc esse verum de identitate in
numero, non de identitate in specie (s. Anm. 148 f.). Sed haec opinio falsa est et
improbabitis ; satis patet per ea, quae phitosophus septimo metaph. probat (s.
Abschn. IV, Anm. 484 ff.) Praeterea aut ipsum universalo esset de ratione
cuiustibet singularis sui aut non. Si sie, tunc res creata simptex indivisa esset de
ratione plarium suppositorum ; quod est impossibite, solius enim divinae essentiae
proprium est, quod sine multiplicatione sui sit tota de ratione pturium suppositorum.
Si non, tunc ipsum universalo realiter existere, ut dicunt, esset inutite, quia non
esset utite ad singularium existentiam, cum esset aliquid extra essentiam eorum, nec
ad eorum cognitionem, cum non esset de ratione eorum.
XIX. Richard von Middleton. 237
dasjenige mit Protest zurückgewiesen , was man den Realismus der Scotisten
nennen könnte , so verbleibt immerhin der Conceptualismus des
Scotus mit Einschluss seiner sprachlichen Seite (ob. Anm. 96) als positive
Ansicht Richard's. Indem aber dabei ebenso, wie bei Scotus, die grösseren
Schwierigkeiten in den Universalien in re liegen, lenkt Richard nach dieser
Seite hin mit seinem sprachlichen Conceptualismus mehr in einen geläu
terten Thomismus ein. Nemlich im Anschlusse an Thomas nimmt er an,
dass in Gottes Denken um der Verwirklichung des Einzelnen willen auch
die Idee der Individuen (nicht bloss der Art-Begriffe) liegen müsse 233),
und ebenso nimmt er betreffs des Einzeln-Seins aus Thomas die Begriffe
„esse signatum" und „incommunicabile" beifällig auf 234). Aber wenn
es sich um die Frage über das principium individuationis handelt, folgt
er schon darin der Ansicht des Gottfried v. Fontaines, dass das Sein der
Individuen keinenfalls ein accidentelles sein könne 235), und auch an den
nemlichen Autor erinnert uns die Erklärung, dass das concrete Seiende
stets durch anderweitige Wesenheiten bedingt sei und die bestimmt determinirte
Modification der Form im Individuum auf eine Verbindung eines
Materiellen und eines Formellen hinweise238). Eben darum kann sich
Richard durchaus nicht mit der „species intelligibilis" des Scotus (s. Anin.
1 1 0) befreunden , denn dieselbe habe höchstens einen Sinn , wenn man
unter ihr das begriffsmässig entstandene „Wort" verstehe, denn die Idee
eines Dinges als ewige könne nicht ein Werkzeug für unser mit Ver
gänglichkeit behaftetes Denken sein, und letzteres habe seinen Ausgangs
punkt, auf welchen es sich stütze, nur in den Sinnen, vermöge deren
wir die Eigenthümlichkeiten der Dinge erfassen , um dann aus den vorfindlichen
Aehnlichkeiten („simititudo", s. Abschn. XVII, Anm. 393 u. 395,
u. Abschn. XIV, Anm. 474) auf syllogistischem Wege auf ein für sich
bestehendes Substrat zu gelangen 237). So erhält Richard's Conceptualismus
233) Quodl. f. 1 r. B: In mente divina sunt ideae specierum et singularium
contentorum sub speciebus Cum ipsa idea sit ipsa divina essentia, inquantum
apprehensa a divino inteltectu ut imitubitis ab aliis a se, et ideo cum non tantum
sit imitabitis a speciebus, sed etiam ab individuis specierum, dico, quod est idea
non tantum specierum, sed etiam singularium. In Sentent. I, Dist. 36, art. 3, qu. 4,
f. 111 v. B: Idea in deo non tantummodo dicit rationem cognitionis, sed etiam rationem
factionis rerum. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 518.
234) Quodl. a. a. O. : Magis differt Petrus a Paulo, quam Petrus ab nomine ;
Petrus enim non est Paulas, sed Petrus est homo; aliquo tamen modo differt Petrus
ab homine, inquantum id, quod dicit „homo" sub esse non signato, dicit „Petrus"
sub esse signato, et ideo, quod dicit „homo" sub ratione communicabiti, dicit „Petrus"
sub ratione incommunicabiti. lgitur dico, quod maior est differentia secundum ra
tionem inter ideas duorum singularium, quam inter ideam speciei et individui. Vgl.
Abschn. XVII, Anm. 520.
235) Ebend. f. 4 v. A : Esse actualis existentiae, quo creatura est in primo
actu, non est aeeidens essentiae ipsius creaturae. S. ob. Anm. 65 u. hingegen bei
Scotus Anm. 137.
236) Ebend. f. 5 r. A: Omni essentiae crealae ad suam existentiam necessarium
est aliquid aliud a se, quia omnem essentiam creatam oportet ab alia essentia esse
et ab alia essentia conservari Si intelligatur esse per essentiam sicut per quoddam
principium formate essendi vel per modum formae significatum, haec propter
hoc in compositis essentiae comprehendit materiam et formam; sie dico, quod ens
creatum est per suam essentiam S. ob. Anm. 67.
237) In Sentent. II, Dist. 24, art. 3, qu. 3, f. 100 v. A: In statu corruptibiti
238 XIX. Richard v. Middleton. Petrus v. Auvergne.
eine sehr entschieden empiristische Färbung , welche nicht bloss über
Thomas (Abschn. XVH, Anm. 500), sondern auch über Scotus (oh. Anm. 114)
weit hinausgeht, wenn das Erkennen überhaupt principiell als etwas
Passives bezeichnet wird 23b). In jener Frage hingegen, welche die unitas
formae betraf, entfernt sich Richard wieder von den Thomisten, indem
er eine Mehrheit von Formen , welche in Einem Wesen sich vereinigen,
zulässt, aber für diejenige, welche bei Entstehung der Wesenheit zuletzt
abschliessend gewirkt hat, die Function einer anmachenden Einheit be
ansprucht, so dass er hierin auf Seite des Scotus, nicht aber des
Lamarre tritt239).
Ein umgekehrtes Verhältniss zeigt sich bei einem anderen Zeitge
nossen ; nemlich der Dominikaner Petrus von Auvergne (seine Blüthezeit
fallt um d. J. 1300), welcher als äusserst fruchtbarer Schriftsteller
in zahlreichen (bis jetzt ungedruckten) Commentaren zu den physikalischen
und naturgeschichtlichen Werken des Aristoteles, sowie auch zur Politik,
zur Metaphysik und zur Logik, sich im Ganzen an Thomas anschloss 24°),
glaubte dennoch zugleich die Gründlichkeit der Exegese durch Aufnahme
mancher Erläuterungen des Scotus steigern zu können. In dem Commentare
zur Isagoge folgt Petrus allerdings darin dem Thomas, dass die Logik
non cognoseimus per naturam de loge communi substantiam per propriam eius speciem,
nisi aeeipiatur species pro verbo, quod inteltectus concipit de ea per suas proprietates.
Nun enim cognoseimus eam immediate per suam speciem increatam, quae
est idea, (B) cum divina idea non possit habere rationem Instrumentalis agentis
respectu nostri actus intelligendi, quia divinam essentiam non cognoseimus im
mediate per naturam Pruetcrea non cognoseimus substantiam per propriam eius
speciem acquisitum, nisi aeeipiendo speciem pro verbo Inteltectus noster nullnm
potest reeipere speciem inteltigibitem ab inferiori nisi per ministerium sensuum
Non cognoseimus substantiam per propriam eius speciem, sed per suas proprietates
argumentando, eo quod in illis est aliqua simititudo substantiae (f. 101 r. A)
Intettectus concladit, quod illi enti natum est atiquod ens subsistere, et fandern concladit,
ittud ens esse per sc subsistens, et sie devenit in cognitionem substantiae.
238) Ebend. qu. 2, f. 100 r. A : Nostrum intelligere consistens in simptici apprebensione
, in qua non est compositio nec divisio, est pati Motio enim inteltectualis
est ab intelligente per activum inteltectus, et est in intelloctu per passivum
intettectus, et cum ipsa motio inteltectualis, inquantum est in intelligente, sit
passio, sequitur, quod intelligere sit pati.
239) Quodl. f. 6 v. A : Anima intettectiva est humani corporis -forma ita, quod
est forma principalissima ipsius hominis, h. e. forma hominis comptetiva, per quam
homo reponitur in speeie hominis (B) Anima intelloctiva est forma ultima,
quia in homine nulla est nobitior ea; sed forma ultima est, per quam compositum
reponitur in specie. Ebenso In Sentent. II, Dist. 17, ort. 1, qu. 3, f. 70 r. A. Vgl.
ob. Anm. 30 u. 155.
240) Handschriftlich sind von Petrus de Alvernia in Paris noch vorhanden :
Supptementum commentarii S. Thomae in librum tertium de coelo, Quaestiones super
quatuor libros de coelo et mundo, Super quatuor libros meteororum, Super Arist. de
iuventute et senectute , De somno et rigitia, In quosdam parvorum naturalium libros
a S. Thomo expositus, In Arist. de plantis, In Arist. de motu animalium, Super libros
roliticorum, Super duodeeim libros metaphysicorum, Super totam logicam veterem,
Super Porphyrium, Sophisma determinatum. S. Hauriau, De la phit. scol. II, p. 260 ff.
Eben durch Haurean wurde ich auch auf die Pariser Handschrift, welche „Cod.
Sorbonn. Nro. 955" signirt ist, hingewiesen, aus welcher ich Einiges zur Probe mit
theite. Die genauere Einsicht derselben zeigte mir auch , dass die Schrift Super
Porphyrium eben doch nur der erste Theil des grösseren Ganzen Super totam logicam
veterem sel.
XIX. Petrus von Auvergne. 239
modus sciendi sei241), und auf gleicher Quelle und einer Stelle Albert's
beruht es, wenn die Logik ausdrücklich als „formalis" der Metaphysik
gegenübergestellt wird242). Aber indem Petrus sodann eine neuere
Formulirung der Ansicht erwähnt, dass der Syllogismus nicht der primäre
und wesentliche Gegenstand der Logik sei243), benützt er zur Wider
legung dieser Meinung und zur Begründung der gegenteiligen fast
wörtlich die betreffende Auseinandersetzung des Scotus 244). Was die
Universalien betriüt, bei welchen er auch von Avicenna beetuflusst
wird 245), greift er zum Nachweise einer objectiven Existenz derselben
gleichfalls nach Gründen, welche Scotus (sowie auch Vincenz v. Beauvais)
angeführt hatte246); aber natürlich gilt ihm die objective Seite der Uni-
241) Cod. Sorbonn. 955 (f. 83 ff.): Circa librum Porphyrii quaeruntur quaedam
in generali Primo de subiecto ipsius logicae, utrum togica sit de mo to
sciendi tanquam de subiecto. Ei arguitur quidem sie: Id est subiectum in scientia,
de quo et de cuius partibus terminatur in tota scientia; sed de modo sciendi et de
partibus eius terminatur in tota logica; ergo etc Praeterea itlad est subiectum
in scientia, penes cuius divisiones dividitur itla scientia; sed secundum divisionem
modorum sciendi dividitur tota logica in artem dividendi, diffiniendi et cottigendi
etc. S. Abschn. XVII, Anm. 489.
242) Secundo quaeritur, utrum sit de ente tanquam subiecto. Et argumentatur,
quod non. Duarum diversarum scientiarum nun debet esse subiectum idem, et causa
Auius est, quod diversitas subieeti causat diversiiatem scientiarum; sed metaphysica
est de ente tanquam de subiecto; ergo logica non est de ente tanquam de subiecto,
cum sit diversa a metaphysica. Praeterea scientia, quae est de ente, est realis, sed
logica non est realis, sed formalis. S. ebend. Anm. 362 u. 488.
243) Tertio quaeritur, utrum sit de syttogismo tanquam de subiecto (vgl. ob.
Anm. 93 u. Abschn. XVII , Anm. 370). Et videtur, quod non, quia, si totum est
subiectum in toto, et pars in parte, ergo, si syllogismus est subiectum in tota logica,
ergo et partes sytlogismi in partibus logicae; sed scientia libri etenchorum pars est
logicae; eo syllogismus non est subiectum, quia syllogismus tophisticui non est
syltogismus Praeterea omnis scientia, quae est de syllogismo tanquam de suhiecto,
est alieuius generis determinati, nam syllogismus genus determinalam est; sed
logica non est alieuius generis determinati. Vgl. ebend. Anm. 370.
244) Ad id dicendum, quod logica est de syllogismo tanquam de subiecto; de
syllogismo enim secundum verba et non secundum rem Et sie est tota nova
logica, quae distinguitur secundum divisionem ipsius sytlogismi, quae statim apparebit
Dicendum est enim, quod tota logica est de syltogismo tanquam de sub
iecto, et hoc potest esse dupliciter, aut de ipso sytlogismo in se et absolate aut de
his, quae attribuuntur syllogismo. Si primo modo, sie est Uber Priorum. Si vero
secundo modo, sie est dupliciter, quia alia attribuuntur syllogismo aut tanquam partes
integralos aut tanquam partes subiectivae; si primo modo, hoc est dupliciter, quia
attribuuntur ei tanquam partes integrates remotae, et sie est Uber Praedicamentorum,
aut sieut partes integrates propinquae, et sie est Uber Periermenias. Si autem sit
de his, quae attribuuntur tanquam partes subiectivae, sie est tota nova togica, quae
dividitur sie: aut syllogismus contrahitur per medium, quod est necessarium, et sie
est Uber Posteriorum, aut per medium, quod est probabite, et sie est Uber Topicorum,
aut per medium, quod est privatio eius, et sie est Uber Elenchorum. Alii autem veteris
logicae sunt de bene esse, ut Uber Porphyrii, qui sc. ad cognitionem praedicamentorum.
S. bei Scotus, ob. Anm. 93, das Original dieser Erörterung.
245) Liber Porphyrii , cuius subiectum sunt universalia, non inquantum
sunt quinque, sed inquantum uniuntur sub hac forma, quae est universate. Vgl.
Abschn. XVI, Anm. 171 f.
246) Quaeritur, utrum universalia habeant esse. Et videtur, quod non, quia
omne, quod est, ideo est, quod unum numero est, sed universate non est antun
numero Ad hoc dicendum, quod universalia possunt probari esse per hoc,
quod dant esse inteltectui ; haec enim est eorum operatio ; quia id, quod dat esse,
240 XIX. Petrus v. Auvergne. Alesander v. Alessandria.
versahen nicht als die ausschliessliche, sondern er ist dabei wieder Thomist
genug, um in jenen bequemen Dualismus einzumünden, welcher durch die
aristotelische Unterscheidung des Potenziellen und des Actuellen einigermaassen
übertüncht ist247).
Hingegen viel enger, wenn auch nicht ausschliesslich, hängt mit der
Lehre des Scotus Dasjenige zusammen, was Alexander von Alessan
dria (gest. i. J. 1314) in seinem Commentare zur Metaphysik kundgab,
welchen man früher für eine Arbeit des Alexander Alesius (s. Abschn.
XVII, Anm. 274) hielt. Allerdings wenn ein zweifaches Auftreten der
Universalien, nemlich sowohl in causando als auch in praedicando, unter
schieden wird (wobei der Wortausdruck uns an Richard v. Middleton
erinnert, s. Anm. 230), kann man immerhin sagen, es sei diess nur der
gewöhnliche thomistische Dualismus 248), und auch die gegen Plato geübte
Polemik liesse sich trotz ihrer schärferen Formulirung auf die nemliche
Quelle zurückführen'-49). Aber Alexander spricht sich hinwiederum sehr
entschieden dabin aus, dass die Universalien überhaupt sachlich nicht ge
trennt von dem Einzelnen existiren, hingegen wohl logisch als ein „modus"
mittelst des „conceptus" losgetrennt werden können 250). Und diesem
scotistiseben Standpunkte bleibt er auch bei der Frage über das Princip
der Individuation getreu, indem er im Hinblicke auf die Controverse be
treffs der Angelologie daran festhält, dass auch ausserhalb der Materie
eine Individualisirung dadurch stattfinden könne, dass die Wesenheit sich
habet esse necessario; absurde est enim dicere, quod id, quod non habet esse, darct
esse alieui. S. ob. Anm. 100 u. Abschn. XVII, Anm. 297.
247) Secundo quaeritur, utrum sint separata a singularibus. Et videtur, quod
sint, quoniam omnis scientia est incorruptibitium Ad id dicendum, quod opinio
Platonis fuit, quod universalia essent separata a singularibus (vgl. Abschn. XVII,
Anm. 501) Et Aristotetes contra ipsum argumentatur, ... .quoniam id, quod faciat
cognitionem de particularibus , ipsis debet esse in eis Potest esse scientia de
universalibus , quia etsi non de corruptibitibus secundum se, de corruptibitibus tamen
per aeeidens bene potest esse scientia Universalo quantum ad rem subiectam
intuitioni est universate potentia et hoc modo est coniunctum ipsis particularibus,
..... sed universate quantum ad ipsam intuitionem est universalo in actu et est in
ipso intelloctu et apprehenditur ab eo et hoc modo separatum est ab ipsis sensibitibus
lntelligendum ergo secundum intentionem Aristotelis, quod universalia uno
modo separata ab ipsis singularibus et alio modo non, et uno modo corruptibitia et
alio modo non. Vgl. ebend. Anm. 493, 508.
248) Atexandri de Ates, doctoris irrefragabitis , in XII Aristot. Mctaphysicae
libros etc. Veneiiis 1571. fol. Fol. 7 v. A : Notandum est, quod universate dicitur
duobus modis, sc. in praedicando et in causando Possumus loqui de universali
in causando vel de universali in praedicando. Ebenso f. 283 v. A. S. Abschn.
XVII, Anm. 507 f.
249) Ebend. f. 28 v. A : Plato in sua positione ineurrebat duo opposita ; ponebat
enim speciem separatam et quod haberet esse independens ; ponebat autem se
cundo, quod haec species esset universate; cum autem universalo habeat esse
dependens ad iitud, cuius est universate, sequitur, quod ista species debuit esse
dependens; ei ita erit independens et dependens. S. ebend. Anm. 501.
250) Ebend. f. 66 r. B: Si loquamur de separatione secundum rem, impossibite
est, quod universate sit separatum a singulari, eandem enim rem, quam dicit
haec humanitas, dicit humanitas ; st autem loquamur de separatione secundum
rationem, sie universalo separatum est a singularibus ; licet enim unam et eandem
naturam dicant universalo et singulare, tamen itlam dicunt secundum differentem
modum et differentem coneeptum; „hie homo" enim dicit naturam humanitatis cum
intetloctu et coneeptu prineipiorum individuantium. S. ob. Anm. 129.
XIX. Alexander v. Alessandria. Gerhard v. Bologna. Radulph Brito. -241
mit jenem Auftreten verbinde, welches dem „suppositum" als solchem
zukommt251), wobei wir beachten müssen, dass hiemit bereits damals
im Anschlusse an Scotus selbst (ob. Anm. 109) die Häcceität durch jenen
byzantinischen Begriff ausgedrückt wurde. Auch die Annahme, dass die
Individuation für die Wesenheit selbst etwas Accidentelles sei, wiederholt
Alexander aus Scotus 252). Und so dürfen wir uns nicht wundern, wenn
bei ihm auch die Lehre betreffs der formalitates (ob. Anm. 147 ff.) eine
Anwendung findet 25 3). Eigentümlich aber ist es, dass er dann dennoch
die Frage über unitas formae ganz in der nemlichen Weise wie Gott
fried von Fontaines und Johannes Parisiensis beantwortet 254).
Vielleicht irren wir auch nicht, wenn wir den Gerhard von
Bologna (gest. 1317) den Vertretern einer scotistischen Richtung bei
zählen, wenn auch bis jetzt noch nicht hinreichendes Material vorliegt,
um die ihn betreffenden Fragen genügend zu entscheiden 255).
Zuversichtlicher möchte ich mich über Radulph Brito (um 1317
thätig) äussern, obwohl ich hiebei in Widerspruch mit Haureau's Forschung
gerathe. Wir sind nemlich bezüglich Radulph's nur auf Dasjenige ange
wiesen , was der genannte Gelehrte aus Pariser Handschriften mittheilte ;
251) Ebend. f. 118 v. B: Posito, quod diversitas numeralis sub una specie non
potest esse nisi per materiam, in separatis a materia non potest esse nisi unum
numero sub una specie Hanc positionem non reputo reram; credo enim, quod
multiplicatio individualis sub una specie possit esse in separatis a materia ita, quod
haec duo fierent simut, quod ipsa forma sit separata a materia et etiam multiplicari
possit individualiter et numeratiter Imaginabimur enim, quod agens super
naturate formas separatas multiplicare potest infra unam speciem per diversa supposita
ita, quod compositio ex supposito et essentia facit multiplicationem individualom,
sicut est compositio ex materia et forma in formis materialibus. Vgl.
ob. Anm. 13, 28 u. bes. 109, 139, 145.
252) Ebend. f. 203 v. B : Principia individuantia aeeidunt ipsi essentiae. S.
Anm. 137.
253) Ebend. f. 103 v.B: Non solam formalitas propinqua dicitur formalitas rei,
sed etiam formalitas remota, quae est de essentia formalitatis propinquae ; eo modo,
quo dicimus, quod humanitas nön sotum est formalitas Socratis, sed etiam animalitas.
Vgl. f. 201 v. B, 231 r. B.
254) Ebend. f. 44 r. A : Quaelibet forma specifica componitur ex conceptibus
formatibus, ef explicatio härum conceptuum est definitio rerum; et in his con
ceptibus est prius et posterius, et unus conceptus per se facit aliam rationem, quam
secundus, et omnes simul faciunt unum conceptum, v. g. in specie hominis est con
ceptus rationalitatis el animalitatis et substantiae et entitatis et hi omnes faciunt
conceptum hominis. S. ob. Anm. 70 u. 74.
255) Hauriau, welcher Handschriften zweier Werke des Gerhard in Händen
hatte, beruft sich (II, p. 384) auf einige Stellen derselben, in welchen Gerhard
betreffs der Universalien und der unitas formae mit Thomas übereinstimme. Jene
Stelle aber, welche Haureau im Wortlaute mittheilt, ist eher geeignet, unsere
Zweifel über Gerhard's Stellang zu erregen. Denn wenn wir dort lesen „Formae
communes, in quibus inveniuntur universalia, sunt entia in potentia; et ideo scire
aliquid, secundum quod est universate, est scirc in potentia; communicatio ergo, quae
intelligitur in formis communibus, habet esse extra animam in potentia; ista autem
communicatio, quae intelligitur in materia, est pura privatio, cum non intelligitur
nisi secundum ablationem formarum individualium ab co", — so weiss ich nicht,
ob Solches nicht vielmehr eine Uebertreibung scotistischer Anschauungen sei (s.
Anm. 112—121 ü. 142). Allerdings ist es misslich, sich aus etlichen herausge
rissenen Zeiten eine Ansicht bilden zu sollen, und Gerhard wird eine zweifelhafte
Gestalt bleiben, bis Mehreres aus Handschriften veröffentlicht ist.
Pbantl, Gesch. III. 16
242 XIX. Radulph Brito.
aber ich glaube , mir aus jenem Materiale eine andere Auffassung ent
nehmen zu müssen. Wenn nemlich Radulph schon die intentio secunda,
wie er ausdrücklich sagt, nur „in concreto", nicht aber „in abstracto"
verstanden wissen will, wornach Gattungs- und Art-Begriffe eben nur
nach ihrem „esse in pturibus" zu ' betrachten seien , so streift dieses
offenbar an die Auffassung des Scotus 256), und ebendahin dürfte sicher
auch die entschiedene Betonung der denominatio zurückführen 257). Ferner
unterscheidet Radulph ebenso , wie der vorhin genannte Alexander , ein
doppeltes Auftreten der Universalien in causando und in praedicando,
womit er Erklärungen über Priorität und Posteriorität des Singulären
verbindet, welche auf bekannten aristotelischen Stellen beruhen und darum
allerdings sowohl bei Thomas (Abschn. XVII, Anm. 511) als auch bei
Scotus (ob. Anm. 122) eine Rolle spielten 258). Aber völlig unzweideutig
tritt der scotistische Standpunkt darin hervor, dass Radulph gleichfalls
(vgl. ob. Anm. 147 u. 155 ff.) an der pturalitas formarum, und zwar
gerade im Interesse der Aussagbarkeit der Universalien , festhalten zu
müssen glaubt 259).
256) Bei Hauriau II, p. 389 (aus Pariser Handschriften mitgetheilt) : Intentio
nihit aliud est, quam quaedam ratio intelligendi rem, ut est in pturibus, seu quaedam
cogitatio rei, sicut universate nihit aliud est, quam quaedam ratio intelligendi,
ut est in pturibus Logica igitur est de secundis intentionibus non in abstracto,
sed in concreto, ut coneernunt rem primo intelloctam; unde logicus non considerat
de generalitate et specialitate in abstracto, sed considerat de genere et specie in con
creto modo. Istae intentiones sunt triplices secundum triplicem operationem intelloctus.
Una enim est operatio intelloctus, quae apprehendit simplicia; alia est, quae
simplicia apprehensa componit et dividit ; tertia est, discurrere a praemissis ad consequentiam.
Vgl. ob. Anm. 100 ff.
257) Ebend. : Unde genus et species dicuntur quaedam incomploxa, ut denominata
sunt intentionibus Licet aliqui dicant, quod ista sint per se, quia genus
et species dicunt rem, tamen istae intentiones non dicunt res, nisi ut denominatae
sunt intentionibus, ut „homo est species". S. ob. Anm. 127.
258) Ebend. p. 390: Quaedam sunt universalia causalitate, alia propositione
(dass jedoch statt propositione sicher praedicatione,. gelesen werden muss, zeigen die
sogleich folgenden Worte ; s. auch Anm. 248). Modo si quaeratur de universatibus
causalitate, dico, quod itla sunt notiora secundum naturam, quam singularia, tarnen
non sunt notiora quoad nos Si autem loquimur de universali praedicatione,
dico per distinctionem, quia aut aeeipitur pro intentione universalis aut pro re subiecta
intentioni. Si pro intentione universali, sie dico duo : primo quod universate
itlo modo est posterius singularibus, aeeipiendo singulare pro re; secundo dico, si
aeeipiatur singulare pro intentione, quod universate prius est singulari
Aeeipiendo singulare pro intentione et universalo pro intentione singulare posterius est
quam universalo Si autem aeeipiatur universalo et singulare pro re subiecta
intentioni, qdhuc dupliciter possunt considerari, quia vel pro re abstracte sumpta vel
ut consideratur sub aliquibus proprietatibus Si considerentur pro re abstracte,
sie unum non est prius nec posterius altero Si autem aeeipiatur pro re ut stat
sub aliqua proprietate, primo in eodem genere cognitionis universalia sunt
prius ; secundo non facta relatione ad unam cognitionem universalia sunt
priora singularibus secundum naturam, non quoad nos.
259) Ebend. p. 388: Si genus esset aliquid unum in re per unam formam,
itla forma esset unius speciei tantum et tunc non passet genus praedicari de atia
specie nisi de itla sola, cuius est forma. Si itla forma sit communis omnibus speciebus,
tunc arguo : itla forma communis aut est eadem cum forma cuiustibet speciei
aut diversa. Si est eadem essentialiter cum formis specierum, tunc, cum formae
specierum sint multae et non una, sie etiam ista forma generis non erit una, sed
multae. Si sit diversa a formis specierum, aut est diversa numero aut specie aut
XIX. Petrus v. Abano. 243
Treffen wir somit unmittelbar nach dem Auftreten des Scotus ein
relatives Ueberwiegen der von ihm verfochtenen Anschauungen , so dass
dieselben sogar auf thomistischer Seite eine gewisse Aufnahme fanden
und dabei zugleich ihrerseits nicht in schroffer Ausschliesslichkeit festge
halten wurden, so musste es als eine gebotene Notwendigkeit erscheinen,
dass nun auch die Thomisten (wie schon früher, s. Anm. 71 ff.) sich
behufs der Reinheit ihrer Lehre zusammenschaarten. Und so treffen wir
den Thoniismus im Kampfe nicht bloss gegen Scotisten , sondern auch
gegen Halbthomisten, — ein Kampf, an welchem uns hier natürlich nur
die logischen Controversen interessiren.
Absehend von allem Theologischen darf ich somit hier mit ein paar
Worten auch den berühmten Mediciner Petrus von Abano (gest. 1320)
erwähnen, welcher als Averroist dem Verdammungsurtheile der Kirche
verfiel 260). Denn auf dem Gebiete der Logik zeigt sich derselbe als
reiner und strenger Anhänger des Thomas, dessen Ansichten er lediglich
wiederholt, sei es dass es sich um die Universalien261), oder um das
principium individuationis 262), oder um unitas formae handelt 263).
Theologische Thomisten hingegen knüpften vielfach an jene früheren
Controversen bezüglich der Schrift „Correctorium fratris Thomae" (s.
bei Lamarre ob. Anm. 27 ff.) an; da jedoch von dieser polemischen
Litteratur, welche in die ersten zwei Jahrzehnte des 14. Jahrh. fällt,
häufig nur die Namen der Autoren und die Titel der Schriften über.
liefert sind , können wir, so lange nicht alle einschlägigen Handschriften
gedruckt sind, nicht beurtheilen, in welcher Weise sich etwa die logische
Parteistellung gestaltet habe 264). Aber Einiges, was zu unserem Zwecke
genere ; si sit diversa numero ab istis, vere non poterit praedicari de istis, sicut non
vere dicitur, quod Socrates sit Plato, qui diflerunt numero; nec si sit diversa specie
vel genere, etiam non praedicabitur vere de istis speciebus Ergo genus non
potest esse idem essentialiter in diversis speciebus. Hier scheint mir das Missverständniss
Haureau's deutlich vor Augen zu liegen, denn derselbe erklärt die von
ihm mitgetheilte Stelle so, als ob es sich dabei um die Frage handle ,,si lo gerne
peut etre pris commc une chose" ; aber davon ist ja gar nicht die Rede, sondern
nur von der unitas formae und den ihr entgegenstehenden Bedenken.
260) Da Petrus v. Abano noch starb, ehe der für ihn bestimmte Scheiter
haufen errichtet war, konnte sich die Kirche das Vergnügen nicht versagen,
wenigstens nachträglich die Gebeine desselben zu verbrennen. „Eeetesia non sitit
sanguinem".
261) Conciliator controversiarum, quae inter phitosophos et medicos versantur,
Petro Abano Patavino, phitosopho ac medico ctarissimo, auctore etc. Venet. 1565. fol.,
f. 7 v. B: Universalo habet duptex esse: unum quidem in intelloctu iam possibiti in
actum aliquando deducto; aliud secundum se, prout a multis particularibus est quaedam
forma communis per inteltectum abstracta; hic enim species et simititudines
rerum abstrahtt a particularibus et signatis congregans, unam quandam naturam
communem natam inesse vel dici de pturibus.
262) Ebend. f. 36 r. B : Individuum est, quod de uno solo praedicatur particulari
Numero sunt idem, quorum materia est una, quod ipsa existens sub certis
dimensionibus signatis principium est individuationis et formae susceptionis.
263) Ebend. f. 24 r. A : Ex pturibus entibus actu non fit unum actu per essentiam
Si formae permaneant etementorum in misto actu, ipsum iam plarium existet
formarum ; quod est fals-um, cum unius rei sit unicum esse perfectivum.
264) So finden wir einen Rambert von Bologna (gest. 1308), welcher
„Apologeticum contra corruptorium Thomae pro itlius doctrinae defensione" schrieb (s.
Quetif, Scriptt. ord. Praedicatorum, I, p. 504) , einen Bernhard von Auvergne
16*
244 XIX. Pseudo-Thomas.
hieher gehört, liegt uns in mehreren jener sog. Opuscula vor, welche
man später für Arbeiten des Thomas selbst hielt und so in die Ausgaben
der Werke des Thomas aufnahm (vgl. ob. Anm. 76 u. Abschn. XVII, Anm.
484 u. 548 ff.). Es sind dieses Schriften, welche grösstentheils erst
nach Scotus entstanden sein können , aber eben dem Zwecke dienen,
die thomistische Auffassung gegen verschiedene Angriffe zu schützen.
In diesem Sinne stelle ich hier diese Litteratur eines Pseudo-Thomas
zusammen.
Ziemlich unbedeutend an Inhalt sowie an Umfang ist die Schrift De
natura accidentis, welche in der Erörterung des accidens naturate und
seines Verhältnisses zum substantiate sich ganz an Avicenna anschliesst 265),
aber daneben als eine zweite Art das accidens logicum bezeichnet, welches
(ähnlich wie einmal bei Albert) die Universalien in sich enthalten soll 266).
Was das principium individuationis betrifft, so wird hier gelegentlich
unter Berufung auf die schöpferische Kraft der Universalien der Standpunkt
des Thomas wortgetreu wiederholt 267). Hingegen die Lehre von der
unitas formae erscheint mit der neuen Wendung, dass in den concreten
Wesen die Eine entscheidende Form verschiedene anderweitige Formen
je nach bestimmten Verhältnissen (proportiones) , in welchen sie zur Ma
terie stehen, zur Wesens-Einheit vereinigt 268).
Auch die ausführlichere Monographie „De natura generis" hält sich
in Erörterung des Gattungsbegriffes durchgängig an Avicenna 269), dessen
* Angaben auch bei anderweitigen Punkten, z. B. in Bezug auf esse und
quidditas, ausdrücklich citirt werden 270). Bemerkungen über das Verhältniss
der Logik zur Metaphysik und über die Eintheilung des ens sind
unmittelbar aus Aristoteles entnommen271). Was über prima und se-
(oder de Gannato), welcher von dem angesehenen Thomisten des 15. Jahrb. Johannes
Capreolas öfters beifällig erwähnt wird und mehrere Schriften betreffs jener Controversen
verfasste, nemlich Contra die tu Henrici de Gundavo, quibus impugnat Thomam
, Contra Godefridum eadem de causa, Contra Jacobum Neapolitanum eadem de
causa (Quetif, a. a. O. p. 493); letzterer Jacobus v. Neapel ist identisch mit
Jacobus de Viterbo (oder Capoeeius), und gegen ihn schrieb auch Robert Orphordius,
welcher ausserdem unter gleichem Titel wie Bernhard gegen Heinrich
Göthals polemisirte (ebd. p. 431). Auch Wilhelm Mackefield schrieb ebenso
gegen Heinrich und ausserdem Contra corruptorem Thomae und De unitate formarum
(ebd. p. 493).
265) In der oben (Abschn. XVII, Anm. 485) erwähnten Ausgabe als Opusc. 41
gedruckt, Vol. XVII, 2, f. 1. Vgl. Abschn. XVI, Anm. 157 ff.
266) Ebend. f. 1 v. A : De aeeidente logico Omnia universalia accidentia
quaedam sunt sequentia res secundum esse, quod habent in anima. Vgl. Abschn.
XVII, Anm. 379.
267) f. 1 r. A: In materia natae sunt inesse quaedam formae generales et quae
dam specialos, quarum natura est, in materia facerc, quidquid formae generalos
natae sunt facere (B) Materia est principium individuationis sub dimensionibus
certis. Vgl. a. a. O. Anm. 508 u. 519.
268; f. 1 r. B: Ipsum constitutum ex materia et forma, cuius est esse acta, in
quo cum non possint esse ptura esse substantialiu sub una forma, quam sub aliqua
alia forma, per «nom formam sequuntur omnia, quae in diversis per diversas formas
contingunt; proportiones vero, quae pertinent ad istam materiam, ordinant eam ad
diversas essentias formarum determinate.
269) Opusc. 42 ebd. f. 1 v. A—7 r. A. Vgl. Abschn. XVI, Anm. 106—117.
270) f. 1 v. B u. 2 v. A; vgl. ebend. Anm. 103 u. 93.
271) f. 2 r. B. Vgl. Abschn. IV, Anm. 231, 298, 380.
XIX. Pseudo-Thonias. 245
cunda intentio gesagt wird, enthält Nichts neues, wenn auch vielleicht
ein leiser Einfluss des Scotus dabei bemerkbar ist272). Hingegen zum
ersten Male begegnet uns hier die Aufzählung von sechs transcendentia,
nemlich ens, res, aliquid, unum, bonum, verum, wobei nicht bloss jene
vier Begriffe, welche uns schon beim ächten Thomas begegneten (Abschn.
XVII, Anm. 515) hier um zwei neue {res und aliquid, sicher nach ara
bischem Vorbilde) vermehrt sind, sondern auch die Bezeichnung „transcendentia"
als neu erscheint; und schwerlich irren wir, wenn wir auch
darin eine Einwirkung der scotistischen formalitates erblicken, dass ge
sagt wird, jene sechs Begriffe seien sachlich identisch und nur logisch
von einander verschieden 273). Eigenthümlich ist auch, dass der Schluss
der ganzen Schrift in Mathematik und Naturwissenschaft ausmündet274).
In der Schrift „De pturalitate formarum" ist bereits von Schmähun
gen die Rede, welchen die wichtige Lehre von unitas formae ausgesetzt
sei; um aber dieselbe zu befestigen, könne man theils ex distinctione
formarum, theils ex entitate, theils ex unitate Beweisgründe schöpfen275).
Indem aber die Abhandlung entweder von ihrem Verfasser unvollendet
gelassen oder fragmentarisch überliefert wurde, finden wir nur die beiden
ersten Motive ausgeführt, und zwar in ziemlich wunderlicher Weise.
Wenn nemlich die Formen sich dadurch von einander unterscheiden, dass
die eine vollkommener ist und höher steht, als die andere, und wenn
hiebei wie bei den Zahlen die niedrere in der höheren enthalten ist, so
werde die Natur, welche Nichts überflüssiges thue, doch wohl nicht den
unvollkommneren Grad der Form noch neben dem vollkommneren zur
besonderen Existenz bringen276); ja eine Form müsse gerade um so
einfacher sein, je vollkommner sie sei, denn indem die sämmtlichen nach
272) f. 4 r. B : Nomina primae intentionis sunt, quae rebus sunt imposita ab
solate mediante conceptione, qua fertur inteltectus super ipsam rem in se; nomina
autem secundae intentionis sunt itla, quae imponuntur rebus non secundum quod in
se sunt, sed secundum quod subsunt intentioni, quam intelloctus facit de eis. Vgl.
ob. Anm. 105.
273) f. 1 v. B : Sunt autem sex transcendentia, videlicet ens, res, aliquid, unum,
verum, bonum, quae re idem sunt, sed ratione distinguuntur. Vgl. Abschn. XVI,
Anm. 32, u. ob. Anm. 149 (mit den puncta transcendentia des Raimundus Lullas,
vor. Abschn. Anm. 140, hat diess keinenfalls Etwas zu schaffen); s. unten Anm. 355.
274) f. 4 v. B De metaphysica autem et logica et earum consideratione , quae
ad omnia se extendunt, actum est; nunc vero de naturali et mathematica restat
agendum.
275) Opusc. 45, ebd. f. 11 r. B: Inter veritates siquidem de principiis naturae
de unitate formae in uno individuo ad plarimas se extendit veritates, sufficiat
ad praesens, quasdam rationes communes in scriptis adductas contra cavitlationes
fortificore Ostenditur autem propositum tribus viis ad praesens: prima sumitur
ex distinctione formarum a se invicem, secunda ex ratione entitatis, tertia ex ra
tione unitatis.
276) Ebend.: Formae rerum sunt sicut numeri et figurae, quantum ad hoc, quod
una forma addit perfectionem super aliam, sicut unus numerus addit super alium
et sicut una figura super aliam et virtute continet ipsam; forma ergo perfectior virtute
continet formam imperfectiorem ; posita ergo forma perfectiori superflait ponere
imperfectiorem ; cum ergo in natura nihit sit superfluum, non permittit natura, quod
in eodem composito sint duae formae, quarum una sit perfectior alia. Ad huius
rationis evidentiam considerandum est, quod omnes formae substantialos sunt
eiusdem generis.
246 XIX. Pseudo-Thomas.
verschiedenen Graden abgestuften Formen zu Ein und der nemlichen
Gattung gehören, sei ein gleichzeitiges Zusammrnbestehen derselben un
möglich2'7). Auf dieses erste Motiv könne man dann auch sofort das
zweite stützen, oder letzteres durch den Hinweis auf die reale Wirkung
der in sich einheitlichen Form erledigen 278).
Die kurze Abhandlung „De inteltectu et intelligibUi" zeigt uns neben
dem gewöhnlichen thomistischen Dualismus zwischen Singulärem und
Allgemeinem279) eine entschiedene Bezugnahme auf Scotus , indem als
Gegenstand der Wortbedeutung nur die subjectiv begriffliche Auffassung,
nicht aber die species inteüigibilis , bezeichnet wird 280). Uebrigens
knüpft sieh hieran eine etwas mystische Dreitheilung der Sprache , je
nachdem dieselbe vom Herzen oder von der Einbildungskraft oder vom
Munde ausgeht 2 8 1).
Unter dem Titel „De universalibus" sind uns zwei Tractatus er
halten, deren zweiter jedoch durchaus nicht eine Fortsetzung des ersten
ist, sondern jeder derselben behandelt das Thema derartig in seiner
eigenen Weise, dass wir zweifellos zwei ganz verschiedene Verfasser vor
uns haben 282). Der erstere beginnt sofort mit einer Aufzählung und
Kritik der verschiedenen Meinungen über die Universalien , wobei die
Epikureer, die Platoniker, die einseitig übertreibenden Scotisten, und die
Anhänger Bonaventura's sämintlich durch aristotelische Stellen widerlegt
werden 283). Und dasjenige, was sich Thomas aus Aristoteles und Avi-
277) f. 12 v. A: Omnis forma est simplox, et nulla est eomposita ex formis, et
tanto forma est simplicior, quanto maior est et perfectior (B) Unde impossibite
est, quod compatiatur secum aliam in eodem subiecto, cum sit eiusdem generis cum
unaquaque, sicut et omnes formae aliae sunt incvmpossibites propter hoc, quod sunt
eiusdem generis.
278) f. 12 v.B: Secunda via ostendendi propositum sumitur ex potestate essentiali
formae substantialis, ex hoc sc. quod quaetibet forma substantialis constituit
ens simpUciter; quod possei probari ex prima via supposita incompossibititate
formarum; ex hoc enim statim sequitur, quod omne subsistens materiate, cum sit
unum subiectum unam tantum habens materiam, tantum sit una forma cuiustibet,
quae faciat esse subsistens. Sed tamen ex propriis huius viae est procedendum ;
pro prineipio autem huius viae sumendum est, quod omnis forma naturalis est prineipium
alieuius motus naturatis et quietis.
279) Opusc. 53, ebd. f. 37 v.B: Ipsa natura, cui aeeidit (vgl. ob. Anm. 266)
inteiligi , non est nisi in singuldribus ; sed hoc ipsum, quod est intelligi , est in
inteltecla.
280) f. 37 v. A: Vox exterior neque significat ipsum intelloctum neque speciem
intelligibitem neque actum intelloctus, sed coneeptionem, qua mediante refertur ad rem.
Vgl. ob. Anm. 126 f.
281) Ebend.: Triptex estverbum: verbum cordis sive inteltectualo, verbum imaginationis
sive imaginabite, verbum oris sive vocalo ; primum est manans, secundum
disponens, tertium operans.
282) Opusc. 55, ebd. f. 38 r. A, und Opusc. 56, f. 39 r. B. *
283; f. 38 r. A: Circa universalia multiptex fuit et diversorum phitosophorum
opinio. Quidam enim, sicut Epicurei, non ponentes distinetionem esse nisi secundum
sensum dicebant, quod nihit est universate Quidam posuerunt, ea esse et
subsistere praeter singularia et praeter inteltectum, et isti fuerunt Platonici; .... philosophus
dicit contra liatonem deridendo eum „gaudeant genera et species, monstra
enim sunt" (s. Abschn. III, Anm. 66). Sumamus autem necessarium argumentum,
quod format Avicenna contra eum (folgt die Stelle Abschn. XVI, Anm. 188)
Quidam posuerunt universalia nobis innata et concreta per dictum phitosophi,
quod intelligimus, cum votumus (Abschn. IV, Anm. 107), quod non esset dictum,
XIX. Pseudo-Thomas. 247
eenna behufs eines bequemen Dualismus herausgelesen hatte, bildet nun
die positive Ansicht des Verfassers, welcher in seinem Wortgebrauche
fast das ganze Register der Terminologie des Albert und des Thomas
(s. Abschn. XVII, Anm. 398) erschöpft und hiezu noch den älteren Aus
druck „diversi respectus" (s. Abschn. XIV, Anm. 137) hinzufügt und
auch seine Uebereinstimmung mit dem thoniistischen Princip der Individuation
kundgiebt 284). Daran schliessen sich Erörterungen über intentio
universalitatis und über universalia accidentium an, welche wörtlich
theils dem Thomas theils dem Avicenna entnommen sind 285); hierauf
aber folgt eine förmliche Casuistik über Priorität oder Posteriorität der
Universalien (vgl. ob. Anm. 258), indem hiebei vorerst der Unterschied
zwischen realem Sein und Erkennbarkeit derselben festzuhalten sei, und
ersteres entweder als Abstractum oder als Form gefasst werden könne,
wovon wiederum die Form sowohl nach ihrer Thätigkeit als auch nach
ihrer Absicht (intentio) betrachtet werden müsse, für welch beide Ge
sichtspunkte abermals zu unterscheiden sei zwischen höher liegenden und
tiefer stehenden Universalien, deren erstere wieder entweder auf ihre
eigene oder auf eine mittelbar entferntere Individuation bezogen werden
können 286). Der Rest aber enthält Bemerkungen über den artmachenden
nisi ipsa nobis universalia innata essent et semper actu praesentarentur ipsi animae
(diese Ansicht konnte nur von extremen Scotistin ausgehen, welche den Begriff der
species inteltigibitis in augustinischem Sinne forcirten, vgl. ob. Anm. 100 u. 114— 125).
Contra quod est etiam phitosophus (folgt die empiristische Stelle Abschn. IV, Anm.
53) Alii vero posucrunt, quod formae intelloclaales effluunt in mentem nostram
ab intelloctu agente, ponebant autem, intelloctum agentem non esse in nobis, sed
extra nos, et dicebant, istum esse deum (s. Bonaventura, Contra istos est phitosophus in tertio de anima (s. AbsAcbhsnc.hnI.V,XVAInIm,. A6n3m.ff.5) 52)
284) f. 38 r. B : Sententia tamen Aristotelis vera est, et tangitur in hoc
duplox esse universalis, unum, secundum quod est in rebus, aliud, secundum quod
est in anima Natura, quae individuatur per materiam in singularibus, efficitur
postea universalis per actionem intellectus depurantis ipsam a conditionibus, quae
sunt hic et nunc Lapis non est in anima, sed species lapidis (Abschn. IV,
Anm. 176) Diversis respectibus potest aliquid esse genus et species et univer
salo et particulare Est universalis, inquantum habet rationem uniformem ad
omnia individua, prout aequaliter est simititudo omnium Habet rationem
communitatis, secundum quod est communis per repraesentationem pturium Unitas
generis ex ipsa indeterminatione procedit vel indifferentia.
285) f. 38 v. A. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 493. u. Abschn. XVI, Anm. 103.
286) Ebend. : Utrum autem universalo sit prius, quam singulare, dicendum,
quod universalo esse prius contingit dupliciter, sc. universalo in essendo et universate
in cognoscendo. Si in essendo, lanc universate aeeipitur pro specie, quae est abstracta
a conditionibus materialibus, et isto modo patet, quod prius est singu
lare, a quo abstrahitur talis forma Alio modo consideratur universalo, prout
est forma realiter existens in rebus, et hoc dupliciter; aut enim refertur ad operationem
naturae aut ad intentionem. Si primo modo, aut loquimur de universali speciei
specialissimae aut de superiori ad ipsam. Si de superiori, aut comparatur ad suum
proprium singulare aut ad id, quod mediate continetur ab ipso. Si ad proprium,
tunc prius est in operationc naturae hoc animat, quam animat, quod omnis
operatio est singularium Si formamus universalo superius ad singulare non
proprium, ut animal ad hunc hominem, sie in operatione naturae universate praecedit
singulare Si autem loquamur de universali inferiori, ut de specie specialissima,
sie quantum ad operationem naturae singulare praecedit universalo Si autem
referamus universalo quantum ad intentionem naturae, sie adhuc distinguendum est,
quia loquimur aut de universali superiori, ut de genere, aut de inferiori Si
248 XIX. Pseudo-Thomas.
Unterschied, über Einheit, und über das Verhältniss zur Objectivität, welche
sich wörtlich an Avicenna anscliliessen J87).
Der Verfasser der zweiten Abhandlung, welcher auch auf andere
von ihm verfasste Schriften hinweist 288), vertritt eine mehr realistische
Auffassung des Thomismus. Indem er an den aristotelischen Begriff des
»a&ökov anknüpft, nimmt er das Universale als eine „Sache", welche in
mehreren) Gleichartigen „ist" und so von der secunda intentio erfasst
wird , und er verstösst somit ausdrücklich und absichtlich gegen den
älteren Spruch „res de re non praedicatur" 289). Dabei aber hält er
einerseits mit Thomas in einer unverkennbar polemischen Wendung gegen
Scotus daran fest, dass das Singuläre nur durch ein Entblössen von seiner
Particularität Gegenstand des Erkennens werden könne-'90); und andrer
seits gebraucht er für jenes aus dem Einzelnen herausgeschälte Universale
den scotistischen Ausdruck „species inteliigibilis", woran sich aber be
züglich der unitas formae ähnlich wie bei Gottfried v. Fontaines und
Johannes Parisiensis die Annahme knüpft, dass Gattungs- und Art-Begriffe
nur auf einem „diversimode intelligere" beruhen 291)- Freilich liegt
hiebei immer nur der unklare Dualismus des Thomas zu Grunde, denn
es wird hinwiederum gesagt, dass das Universale einerseits in seiner
eigentlichen Bedeutung formaliter nur in der denkenden Seele als ein
loquamur de superiori, dico, quod universate non intenditur a natura Si
autem de universall inferiori, ut de specie specialissima loquimur, dicendum,
quod intentione naturae prius est universate Et sie patet, quid sit dicendum
de universali quantum ad esse suum. Si autem loquamur de universali quantum ad
cognitionem suam, hoc potest esse dupliciter, quia est aliquid notius quoad nos, et
est aliquid notius simpliciter sive quoad naturam.
287) f. 38 v. B z. B. rationalitas, s. Abschn. XVI, Anm. 150, und Abschn. XVII,
Anm. 529; über unitas, s. Abschn. XVI, Anm. 102; sodann f. 39 r. A: Animat, inquantum
est animat, nec est genus nec species nec individuum nec unum u. s. f.,
s. ebend. Anm. 74.
288) Opusc. 56 f. 40 r. A, woselbst wir einmal finden „ut alibi dectarabitur",
dann wieder „sicut patebit in l'opicis" und hierauf „patebit capitulo de proprio".
289) f. 39 r. B : Quoniam diät Aristotetes primo Posteriorum (s. Abschn. IV,
Anm. 132) , dico, quod universate, secundum quod universate, comprehendit
primam rem, quae de se nata est, in plaribus esse secundum intentionem secundam.
f. 39 v. A : Quando dicitur „universate praedicatur de pturibus", sensus est, quod
res subiecta universalitati praedicatur de plaribus. Vgl. Abschn. XIV, Anm. 287.
290) f. 39 r. B : Res, secundum quod est in materia particulari, intelligi non
potest, nisi abstrahatur ab omnibus conditionibus individuantibus ; lapis enim non
potest intelligi, nisi per inteltectum abstrahatur ab hie ei nunc. f. 39 v. B : Singu
laritat ex hoc, quod est singularitas, non impedit aetionem inteiloctus ; aliter intelligentiae,
cum sint singulares, non possent intelligi, quod falsum est Sin
gularitas non opponitur actioni intelligibitis, nisi cum sit cum materia; sed cum
denudatur a materia, erit intelligibitis. Vgl. Abschn. XVIf, Anm. 499. u. ob. Anm.
31, 75 u. 121.
291) f. 39 r. B: Prima intentio, quae de lapide est, in inteltectu est species
lapidis, quae competit lapidi, secundum quod lapis , et ab ista prima intentione haec
vox „lapis" imposita est ad significandum naturam lapidis Inteitectus intetligit
naturam lapidis mediante specie intelligibiti (s. ob. Anm. 110 (f.), quia sibi non
repugnat esse in plaribus; secundo intelligit eam, ut est participabitis a plaribus, et
secundum diversum partieipationis modum sie diversimode intelligit ; nam inquantum
est participabitis a pturibus differentibus specie, intelligit eam sub intelloctu generis ;
et si solam participabitis est a plaribus differentibus numero, intelligit eam sub in
telloctu speciei. Vgl. ob. Anm. 70 u. 74.
XIX. Pseudo-Thomas. 249
Accidens des objectiven Wesens vorliege und andrerseits zugleich der
Gegenstand selbst sei , welcher vorstellungsweise (obiective) dieser Auf
fassung unterworfen werde 292) , — eine Annahme, welche auch hier
an jene Stellen Avicenna's geknüpft wird , denen wir schon so oft be
gegneten 293). Auch eine Polemik, welche gegen eine platonisirende An
sieht, dass die Universalien individuelle Wesens-Einheiten seien, gerichtet
ist, beruht auf den nemlichen Grundlagen 294). Aber Eine eigenthümliche
Annahme hat diese Schrift vor allen übrigen damaligen Erzeugnissen zum
Voraus: es wird nemlich aus dem Umstande, dass die secundae intentiones
nur in der Seele, und zwar als ein Accidentelles , sich finden, hier der
Schluss gezogen, dass die Logik nur in ungewisser Weise (incertitudinaliter)
eine Wissenschaft sei, da ihr Gegenstand im Vergleiche mit anderen
(realen) Disciplinen und insbesondere im Vergleiche mit der Metaphysik
der schwächste (debitissimum) und ungewisseste sei, denn dasjenige, was
nur psychologisch existire, habe am Wenigsten am Sein Theil 295). Noch
wunderlicher aber gestaltet sich die Sache, wenn der Verfasser wohl
hieraus folgert, dass ein eigentliches Wissen (scire) der Logik nur auf
Grundlage einer Kenntniss der realen Wissenschaften erfolgen könne296),
aber dann doch zugleich behauptet, die Logik müsse vor den übrigen
Disciplinen gelernt werden , weil jene secundae intentiones allem Seien
den gemeinsam seien , und somit auch die Logik selbst gemeinschaftlich
allen Wissenschaften einwohne und für alle das Beweisverfahren ent
halte 297).
292) f. 39 v. A: Quaeritur autem, utrum universate sit substantia vel aeeidens.
Et per hoc solvitur ista quaestio, quoniam loquendo de universali, secundum quod
universate, est sotum in anima et est aeeidens (Abschn. XVII, Anm. 379); sed to
quendo de re subiecta dicitur, quod quandoque est substantia et quandoque aeeidens
secundum diversitatem universaiium Secunda intentio, quam universate incladit,
formaliter (diess ist scotistische Terminologie, s. ob. Anm. 129 n. 133) solam est
in anima Res subiecta illi intentioni non dicitur proprio subiecta, sed obiecta.
293) Ebend.: Logica principaliter est de secundis intentionibus ; sed quia secundae
intentiones principaliter aeeipiuntur a proprietatibus rerum mediantibus primis, ideo
dicit Avicenna, quod logica est de secundis intentionibus adiunetis primis*
(Abschn. XVI, Anm. 74) Avicenna dicit, quod tribus modis dicitur universate
(s. die Stelle ebend. Anm. 184).
294) f. 39 v.B: Aliqui dixerunt, quod universate esset unum numero numerositate
essentiac ; hoc autem falsum est. Nam non requiritur ad unitatem universalis unitas
essentiae, quoniam genus non dicit essentiam unam, sed plares; sed ideo
dicitur universate unum numero, quia intentio itla, quae est in anima, est una
in numero.
295) f. 40 r. A: Speeies respectu animae aeeidens est, et simititer de aliis in
tentionibus secundis Solam habent essein anima Et ex hoc patet, qualiter
incertitudinaliter logica est scientia, quia ipsa infer omnes alias scientias incertior
est ; quod est, quia certitudo scientiae dependet a certitudine subiecti. Dicitur enim
metaphysica certissima, eo quod habet subiectum certissimum Sed inter omnia
subiecta scientiarum debitissimum et incertissimum est subiectum logicae, quia unumquodque,
quantum habet de entitate, tantum habet de veritate ; nunc «ufern se
cundae jnfentiones solam habent esse in anima et ab anima, ex quo sequitur, quod
habent debitissimum esse; nam inter omnia genera entium entia, quae sunt in anima,
minus participant de entitate. Vgl. bei Albert, Abschn. XVII, Anm. 363.
296) Ebend.: Ideo impossibite est, logicam scire, nisi fuerit sciens et experlas
in aliis scientiis et specialiter in metaphysica.
297) Ebend.: Verumtamen, quia huiusmodi secundae intentiones communes sunt
250 XIX. Pseudo-Thomas.
Das eigcnthümlichste Protluct aber innerhalb dieser ganzen pseudothomistischen
Litteratur ist die „Summa tolius logicae Aristotelis" 298),
welche aucli geschichtlich Manches interessante darbietet (sei es selbst
nur um Leibnitz's willen). Es ist unmöglich, dieses Buch dem Thomas
zuzuschreiben, denn der Verfasser desselben behandelt nicht nur ausführ
lich die hypothetischen Syllogismen , sondern verweist auch auf eine von
ihm selbst geschriebene Monographie über dieselben 2 9 .J), während Thomas
gerade für das demonstrative Wissen die hypothetischen Urtheile und
Schlüsse abwies (s. Abschn. XVII, Anm. 540). Auch ersehen wir aus
einer einzelnen Stelle , dass der Verfasser nicht blos in Spanien lebte,
sondern selbst ein Spanier war 300). Wie er hiess, wird ohne neue
Hülfsmittel nimmer zu ergründen sein. Ein thomistischer Standpunkt im
Allgemeinen liegt dem Buche wohl zu Grunde , aber um so auffallender
ist manches Einzelne und insbesondere die häufige Einllechtung byzan
tinischer Logik.
Die wesentliche Aufgabe der Logik erblickt der Verfasser (— hierin
von Albert abweichend —) in dem syllogistischen Beweisverfahren, und
so folgt er dem arabischen Motive (Abschn. XVI, Anm. 16 f.) der Eiutheilung
der Logik nach den Bestandtheilen des Syllogismus301), will
aber für seine ganze Darstellung auf das Gebiet der Topik und Sophistik
verzichten 302). Was zunächst den Inhalt der Isagoge betrifft, schliesst
er sich in der Universalienfrage an Albert und Thomas an , deren Ter
minologie er durch das antiscotistische Wort „denudare" uud durch den
bei Roger Baco vorkommenden Ausdruck „convenientia" bereichert 303),
in omnibus entibus, ideo logica est communis omnibus scientiis et potest arguerc in
qualibet scientia, nam secundae intentiones ducunt in cognitionem primarum, inquantum
fundalae sunt in eis Ideo logica debet addisci prius omnibus
aliis scientiis.
298)' Opuse. 48, ebend. f. 14 v. B — 35 v. A. Unter die Werke des Thomas
konnte dieses Buch wahrlich nur durch jenen principiellen Mangel an aller Kritik
gerathen, durch welchen sich das Mittelalter in gleicher Weise auszeichnete, wie
heutzutage die modernen Thomisten in St. Pölten und in Kheiuprcusscn (s. Abschn.
XVII, Anm. 481).
299) f. 32 r. B : De quibus omnibus compositis propositionibus et earum varietate
et syllogismis, qui ex eis fiunt, diffuse dixi in libro, quem feci de hypotheticis
syllogismis ; ideo diffuse de eis nunc tractare praetermitto, sed videamus sotum modos
syllogizandi.
300) f. 24 v. B: Verba infinitivi modi aliquando ponuntur ex parte subiecti, ut
cum dicimus „currere est moveri'', et hoc est, quia habent vim nominis; unde Graeci
addunt eis articulos sicut nominibus ; hoc idem facimus nos in logica vulgari, nam
dicimus „el corere mioi', «6t littera „e/" est articulas.
301) f. 14 v. B: Omnes homines natura scire desiderant (bekanntlich die Anfangsworte
der aristotelischen Metaphysik) ; scire autem est effectus demonstrationis ;
quia demonstratio est syllogismus, ad cognoscendum eam necesse est praecognoscere
syitogismum; syllogismus autem cognosci non poterit partibus ignoratis.
Vgl. hingegen Albert, Abschn. XVII, Anm. 370.
302) f. 15 r. A: De syllogismo vero applicato ad materiam probabitem, qui pertinet
ad partem logicae, quae dialoctica dicitur, de quo tractalar in libro Topicorum,
et de syllogismo applicato ad materiam sophisticam, de quo tractatur in libro Etenchorum,
non intendo me ad praesens intromittere.
303) Wir finden nemlich (f. 15 r. A) nicht bloss die Begriffe secunda intentio,
materia signata, hic et nunc (s. Abschn. XVII, Anm. 519), conformitas (s. Abschn.
XIV, Anm. 474), sondern unmittelbar neben letzterem auch convenientia (s. Abschn.
XIX. Pseu(lo-Thomas. 25t
während er dabei zugleich den thomistischen Dualismus mit der byzan
tinischen Wendung ausspricht, dass das praedicabite in dem „dici de"
und das universate in dem „esse in" liege, was natürlich mit der Unter
scheidung eines intellec.tuellen und eines sachlichen Auftretens der Uni
versalien zusammentrifft 301). Wenn aber in Folge der abstrahlenden
Thätigkeit, welche im Intellectus vor sich geht, die Universalien vorstellungs
weise (pbiective, s. ob. Anm. 105) im Denken sich vorfinden 305), so wird
zur Ueberbrückung der Kluft zwischen Subject und Object die species
intelligibitis des Scotus als jene Anschauung herbeigeholt, in welcher die
Universalien gegenständlich (subieclive) im Intellectus sind 306) ; nur ver
bleibt dabei dem subjectiven Denkacte immer noch jede Verknüpfung und
wechselseitige Beziehung der Gedankendinge, und so kann in aller Schärfe
gesagt werden, dass die Wahrheit überhaupt nur vorstellungsweise be
steht307). Die Frage aber, wie die Universalien in den Dingen zur Individualisirung
gelangen , wird ganz im Sinne des Thomas beantwortet,
wobei jedoch, um der Schwierigkeit betreffs der Angelologie zu entgehen,
jeder Engel sich gefallen lassen muss, zu einer eigenen Species ernannt
zu werden 308). Auch die Controverse über unitas formae wird nach
thomistischer Anschauung erledigt, indem die Aeusserungen Avicenna's,
welche sich auf die Form beziehen, zur Verwendung kommen 309).
Ueberhaupt ja ist es Avicenna, von welchem der Verfasser auch in der
Einzeln-Erörterung der fünf Universalien innerhalb seines Thomismus sich
leiten lässt310).
XVII, Anm. 573) und als Ausdruck der abstrahirenden Thätigkeit denudare (vgl.
hingegen Scotus ob. Anm. 121 u. 290).
304) Ebend. : Universalia dicuntur, prout inteltectus attribuit eis esse in pturibus;
praedicabitia vero dicuntur, prout intelloctus attribuit eis dici de pturibus (s. bei
Petrus Hispanus, Abschn. XVII, Anm. 167). Ziemlich plamp spricht sich dieser
Dualismus in den Worten aus, f. 15 r. B: Licet intentiones fiunt ab inteltectu, tamen
oportet, quod aliquod fundamentum habeant in re extra, oder ebenso wenn gesagt
wird, f. 25 v. B: Universate autem potest dupliciter considerari : uno modo quasi
separatum a singularibus , sc. secundum esse, quod habet in inteltectu obiective; alio
modo secundum esse, quod habet in singularibus.
305) f. 15 v.B: Forma substantialis habet duptex esse. Unum est obiective in
intelloctu (hiezu vor. Anm. am Schlass), et secundum hoc esse inteltectus attribuit
sibi nomen abstractum, considerat enim eam intelloctus non considerando materiam,
in qua est, et propterea dat sibi nomen abstractum, ut „humanitas". Aliud esse
habet in materia.
306) f. 25 r. A : Dico, quod in inteltectu quaedam sunt subiective, ut species
intelligibilos (s. ob. Anm. 118 u. 126 ff.) et actus intelligendi et huiusmodi; quaedam
sunt obiective, ut ea, quae intelloctus intelligit.
307) Ebend.: Quando ergo res, quae est in inteltectu obiective, est conformis
sibi ipsi, ut est in rerum natura, tunc talis conformitas dicitur veritas (B) Veritas
est relatio rationis, entia autem rationis nusquam sunt subiective, nisi largo
modo intelligatur, secundum itlad, cui ratio attribuit tatem respectum rationis; habet
ergo veritas solam esse obiective ; et simititer dico de falsitate. Die Folgerung je
doch, welche wir aus diesem Standpunkte in einer anderen Schrift (ob. Anm. 295)
fliessen sahen, wird hier nicht gezogen.
308) f. 15 v. A: Principium individuationis proprium est a materia signata
Angeli non differunt inter se numero, sed quitibet angelas facit speciem per se.
309) f. 15 r. B u. f, 17 v. A; vgl. Abschn. XVI, Anm. 93. u. Abschn. XVII,
Anm. 523 f.
310) f. 15 v. B über den artmachenden Unterschied (vgl. Abschn. XVI, Anm.
252 XIX. Pseudo-Thomas.
An die Lehre von den Kategorien, welche in der nenilichen Weise,
wie bei Albert, mit den Universalien in Verbindung gebracht werden311),
knüpft sich vorerst an der Hand aristotelischer Stellen eine Besprechung
des Begriffes „ens"312), welcher jedoch nicht als Gattungsbegriff gefasst
werden soll313). Eigenthümlich aber ist dem Verfasser nicht nur, dass
er die ersten drei Kategorien als „absolute" den übrigen sieben als „re
lativen" gegenüberstellt314), sondern auch dass er erst hier bei der Ka
tegorie der Substanz die arbor Porphyriana verwerthet, mit welcher er
jedoch ebensowenig wie Avicenna durchgängig einverstanden ist315). In
ungleiehmässiger Ausführlichkeit behandelt er die Kategorie der Quantität,
Qualität und Relation , in deren Erörterung er auch viele theologische
Fragen verflicht310), und betreffs der sechs letzten Kategorien liefert auch
er einen Commentar zum Gilbertus Porretanus317).
In der Lehre vom Urtheile entlehnt er dem Albert die Unterschei
dung zwischen enuntiatio und propositio 318) , folgt aber hinwiederum
bezüglich der fünf Arten des Satzes lieber der Auctorität des Boethius319),
und nimmt dann aus der byzantinischen Logik den Begriff der copula
sowie den Memorial -Vers „Quae ca vel hyp" u. s. f. auf320). Auch da,
wo er bezüglich der allgemeinen Urtheile Gelegenheit findet, seinen thomistischen
Dualismus kundzugeben, und sowohl für die logische Auffassung
als auch für das reale Auftreten der Universalien die möglichen Fälle
einer allgemeinen Aussage formulirt, bewegt er sich in byzantinischen
Beispielen und in der byzantinischen Ansicht, dass z. B. omnis eben doch
nur ein Syncategoreuma und ein blosses „Zeichen" sei321), daher er auch
144 ff. u. Abschn. XVII, Anm. 529); f. 16 r. A über Accidens (vgl. Abschn. XVI,
Anm. 156 ff.).
311) f. 15 r. A: Praedicamentum nihit aliud est, quam ordinatio praedicabitium
in ordine praedicamentali. S. Abschn. XVII, Anm. 429. Auch die Erörterung über
die Synonyma und insbesondere über die Analoga (f. 17 r. A) schliesst sich an Al
bert an; s. chend. Anm. 432.
312) f. 17 r. B; vgl. Abschn. IV, Anm. 298 u. 301.
313) f. 16 r. A; s. Abschn. XVI, Anm. 32. u. Abschn. XVII, Anm. 415.
314) f. 17 r. B: Contrahitur ens per duos modos, quorum unus est esse ad esse,
et iste modus comprehendit tria praedicamenta absolata, sc. substantiam, quantitatem
et qualitatem; secundus est esse ad aliud, et iste modus comprehendit septem prae
dicamenta respectiva.
315) f. 17 v.B: Qualiter autem praedicamentum substantiae sit ordinatum, patet
in arbore Porphyrii, quam gratia exempli ponimus, licet non in toto reperiam eam
veram. Vgl. Abschn. XVI, Anm. 134.
316) f. 18 v. B — 21 v. A.
317) f. 21 v. B — 24 r. B. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 439.
318) f. 24 v. A ; vgl. ebend. Anm. 445. Getegentlich der Definition von vox
wird eine aristotelische Stelle (Abschn. IV, Anm. 701) mit Benützung des byzanti
nischen Begriffes „suppositum" (vgl. ob. Anm. 109 u. 251) verwendet: Est differentia
inter diffinitionem suppositorum et diffiuitionem formarum etc.
319) f. 25 r. A; vgl. Abschn. XII, Anm. 111. u. Abschn. XVII, Anm. 449.
320) f. 25 v. A; s. Abschn. XVII, Anm. 152 u. 108.
321) Auf die oben, Anm. 304, angeführte Stelle, f. 25 v. B, folgt unmittelbar:
Primo modo considerato universali aliquid de eo potest dupliciter enuntiari. Uno modo,
quando ei attribuitur aliquid, quod pertinet ad solam actionem inteltectus , ut cum
dieimus „homo est species" Alio modo, quando itlad, quod ei attri
buitur, non pertinet ad actum inteltectus, sed ad esse , quod habet ipsa natura t'ntellocta
in rebus, quae sunt extra animam, ut si dicatur „homo est dignissima crea
XIX. Pseudo-Thomas. 253
Albert's „Individuum vagum" mit einem anderen derartigen Zeichen,
nemlich mit quidam, in Verbindung bringt 322). Wenn aber dann bei
Erörterung der Entgegensetzung der Urtheile sieben Erfordernisse des
contradictorischen Gegentheiles aufgezählt werden323), so fühlen wir es
merklich, dass wir uns allmälig dem üppigsten Dickicht der Scholastik
nähern. Bei der Aequipollenz wird der Memorial-Vers „Prae contradic
u. s. f." angeführt 324), auch folgt hierauf eine längere Erklärung der
byzantinischen Iriptex materia der Urtheile 325). Desgleichen wird die
Modalität der Urtheile ausführlich nach älterer und neuerer Tradition der
byzantinischen Logik behandelt, denn auf letztere weist die Unterscheidung
der „modates de dicto" und „modates de re" hin32'1), und ersterer
gehört die Auffassung des Begriffes modus selbst, sowie die Memorial-
Worte „Purpurea u. s. f." an 327). Ebenso schliesst sich die Erörterung
über die hypothetischen Urtheile dem nemlichen Vorbilde an, und zwar
ist es die jüngere Formation, aus welcher die Eintheilung des conditionellen
Urtheiles in rationalis, causalis, temporalis entnommen ist 328).
Die Syllogistik knüpft der Verfasser an den traditionellen arabischen
Begriff der Argumentation 329), verbindet aber hiemit den Standpunkt des
Boethius, wornach inventio und iudicium die Aufgabe der Logik sind,
turarum" (wörtlich dasselbe Beispiel s. AbschD. XVII, Anm. 206) Secundo modo
euuntiatur aliquid de universali dupliciter. Uno modo cum attribuitur sibi ali
quid ratione ipsius universalis; alio modo, quando attribuitur ei aliquid ratione
singutaris Et quia iste modus enuntiandi aliquid de universali cadit in communi
apprehensione hominum, ideo inventae sunt quaedam dictiones ut hoc signum „omnis" (s. ebend. Anm. 238 f.). ad designandum modum,
322) f. 26 r. A : Haec dictio „quidam'' vel „aliquis" indeterminate formam
alicuius singularis significat, unde et dicitur individuum vagum; s. ebend.
Anm. 406.
323) Ebend. : Quod sit contradictio inter aliqua, requiruntur septem. Primo,
quod opponantur duae propositiones, quarum una sit affirmativa et attera negativa,
quod talos enuntiationes sint eiusdem subiecti. Tertio, quod sint eiusdem praedicati.
Quarto, quod non fiat praedicntio secundum diversas partes subiecti Quinto,
quod non sit diversus modus ex parte praedicati Sexto, quod non sit diversitas
ex parte mensurae, loci et temporis Septimo, quod non sit diversitas ex habitudine
ad aliquid extrinsecum.
324) f. 26 v. A, s. Abschn. XVII, Anm. 40.
325) Ebend., s. ebd. Anm. 155.
326) f. 26 v. B : Quaedam sunt propositiones modalos de dicto, ut „Socratem
currere est necesse", in quihus sciticet dictum subiicitur et modus praedicatur (vgl.
ebd. Anm. 161), et istae sunt vere modalos Quaedam autem sunt modates de
re, in quibus videlicet modus interponitur dicto, ut „Socratem necesse est currere",
quod in Socrate sit necessitas ad currendum. Im Wesen nemlich ist diese
Eintheilnng verwandt mit jener, welche wir oben (ebend. Anm. 585) trafen.
327) f. 27 r. A, s. ebd. Anm. 161 u. bes. 164. Die übliche Figur ist hier sehr
vereinfacht, indem in den vier Ecken derselben nur die Satzformen auftreten:
Necesse est esse, Possibite est esse, Impossibite est esse, Possibite est non esse.
328) f. 27 v. A, vgl. ebend. Anm. 584. Wenn dort gesagt wird „Harmonius
ponit duplicem hypothesim'1, so ist natürlich Ammonius zu lesen, und es ist damit
eine Stelle gemeint, welche Boethius (Abschn. XII, Anm. 156) aus Ammonius (Abschn.
XI, Anm. 167 f.) entnommen hatte.
329) f. 27 v. B: Est autem argumentatio oratio significativa discursus rationis
ab uno cognito ad aliud incognitum vel a magis cognito ad minus cognitum. Vgl.
Abschn. XVI, Anm. 15. Hierauf folgt abermals obige (Anm. 318) Unterscheidung
zwischen propositio und enuntiatio.
254 XIX. Pseudo-Thomas.
und erblickt in letzterem das Wesen der aristotelischen Analytik, so dass
wir hier fast ein Vorspiel der späteren Bedeutung des Wortes „iudicium"
finden könnten 3S0). Als „Principien" des Syllogismus bezeichnet er das
Dictum de omni und Dictum de nullo, wozu als Drittes der syllogismus
conversivus komme, welcher (in deutlicher Anknüpfung an die Lehre von
Consequentia, s. Abschn. XVII, Anm. 613) bei Erhärtung der Schlusskraft
einiger Syllogismen seine Anwendung finde 33 1). Die Erörterung des
Einzelnen, bei w-elcher er, wie Albert, sich der termini transcendentes,
d. h. der Buchstaben, bedienen will 332), beginnt er, — uns hierin an
Scotus erinnernd, s. ob. Anm. 194 —, mit der Lehre von der Umkehrung
der Urtlieile 333), wobei er die Annahme, dass das allgemein verneinende
Urtheil auch particular umgekehrt werden könne, als unuöthig abweist334)
und an der Nicht - Umkehrbarkeit des particular verneinenden Urtheiles
festhält335), daher er auch nur den Einen Memorial -Vers „Feci simpliciter
u. s. f." anführt330). Auch die Umkehrung der modalen Urtheile
bespricht er ausführlich im Anschlusse an die spätere Formation der
byzantinischen Logik337).
Nachdem er hierauf die Dreizahl der kategorischen Schlussfiguren
ohne polemische Beziehung auf eine vierte Figur ziemlich schwach durch
blosse Berufung auf einen Memorial-Vers motivirt hat33b), erörtert er die
330) Ebend. : Logica, ut Boethius in sua Topica dicit (s. Abschn. XII, Anm. 76),
duas habet partes, sc. inventivam et iudicativam Judicium autem, ut hic sumitur,
est recta determinatio rationis in his, quorum est iudicium Et ideo scientia,
quae est recta determinatio scibitium, est per causas, sc. cum ratio resoloit causata
in causas, et propterea haec pars logicae, sc. iudicativa, dicitur analytica seu resolatoria,
quia resolvit principiata in principia.
331) f. 28 r. A : Dico autem principia primas propositiones per se notas; haec
autem principia sunt dici de omni et dici de nullo Aliqui syllogismi non possunt
immediate probari per dicta duo principia et propterea indigent uno alio principio
Hoc autem principium est : Quando ex opposito consequentis infertur oppositum
antecedentis primae conctusionis , tunc prima consequentia fuit bona Et
haec reduetio vocatur ab aliquibus „per impossibite", a phitosopho vero „per syllogismum
conversivum". Letzteres ist natürlich falsch, denn gerade „per impossibite"
ist aristotelischer Ausdruck (s. Abschn. IV, Anm. 623), hingegen „conversivus",
welches allerdings bei Albert vorkommt (Abschn. XVII, Anm. 465), weist durch den
Boethius hindurch (Abschn. XII, Anm. 136) nur bis zu den alteren Peripatetikern
zurück (Abschn. V, Anm. 46).
332) Ebend.: In talibus syllogismis et eorum propositionibus non curatur, in
qua materia sint ; ideo atemur terminis transcendentibus. S. Abschn. XVII, Anm. 469.
333) Auch die logische Begründung der Umkehrbarkeit bewegt sich, wie bei
Scotus, in den Ausdrücken der Lehre von den Consequentiae.
334) /. 28 r. A : Per aeeidens convertuntur universalis af'firmativa et, ut
aliqui dicunt, universalis negativa; tamen non est necessarium hoc ponere,
existentibus enim universalibus veris semper particulares sunt verae. Hiernach kann
es zweifelhalt sein, ob mit jenen „aliqui" etwa Scotus gemeint sei ; s. ob. Anm. 196.
335) f. 28 r. B : Particularis vero negativa non convertitur, quia ex opposito
consequentis non infertur oppositum antecedentis. Vgl. hingegen ob. Anm. 199.
336) Nemlich der zweite der vier Verse, welche bei Petrus Hispanus vor
kommen (Abschn. XVII, Anm. 156), musste bei solcher Ansicht des Verfassers
wegfallen.
337) f. 28 r. B u. v. A. S. Abschn. XVII, Anm. 587 u. 594.
338) f. 29 r. A: Plaves figurae non possunt esse, quia tres termini in duabus
propositionibus non possunt pturies variari. Unde versus : Sub prae u. s. f. s. Abschn.
XVII, Anm. 51 (vgl. ebd. Anm. 181).
XIX. Pseudo-Thomas. 255
inutites coniugationes, wobei er die bekannten Regeln , dass nicht beide
Prämissen negativ , noch auch beide particular sein dürfen , durch den
Zusatz vermehrt, dass das Gleiche auch vou der Singularität und von der
Unbestimmtheit der Urtheile gelte 339), worauf er die unzulässigen Coinbinationen
betreffs der einzelnen Figuren zusammenfasst340). Hierauf gibt
er für die drei Figuren vorerst nur die vierzehn aristotelischen Modi
an341), fügt aber dann für alle drei Figuren noch „indirecte" Schluss
weisen hinzu, welche er darauf begründet, dass jeder umkehrbare Schluss
satz eines Syllogismus in seiner bewerkstelligten Umkehrung gleichfalls
als Schluss-Resultat zu betrachten sei; hieraus ergeben sich für die erste
Figur die ersten drei theophrastischen Modi (d. b. nach damaliger Ter
minologie Baralipton, Celantes , Uabitis, oder nach jetziger Bamalip,
Cal&mes, Dimatis), ferner für die zweite Figur zwei neue Modi (d. h.
Caesaro und Camestros), und ebenso drei neue für die dritte Figur
(neml ich Umkehrung des Schlusssatzes in Darapti, Disamis und Datisi);
betreffs der zwei letzten theophrastischen Modi der ersten Figur (d. h.
nach damaliger Bezeichnung Fapesmo und Frisesomorum , nach jetziger
Fesapo und Fresison) wird die völlig richtige Bemerkung gemacht, dass
dieselben auf dem Versuche beruhen, unzulässige Combinationen der ersten
Figur dennoch schlussfähig zu machen 342). Indem aber der Verfasser
liiebei den Boethius tadelt, weil er die indirecten Modi der zweiten und
dritten Figur vernachlässigt habe, müssen wir beachten, dass hier Boethius
den doctores moderni beigezählt wird 34 3). Jedoch trotz dieser Be
reicherung der Syllogistik zählt er zuletzt doch nicht 24, sondern nur
die üblichen 19 Schlussmodi mittelst jener nemlichen Memorial- Verse auf,
welche wir schon seit Shyreswood trafen 344). Hierauf reiht er eine Er-
339) Ebend. : lnutitium coniugationum quaedam possunt fieri in omnibus figuris.
Sunt quatuor: prima est, si ambae praemissae sunt negativae; secunda, si
ambae praemissae sunt particulares ; tertia, si ambae sunt indefinitae; quarta, si
ambae sunt singulares Ex puris negativis, particularibus , indefinitis et singularibus
nihit sequitur.
340) Ebend.: Inutites vero coniugationes, quae non sunt in omnibus figuris, simt
duae. Una convenit primae et tertiae figurae, sc. quando minor propositio est nega
tiva; secunda convenit primae et secundae figurae, sc. quando maior propositio est
particularis. Vgl. bei Cassiodorus, Abschn. XII, Anm. 182.
341) f. 29 r. B u. v. A.
342) f. 29 v. B : Restat nunc dicere de syllogismis indirecte conctudentibus
Talos autem syllogismi sunt numero decem; quinque enim sunt in prima figura, duo
in secunda, et tres in tertia figura. Sciendum, quod omnis syllogismus conctudens
aliquam conctusionem, quae converti potest, etiam potest concladere itlam, in quam
convertitur. Cum ergo omnes conclasiones dictorum syllogismorum possunt converti
exceptis particularibus negativis, omnes talos syllogismi poterunt concladere indirecte.
Talos autem in prima figura sunt tres, sc. primus modus, secundus et tertius ; in
secunda sunt duo, sc. primus et secundus; in tertia sunt tres, sc. primus et tertius
et quartus. Adducantur autem in prima figura duo modi, qui sunt contra duo prineipia
sive regulas datas in prima figura; nam ambo habent et alter eorum habet maiorem particularem. S. Abschn. IX,miAnnomr.em10n0e.gativam,
343) Ebend. : Doctores autem moderni, sc. Boethius, praetermissis quinque, sc.
secundae et tertiae figurae, de solis quinque primae figurae fecerunt mentionem (diess
ist niebt durchaus richtig, s. Abschn. XII, Anm. 136 f.). Quorum primus constat
n. s. f., d. h. es folgen nun die fünf theophrastischen Modi der ersten Figur.
344) f. 30 r. A: Ad memoriter tenendum praedictos syllogismos inventi sunt quidam
versus, qui taliter designantur : Barbara u. s. f. s. Abschn. XVII, Anm. 52 (nur
256 XIX. Pseudo-Thoinas.
örterung de inventione medii an, welche er dem Albert entnimmt 345),
und auf gleicher Quelle beruht, was er in ziemlicher Breite über die
modalen Syllogismen angibt 346).
Hingegen glaubte er offenbar, die an Albert und Thomas sich an
schliessende Logik dadurch ergänzen und verbessern zu können, dass er
in reichlicher Ausdehnung die Lehre von den hypothetischen Schlüssen
aufnahm (vgl. Abschn. XVII, Anm. 467 u. 540). Hatte er sich bezüglich
des hypothetischen Urtheiles an die byzantinische Logik angeschlossen (ob.
Anm. 328), so lässt er nun die dort übliche Dreitheilung fallen 347), um
in dieser Gruppe der Logik vollständig dem Boethius zu folgen 34 8).
Sehen wir hierauf von einer ganz augenscheinlichen Interpolation
ab, welche aus der späteren Formation der byzantinischen Logik eine
Episode über die Reduplicativ - Sätze als Exponibitia enthält 349), so
bildet den Schluss des Ganzen die Lehre de demonstratione , bezüg
lich deren der Verfasser sich wieder an Albert anlehnt, welcher seiner
seits den arabischen Standpunkt recipirt hatte, dass es sich hier um
finden wir hier Brocardo statt Bocardo). Hierauf wird ausführlich und deutlich die
Bedeutung der Buchstaben, welche in jenen Kunstworten vorkommen, erklärt (vgl.
ebend. Anm. 187), wobei es den Anschein hat, als wolle das Siglam „C" in Bro
cardo und Baroco auf den Ausdruck „conversivus syllogismus" (s. ob. Anm. 331)
zurückgeführt werden; wenigstens tesen wir dort: aliquando invenitur C et significat,
quod iste syltogismus . . . potest reduci . . . solam per syllogismum conversivum.
345) f. 30 r. A. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 464 (es werden dabei hier nur die
14 directen Schlassmodi in Betracht gezogen).
346) f. 31 r. A. Vgl. ebend. Anm. 461.
347) f. 32 r. A: Tres sunt species propositionum hypotheticarum, sc. conditionalis,
copulativa et disiunetiva (s. ebend. Anm. 158). Syllogismi autem, qui sunt ex pro
positionibus copulativis, eodem modo sc habent sicut et syllogismi categorici, et ideo
de eis praetermittamus. Sed quia ex propositionibus conditionaKbus et disiunetivis
aliter fiunt syttogismi, quam in propositionibus categoricis, ideo de eis dicendum est.
348) Vorerst nemlich werden (f. 32 r. A) die conditionaten Urtheile nach Boe
thius eingetheilt (s. Abschn. XII, Anm. 146 u. 142), dann folgen von den condi
tionalen Schlüssen nur die ersten vier Modi (s. ebend. Anm. 155), d. h. nur der
sog. modus ponens, während der modus tollons wohl erwähnt, aber nicht näher
entwickelt wird; hingegen findet aus Avicenna (Abschn. XVI, Anm. 219) die relative
Satzform (mit „qui") ihre Verwendung. Hierauf reihen sich (unter Verweisung auf
eine ausführlichere Monographie des Verfassers, s. ob. Anm. 299) die ersten 16
zusammengesetzten hypothetischen Schlüsse des Boethius an (s. Abschn XII, Anm.
157), auf welche in kürzerer Zusammenfassung jene 48 Modi des zusammengesetzten
hypothetischen Syllogismus folgen, welche Boethius (s. ebend. Anm. 159— 161)
nach den drei Figuren des kategorischen Schlasses geordnet hatte. Auch das disjunetive
Urtheil wird (f. 32 v. A) grundsätzlich in der nemlichen Weise aufgefasst
wie bei Boethius (s. ebend. Anm. 141 u. 148), woraus sich ebenso eine Redoction
der verschiedenen disjunctiven Urtheilsformen auf entsprechende hypothetische Ur
theite ergibt (s. ebend. Anm. 163).
349) f. 32 v. A, woselbst auf den Abschlass der Syllogistik (Dictum ergo sit
ilc syllogismis hoc modo; de aliis autem speciebus argumentutionis non me intromitto
; s. ob. Anm. 302) nun unmittelbar folgt: Notandum ad hoc: quod propositio
reduplicativa sit vera, requiritur, quod quatuor propositiones erponentes ipsam , sc.
tres categoricae et una hypothetica, sint verae u. s. w., d. h. es folgen nun Regeln
über die Wahrheit der Rednplicativ-Sätze, wie wir sie früher, Abschn. XVII, Anm.
262 u. bes. 608 f. trafen. Und um den Charakter einer Interpolation zweifellos
festzustellen, folgen hierauf noch einige Bemerkungen über die Umkehrung der
kategorischen Urtheile.
XIX. Pseudo-Thomas. Aegidius fiomaiius. 257
die „Materie" der Syllogismen handle 350). Mit Ausschluss jener Erör
terungen, welche in der zweiten Analytik des Aristoteles, sowie natürlich
auch im Commentare Albert's, der Definition gewidmet waren, wird
hier in ausführlicher Breite über per se u. dgl.351), über demonstratio
potissima352) , über die sog. dignitates 353), und zuletzt über die Ein
heitlichkeit einer Wissenschaft gesprochen 354), ohne dass wir irgend
Bemerkenswerthes hieraus hervorheben könnten. Nur das Eine dürfte
zu erwähnen sein, dass wir auch hier, wie bereits in einer anderen
Schrift (s. ob. -Anm. 273), den sechs transcendenten Begriffen be
gegnen 355).
Gleichfalls den Thomisten wurde Aegidius Romanus (oder de
Colonna, gest. i. J. 1316) beigezahlt, von dessen ausgedehnter schrift
stellerischer Thätigkeit hieher gehören: ein Commentar zur sog. vetus
logica3oü), desgleichen zur ersten Analytik357), zur zweiten Analytik358),
zu Soph. £/enc/w" 359), ferner eine Schrift De ente et essentia 3u0) , so
dann der Commentar zu Petrus Lonibardus 36 1) , sowie Quodlibeta 362),
und ausserdem unter drei kleineren Tractaten die Schriften De parlibus
phitosophiae und De gradibus formarum363). Die Commentare des
Aegidius zum Organon gehören zu denjenigen, welche man „ad litteram"
nannte, d. h. sie geben, abgesehen von den allgemeineren Einleitungen,
uur eine erklärende Umschreibung des Originales Satz für Satz oder, wo
nöthig, Wort für Wort, wobei, was wohl zu beachten ist, nirgends das
350) f. 32 v.B: Quaedam sunt, quae pertinent ad materiam demonstrationis.
Auch war schon in der Einleitung des ganzen Buches, f. 15 r. A, dieser letzte Theil
bezeichnet als: de sytlogismo applicato ad materiam demonstrativam seu de demon
stratio™. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 459.
351) f. 33 r. A u. B; vgl. ebend. Anm. 473.
352) Ebend. vgl. ebd. Anm. 476.
353) f. 33 v. A u. f. 34 v. B; vgl. ebd. Anm. 475. u. Abschn. IV, Anm. 147.
354) f. 35 r. B; vgl. Abschn. IV, Anm. 675.
355) f. 33 v. B : Aliquarum propoiitionum termini sunt in communi omnium
notitia, ut sunt „ens, verum, bonum, unurn, aliquid, res" et huiusmodi, quae per
tinent ad primas conceptiones intelleetus.
356) Expositio in artem veterem, videlicet in universalibus, praedicamentis , postpraedicamentis,
sex principiis et Periermenias. Venet. 1507. fol. (auch später wieder
gedruckt Bergomi 1591. 4). Der Umkreis der „Ars vetus" war ja schon längst
abgegränzt ; s. ob. Anm. 95. u. Abschn. XVII, Anm. 5 u. 103.
357) Expositio super tibros Priorum. Venet. 1516. fol.
358) Expositio super libros Posteriorum Aristotelis cum texla eiusdem. Venet.
1500. fol.
359) Expositio super libros Elonchorum Aristotelis. Venet. 1500. fol.
360) Egidius Romanus de esse et essentia. Venet. 1503. fol.
361) In primum Sententiarum. Venet. 1492. fol. u. 1521. fol. u. ed. Aguitar.
Corduba 1699. fol. (nach letzterer Ausgabe citire ich). In seeundum Sententiarum.
Venet. 1482. fol. u. 1581. fol. In tertium Sententiarum, ed. Galtueei. Romae
1623. fol.
362) Ohne Titelblatt : Incipiunt quodlibet celoberrimi ac .exccttentissimi doctoris
domini Egidii de Roma. Bonon. 1481. fol. und Fertitissimi Aegidii Romani Quodtibetta
[sie] ed. Rhodiginus. Venet. 1504. fol. und ed. Coninck. Lovan. 1646. fol.
(nach letzterer citire ich).
363) Tres tractatus domini Egidii de Roma De partibus phitosophiae
essentialibus De differentia rhetoricae et politicae De gradibus formarum.
S-. I. e. a. 4.
Prantl, Gesch. III. 17
258 XIX. Aegidius Romanus.
Material Her byzantinischen Logik beigezogen wird. Es sind daher nur
einige Einzelnheiten, welche in dieser Beziehung unten zur Erwähnung
kommen müssen. Hingegen, was die Kernfragen betrifft, welche damals
in der Logik umliefen , so äussert sich Aegidius gelegentlich hinreichend
ausführlich, um seinen Standpunkt völlig erkennen zu lassen. Wenn zu
weilen gesagt wurde, durch ihn habe sich die Schule der Thomisten erst
förmlich consolidirt, so ist diess bezüglich der Logik nicht durchaus
richtig. Bei den Theologen galt er wohl als der hervorragendste Thomist
364); aber in der Logik ist es keineswegs ein reiner und stricter
Thomismus , welchem wir hier begegnen , sondern auch Aegidius hat in
ähnlicher Weise, wie wir es auch schon bei Anderen sahen, in die Doctrin
des Thomas manche scotistische Elemente aufgenommen.
Die bei Albert und bei Scotus recipirte Eintheilung der Wissenschaft
in eine reale und eine sermocinale wiederholt Aegidius , jedoch mit der
Wendung, dass die letztere „adminiculativa" sei, und indem er dann
der Logik den Syllogismus als wesentlichen Gegenstand und als Motiv
ihrer näheren Eintheilung zuweist, folgt er völlig dem Petrus v. Auvergne
und dem Scotus 3 65). Aber da er zugleich daran festhält, dass die Logik
eben doch nur modus sciendi und somit nicht eigentlich selbst eine
Wissenschaft sei, da es auch ein Wissen ohne Logik (nemlich bei Glaubens
gegenständen , wie z. B. betreffs der Engel) gebe 366), so betrachtet er
den Unterschied zwischen logica docens und logica utens in einer von
Scotus sehr abweichenden Weise367). Ja er bringt den Begriff des
364) Z. B. Coninck theilt in der Vorrede seiner Ausgabe der Quodlibeta aus
den „Constitutiones s. ordinis Augustiniani" folgende Vorschrift mit: Volamus , ut
magistri regentes in tectionibus et determinationibus disputationum in omnibus sequi
et tueri debeant sanam et catholicam doctrinam fundatissimi doctoris nostri B.Aegidii
Romani, quondam nostri s. ordinis generalis; ubi vero eius scripta non reperiuntur,
ex D. Thomae Aquinatis doctrma suppteantur. Oder z. B. Aguilar (in der Ausgabe
des Commentares zu Sentent. 1) nennt den Aegidius kurzweg „defensor operum
divi Thomae1'.
365) Expos, in art. vet. f. 2 v. B : Scientia speculativa dividitur in principalem
et adminiculativam : principalis est Ma, quae est de rebus; adminiculativa dicitur
quasi adiuvans itlam reatem scientiam, sicut sermocinates (s. Abschn. XVII, Anm.
362 f. n. obige Anm. 87). Ista autem principalis, quae est de rebus, dividitur in
tres, sc. in naturatem, metaphysicam et mathematicam f. 3 r. A : Adminicula
tiva autem dividitur in tres partes, sc. in grammaticam , logicam et rhetoricam.
Logica, in qua subiectum est sytlogismus, sie dividitur: aut est de syllogismo aut
de partibus eius; si de partibus, aut propinquis aut remotis. Si de remotis, sie est
Uber Praedicamentorum ; si de parte propinqua, sie est Uber Periermenias .....
Si autem de syllogismo, hoc erit aut de syllogismo in communi non contracto ad
aliquam materiam, et sie est Uber Priorum; aut contracto ad aliquam materiam, et
hoc dupticiter, quia aut contrahitur ad materiam necessariam, et sie est Uber Posteriorum,
aut ad materiam probabitem; et hoc dupliciter, quia aut ad probabitem
simpliciter, et sie est Uber Topicorum, aut ad probabitem apparenter, et sie est Uber
Etenchorum. Omnes alii libri sunt de bene esse (ebenso Expos, s. libr. Etench.
f. 2 r. B). S. ob. Anm. 244.
366) Expos, s. libr. Poster. f. 2 r. A: Logica est quaedam via ad ceteras scientias,
quare est magis modus sciendi, quam scientia; nam non est necessaria
logica propter res scitas, sed propter nostrum modum sciendi. Possunt enim res sciri
absque logica; nam substantiae separatae, quia non intelliguntur cum discursu, ut
sciantur, non indigent logica. Ebenso Expos, s. tibr. Etench. f. 2 v. B.
367) Expos, s. libr. Poster. f. 5 v. A: Logicus, ut est docens, docet togicam,
XIX. Aegidius Romanus. 259
modus sciendi in ähnlicher Weise, wie wir es bei einem Thomisten
sahen (ob. Anm. 330), in Verbindung mit der boethianischen Zweitheilung
des logischen Gebietes 3 ü 8), und findet so in der Erörterung der Syllo
gismen und ihrer Bestandtheile das wesentliche Mittel zur Vermeidung
vou Irrtiimern 360). Dass aber eben der Syllogismus der eigentliche
Gegenstand der gesammten Logik sei, erweist er dadurch, dass er ver
schiedenen Gegengründen , welche auch schon Petrus v. Auvergne ange
führt hatte, anderweitige Beweisgründe entgegenstellt, und auch die An
nahme Anderer, dass ens rationis oder dass actus rationis oder dass
modus sciendi als solcher der Gegenstand der Logik sei, beseitigt er in
überraschender Geschwindigkeit durch die Behauptung, dass ja gerade der
Syllogismus all diese verschiedenen Momente schon in sich enthalte 370).
Nur schwankt er mit diesem seinem Standpunkte ein anderes Mal doch
wieder in den Begriff der traditionellen intentio secunda und hiemit in
eonceptus, jedoch in einer von Scotus (ob. Anm. 92) abweichenden Weise,
hinüber, indem er die Erzeugnisse des Erkenntniss-Actes (— formatum
per actum intelligendi —) , unter welchen freilich der Syllogismus das
höchste ist, als Gegenstand der Logik bezeichnet371).
quae non est scientia, sed modus sciendi, ....ut est utens, aggenerat opinionem . . . .
Demonstratio proprie simpta non aggenerat modum sciendi nec opinionem, sed scientiam.
Vgl. Expos, s. libr. Elonch. f. 2 v. B. S. hingegen bei Scotns ob. Anm. 90.
368) Expos, s. tibr. Prior, f. 2 r. A : Logica modum et rationem discernendi
debet determinare ; sed ratio discernendi secundum Boethium duas habet partes, sc.
imentionem et iudicium (Abschn. XII, Anm. 76) Logica simul determinat scientiam
et modum sciendi; et non est inconveniens, est enim logica de modo sciendi,
unde potest itla se ipsam rectificare (B) Ars inveniendi in Topicis et Etenchis,
ars autem iudicandi in Prioribus et Posterioribus traditur.
369) Expos, s. libr. Poster, f. 2 r. B : Ne in conceptionibus erretur, necesse fuit
tradere scientiam libri Praedicamentorum Ne in formando enuntiationem erretur,
necesse fuit invenire scientiam libri Periermenias Ne in syllogizando et inducendo
conctusiones ex principiis error aecideret, necesse fuit invenire ittam partem
logieae traditam in arte nova, ubt de omni syllogismo traditur notitia. Ebenso Expos,
s. libr. Elonch. f. 2 r. B.
370) Expos, s. ort. vet. f. 3 v. B : Quaeritur, utrum syltogismus sit subiectum
in logica. Et arguitur, quod non. Nam sicut se habet subiectum ad scientiam, ita
pars subiecti ad partem scientiae ; sed in aliqua parte logieae, ut in libro Etenchorum,
non est subieclam aliqua pars syllogismi (vgl. ob. Anm. 243) Nihit est
subiectum totius et partis; sed Syllogismus est subiectum in parte logieae, ergo non
erit subiectum in tota logica in oppositum arguitur: Illad est subiectum in
aliqua scientia, cui attribuuntur omnia determinata in itla scientia; sed omnia determinata
iri logica attribuuntur syllogismo; ergo Ad hanc quaestionem contradicunt
quidam, quod ens (muss heissen ens rationis, s. sogleich) est subiectum in tota
logica, quia de omnibus ibi praedicalar determinatis. Alii dicunt, quod hic sit sub
iectum actus rationis, qui est triplox, sc. simplicium apprehensio, compositorum intelligentia,
intettectorum collatio. Alii dicunt, quod modus sciendi, qui est simititer
triplox, sc. eüffinitivus, divisivus, coltectivus. Sed dicendum, quod syllogismus non
differt ab istis, prout etiam ponitur subiectum; norn idem est, quod actus rationis et
quod ens rationis, et una pars modus sciendi, sub quo alii ad minus comprehenduntur
materiatiter ; nam in syllogismo ponuntur termini, qui diffiniuntur et etiam dividuntur.
Et ita dico, quod syltogismus est subiectum.
371) Expos, s. libr. Etench. f. 2 v. A : Etsi aliquo modo de actibus rationis sit
logica, proprie tarnen non est de actibus, sed est de intentionibus et coneeptibus, qui
formantur per huiusmodi actus Diatectica ergo, quae proprie rationalis est,
magis erit de huiusmodi coneeptibus, quam de ipsis actibus (B) In intelligendo
17*
260 XIX. Aegidius Romanus.
Schon dieses eklektische Herumtappen zeigt uns den Aegidius als
einen Geistesverwandten des Albert, und so wird nun auch die Univer
salienfrage von ihm in einer Weise erledigt, dass der ursprüngliche
Thomismus manche Erweiterung oder Abschwächung erfährt. Er gibt
einmal eine kurze Charakteristik der Ansicht Plato's und jener des Ari
stoteles, in welch letztere er einen sowohl dem Thomas als aucli dem
Scotus mundgerechten Dualismus hineininterpretirt, und fügt ausserdem
noch eine dritte Annahme hinzu, welche nach ihrem Wortlaute die meiste
Aehnlichkeit mit Aussprüchen des Roger Baco hat 372). Auch eine andere
Stelle ist ohne grossen Belang, insoferne nur gesagt wird, dass die Uni
versalien aussagbar und vervielfältigbar sein müssen, sowie dass sie nicht
selbstständig für sich, sondern nur in anderen Wesen existiren und dort
dann ihre verschiedene singuläre Determination finden 373). Hingegen da,
wo er die Frage erörtert, ob die Universalien in der Seele oder in den
äusseren Dingen seien, gelangt er nach Anführung der beiderseitigen
Gründe zu dem merkwürdigen Ausspruche , dass , obwohl es neben dem
„in anima" und dem „extra" kein anderweitiges Drittes gebe , dennoch
die Sache an sich (res de se), welche nur als erkannte ein Universale
sein kann, weder in der Seele noch im äusseren Dinge sei, d. h. doch
wohl, dass man von der „Sache an sich" überhaupt nicht reden könne,
hingegen als Universale sei der Gegenstand des Erkennens nicht ausser
halb der Seele, denn es komme ihm da Gemeinsamkeit zu, welche in
den äusseren Dingen nicht sei ; kurz er umschreibt den Dualismus des
Thomas mit Ausdrücken des Scotus, wie z. B. species informans und
referre, mit welchen er wieder die Terminologie des Ersteren, z. B.
abstrahere und simititudo, verbindet, und so kommt er zuletzt mit scotistischer
Wendung zu dem Resultate, dass das Universale in seinem for
mellen Sein in der Seele und nach dein materiellen Sein in den äusseren
conclasiones in prineipiis formamus syllogismum ; libri ergo artis novae non eruut de
actu intelligendi , quo intetligimus conctusiones in prineipiis, sed de syllogismo, qui
formatur per tatem actum. Patet ergo, de quo sit logica universaliter, quia est de
huiusmodi coneeptibus et intentionibus formatis per actum inteltigendi. Ebenso De
part. phitos. essent. p. 1 f.
372) In I Sentent., Dist. XIX, Qu. 1, art. 1, p. 389 A: De universali sunt
diversi modi dicendi. Nam Plato posuit, universalia esse abstracta; volobat enim,
de omnibus rebus esse multa per partieipationem et unum per essentiam (B)
Atia positio universalis fuit Aristotelis, qui votuit, quod universate est id, quod praedicatur
de rebus nec proprie est substantia, eo quod est commune multis nec habens
proprium esse nec per se esse ; hoc autem universalo nec est quid reate solam nec
quid rationis sotum, sed quantum ad esse materialo est quid reate et est in particularibus,
esse tamen formate reeipit ab anima Isti autem duplici modu uni
versalis superadditur modus tertius, sc. quod species, quae est in intelloctu abstracta,
dicitur universate, eo quod habet ' respectum ad ptura, non quia de plaribus praedicatur,
sed quia pturibus est simitis. S. Abschn. XVII, Anm. 571, 573, 577.
373) Ebend. Dist. XXV, Qu. 1, art. 2, p. 480 B: Ad esse universalis quatuor
coneurrunt: Primo, quod praedicetur de plaribus , secundo, quod plarificetur in
iltis , tertio, quod non significet per modum hypostasis sive per modum per se
subsistentis, sed quod significet per modum existentis in alio , quarto, quod in
his, in quibus exisiit, habeat aliud et aliud esse, nam homo non secundum idem
esse est in Socrate et Platone. Das einzig Entscheidende in dieser Aufzählang ist
eine antiplatonische Tendenz, welche sich aber, wie wir nun schon so oft sahen,
fast von selbst verstand.
XIX. Aegidius Romanus. 261
Dingen sei 374). Jenes räthselhafte Dritte aber, nemlich die „Sache an
sich" entpuppt sich so als die „speeies intelligibilis" des Scotus, welche
als potenzielle inlentio das Mittlere zwischen Sinneswahrnehmung und
Denken sei375). So kann Aegidius mit der Passivität, welche Scotus dem
Denken zuwies , einverstanden sein , da „passio , simititudo , inteltectus,
conceptus" all das Nemliche seien376), und er kann zugleich mit dem
sog. Empirismus des Aristoteles, welchem ja auch Thomas eine Berech
tigung zugestand, sympatisiren , da nach einer aristotelischen Stelle die
Seele an sich eine tabula rasa sei 377). Und wiederum kann er das
„esse essentiae" des Scotus beiziehen, welches eben der Denkbetrachtung
{consideratio apud inteltectum) unterliege und in seinem Ansichsein Sache
der prima intentio, aber als Universale Gegenstand der secunda intentio
sei 378); ja mit diesem Begriffe der consideratio gelangt er zu einer
374) Expos, in art. vet. f. 3 v. B : Quaeritur, utrum universatia habeant esse
in anima vel in re extra. Et arguitur, vjuod in re extra , nam universate est in Ma
natura, quae praedicatur de pturibus, sed res extra est huiusmodi. Secundo sie:
Universate est in eo, cui aeeidit (s. Abschn. XVII, Anm. 392) intentio universalis,
sc. genus et speeies ; sed istae intentiones aeeidunt rebus extra. In oppositum ar
guitur : Ofling, quod est in re extra, est particulare signatum per materiam (s. ebend.
Anm. 519); sed universale non est particutare, ergo non est in re extra. Secundo
sie: Si universate esset in re extra, sie bene praedicaretur, ut diceretur „Socrates
est universate'1; sed hoc est falsum ; ergo universate non est in re extra. Dicendum
ad hanc quaeationem, quod res de se non est universalis nisi in eo, quod intelligitur;
nam res de se non habet esse in anima nec in re extra. Licet non sit dare
tertium esse, quin sit in anima vel in re extra, tamen de se in nullo horum est
f. 4 r. A : Secundum esse universate non est extra animam , nam de ratione univer
salis est, ut sibi praesint duo, sc. civitas (natürlich zu tesen unitas) et communitas;
in re autem extra nihit est commune (vgl. bei Scotus, ob. Anm. 100 u. 121). Prout
autem itla res et itla natura est in anima per suam speciem, adhuc potest considerari
dupliciter. Uno modo, prout informat animam, et sie est res singularis (die „speeies
informans" des Scotus, ob. Anm. 110); alio modo, prout habet esse in anima et
ultcrius referlar ad res extra, et sie est universalis (das „re/erre" s. Abschn. XVII,
Anm. 377 u. 392 und bei Scotus Anm. 125) fies inteltecta significata (ebenso,
ob. Anm. 129 ff.) per ista nomina „homo, animat" potest dici universate, prout est
inteltectus abstractus, i. e. secundum quod simititudo (s. Abschn. XVII, Anm. 393
u. 395) apprehensa ab anima refertur ad rem, cuius est simititudo; et itla talis res
non est in anima nisi sicut obiectum in potentia, quam perfieit, sed est in re extra.
Et sie patet sotutio, quod universate secundum esse formate est in anima (also
die scotistische „formalitas", ob. Anm. 129, 133, 147 ff.), secundum esse materiate
est extra animam, ut dicatur universate itlad, cuius est inteltectus abstractus et simi
litudo eius est apprehensa ab anima.
375) Quodlib. III, 11, p. 170 B: A sensibiti ergo in medio, quod est intentio
in potentia, causatur speeies intelligibitis in medio, quae est intentio in acta;
ab huiusmodi autem intentione in actu existente in medio causatur intentio in sensu.
p. 171 A: Ab hoc ergo extremo, quod est solam potentia intelligibite, ad hoc
aliud extremum, ut ad inteltectum, per quem sumus intelligentes actu, nun est transitus
nisi per medium, ut per speciem intelligibitem. S. ob. Anm. 111.
376) Expos, in art. vet. f. 47 v. B : lita quatuor nomina, sc. passio, simititudo,
intelloctus et conceptus, idem penitus significant. S. bei Scotus, Anm. 114 n. 127.
377) Ebend. f. 2 r. A: Intelloctus est in potentia passiva ad intelligendum quodlibet
inteltigibite, quod patet per ipsum phitosophum dicentem, quod anima in prima
sui creatione est tanquam tabula rasa, in qua nihit est depictum (s. Abschn. IV,
Anm. 97). Ebenso In II Sentent., Dist. XXVIII, Qu. 1, art. 1, p. 360 A.
378) Quodlib. II, qu. 6, p. 62 B: Res considerata secundum esse essentiae habet
esse ralionis, et inteltectus est itte, qui ferlar in ipsam essentiam secundum se ; et
ipsa essentia creata secundum se non habet esse, sed sotum habet considerationem
262 XIX. Aegidius Romanus.
blossen Relativität des Universellen und des Particularen, welche uns nicht
nur an Gottfried von Fontaines und Johannes Parisiensis, sondern fast
noch treffender an die Status- und Indifferenz - Lehre des 12. Jahrh.
erinnert 379).
Auch bei der Frage über das Princip der Individuation zeigt uns
Aegidius den gleichen Halb-Thomismus , denn allerdings hält er sich an
das „hic et nunc", durch welches die Einzelndinge von den ewigen Uni
versalien unterschieden seien380), und er verlegt so die Individualisirung
in die quantitativ auftretende Materie381); aber indem er diesen Thomismus
gegen die Pariser Censur Tempier's , welche er als voreilig und
unüberlegt bezeichnet, vertheidigen will, begründet er die Möglichkeit
immaterieller Individuen ebenso, wie Alexander v. Alessandria, in scotistischer
Weise auf das esse selbst, durch welches ja auch allein die
Form der Existenz bestimmt sein könne 382), — eine Erklärung, welche
freilich zuletzt, wie bei Göthals und bei Johannes Parisiensis, an Gottes
Allmacht appellirt 383).
apud inteltectum (vgl. Scotus, ob. Arno. 135 ff.). Unde esse essentiae , prout est
aliud ab esse naturae, est esse secundum inteltectum, et esse essentiae non differt ab
esse universalitatis, quasi unum sit esse rationis et non aliud, ut isti videntur dicere,
dum volant, quod res, ut habet esse particulare, habeat esse naturae, ut vero habet
esse universate, habeat esse rationis, ut autem habet esse essentiae, habeat esse, quod
nee sit esse naturae nec esse rationis. Utrumque enim, tam esse universalitatis quam
esse essentiae, est esse rationis; sed esse essentiae est rationis tanquam intentionis
primae , esse universalitatis est rationis tanquam intentionis secundae. Vgl. In 1
Sentent., Dist. XXX, Qu. 1, art. 3, p. 571 A.
379) In III Sentent., Dist. XXIII, Qu. 1, art. 1, p. 584 B: Eadem res considerata
cum conditionibus materiae est particularis, sine conditionibus est universalis, et ut est
particularis , est corruptibitis, ut universalis incorruptibitis Atiter et aliter con
siderata potest esse universalis et particularis. Vgl. ebend. Dist. XII, Qu. 2, art. 3,
p. 475 B. In II Sentent., Dist. III, 2, Qu. 2, art. 4, p. 255 A. S. ob. Anm. 70 u. 74.
u. Abschn. XIV, Anm. 85, 129, 137, 141.
380) In I Sentent. Dist. XV, 2, Qu. 1, art. 3, p. 292 B: Universalia sunt
aeterna, non quod non ineeperint esse, sed quia sunt abstracta a conditionibus ma
teriae, quae sunt hic et nunc, ratione quarum variabititas temporum habet esse. S.
Abschn. XVII, Anm. 520.
381) Quodlib. I, 11, p. 24 B: Hoc ergo modo fit individuatio, quia materia
habet esse extensum per quantitatem, et in diversis partibus materiae reeipiuntur
diversae formae ; forma dividitur et divisa individuatur per materiam extensam ; sed
cum extensio per quantitatem fiat, ad quantitatem est recurrendum, cum loqui votumus
de individuatione corporum. Ebenso In II Sentent., Dist. III, 1, Qu. 1, art. 1,
p. 163 A.
382) Ebend. II, 7, p. 65 A: Dicendum, quod de hoc sit articulas Parisiensis
(s. ob. Anm. 13) Optandum vero foret, quod maturiori consilio tates articult
fuissent ordinati, et adhuc sperandum, quod forte de iis in posterum sit habendum
consitium sanius (B) Forma sub duplici respectu considerari potest; primo enim
potest comparari ad materiam, secundo ad esse p. 66 A: Dicere possumus,
quod , quando forma determinatur per esse, non sit inconveniens, esse plura in
eadem specie, quia tunc itla ptura per se et primo differunt per esse p. 67 B :
Sicut materia aliquando unitur propter formam, aliqnando forma diversificatur propter
materiam, sie aliquando esse unitur propter formam, aliquando forma pturificatur
propter esse p. 68 A: lmaginandum est enim, quod secundum naturae cursum
deus det tantum de esse ipsis substantiis separatis, quantum possunt ipsae reeipere.
S. ob. Anm. 251.
383) Ebend. 18, p. 96 B : Consuevit communiter dici, quod secundum naturae
cursum animae individuentur in suis corporibus, et, postquam separatae sunt a
XIX. Aegidius Romanus, 263
An die gleichen Vorgänger, nemlich an Gottfried v. Fontaines und
Johann v. Paris, schliesst er sich auch betreffs der unitas formae an,
nur verbindet er mit der Ansicht derselben, dass die Mehrheit der Formen
nur in der subjectiven Denkauffassung liege, das Motiv des Scotus, wornach
die Wesens-Einheit jedenfalls auf Einer letzten abschliessenden Form
beruht 384), so dass neben und trotz dieser Einheit durch die denkende
Betrachtung in Einem Wesen immerhin mehrere wirkende Principien erfasst
werden können 385). Und sowie er darauf hinweist, dass bei Sub
stanzen die reelle pturalitas formarum in Conflict mit dem christlichen
Dogma komme, so hält er auch für die Accidentien die Einheit der Form
aufrecht, da dieselben nur nach dem Grade der Intensität ihrer einheitlichen
Form eine Manigfaltigkeit an sich tragen386), welch letztere, d. h. intensio
et remissio, er gelegentlich an dem schon bei Scotus vorkommenden Bei
spiele des Warmen und Kalten darlegt 387).
Was die Einzeln-Exegese des Organons betrifft, so treten aus der
selben , wie schon oben bemerkt wurde , nur etliche Punkte als erwähnenswerth
hervor; nemlich dass Aegidius bezüglich der Schrift De sex
principiis, welche er in unerträglicher Weitschweifigkeit commentirt, nicht
einmal gewiss weiss , ob dieselbe wirklich von Gilbert , oder nicht vieleorporibus,
suam distinctionem retinent secundum esse, quod acquisiverunt in corporibus
Possei tamen deus, st veilot, sine corporibus individuare animas; possei
enim dare animabus tate esse signatum sine corpore, quod est aequalo illi esse,
quod habent, quando infunduntur corporibus (d. h. der liebe Gott kann vermöge
seiner Allmacht auch Unsinn treiben). Ebenso In I Sentent., Dist. IV, Qu. 1, art.
3, p. 108 A. Vgl. ob. Anm. 48 u. 73.
384) De esse et essentia, qu. 10, f. 24 r. A: In corporibus animatis non
sunt ptures formae nec ptures naturae nisi secundum rationem (vgl. Anm. 70 u. 74)
Quod anima sentit et intelligit, ex hoc non arguitur, quod sint diversa esse,
sed sotum conctuditur, quod in ea sint diversae qualitates et diversae potentiae
Esse non numeratur secundum formas partis, sed solam secundum formas totius, vel
si numeratur secundum formas partis, hoc erit solam secundum formam ultimum et
comptetivam , et quod quantumcunque in re ponantur ptures formae partis, tamen
semper est ibi una forma tojius et una forma comptetiva; ideo semper est ibi unum
esse (vgl. ob. Anm. 156 ff.). In III Sentent., Dist. XXI, 2, Qu. 1, art. 3, p. 565 A:
Una igitur forma secundum rem et ptures formae secundum rationem.
385) In I Sentent., Dist. VI, Qu. 1, art. 1, p. 134 B: A diversis rationibus sunt
imposita, nam licet sit eadem forma substantialis, per quam homo est substantia
et animal et homo, tamen ut per eam est substantia, est principium essendi, ut est
animat, est principium vitae, ut est homo, est principium eins, quod est intelligere.
386) De gradibus formarum, p. 1 (der Druck selbst hat übrigens keine Paginirung):
Videtur sufficienter ostendi ex diffinitione aeeidentium, quod genus in talibus
non contrahatur per additionem alicuius formae, sed solam ex additione subiecti.
Non ergo in talibus est dare realiter gradus formarum, sed si in eis est dare tates
gradus, hoc erit solam secundum quandam intentionem et rationem; nam de ipsis
aeeidentibus non diffinitiones reates vel physicae, sed sotum intentionalos et logicae
dari possunt (p. 2) In ipsa generatione substantiarum forte videretur aticui,
quod innotescerent nobis formarum gradus, cum embryo prius vivat vita plantae,
postea vita animalis, ultimo vila hominis JVon est gencratio entis, nisi sit generatio
unius (p. 3) Quaestio tamen est, utrum ponere ptures formas in composito
repugnat his, quae teuere debemus secundum fidem catholicam Gradus enim
formarum primo repugnat morti et passioni Christi, secundo repugnat eius unioni
u. s. w.
387) Quodlib. III, 11, p. 153 f. u. VI, 9 f., p. 386 ff. S. oben Anm. 160 f.
264 XIX. Aegidius Romanus. Herveus Natalis.
leicht von Alfarabi oder gar von Aristoteles selbst (!) verfasst sei 388);
ferner dass er sieh der Polemik anschliesst, welche Albert und Scotus
gegen die Berechtigung einer vierten Schlussfigur geübt hatten 389), dass
er ebenso, wie wir es bei einem anderen Thomisten sahen (ob. Anm. 331),
das Dictum de omni und de nullo als letzte Principien der Syllogistik
betrachtet, dabei aber dieselben als den ersten „Hammer" bezeichnet,
mittelst dessen die übrigen Hämmer geschmiedet werden390); endlich
dass er betreffs der Definition des Mittelbegriffes (wahrscheinlich anderen
Logikern gegenüber) die Seht aristotelische Ansicht vertrat391).
Auch Herveus Natalis (oder Brito, gest. i. J. 1322) gehört zu
dieser Gruppe der Halb-Thomisten , unterscheidet sich aber durch schär
feres Denken sehr zu seinem Vortheile von Aegidius und Anderen. Wir
besitzen von ihm einen Commentar zum Sententiarius 392) , Quodlibeta
nebst acht anderweitigen Tractaten , unter welchen De unitate formae
hieher gehört 393), und eine Monographie De intentionibus 394). Was die
Aufgabe der Logik betrifft, so bestreitet Herveus die Ansicht, dass sie
388) Expos, in art. vet. f. 31 v. B: Causa efficiens huius libri ignoratur (es
war nenilich durch Albertus Magnus üblich geworden, nach Art der Commentatoren,
s. Abschn. XI, Anm. 141 , in der Einleitung zum Commentare einer jeden Schrift
verschiedene Fragen zu beantworten) ; quidam dicunt , quod fuit Aristotelos, alii
dicunt, quod fuit Alpharabius, alii dicunt, quod fuit Gitbertus Porretanus Hie
Uber dividitur in partes tres, sc. in anteprineipia, prineipia et postprineipia.
389) Expos, s. libr. Prior, f. 10 r. B: Videtur, quod quarta deberet esse figura,
ubi medium praedicaretur de primo et subiieeretur postremo Et dicendum, quod
medium syllogisticum aut habet conditionem primi in ordine praedicabiti, et tunc est
figura secunda, aut conditionem ultimi, et tunc est figura tertia, aut conditionem
medii in ordine praedicabiti, et tunc est figura prima Patet igitur, cum non
sint nisi tres dietae conditiones medii, non potest esse figura alia. S. Abschn. XVII,
Anm. 466 u. ob. Anm. 207.
390) Expos, s. libr. Poster, t. 3 v. A: Si aliquis faber fabricaret omnem mar
tellam, non posset per martellam aliquem omnem martellam fabricare, quia tunc itte
.narteltus fabricaret se ipsum Est tamen aliquis syllogismus, qui probat et roborat
omnem syllogismum In quibuscunque syllogismis est prineipium „dici de omni"
vel „dici de nullo", illi sunt perfecti syllogismi Reducuntur ad propositionem
hanc, quod non contingit simul esse et non esse. Um ' Spinoza's willen mag das
Gleichniss fs. Abschn. XVII, Anm. 104 u. 366) beachtenswerth sein.
391) Expos, s. libr. Etench. f. 67 v. — 70 v. findet sich unter dem Titel Quaestio
defensiva opinionis de m.-dio demonstrationis Aegidii eine kleine Abhandlang eines
Anhangers des Aegidius über diese Frage. Letzterer nemlich hatte auch schon in
seiner Expos, s. libr. Poster, f. 122 ff. die Ansicht vertreten, dass bei der demon
stratio potissima es sieb behufs des Mittelbegriffes um die Definition der „passiones
subiecti" handle (s. Abschn. IV, Anm. 699); und da nun Andere die Definition des
Snbjectes selbst für das Haupterforderniss hielten, so polemisirt gegen diese der
Schüter des Aegidius.
392) Hervei Britonis in quattuor Petri Lombardi sententiarum volamina.
Venet. 1505. fol.
393) Die älteste Ausgabe (ohne Titelblatt: Hervei Britonis quattuor quolibeta
feliciter ineipiunt. Venet, 1486. fol.) ist unvollständig. Das Ganze ist nur
gedruckt in: Subtiiissima Hervei Natalis Britonis quolibeta undeeim cum octo
ipsius profundissimis tractatibus De beatitudine, De verbo, De aeternitate mundi,
De materia coeli, De relatione, De pturalitate (im Titel des Tractates selbst, f. 71 r. A,
steht hingegen richtiger De unitate) formarum, De virtutibus, De motu angeli. Venet.
1513. fol.
394) Hervei Britonis theologi excettentissimi Uber de intentionibus feliciter
ineipit. S. I. e. a. 4.
XIX. Herveus Natalis.
actus intelligendi zum eigentlichen Gegenstande habe (vgl. ob. Anm. 370),
da hieraus folgen würde, dass sie eine praktische Disciplin sei, und seihst
wenn man diese Consequenz nicht ziehen wolle, jedenfalls jener actus
intelligendi nicht ein Erzeugniss der Logik seihst sei, sondern auf natür
lichem Wege von den vorgestellten Dingen hervorgerufen werde; und da
eben das Wie dieser Entstehung vom Logiker untersucht werde, seien
sonach die entia rationis, welche vorstellungsweise (obiective, s. sogleich
unten Anm. 399) im Denken sind , der Gegenstand der Logik , und der
nominalistische Einwand, dass die Logik die Wortbezeichnungen zu Syllo
gismen ordnend verbinde, falle darum hinweg, weil die syllogistische
Anordnung schliesslich doch gleichfalls von der Natur der Dinge provocirt
werde395). So bespricht Herveus den Begriff der intentio; er unter
scheidet nemlich eine subjective Bedeutung, welche die Modalität des
Vorgestelltwerdens (als species intelligibilis oder als actus intelligendi
oder als conceptus) enthält, und andrerseits eine sachliche Bedeutung, in
welcher die Bestimmtheit (terminatio) des Verhältnisses zwischen Ding
und Vorstellung, folglich auch das Ding selbst als vorgestelltes liegt; und
insoferne bei letzterer Redeutung wieder die übliche Unterscheidung einer
prima und secunda intentio gemacht wird, sucht er den schwierigeren
Begriff der prima intentio genau festzustellen; nemlich die sachlich ge
nommene intentio könne entweder „abstract" (s. bei Scotus ob. Anm. 128)
als ledigliche intentionalitas selbst, d. h. -als das Aufgefasstsein über
haupt, oder „concret" als der Gegenstand der Auffassung verstanden
werden, und im letzteren Falle wieder könne man den Gegenstand ent
weder gleichsam als Gefäss der begrifflichen Auffassung oder gleichsam
als Zielscheibe der begriffsmässigen Namenbezeichnung nehmen; und nun
von diesen drei Bedeutungen enthalte weder die erste (als blosse Abstraction)
noch die zweite (als concrete Verflechtung) , sondern nur die
dritte (als Quelle der Wortbezeichnung) den wahren Begriff der intentio
prima396). Stimmt nun letzteres völlig mit Scotus überein (s. ob. Anm.
395) Quodlib. I, 3, f. 8 r. B : Cum logica sit de acta intelligendi, qui est quoddam
operabite a nobis, ut videtur, ergo logica erit practica (v. A) Dicendum,
quod videtur quibusdam , quod logica non sit de actu intelligendi ut de obiecto, sed
de entibus rationis consequentibus res, ut sunt obiective in intelloctu, quae non fiunt
o nobis per habitum logicae , sed fiunt in nobis ab ipsis rebus sie ex natura sua
ordinate moventibus inteltectum nostrum. Secundo dico, quod dato, quod actus in
telligendi obiectum esset ipsius logicae, non tamen ipsa logica esset practica, quia
actus intelligendi, qui consideratur in logica, non fit in nobis per logicam, sed fit in
nobis naturaliter ab obiectis , unde homo per togicam non considerat, qualiter faciat
actum intelligendi, sed qualiter actus intelligendi fit ab obiectis naturaliter in
nobis. Et si arguatur contra, quia docet facere syllogismum, respondeo : Si intelligas
per „facere syllogismum" sie ordinare voces significativas, sie potest fieri per logicam
syllogismus ; si autem intelligas tatem ordinem motionis intelligendo res, sie logicus
non facit tatem ordinem, sed natura rei sie movens.
396) De intent., f. 1 v: Uno modo dicitur intentio ex parte ipsius intelligentis,
sc. omne itlad, quod per modum alieuius repraesentationis ducit inteltectum in cognitionem
alieuius rei, sive sit species intelligibitis sine actus inteltectus sive conceptus
mentis Alio modo dicitur intentio, quod se tenet ex parte rei inteltectae , et
hoc modo dicitur intentio res ipsa, quae intelligitur, inquantum in ipsam tenditur
sicut in quoddam cognitum per actum intelligendi, et intentio sie dicta formaliter et
in abstracto dieit terminationem , quae est quaedam habitudo rei intelloctae ad
actum intelligendi Prima intentio concretive et materialiter dicit itlad, quod
266 XIX. Herveus Natalis.
127), so gilt das Gleiche auch von dem hiemit verwandten Grundsatze,
dass die entia rationis überhaupt nicht mit realer Gegenständlichkeit im
Denken auftreten , sondern nur Dasjenige enthalten , was aus den realen
Dingen in der Werkstätte der Vorstellung erfolgt 397); und wenn hier
nach die Wahrheit als „Uebereinstimmung des Dinges mit jenen seinen
in der Vorstellung erfassten Folgen" definirt wird und die verschiedenen
Modalitäten dieser „Folgen" das Motiv der Eintlieilung der Logik dar
bieten , so wird eben diese in Ausdrücken dargelegt, welche gleichfalls
bei Scotus sich finden 398). Indem aber dabei die Wortbezeichuung, d.h.
obige intentio prima, für alle logische Thätigkeit als Voraussetzung gilt,
kann nun die Frage über den eigentlichen Gegenstand der Logik völlig
präcis dahin beantwortet werden, dass ens rationis und intentio secunda
und jene „Folgen des Dinges in der Vorstellung" all das Nemliche sind
und so den Inhalt der Logik ausmachen, welche eben hiedurch den ge
meinschaftlichen modus des wissenschaftlichen Verfahrens darbiete 399).
Bei solcher Auffassung der intentio secunda und des Begriffes der
Wahrheit versteht es sich von selbst, dass nun auch die Universalien nur
intelligitur Quae conveniunt rebus secundum quod sunt obiective in intelloctu,
sieut est „abstraclam" et „universate" et simitia, ista pertinent ad secundam intentionem.
Ebend. f. 7 v. : Intentio, prout se tenet ex parte rei intelloctae , dupliciter
potest aeeipi, sc. in abstracto ipsa intentionalitas et in concreto pro eo, cui ista intentionalitas
convenit; et hoc dupliciter adbuc, quiv itlad , cui tatis intentionalitas
convenit, sc. res inteltecta, potest aeeipi, ut incladit intentionem istam, vel potest
aeeipi absolate pro eo, cui itla intentionalitas convenit, non ut incladit, ipsam denominantem
(dass jedoch denominans zu lesen ist, zeigen die sogleich folgenden
Worte). Ista tria se habent quantum ad aeeidens rationis sieut in aeeidente reali
se habent albedo, album et corpus f. 8 r. : Si aeeipiatur intentio in abstracto,
sc. ipsa intentionalitas, sie nec „homo" nec „Socrates" dicit primam intentionem; si
autem aeeipiatur in concreto inctudendo ipsam intentionem denotantem, sie adhuc
„homo" vel „Socrates" non signant primam intentionem, sicut nec corpus signat esse
album; si autem aeeipiatur prima intentio pro eo, quod ab itla intentiunalitate dtnominatur,
sie tam „homo" quam „Socrates" dicunt primam intentionem. Ebenso
Quodtib. I, 9, f. 20 r. B.
397) Quodlib. III, 1, f. 68 r. B: Entia rationis non dicunt aliquid -existens rea
liter subiective in inteltectu vel in aliqua natura reali, sed dicunt ea, quae consequuntur
rem, prout est obiective in intelloctu. S. ob. Anm. 105.
398) Ebend. f. 69 r. B : Veritas est quaedam conformitas rei ad id, quod de
ea intelligitur consequens rem, ut est obiective in intelloctu enuntiativo (v. B)
Quaedam entia rationis sive secundae intentiones consequuntur inteltectum simplicem,
sieut universate, singulare sive consimitia ; quaedam consequuntur rem, ut est obiective
in inteltectu enuntiativo, sicut est oppositio, contradictio, contrarietas, veritas et falsitas;
quaedam consequuntur rem, prout est in intelloctu discursivo, sicut antecedens
et consequens et simitia. Et sie patet, quod veritas dicit habitudinem rationis
sive ens rationis. S. ob. Anm. 91.
399) De intent. f. 64 v. : Logica est de secundis intentionibus ut de primo et
per se subiecto, non sie intetligendo, quod omnes secundae intentiones sint primum
et per se subiectum ipsius logicue vel sunt partes subiectivae ipsius primo et per se
subieeti, sed sie intetligendo, quod ipsa est de aliqua secunda intentione sive de
aliquo ente rationis ut de primo et per se subiecto, quo continentur aliquae partes
subiectivae Itla scientia, quae considerat principatitcr res quantum ad ea, quae
consequuntur eas, prout sunt obiective in inteltectu, est de secunda intentione sive
de ente rationis ut de primo et per se subiecto; sed logica est huiusmodi. Ebend.
f. 73 v. : Consideratio talium entium rationis quantum ad ea, quae eis secundum se
et in suo esse rationis compelant, valot ad habendum modum communem procedendi.
XIX. Herveus Natalis. 267
vorstellungsweisc im Denken liegen 400), und Herveus sagt ausdrücklich,
dass die Gattungs- und Art-Begriffe als solche nicht sachliche Einheiten,
sondern nur denkniässige Unterscheidungen seien401), d. h. er spitzt eine
Ausdrucksweise des Thomas (s. Abschn. XVII, Anm. 497) nach der Seite
hin zu, dass das Zusammentreffen der Objecte in einem höheren Begriffe
und ihre Gemeinsamkeit erst im Denken vorstellungsweise zu einer Ein
heit (unitas communitatis) sich gestalte402); und hiemit tritt wie bei
Albert (Abschn. XVII, Anm. 384) der natürliche Bestand dem logischen
Denken dualistisch gegenüber, indem das genus naturate als solches nicht
aussagbar, sondern nur Gegenstand einer natürlichen Veränderung (iransmutatio)
sei , hingegen das genus logicum die Einheitlichkeit des Seins
und zugleich die Bestimmbarkeit der Specialisirung enthalte und so Gegen
stand der Wissenschaft sei 403). So erblicken wir dennoch schliesslich
auch hier jenen gewöhnlichen Dualismus , in welchem sicli Thomas und
Scotus die Hand reichen konnten 404), wenn auch die Terminologie der
400) In l Sentent., Dist. 19, Qu. 3, f. 40 v. B: Primum et per se obiectum intelloctus
non est verum, sed ens f. 41 r. B : Veritas est ens rationis pertinens
ad intentiones secundas ; talia autem non ponunt aliquid secundum rem in aliquo
sicut in subiecto, sed secundum rationem intelligendi tantum ... . secundum quod est
obiective in inteltectu Et sie ista conformitas, quae veritas dicitur, contingit
rei et est in re secundum rationem intelligendi Et ideo talia dicuntur esse in
intelloctu, sicut veritas et universale et simitia, quia non conveniunt rebus nisi
prout sunt obiective in inteltectu.
401) In II Sentent., Dist. 3, Qu. 2, f. 8 v. A: Divisio generis in species vet
speciei in individua non est divisio secundum rem, sed secundum rationem, quia ibi
itlad, quod dividitur, non est unum secundum rem, sed secundum rationem intelti
gendi; quum enim unum lignum scinditur secundum rem, unum lignum dividitur in
duo ligna, quae erant antea partes integralos, et quando lignum in communi
dividitur in hoc lignum et itlad, non est unum re, sed unum ratione, quia
mdistincte inteltectum dividitur in tigna particularia sicut in partes subiectivas.
402) Quodlib. I, 9, f. 20 r. B: Convenientia, hominis et equi in animali potest
attendi quantum ad duo, sc. quantum ad hoc, quod animal convenit homini et equo,
et hoc est ex natura rei et est quid reate, quia ex natura rei homo habet, quod
sit animal ; et quantum ad unitatem ipsius communis, et . ... hoc est secundum ra
tionem tantum, quia unitas et indeterminatio, qua obiieitur animal ut unum obiectum
indeterminatum ipsi inteltectui, consequitur animat, ut est obiective in intelloctu, licet
habeat fundamentum a re. ' •
403) In II Sentent., Dist. 3, Qu. 3, f. 9 r. A: Duptex est genus, sc. naturate
et logicum. Genus naturate non videtur mihi esse aliquid commune praedicabite,
communitas enim cuiuscunque praedicabitis, quodeunque sit ittud, est communitas
rationis tantum, et ideo non est ibi unitas nisi logica, quae facit genus togicum.
Unde non videtur mihi, quod communitas, qua conveniunt homo et equus in animali,
sit communitas in genere naturali, immo in genere logico, sc. ut mihi videtur, per
genus naturate debet intelligi aliquod commune subiectum transmutationis, et
non vocatur genus subiectum scientiae, sed genus subiectum transmutationis De
ratione autem eins, quod est in genere logico, videntur mihi esse tria. Primum, quod
habeat unum modum essendi communem et simitem cum aliis, ex quo sumatur aliquo
modo unitas rationis generis logici. Secundo debet habere quandam potentialitatem
, ut sit limitatum ad genus et speciem. Tertio, quod sie incladat aliquem
actum speciatem, per quam determinetur ad speciem. Vgl. Quodlib. I, 9, f. 20 r. A.
Uebrigens beruht die ganze Unterscheidung auf einer aristotelischen Stelle; s.
AbschD. IV, Anm. 334 u. 392.
404) Quodlib. I, 9, f. 20 v. A : Praedicamenta vel genus generalissimum dupliciter
potest aeeipi: uno modo pro ipsis intentionibus praedicabititatis et generalitatis , alio
modo pro rebus, in quibus talos intentiones fundantur. Ebend. f. 22 v. B : Distinctio
268 XIX. Herveus Natalis.
Gegensätze zwischen esse formate und esse materiate*06) oder besonders
zwischen esse und existere mit Beiziehung der significatio entschieden
doni Scotismus näher liegt406), welchem ja auch die Ausdrücke natura
und suppositum angehören 407). Darum nimmt bei Herveus auch die
Beantwortung der B'rage, wie die allgemeinen Begriffe aus der Singu
larität der Erfahrung hervorgehen können, d. h. die Erörterung der thomistischen
abstractio, einen Charakter an, welcher zwischen den Ansichten
des Thomas und des Scotus in Mitte steht und doch zu beiden hinüber
schwankt (vgl. ob. Anm. 121 — 125); nemlich das abstrahere sei weder
ein removere noch ein imprimere, sondern nur motio inteltectus, welche
in aristotelischem Sinne von den Einzelndingen provocirt aus einem po
tenziellen Zustande zur Actualität führe 408); und auf einem solchen
Rückhalte fussend kann Herveus in Einem Athemzuge die Begriffe
idea, simititudo und des Scotus species intelligibilis zugleich ver
werten 409).
entis in substantiam , quantitatem etc. est distinctio vel in diversas' res vet in ea,
quae aliquam diversam realitatem important, et quantum ad hoc nihit facit operatio
intelloctus; quantum autem ad distinctionem entis in ista, prout praedicamenta sunt,
sc. prout praedicamentum aeeipitur pro secunda intentione, sie facit operatio
inteltectus.
405) In 1 Sentenf., Dist. 35, Qu. 1, f. 52 v. B: Aeeeptio absolata formae est
eius aeeeptio secundum esse formate, et aeeeptio eius secundum esse contractum est
eins aeeeptio secundum esse materiate.
406) Ebend. Dist. 8, Qu. 1, f. 23 r. B: Esse dicit actum essentiae et essenlia
dicit eius subiectum in abstracto, ens vero dicit et ipsam essentiam et ipsum esse in
concreto; ita „ens" participium importat formaliter actum existendi et ex modo
significandi importat subiectum eius. Vgl. Anm. 135 f.
407) In III Sentent., Dist. 1, Q«. 1, f. 2 r. B : Differentia naturae et suppositi
potest attendi vel secundum differentiam universalis et particularis vel secundum
differentiam, quam habent in singulari ut „Aoec humanitas" et „hic Aomo" Si
aeeipiamus in singulari, differunt quantum ad modum essendi et quantum ad
modum significandi, cui et correspondet aliquis modus essendi ex parte rei (vgl. Anm.
109, 129 u. 251).
408) In II Sentent., Dist 17, Qu. 2, f. 23 v. A: lita abstractio speciei a phantasmate
est realis actio, qua fit species in inteltecla possibiti, quae non praedicatur
de phantasmate, a quo abstrahitur, sieut homo praedicatur de Socrate, a quo abstrahitur;
ergo qua dicitur intelloctus abstrahere a phantasmatibus, non est aliud,
quam quaedam realis motio , qua movetur intelloctus a phantasmate vel ad speciem
intelligibitem vel ad actum, intelligendi Opinio est, quod intettectus agens agit
in phantasma non aliquid imprimendo phantasmati, sed removendo, unde re materiali
et singulari proposita inteltectus agens separat a natura universali conditiones indiivduantes
, quibus impediebatur itla natura Alia opinio est , quae ponit , quod
intelloctus agens aliquid imprimit phantasmati, in cuius virtute agit, et ittud im
pressum est aliqua motio sive immutatio spiritualis Est tertius modus ponendi,
qui videtur mihi magis probabitis , sc. quod phantasma dicitur movere inteltectum
potentialom in rirtutem inteltectus agentis, non quia ex parte sua aliquid reeipiat ab
intelloctu agente, sed magis ex parte effeclas.
409) In I Sentent., Dist. 36, Qu. 1, f. 53 v. A: Idea formaliter dicit formam,
quae repraesentat, quae quidem forma non est formatiter respectus, sed est itlad, ad
quod sicut ad per se fundamentum sequitur respectus Unde nec idea nec forma
exemplaris nec simititudo intelligibitis existens apud inteltectum, quam vocamus spe
ciem intelligibitem, est formaliter respectus (B) Idea est prineipium cognoscendi,
prout eticitur aut cognoscitur a cognoscente; nam quando res cognoscitur per ali am
prius notam, itlad prius notum supponendo speciem mediante specie movet ad cognitionem
sui et aliorum.
XIX. llerveus Natalis.
Hauptsächlich aber interessirt er sich um die zwei brennenden Par
teifragen, nemlich um principium individuationis und um unitas formae,
und in diesen beiden Punkten zeigt er allerdings einen überwiegenden
Thomismus. Was den ersteren betrillt, spricht er vorerst von dem Vor
handensein dreier verschiedener Ansichten410), deren erste wir schon
bisher einige Male durchblicken sahen, vielleicht am deutlichsten bei
Aegidius (ob. Anm. 382 f.), aber theilweise auch bei Gottfried von Fontaines
(ob. Anm. 66, vgl. übrigens auch Anm. 308 ) ; dieselbe geht dahin,
dass die Individuen einer Gattung schon in sich selbst durch ihre eigene
essentia in das Einzeln-Dasein treten, indem durch die Wesens-Einheit
selbst eine numerositas essentiae begründet sei, in welcher eben der
Unterschied der Einzeln-lndividuen und hiemit das negative Moment der
Individualität liege, so dass die Substanz zu ihrer Individualisirung durch
aus nicht einer ausser ihr liegenden Beihilfe bedürfe 4 1 Wenn man
aber bei Formulirung dieser Ansicht den Begriff „esse" statt „essentia"
anwende (— womit wohl sicher Aegidius gemeint ist —), so sei diess
von vorneherein unzulässig412). Als zweite führt dann Herveus jene der
Thomisten an, welche jedoch den Gesichtspunkten der ersteren nicht ge
nügen könne413). Gegen die dritte Annahme aber, nemlich gegen die
des Scotus, polemisirt er ausführlich; nemlich wenn man in der haeeeeitas
den Gegensatz der Gemeinsamkeit erfasst zu haben glaube, so sei doch
zu bedenken, dass eine sachliche Gemeinsamkeit auch im Stoffe und in
der Form nicht vorliege (d. h. jedes Einzelnding habe seinen eigenen
Stoff und seine eigene Form), hingegen eine logische Gemeinsamkeit ebenso
gut auch der Häcceität zukomme, weil eben die Häcceität selbst in ver
schiedenen Häcceitäten individualisirt werde; und wenn eben die Häcceität
selbst erst noch einer besonderen Determination bedürfe, so gelte das
410) Quodtib. III, 9, f. 81 r. A : Utrum materia sit principium sunt tres opiniones Prima est, quod unumquodque se ipso sionldoiviedstuatfioornmias,
liter distinctum ab omni alio. Secunda est, quod tatis distinetio in rebus materiatibus
fit per quantitatem. Tertia est , quod nec sie nec sie, sed unumquodque est
distinctum per suam haeeeeitatem.
411) Ebend.: Prima opinio probatur: Unumquodque genus habet propria
individua nihit incladentia nisi rem sui generis, sed hoc non esset, nisi unaquaeque
res cuiustibet generis se ipsa per essentiam suam individuaretur in se ipsa et distingueretur
ab omni alio (B) Ab eodem habet unaquaeque res entitatem et unitatem
eseentialom Unaquaeque res est diversa numero per essentiam numerositate
essentiae ab alia lllad, quod non addit supra naturam nisi negationem, non
habet aliam causam suae unitatis, quam naturam Individua habent unitatem et
distinctionem numeralom per essentium suam, non per aliquid additum, quid , si
substantia habet unitatem per aliud a se, aut hoc est, quia materia habet tatem uni
tatem per formam, aut forma per materiam, aut ambo per quantitatem; sed nullo
itlorum modorum natura substantialis potest individuari per aUquid diversum a se.
412) Ebend. VIII, 12, f. 152 v. A : Dicunt multi, quod individuatio est per esse,
quia in esse reati non convenit rei universalitas. Sed hoc non est bene dictum, quia,
licet ipsa universalitas non sit extra animam, et unaquaeque res sit individua in
suo esse reati, non tamen oportet propter hoc, quod ipsa individuatio sit per esse;
immo essentia magis erit principium individuationis, quam esse.
413) Ebend. III, 9, f. 81 v. A: Quidam tenent, quod divisio numeralis est vel
per divisionem subiectorum sicut in aeeidentibus vel per quantitatem sicut in substuntiis
materialibus generalibus et corruptibitibus ; sed isti, licet habeant probahites
rationes, tamen non satisfaciunt rationibus alterius opinionis.
270 XIX. Herveus Katalis.
Gleiche auch von Materie und Form, und es sei hiemit kein Grund vor
handen, warum die Häcceität in höherem Grade Princip der Individualisirung
sei, als jene beiden; wolle man aber die Häcceität völlig von
Materie und Form distinguiren, so könne sie jedenfalls nur entweder eine
Substanz oder ein Accidens sein; im ersteren Falle aber komme man
zuletzt doch wieder bei der Materie an , sowie im letzteren bei der
Quantität414). Ausserdem auch sei jenes negative Element, welches der
Häcceität einwohne, als Erklärungsgrund der Positivität des Unterschiedes
der Individuen untauglich415). Die eigene Ansicht endlich des Herveus,
bei deren Darlegung er hauptsächlich an die theologische Frage betreffs
der Engel denkt, nähert sich sehr der ersteren unter den drei ange
führten ; nur modificirt er dieselbe dahin, dass die essentia nur inneres
Princip (intraneum) der Individuation sei , was nicht hindere , dass da
neben zuweilen auch noch ein äusseres Princip (extraneum) wirke, d. h.
die vervielfältigende Function der Materie solle nicht geleugnet werden,
wohl aber die Möglichkeit einer Individualisirung ohne Materie offen
bleiben416); und in den materiellen gleichzeitig existirenden Dingen sei
414) Ebend. f. 81 v. B: Quod autem haeeeeitas sit ittud, per quod Individuum
est individuum, contra arguo sie: Quando dicitur „itlad, quod est commune
multis, non est prineipium individuandi ipsorum", aut intelligitur de eo, quod est
commune secundum rem, aut secundum rationem. Si de eo, quod est commune secundum
rem, sie nec materia nee forma est communis, saltem simut entibus
actu Si autem intelligatur de eo, quod est et habet unitatem secundum ratio
nem , tunc haecceilas est ita communis sicut materia et forma ista modo , quia haec
haeeeeitas est haeeeeitas, ergo et itla , et ideo non plas individuabit haeeeeitas,
quam materia et forma. Dices, quod haeeeeitas in communi non est prineipium individuationis
, sed haeeeeitas signata Contra: Sicut haeeeeitas signata non est
communis, sed propria, ita materia et forma signatae , et per consequens non plas
individuabit haeeeeitas signata Dices, quod haeeeeitas dicit signationem formae
Contra: Cum haeeeeitas possit aeeipi ut communis et ut signata, sicut forma, non
datur ratio, quare dicit signationem formae ptus, quam e conversa Item quaero,
utrum ista haeeeeitas sit aliquid diversum a materia et forma signatis per ipsam aut
non. Si non, ergo ponis idem prineipium individuationis , quod etiam materia. Si
sie , quaero , aut est substantia aut aeeidens aut nihit. Si substantia , adhuc
incidis in idem cum aliis, sc. quod materia est prineipium individuationis Si
aeeidens, relinquitur, quod, si atiquid aeeidens sit, hoc sit quantitas, et hoc est,
quod ponunt alii (über Letzteres vgl. ob. Anm. 66).
415) in II Sentent., Dist. 3, Qu. 2, f. 8 v. A : Quidam dicunt, quod in omni
specie cuiuscunque naturae creatae possunt esse plara differentia numero ; itlad autem,
per quod distinguitur, est, ut dicunt, non ipsa forma secundum se, sed hoc, quod
est esse indistinetum in se, quod importat negationem divisionis in se ipso, et esse
distinetum ab alio, quod importat negationem, secundum quam hoc non est itlad
(vgl. Scotus, ob. Anm. 139) Sed istud nihit est dictum, quia negatio pura non
potest distinguere positivum a positivo.
416) Quodl. III, 9, f. 82 r. B: Animae rationates non pturificantur per
actuatem suseeptionem in materia, sed per suas essentias, in quantum in tali
gradu entitatis sie potentiates sunt Rationes induetae ad primam opinionem
bene concladunt, quod unumquodque distinguatur numeratiter ab alio per suam essentiam
sicut per prineipium intraneum, sed quod praeter hoc non requiratur aliquod
aliud prineipium extraneum (v. A) Sufficit, quod itla individua, quantum ad hoc,
quod sunt, et quantum ad hoc, quod distinguuntur numeraliter, intranee distinguantur
per essentiam suam ; nihitominus tamen possunt extrinsece habere et entitatem
et pturatitatem ab alio a se...... Ratio non concladit, quod forma nunquam plurificetur
per materiam, sed quod quandoque non plarificatur per materiam, sicut in
formis, quae pturifieantur in eadem materia sueeessive, vel etiam si qua forma est.
XIX. Herveus Natalis. 271
eben ein Quantitatives der Grund der Individuation , aber selbstverständ
licher Weise nur die räumliche (d. h. geometrische , nicht die arithme
tische) Quantität417). Sollen somit nur die scotistischen Einwände, welche
gegen Quantität und Materie gerichtet waren , abgewiesen sein 4 18) , so
muss Herveus dem Thomismus nur noch in der Angelologie auf die Beine
helfen, was er dadurch thut, dass er eine immaterielle Individuation auf
eine Potenzialität, welche der Form in Bezug auf Vervielfältigung ein
wohne, begründet und so ganz hübsch auf den Begriff einer immateriellen
Materie gelangt419), welche er recht deutlich als eine quantitätslose be
zeichnet420).
Auch betreffs der unitas formae unterwirft er die Meinungen An
derer einer Kritik ; nehme man nemlich (wie Lamarre gethan hatte, s. ob.
Anm. 30) von vorneherein eine pturalitas formarum an , so könne man
dieselben entweder für gleichartig halten, dann aber unmöglich die ein
zelnen selbst wieder als vielheitliche ins Unendliche fort betrachten
(— dieser Einwand ist dumm —), oder andrerseits , wenn man sie als
ungleichartig nehme, sei es unerklärlich, wie dann aus ihnen Ein Wesen
quae virtute divina possit esse sueeessive in diversis materiis; quin autem formae
simul existentes in materia et maxime, prout secundum cursum naturae dependent a
materiis in sua plaralitate, dependeant a materia, non concladit.
417) Ebend. VIII, 12, f. 152 v. B: Quod quodtibet Individuum divisum sive
distinctum sit ab alio eiusdem speciei, principium individuationis substantiarum materiatium
est quantitas, quantum ad ea , quae sunt simul , quia materia non
potest dividi in partes simites nisi per quantitatem Notandum autem, quod diversitas
in quantitate potest esse dupliciter, una secundum situm, quantum ad partes
simul existentes, alia secundum sueeessionem unius quantitatis post atiam
Diversitas quantitatis est principium individuationis rerum materialium simul existentium
primo modo, non secundo; immo dico, quod diversitas numeralis quantitatis
permanentis et aliorum aeeidentium sibi in eodem subiecto sueeedentium provenit ex
diversitate quantitatis sueeessivae, quae est tempus.
418) In II Sentent., Dist. 3, Qu. 2, f. 8 v. A : Cum in quolibet individuo eius
dem speciei inveniatur itlad, quod est principium distinctivum aliorum, oportet,
quod individua conveniant secundum unitatem rationis in eo, quod est distinctivum
individuorum. Cum ergo individua non conveniant in forma nisi secundum unitatem
rationis, non videtur necessarium, quod individua eiusdem speciei non possint distingui
per formam circumscripta quantitate et quacunque materia Sic oportet ponere in
Socrate atiquid reate, per quod realiter differt a Piatone, quidquid sit itlad, sive
itlad sit sua forma, sive aliquid aliud.
419) Ebend. f. 8 v. B: Cum omnis forma sub se habens multa habeat quandam
latitudinem, forma autem dupliciter latitudinem possit habere, unam secundum diversos
gradus formates, quorum unus secundum se est nobitior et perfectior alten (et
hoc est latitudo generis, sub quo sunt diversi gradus formalos specifice differentes),
aliam vero secundum plarificationem numeratem in eodem gradu, prima convenit formis
secundum suam rationem specificam absolate aeeeptam, secunda autem latitudo
non potest convenire formis secundum suam rationem absolatam, quia sie plarificari
videtur importare quandam potentialitatem et imperfectionem Ad hoc, quod
tates formae plarificentur sub specie, oportet, quod habeant ittam potentialitatem, quae
facit partem reatem Dicere, quod propter hanc causam deus non possei facere
plares angelos, quia non est in eis materia, esset error, quia sequeretur, quod non
possent esse plares animae separatae, cum in eis non sit materia. Ebend. Dist. 12,
Ob. 1, f. 17 v. B: Ratio materiae potest aeeipi vel secundum quod est subiectum
formae, vel secundum quod est subiectum transmutationis.
420) Quodl. VIII, 12, f. 162 v. B: Carentia materiae non est causa, quare
non sint ptura individua eiusdem speciei in angelis, sed carentia materiae quanti
tatem habentis.
272 XIX. Herveus JNatalis.
zusammengesetzt werden soll; und spreche man, um diesem zu entgehen,
von einem Aggregate, welches zu Einer abschliessenden Form sich selbst
ergänze (s. Scotus ob. Anm. 155 f.), so würde jene letzte Form nur eine
accidentelle, nie aber eine substantielle sein. Somit bleibe nur übrig, an
der Einheit der Wesensform festzuhalten und dasjenige, was man an ihr
für vielheitlich halten könnte, als eine Manigfaltigkeit von Vervollkommnungs-
Stul'en (diversae perfectiones) zu betrachten , welche dann durch
verschiedene Namen ausgedrückt und bezeichnet werden, d. h. Herveus
ist wieder bei Gottfried v. Fontaines (ob. Anm. 70) und Johannes Parisiensis
(Anm. 74, vgl. auch Anm. 291) angekommen421)- Erklärlicher
Weise aber verwirft er von diesem Staudpunkte aus entschieden die formalitates
des Scotus422); ja er will die Einheit der Form auch für die
accidentellen Qualitäten gerettet wissen, bei welchen (vgl. Anm. 160 u. 387)
421) De unit. form. 5, f. 73 v. A: Quidam dixerunt, quod omnium rerum natu
ralem formae erant compositae ex plaribus et diversis tanquam ex partibus essentialibus,
sicut humanitas ex anima et corpore (B) Si autem forma sit composita
ex forma et forma ita, quod una sit composita ex duabus, tunc aut erunt ambae
eiusdem speciei aut diversarum; si eiusdem, sequeretur , quod ad minus Mae
duae sint simplices, atias oporteret abire in infinitum; si autem sint diversarum
specierum, tunc impossibite erit, ipsas essentiali compositione componi ad invicem,
(f. 74 r. A) cum nullas modus essentiatis compositionis inveniatur in ipsa
Ideo alii aliter dixerunt; posuerunt enim, quod formae naturates erant compo
sitae Mo modo, qui est per aggregationem plarium formarum ad efficiendam et comptendam
unam formam resultantem ex eis, sicut ex plaribus membris resultat
unitas corporis humani Sed haec positio magis irrationabitis est, quam prima.
Sequitur, quod itla forma erit aeeidens et non substantia, et per consequens
non erit forma complotiva Sequitur, quod omnes res naturalos sint in genere
aeeidentis (B) Et ideo aliter dicendum, sc. quod forma naturalis est simplox
(v. A) et quod in nullo composito sunt diversae formae substantiates, sed sunt
ibi diversae perfectiones. Ebend. 12, f. 77 r. B: Oportet dicere, quod una sit forma
seu essentia generis et speciei et individui differens solam penes determinatum sive
signatum et non signatum, nam designatio individui respectu speciei est per
materiam individuatem, designatio autem speciei respectu generis est per differentiam
constitutivam, quae sumitur ex principali perfectione, quam dat forma rei (v. A)
Cum species rerum sint ad modum numerorum, in quibus unus addit perfectionem
super alium, oportet necessario dicere, quod perfectiones inferiorum sint in superioribus,
ac per hoc in una et eadem re sint diversae perfectiones essendi, sicut videmus,
quod in nomine est perfectio esse et vitae et sensus et intellectus. Et ideo, cum ratio
rei sumatur ab ipsa re, secundum quod stat sub aliqua perfectione vel actu, ratio
autem rei sit, quam significat nomen, contingit, ipsam rem diversis nominibus nominari
vet significari, secundum quod diversae sunt essentialos perfectiones ipsius. Vgl.
ebend. 18, f. 86 r. B.
422) Quodlib. I, 9, f. 18 v. B : üicunt quidam, quod genus et differentia dicunt
diversas formalitates realiter differentes, species autem differt a genere et differentia
sicut comptectens duas formalitates realos; unde species se habent ad genus per additionem
realis formalitatis, species autem realiter differunt non se totis, quia in
genere conveniunt, sed differentiis differunt; differentiae autem se totis differunt.
Dicunt autem isti, quod distinctio formatitatis maior est in creaturis, quam in divinis.
(Vgl. bei Scotus, ob. Anm. 148 u. 151) f. 19 r. A: Si natura generis differt
reatiter a natura differentiae, sequitar, quod quodtibet individuum sit compositum ex
tot rebus, quot sunt inter generalissimum et speciatissimum; sed hoc est falsum ....
(B) Restat ponere opinionem, quam credo esse verum: In uno et eodem individuo
genus generatissimum et omnes differentiae intermediae dicunt unam et eandem
rem et sumuntur ab una et eadem re, quia si in Socrate substantia, corporeum,
vivum, sensibite, rationalo dicerent diversas res, sequeretur, quod in uno et eodem
esset atiqua differentia re differens a natura generis.
XIX. Johannes von Jandun. 273
in Folge physikalischer Vorgänge nur eine intensio oder remissio der
Einen Form eintreten könne423).
Der Averroist Johannes von Jan dun (um 1320) zeigt, was die
logischen Fragen betrifft, gleichfalls einen halb-thomistischen Standpunkt4'2 1)
und erinnert uns in dieser Hinsicht an Petrus von Abano (ob. Anni. 260 if.).
In seinem Connuentare zur aristotelischen Metaphysik1'-3) nimmt er be
züglich der Universalien jene Unterscheidung in causando und praedicando
auf, welcher wir schon bei Alexander v. Alessandria (Anm. 248)
und bei Radulph Brito (Anm. 258) begegneten 426), knüpft abef an die
Aussagbarkeit auch die weitere Distinction , dass dahei entweder der Ge
genstand der Auffassung als sachliche Grundlage der Einzeln-Dinge oder
die intentio selbst gemeint sein könne , welch letztere dann wieder in
prima und secunda zerfalle , wobei man jedoch nicht so fast auf den
modus essendi, als vielmehr auf die quidditativen Momente des Erkennens
blicken solle 427). Jedenfalls kann so mit antiplatonischer Wendung das
esse in anima und das esse extra animam dualistisch verbunden wer
den428), da die Universalien post rem vorstellungsweise im Intellectus'
423) /u I Sentent., Dist. 17, Qu. 4, f. 36 r. A: DicuiU quidam, quod nutta
forma secundum suam absolatam et specificam aeeeptionem potest habere variationem
aliqupm vel secundum magis vel secundum minus Et ideo, ut dicunt, itla accidentia,
quae vel inveniuntur in subiectis diversarum specierum vel quae sunt separabitia,
suscipiunt magis vel minus Ista opinio non videiur mihi vera
(B) Si sie intetligatur, sc. quod in essentia talium formarum non sit reatiter loquendo
aliqua latitudo graduum sie, quod albedo intensa essentialiter non sit perfectior, quam
remissa, credo esse falsum (v. A) Ratio, quare aliquud accidens dicitur suseipere
magis et minus, est, quod secundum formam natus est fieri motus Secundum
autem formam substantialom non est natus esse motus, ideo nulla forma substantiatis
habet tatem latitudinem. Quodtib. II, 13, f. 61 r. A: Sicut in atteratione
non est nisi unum mutatum esse in acta, ita non est ibi nisi una forma.
424) Betreffs anderweitiger Anschauungen desselben, welche nicht die Logik
betreffen , s. Näheres bei E. Renan, Averroes et l'Averroisme, p. 269 ff. Uebrigens
verfasste Johann v. Jaudun gemeinschaftlich mit seinem Freunde Marsitius v. Padua
auch die bekannte publicisüsche Schrift „üefensor pacis", welche sich im Sinne
Occam's über das Verhältniss zwischen Staat und Kirche äussert.
425) Perspicacissimi speculatoris ac summi peripathetici Johannis de Janduno
quaestiones in XII libros metaphysicae (mit Zimara's Commentar). Venet. 1505 fol.
und wiederholt Venet. 1560. fol. (nach letzterem Drucke citire ich).
426) I, 20, p. 82 : Duplox est universate, unum in pruedicundo, aliud in cau
sando. Universalo in causando est deus et substantiae ubstractae; universatia
in praedicando capiuntur dupliciter; uno modo quoad simplicem apprehensionem, ....
alio modo quoad inhaerentiam passionis ad subiectum.
427) VII, 24, p. 523 : Quoddam est universalo per causalitatem, quoddam per
praedicationem Universate secundum praedicationem est duplex: uno modo capitur
pro re intentionata et denominata ab intentione; atio modo capitur pro
intentione, et hoc iterum dupliciter, vel pro prima intentione, vel pro secunda
(p. 524) Uti, qui aeeipiunt conceptus generis et speciei a modis essendi, dicunt,
quod prima intentio est conceptus rei vel inteltectio secundum suum modum essendi
proprium; sed secunda intentio est conceptus rei secundum modum essendi
communem Sed secundum dicentes, conceptus generis et speciei capi a quidditate
generali vel speeifica, dicitur, quod intentio prima rei est inteltectio secundum
quidditatem generatem et potentialom, sed secunda intentio est intellectio rei communis
in plaribus Sed universalo pro re subiecta est res, quae est apta nata esse in
plaribus vel multiplicari in ptura.
428) I, 16, p. 57 : Universate potest intelligi dupliciter. Uno modo pro esse
reuli extra animam, quod esse habet subiective in suis suppositis, et pro ista esse
Pbantl, Gesch. III. 18
274 XIX. Joh. v. Jandun. Joh. v. Neapel. Augustinus v. Ancona.
sind, während sie inre die objective Bedingung des Wissens enthalten429),
da ja in der eoncreten Subsistenz das Allgemeine und das Einzelne trotz
aller Wesens-Verschiedenheit vereinigt seien 430). Und sowie hiemit für
die subjective Auffassung sich der Begriff des ens rationis (vgl. Anm. 395)
einstellt431), so können nun auch ebenso, wie bei Herveus (Anm. 405)
genus naturate und genus logicum dualistisch nebeneinandertreten 432).
Desgleichen wird die intentio et remissio formarum , was die substan
tiellen Formen betrifft (vgl. Anm. 423), auch hier verneint433).
Hingegen einen etwas strengereu Thomisinus scheint Johannes
von* Neapel (gest. i. J. 1330) in diesen Controversen vertreten zu
haben, insoferne wir erfahren, dass er gegen des Herveus Auffassung der
veritas (s. Anm. 398) im Sinne des Thomas polemisirte434).
Auch Augustinus von Ancona (mit dem Beinamen Triumphus,
gest. i. J. 1328) lenkt mehr zu Thomas zurück, welchen er besonders
durch reichliche Benützung Avicenna's zu ergänzen sucht; nur streift er
zuweilen auch an Auffassungen hin, welche erst später (bei Aegidius und
Herveus) in die Controversen eingetreten waren. Seine Schrift De cognitione
animae 435) liegt zwar einer Geschichte der Psychologie näher,
jedoch können wir aus ihr etwa Folgendes hervorheben. Als Gegenstand
der Logik, welche er mit Aegidius adminiculativa nennt 436), gilt ihm
universate actu habet esse c.vtra animam Alio modo pro esse intentionali, quod
subiective est in anima, causative extra animam, et itlad solam non habet esse potentialo
extra animam Platonici posuerunt universalia secundum esse existcntiae
separata a singularibus, Aristotetes, quod universalia subiective essent in singularibus,
abstracta tamen secundum intelloctum intelligentem ea non intelligendo singularia
Sed quod universate non generatur seorsim existens a singularibus, ut
Platonici posuerunt, patet sotutio etc.
429) VII, 24, p. 524: Universate pro prima et secunda intentione est reatiter
separatum a singularibus in inteltectu subiective Universate pro re obiecta,
quae denominutur ab intentione, non est separatum a singularibus sensibitibus
et corporibus secundum esse extra animam Si quidditas rerum esset separata a
rebus naturalibus, tunc de rebus naturalibus non esset scientia.
430) Ebend. p. 525: Universalia et singutaria non sunt coniuncta totaliter, quia
sunt separata secundum essentiam, sed tamen sunt coniuncta secundum subsistentiam.
431) V, 12, p. 312: Si loquamur de specie pro prima vel secunda intentione,
tunc non est extra intelloctum, sicut nec conceptus, cum sint entia rationis.
432) X, 22, p. 636 : Duptex est genus : quoddam est naturate, quoddam logicum.
Genus naturalo dicitur, quod est commune multis, quae conveniunt in materia
Sed genus logicum est, quod habet unum modum praedicandi communem univocum
de multis speciebus.
433) VIII, 6, p. 549: Si formae substantialos elomentorum intenderentur et remitterentur,
tunc gencratio non esset terminus alterationis; sed hoc est fulsum
Si forma substantialis intenderetur et rcmitteretur, tunc generatio formae substantialis
esset simul cum alteratione.
434) Da mir des Johannes Neapolitanus Quaestiones variae quadiaginta duae
Parisiis disputatae. Neapoli 1618. fol. nicht zu Gebot standen, muss ich auf Das
jenige verweisen, was Hauriau (II, p. 403) in französischer Paraphrase aus Einem
einzelneu Capitel jener Schrift anführt.
435) Opusculum perutite de cognitione animae et eins potentiis Augustini de
Anchona. Bononiae 1503. 4.
436) IV, 2 (das Buch ist nicht paginirt): Finis scientiae speculativae est reri-
,as Circa huiusmodi adaequationem rerum ad inteltectum scientiae tripliciter se
habere possunt. Primo directive et adminiculative (s. Anm. 365), secundo prineipaliter
et ubiective, tertio ex consequenti et subalternative. In primo gradu sunt säen
XIX. Augustinus v. Ancona. 275
im Anschlusse an Avicenna die Verbindung der secunda intentio mit der
prima, und da nur hiedurch die Gefahr vermieden werde , dass der In
halt der Logik zuletzt aus Erdichtetem (figmenta) bestehe, so solle man
auch nur von solchen entia rationis sprechen, welchen etwas Sachliches
entspricht (correspondei) , und in diesem Sinne liege dann der haupt
sächliche Gegenstand der Logik immerhin um der Vermeidung des Irrthumes
willen in der syllogistischen Verknüpfung der secundae intentionesi31).
Nemlich in die prima intentio verlegt er sowohl dasjenige,
was Thomas intentio universalitatis genannt hatte, als auch, was bei
demselben reflexio und conversio ad phantasmata hiess 438), sowie er
der secunda intentio gleichfalls im Anschlusse an Thomas die ver
gleichende und verbindende Function des Denkens zuweist4,39). So fasst
er auch den Uebergang, welcher von der Sinnes- Wahrnehmung zur Allge
meinheit des Denkens stattfindet, völlig in thomistischer Weise440), bedient
tiae sermocinalos, ut grammatica et logica, in secundo physica, mathematica et metaphysica,
in tertio medicina, musica, astronomia.
437) III, 6: Secundum Avicennam logica est de secundis intentionibus adiunctis
primis (s. Abschn. XVI, Anm. 74) JVom si secundae intentiunes non adiungerentur
primis, non corresponderent eis res mediantibus primis intentionibus, et sie
essent pure figmenta, sieut chimaera (vgl. ob. Anm. 98) Et ex hoc patet,
falsam esse positionem itlorum, qui dicunt, ens rationis esse subiectum in logica
(vgl. Anm. 370) Logica non poterit esse de entibus rationis tanquam de subiecto,
cum entia rationis, secundum quod huiusmodi, solam sint entia apud animam.
Oportet ergo, quod sit de talibus entibus rationis, quibus aliqua res correspondeat ;
et talia entia rationis sunt secundae intentiones (s. bei Hervens, Anm. 395)
JVec etiam oportet, secundas intentiones universaliter sumptus esse subiectum in logica,
saltem ut docens est, quia tunc non magis esset logica de syllogismo vel ad reetificandum
actus syllogisticos, si non esset ptus necessaria, quam ad rectificandum conceptus
generis vel speciei; quod falsum est, cum in actibus simplieibus inteltectus
per se non erret, in actibus autem syllogisticis etiam per se errare habeat (s. bei
Aegidius, Anm. 369).
438) III, 4: Intetloctus dupliciter in cognitione rei ficri potest. Primo directo
adspectu, ut quando intelligit rem sub esse universali; secundo per quandam reflexionem
et conversionem ad phantasmata Directo adspectu intelloctus intelligit
naturam cuiuscunque rei sub esse universali, quod quidem universate est primum et
directum obiectum intelloctus, ut intelligit naturam hominis inquantum homo
Per reftexionem intelleclas uniendo se sensibus et phantasmatibus apprehendentibus
ipsa singularia speculatur naturam hominis Ergo intelligendo rem secundum
suum esse singulare et materiate prima intentio formari habet Illae intentiones,
quibus inteltectus intelligit vel directo adspectu vel per reflexionem, primae intentiones
dicuntur, et tam sub esse universali quam sub esse singulari primae intentiones
formari habent (s. Abschn. XVII, Anm. 500 f.).
439) Ebend. 5: Videre votumus, quae sunt secundae intentiones, quae genus et
species et individuum et syllogismus appellantur Post informationem, qua informatur
intellectus coneeptione uniuseuiusque rei secundum sc consideratue quasi secun
daria modo intelloctus circa huiusmodi coneeptiones negotiatur considerando convenientiam
coneeptionum vel primarum intentionum ad invicem, secundum quod possunt
plaribus vel paucioribus convenire Genus ergo et species et simitia nomina
secundarum intentionum sunt, eo quod sunt hae coneeptiones, quas inteltectus sibi
format de rebus mediantibus primis intentionibus (s. Abschn. XVII, Anm. 499 u. 506).
440) I, 11: Cum species rerum informantes ipsos sensus repraesentant ipsas
res sub tali esse signato et sub esse particulari ipsarum, ut in rerum natura subsistunt,
oportet, huiusmodi species, ut sunt in sensibus, particulares et materiates
esse Si simititudines rerum sub esse universali existerent in aliqua potentia
sensitiva. non indigerent huiusmodi simititudines depurari per inteltectum agentem ad
18*
276 XIX. Augustinus v. Ancona. Antonius Andreas.
sich aber dabei ebenso, wie Aegidius, auch des scotistischen Begriffes
der species intelliyibilis 44 1) , welchen er jedoch wieder mit Ausdrücken
des Albert (z. B. similitudo) und mit einem Gleichnisse des Thomas er
läutert442).
Hatte somit die thomistisehe Dichtung (wenn auch unter kleinen
Zugeständnissen an die Gegner oder wenigstens mit einigem Schwanken)
bis dahin entschieden das quantitative L'ebergewicht behauptet, so gewann
nun auch der Scotismus, welcher bereits, wie wir sahen, bei Richard v.
Middleton, Radulph Brito und besonders bei Alexander v. Alessandria
sich sehr merklich geregt hatte, einen hervorragenden Vorkämpfer an dem
Franziskaner Antonius An,dreas (oder Andreä, gest. i. J. 1320),
einem unmittelbaren Schüler des Scotus , welcher im Ganzen getreu den
Ansichten dieses seines Lehrers folgte, wenn er auch einige Male dem
thomistischen Dualismus näher tritt, als die stricte Observanz seiner Schule
vielleicht billigen konnte. Ausser einem Commentare zum Sententiarius,
in welchem Antonius lediglich den Scotus excerpirt (daher es für mich
unnöthig ist, weiteren Bezug darauf zu nehmen), besitzen wir von ihm
eine Expositio super artem veteremiis), wobei hier zum gewöhnlichen
Unikreise der Ars vetus (s. ob. Anm. 356) auch noch Boethius de divisione
beigezogen ist, während in üblicher Weise die Syllogistik zur novo,
logica gerechnet wird 444); ferner einen Commentar zur Metaphysik 445)
und eine Monographie De tribus prineipiis 440). Die Exegese der logi
schen und metaphysischen Schriften zeigt uns, was die Form betrifft,
hoc, quod possent informare intelloclam possibitem; num tota causa, quare oportet
ponere inteltectum agentem, videtur esse materialitas et particularitas specierum existentium
in sensu, quod ipsa universalia sunt intelligibitia actu, eo quod actu
possunt movere inteltectum possibitem (s. ebend. Anm. 493 ff.).
441) II, 4: Ponitur inteltectus agens, in cuius virtute phantasmata, quae sunt
particularia, inteltigibitia solam in potentia flunt et postea actu universalia et actu
intelligibitia et per consequens actu possunt intelloctum possibitem movere et species
intelligibites in ipso cuusare (s. ob. Anm. 375).
442) Ebend. 1 : Ex tumine inteltectus agentis species intelligibitis reeipit actualitatem,
per quam inteltectum possibitem potest movere. Ebend. 2 : JVon est possibite,
res secundum se esse praesentes ipsi intellectui, propter quod oportet, eas in ipso
intellectu existere per suas simititudines (s. Abschn. XVII, Anm. 393 u. 395), quibus
intelloctus informatus possit ipsas res intelligere Res exteriores sunt prineipalia
nbiecta ipsius intelloctus, species vero intelligibites praedictarum rerum sunt sicut
ratio intelligendi et cognoscendi ipsas, ideo res ipsae cognoscuntur et intelliguntur
ab inteltectu, non autem species intelligibites. Ebend. 3 : Sicut sol est quoddam
universale lamen respectu corporalium et sensibitium, ita lamen intelloctus agentis
est quoddam universate lamen respectu intelligibitium (s. ebend. Anm. 510).
443) Scripta seu expositiones Antonii Andreae super artem veterem et super
Boetium ite divisionibus. Venetiis- 1492 u. 1508 u. 1517. fol. (nach letzterem Drucke
citiie ich).
444) S. art. vet. I. 63 r. A : Consideratur in libro Priorum et aliis libris novac
logicae syllogismus (v. A) Uber Periermenias ordinatur ad libros logicae novae,
sed principaliter ad libros Priorum et mediante Mo ad alios, quia syllogismus est
ex propositionibus.
445) Quaestiones Antonii Andreae super Xlt libros metaphysicae. Venetiis 1481
vi. 1514 u. 1523. fol. (nach der letzteren Ausgabe citire ich).
446) De tribus prineipiis renm naturalium. Venet. 1489. fol. und wieder ab
gedruckt bei Nuciarctli (s. Anm. 497) f. 36—57.
XIX. Antonius Andreas. 277
den Schüler des Scotus und ausserdem einen Mann von wirklich grosser
Belesenheit 447).
Antonius lieht es, den Detail-Erörterungen in philosophischem Prediger-
Ton schwülstig rhetorische Einleitungen vorauszuschicken , in welchen er
alttestamentliche Sprüche scheffelweis ausgiesst, und indem er in solcher
Form auch den Werth der einzelnen Theile der Logik preist, führt er
zum Ruhme dieser Wissenschaft auch einen Memorial-Vers an448). Mit
Scotus stellt er die Logik als intentionalis den realen Disciplinen gegen
über 44S) und erblickt die wesentliche Aufgabe der ersteren im Syllo
gismus450), daher dieselbe allerdings modus sciendi sei, hiedurch aber
nicht gehindert werde , als selbstständige Wissenschaft auf eigenen Principien
zu beruhen451); und hieran reiht er, wie Scotus, den Unterschied
zwischen logica docens und utensib2). Desgleichen stimmt fast wörtlich
mit Scotus die Angabe überein , dass die Logik trotz der Wortform der
Begriffe nicht nominalistisch aufgcfasst werden solle, sondern der Be-
447) Antonius heht in seinen Commentaren stets das Fortschreiten der Argu
mentation präcis hervor, erörtert die verschiedenen Wortbedeutungen, führt überall
Gründe (mit „Videtur, quod sie") und Gegengründe („Videtur, quod non'') an, um
hierauf jeden derselben zu erledigen („Ad evidentiam dictorum respondetur") , und
dabei benützt er in reichlichstem Maasse Belegstellen aus den übrigen Schriften des
Aristoteles sowie das bei Albert aufgespeicherte Material , womit er, besonders in
der Exegese des Porphyrius, die vollste Ausbeutung- des Avicenna verbindet.
448) Sup. art. vet. f. 2 r. A : „Girum coeli cireuivi sola", Ecct. 24 Haec
autem scientia, sc. logicalis, coetum dicitur cireuire pro eo, quod eius considerationi
subditur, quidquid coeli ambitu continetur, per eam enim poterimus syllogizare
de omni probtemate Ambitus huius scientiae circa subiectum suum inter alias
scientias habet inquisitionis rectitudinem latiorem, speculationis ctaritudinem altiorem,
permansienis valotudinem firmiorem De ipsa potest intelligi, quod dicitur Ecct. 8 :
„Circumduxit me per ea in giro, erant enim multa valde super faciem campi"
(B) De ipsa potest intelligi, quod dicitur Proverb. 8: „Certa tege et giro valtabat
abyssos et aethera firmabat sursum" Ipsa in sui laudem prorumpens cantat
alta voce
„Frustra doctores sine me colaere sorores",
unde de ipsa dich Salomon Sap. 4: „Circuibam quacrens, ut mihi itlam assumerem
quasi sponsam". Aehnlich beginnt der Commentar zu den Kategorien mit dem Citate
(ebd. f. 17 v. B): „Scripsit in tabulis verba decem, quae locutus est ad vos", Deuteron.
4, sowie jener zu De interpr. mit (f. 63 r. A) „Tu ergo Balthasar interpretationem
norro festivus", Daniel 4, und jener zu Boeth. de divis. mit (f. 89 r. B) „Qui divisit
mare rubrum in divisiones", Psalm. 135.
449) Ebend. f. 5 r. A : Logicus non considerat res per se, nisi pro quanto fundant
secundas intentiones et terminant respectum, ipsas autem intentiones considerat
per se, et ideo non est artifex realis, sed intentionalis. Vgl. ob. Anm. 87.
450) Ebend. f. 2 r. B : Motus huius scientiae principaliter syllogismum considerat
simut, et postmodum secundum gradus partieipationis considerat partes eius, reducens
ad ipsum singula, quae in ipsa logica pertractantur, tanquam ad finem ultimum, ad
quem omnia ordinantur. Vgl. ob. Anm. 93.
451) Ebend. f. 103 r. A: Dicitur, quod modus sciendi non est scientia specialis,
potest tamen esse communis, et sie est de logica Aliter dicitur, quod falsum
est, quod logica sit modus sciendi Logica docet modum sciendi pro tanto, quia
f<i de syllogismo vel de argumenta, per quod tantum habetur scientia In logica
per propria prineipia ostenduntur propriae conctusiones, licet eius usus sit circa
communis.
452) Ebend. : Logica dupliciter consideratur : uno modo inquantum est docens,
et sie procedit ex propriis prineipiis et necessariis ; alio modo inquantum uti
278 XIX. Antonius Andreas.
griff eben in Mitte zwischen dem Realen und dein Sprachlichen stehe453),
— ein Conceptualismus , welchen Antonius sowohl polemisch gegen
Plato richtet 454) als auch insbesondere durch die Bedeutung des Urtheiles
stützt 455).
So kann er in einer theils scotistischen theils byzantinischen Ter
minologie den Universalien ein dreifaches Sein zuweisen, nemlich in den
Dingen, in der Quiddität (d. h. ante rem), und in der logischen intettfio456),
oder ebenso kann er die ersten beiden Seiten zusammenfassen
und mit Alexander v. Alessandria (oder mit Johannes v. Jandun) nur die
Doppelstellung des „causando" und „praedicando" betonen457), womit sich
von selbst Bemerkungen über Priorität und Posteriorität verknüpfen 458).
Er stellt nemlich überhaupt ziemlich dualistisch die objective Wesens-
Einheit dem Denk-Impulse gegenüber458), so dass er fast bei genus logicum
und genus naturate ankommt460); aber er lenkt diess wieder (selbst
im Wertausdrucke) in die Auffassung des Scotus hinüber, wornach ein
gelegentlicher Causalnexus (occasionaliter) zwischen dem objectiven Uni
versale und der Denkoperation besteht461), daher er auch die Ansicht
rour logica applicando ad itla, in quibus est usus, et sie non est ex propriis, sed
ex communibus. Vgl. ob. Anm. 90.
453) Ebeud. f. 18 r. B: Liber Praedicamentorum non est de decem voeibus ut de
subiecto primo, nec aliqua pars logicae est de voce, quia omnes passiones syllogismi
et enuntiationis et termini possunt sibi inesse secundum esse, quod habent in mente,
esto, quod non proferantur ; sed est de aliquo priore, quod respectu vocis significativae
habet tantum rationem significati (v. A) Logica nec est scientia realis nec
sermocinalis, .....est de coneeptu per se Multum convenit cum sermone propter
duo; quia coneeptus est immediatum significatum per vocem, et quia passiones
conceptus insunt voci significativae, sieut incomploxio et comploxio. Ebenso f. 63 r. A.
S. Anm. 96.
454) Ebend. f. 68 r. B : Ponere, aliquid existere, secundum quod ei attribuitur
ratio communis, hoc est ponere ideas, secundum quod Plato posuit; igitur commune,
secundum quod habet rationem communis, est natura, prout coneipitur sub ratione
dicibitis de plaribus.
455) Ebend. f. 66 v. A: Compositio (im Urtheile) est itlarum rerum, non tamen
ut existunt, sed ut intetliguntur, et ideo veritas et falsitas dicitur circa compositionem
inteltectus, quia Ma compositio ab inteltectu causatur et est in intelloctu. Vgl.
Anm. 181.
456) Ebend. f. 3 v. B: Significatum termini communis significantis veram naturum
potest tripliciter considerari. Uno modo secundum esse in suppositis, quod
dicitur esse materiate eins; secundo modo absolate secundum esse quidditativum;
tertio modo, ut per formam intelligibitem ab inteltectu apprehenditur,
quod est esse cognitum, et sie ei insunt intentiones. Vgl. Anm. 119 u. 129 f.
457) Qu. s. metaph. I, 10, f. 9 v. A: Duplex est universate, sc. in causando et
in praedicando Magis universate secundum causalitatem est nobis minus notum
Si autem quaeratur de universali secundum praedicationem, singulare
simpliciter est nobis notius, quam universate. Vgl. Anm. 248 u. 426.
458) S. art. vet., f. 92 v. A : Genus et quodlibet universate, ut dicit mihi praecise
intentionem, est posterius; genus, ut dicit rem sive primam intentionem,
est prius. Vgl. Qu. s. metaph. VII, 16, f. 40 v. A. S. Anm. 108 u. 286.
459) Qu. s. metaph. V, 6, f. 23 r. A : Omnis unitas causata ab intelloctu habet
unitatem in re, qua originatur, sicut ignis generat ignem sibi simitem in specie,
nullo etiam inteltectu existente.
460) S. art. vet. f. 92 r. A: Vox dividitur in proprias significationes ; genus
vero non, sed in quasdam quodammodo a se proereationes. Vgl. bei Herveus ob.
Anm. 403.
461) Ebend. f. 3 r. B: Universalo est ab intellectu, nec sequitur: ergo est fig
XIX. Antonius Andreas. 279
seines Lehrers wiederholt, dass das Universale als Quelle der Bezeichnung
ein Erzeugniss des Intellectus sei 462), und hiemit die gegenständliche
Auffassung (subiective) auf das materielle Dasein hinweise, während die
Vorstellung (obiective) das formelle Denk- Element enthalte463). Erklär
licher VVeise beruht hierauf eine durchgängig wörtliche Uebereinstimmung
des Antonius mit Scotus in der Auffassung der prima und secunda intentio
404), sowie in Behandlung der Begriffe abstractum und concre-
Ium465), womit eine dualistische Parallelstellung des „in anima" und des
„in rebus extra" sehr wohl sich verträgt 466). Neu kommt nur hinzu,
dass Antonius mit der intentio auch die byzantinischen Begriffe signatum
und exercitum in Verbindung bringt 467). Die Begründung aber jenes
Causal -Verhältnisses, welches zwischen dem ohjectiven und subjectiven
Auftreten der Universalien besteht (Anm. 461), führt auch hier zur species
intelligibitis des Scotus 468) ; was jedoch das Verhältniss derselben zur
Wortbezeichnung und zu den Einzeln-Objecten betrifft, modificirt Antonius
mentum, quia figmento nihit correspondet in re extra, universali autem respondet ali
quid, a quo movetur intelloctus ad causandam tatem intentionem Universale
effective est ab inteltectu, sed materialiter sive originaliter aut oeeasionaliter est a
proprietate in re comperta, quod non est verum de figmento (s.Anm. 99 f. u. 116).
462) Ebend. f. 9 V.B: Intelloctus est, qui facit universalitatem in rebus,
universate autem denominat rem, non intelloctum, ergo est in re subiective, in in
teltectu autem ut in efficiente (vgl. Anm. 127 u. 123). Hiezu aber unten Anm. 469.
463) Ebend. f. 87 r. B: Distinguitur in genere duptex potentia, sc. subiectiva
et obiectiva: potentia subiectiva sumitur in re per eomparationem ad materiam, de
qua fit; materia enim est subiectum omnium formarum et in potentia ad eas; sed
potentia obiectiva attenditur in re per eomparationem ad agens, quod potest ipsam
producere ad esse. Vgl. Anm. 105.
464) Ebend. f. 3 r. A: Universate est nomen concretum (s. Anm. 128), sumitur
ergo tripliciter sicut alia concreta. Uno modo pro subiecto, i. e. pro re primae in
tentionis, cui applicatur intentio universatis, et hoc modo universate est obiectum
primum inteltectus, et omnis scientia est universalium ; secundo modo sumitur
pro forma, sc. pro re secundae intentionis; tertio modo sumitur pro aggregato ex
subiecto et forma (s. Anm. 107), et itlad est ens per aeeidens Universalo autem
secundo modo sumptum est de consideratione logici (s. Anm. 89 u. 106). f. 4 r. A:
Scientia realis est de universali primo modo, quod sc. est res, sed logica est de
universali secundo modo, quod est intentio, ideo scientia rationalis vocatur (s. Anm.
87). Vgl. f. 4 v. B, f. 46 v. A, u. Qu. s. metaph. VII, 16. f. 40 r. B.
465) S. ort. vet. f. 9 r. A : Sicut est duplox abstractum, umm, quod abstrahit
a subiecto, atiud, quod abstrahIt o forma, ut est in supposito, ita est duptex con
cretum per oppositum, unum , quod concernit suppositum, aliud, quod concernit
subiectum; exemplam primi humanitas et homo, exemptum secundi albedo et album
(vgl. Anm. 128).
466) Ebend. f. 4 v. B : Voco primam intentionem ipsam rem cognitam vel positam
in esse inteltecto et cognito, voco autem intentionem secundam quandam relationem
sive eomparationem inteltectus, qui comparat unam primam intentionem ad
aliam primam intentionem, et sie secundum diversas comparationes format diversas
secundas intentiones Universalo sumptum pro intentione nihit est in rebus extra,
sumptum pro subiecto intentionis est vere aliquid in rebus. Ebenso Qu. s.
metaph. VII, 16, f. 40 r. B.
467) S. ort. vet. f. 5 v. B : Esse in rebus primae intentionis id exercet, quod
praedicari signat in secundis intentionibus ; differentia autem est infer actum signatum
et exercitum in multis u. s. f., s. Abschn. XVII, Anm. 605.
468) Ebend. f. 8 v. A: Ad rationem generis requiritur, quod habeat ptures
species actu, non quae existant actu vel potentia, sed tantum actu coneipiantur per
speciem intelligibitem aeeeptam ab individuis quandoque existentibus (s. Anm. 110 ff.).
280 XIX. Antonius Andreas.
die Ansicht seines Lehrers dahin, dass der eigentliche Gegenstand der
Bezeichnung die Sache selbst schlechthin , d. h. abgesehen von Existenz
oder Nicht-Existenz und abgesehen vom Gedachtwerden, sei, und hiemit
die species intelligibilis erst durch ein Zurückbeugen des Intellectus
(reflexio), also nicht unmittelbar, erfasst werde469). Uebrigens nimmt er
auch den Begriff' der veritas (vielleicht auf gleichzeitige Controversen
blickend, s. Anm. 398 u. 434) dualistisch nach einer objectiven und einer
subjectiven Seite, deren letztere gleichfalls ein Zurückbeugen in der Vor
stellung enthalte und in den Urtheilen conform mit dem sachlichen Be
stande auftreten müsse 470), dabei aber jedenfalls nur dem formellen
Momente der Vorstellung (non subiective, formaliter) angehöre471).
Bezüglich des Princips der Individuation folgt Antonius, wie sich
nicht anders erwarten lässt, gleichfalls dem Scotus. Er nimmt nicht bloss
den Begriff der haecceitas beifällig auf472), sondern schneidet auch noch
entschiedener als Scotus die- thomistische Ansicht dadurch ab , dass er
die Materie als ein lediglich Potenzielles von der reinen Aktualität der
Form aufs schärfste trennt und zwischen beiden eine begriffliche und
reelle Verschiedenheit statuirt 47 3). Indem aber hiebei die räumlich aus
gedehnte Materie gemeint ist, erblickt er andrerseits eben jenen nemlichen
Gegensatz gegen die quidditative Form, welche als solche allgemein ist,
auch in der individuellen Verschiedenheit und Eigentümlichkeit der
Einzeln- Wesen, und so kommt er dazu, den Begriff der Materie in nichtphysikalischem
, vielmehr ontologischem Sinne in einen Gausal-Zusammen-
469) Ebend. f. 66 r. A : Quaeritur, utrum nomen significet rem vel speciem
Est una opinio, quod species intelligibitis immediate significatur per vocem (v. A)
Secunda opinio est, quod res primo significatur, non tamen secundum quod existit,
quia nec sie per se intelligitur, sed secundum quod per se coneipitur ab inteltectu
Dico, quod res intelligitur primo, species autem per reflexionem Illad, quod
proprie significatur per vocem, est res, non res ut intelligitur, nec res ut existens nec
ut non existens, sed res absolate, ut absirahit ab istis et est extraneum illi quodlibet
itlorum. Ebenso f. 68 r. A. S. Anm. 126 f.
470) Ebend. f. 64 v. B: Est veritas in rebus, et est veritas in inteltectu
Verum in inteltectu est secundum intelloctus operationem, secundum quam natus est
inteltectus conformari obiecto ut mensuratum mensurae JVon est veritas in in
telloctu obiective nisi reflectente se super actum suum (f. 65 r. A) Veritas incomptexa
est formaliter habitudo conformitatis ad obiectum simpliciter intelligibite.
Veritas autem comptexa ad obiectum comptexum Compositio est, quando in
teltectus apprehendit rerum identitatem , divisio vero, quando apprehendit
rerum diversitatem. Fast wörtlich ebenso Qu. s. metaph. VI, 6, f. 30 v. A.
471) S. art. vet. f. 45 r. A: Verum et falsum sunt in oratione sicut in signo
non subiective et dicunt formaliter respectum conformitatis et difformitatis ad rem.
Vgl. Anm. 129, 133, 147.
472) Qu. s. metaph. I, 8, f. 8 v. A : In singulari est duo considerare, sc. ipsam
singularitatem, quae potest vocari haeeeeitas, et naturam subiectam singularitati , quae
de se est indifferens ad esse hoc.
473) De tribus princ. f. 41 r. A: Licet materia sit ens in actu entitativo, quia
est aliquid extra suam causam distinctum, tamen distinguitur contra actum formatem
comptetum et speeificum Materia est purum actuabite et potentiate, forma est
purum actuativum, et nihit unius inctuditur in ratione alterius, quia aliter nec itlad
esset purum actuatioum, nec itlad purum actuabite Materia distinguitur realiter
a forma realitate positiva reeeptiva omnino alterius rationis a forma (d. h. welche
einen in jeder Beziehung von der Form verschiedenen Wesensgrund enthält), et est
quid primo diversum ab ea.
XIX. Antonius Andreas. 281
hang mit der Häcceität zu bringen 474). Hingegen die physikalische
Materie, welche nie als einheitliche Urmaterie existire, finde eben nur
durch speeifisch verschiedene Formen ihre bestimmte Qualificirung 475);
und was die unkörperlichen Individuen (d. h. die Engel) betrifft, so ge
nüge die ihnen anklebende Passivität zur Erklärung ihrer Individuation476).
Ebenso zeigt sich Antonius als treuer Scotist in der Annahme einer pturalitas
formarum*1 ') , sowie in demjenigen, was er über intensio et
remissio formarum bemerkt, wobei er die Gradabstufung in die Be
fähigung des Einzeln-Dinges, nicht aber in die Form seihst, verlegt478).
Ausser diesen allgemeineren Parteifragen muss aber auch noch eini
ges Einzelne , was in des Antonius Exegese (s. Anm. 447) vorkommt,
berührt werden. Bei Erklärung des Porphyrius 47lJ) erwähnt er einmal
den aristotelischen Begriff der tabula rasa4b0), wiederholt auch betreffs
der einzelnen fünf Universalien fast den ganzen Commentar des Avicenna
und des Albert, sowie des Scotus Begründung der Fünfzahl 481), und
474) Qu. s. metaph. V, 5, f. 22 v. B: Quaedam est materia, quae opponitur
formae totius et ipsi quidditati et per consequens est extra rationem quidditatis for
matiter; et haec est materia, quae est differentia seu proprietas individualis, quae
est causa proprio haeeeeitatis et individuationis.
475) De tribus princ. f. 45 v. A : JVon est una materia numero omnium generabitium
et corruptibitium, qnia impnssibilo est, eandem mateiiam numero informari
simul formis substantialibus eontrarie et speeifice distinctis.
476) S. art. vet. f. 55 r. A : Angelas possei fieri sine creatione creaturae
corporalis, tamen in angelo est potentia passiva, qua posset esse in loeo.
477) Qu. s. metaph. VII, 17, f. 41 r. A: Est una opinio, quod est aliqua
forma mixti una realiter, sed plures virtualiter continens multas perfectiones
Est alia opinio, quam reputo veram, (B) quod in quolibet vivo praeter formam
animati est alia forma communis corporis et mixti, et praeter Aas, quae sunt communes
toti animali vel vivo, sunt aliae partiates speeificae distinetae tot, quot organa
distincta sunt. De tribus princ. f. 51 v B: In quocunque animato necesse est ponere
aliquam formam, quae est forma corporis mixti alia ab Uta , qua est animatum
f. 52 r. B : In quolibet vivo praeter fdrmam animati est alia forma corporis et mixti,
et praeter has, quae sunt communes toti animali vet vivo, sunt aliae partiates speei
ficae distinctae tot, quot organa distincta. Vgl. Ana). 156.
478) De tribus princ. f. 53 r. A: Qualitas secundum se non suseipit magis et
minus, sed subiectum secundum itlam (B) Forma speeifica est indivisibitis quantum
ad gradum speeificum, divisibitis vero quantum ad gradum perfectionatem. S.
art. vet. f. 10 v. A : Quamvis esse speeificum in se sit unum et quasi indivisibite,
secundum quod abstrahit in suo coneeptu ab omni grudu individuali, non obstat,
quin possit partieipari magis et minus secundum tales gradus. Ebend. f. 25 r. A:
Aliqua forma substuntialis, ut puta /orma ignis, non secundum esse speeificum, sed
individuate, sc. secundum esse, quod habet in suppositis, habet aliquos gradus et
portiones, secundum quos magis et minus in diversis individuis partieipatur. Vgl.
f. 36 v. B, f. 44 v. A, f. 62 r.' A. S. Anm. 160.
479) Nach einer drei enggedruckte Colnmnen fültenden Lobpreisung der Logik
überhaupt kommt Andreas mit rhetorischem Schwulst (s. Anm. 448) auf die Isagoge,
von welcher er sagt (f. 2 v. B): De aurtore huius tibri potest dici itlad Matth. 7
„Bene omnia fecit, et surdos facit audire et mutos loqui" a. s. w.
480) S. art. vet. f. 4 v. A: Qiädam exponunt (s. die Stelte Abschn. XII, Anm.
86) „inteltectum so/um", cui nihit correspondet in re extra, ut est inteltectus figmeuti,
„intettectum nudum", qui est sine omni specic vel habitu, ut est tanquam
tabula rasa, in qua nihit est depictum (s. Abschn. IV, Anm. 97), „intellectum
purum" vocant inteltectum angelicum vel divinum Per inteltectum sohim. nudum
et purum idem intelligitur . et verba ista aequipoltent. Vgl. Anm. 377.
481) Ebend. f. 17 r. B, s. Anm. 162.
282 XIX. Antonius Andreas.
ausserdem erwähnt er einen neuen Memorialvers 482). Bezüglich der
Kategorien führt er eine spitzfindige Distinction des aequivocum an 483),
bezeichnet in ähnlicher Weise , wie wir es bei Pseudo . Thomas sahen
(Anm. 314), Quantität und Qualität als absolute Accidenzien484), verwerthet
bei der Relation einen Begriff', dem wir bei Raimundus Lullus
begegneten (vor. Abschn., Anm. 58 u. 70), nemlich den der aequiparantia485)
, und zeigt uns bei Besprechung der Gegensätze wieder
(vgl. Anm. 459 ff. u. 466) seine Hinneigung zum Dualismus480). In der
Lehre vom Urtheile finden wir Bemerkungen über das Verhältniss des
Urtheiles zum Syllogismus487), über Copula488), über eine Lückenhaftig
keit der aristotelischen Lehre480) und insbesondere über die modalen
Urtheile, bei welchen er an der älteren Eintheilung in modus nominalis
und adverbialis 49°), sowie an der byzantinischen Regel der modalen
Aussage festhält491), und auch die ältere einfache Figur aufnimmt 492).
Und sowie er schon hierin byzantinische Lehre beizog, so begegnen wir
auch überhaupt häufigen Erwähnungen jener logischen Theorie493), wor
unter besonders die Lehre von den consequentiae hervorragt 494), bei
welcher er die mathematische Form der Proportionen förmlich als eine
Schluss -Weise erwähnt495).
482) Ebend. f. 9 r. B. Es ist jedoch nur der erste von zwei zusammengehörigen
Versen, welche ich unten (Anm. 615) bei Burleigh anzuführen habe. Einen Prioritäts-
Streit über den Urheber solcher Verse wird wohl Niemand erheben, zumal da Vieles
auf Rechnung späterer Abschreiber fallen kann.
483) Ebd. f. 18 v. A: Aequivocum incladit duplicem relationem, sc. habitudinem
ad aequivocans et ad aequivocatum.
484) Ebd. f. 43 v. B: Praedicamentorum quaedam sunt substantia, quaedam
aeeidentia: substantia autem est unum praedicamentum tantum; aeeidentium autem
quaedam sunt absotuta, ut quantitas et qualitas, quaedam sunt respectiva, ut reliqua
septem.
485) Ebd. f. 30 r. B: Relativum aequiparantiae est aequivocum, quia proprie
sumptum est aliquid relatum ad aliud secundum eandem formam, cuiusmodi
sunt „simiteu et „aequate". Vgl. f. 10 r. A.
486) Ebd. f. 37 v. B: Oppositio in uno sensu sumpta dicitur univoce de contrarietate
et oppositione relativa, in alio sensu dicitur univoce de contradictione et
privativa oppositione. Primo modo est ens reate, secundo modo est intentio.
487) Ebd. f. 63 v. B; s. Anm. 93.
488) Ebd. f. 67 v. A u. B.
489) Ebd. f. 79 r. B: Aristotetes hic praetermisit multiplices oppositiones, ubi
subiicitur nomen infinitum universatiter sumptum. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 450.
490) Ebd. f. 86 r. A: Duptex est modus, nominalis et adverbiatis u. s. f. S.
ebend. Anm. 43.
491) Ebd. f. 84 r. A: In propositionibus modalibus modus ponitur a parte praedicati,
et ei addenda est negatio (v. A) In propositionibus de modo ipsum
dictum subiicitur, ita quod etiam verbum est pars subiecti. S. ebend. Anm. 161.
492) Ebd. f. 87 r. A: Propter hoc aliqui habent hic figuram u. s. f., d. h. es
folgt die auch von Thomas (s. ebend. Anm. 541) aufgenommene Figur, welche uns
zuerst bei Wilhelm Shyreswood (s. ebend. Anm. 45) begegnet war.
493) So finden wir suppositio personalis f. 22 v. A u. f. 69 r. A, ampliatio f. 70
r. B, 73 v. A, 80 v. B, distributio f. 83 r. B, appellatio f. 73 v. B, categoreumatice et
syncategoreumatice t. 8 r. B, 63 r. A, 80 v. B, sensus compositus et divisus (s. ebend.
Anm. 585) f. 76 r. A.
494) Ebd. f. 22 v. A, 39 r. A, 41 v. A, 86 r. A.
495) Ebd. f. 89 r. A : Tenet argumentum a commutata proportione, quantum ad
contradicere et converti; sed nunquam tenet, quantum ad contradicere et sequi,
XIX. Franciscus Mayron. 283
In einer sehr eigenthümlichen Weise vertritt der Franziskaner
Franciscus Mayron (gest. 1325) den Scotismus, indem er in der
Universalien-Frage (— aber auch nur in dieser —) sicli völlig auf einen
platonischen Standpunkt stellt, so dass uns hier ein ähnliches Verhältniss
wie bei Heinrich Göthals (ob. Anm. 36) begegnet, d. h. Mayron wäre
gleichfalls unter anderen Zeitumständen sicher der exclusivste Platoniker
geworden , und auch ihn hinderte hieran nur die Auctorität des üblich
gewordenen Stoffes und andrerseits der Umstand, dass man damals Pluto's
Schriften noch nicht besass. Allerdings macht es einen fast komischen
Eindruck, wenn Mayron mit seinem platonischen Realismus zugleich eine
reichliche Durchführung der Ansichten des Scotus verbinden zu können
glaubt ; aber daneben könnte es uns selbst freuen , dass einmal Jemand
Selbstständigkeit genug besass , um gegen den allgemeinen Strom zu
schwimmen und auf eigene Faust sich für Plato zu erklären. Wir be
sitzen von ihm einen Commentar zum Petrus Lombardus und Quodliteta496),
ferner- eine Erklärung der Isagoge und der Kategorien, eine
Schrift De primo principio, FormaIitates (s. jedoch unten Anm. 529),
sowie De univocatione enlis497).
Wenden wir uns zu den Hauptfragen498), so begegnen wir vorerst
einer ausschliesslich religiös-dogmatischen Tendenz, welche der Darstellung
der Logik bei Mayron zu Grunde liegt, da es sich dabei nur um die
Mittel zum Siege über die Anorthodoxie handle 409). Sodann aber übersed
fit semper fallacia consequentis, e. gr Sicut se habet homo ad non homi
nent secundum eonsequenliam, sie animal ad non animal secundum consequentiam ;
ergo permutatis: Sicut homo ad animal, sie non homo ad non animal; sed omnis
homo est animat; ergo omne non homo est non animat; falsum est u. s. w.
496) lllaminati doetoris fratris Francisci de Mayronis in primum sententiarum.
Venetiis 1504. fol. In secundum ebenso. In tertium ebeucl. 1506. In quartum
ebend. 1507. Quodlibettates [sie] questiones fertitissimae itlaminati doetoris Franc,
de Mayronis. Veneiiis 1507. fol. In einem anderen Venetianer Drucke v. 1520,
welcher mir nicht zugänglich war, sind auch einige der kleineren Schriften, welche
Nuciarelli herausgab (s. folg. Anm.) enthalten.
497) Contenta in votumine per eximium artium et medicinae oratorem dom.
Hieronymum de Nuciarellis Romanum correcta et emendata, tector, invenies: Passus
super universalia et praedicamenta itluminati Francisci Maironis (ein älterer Druck
dieser Schrift ist Bononiae 1479. 4). Formalitates eiusdem. De primo principio comptexo
eiusdem Francisci. De terminis theologicis eiusdem. Formatitates Petri Thomae
(s. Abschn. XX). De secundis intentionibus Hieronymi (d. h. des Nuciarelli selbst).
De ente et essentia divi Thomae. Tria prineipia rerum naturulium Antonii Andreac
(s. Anm. 446). Expositiv Francisci Maironis s. VIII libr. phys. De cuiuscunque
scientiae subiecto Cometii Hispani. Super libros de anima Joannis Scoti. De uni
vocatione entis Francisci Maironis. Veneiiis 1517. fol.
498) Nemlich die Exegese als solche bietet in den Passus super universalia
nichts Erhebliches dar, indem nur zum Verständnisse des Wortlautes stets „dubia"
oder „difficultates'' (meistens vier oder acht) aufgetischt und glücklich oder un
glücklich gelöst werden. Jedes einzelne Glied der logischen Lehre heisst dabei
ein passus, und die Isagoge enthält deren 40, die Kntegorien 65, und der un
vollendet gebliebene Commentar zu De interpr. nur 7.
499) Passus s. unie. f. 2 r. A : Ad ostendendum, quod veritas phitosophiae non
conlradicit auctoritati divinae sapientiae , decrevi, passus communes phitosophiae
discurrere resecando superfiua, quae in hac arte contineri videntur; praestituto fine
quadruplici, ut munitiones rationum phitosophicarum contra verum phitosophiam
garrientium destruantur, ut consitia argumentationum infidetium adversus theo
284 XIX. Franciscus Mayron.
rascht er uns mit der litterarischfiii Entdeckung, dass die Isagoge des
Pofphyriiis eigentlich nur eine zweite Auflage des platonischen „Sophistes"
sei. und da von Plato, auf welchen stets die christlichen Heiligen so
grosse Stücke gehalten , natürlich nur Kundgebungen einer Ur-Wahrheit
zu erwarten seien, so ergebe sich hieraus von selbst der hohe Werth der
Isagoge 500). Aristoteles hingegen gilt dem Mayron als unfähig zu allen
metaphysischen Fragen und als der ncidvolle Verderber der platonischen
Ideenlehre50'), welcher jedoch nur das Wort „Idee" durch schlechte Er
klärung in Misskredit gebracht habe, während die Sache selbst unzweifel
haft klar sei 502); denn die Ideen seien eben die unveränderlichen Muster
bilder der Dinge in der Weisheit Gottes 503).
Darum findet Mayron, dass, wenn man die Universalienfrage bloss
auf den Gegensalz des esse in anima und des esse in re extra stelle,
jede der vier möglichen Annahmen unhaltbar sei: nemlich die Univer-'
sahen können weder ausschliesslich in der Seele sein, da dann alle
Wissenschaften die objective Realität verlören , noch auch ausschliesslich
in den Dingen, da immerhin der Priorität der Objecte ein Posteriorisches
im Subjecte entsprechen müsse; ferner könne das Universale nicht zu
gleich theils in der Seele und theils in den Dingen sein , da diess der
Untheilbarkeit der Quiddität widerspreche; noch auch endlich könne man
sagen, dass das Universale in verschiedener Modalität in der Seele und
in den Dingen sei , denn das Gleiche gelte auch von der singulären
lorßam insurgentium dissipentur, ut superbiae ingeniorum subtitium adversus
doctrinam catholicam se erigentium comprimantur, ut exceltentiae inteltectuum
subtitium ad vviitatii notitiam venire cupientinm ad Christi domini nostri servitium
adducantur. Ebend. f. 9 r. B : Cum in tertio Sententiarum volamus tractare de unitate
naturae humanae Christi, ut extollamus suae incarnationis mysterium, oportet, nos
srire, quid genas, quid species et differentia, ut sciamus dissolvere versutias
phitosophorum, prout se erigunt infdelos ad incarnationis mysterium impugnandum.
51)0) Passus s. un, f. 2 r. A: Oeeurrit primo inconsueta apud t.atinos phitosophin,
Uber Platonis, qui dicitur Sophistes, qui, licet fuerit, sicut Boethius rcfert, editus a
Platone, fuit tamen a Porphyrio repetitus, et ideo vulgo altegatur ibi Porphyrius ; quia
tamen auetoritas Piatonis est pracstantissima inier auctoritates omnium phitosophorum
apud sanetos uostros, ideo magis convenit in hoc tibro allogare Platonem, qui fuit
reputatus olim inter phito sophos sieut Jupiter inter deos; et serundnm quod iste Uber
fuit traditus u l'latone, prima veritas in eo contenta est. So nennt er getegentlich
noch öfters den Plato als den Urheber des Inhaltes der Isagoge.
501 ) Sent. 1, Dist. 47, qu. 3, f. 145 r. B: Aristotetes attribuit ideis quatuor
conditiones . quas videtur negasse Plato: prima est singularitas, secunda, quod
esset ens iirtu existens, tertia, quod esset separata localiter, quarta, quod mensuraretur
tempore (v. A) Sei quare Aristotetes volait sie facere, una assignatur
volantas, quia habuit invidiam contra eum Aristotelos fuit optimus physicus,
sed pessimus metaphysievs, quia neseivit abstrahere, et ideo pessimam metaphysir.
am fecit.
502) Ebend. f. 145 v. A: Ideae non sunt imponendae Platoni, sicut eas imponit
sibi Aristotetes, quod se. essent qunedam monstra in aere subsistentia singularia
(B) Ratio, quare non panuntur commtmiter ideae, non est nisi propter infamiam vorahuli,
quam sortitum est ex inteltectu mala, quem Aristotetes imponit Plotoni; sed
dummodo res sit manifesta. de vorabulo non est curandum.
503) Ebend. qu. 1, f. 144 v. A: Dens est sapiens per ideas; sunt rationes
incommutabites et aeternae, quia ad ipsas rpducitur omnis incommutabitis veritas;
non dicunt aliquid absolatum formaliter, sed respectivum, quia idea, inquantum
idea, formaliter est exemplar, sed exemplar formaliter est ad aliud.
XIX. Franciseus Mayron. 285
Sinneswahrnehmung; — kurz Mayron trifft merkwürdiger Weise mit
Aegidius Rouianus (Aum. 374) darin zusammen, dass die Universalien an
sich weder in der Seele noch in den Dingen seien, aber als positiver
Rest bleibt ihm dabei die platonische Idee, welche weder ein Fabricat
der Seele noch ein Ding, sondern eben die Potenzialität des reellen Seins
sei D°4); und so habe auch der traditionell gewordene (arabische) Aus
spruch „inteltectus agit universalitatem" nur den Sinn, dass die immer
hin relative Vorstellungs - Weise (obiectivum), nicht aber das gegenständ
liche Sein, durch die Denkthätigkeit erzeugt werde 505). Wenn er aber
in der objectiven Welt die substanzielle Allgemeinheit, welcher die ratio
nelle Priorität zukommt, dualistisch neben das Einzelnsein (suppositum,
s. Anm. 109, 251, 407) und die empirische Priorität desselben hin
stellt5"0), entscheidet er sich bezüglich der Erkennbarkeit des Singulären
dahin, dass in Folge einer gleichförmigen Vermittlung der Vorstellung
{uniformier repraesentativum, d. b. der species intelligibilis des Scotus)
der Intellectus überhaupt das Einzelne eigentlich in allgemeiner Weise
erfasst507). Hiedurch streift er abermals an Aegidius (Anm. 379), indem
die secunda intentio sich zur Relativität der Beziehung (respectus) zwi-
504) Ebend. qu. 4, f. 146 r. A: Fuerunt quatuor opiniones. Prima, quod unirersalia
sunt tantum in anima et nuHatenus in re extra, quia, quidquid est in rerum
natura, est singulare Secunda, quod universalia habent esse in rerum natura
et non in anima, quia non sunt extra sua particularia Tertia, quod universalia
partim habent esse in re extra et partim in anima. Quarta, quod habent esse uno
modo in anima, sc. obiective, et alio modo in rerum natura, sc. subiective, quia inveniuntur
in suis particularibus essentialiter et obiectivaliter in intelloctu. Prima via
non putest stare, quia de entibus creatis in anima nulla est scientia realis, et tamen
omnis scientia est de universali JVec secunda, quia priori repugnat, esse sine
posteriori, sed universalia sunt priora Nec tertia, quia eadem simplox quidditas
non potest esse ens rationis et ens realo Nec quarta, quia eodem modo dicitur
de hac atbedine singutari, quod habet esse obiective in anima et subiective in rerum
nutura Ideo videtur dicendum, quod universalia secundum se non habent eise
in unhna nec in rerum natura, quia tota coordinatio praedicamentatis videtur esse
incommutabitis omni consideratione nostra (B) Universate est non fubricatum
ab anima, eo quod abstrahit ab omni productione ; nec tamen per hoc est ens reate,
sed solam natum esse ens reate, et sie conceditur esse reate in potentia et non
in actu.
505) Ebend. f. 146r.fi: lnfinitae auctoritates auetorum sonant et dicunt, quod
intelloctus facti universalitatem in rebus, et universalia sunt ab anima fabricata.
Dici potest, ut vitetur scandalam sequentium eos, quod inteltectus noster producit
universalia in esse cognito, quod est esse obiectivum et secundum quid, et dat eis
esse cognitum, non esse simpliciter, et sie secundum tale esse potest dici eorum causa.
506) Passus s. un. f. 10 v. B: Substantia potest dupliciter aeeipi; aut prout
dicitur a substando, et sie superiora prius substant, sicut prius sunt et prius eis
diffinitio couvenit entis per se ; aut prout dicitur a subsistendo per modum suppositi,
et sie individua prius subsistunt, quia ratio suppositi primo convenit individuo, et
communia nonnisi per individua suppositantur.
507) Sent. I, Dist. 3, qu. 8, f. 27 r. A: Dicunt aliqui, quod solam singularia
intelligimus, quia itta praecise intelligimus, quae movent ad intettectionem sui
Contra istud arguo (B).lltud, quod intetligit per repraesentativum uniformiter
repraesentans, non inteltigit aliquid de his, quae insunt sibi per aecidens .... Omnc,
quod intelligit aliqua distineta, ut distincta, non deeipitur circa distinctionem eorum;
sed inteltectus deeipitur circa distinctionem singularium, ergo non cognoscit ea ut
distincta Neeessario oportet dicere, quod rationem particularis cognoseimus saltem
in generali, et tatis cognitio particularis sufficit ad cognitionem universalis.
286 XIX. Franciscus Mayron.
sehen Allgemeinem und Einzelnem gestaltet 508); ja er erblickt darin
sogar nur gemeinsame höhere Merkmale, welche nicht das Wesen selbst
sind (non est essentiate) , während die unmittelbare bejahende oder ver
neinende Aussage Sache der prima intentio sei 509). Nur verwahrt er
sich ausdrücklich gegen nominalistische Einseitigkeit und schliesst sich
vollständig dem Intellectualismus (— mentalis —) des Scotus an510), so
dass er auch das Gebiet des „conceptus" überhaupt erst von der secunda
intentio an beginnen und in aufsteigender Linie zum Allgemeinsten und
auch zu Iransscendentia (s. Anm. 273, 355) sich erheben lässt511).
Dabei aber blickt freilich wieder der Dualismus in der Annahme durch,
dass die Wahrheit einerseits ein Zustand der objectiven Dinge sei und
andrerseits in der Verknüpfung der Begriffe liege512).
Was das Princip der Individuation betrifft, schliesst sich Mayron so
wohl in der Unterscheidung zwischen esse und existere513) als auch im
Begriffe der haeeeeitas völlig an Scotus an514), wenn er auch mit dem
Wortausdrucke „modus intrinsecus" uns an Herveus (Anm. 416) erinnern
könnte515). Possierlich ist es allerdings, wenn er die Häcceität für pla
tonisch und zugleich für aristotelisch hält und den Porphyrius darüber
508) Passus s. un. f. 10 r. B: Communicari et commune esse pertinent ad secundas
intentiones, sicut esse universate, quae sunt respectus consequentes et
convenientes inferioribus et superioribus, ut ab invicem distinguuntur.
509) Sent. I, Dist. 23, qu. 1, f. 82 v. A: Quandocunque aliquid est commune
et superius assignatur multis et non est eis essentiate, itlad est secunda intentio
Quidquid praedicatur de superiori et inferiori affirmative et e contra negative, itlad
est prima intentio Ista propositio habet solam instantiam in secundis intentionibus,
quia dato, quod homo sit species, et hic homo sit homo, non tamen hie
homo est species.
510) Passus s. un. f. 2 r. B: Cum dicitur, quod praedicabite est, quod est aptum
natum, de plaribus praedicari vel dici, non aeeipitur hic solam dictio vocalis,
imo principaliter mentalis, cum actus praedicationis sit principaliter in inteltectu,
sicut actus compositionis.
511) Sent. I, Prot., qu.8, f. 5 v. B: Utrum a coneeptibus simpliciter simplieibus
et primo diversis potest abstrahi aliquis conceptus communis. Sine argumentis respondeo,
quod non; quod tamen est intelligendum de coneeptu quidditativo Conceptus
sunt in quadruplici genere ; primi sunt secundarum intentionum, alii communis simarum
passionum, alii habitudinum transcendentium, alii pricationum. Exemplam primi,
sicut a Petro et Martino abstrahitur species, exemplam secundi veritas et bonitas,
tertii identitas, diversitas, distinctio, quarti unitas et simplicitas:
512) Passus s. un. f. 10 r. A: Veritas dupliciter aeeipi potest: uno modo, prout
dicit ordinem rerum ad intettectum, secundum quod ipsac sunt intelligibites, et sie
veritas est passio entis; alio modo, prout dicit habitudinem unius termini ad alium
in comptexione, et sie termini secundum se sumpti veritatem non habent, quia talis
veritas non est ad se, sed ad aliud.
513) Ouodliti. 8, 1, f. 18 v. A: Illad est esse essentiac, quod pertinet ad cuiuslibet
entis quidditatem, quia in rebus habentihus essentiam quidditas et essentia idem
sunt, et in hoc differt itlad esse ab esse existentiae, quia itlad non pertinet
communiter ad quidditatem. S. Anm. 135.
514) Passus s. un. f. 9 r. B: Species dicit totam essentiam individuorum, quia
individua non adduut ad speciem nisi haeeeeitatem, quae nullam dicit quidditatem
nec per consequens diffinitivam rationem.
515) Sent. II, Dist. 34, qu. 4, f. 25 v. A: Proprietas individui non est quidditas
nec pars eius, sed est modus intrinsecus et est idem realiter cum natura, quam
individuat, quia nullam naturam potest deus producere sine singularitate.
XIX. Franciseus Mayron. 287
tadelt, dass er hierin von seinem Originale abgewichen sei516). Die Angelologie
macht ihm mit Gottes Hilfe keine Beschwerde517). Gleichfalls
dem Scotus folgt er bezüglich der pturalitas formarumsis).
Während aus dem Umkreise vereinzelter Bemerkungen (s. ob. Anm.
498) höchstens etwa erwähnt werden mag, dass Mayron neben aller Füg
samkeit unter die Auctorität der Tradition doch an eine Motivirung der
Zelmzahl der Kategorien denkt519), oder dass er für die Kategorie der
Qualität und ihre verschiedenen Unterarten eine eigene arbor Porphyriana
entwirft 520), oder dass er bei der Relation eine sprachliche und eine
sachliche Seite unterscheidet521), treten mit grösserer Wichtigkeit seine
Erörterungen über das sog. prineipium identitatis und seine Behandlung
der formalitates hervor.
In ersterer Beziehung nemlich ist Mayron unter den Autoren des
Mittelalters (— betreffs der antiken Logik s. Abschn. VI, Anm. 136, Abschn.
XI, Anm. 22, 81 u. 161, Abschn. XII, Anm. 138 — ) in der That der Erste,
welcher den Inhalt einer vielbesprochenen aristotelischen Stelle als einen
allerobersten Grundsatz unter dem Titel „primum prineipium comptexum"
bezeichnet und unter Hinzufügung einiger byzantinisch-grammatischer Be
merkungen genau formulirt: „De quolibet dicitur affirmatio vel negatio,
et de nullo ambo simul" 5V1). Sofort aber wendet er auch auf dieses
Princip dasjenige an, was er von den Universalien sagt (Anm. 504), d. h.
jener höchste Grundsatz sei an sich weder in der Seele noch in den
516) Passus s. un. f. 4 r. A: OIiinio fuit Porphyrii, quod istae proprietates
individuorum aeeidentates essent causa et ratio individuationis ipsius substantiae
Hic non est admittendus dominus Porphyrius, quia ittud dixit a se, non ut habuit a
Piatone vel Aristokte, nisi forte intelligat per istas proprietates haeeeeitates (io dem
gaüzen Drucke steht überall „echeitas" für haeeeeitas).
517) Sent. II, Dist. 3, qu. 2, f. 9 v. A: Omnis angelas est in natura specifica,
cui non repugnat, esse in plaribus; et si non repugnat, deus poterit facere.
518) Ebend. Dist. 16, f. 19 v. A: Utrum in corpore hominis sunt plures formae
substantiates Dico, quod omnes partes heterogeneae differunt specie Sunt
plara individua partialia et unum individuum Mate essentiate.
519) Passus s. un. f. 10 v. B: Cum omnes hodie supponant, decem praedicamentu
esse, ipsa non sunt neganda, et tunc habetur sola fides per auctoritatem, et istud
redigitur in obsequium Christi, quia, si inteltectui Aristotelis se gratis subiugaverunt
tot soltertes, multo magis est subiieiendus intelloctus iugo Christi Tamen
sequendo dicta communia numerus iste praedicamentorum potest sie deduci u. s. w.,
s. Anm. 174.
520) Ebend. f. 16 r. B.
521) Sent. 1, Dist. 29, qu. 1, f. 94 r. B: Dividitur relatio in relationem secundum
esse et in retationem secundum dici Rctativa secundum dici itla sunt, quae
sunt aliorum praedicamentorum et secundum se sunt absolata Relativ a autem
secundum esse sunt in praedicamento retationis qu. 2, f. 95 v. B: Unviersatiter
omnii relatio formaliter differt a suo fundamento (d. h. im Interesse der Trinität).
522) De primo princ. f. 27 v. A: Quid est primum prineipium comptexum? Et
dicitur ab omnibus, quod est itlad, de quo phitosophus tractat (s. Abschn. IV, Anm.
163 (f.), sc. „de quolibet dicitur affirmatio vel negatio, et de nullo ambo simu/"
Istud prineipium non est unum unitate simplicitatis, sed unitate integritatis, quia ista
propositio est hypothetica copulativa , cum coniungat duas propositiones categoricas
per haue dictionem „et" ; prima pars est universalis affirmativa de praedicato
'lisiuncto, secunda pars est universalis negativa de praedicato copulato ;
inter duas partes est talis ordo in essendo, qualis in proferendo, ita quod in ordine
naturae universalis affirmativa praecedit universatem negativam. Vgl. Sentent. 1,
IHst. 1, qu. 1, f. 1 r. B.
XIX. Frauciscus Mayron.
objectiven Hingen , sondern als ewige Wahrheit dem Oeutürlichen ent
rückt könne er nur accidentell in Seelen oder Dingen auftreten52"); er
sei nemlich formell und vorstellungsweise und musterbildlich (nicht aber
essentiell) im Geiste Gottes524), keinenfalls jedoch eine That der endlichen
menschlichen Vernunft 525), sondern nur eine habituelle Eigenschaft der
selben 526), und ebenso gelte er auch in den die vielheitlichen Dinge be
treffenden Urteileu nur in jeuer obigen einfachen Form , denn durch
modificirende Zusätze verliere er sofort seine Geltung 5 2 7); insoferne er
aber von allem Seienden , und somit auch von Gött selbst gelten müsse,
werde hiebei „ens" als univocum für Jedwedes gebraucht028).
Das zweite wichtige Moment aber ist, dass uns bei Mayron zum
ersten Male eine greifbare Probe davon begegnet, dass in der Schule des
Scotus sich in Bälde aus der Lehre desselben (s. Anm. 1 47 ff.) die Litteratur
der Formalitates entwickelte. Allerdings ist die unter Mayron's
Namen gedruckte Schrift ein Erzeugniss zweiter Hand 529), und es ist
uns völlig unmöglich, auszuscheiden, was etwa von ihm selbst und was
von dem späteren Bearbeiter herrühre, zumal da, wie öfters deutlich ge
sagt wird, sich bereits Mehrere mit diesem Thema beschäftigt hatten;
und auch eine vereinzelte Stelle des ächten Mayron, wo derselbe gele
gentlich auf diesen Gegenstand kommt, scheint sicher auf eine primitivere
523) Ebend. f. 27 v. B: Istud primum principium, sicut regula, habet esse obiective
in intettectu; habet esse subiective in rerum natura, quia, ubicunque
inveniuntur termini propositionis , per se note invenitur; secundum se non habet
esse in anima nec in rerum natura , quia eius veritas , cum sit aeterno , praevenit
extra naturam animae et extra naturam cuiustibet creaturae, per aeeidens habet
esse in anima et per aeeidens habet esse in rerum natura.
524) Ebend.: Primum principium habet esse in mente divinu formaliter, quia
termini inctuduntur formaliter in inteltectu divino, habet esse in mente divina
obiectivutiter, quia ....dicitur esse obiective in intettectu, quod ab inteltectu percipitur,
habet esse in mente divina exempluiiter Non habet esse in mente
divina essentialiter, quia tunc non inveniretur nisi in inteltectu divino.
525) Ebd. f. 28 r. A : Num istud primum principium est actus rationis. Dicunt
aliqui, quod sie Sed contra istud arguo, quia actus intelligendi est causatus
et temporatis et corruptibitis et quaedam qualitas, quae ad unum genus determinatur
et est in potentia nostrae volantatis, .. .istud autem principium summe
uecessurium non subiacet volantati n. s. f.
526) Ebd. f. 28 v. U: Primum principium comptexum est itlad, de quo est
primus habitus intelloctus, quia, cum intelleetus sit habitus prineipiorum, oportet ergo,
quod primus habitus sii de primo prineipio Primum principium ingreditur primam
demonstrationem.
527) Ebend.: Dicebant aliqui, quod primum principium tenet quuntnmcunque
modificatum Sed si aeeipiatur modificatio quidditative, ut dicutur „De quolibet
quidditative dicitur affirmatio vct negatio", ista est fatsa, quia homo non est quid
ditative atbus nec non albus Licet de quolibet sit simpliciter necessarium dieere
iustum vet non iustum, non tamen cum modificatione adaequationis.
528) De univoc. entis, f. 82 r. A : Quaeritur, utrum subiectum primi prineipii
comptexi dictum de deo et creatura habeat eundem coneeptum Non aeeipitur hic
conceptus pro actu intetligendi, secundum quod non aeeipitur pro ente rationis,
quaerimus autem hic coneeptum quidditutivum Igitur subiectum primi prin
eipii, quod est ens, habet coneeptum univocum de deo et creatura.
529) Sehon der Titel lautet (f. 21 v. B): Incipit tractatus formalitatum secun
dum doctrinam Francisci Maironis, und ausserdem lesen wir einmal im Texte selbst
'.f. 22 r. A): Quamquam multi explicuerunt divisionem entis, breviter tamen secundum
meutem Francisci de Maironis haec est.
XIX. Franciscus Mayron. 289
Form der Lehre hinzuweisen 53°). Aber trotzdem ist jene Schrift nach
Inhalt und Gestalt das älteste Document dieser Art, welches uns zu Gebot
steht, und so müssen wir ein wenig dabei verweilen.
Als üblich gewordener Gegenstand der formalitates wird von vorne
herein das Verhältniss zwischen formeller und realer Distinction (s. Anm.
149) bezeichnet531), und die Erörteruyg über den Begriff der formalitas
ist bereits polemisch gegen Diejenigen gewendet, welche ihn in Anbetracht
der Materie direct auf forma bezogen und daher bei Einer Form un
möglich von mehreren formalitates sprechen konnten , wohingegen das
Richtige der Hinblick auf essentia sei, welche ja gleichfalls mehrere
essentialia enthalte, so dass ebenso eine Vielheit von formalitates sich
sehr wohl mit der Einheit der Form vertrage 532). Eine Unterscheidung
mehrerer Bedeutungen des Wortes forma, unter welchen die einen Abschluss
(perfectio) ausdrückenden als sachlich - reale abgewiesen werden,
führt dann dazu, formalitas sofort mit quidditas zu identificiren533), so
dass auch hier (vgl. Anm. 511) eine aufsteigende Linie vom Specielleren
bis zu transcendentia fortschreitet 534). Nun aber können ferner zur
Form noch neun verschiedene modi intrinseci derartig hinzutreten, dass
durch sie die formalitas selbst nicht geändert wird535), und unter diesen
530) Sent. 1, Dist. 8, qu. 1, f. 44 v. A: Sunt quatuor gradus distinctionum non
fabricati ab inteltectu sive ab anima. Prima est essentialis, quando quidditas
cum sua existentia est distineta ab alia quidditate cum sua existentia. Secunda est
realis, ut inter patrem et filium, est inter rem et rem. Tertia est formalis
et ista est inter quidditatem et quidditatem Quarta est quidditatis et modi
intrinseci, sicut inter quidditatem hominis et eius ftnitatem. Vgl. Anm. 537 u. 539.
531) Formalit. f. 21 v. A: Sotent doctores communiter investigare, utrum itla,
quae distinguuntur formaliter, distinguantur realiter.
532) Ebend. f. 21 v. B: Primo videndum est, quid sit formalitas Forma
litas non est ratio consequens conditionem formae adaequatae. Haec conclasio posita
est contra quorundam opinionem, qui dixerunt, quod sicut materialitas dicitur a
materia, sie formalitas dicitur a forma, et per consequens, sicut est una forma »el
plares formae, ita est una formalitas vel plares formalitates, unde apud istos ponere
plares formalitates sine pturibus formis erat contradictio ; et ideo apud eos formalitates
consequebantur conditionem formae adaequatae. Cuius oppositum probatur
sie: Sicut se habet essentialo ad essentiam, ita se habet formalo ad formam; sed cum
mitate essentiae stat plaralitas rationum essentialium ; igitur cum unitate formae stat
formalitatum pturalitas.
533) Ehend.: Forma aeeipitur quadrupliciter : uno modo pro perfectione, quae
est pars rei substantialis, secundo modo pro perfectione, quae non est pars rei
substantialis, sed aeeidentalis , tertio modo pro perfectione, quae consequitur
totam naturam, et sie risibititas potest dici forma hominis, quarto modo
pro ratione diffinitiva seu quidditativa Et istis tribus modis (d. h. in den ersten
drei Bedeutungen) aeeipiendo „formaliter" tantum vatet, quantum „realiter", tamen
non e converso Formalitas non est ratio diffinitiva rei adaequate Forma
litas est quidditas uniuseuiusque rei, sive ipsum sit diffinibite sive non.
534) Ebd. f. 22 r. A: Formalitates sunt in quadruplici differentia, quia quaedam
speciatissima, ut humanitas et asineitas, secundae sunt subalternae, ut animalitas,
.... tertiae sunt generalissimae, ut formalitas qualitatis et quantitatis, quartae sunt
transcendentes, ut entitas, unitas, veritas, bonitas.
535) f. 22 r. B : Modus intrinsecus est itte, qui adveniens alicui formae seu
quidditati non variat eius formalom rationem Sciendum, quod novem sunt
genera modorum intrinsecorum, videlicet finitum et infinitum, actus et potentia, necessarium
et contingens, existentia, realitas et haeeeeitas.
Pbantl, Gesch. III. 19
XIX. Franciscus Mayron.
nehmen haecceitas, existenUa, realitas, welche hierauf in ziemlich nichts
sagender Weise definirt werden, eine hervorragende Stelle ein 536). Insoferne
aber hiebei der Modus von der Quiddität selbst oder ein Modus
von einem anderen oder an Einem Ding zwei entgegengesetzte Modi oder
Ein Modus an zwei Dingen unterschieden werden kann, findet schon hier
die „distinctio" eine vierfache Verwendung537). Und so beginnt nun die
Erörterung über distinctio selbst, bei welcher stets ihr Gegensatz, d. h.
ideniitas, in Sicht bleibt. Als das Wesentliche der Distinction wird eine
gewisse Bezugsetzung (respectus) bezeichnet, welche stets auf ein Verhältniss
der Ungleichheit — disquiparantia —, gerichtet sei 538), und
indem nun sieben Arten einer solchen Distinction, welcher ebensoviele
Identitäten entsprechen, zu unterscheiden seien5311), werden dieselben
hierauf einzeln besprochen, nemlich: rationebi0), ex natura r ei 041), for
maliter, wobei definitio, divisio, descriptio, demonstratio, und selbst die
byzantinische reduplicatio (s. Abschn. XVil, Anm. 262) als Mittel dienen542),
536) f. 22 v. B: Haeeeeitas nihit aliud est, nisi quidam modus intrinsecus, qui
immediate contrahit et jirimo quidditatem ad esse, ..... et nominatur differentia indiridualis
(f. 23 r. A) Haeeeeitas adveniens näturae speeificae facit eam hoc vel
individuum ExistenUa nihit aliud est, nisi itlad esse, mediante quo quidditas
existit Reatitas est quidam modus intrinsecus, mediante quo realitantur omnia,
quae sunt in aliquo.
537) f. 23 r. A : Quadruplox est distinctio in istis modis intrinsecis. Prima
est, qua modus distinguitur a quidditate, cuius est modus Secunda est, quod
unus modus disparatus distinguitur ab alio modo disparato Tertia distinctio est
modorum oppositorum, ut finiti et infiniti Quarta est duorum modorum eiusdem
ordinis, sic'ut haeeeeitas Socratis et haeeeeitas Piatonis.
538) f. 23 r. B : Distinctio non est quid absolatum, sed quid respectivum
(v. A) Respectus, quem dicit distinctio, est intrinsecus adveniens Respectus
distinctionis est respectus disquiparantiae, quia respectus aeqniparantiae (vgl. Anm.
485) nunquam habet extrema nisi unius rationis.
539) f. 23 v. B : Modi distinctionum sunt septem, qunniam, quae distinguuntur,
aut distinguuntur rationc, aut ex natura rei, aut distinctione formali, aut reali, aut
essentiali, aut distinctione se totis subiective, aut distinetione se totis obiective
Sun* septem modi identitatum, d. b. die nemlichen sieben Arten, wie jene der
distinctio.
540) Ebend. : Distinguuntur rationc, quae distinguuntur per actum collativum
vel comparativum inteltectus, „Socrates est Socrates", Sociates positus in suhiecto
distinguitur a Socrate posito in praedicato sola ratione.
541) f. 24 r. A: Distinguuntur ex natura rei .... itla, quae häbent esse praeter
opus intelloctus; et sie distinguuntur totum et partes, effectus et causa, superius
et inferius.
542) f. 24 r. B : Distinguuntur formaliter itla, quoium praedicata non pouuntur
in eadem diffinitione, sed in diversis, ut homo et asinus lita sunt idem for
maliter, quae de se invicem praedicantur Investigatur distinctio formalis quatuor
modis, sc. diffinitione, divisione, descriptione, demonstrationc Diffinitione,
quia itla, quae sie se habent, quod unum non ponitur in diffinitione alterius nec
est sua diffinitio, formaliter distinguuntur Divisione, quando aliquid commune
dividitur per differentias oppositas, omne contentum sub uno membro distinguitur
formaliter ab omni contento sub alio ..... Descriptio constat ex genere et differentia
et propria passione, sed quae habent distinctas proprias passiones, habent distinctas
descriptiones Demonstrationc, quandocunque aliquid est demonstrabite de uno,
quod non de reliquo, talia distinguuntur formaliter, cum demonstrationes varientur
per media Alio modo petest investigari per reduplicationem, «am reduplicatio
dicit causam formatem, arguendo sie: homo, inquantum homo, est animal,
XIX. Franciscus Mayron. 291
dann realiter 54 3) , essentialiter 544) , se totis subiective 545) , und se
totis obieclive 546). Nachdem sodann mehrere Zweitheilungen der Dinge
in bunter Verwirrung mit einigen Bestandtheilen des Organons in Ver
bindung gebracht werden 547), und namentlich die für das Particuläre
dienenden synonymen Ausdrücke „particulare , singulare, natura, subsistentia,
substantia, hypostasis, res naturae, suppositum, persona" ihre
specielle Besprechung finden548), wird als Resultat des Ganzen zusammengefasst,
wie es zwei Arten der distinctio formalis, desgleichen zwei
Arten der identitas formalis, und ebenso zwei Arten der distinctio realis
gebe, sowie dass bei reeller und essentieller Identität eben eine formelle
Distinction stattfinde und hierin die formalitas ihre eigentliche Auf
gabe habe 549).
543) f. 24 v. B : lita distinguuntur realiter, quorum extrema distincta sunt res
positivae, ita quod unum de altera non praedicatur abstractive, quorum existentia
unius potest esse sine existentia alterius Notanter dico „cuius extrema distincta
sunt res positivae" ad removendum entia rationis, inter quae non ponitur distinctio
reatis.
544) f. 25 r. B: lita distinguuntur essentialiter, quae per aliquam potentiam
possunt esse separata, ut materia et forma, aeeidens et subiectum, vel quando unum
non dependet ab alio, et quando unum est natura prius alio.
545) f. 25 v. B: lita distinguuntur se totis subiective, quae in nulla realitate
quidditative conveniunt quoad unum modum dicendi. Et iita dicuntur esse idem se
totis subiective, quae quidditative conveniunt in aliqua realitate potentiali et contrahibiti
per realitatem differentiae .
546) Ebend. : lita distinguuntur se totis obiective, de quibus non potest praedicari
aliquod praedicatum quidditative, sive itlad dicat realitatem potentialem sive
non. lita vero sunt idem ohiective, de quibus potest praedicari tate praedicatum
quidditative.
547) f. 26 r. B: De numero rerum quaedam dicuntur universalos, quaedam particulares,
et ista divisio habetur primo Pcrihermenias Quaedam dicuntur simpliciter
et quaedam secundum quid Quaedam sunt primae intentionis et quaedam
secundae, et isla divisio habetur in Praedicamentis et coincidit cum duabus
primis Quaedam sunt hoc aliquid, et quaedam qualo quid, et coincidit cum
duabus primis, quia hoc aliquid idem est quod singulare.
548) Ebend. : Quaedam notanda sunt, quibus datur intelligi, quod particularia
exctudunt de se universalo, si sumatur proprie; sed differenter, sc. individuum, hoc
aliquid, particulare, singulare, natura, subsistentia, substantia, hypostasis, res naturae,
suppositum, persona Individuum sumitur ab indivisibititate Aliquid sumitur
a determinatione Particulare dicitur partibite, unde dicit aliquam partem na
turae Singulare dicitur a solitudine (v. A) Existentia dicit actum essendi.
Substantia dicitur quasi sub aliis stans, sicut aeeidentibus Hypostasis idem
est quod substantia Res naturae dicitur partieipans naturam Suppositum
idem omnino significat, quod res naturae Persona est idem, quod individuum
svbsistem.
549) f. 26 v. B: Aliqua esse distincta formaliter, contingit dupliciter. Uno modo,
quod unum non est diffinitio nec pars diffinitionis alterius • seciaido modo,
quod non habent «andern realitatem, sunt tamen aliquo modo idem aliqua identitate
singulari Aliqua possunt esse idem formaliter duobus modis: uno modo
ex eo, quod aliquam realitatem universatem habent secundum quid et aliquam secun
dum quate quid; . .... alio modo ex eo, quod unum ponitur in diffinitione atterius.
Aliqua possunt esse dupliciter distincta realiter, sc. uno modo, sicut res et res,
et sie distinguuntur proprie realiter; alio modo ex natura rei, et sie est distinctio
realis improprie lita, quae distinguuntur formaliter, distinguuntur realiter
distinetione improprie dicta lita, quae sunt eadem formaliter, sunt distincta
realiter, et intelligo de identitate formali proprie dicta Cum distinetione formali
stat identitas realis et essentialis, et sie sumitur formalitas proprie loquendo. Diese
19*
292 XIX. Durand v. Potain.
Wie wenig aber es dem wahren Thatbestande entspreche, die Autoreu
jener Zeit kurzweg in Thomisten und Scotisten zu gruppiren, zeigt sich
deutlich schon an dem Dominikaner Durand von Pourcain (gest. i. i.
1332), welcher in seinem Commentare zum Sententiarius550) so ziemlich
seine eigenen Wege geht und bald sich weit von Thomas entfernt, bald
den Scotus entschieden bekämpft, und dennoch in anderen Beziehungen
an beide Richtungen anknüpft. Als Gegenstand der Logik gilt ihm ens
rationis (vgl. bei Herveus, Anm. 395) , insofern dasselbe aus dem actus
rationis unter einer Namensbezeichnung hervorgeht und so zum Ausdrucke
der Vorstellung (pbiective) wird, denn gegenständlich (subieciive) sei das
ens rationis ebensowenig in der Seele, als man es etwa für ein Nichts
halten dürfe; und was dann in solchem ens rationis den objectiven
Dingen durch die Thätigkeit des Intellectus, sei es in einfachem Erfassen
oder im Zusammensetzen oder im discursiven Vergleichen (s. ebenfalls bei
Herveus, Anm. 398) zukommt, bilde die Hauptgruppen der Logik551).
Der menschliche Intellectus aber sei (im Vergleiche mit der nur auf Singuläres
gerichteten Sinneswahrnehmung) das Organ zur Erkenntniss sowohl
des Einzelnen als auch des Allgemeinen, und hierin gleichsam nur graduell
verschieden vom Denken Gottes 552). Indem aber so Durand (mit Augu
stinus) die höchste Stufe des Intelligiblen in den „Ideen" Gottes er
kennt553), folgt er dennoch dem allgemeinen antiplatonischen Zuge
letzteren Grundsätze sind es auch, welche in der oben (Anm. 85) erwähnten Schrift
eines Scotisten „Quaestiones miscctluneae de formalitatibus" lediglich als allgemein
gültig vorausgesetzt werden und in solcher Weise ihre unablässige Anwendung auf
das Trinitäts-Gezänke und andere theologische Fragen finden.
550) Dn. Durandi a Suncto Portiano in Sententias Iheol. P. Lombardi commentariorum
libri quatuor. Antverpiae 1576. fol.
551) i, Dist. 19, qu. 5, 7, f. 66 r. A: Ens rationis non est aliud, quam denominatio
obieeti ab actu rationis secundum ea, quae attribuuntur rei solam, ut cognita
est, v. g. „esse universalo, esse genus" dicuntur esse entia rationis, quia talia dicuntur
de re tantum, ut est obiective cognita; ita quod ens rationis non est penitus nihit,
nec dicitur ens rationis, quia sit in anima subieciive. Ebend. 6, 11, f. 66 v. B:
Sicut distinguimus triplicem actum intelligendi, sc. simplicem, componentem et discursivum,
sie sunt entia rationis in triplici differentia, quia quaedam conveniunt rei,
prout est cognita per intelteclam simplicem, sicut universalo, genus et species. Quae
dam conveniunt rei, ut est tnteltecta per inteltectum enuntiativum componentem et
dividentem Alia vero consequuntur res, prout sunt obiective in intelloctu discursivo,
sicut antecedens et consequens, syllogismus, enthymema et simitia. De quibus
omnibus tanquam de entibus rationis considerat logicus. Man hüte sich, auf obiges
Wort „denominatio" ein allzu' einseitiges Gewicht zu legen; denn Nominalist ist
Durand, wie sich zeigen wird, durchaus nicht, wenn er auch einen entschiedenen
Intellectualismus vertritt; dass die Begriffe nicht ausserhalb der Wortform existiren,
hatte ja z. B. auch Scotus anerkannt.
552) I, Dist. 35, qu. 3, 16, f. 96 r. B : In nobis cognitio sensitiva est solam
singularium et nullo modo universalium, cognitio autem inteltectiva tanquam perfectior
est tam singularium quam universalium; et multo magis cognitio intelloctiva
dei propter suam perfectionem est non solam universalium, sed etiam singularium,
quia cognitio dei inctudit perfectionem omnium. S. Abschn. XVII, Anm. 517.
553) I, Dist. 36, qu. 3, 7, f. 98 r. A : ldeae sunt in deo, et propriistime sunt
in eo, quod omne agens per intelloctum habet penes se rationem rei ftendae,
quam cognoscit et iuxta quam exemplariter rem producit, sed deus producit res
per inteltectum et artem, ergo deus habet penes se rationes rerum, quas cognoscit
et iuxta quas res producit, has autem vocamus ideas. Die hierauf folgende längere
Erörterung schliesst sich hauptsächlich an Augustin au.
XIX. Durand v. Pourcain. 293
seiner Zeit und bezeichnet die Ideenlehre als verfehlt 554); hingegen
will er auch nicht unbedingt von Aristoteles sich ins Schlepptau nehmen
lassen 555).
Das esse intentionate als Erzeugniss der subjectiven Denkthätigkeit
bildet einen Gegensatz gegen das esse reatebb6), welch letzteres bald als
individuum bald als suppositum bald als persona (vgl. Anm. 548) auf
tritt557). Aber insoweit Bezeichnung waltet, ist es nach beiden Seiten
hin stets Ein und das nemliche Object, welches bezeichnet wird, und nur
die Art und Weise der Bezeichnung ist verschieden, indem sie den (seit
Scotus eingebürgerten, s. Anm. 128) Gegensatz des Concreten und des
Abstracten zu Tag treten lässt 558). Und so wird nun in der That der
thomistische Begriff des absirahere (Abschn. XVII, Anm. 493) für Durand
der entscheidende. Nemlich das Universale sei bei Leibe nicht der erste
vorgestellte Gegenstand des Denkens, noch gehe es ihm vorher, sondern ,'
indem die denkende Betrachtung von den individuellen Momenten abstrahiren
muss, sei der Ausgangspunkt das Singuläre und erst der Ziel- 1
punkt des Weges das Universale 559). Das Erzeugniss dieses Vorganges
erhalte dann seine Namensbezeichnung als Universale, und diese Thätigkeit
des inteltectus abstrahens genüge überhaupt zur Erklärung (s. Herveus,
Anm. 408); denn, sowie es spasshaft (frivotum) sei, von einer „universalitas"
in den Dingen zu reden, da dieselben nur als singuläre existiren
554) II, Dist. 3, qu. 2, 19, f. 137 r. B: Plato erravit, si intelloxit , formas
separatas esse universates praedicatione, praeter errorem, qui est in ponendo, eas
separatas esse a rebus.
555) I, Dist. 3, qu. 5, 29, f. 28 r. A: De intentione Aristotelis dicendum, quod,
quidquid ipse intenderit, de hoc non est tantum curandum, sicut de veritate.
556) II, Dist. 13, qu. 2, 6, f. 155 r. B: Esse intentionate potest dupliciter aeeipi.
Uno modo prout distinguitur contra esse realo, et sie dicuntur habere esse intentio
nate itla, quae non sunt nisi per operationem inteltectus, sicut genus et species et
logicae intentiones, et iste est proprius modus aeeipiendi intentionem Mio modo
dicitur aliquid habere esse intentionate large, quia habet esse debite.
557) II, Dist. 3, qu. 2, 5, f. 136 v. A: Individuum, suppositum et persona
aliquo modo sunt idem et aliquo modo differunt. Quaelibet enim natura singularis,
in quocunque genere sit, potest dici individua; suppositum autem non dicitur nisi
natura singularis in praedicamento substantiae, nec quaecunque talis, sed solam
tompteta; persona dicitur ittud idem in natura inteltectuali solam. Ergo omnis per
sona est suppositum, et omne suppositum est individuum, sed non vice versa. Vgl.
III, Dist. 1, qu. 1, 17, f. 211 r. A.
558) I, Dist. 34, qu. 1, 15, f. 92 r. B: Suppositum et natura, h. e. concretum
et abstractum, sive aeeepta in universali ut homo et humanitas, sjve in singulari ut
hic homo vel haec humanitas, non important aliud de principali significato, sed idem
penitus. ex modo tamen significandi suppositum seu concretum aliquid connotat, quod
non connotat natura Abstractum enim significat naturam secundum se absque
habitudine ad aliquid et ideo ex suo modo significandi nihit connotat praeter na
turam, concretum autem significat per modum habentis naturam ut „homo habens
humanitatemu.
559) I, Dist. 3, qu. 5, 28, f. 28 r. A: Universalo, i. e. ratio vel intentio universalitatis
aut res sub intentione universalitatis non est primum obiectum inteltectus
nec praeexistit inteltectioni, sed est aliquid formatum per operationem intelligendi,
per quam res secundum considerationem abstrahitur a conditionibus individuantibus,
in qua operatione inteltectus abstrahens habet pro termino a quo singularia, a quibus
abstrahlt, et pro termino ad quem ipsum universate abstractum; et quia terminus a
quo praecedit terminum ad quem, ideo consideratio singularium praecedit universalo
abstractum ab ipsis.
294 XIX. Durand v. Pourcain.
(s. Anm. 400 f.), so bedürfe man auch weder einer species intelligibilis
noch eines besonderen inteltectus agens bM); die erstere nemlieh sei
ebenso überflüssig (— hiemit entfernt er sich von Herveus —-), als eine
eigene species sensibitis für die Sinneswalirnehmung, und der Intellectus
empfange eben seine Vorstellungs - Gegenstände von der vorausgehenden
niedrigeren Potenz, d. h. von den Sinnen501); und desgleichen sei ein
inteltectus agens nicht nothwendiger als ein sensus agens, welcher noch
von Niemandem statuirt worden sei, ja im Gegentheile die abstrahirende
Betrachtung empfange ja passiv die Objecte ihres Thuns, und in solchem
Sinne müsse man eher von einem inteltectus possibitis sprechen 502).
Indem aber die Denkoperation bis zur Erkenntniss des Wesens (esse
essentiae im Gegensatze gegen esse existeniiae, s. Anm. 135) vordringt,
kann Durand auch darauf hinweisen , dass hiemit die Stufe einer Unab
hängigkeit des begrifflichen Denkens von der empirischen Existenz der
Objecte erreicht seia03). Aber dass im Intellectus Alles nur vorsteüungs-
560) II, Dist. 3, qu. 7, 6, f. 140 r. B: Primum cognitum ab intelloctu non est
universalo, sed singulare Polentia enim per suum actum non facit suum obiectum,
sed supponit, sicut visus quoad actum videndi praesupponit colorem. Sed universate
vel conditio universalis non praecedit actum mtctligendi, imo fit per actum inteltigendi
eo modo, quo potest eibi competere fieri ; esse enim universate non est aliud, quam
esse inteltectum absque conditionibus singularitatis et individuatiönis 'ltd, quöd esse
universate est sola denominatio obiecti ab actu sie intelligendi ..... Si dicatur, quod
intelloctus agens facit universalitatem in rebus,'.. non vatet, quia fictitium
est, intelloctum agentem ponere, et frivolam est, dicere, quod universalitas (man be
achte, dass „universalitas", nicht aber „universalo" gesagt ist, denn dass eine gött
tiche Idee im Singulären verwirklicht werde, verneinte Durand wahrlich nicht) fiat
in rebus, quia universalitas non potest esse in rebus, sed solam singularitas . . . . . Et
si dicatur, quod inteltectus agens non facit universalo nisi quia cum phantasmate
causat speciem in intetloctu, non valot, quia nulla species est in inteltectu,
quae rcpraesentat ei suum obiectum 12, f. 140 v. A: Universate est unum per
abstractionem a multis et de multis, de quibus dicitur, et in hac abstractione singularia,
a quibus fit abstractio, habent rationem quasi termini a quo et universate
rationem termini ad quem; sed terminus a quo praecedit terminum ad quem; ergo
inteltectus abstrahens prius intelligit singularia, quam universate.
561) II, Dist. 3, qu. 6, 10, f. 139 v. A: JVon est ponere speciem in sensu
Species enim coloris existens in oculo nullo modo videtur nec videri potest ab ipso,
sicut quitibet experitur. Item talis species si ducerei in cognitionem alterius, hoc
faeeret ratione simititudinis, unde communiter vocatur simititudo, et sie haberei ratio
nem imaginis; imago autem ducens in cognitionem itlius, cuius est imago, pst primo
cognitum, quod non potest dici de tali specie Quid aulem in inteltectu nostro
non sit ponere speciem tatem, patet per eandem rationem Sed sensus et intel
loctus in nobis sunt potentiae ordinatae ; ergo per sotum actum priori« potentiae,
i. e. sensus, praesentatur sufficienter intelloctui suum obiectum, nee oportet ponere
aliquam speciem.
562) I, Dist. 3, qu. 5, 26, f. 27 r. B : Sicut non ponitur sensus agens, qui cum
obiecto causet actum sentiendi, sie non oportet ponere intellectum agentem ad hoc,
ut cum phantasmate moveat inteltectum possibitem ad actum intelligendi ..... Cum
inteltectus agens non agat in phantasmata aliquid imprimendo vel. aliquid abstrahendo
neque secundum rem neque secundum rationem, nec agat in inteltectum possibitem
nec sine phantasmate nec cum phantasmate , videtur, quod non debeat ipsum ponere,
nec Augustinus unquam posuit ipsum Abstrahere universate a singuiaribus
non est operatio inteltectus agentis, quia talis abstractio est sotum secundum
considerationem ; et ideo opus itlius potentiae est, cuius est considerare, quod non
convenit inteltectui ageuti, sed possibiti.
563) I, Dist. 35, qu. 3, 11, f. 95 v. B: Sicwf res potest intelligi quantum ad
XIX. Durand v. Pour^aiti. 295
weise (obiective) vor sich gehe, wiederholt er auf das deutlichste in
seinen Bemerkungen über die Wahrheit (vgl. bei Herveus, Anm. 397),
wobei er gegen Jene polemisirt, welche von einer gegenständlichen (subiective)
Richtung im Intellectus sprechen 564).
Mit besonderer Vorliebe aber erörtert er die Frage über das Princifi
der Individuation. Wolle man dasselbe in der Materie finden, so weist
Durand in ähnlicher Weise wie Herveus (Anm. 414) darauf hin, dass
ebensosehr es auch der Form zukomme, in Einem Individuum zu sein,
und es ihr in gleichem Grade wie der Materie widerspreche, in mehreren
zu sein , und umgekehrt auch die Materie mehreren einwohne und von
mehreren ausgesagt werde 565), ja dass — ausser dem die Angelologie
betrelTenden Bedenken — die Materie sogar in höherem Grade etwas
Gemeinsames sei, als die ForniI indem Ein und dieselbe Materie selbst
zeitlich nacheinander in mehreren Individuen auftrete 566). Ferner die
Annahme, dass die Quantität Princip der Individualisirung sei, zeige sich
darum als unhaltbar , weil das quantitative Auftreten der Dinge nur die
Folge einer bereits stattgehabten Individuation sei 567). Und da nun
esse existentiae, ita potest intelligi quantum ad esse essentiae; sed ad hoc, quod
res intctligatur quantum ad esse essentiae, non requiritur, quod res habeat actu ithid
esse ; p ossum enim formare conceptum de rosa, quae nullam esse essentiae habet actu.
564) I, Dist. 19, qu. 5, 8, f. 66 r. A: Sicut communiter dicitur, veritas est conformitas
vel adaequatio intelloctus ad rem. Qualiter autem hoc sit intelligendum,
advertendum est, quod non est intelligendum de conformatione intelloctus et rei se
cundum itlad , quod sunt essentialiter, cum res extra sit corpus, inteltectus
autem non Restat ergo, quod talis conformitas attendatur secundum aliquid,
quod est in intelloctu subiective vel obiective. Et dicunt aliqui, quod attenditur
secundum id, quod est subiective in intelloctu, quod est species rei, quae est simititudo
eins, vel secundum negantes species ipse est actus intelligendi, qui est etiam
simititudo rei. Sed istud non videtur verum (B) Ita conformitas, in qua consistit
veritas, atlenditur secundum id, quod habet se ad inteltectum obiective, et non
subiective. Est enim veritas conformitas eiusdem ad se ipsum secundum aliud et
atiud esse, sc. esse intelloctum et esse reate ; relatio eiusdem ad se ipsum
secundum esse apprehensum et secundum esse reate (v. A) Veritas est conformi
tas rerum, \tt intelloctae sunt, ad se ipsas, ut existunt (6, f. 66 v. B) Veritas
est in intelloctu obiective, non quidem sicut obiectum cognitum principaliter, sed
ut quidam modus conveniens rei sotum, ut est cognita. Vgl. II, Dist. 37, qu. 1, 7,
f. 139 v. A.
565) II, Dist. 3, qu. 2, 6, f. 136 v. A: Prima est (sc. opinio), quod materia
est primum et per se principium individuationis in habentibus materiam Esse
autem in pturibus per realom identitatem et dici de pturibus per praedicationem essentialom
est de ratione universalis, sie enim universale est unum in multis; et per
oppositum individuum vel singulare est in uno solo et dicitur de uno solo, lsto
autem modo non plas convenit materiae esse in uno solo, nec plas repugnat ei esse
in pturibus et dici de pturibus, quam formae; etiam materia dicitur de hac et
de itla et est in illis per modum, quo universate est in singularibus.
566) 1, Dist. 35, qu. 3, 5, f. 95 v. A: Quod materia est principium individua
tionis, a forma autem sumitur ratio universalitatis, valde dubium est, quia maior
communitas videtur esse in materia, quam in forma Item eadem materia est
sueeessive in diversis individuis, forma autem non, propter quod minus videntur indivii.
ua distingui per materiam, quam per formam, et per consequens minus constitui
in esse individuo, quia per idem videtur unumquodque constitui in se et ab
alio distingui Item non omnia singularia habent materiam, sicut angeli, ergo ex
materia vel eins produetione non potest assignari generalis ratio.
567) II, Dist. 3, qu. 2, 8, f. 136 Y.B: Alia esf opinio, quod in materialibus
quantitas est principium individuationis, substantiae vero separatae se ipsis indivi
296 XIX. Durand v. Pourcain.
weder die Materie als ein bloss potenzielles Wesen der erschöpfende
Grund des Quantitativen sein könne, noch aber auch die Form, so werde
wohl die ergänzende Vereinigung von Materie und Form als Grund der
Quantität zu betrachten sein (— ein Gedanke, welcher uns sehr an Bona
ventura erinnert, s. Abschn. XVII, Anm. 553 —), wenn auch mit dem
Vorbehalte, dass einige Wesen nur durch die ihnen anklebende Passivität
(s. bei Ant. Andreas, ob. Anm. 476) bereits ihre Individualisirung finden568).
Jedenfalls nemlich handle es sich um das Princip, in welchem zugleich
Quiddität und individuelles Auftreten begründet sei, und da nun zwischen
diesen beiden nur ein Unterschied im Denken bestehe, während sie sach
lich identisch sind (vgl. Anm. 560), sei es durchaus unnöthig, noch ein
anderweitiges Princip der Individuation zu suchen, denn es genüge als
innerer Grund (intrinsece, vgl. bei Herveus Anm. 416) ein Dieses-Sein
der Materie und ein Dieses-Sein der Form , wozu wohl ein äusserliches
Agens (z., B. in der Zeugung) hinzukommen könne, jedoch derartig, dass
dann das materielle Auftreten nur begleitweise (concomitative, vgl. ob.
Anm. 62) wirke 569). So genüge dann auch bezüglich der Engel, welche
sämmtlich unter Eine Species fallen (vgl. hingegen ob. Anm. 308), die
numeräre Wiederholbarkeit der Form570).
duantur Haec autem positio deficit, quia subiectum naturaliter prius est
aeeidente, sed compositum ex materia et forma subiectum est quantitatis ;
quantitas sequitur substantiam iam individuum existentem secundum ordinem naturae.
568) I, Dist. 8, qu. 4, 16, f. 40 r. A : Materia non est causa totatis seu ratio
reeeptiva quantitatis, quia materia est pura potentia in genere substantiae
Relinquitur ergo, quod, cum materia non sit totalis ratio reeipiendi quantitatem,
nec forma simititer, de qua notum est, qvaelibet Iiarum est partialis
causa, quae sui unione ad constitulionem suppositi supptent vicem unius totalis
causae Nihitominus tamen nihit prohibet, materiam et aliquas formas substan
tie'tes ex alia causa esse quantas in composito, ex Ma sc. causa, quod
omnis forma substantialis sub anima est capax passionis.
569) II, Dist. 3, qu. 3, 14, f. 137 r. A: Dicendum ergo, quod nihit est principium
individuationis, nisi quod est prineipium naturae et quidditatis Natura
universalis et individua sunt idem secundum rem, differunt autem secundum rationem,
quia, quod dicit species indeterminate, individuum dicit determinate ; quae determinatio
et indeterminatio sunt secundum esse et intelligi; universate enim est unum
sotum secundum conceptum, singulare vero est unum secundum esse reate, nam sicut
actio intelloctus facit universate, sie actio agentis naturalis terminatur ad singulare.
Ergo eadem prineipia secundum rem et differentia sotum secundum rationem sunt
quidditatis et individui Nihit enim existit in re extra nisi individuum vel sin
gulare, ergo esse individuum non convenit alicui per aliquid sibi additum, sed per
itlad, quod est. Per quid ergo est Socrates individuum ? Per itlad, per quod est
existens, et haec intrinsecae sunt haec materia et haec forma. Quod si quaeras,
per quid forma est haec, dico, quod per ittud, per quod est in re extra, et hoc est
extrinsece agens, materia autem concomitative Idem dico de materia, nisi quod
sua individuatio plas dependet a forma, quam e converso. Substantiae autem separatae
nullo modo intrinsece individuantur nisi se ipsis Cum natura communis diversis
individuis sit solam una secundum rationem et diversa secundum rem , non oportet
praeter naturam et prineipia naturae quaerere alia prineipia individui, sed eadem, ut
sunt existentia, sicut natura communis et individuum sotum differunt ut coneepta et
existens Convenientia est sotum secundum rationem, sicut et unitas naturae se
cundum speciem est solam unitas rationis Forma per se ipsam intrinsece est
haec, et non per hoc, quod reeipitur in materia, nisi concomitative.
570) Ebend. qu. 3, 7, f. 137 v. B: Differentia secundum absolatam rationem
formae est speeifica; differentia autem formae a forma, secundum quod haec et una
XIX. Durand v. Pourcain. Walter Burleigh. 297
Steht hicmit Durand in dieser Frage ganz nahe an Scotus, so folgt
er hingegen völlig der thoniistischen Lehre der unitas /brmae571) , da
die Eine Form zugleich Princip einer untergeordneten Mehrheit sein
könne 572). Aber die intentio et remissio verlegt er wie Antonius An
dreas (Anm. 478) nur in die qualitativen Formen, und auch dort nur
auf Grundlage der Befähigung des Substrates 573).
Desgleichen begegnen wir in Walter Burleigh (gest i. J. 1337),
über welchem bis jetzt in der Geschichte ein missliches Dunkel schwebte,
einem sehr eigenthümlichen Autor, indem derselbe, wie kein Anderer,
einen aristotelischen Conceptualismus und einen realistischen Piatonismus
gleichsam als zwei Theile der Philosophie dualistisch nebeneinander ver
tritt. Von seinen Schriften gehören hieher Expositio super artem veterewi
574), ein Commentar zur zweiten Analytik 575) und De intensione et
remissione formarum 'olc'); eine Monographie De novem generibus accisive
smgularU, est numeralis solam Quod in substantiis separatis non potest
esse differentia nisi secundum absolatam rationem formac negandum est 14, f.
138 r.A: Non repugnat naturae angelicae, plarificari secundum numerum in eadem
speeie, quod omnii natura, quae producitur ab agente actione iterabiti, potest
plarificari secundum numerum; sed omnis creata natura est huiusmodi, etiam substantiae
separatae.
571) II, Dist. 17, qu. 1, 3, f. 159 v. B: Anima inteltectiva unitur corpori sicut
forma Anima est, quo vivimus, sentimus, movemur et intelligimus. IV, Dist. 43,
qu. 2, 15, f. 392 v. B : Unitas super entitatem addit indivisionem. Vgl. ebend. Dist.
44, qu. 1, 10, f. 396 r. A.
572) I, Dist. 2, qu. 2, 18, f. 24 r. B: Forma substantialis est immediatum
principium generationis seu introductionis formae in materiam Potentia
animae nutritiva et generativa sunt idem, quod essentia animae, nec obstat, quod
nutrire et generare sunt plares actus, quia, cum sint subordinati, possunt esse ab
eodem principio.
573) I, Dist. 17, qu. 6, 8, f. 58 v. A: Gradus secundum magis et minus non
conveniunt formit substantialibus, sed tantum aeeidentalibus, non quantitatibus, sed
qualitatibus, non omnibus, sed istis, quae concernint diversam habitudinem subiectorum
et agentium. Ebend. qu. 7, 39, f. 60 r. B: Forma intensa et remissa acquisitae
per motum possunt esse partes unius formae numero, et quae non est una
indivisibititate, sed continuitate suarum partium, quae non sunt simul, sed sueeessive
et una superveniente alia desinit esse, et hoc modo signari possunt.
574) (Ohne Titelblatt) Vraeelarissimi viri Gualterii Burloi anglict super
artem veterem Porphyrii et Aristotelis expositio sive scriptum feliciter incipit. Veneiiis
1485. fol. Da dieser äusserst seltene Druck bisher keinem Geschichtschreiber der
Philosophie zugänglich gewesen zu sein scheint, erklärt es sich, dass man den
Burleigh entweder ganz überging oder schiefe und widersprechende Urtheile (Tiedemann
und Tennemann) über ihn fällte. Der 118 Blätter enthaltende Druck ist
zwar ursprünglich nicht paginirt, ich will jedoch zu etwaiger Controlle im Fol
genden die Foliatnr einschalten. Der Commentar super Porphyrium füllt f. 1 — 15,
jener super praedicamenta f. 16—61, super sex prineipia f. 62—80, super periAerm,
enias f. 80—118. Vgl. Anm. 356.
575) Zusammen gedruckt mit dej obigen gleichnamigen Schrift des Bobert
Capito, s. Abschn. XVII, Anm. 334. Es ist jedoch für uns hier unnöthig, näher
auf diesen Commentar einzugehen, da derselbe schlechterdings nur ein paraphrasirendes
Excerpt des aristotelischen Originates ist, dessen einzelne Hauptsätze (d. h.
„eonejKsiones") Burleigh in derselben Weise wie Robert Capito (ebend. Anm. 337)
sorgfältigst formulirt und auch numerirt.
576) Veneiiis 1496. fol.
XIX. Walter Burleigh.
dentium scheint wenigstens nie gedruckt worden zu sein577), und ob er
den Vorsatz , De universalibus zu schreiben , wirklich ausgeführt habe,
wissen wir nicht 578).
Was die Aufgabe der Logik betrifft, schliesst auch er sich an eine
oft erwähnte Stelle Avicenna's an, und indem der dortige ConceptuaJismus
auf die Begriffe der prima und secunda intentio führt, äussert er sich
hierüber in einer Weise, welche völlig mit Herveus (Anm. 396 ff.) und
somit theilwcise auch mit Durand (Anm. 551) übereinstimmt, ja es gilt
ihm ebenso wie dem Herveus (Anm. 399) ens rationis als identisch
mit intentio secunda; aber, während er mit Ausdrücken des Scotus
(Anm. 96) diese begriffliche Sphäre in die Mitte zwischen übjectivität und
Sprachausdruck stellt, so dass die Logik weder de rebus noch de vocibus
sei, entschlüpft ihm doch wiederholt die Redewendung, welche uns ähn
lich schon einmal bei Pseiulo-Thomas begegnet war (Anm. 289), dass die
„res secundae intentionis", d. h. „res" intentional genommen, der Ge
ll genstand der Logik seien 579). Auch denkt er ähnlich wie Roger Baco
|f (Abschn. XVII, Anm. 563) an eine natürlich angeborene Logik 580) und
spricht mit den Scotisten von einer logica docens und utensb8i)i sowie
er dem Scotus darin folgt, dass der Syllogismus die Hauptsache sei 582).
Indem er ferner nach dem nemlichen Vorbilde ein entschiedenes Gewicht
auf die significatio legt (vgl. Anm. 129 ff.) und in derselben die formelle
577) Expos, in libr. phys. Arist. (s. Anm. 589): Alias rationes multas feci ad
hanc conctusionem in tractatu de novem generibus aeeidentium.
578) Exp. s. ort. vet. (f. 24 r. A) : De ista tamen materia (d. h. das Verbältniss
von prima und seeunda substantia) ptenius apparebit in tractatu de universalibus deo
concedente.
579) Ebd. (f. 1 v. A): Videndum est, de quibus est logica, utrum de rebus aut
de coneeptibus aut de vocibus, et quid debet tsse subiectum in logica. Et dicendum
secundum Avicennam, quod logica est de intentienibus secundis adiunctis primis
(Abschn. XVI, Anm. 74) Sciendum est, quod intentio, secundum quod nunc loquimur,
est idem quod coneeptus rei, et coneeptus rei duplox est, sc. primus et
seemdus, e. g. possum habere de homine unum coneeptum, quo coneipio humanam
naturam absolate, et coneeptum, quo coneipio naturam humanam in ordine ad
itla, quae partieipant eandem naturam Coneeptus primus dicitur prima intentio,
coneeptus secundus secunda intentio. Unde prima intentio est coneeptus immediate
abstractus a rebus, sed secunda intentio est coneeptus abstractus a conceptu primo
vel a coneeptibus primis. Nomina enim rerum existentium extra animam sunt primae
intentionis, ut nhomoil , sed coneeptus abstraeti ab istis significantur per nomina
secundae intentionis, ut „genus, species, subiectum, praedicatum" et huiusmodi . . . . . ,
Logica est de rebus secundae intentionis, ut sunt secundae intentionis, quiß in logica
non determinatur de rebus nec de vocibus nisi per habitudinem ad intentiones secundas
Non determinatur de vocibus in logica nisi inquantum significant res, ut
eis insunt intentiones secundae sive ens rationis, et non est aliud intelligendum
per ens rationis, quam res secundae intentionis. S. Anm. 586 u. 597 ff.
580) (f. 2 r. A) Si dicitur, quod itlo, qui primo invenit logicam, acquisivit
hanc scientiam sine logica, sciendum, quod logica potest haberi duplicitlr,
sc. usualiter vel artificialiter Nulla sdentia potest haberi artificialiter absque
logica, quia quicunque seit artificialiter aliquam conclasionem, seit, se scire itlam.
581) (f. 107 r. B) vgl. Anm. 90 u. 452.
582) (f. 1 v. B) St autem loquimur de primo subiecto in logica primitate principalitatis,
sie dieo, quod subiectum primum in logica est Syllogismus demonstrativus,
quia eins notitia prineipaiiter inquiritur in logica. S. Anm. 93.
XIX. Walter Burleigh. 299
Seite der menschlichen Rede erblickt583), unterscheidet er nicht bloss
eine prima und secunda impositio (unter letzterer die grammatischen
Namen der Worte verstehend), sondern theilt auch sehr eigenthümlich
das Gebiet der „alten" Logik ein, indem es gewisse gemeinsame Worte
seien , unter welche in der Isagoge Begriffe , in den Kategorien Sachen,
und in der Lehre vom Urtheile Worte selbst subsumirt werden 584).
So sehr jedoch hiebet ein unverkennbarer Conceptualismus festge- ,
halten wird , welcher sogar von nominalistischen Logikern beifällig aufge- /
nommen werden könnte, so will Burleigh dennoch hierüber die realistische
Geltung der Universalieu nicht bei Seite schieben. Ja er polemisirt un
ablässig gegen die „Modernen", welche den objectiven Bestand der Uni
versalien vernachlässigt hätten, d. h. wenn wir uns an die bei Thomisten
(s. Abschn. XVII, Ann). 362) und bei Scotisten (ob. Anm. 87) recipirte
Unterscheidung der realen und der sermocinalen Wissenschaften erinnern
und dabei bedenken, dass die Logik mit Einschluss der Universalienfrage
dem sermocinalen Gebiete zugewiesen wurde, so erblickte eben hierin
Burleigh eine Einseitigkeit, und während er bezüglich der Logik selbst
sich in Uebereinstimmung mit den Vertretern der intentionalitas , also
mit Thomisten, Scotisten, auch mit Herveus u. s. f., befindet, bekämpft er
die Ausschliesslichkeit einer bloss logischen Geltung der Universalien und
theilt im Hinblicke auf Physik und Metaphysik mehr den Standpunkt jener
Scotisten und Halbscotisten (Richard Middleton, Alexander v. Alessandria,
Wilhelm Brito, Antonius Andreas, auch Johann v. Jandun, s. Anm. 230,
248, 258, 457, 426), welche das „causando" und das „praedicando"
nebeneinanderstellten. Von Wichtigkeit aber ist dabei für uns insbeson
dere der Umstand, dass Burleigh in solcher Polemik stets den Ausdruck
„moderni" gebraucht, denn es sind dieses die ältesten Stellen, in welchen
die Vertreter der sermocinalen oder rationalen Disciplinen (im Gegen
satze gegen die realen Wissenschaften) mit diesem Namen bezeichnet
werden 585).
In solchem Sinne also ist es zu verstehen, wenn Burleigh den Mo
dernen, gerade wie wenn dieselben die Realität der Universalien wirklich
bereits verneint hätten, die Behauptung entgegenstellt, dass die Universalicn
nicht ausschliesslich in der Form ,von Begriffen und Worten in der !
Seele seien, sondern auch ausserhalb der Seele bestehen und nur so ein f
selbstständiges Dasein (d. h. nicht in subievto) haben , sowie dass eben
derartige unabhängig von der Seele existirende Dinge („res", vgl. Anm.
583) (f. 59 r. A) Vox est materiette in propositione prolata et respectus ad significatum
per tocem est formate in propositione, et ideo, si significata sunt et fiunt
diversa, respectus ad significata erunt diversi, et sie non manebit propositio eadem,
quantum ad suum formate, quamvis maneat eadem, quantum ad suam materialo.
584) (f. 2 r. A) In libro Porphyrii determinatur de voeibus communibus solis
coneeptibus ponendo, quod universalia non habent esse extra animam; et in libro
Praedicamentorum determinatur de voeibus communibus rebus solis (hiezu Anm. 593)
et in libro Perihermenias de voeibus communibus sotis- voeibus, ut de nomine
et verbo Nomina rerum sunt nomina primae impositionis et nomina vocum sunt
nomina secundae impositionis. Nomen primae impositionis dividitur in nomen primae
intentionis et nomen secundae intentionis; nomen primae intentionis est commune
rebus, nomen secundae intentionis est commune coneeptibus.
585) S. Abschn. XX. ..... ,
300 XIX. Walter Burleigh.
579) die Prädicate in den Urtheilen seien586). D. h. indem er an die
objective Werkstätte der Natur denkt und so die traditionelle Drei
gliederung der Universalien stärker als Andere betont587), weist er darauf
hin , dass die artmachenden Unterschiede jedenfalls in einem objectiven
Thatbestande vorliegen , da im entgegengesetzten Falle die Dinge objectiv
sämintlich einander gleich wären, ferner dass, wenn der Unterschied
zwischen Allgemeinem und Einzelnem nur in der subjectiven Auffassung
läge (s. bei Durand, Anm. 558), der artmachende Unterschied und die
Form identisch wären, während man das reale Moment der Gestaltung der
Dinge und den subjectiven Begriff von einander unterscheiden müsse588).
So ist es erklärlich, dass Burleigh gerade im Commentar zur Physik, d. h.
in einer realen Disciplin, seine Polemik gegen jene Modernen übt, da,
wenn die Universalien lediglich Begriffe wären , selbst die obersten Gat
tungsbegriffe einerseits unter die noch höhere Gattung der begrifflichen
Auffassung fielen, und andrerseits in ihrer Zahl von der Zahl der auf
fassenden Menschen abhingen, wohingegen die platonische Annahme richtig
sei, dass die von den Einzelndingen getrennt existirenden Universalien
durch den inteltectus agens getrennt von aller Singularität erfasst werden
586) (f. 19 v. B) Apparent duo contraria die Iis modernorum. Primum est, quod
universalia de genere substantiae sunt extra animam, quia itlud, quod dicitur de
subiecto et non est in subiecto, est universate de genere substantiae, sed omne ens
non existens in subiecto est extra animam, quia si esset in anima, esset in subiecto;
cum ergo substantia secunda non sit in subiecto, sequitur, quod non est in anima;
unde si nihit esset universalo nisi vox vel coneeptus, sequeretur, quod omne
universalo esset in subiecto et per consequens nihit esset ittud, quod dicitur de sub
iecto et non est in subiecto. Secundum contrarium modernis est, quod propositio
componitur ex rebus extra animam, nam id, quod dicitur de subiecto et non est in
subiecto, praedicalar in propositione, et itlad est res extra animam. Ebenso f. 93 r. A.
Hiezu Anm. 599 ff.
5S7) (f. 65 r. B) Quaedam sunt universalia, quae solammodo praedicantur de
singularibus [actis a natura, et talia universalia sotum fiunt a natura, et quae
dam fiunt a natura et ab arte Omnis communitas est naturalis (s. Gilbert,
Abschn. XIV, Anm. 461 ff.) Universate est triptex secundum dominum Albertum
u. s. w. (s. Abschn. XVII, Anm. 379).
588) (f. 9 v. B) Dicunt moderni, quod differentiae non sunt nisi coneeptus in
anima, quia si essent res extra animam, universalia haberent esse extra animam,
quod habent pro inconvenienti. Sed quid de hoc sit dicendum, deliberare non intendo
; dico tamen, quod res extra animam distinguuntur per differentias suas et
non per solos coneeptus, quia, si nullas coneeptus esset, adhuc homo differret ab
asino per differentias suas. Item coneeptus in anima sunt aeeidentia (vgl. ob. Anm.
102 u. Abschn. XVII, Anm. 392), sed substantiae non distinguuntur ab invicem per
sola accidentia, imo essentialiter. Si quis velit ponere, quod differentiae non sunt
nisi coneeptus, ipse habet ponere, quod quaelibet res extra animam habet distingui
per se ipsam a qualibet re extra animam, et non per aliquam differentiam superadditam,
et sie habet ponere, quod res extra animam non distinguuntur ab invicem
realiter per di/ferentias, sed solum conceptualiter per differentias seu per coneeptus.
Ponentes vero, quod universalia non sunt extra animam alia a rebus singutaribus, et
ponentes, quod res extra animam non distinguuntur per differentias suas, habent
ponere, quod differentiae non sunt realiter nisi formae rerum ; unde rationalitas
hominis est idem realiter, quod anima hominis, et haec rationalitas est idem, quod
haec anima. Et sie potest dici, quod res extra animam distinguuntur realiter per
formas suas et distinguuntur conceptualiter per coneeptus suarum differentiarum.
f. 93 r. B: Universalo realiter est differens a singutaribus eoneeptibus, a quibus
abstrahitur. Vgl. Anm. 591.
XIX. Walter Burleigh. 301
und so die ganze Quiddität des Individuums repräsentiren 589) ; denn der
Behauptung, dass überhaupt nur Individuen existiren (s. Anm. 400 f.,
560) , stehe entgegen , dass die Absicht der von den denkenden Seelen
unabhängigen Werkstätte der Natur auf die Erhaltung der Species ge
richtet sei, welch letztere hiemit ausserhalb der Seele bestehe, und ein
Beweis hiefür liege auch im privatrechtlichen Verkehre, z. B. in der Sti
pulation, wo häufig nicht ein bestimmtes Einzeln-Individuum Gegenstand
des Versprechens sei 590). Bezeichnend aber ist es, dass Burleigh aus
jener Annahme, dass lediglich Einzelnes existire , nur eine Vernichtung
der „Metaphysik" folgert, weil die substantielle Realität der Gattungen
und Arten, welche im Wesen (esse) allerdings nicht vom Singulären ge
trennt sind, eben völlig verschieden sei von der subjectiven Auffassung
des Begriffes, welcher gerade im Wesen vom Singulären getrennt ist, —
kurz weil Begriffe nicht Substanzen sind591). Und der schlagendste
589) Expos, in libr. phys. AHst. (Venet. 1482. 161., der Druck ist nicht paginirt;
was ich anzuführen habe, findet sich f. 5 u. 6): St nihit sit universalo nisi
conceptus, tunc genus generalissimum de genere substant-iae erit conceptus in anima,
sed omniS conceptus in anima est in genere et habet genus supra se; ergo genus
generalissimum haberet genus superveniens Item sequitur, quod tot erunt genera
generalissima in genere substantiae, quot sunt homines habentes notitiam ittius je
nem Genera et species dantur in responsione ad quaestionem quaerentem quid
est Species est composita ex causis, sc. ex genere et differentia, quae sunt
causae intrinsecae speciei Quando dicitur, quod intelloctus facit universalitatem
in rebus, debet inteUigi, sicut Plato posuit universalitatem in re extra animam,
quum Ptato posuit universalo existere per se seorsim a singularibus, intelloctus vero
agens facit, universalo intelligi per se seorsim absque hoc, quod eius singulare intelligatur
Quamvis universate sit extra animam, tamen non est pars individui,
quia effectus particularis sunt causae particulares Universalo est de quidditate
individui.
590) Ebend. : Dicunt isti, quod species nihit aliud est, quam quidam conceptus
simplox existens in anima, quia extra intelloctum non est nisi singulare Ipsis
obviundo arguo lllad, quod natura primo intendit, non est singulare, sed ittud
est aliquid extra animam, ergo aliquid est extra animam, quod non est singulare
Dicunt isti, quod natura intendit primo rem singularem, alii vero dicunt, quod
natura non intendit hoc singulare, puta Socratem, inquantum huiusmodi, sed inquantum
homo. Sed itlad non valot lllad, quod appetitur appetitu naturali ad conservandum
individuum in esse, est res extra animam lllad est extra animam,
circa quod fiunt promissiones et contractus reates, ut emptio venditio, donatio, stipulatio;
sed contractus non iemper fiunt circa individua, ergo extra animam est aliqua
res alia a natura individuali tstae tamen rationes non essent nie ponendae,
nisi quia quidam asserentes , se scire logicam supra omnes mortales, respondent
dicentes, quod sie dicendo „promitto tibi bovem'' promitto tibi unam rem singularem
extra animam. Vgl. nnten Anm. 798, 879, 885.
591) Exp. s. art. vet. (f. 23 r. B) Moderni dicunt, quod nihit est substantia nisi
singutare, et probant, quod genera et species, quae dicuntur esse in praedicamento
substantiae, dicuntur substantiac secundae, tamen non substantiae in rei
veritate, sed sotum nominantur vel dicuntur substantiae secundae (v. A) Quaero,
an haec species homo sit eadem res oninino in Socrate et Piatone, an alia et alia;
non est dare, quod alia, quia tunc essent tot species, quot sunt individua, quod
esset inconveniens Universalia non sunt secundum esse separata a singularibus,
sed conceptus in anima sunt secundum esse separati a singularibus existentibus extra
animam, ergo secundae substantiae, quae sunt universalia respectu primarum substantiarum,
non sunt conceptus in anima; nullas conceptus in anima est substantia
(B) St nihil sit substantia nisi substantia singularis, sequitur, quod
nulla est scientia de substantia, et sie destrueretur metaphysica.
302 XIX. Walter Burleigh.
Beleg dafür, dass naeh seiner Ansicht die Realität der Universalien einem
ganz anderen wissenschaftlichen Gebiete angehöre, liegt darin, dass er
gerade in der Logik es ausdrücklich ablehnt , auf diesen Punkt einzu
gehen 592), sowie hinwiederum es sehr erklärlich ist, wenn er die Kate
gorien gleichsam näher an die Metaphysik rückt, weil ja in derselben
(vgl. Anm. 584) von den realen Dingen als Trägern der intentionalen
Worte die Rede sei 593).
Das Kunststück, zugleich in der Metaphysik augustinischer Platoniker
und in der Logik arabisch-aristotelischer Conceptualist zu sein , ist uns
allerdings in dem philosophisch kurzsichtigen Mittelalter längst nichts
Neues mehr; hingegen dass Burleigh in so crasser Weise einem solchen
unversöhnten Dualismus huldigte , hat man bisher noch nicht gewusst.
Auf Grundlage aber dieser Einsicht müssen wir nun bezüglich der Logik
in Kürze noch Einiges erwähnen, worin er wieder mit den so eben ge
tadelten „Modernen" brüderlichst übereinstimmen muss, zumal da die
selben doch sämmtlich die Objectivität des Seienden zugestanden. Vor
Allem nemlich findet er, dass die Universalien , selbst wenn sie nur in
der Seele existiren , jedenfalls bloss vorstellungsweise (obiective) be
stehen594), und mit einer überraschenden Wendung, welche uns an
Aegidius (Anm. 374) und an Mayron (Anm. 504) erinnert, sagt er, die
vorstellungsweise Existenz komme eben demjenigen zu, was weder in der
Seele noch ausser der Seele sei 595). Auch die üblichen Begriffe similitudo
und reflexio wendet er an B96), womit zusammenhängt, dass er für
den Fall der objectiven Realität der Universalien den Unterschied zwischen
prima und secunda intentio durch die Ausdrücke „primus conceptus"
und „secundarius coneeptus" formulirt, jedoch immer wieder mit der
realistischen Wendung (vgl. Anm. 579 u. 586) , wornach „res" begriff-
592) (f. 3 r. B) Dort formulirt er nur die sieb ergebenden Fragen sowohl fin
den Fall , dass die Universalien in inteltectu, als auch für jenen , dass sie extra
animam seien, aber nicht mit einem Worte deutet er dabei seine eigene Ansicht
an. Und anderwärts sagt er (f. 9 v. B): Sed quia ista quaestio non pertinet ad
logicam, circa eam non insisto hic.
593) (f. 16 r. A) Dicit Boethius, quod in hoc libro intentio est phitosophi, de
primis rerum nominibus et de voeibus significantibus res disputare (s. Abschn. XII,
Anm. 84) Alia est opinio Avicennae et Averrois, quam credo veriorem, quod
in hoc libro determinatur de rebus principaliter et ex consequenti et secundaria de
voeibus ; dicit enim Avicenna etc. (folgt die Stelle Abschn. XVI , Anm. 83)
(B) Dico ergo, quod Uber praediramentorum est de rebus, secundum quod eis insunt
intentiones secundae, sc. intentio generis generalissimi et subalterni et intentio speciei
et sie de aliis. Ebenso f. 19 r. B, u. 21 r. A.
594) (f. 59 r. B) Licet universalo non haberet esse existere extra animam, sicut
dicunt moderni, tamen non est dubium, quin secundum omnes universalo habeat esse
obiective in intelloctu, potest enim inteltectus intelligere teonem in universali non intelligendo
istum loonem.
595) (f. 52 v. A) Quae neque existunt in anima neque extra animam et intelliguntur
ab anima, dicuntur habere esse obieciivum in anima et nultutn aliud esse.
596) (f. 81 r. A) Passio animae aeeipitur pro dispositione inteltectus, sc.
pro simititudine rei in intelloctu repraesentante rem extra animam ; nam res
extra per prius intelligitur, quam passio, quae est in anima, quia res extra intelligitur
directe et passio animae indirecte per reflexionem. S. Abschn. XVII, Anm.
398 u. 500.
XIX. Walter Burleiglu 303
lieh erfasst und „res" durch Species bezeichnet wird597). Ja mit einer
gewissen Heftigkeit erinnert er an die alte aristotelische Lehre, welche
wahrlich Niemand verleugnet hatte, dass die menschlichen Urtheile schliess
lich auf einen objectiven Thatbestand (res) angewiesen sind59&); und
wenn vielleicht Einige mittelst läppischer Sophistereien darauf hinwiesen,
dass in den Urteileu nicht mehr die Dinge selbst, sondern eben die
subjective Auffassung der Dinge auftrete, lässt er sich hingegen zu der
extremen Ausdrucksweise hinreissen, dass wenigstens in einigen Urtheilen
res de re praedicatur (vgl. Abschn. XIV, Anm. 287), während in anderen
Begriffe von Begriffen und wieder in anderen (grammatischen) Worte von
Worten ausgesagt werden599) ; aber fast in demselben Athemzuge gesteht
er den Modernen zu, dass in allen Urtheilen das Formelle: der Satzver
bindung eben doch im Intellectus liege und nur das Materielle, über
welches geredet werde, eine äussere Objectivität sei 600), und dass, wie
bereits bei Aristoteles zu lesen ist, der vom Intellectus herrührenden
„Copula" eine objectiv vorliegende Verbindung oder beziehungsweise
597) (f. 80 v. B) Nomen primae intentionis est nomen rei, quae non est natu
esse signum, pro quo supponit Nomina secundae intentionis sunt nomina ad
placitum significantia coneeptum vel intentionem animae Et itlad dico supposito,
quod universalia sint solae intentiones animae, ut plares dicunt; supposito tamen,
quod universalia sint res extra animam, quod verius est, dieendum, quod nomen
primae intentionis est nomen rei, ut cadit sub primo conceptu inteltectus, et nomen
secundae intentionis est nomen rei, ut cadit sub secundario coneeptu inteltectus,
e. g. nomen „Aomo" significat rem extra, ut coneipitur absolate, et nomen
„species" significat rem, ut comparatur ad inteltectum per individua, quibus est quid
commune.
598) (f. 16 v. A) Quod autem propositio possit componi ex rebus, probatur
Conceptus animae significant res; ita est datum ultimum significatum, et
itlad non potest esse conceptus, ergo est res, distinguendo rem contra vocem et con
eeptum (B) Si nihit ex parte rei correspondet , tunc est quid fictitium
Ex eisdem componuntur propositiones, de quibus fiünt quaestiones, sed quaestiones
fiunt de rebus extra animam Demonstrationes in scientiis realibus sunt ex rebus.
Ergo aliqua propositio est, quae nec est composita ex voeibus nec ex conceptibus,
et per consequens composita est ex rebus.
599) (f. 16 r. B) Si propositio componeretur ex rebus, sequeretur, quod inter
subiectum et praedicatum posset avis volare, et inter subiectum et praedicatum istius
propositionis „Parisiis est Roma1' essent centum mitiaria, item quod subiectum posset
comedere praedicatum Ad itlud dubium recolo me dixisse et in scriptis reliquisse,
quod intelloctus potest faecre propositionem ex quibuscunque, quia pro
positio non est aliud, quam compositio aliquorum per inteltectum ad invicem.... aut
divisio aliquorum ab invicem; sed inteltectus potest ad invicem componere res,
et potest etinm componere voces et conceptus Et ideo aliqua propositio componitur
ex rebus extra animam, aliqua ex voeibus, aliqua ex coneeptibus (f. 17
r. A) Credo, quod itlad indubitanter sit verum, quod in aliqua propositione praedicatur
res de re, et in aliqua conceptus de coneeptu, et in aliqua vox de voce.
600) (f. 17 r. A) In omni propositione est aliquid materiate et aliquid formate:
formate in propositione est copula et itla copula est in intcttectu, quia est com
positio vel divisio intelloctus ; materialia vero in propositione sunt subiectum et prae
dicatum. Dico ergo, quod nulla propositio est composita ex rebus totaliter extra
animam, quia formate est in mente vel in intcttectu, materialia autem sunt extra
animam Propositio composita ex voeibus habet esse extra animam, propositio
vero composita ex coneeptibus est totaliter in intelloctu, et propositio composita ex
rebus partim est in intelloctu et partim extra intelloctum; quantum ad suum formate
est in intelloctu, sed quantum ad materialia est totaliter extra intelloctum.
304 XIX. Walter Burleigh.
Nicht- Verbindung (identitas oder diversitas extremorum, d. h. des Subjectes
und Prädicates) „entspreche", indem die Urtheilsbilduug einer
seits von der Objectivität und andrerseits vom Willen des Menschen
provocirt werde601). Nur verbleibt hierin bei Burleigh immer jener
dualistische Zwiespalt, welcher ihn auch dazu führt, Wahrheit in
doppeltem Sinne zu nehmen , nemlich als Uebereinstimmung der Dinge
mit dem Denken und als Uebereinstimmung des Denkens mit den
Dingen 602).
Bezüglich des Prineips der Individuation stimmt er völlig mit Durand
(s. Anm. 569) überein , indem auch er eine Häcceitat der Materie und
der Form annimmt 603), sowie ihm gleichfalls (vgl. Anm. 567) die
Quantität als eine abgeleitete Folge der Materie gilt604). Ebenso ver
hält es sich betreffs der unitas formae (Anm. 571 f.), welche er als
untrennbare Umschliessung mehrerer Formen fasst 605), und desgleichen
betreffs der intensio et remissio formarum, welche auch hier wie
bei Durand (Anm. 573) von den Substanzen ausgeschlossen bleibt 606)
und nur bei den qualitativen Formen je nach Fähigkeit des Substrates
601) (f. 17 r. B) Dubium est, an ipsi copulae existenti in inteltectu correspondeat
aliquid in re aut noti. Dicendum, quod copulae copulanti extrema propositionis
vere adinvicem correspondet aliquid in re, sc. identitas extremorum vet identitas
rorum, pro quibus extrema supponunt, et divisioni vel negationi copulae
correspondet diversitas extremorum Sed copulae copulanti extrema propositionis
false adinvicem nihit correspondet in re nisi ipsa extrema Et si quaeratur, a
quo ergo movetur intellectus ad fabricandum huiusmodi copulum vel divisionem.
dicendum, quod non movetur nisi ab extremis ipsis in propositione et a votuntate
imperante intelloctui ad copulandum extrema. Vgl. f. 82 r. B.
602) (f. 82 r. A) Veritas primo modo est idem, quod conformitas rei ad virtutem
cognoscentem, per quam manifestat se intelloctui talom, qualis est, et
talis veritas est duptex, sc. creata et increata; (B) veritas, quae est adaequatio
rei ad virtutem cognitivam creatam, sc. ad intelloctum nostrum , est itlad, per quod
res est nata de se facere verum existimationem Veritas autm secundo modo,
quae est adaequatio virtutis cognoscentis ad rem cognitam, est in virtute cognoscente
sicut in subiecto, et talis est duplox, sc. quaedam comploxa et quaedam incomploxa.
603) (f. 24 r. A) Speeies de genere substantiae componitur ex genere et differentia
et ex omnibus superioribus ad ipsum, et huius ratio est, quod effectus particularis
sunt causae particulares et effectus universalis sunt causae universalos,
sed individuum est effectus particularis et species est effectus universalis, et ideo
individuum non componitur nisi ex hac materia et hoc forma , quae sunt causae
particulares Quamvis substantiae secundae sint vere res extra animam, ex hoc
non sequitur, quod substantia singutaris sit composita ex substantia universali et
substantia particulari (v. A) Non oportet , quod annihitando individuum annihitetur
species hominis, quia species hominis non est pars Socratis, quia
Socrates non componitur nisi ex hac materia et hac forma.
604) (f. 32 r. A) Quantitas est quoddam compositum ex materia et forma inhuerens
substantiae ratione materiae, sub ratione cuius substantia extenditur et habet
partem extra partem. (Vgl. f. 34 r. A.)
605) (f. 24 v. A) In genere infimo speciei specialissimae incladuntur omnia
genera superiora nec separantur ab eo, sed hoc non est iterum constituere. Vgl.
f. 70 r. B.
606) (f. 8 r. A) De differentiis substantiae verum est, quod non suscipiunt
magis et minus, differentiae tamen per se aeeidentium bene suscipiunt magis et
minus.
XIX. Walter Burleigh. 305
zugelassen wird 607) , welch letzteres dann Gegenstand physikalischer Er
örterungen ist608).
Was endlich noch einige einzelne Punkte der Exegese des Organons
betrifft609), so denkt vorerst auch Burleigh betreffs der Isagoge an die
Möglichkeit, dass das Universale als solches neben den übrigen fünf eigent
lich ein sechstes sei 61°), begnügt sich aber doch bei Avicenna's Begrün
dung der Fünfzahl 6 1 1) ; ferner schliesst er sich Denjenigen an , welche,
wie Antonius Andreas berichtet (s. Anm. 480), bei Erklärung einer viel
besprochenen Stelle zwischen intettectus sotus und nudus und purus
unterschieden612); auch folgt er dem Avicenna in der Erörterung, ob
Gattungs- und Art-Begriff relativ seien613), sowie dem Albert in der An
nahme, dass die Gattung nicht Stoff, sondern Potenz sei614); die Eigen
tümlichkeiten des Individuums erscheinen bei ihm durch die zwei Verse
ausgedrückt :
Forma, figura, locus, tempus, cum nomine sanguis,
Patria sunt septem, quae non habet unus et a/fer"5).
Die Kategorien knüpft er trotz obiger realistischer Wendung (Anm. 593)
dennoch mit Albert an die Isagoge an616), entnimmt dann die Er-
607) (f. 29 r. A) Substantia suscipit magis et minus materialiter et subiective,
quia est subiectum formae habentis gradus distinctos secundum magis et minus; sed
nuita substantia suscipit magis et minus formaliter, quia nulla substantialis forma
neque individualis neque specifica habet gradus distinclos secundum magis et minus;
unde non debet sustineri, formas elomentorum suscipere magis et minus.
(f. 49 v. A) Nulla forma suscipit magis aut minus, sed forma suscipitur in subiecto
secundum magis et minus, secundum esse magis pcrfectum et minus perfectum. Ebenso
f. 63 v. B.
608) In dieser Beziehung trifft mit Burleigh der Zeitgenosse desselben Jacob us
deForlivio, welcher auch mehrere medicinische Commentare zu Avicenna schrieb,
in einer oft wörtlichen Uebereinstimmung zusammen. Die Schrift Jacob's De intensione
et remissione formarum ist mit der gleichnamigen Burleigh's gedruckt (s.
Anm. 576). Beide Verfasser besprechen nur die physikalischen Qualitäten, und
zwar insbesondere Warm und Kalt, wobei sie die Gradabstufungen weder aus theilweiser
Addition noch aus Mischung mit dem Gegensatze, sondern durchgängig nach
den aristotelischen Principien erklärt wissen wollen.
609) Burteigh's Commentar zur Vetus logica ist mit grossem Fleisse und reicher
Belesenheit geschrieben; er verfährt überall architektonisch eintheilend, numerirt
stets übersichtlich die conctusiones (ähnlich wie Antonius Andreas, s. Anm. 447),
schliesst sich bei der Isagoge an Avicenna und Albert an, verfticht in die Kate
gorien zahlreiche Belegstelten aus der Metaphysik, folgt bei den sex principia Gil
berts wieder völlig dem Albert, und benützt Ue interpr. hauptsächlich den Boethius.
(Im Commentare zur Physik ist Robert Capito sein Führer).
610) (f. 2 r. B) Universalo est hie subiectum aeeipiendo universate, secundum
quod est commune ad illa quinque et sie loquendo de universati large concedo,
quod est dare sextum universate (s. Abschn. XVI, Anm. 172 ff., vgl. Abschn. XI,
Anm. 134).
611) (f. 2 v. A), s. Abschn. XVI, Anm. 94.
612) (f. 3 v. B).
613) (f. 5 r. A), s. Abschn. XVI, Anm. 113 ff.
614) (f. 22 v. B), s. Abschn. XVII, Anm. 422.
615) (f. 7 r. A) Quodlibet individuum constat ex multis aeeidentibus, quorum
coltectio non potest simul reperiri in alio individuo (s. Abschn. XI, Anm. 43)
Septem sunt proprietates, unde versus : „Forma, figura etc." Nur der erste
der zwei Verse findet sich auch bei Antonius Andreas (s. ob. Anm. 482).
616) (f. 16 r. A) Subiectum contentivum totius scientiae traditae in tibro Pracdi-
Pbahtl, Gesch. III. 20
306 XIX. Walter Burleigh. Armand von Beauvoir.
örterung über aequivocum und analogon aus Albert und die doppelte
Bedeutung des ersteren aus Antonius Andreas 61 7), sowie die Entschei
dung einer Controverse über ens wieder aus Albert618), bekämpft aber
offenbar die Unterscheidung , welche von Einigen (Pseudo-Thomas und
Antonius Andreas, s. Anm. 314 u. 484) zwischen absoluten und relativen
Kategorien gemacht worden war619). Sowie er aber in der Lehre vom
Urtheile betreffs der modalen Worte bereits die spätere Formation der
byzantinischen Logik aufgreift620) und auch bei der Umkehrung der mo
dalen Urteile die dortigen Memorial- Verse verwendet621), so finden wir
überhaupt bei ihm, — ähnlich wie bei Antonius Andreas, s. Anm. 490 ff. —,
eine sehr reichliche Benützung der byzantinischen Logik, sowohl der ur
sprünglichen als auch der jüngeren Gestaltung derselben 622); ja in Bezug
auf Entstehung der Obligatoria musste uns Burleigh schon oben selbst
als Quelle dienen 623).
Auch die Thomisten, deren Thätigkeit in diese Jahrzehnte fällt, be
Bissen sich durchaus nicht einer so strengen Schul-Observanz , als man
nach der oberflächlichen Gegenüberstellung des Thomismus und Scotismus
glauben sollte. So finden wir, dass der Dominikaner Armand von
Beauvoir (oder de bello visu, gest. i. J. 1334), von welchem wir
eine Schrift De dectaratione difficitium terminorum 624) und einen Kom
mentar zu Thomas De ente et essentia 625) besitzen, auf das Unzweicamentorum
est ens dicibitc imomptexum ordinabite in genere intelligendo per genus
coordinationem praedicamentatem (vgl. Ahschn. XVII, Anm. 429).
617) (f. 17 v.B), s. ebd. Anm. 432 u. ob. Anm. 483.
618) (f. 6v. A), s. Abschn. XVII, Anm. 415.
619) (f. 21 r. B) Quidam modemorum dicunt, quod de istis decem praedicamentis
non sunt nisi duo realiter distincta, sc, substantia et quatitas, sed hoc est contra
Aristo tetem et omnes alios phitosophos, qui dicunt, decem esse res primas.
620) (f. 112 r. B) Modi facientes propositionem modalem videntur esse dictionet
denominantes proposiiionem, cuiusmodi sunt „necessc, impossibite, contingens. possibilo,
verum, scitum, dubitatum, conclasum, demonstratum'1 et huiusmodi. S. Abschn.
XVII, Anm. 588.
621) (f. 117 r. A), es sind die, ebd. Anm. 40 u. 44, angeführten Verse.
622) So begegnet uns suppositio personalis u. simplox u. materialis f. 23 r. B,
29 v. B, 37 v. A, 42 v. B, 49 r. A, 59 v. B, 84 v. B, 95 r. A, 103 v. A ; appellatio
f. 27 v. A; ampliatia f. 87 r. A, 97 v. B, 100 r. B; distributio f. 94 r. A, 95 r. A;
categoreumatice und syncategoreumatice f. 87 v. A, 109 v. B, III v. A, 112 v. B;
beim hypothetischen Urtheile die Hinzufügung von temporalis, causalis, localis (s.
Abschn. XVII, Anm. 583) f. 89 r. B; sensus compositus et divisus (s. ebd. Anm. 585)
f. 99 r. A, 111 r. B, 117 v. B; Aequipollenz der modalen Urtheile mit kategorischen
(s. ebd. Anm. 595 u. ob. Anm. 193) f. 91 v. B; consequentia formalis u. bona
(s. Abschn. XVil, Anm. 615) f. 54 v. B, 58 r. A, 83 r. A, 91 'r. A, 92 r. A,
103 r. B.
623) S. Abschn. XVII, Anm. 626.
624) Sacrarum litterarum professor eximius Armandus ordinis praedicatorii
frater De dectaratione difficitium terminorum , tam theologicalium quam phitosophiae
ac logicae. Coloniae 1502. 4. (nicht paginirt). Das Ganze zerfällt in drei
„tractatus", deren erster in 6 Capp. als Einleitung dient, während der zweite in
302 Capp. den Umkreis der Logik im Ganzen an die Lehre von der intent\o an
bindet; der dritte „de cognitione dei berührt uns hier nicht mehr.
625) (Ohne Titelblatt) Incipit scriptum sive expositio fratris Armandi ordinis
praedicatorum super libettum de ente et essentia compositum per sanetum Thomam
de Aquino doctorem angelicum. Paduae 1482. 4.
XIX. Armand von Beauvoir. 307
deutigste sich selbst als Thomisten bezeichnet 626) , aber trotzdem in
manchen wesentlichen Punkten andere Bahnen einschlägt. Indem er die
arabische Unterscheidung zwischen incomplstea und comptexa aufnimmt627),
gilt ihm für letztere das sog. principium identitatis (vgl. bei Mayron,
ob. Anm. 522) als oberster Grundsatz, und entsprechend für erstere
ebenso der Begriff des ens 628). Diesen aber nun theilt er sofort dua
listisch, indem das real Seiende, welches nicht von der denkenden Seele
entspringe, wohl aber in der Seele und ausserhalb der Seele sein könne,
Sache der prima intentio und der realen Disciplinen sei , während das
rationell Seiende als Erzeugniss der Seele nur innerhalb der Seele vorstellungsweise
bestehe und als secunda inteniio Gegenstand der Logik
sei, eine Zweitheilung, welche mit dem grammatischen Unterschiede zwi
schen prima nnd secunda impositio (vgl. bei Burleigh , ob. Anm. 584)
sachlich völlig coincidire u29). So wird der Begriff der intentio bei
Armand das ausschliesslich entscheidende Moment, welches als einheit
licher Grundton sich durch das ganze Gebiet der Logik hindurchzieht.
Vorerst nemlich hält er die subjective und die objective Bedeutung der
intentio auseinander, deren erstere darin beruhe, dass irgend ein Dar
stellendes (repraesentans) , d. h. eine (scotistische) species intelligibitis
oder ein actus intelligendi oder ein formirter Begriff, welcher verbum
mentate heisse, den Weg zum Erkennen bahne 630), während die letztere,
626) De deelar. diff. term., Prooem.: In hoc tractatu in propriis viribus velat in
arundineo baculo non conßdens vestigiis doctorum inhaereo meliorum et praecipue
doctoris communis revermuHssimi et praeelarissimi sancti Thomae, cuius scriptum sal
condiens est doctrinam aliam quakmeunque ; hone qui sequitur, non ambulat in
tenebris u. s. w.
627) Tr. I, c. 1 : lncomptexis respondet conceptio intelloctus, quae est secundum
primam operationem intelloctus, sc. simplicium intelligentia ; comploxis vero respondet
conceptio intelloctus secundum secundam operationem, quae est simplicium apprehensorum
compositio vel divisio in propositione.
628) Tr. I, c. 2: Primum autem principium demonstrabitium ei enuntiabitium,
ai quod omnia alia resolvuntur, fundatur super esse et est de quolibet „esse vel
non esse'1. Ergo modo consimiti terminus incomploxus, ad cuius conceptionem omnes
conceptiones ineomptexorum reducuntur, est ens, quod ab actu essendi sumitur. C. 4 :
Omnes conceptiones simplicium et ineomptexorum resolvuntur in ens secundum Avicennam
(s. Abschn. XVI, Anm. 32 u. 193).
629) Tr. 1, c. 3: Omne ens vel est rationis tantum, quod est solam tn anima
et ab anima, et hoc ens nihit dicit positive et subiective in anima, sed obiective
sotum Vet est ens realo, et hoc est, quod non est ab anima, sed potest esse in
anima et extra animam, nec dependet ab operatione intelloctus praecise Ad
primum ergo genus vel modum entis pertinent omnes secundae intentiones, ut genus,
species, et nomina, quae designantur nominibus secundae impositionis apud grammaticos
et secundae intentioms apud logicos, et de talibus proprie est togica. Ad secun
dum autem modum pertinent omnes res , quae significantur nominibus primae impositionis
et in logica vocantur primae intentiones; et de omnibus talibus entibus sunt
omnes scientiae reates. Ebend. c. 6: Secundum grammaticos omne nomen est primae
impositionis vel secundae, et secundum logicos primae mtentionis vel secundae; et hoc
realiter idem est, licet voces sint diversae.
630) Tr. II, c. 268: St intentio aeeipiatur ex parte intelligentis, sie dicitur in
tentio omne ittud, quod per modum repraesentantis ducit inteltectum in cognitionem
uniuseuiusque rei ; et quia species intelligibites et actus intelligendi, coneeptus mentis
formatus , quem nos verbum mentalo dieimus , repraesentative ducunt in cognitionem
rerum, ideo quodlibet eorum hoc modo intentio vocatur et quaecunque simititudo
sive quodeunque exemplar realiter repraesentando ducens in cognitionem rerum.
20*
308 XIX: Armand von Beauvoir.
welche er hauptsächlich erörtern wolle , auf die erkannte Sache selbst
sich beziehe und hier dann entweder bloss formal abstract oder aber
materiell concret bezeichnet werden könne031). Denke man aber in
letzterem Falle lediglich {absotute) an die Sache als objective selbst, so
sei allerdings von keiner intentio mehr die Rede, sondern nur dann,
wenn man das Verhältniss (habitudo) der Sache zum Erkenntnissacte ins
Auge fasse032). Jedoch eben das Motiv einer Unterscheidung zwischen
prima und secunda intentio könne nicht aus der subjectiven Bedeutung
der intentio entnommen werden, da diess auf eine zeitliche Reihenfolge
entweder in der denkenden Seele oder in den auf successive Objecte
angewiesenen Denkacteu führen würde, sondern nur in der objectiven
Bedeutung finde sich der Unterschied, dass einerseits (prima intentio)
den realen Dingen an sich Etwas zukommt, was nicht selbst wieder ein
Erzeugniss des Denkens ist, und andrerseits ihnen Etwas vorstellungs
weise (secunda intentio) zukommt, so dass hiemit innerhalb der erwähnten
habitudo der Dualismus zwischen res und ratio das Entscheidende ist633).
Was hingegen den Begriff des intentionate betreffe, so seien jene obigen
Momente , welche in der subjectiven Seele als repraesentuntia wirken,
das wesentlich Intentionale, während das objective Ding an sich erst von
jenen her seinen Namen bekomme und somit nur ein denominatives
Intentionale sei 634). ••, ''.." .,,
Bei solcher Auffassung, welcher man übrigens eine gewisse Schärfe
631) C. 269: Secundo aeeipitur intentio .... ex parte rei inteltectae, ....et sie
loquimur nie de intentione in proposito. Haec autem intentio dupliciter aeeipitur et
invenitur. Uno modo formaliter et tunc significatur in abstracto, ut hoc nomen
„intentionalitas", et haec habitudo in abstracto praecise significat purum ens
rationis. Atio modo aeeipitur materialiter et tunc significatur in concreto; ipsa
ergo res inteltecta muterialiter in concreto dicitur intentio sive res inteltecta, sive
ens reate, ut homo, tapis et huiusmodi. .. . .
632) C. 270: Haec autem res intetlocta, quando est verum ens reate, .... du
pliciter considerari potest. Uno modo absolate, ut est res praecise non habende
respectum ad inteltectum, et sie nutla res dicitur intentio .... Alio modo potest con
siderari cum habitudine ad actum intettigendi, inquantum est intetlocta, et sie quaedam
habitudo ipsam consequitur , quae formaliter intentio dicitur. ... , .
633) C. 271: Ordo iste, unde atiquae dicuntur primae intentiones et atiquae
secundae, non potest sumi ex parte intettigentis, quia sie species intelligibitis, quae
est primum repraesentativum intelligendi, esset prima intentio, et actus inteltigendi,
qui est secundum, esset secunda intentio, et verbum mentalo esset teitia; quae sunt
fatsa. JVec potest sumi ex parte actus intelligendi, quia sie Socrates esset primus
inteltectus et Plato secundus Oportet, quod iste ordo aeeipialar ex parte rei
intettectae, inquantum est intelloeta ; nam quaedam sunt inteiligibitia, quia sunt
vera entia reatia, quae conveniunt rebus non ex opere intelloctus, . et haec omnia,
quae sie rebus conveniunt, dicuntur primae intentiones et nomina talium dicuntur
etiam nomina primae impositionis secundum grammaticos Atia sunt, quae con
veniunt rebus, secundum quod sunt obiective injntelloctu et non aliter, et ista
dicuntur secundae intentiones ...... Et sie sunt duo modi essendi generalos, sc. se
cundum rem, et iste est primus, et secundum rationem, et iste est secundus ; ita
etiam ab istis duobus generibus sumitur divisio intentionum. .,; .
634) C. 273: Intentionalo potest aeeipi dupliciter, sc. essentialiter et denominative
Intentiones, quae sunt ex parte intettigentis , sunt species intelligibites,
actus intelligendi, conceptus formatus, et dicuntur intentionalia vel intentionata essen
tialiter, quia sunt intentiones rerum. lila autem, quorum sunt intentiones et quorum
sunt repraesentativa, dicuntur esse intentionalia denominative ,
XIX. Armand von Beauvoir. 309
der Distinction nicht absprechen kann , versieht es sich von selbst , dass
Armand (ebenso wie alle Uebrigen mit Ausnahme Mayrons) grundsätzlich
gegen den Piatonismus polemisirt635) und das Verhältniss zwischen
Sinneswahrnehmung und Universalien nach aristotelischer Tradition auffasst63e).
Auch zieht er sich betreffs der Universalien eigentlich auf die
Unterscheidung zwischen causando und praedieando (s. Anm. 248, 258,
426, 457) zurück, nur stellt er der causalitas die abstractio gegenüber,
welch letztere er (abgesehen von ohjectiver Inimaterialität) neben der
praedicatio der Logik auch in der Physik und in der Mathematik aner
kennt637). In Bezug auf das Princip der Individuation folgt er dem
Thomas 638), welchem er betreffs der Angelologie durch die Ansicht des
Aegidius (ob. Anm. 382 f.) auf die Beine hilft 03lJ), während bei unitas
formae ein einfacher Anschluss an Thomas genügt040); aber die intensio
ei remissio formarum erinnert uns an Durand ü 4 1)•
Die Durchführung aber des Begriffes der intentio durch das Gebiet
der Logik gestaltet sieli bei Armand in folgender eigenthümlicher Weise.
Zunächst erörtert er jene Worte, durch welche eine generelle Modalität
des objectiven Seienden ausgedrückt sein soll, d. h. die thomistischen
635) Expos, s. lib. de ente et ess. f. 16 A: Necessitas ponendi ideas a Plalone
est duptex, und ex parte cognitionis, alia ex parte actionis exterioris . Sed ista
neeessitas nulla est, quin, licet ponamus, quod scientia sit de necessariis et sempiternis,
non oportet tamen propter hoc, quod ponantur separata secundum rem; sed
sufficit, quod ponantur separata secundum rationem et considerationem rationis. Alia
causa necessitatis est ex parte actionis, sed nec ista valot, quia ad istas operationes
faeiendas sufficit agens universate, quod est coelam cum dispositione materiae.
Deel. diff. term., Tr. II, c. 276: Secundum Platonicos, qui ponunt universatia subsistentia,
universate esset prius quam particutaria, unde secundum eos particularia
non sunt nisi partieipatione universalium subsistentium, quae dicuntur ideae.
636) Tr. II, c. 235 : De prioritate cognitionis diversa in inteltectu et in sensu
respectu universalis et particularis naturaliter quoad nos et in sensu priora
sunt cognitione singutaria, universalia autem posteriora; in intelloctu autem e
converso.
637) Tr. II, c. 275 : Universalo sumitur tripliciter. Est enim quoddam univer
sale causalitate ; alio modo dicitur universate abstractione, abstractio autem est
duplox Quaedam sunt abstracta a materia secundum esse; ..n.'atia modo
secundum intelloctus considerationem Hoc autem potest fieri tripticiter: uno modo
.... absque hac materia sensibiti, et talis abstractio vocatur physica Alio
modo . . .. inteltectus considerat non solam sine hac materia sensibiti, sed etiam sine
consideratione sensibitis materiae, sed non sine materia intelligibiti, et talis abs
tractio vocatur mathematica Tertio modo est abstractum cotnmunitate
praedicationis, ....et sie universate sumptum dicitur, quod est aptum natum de plaribus
praedicari. Vgl. Robert Cagito, Abschn. XVII, Anm. 344. : , \i . •
638) Expos, s. lib. de ente et ess. f. 11 A u. B.
639) Ebend. f. 18 A: Simititer de qualibet specie angelica, quae de se est communicabitis
pturibus, quia si essent plnres angeli in eadem specie, cuitibet eorum
esset eommunicabitis. Sed quia tota tatis perfectio speeificata in uno individuo continetur,
ideo alteri non communicalar nec communicari potest etiam virtute divina, et
sie patet solatio ad obiectionem. , , , . '
640) Ebend. f. 13 A: Secundum ponentes plaralitatem formarum in uno supposito
alia forma est itia, per quam corpus est corpus, et alia, per quam animat est
animal. Sed secundum ponentes unam formam est eadem forma realiter; et quia
istius opinionis fuit sanctus Thomas, ideo dicit, qmd anima non est atia forma ab
Ma, per quam corpus est corpus.
641) Deel. diff. term. Tr. II, c. 261; s. ob. Anm, 573... ,. ,
310 XIX. Armand von Beauvoir.
sechs transcendentia6*2). Dann folgen die Worte der prima intentio,
welche eine specielle Modalität der geschaffenen Dinge bezeichnen, d. h.
die Kategorien, wobei sich uns allerdings das Bedenken erhebt, ob die
selben wirklich zur Logik gehören können, denn sie sind nicht bloss (wie
bei Burleigh, Anm. 593) näher an die Metaphysik gerückt, sondern sollen
nach Obigem (Anm. 629) ja wesentlich den realen Disciplinen anheim
fallen643). Aber erklärlich ist es dann, dass Armand in der Einzeln-
Erörterung, welche ihn auch (wie Mayron) auf die Synonyma substantia,
subsistentia, quidditas, natura führt044), in reichem Maasse über den
Umkreis der Logik hinausgreift und Fragen aus der Physik, Ethik, Meta
physik und Theologie discutirt 645). In logischer Beziehung ist zu er
wähnen, dass er bei der Kategorie der Relation den scotistischen Begriff
der aequiparantia verwerthet 646) und bei den sog. Postprädicamenten,
für welche er den Gilbertus Porretanus reichlichst benützt, auch die
byzantinischen Worte „alietas" und „diversitas" beizieht647).
indem nun der Umkreis der secunda intentio folgt, ist vorerst von
denjenigen Begriffen die Rede, welche sich auf incomptexa (Anm. 627 f.)
beziehen. Dieselben aber werden nach einem eigenthümlichen Gesichtspunkte
eingeteilt648), so dass zuerst jene zur Erörterung kommen, welche den
obigen transcendentia und den Kategorien gemeinsam sind ; als solche wer
den vierzehn (unter ihnen z.B. auch univocum, aequivocum) aufgezählt649)
642) Tr. II, c. 1 : Nomina, quae exprimunt modum entis consequentem generaliter
omne ens et addunt hunc modum exprimendo ipsum varie super ens, sunt quinque
transscendentia, et ens, ad quod addunt hunc modum, est sextum transscendens ;
horum autem sufficientiam, significationem et differentiam ab invicem ponit sanetus
Thomas (s. Abschn. XVII, Anm. 515), d. h. ausser ens sind es die fünf Begriffe
res, unum, aliquid, verum, bonum (s. ob. Anm. 273 u. 355, vgl. 511), welche
Armand nun c. 2 — 28 in metaphysischer und theologischer Beziehung ausführlich
erörtert.
643) C. 29: Nunc dicendum est de nominibus primae intentionis, quibus exprimuntur
speciates modi essendi entium realium, quae nomina dicuntur de illis,
quae conveniunt omni enti creato; et vocantur a logicis decem rerum jener« sive
decem praedicamenta.
644) C. 32 u. 42. Vgl. ob. Anm. 548.
645) Bei Besprechung der Substanz zieht er (c. 50 ff.) nicht bloss generatio
und corruptio bei, sondern auch vita, und zwar insbesondere vita contemplativa, bei
der Quantität (c. 53) aeternitas und infinitum, bei der Qualität (c. 73 ff.) mittelst
des Begriffes der virtus nicht bloss die drei theologischen Tugenden, sondern über
haupt das ganze Gebiet der Moraltheologie, bei passio (c. 150) die ganze Psycho
logie, bei retatio (c. 175 ff.) die Trinitätslehre, bei motus (c. 238) die vier aristo
telischen Principien, u. s. f.
646) C. 174; vgl. ob. Anm. 583.
647) C. 205 f. S. Abschn. XVII, Anm. 213, 217, 266.
648) C. 264: Postquam expediti sumus de nominibus primae intentionis, aeeedendum
est ad dectarationem nominum sive vocabulorum secundae intentionis ......
In secundis intentionibus quaedam sunt communes omnibus transcendentibus et om
nibus decem rerum generibus, sicut hoc, quod dicö praedicabite et multa alia; quae
dam sunt solam communes decem generibus rerum, sicut hoc, quod dico genus et
species et multa alia; quaedam sunt specialiter pertinentes ad unicum genus, ut hör,
quod dico suppositum, quod in genere substantiae sotum invenitur.
649) C. 265: Quae sunt communes transcendentibus et decem generibus, occurrunt
.... quatuordeeim, et sunt haec: intentio, transcendens, universate, abstractum,
concretum, praedicamentum , praedicabite, praedicatum, subiectum, subiieibite, univo
cum, aequivocum, analogum, denominativum.
,
XIX. Armand von Beauvoir. Petrus Paludanus. 311
und einzeln erklärt 650). Sodann reihen sich diejenigen an, welche
nur den zehn Kategorien gemeinsam sind, und als solche treten die
Universalien auf, deren Zahl jedoch hier durch Hinzufügung von particularis,
singularis, Individuum, auf acht steigt651). Und zuletzt folgen
jene, welche nur einer einzelnen Kategorie zukommen, nemlich entweder
der Substanz 652) oder (bei theologischen Fragen) der Qualität oder
der Relation 653). Indem aber nun auch noch jene seeunda intentio,
welche sich auf vomptexa bezieht, an die Reihe kommen soll, wird hiebei
zunächst die Lehre vom Urtheile, die Syllogistik und die Topik beige
steckt65*), und den Schluss machen in Bezug auf „conditiones comptexorum"
in merkwürdigem Wirrwarr das sog. dictum de omni und die
byzantinische Reduplicatio 655).
Auch der Dominikaner Petrus Paludanus (oder de palude,
gest. i. J. 1 342), welcher bei den Theologen als hervorragender Vertheidiger
des Thomismus gegen Durand gilt, entfernt sich theilweise von den
Ansichten des Thomas. In seinem Commentare zum 3. u. 4. Buche des
Petrus Lombardus 656) begegnen wir wohl dem auch von Thomas aufge
nommenen Aristotelismus betreffs der universalia in re 657) und des
650) Ueber intentio wird gehandelt c. 266—273, über transcendens c. 274,
über universalo c. 275—277, über abstractum u. concretum c. 278 f., über praedicatum,
praedicabite, praedicamentum, subieclam, subiicibite c. 280, über die übrigen
vier c. 281.
651) C. 282: Nunc dicendum restat de nominibus secundae intentionis, quae
conveniunt incomploxis et.... sunt commIines omnihus praedicamentis Istorum
nominum est triptex differentia, cum res in praedicamento existens possit sumi in
universali, quod dicitur respectu particularis, et in particulari, quod dicitur respectu
universalis, item quaedam possunt convenire rei, prout sie vel sie consideratur. Zur
ersten dieser drei Arten werden nun gerechnet genus, species, differentia (c. 283—285),
zur zweiten particularis, singularis, individuum (c. 286), zur dritten aeeidens , pro
prium (c. 287).
652) C. 288: Modo restat dicendum de nominibus secundae intentionis, quae
solam conveniunt his, quae sunt de praedicamento substantiae. Als solche folgen
nnn suppositum, hoc aliquid, res naturae, hypostasis (c. 289—291).
653) C. 292: Nunc dicendum est de nominibus secundae intentionis, quae con
veniunt rebus de genere qualitatis De itlo solo Aie defermino, cuius usus est
apud theologos, secundum quod dieunt, in deo esse multa attributa. C. 293: De
nominibus secundae intentionis, quae conveniunt relationibus Unum tate nomen
habet usum apud theologos ... ., sc. hoc nomen „notio" (bis c. 296).
654) C. 297 : Restat dicendum de nominibus secundarum intentionum, quae comptexis
conveniunt. Als solche folgen nun in äusserster Kürze (bis c. 299) oratio,
enuntiatio, propositio, praemissa, conctusio, definitio, descriptio, argumentum, Syllo
gismus (nur die Dreitheilang desselben in demonstrativus, dialocticus, sophisticus),
enthymema, induetio, exemptum.
655) C. 300: Dicendum de nominibus secundarum intentionum, quae conveniunt
quibusdam conditionibus comptexorum, wobei (bis c. 302) erörtert werden dici per
se, dici de omni, dici de nullo, und reduplicatio (s. Abschn. XVII,Anm. 262u.608f.),
welch letztere beispielsweise auf die vier aristotelischen Principien und auf Urtheite
über Accidentelles bezogen wird.
656) Praectarissimi doctoris domini Petri de Patude scriptum super tertium
setUentiarum. Paris. 1518. fol. und Exactissimi et quam maxime probati ac elarissimi
doctoris Petri de Patude quartus sententiarum Uber. Paris. 1514. fol.
657) III, Dist. 22, qu. 1, f. 108 r. A: Homo nomen est speciei in genere sub
stantiae, sed in materialibus sola substantia composita est per se in genere sub312
., XIX. Petrus Paludanus.
Verhältnisses zwischen Oenkeinheit und materieller Einzelnheit 658): aber
! zugleich verwendet auch er (wie so viele Andere, s. Anm. 291, 375, 409,
469) die scotistische species intelligibitis als Darstellung der Objecte
und Veranlassung des Denkens , jedoch mit dem sonderbaren Zusatze,
dass dieselbe in ihrem gegenständlichen (subiective) Vorhandensein im
Denken von anderer Art und Natur sei, als der äussere Gegenstand
selbst659). Bei der Frage aber über das Princip der Individuation wendeter
sich am Weitesten von Thomas ab, indem er den auch von Gottfried
v. Fontaines eingewendeten Gegengrund gegen die Quantität (s. ob. Anm. 66)
anführt und dem positiven Gehalte nach so ziemlich die Ansicht des
Scotus (Anm. 142) und jene des Antonius Andreas (Anm. 473) miteinander
verbindet, d. h. er verlegt die Individuation überwiegend in die Form
als das Actuelle 660), wenn auch die Potentialität der Materie als zweites
Moment hinzutrete661), während bei den Engeln Gottes Schöpferkraft sich
an der blossen Form genügen lasse 662). Hingegen was unitas formae
betrifft, stimmt Paludanus wieder völlig mit Thomas überein 663), und
stantiae, (B) Homo et equus in singularibus universaliter non sunt substantia,
i. e. forma, sed simul tolum quoddam ex hoc materia et hac ratione.
658) III, Dist. 5, qu. 2, f. 34 v. B: ltlad animal, quod est homo, non est
commune omni animali, sed proprium huic, et licet significat in commnni aliquid
unum ratione, non tamen unum re, nec verificatur de una re pro multis.
659) IV, Dist. 49, qu. 1, f. 227 r. B: Duptex obiectum cognitivae potentiae:
unum quidem commune, inquantum est potentia, aliud autem proprium, inquantum
est talis potentia Obiectum intelteetus, ut inteltectus, est ens, ut autem coniunctus,
ens materialo (v. A) Hanc autem speeiem, quae dicitur facere cognitionem,
sive sit actus ipse sive principium eins in eodem subiecto existens, non
possumus dicere esse eiusdem speciei cum objecto, prout ipsa est in intelloctu, quia
nihit subiective existens in inteltectu, sive sit species sive actus sive habitus, potest
esse eiusdem speciei vel naturae cum re exteriori, quae per eam intetligitur
f. 228 r. A: Nec tamen inter obiectum et actum est simititudo formalis, sed tantum
virtualis Species est necessaria ad repraesentandum obiectum et ad eliciendum
actum et determinandum.
660) III, Dist. 6, qu. 2, f. 36 v. A : Dicunt, quod suppositum habet esse for
maliter suppositum per quantitatem Contra hoc tamen a quibusdam arguitur,
(B) quia quantitas aut quodeunque aeeidens non potest esse ratio individuationis
substantiae Socrates non est homo vel substantia nisi per suam substantiam,
et simititer Plato (f. 37 r. B) Tenent alii, quod suppositum non differt
realiter a natura, cuius est suppositum, ut Socrates ab humanitate (v. A) Sic
igitur, licet ad esse individui substantiae habentis mnteriam et formam concurrat tam
materia quam forma, principalior tamen est forma, per quam principalius substantia
est substantia et hoc aliquid Et si quaeratur, per quid haec forma est, dicitur,
quod ab agente efficienter dispositive, subiective a materia, formaliter autem et comptetive
a se ipsa.
661) III, Dist. 30, qu. 3, f. 175 r. A: In rebus materialibus substantialibus sunt
duo principia rei intrinseca, quorum unum dicitur potentia simpliciter, ..... sc. ma
teria, aliud autem dicitur actus simpliciter sive id, secundum quod aliquid dicitur
actu esse simpliciter, sc. forma.
662) IV, Dist. 12, qu. 2, f. 50 r. A : Deus potest facere formam sine materia et
non e converso, quia materia non est esse formae nec est causa formalis ipsius,
forma autem vel est ipsum esse vel est causa formalis ipsius, et deus non potest
facere esse sine forma absotute nec esse substantiate sine forma substantiali.
,~^?663)~I1I, Disf.'24, qu.\3,%{. 131 v. A: Esse vel est idem existentiae cum esse
essentiae vel est ei proportionabite, unde 'mirum est, quod in uno ente aliqui
ponunt ptures formas substantialos.
XIX. Gratiadei von Ascoli. 313
folgt auch dem Aegidius (ob. Anm. 387) bezüglicli der intensio et remissio
formarum®6i).
Wieder ein anderes ganz eigenthümliches Bild eines Halb-Thomismus
zeigt uns der Dominikaner Johannes Gratiadei von Ascoli (gest.
1341), indem derselbe der thomistischen Lehre gleichsam ihre realistische
Seite abzugewinnen sucht und hiedurch zu Anklängen an gegnerische
Richtungen geführt wird. Wir besitzen von ihm einen ziemlich ausführ
lichen Commentar zur Fetus logica^b); einer selhstständig von ihm verfassten
„Logica", welche er dort einmal citirt 666), müsste erst in den
handschriftlichen Schätzen der Bibliotheken nachgespürt werden. — Schon
was die principielle Stellung der Logik betrifft, theilt Gratiadei den
Standpunkt des Franziskaners Roger Baco (Ahschn. XVII, Anm. 561),
dass dieselbe zu den praktischen Wissenschaften gehöre, weil sämmtliche
rationelle Disciplinen abgesehen von ihrer Unter-Eintheilung sich jedenfalls
um ein „opus" rationis drehen 667), und auch wenn man nicht mit Un
recht sage , dass die Logik nur modus sciendi sei und daher weder zu
den speculativen noch zu den praktischen Zweigen gehöre, sondern alle
umfasse, so müsse man dennoch, insoferne einmal jene Alternative be
stehe, sie in höherem Grade dem praktischen Gebiete zuweisen 66f'). So
liegt ihm auch für ens rationis das Eintheilungsmotiv nur in „operatio"
rationis, und indem er diese (wie Herveus und Durand, s. Anm. 398
u. 551) dreigliederig als einfaches Erfassen, Zusammensetzen, discursives
Vergleichen eintheilt , ergiebt sich ihm natürlich die Reihenfolge der
664) III, Dist. 27, qu. 1, f. 147 v. A: Licet subiectum dicatur de minus tali fieri
magis tate, non tamen subiectum dicitur intendi et remitti, sed forma ipsa, secundum
quam subiectum dicitur fieri de minus tali magis tate; sed forma non passet dici
intendi proprie, nisi eadem forma, quae fuit remissa, postea esset intensa, ....cum
est habitus in gradu.
665) Commentaria Gratiadei Esculani ordinis praedicatorum in totam artem
reterem Aristotitem [sie]. Venet. 1493. fol. Das Buch ist nicht paginirt, daher ich
nur nach den ,,Leetiones{', in welche die Commentare der einzelnen Bücher (Praedicabitia,
Praedicamenta, Sex prineipia Gitbert's, Periermenias in zwei Büchern, vgl.
Abschu. XVII, Anm. 442. u. ob. Anm. 574) eingetheilt sind, citiren kann. Uebrigens
ist der Druck durch eine Menge der nachlassigsten Druckfehler entstellt, ein Miss
stand, welcher bekanntlich bei den Venetianer Incunabel drucken nur äusserst selten
vorkömmt; bei Anführung der Queltenstellen corrigire ich Solches stillschweigend.
666) Praedicab. Lect. 7. S. die Stelle unten Anm. 680.
667) Prooem., woselbst nach Eintheilang der Wissenschaft in speculativa und
practica und nach Unterabtheilang der ersteren in Melaphysik, Physik, Mathematik
gesagt wird: Scientiarum vero practicarum distinetio oportet quod sumatur secundum
distinetionem operum; opus autem triptex potest assignari, sc. meenanicum, morate,
et opus rationis Circa opus rationis versantur scientiae rationates. Utrum
autem ars rationalis sit dividenda in grammaticam, rhetoricam et logicam, sieut quidam
dividunt (s. ob. Anm. 87 u. Abschn. XVII, Anm. 363), vel potius sit dividenda
in logicam, rhetoricam et poeticam, sicut dividunt alii (s. ebend. Anm. 293), an magis
comprehendat omnes quatuor, non pertinet ad praesentem locum, quia de sola
itla parte agimus, quae proprie logica vocatur.
668) Prooem. qu. 1 : Logica videtur proprie dicenda esse non quidem scientia
practica nec speculativa, sed modus et regula generalis omnis scientiae tam prneticae
quam speculativae, inquantum earum quaetibet est considerans veritatem Quamvis
autem proprie toquendo ipsa togica sit modus et regula scientiarum, st tamen velimus
ipsam trahere ad denominationem scientiae speculativae aut practicae, magis est dicenda
scientia practica, quam specutativa.
XIX. Gratiadei von Ascoli.
Bücher des Organons (Kategorien, De interpr., und „nova logica", für
welch letztere er die arabische Unterabtheilung aufnimmt); aber insoweit
es sich dabei um die Isagoge handelt, spricht er mit möglichster Schärfe
die Unterscheidung aus, dass die prima operatio rationis, d. h. das ein
fache Erfassen, einerseits als prima intentio zu den Kategorien und
andrerseits als secunda intentio zu den Universalien führe, und so die
traditionelle arabische Auffassung des Gegenstandes der Logik sich be
währe, wenn auch das principiellere Uebergewicht (principalius) auf die
secunda intentio falle069). Scheint aber hiedurch die Stellung der Kate
gorien innerhalb der Logik immerhin wieder bedenklich zu werden (vgl.
bei Burleigh und Armand, ob. Anm. 593 u. 643), so hilft sich Gratiadei
mit der Distinction, dass das ens rationis entweder wirkliches Erzeugniss
des Denkens oder nur behufs denkmässiger Anordnung in die geistige
Werkstätte (operatio) beigezogen sein könne, und somit in letzterem wei
teren Sinne die Kategorien sicher zum ens rationis gehören070); nemlich
nur das ens schlechthin an sich genommen sei Gegenstand der Metaphysik,
die Logik aber als modus sciendi bringe es eben unter die dem Denken
angemessene Anordnung671). In solchem Sinne hält er daran fest, dass
ens rationis Gegenstand der Logik sei, und polemisirt ausdrücklich gegen
die scotistische Ansicht, welche den Syllogismus in den Vordergrund
669) Prooem.: Logica autem cum circa ens rationis versetur, oportet quod secundum
eins distinctionem dividatur; ens vero rationis distinguitur secundum diversam
rationis operationem; est autem triplox operatio rationis: simplicium intelligentia,
compositio et divisio simplicium apprehensorum, discursus rationis a nofo
ad ignotum. Et de ente, quod pertinet ad tertiam operationem, agitur in tota arte
nova ; de ente, quod pertinet ad secundam operationem, agitur in tibro Periermenias ;
sed de ente, quod pertinet ad primam, in libro Praedicamentorum. Ars autem
nova, quae tota versatur circa ratiocinationem, oportet quod distinguatur secundum
diversam considerationem eius; potest autem ratiocinatio dupliciter considerari, uno
quidem modo simpliciter sine applicatione ad materiam aliquam , et alio modo
cum appticatione ad materiam specialom u. s. f., d. h. Ersteres enthalte die erste
Analytik, Letzteres die zweite Analytik, Topik und Sophistik (nach arabischem
Vorbilde wie bei Albert, s. Abschn. XVII, Anm. 459) Quia vero Uber Porphyrii
non videtur esse inclasus in tota divisione logicne, sciendum est, quod
simplicia apprehensa, quae pertinent ad primam operationem rationis, sunt duplicia,
quia quaedam sunt, quae vocantur primae intentionis, ut substantia, quantitas et
simitia, quaedam vero, quae vocantur secundae intentionis, ut genus, species et simitia.
De utrisque his logicus considerat, quamvis consideret principalius de his, quam de
primis; unde et pro tanto diei consuevit, quod logica est de secundis intentionibus
iunctis primis; de primis ergo agitur in libro Praedicamentorum; sed de secundis in
forphyrio, non quidem omni modo, sed cum reductione ad certum numerum praedicabitium.
Die Haupteintheilang des ens rationis ebenso Periherm. Lect. 1.
670) Praedicam. Lect. 1: Ens rationis sumi potest dupliciter: uno quidem modo
ita, quod ens rationis appeltetur id solam, quod est a ratione institutum aut factum;
alio autem modo sumi potest magis large, ut ens rationis dicatur omne id,
quod potest esse sub ordine rationis ipsum trahentis ad suam operationem, et se
cundum hunc modum et decem praedicamenta continentur sub ente rationis.
671) Ebend.: De ente dupliciter est toqui: uno quidem modo simpliciter et se
cundum se, et alio modo secundum quod habet ordinem ad ipsam rationem. Et primo
modo considerat de ente primus physicus (d. h. die Metaphysik), secundo autem modo
de ente habet considerare logicus, unde et logica pro tanto vocatur scientia ratiunatis
Non est inconveniens, sed valde necessarium, esse talos secundas scientias communes,
quates sunt metaphysica et logica, quarum una est vere et simpliciter scientia,
alia vero, ut puta logica, est sciendi regula et modus.
XIX. Gratiadei von Ascoli. 315
stellte; denn nicht der Syllogismus, sondern nur ens rationis sei es, auf
welches die obersten Principien der Logik, nemlich das sog. principium
identitalis (vgl. bei Mayron und Armand, ob. Anm. 522 u. 628) und die
sog. regula de quocunque (vgl. bei Albe)l, Abschn.XVll, Anm. 433), sich
beziehen , und ausserdem behandle die Logik auch die dem Syllogismus
vorangehenden Zweige um ihrer selbst willen, insofcrne sie (— dieses
Motiv ist dem Aegidius entnommen, s. ob. Anm. 369 —) als modus
sciendi überall da eintrete , wo die menschliche Vernunft dem Irrthume
verfallen könne 672); und eben diese Irrthumsfähigkeit bestehe auch be
züglich des objectiv sachlichen Gehaltes der prima intentio, d. h. der Ka
tegorien, so dass es unmöglich sei, diese aus der Logik auszusehliessen673).
Den Sprachausdruck, welcher in der scotistischen significatio liegt, will
Gratiadei hiebei principiell nicht sehr hoch anschlagen, denn das Moment
der Bedeutsamkeit der Worte sei eben eine Darstellung (repraesentatio),
auf welche sieb die forma dictionis mittelbar beziehe 674), und wohl nicht
ohne Absicht betont er somit, wie Armand (Anm. 630), die innere Sprache,
d. h. das verbum mentate 61 b).
Nun aber fasst er auch die secunda intentio, welche doch ein Erzeugniss
der denkenden Seele sein soll (Anm. 670), zuletzt völlig gegen- /
ständlich ; nemlich mit einer Distinction , welche trotz wesentlicher Ab
weichung uns dennoch an Armand (Anm. 630 ff.) erinnert, sagt er, das
672) Prooem. qu. 2: Quaeritur, utrum subiectum logicae sit ens tationis aut
tantum syllogismus Subiectum logicae est ens rationis Constat satis evi
denter, quod syllogismus non est subiectum prineipiorum maxime universalium logicae,
nam ista sunt maxime universatia : „De quolibet est affirmatio vel negatio vero"
et „Quando alterum de altero praedicatur, quaecunque de praedicato dicuntur, eadem
et de subiecto dicuntur1', quorum prineipiorum non est syllogismus subtectum, sed ens
rationis De praedicamentis et enuntiatione considerat togicus non sotum in ordine
ad syllogismum, quod facit in arte nova, sed etiam secundum se, quia logica de
illis omnibus etiam secundum se determinare debet, in quibus ipsa ratio errare potest
St ens rationis est subiectum totius trivii, oportet etiam quod sit subiectum
supremae partis eins, quae pro tanto retinet sibi sali nomen logicae Unde syllo
gismus non est principate intentum in logica tota, sed est principalo intentum respectu
aliorum contentorum sub ente rationis. fraedicam. Lect. 1 : Communiter consuevit dici,
quod omnia considerata in logica praeter syllogismum considerantur solam in ordine
ad syllogismum Constat autem, quod sine ullo vespectu et ulla habitudine ad
syllogismum potest ratio errare in ordine terum praedicamentalium.
673) Ptaedicam. Lect. 1 : Quaeritur, utrum logicus consideret de decem praedicamentis
sotum ratione secundarum intentionum Dicitur enim, quod logica est
scientia intentionum et non scientia terum Sed ista opinio non placet mihi; mani
festum est enim, quod ratio potest errare non sotum in rebus praedicamentalibus quoad
intentiones secundas, sed etiam quoad ipsarum proprietatem Secundae intentiones
dicuntur ab Aeicenna pro tanto esse subiectum logicae , quia in eis reservatur ratio
entis rationis, quod est subiectum in logica, et non quia a subiecto logicae exctudantur
intentiones primae.
674) Periherm. Lect. 2: Non debet poni, quod significatio sit essentialis forma
vocis, quautumcunque detur, quod aliqua significatio naturaliter et inseparabititer concomitetur
vocem Dicendum est, quod forma dictionis magis convenienter ponitur
esse ratio significandi, quam significatio, quia significatio non est aliud, quam
quaedam repraesentatio.
675) Ebend.: Duplox est dictio et duplox verbum, quia est verbum vocalo, quod
profertur sensibiti voce, et est verbum mentate, quod profertur non voce, sed mente
intelligente ipsam vem.
316 XIX. Gratiadei von Ascoli.
Universale könne einerseits an sich unabhängig von der intentio universalitatis
genommen werden, habe aber dann wieder ein doppeltes Sein,
nemlich entweder ein reales, welches ausserhalb der Seele ist, oder ein
esse intentionate (s. ebend. Anm. 634), welches in Folge einer species
intelligibilis in die Seele verlegt werde; oder andrerseits werde das
Universale mit der intentio universalitatis verbunden aufgefasst und man
sage dann, es sei so in der Seele; aber da man ja die Universalität
nicht der species intelligibilis zuschreibe, sondern dem durch sie vorge
stellten Gegenstande und dieser letztere in den Urtheilen das allgemeine
Prädicat werde (s. bei Burleigh, ob. Anm. 579, 586, 599), so sei das
Universale auch in diesem Sinne ausserhalb der Seele , sowie die inten
tio universalitatis nur causal in die Seele verlegt werden dürfe, indem
auch sie gegenständlich ausserhalb sei und somit in einem traditionell
gewordenen arabischen .Ausspruche mit Recht der Accent auf die Worte
„in rebus" (vgl. bei Scotus, ob. Anm. 101) zu legen sei676). Wenn
sonach Gratiadei die Universalien so sehr realistisch nimmt, dass er sogar
je nach den Gegenständen von körperlichen oder von spirituellen Univer
salien spricht 677), so dürfen wir uns nicht wundern, wenn auch hier
der Ausdruck „res universalis" erscheint 675). Aber platonisch ist die
ser Realismus wahrlich nicht, denn es knüpft sich an denselben die üb
liche Polemik gegen Plato679), sondern er ist vielmehr eine scotistische
676) Praedicab. Leet. 1: Quaeramus, utrum universalia sint extra intelteetum
vel sint sotum in inteltectu De universali loqui possumus dupliciter: uno qitidem
modo simpliciter quantum ad naturam suam non considerando ipsam, ut est coniuncta
intentioni universalitatis, et alio modo loqui possumus quantum ad naturam coniunetam
intentioni universalitatis Primo modo secundum diversum esse potest inveniri
in inteltectu et extra intelteetum; secundum esse intentionate est in intelloctu
informato specie vel simititudine , sed secundum esse reate non est in intellectu
Secundo modo dici consuevit, quod universate est in inteltectu; sed si de hoc
velimus subtititer indagare veritatem, videbimus manifeste, quod eliam universate sie
sumptum est realiter extra intelteetum Cum intelleetus attribuit homini univer
salitatem, oportet quod intelligat ipsum hominem; cum autem intelligit, oportet quod
informetur specie vel simititudine hominis; universalitatem autem non attribuit huir,
simititudini vel speciei hominis, sed homini repraesentato per ipsam, quia simititudo
hominis non praedicatur de hominibus singularibus , sed de eis praedicatur ipse homo
Patet, quod universate quantum ad suam naturam coniunetam universalitati est
extra intelloetum Intentio universalitatis non est in inteltectu sicut in subiecto,
sed sicut in causa; sicut autem in subiecto est in re habente esse extra intelteetum,
inquantum apprehenditur ab inteltectu. Auctoritas autem commentatoris (d. h. des
Averroes, s. Abschn. XVI, Anm. 181), non enim dicit „intellectus facit universalitatem
in speciebus rerum'', sed in ipsis „rebus".
677) Ebend. : Quia inteltectus est pure virtus spiritualis nulli organo corporeo
affixa, ideo, quamvis omnia, quae sensu cognoscuntur, sint corporea, non tamen omnia,
quae inteltectu cognoscuntur, sunt corporea, sed quaedam sunt spiritualia, sicut angeli,
et quaedam sunt corporalia, sicut ista sensibitia. Secundum hoc dicendum est,
quod non omnia universalia sunt corporalia nee omnia incorporalia , sed universalia
rerum sensibitium sunt corporea, et universalia rerum spiritualium sunt incorporea.
678) Ebend.: De rebus universalibus agitur a logico, secundum quod in ipsis
attenditur praedicamentalis ordo, ordo autem praedicamenti inter genera, species et
differentias versatur.
679) Ebend.: Plato, prout ei imponitur ab Aristotete (vgl. ob. Anm. 502), posuit,
universalia ita esse extra intelteetum, quod votuit etiam ea esse per se existentia a
singularibus separata Sed ista opinio sie inteltecta, sicut sonat, est omnino impossibitis.
XIX. Gratiadei von Ascoli. 317
Uebertreibung, welche allerdings bei einem Halb-Thomisten sich sonderbar
ausnimmt.
Trotzdem aber behauptet er mit den Thomisten, dass das Princip der
Individuation in der Materie liege, motivirt jedoch diesen Standpunkt
dadurch, dass, während vom Gattungsbegriffe zum Artbegriffe ein Fort
schritt der Vervollkommnung führe , der Uebergang vom letzteren zum
Individuum auf einer Verengung und Begränzung beruhe, welche Schranke
bei den Naturdingen nur in der Materie ihren Grund habe, sowie man
im Allgemeinen von sämmllichen Individuen (also auch von den immate
riellen, d. h. von den Engeln) sagen könne, dass eine Bestimmtheit (determinatio)
des Wesens das Princip der Individuation sei 680). Sowie
aber letztere Wendung bereits nicht mehr weit von der haecceilas des
Scotus entfernt ist, so drückt er auch die reale Auffassung des Indivi
duums, — abgesehen von der logischen , welche im Einzelnen stets den
Artbegriff erfasst, — wieder in sadistischem Sprachgebrauche aus681).
Aus der Einzeln-Exegese, bei welcher Gratiadei in ziemlich breitspu
riger Diction das traditionelle Material (besonders Avicenna) benutzt, mag
erwähnt werden, dass er getreu seinem Standpunkte das ens rationis
als höheres Allgemeines über den fünf Universalien *82) und ebenso über
den zehn Kategorien betrachtet 6n3) , dass er gelegenttich mit Burleigh
(Anm. 612) die Begriffe inteltectus purus, nudus, solus erörtert684), fer
ner ebenso wie Armand (Anm. 653) die theologische Wichtigkeit der
Kategorie der Relation hervorhebt 685), sodann den Sex principia Gil
berts eine principielle Stelle neben den Kategorien zuzuweisen sucht 686),
680) Praedicab. Lect. 7: Potest dubitari, quid sit principium individuationis;
videtur enim, quod forma, quia per idem habet res esse et esse unum, sed unumquodque
habet esse per formam Est dicendum, quod in rebus materialibus principium
individuationis non est forma, sed materia, quia per coMractionem generis
ad speciem ipsum genus deducitur ad certum perfectionis gradum, sed per contractionem
speciei ad individuum potius Hie gradus perfectionis, qui ponitur in specie,
limitatur et constringitur, sed perfectionis limitatio et constrictio suae latitudinis
est proprie ex eo, ex quo et per quod arctalar et constringitur tatitudo formae, hör
autem non est nisi materia, unde individuatio speciei in rebus materialibus attribuitur
materiae. In togica autem nostra diximus, quod communiter in omnibus prinäpium
individuationis est determinatio essentiac ad esse.
6S1) Ebend.: Logice loquendo non addit individuum aliquid supra speciem rea
titer, sed solam secundum rationem; si autem non logice, sed realiter toquamur, dicere
possumus, quod individuum itla addit supra speciem, sine quibus individuum esse non
potest in re. Vgl. ob. Anm. 137 u. 252.
682) Prooem. qu. 3: Quia unius scientiae debet poni unum subiectum et non
quinque, non quinque ergo universalia, sed aliquid unum comprehendens quinque universatia
debet poni subiectum in hoc tibro Unde oportet dicere, quod ens rationis
tructum ad rationem praedicabitis de plaribus sit subiectum in Porphyrio.
683) Praedicam. Lect. 1 : Ens rationis sub ratione ordinabitis in praedicamento
est subiectum huius libri.
684) Praedicab. Lect. 1.
685) Praedicam. Lect. 12: Ratio huius praedicamenti (d. b. relationis) habet
quoddam singulare inter rationes atiorum praedicamenCorum oeeidentium, quia ipsa
manet in deo , alia vero praedicamenta ad divina transtata non manent secundum
rationes suas, sed transeunt in substantiam.
686) Sex princ. Lect. 1 : Distinguitur autem ita Uber hic ab alio, quia subiectum
tibri praedicamentorum est ens rationis indeterminati generis, sed in hoc libro est sub
iectum ens rationis generis extrinsecus advenientis, ,
318 XIX. Gratia^ei von Ascoü. Johannes Baconthorp.
und der Lehre vom Urtheile ihre Selbstständigkeit (vgl. Anm. 672) ge
genüber der Syllogistik gewahrt wissen will 687).
Nur Weniges ist über den Karmeliter Johannes Baconthorp
(gest. i. J. 1346) zu berichten, welcher in seinem dickleibigen Commentare
zum Sententiarius 688) die logischen Fragen nur ganz gelegentlich
in Kürze berührt. Wenn er von theologischer Seite als Averroist . be
kämpft wurde, so liegen diese Streitigkeiten bekanntlich im Gebiete der
Psychologie (unitas inteltectus) und haben an sich mit der Logik Nichts
zu schaffen. Die Universalien verlegt Baconthorp mit ausgesprochener
Polemik gegen Plato in die objectiven Dinge derartig, dass der univer
selle Gehalt gleichsam als Potentialität vor aller Activität des Denkens den
Realgrund der Vorstellung bilde und dann von der Denkthätigkeit durch
Abstreifen der materiellen Bedingnisse erst zum eigentlichen Universale
erhoben werde 680), so dass in Bezug auf diesen Vorgang auch hier (vgl.
Anm. 403, 432) zwischen genus naturate und genus logicum unter
schieden wird 690). Auch der Begriff der Wahrheit fällt dann folgerichtig
in die Objecte, insoferne dieselben als erkannte mit ihrem eigenen Wresen
übereinstimmen691). Das Princip aber der ludividuation erblickt er in
jener Form, durch welche die Materie substantielles Dasein bekomme,
woneben begleitweise das quantitative Dasein der Materie hergehe und
den Grund der Vervielfältigung enthalte, und er glaubt bei dieser
Auffassung sich in Uebereinstimmung mit Thomas zu finden 692). In-
687; Periherm. Lect. 1: Consuevit dici, quod scientia huius tibri pro tanto ordinatur
ad scientiam libri Posteriorum, quin emmtiatio, de qua agitur in libro hoc, est
materialis pars demonstrationis Sed ista positio fundatur super inconvenienti
motivo, nam enuntiatio non est pars demonstrationis nec ullius syllogismi, nisi vi
subinduit rationem propositionis ; in hoc autem tibro non agitur de enuntiatione sab
ratione propositionis, sed sub ratione proprio enuntiationis.
688) Doctoris resotuti Joannis Baeeonis Anglici Catmctitae radiantissimi opus
super quattuor sententiarum libris. Mediolani 1510. fol. 4 Bände.
689) 1, Prol. qu. 2, f. XI v. B: Universalo praecedit omnem actum inteltectus
possibitis et omnem speciem impressam Facit enim intelloctus agens de vniversali
in potentia universalo in actu f. XII r. A : Universate non oportet quod
habeat aliquid, in quo sustentetur subiective, aut aliquid, quo mediante formatiter
inhaereat, sed sufficit , quod habeat aliquid, cui innitatur, ne suum esse obiectivum
sit ficticium f. XII v. B : Si universatia haberent esse extra animam, sicut posuit
Plato, non indigerct Aristotelos ponere inteltectum agentem; sed certum est, quod
universalitas praecedit motionem intelloctus et omnem eins actum exercitum
f. XIII r. A: Quidditas rei materialis formaliter de se est intelligibitis, sed quam diu
est sub conditionibus materiatibus , non potest movere inteltectum, sed solum est in
potentia ad movendum.
690) II, Dist. 3, qu. 1, f. XXXIII ff.
691) I, Dist. 19, qu. 1, f. CXXVII r. B: Ego autem dico, quod potest aeeipi
veritas non pro itla adaequatione aut conformitate , quam importat actus intelligendi
ad rem in esse cognito vel cognoscibiti ibi praecise sistendo, sed pro itla adaequatione,
quam ipsa res in suo esse cognito importat ad se ipsam in sua reali existentia extra,
sie intelligendo, quod veritas formatiter est ipsa rectUudo aut conformitas, quam
ipsa res ut inteltecta importat ad se ipsam in rerum natura extra.
692) III, Dist. 11, qu. 1, f. XXXIX r. B: Dico, quod forma est prineipium individuationis
nec de hoc debct esse opinio alia (v. A) Cum materiae sit duptex
subsistentia, sc. substantialis et quantitativa, sicut per subsistentiam quantitativam est
individuum de genere quantitatis , ita per substantiatem subsistentiam, quae est per
formam, erit aliquod individuum de genere substantiae , et ita esse individuum substantiae
est per se et primo per formam, sicui necessario et concomitanter per quan
XIX. Johannes Baconthorp. Petrus Aureolus. 319
tensio et remissio formarum bespricht er in der gewöhnlich üblichen
Weise 693).
Hingegen ein hervorragender Autor, welcher wahrlich nicht in der
bequemen Schablone „Thomisten und Scotisten" untergebracht werden
kann, ist Petrus von Verberia, genannt Aureolus (gest. nicht
vor d. J. 1345), von welchem wir einen Commentar zum Petrus Lombardus
und Quodlibeta besitzen 694). Derselbe bekämpft nach einigen
Richtungen den Scotismus sowie nach anderen den Thomismus und liebt
es überhaupt, der Kritik der Standpunkte Anderer seinen eigenen nach
folgen zu lassen, welcher im Ganzen ein vermittelnder genannt werden
kann.
Sehr eigentümlich ist schon seine Ansicht über die Aufgabe der
Logik : nemlich der eigentliche Gegenstand derselben könne Weder in den
secundae intentiones liegen , da mit diesen sich auch Grammatik und
Rhetorik und in gewissem Sinne selbst die Metaphysik sich beschäftige,
noch im Syllogismus , da dieser nur einer der mehreren Theile der Lo
gik sei, noch aus dem gleichen Grunde im modus sciendi, noch auch
in ens rationis, da auch hierüber andere Disciplinen mitsprechen695).
Allerdings sei jedes Schlussverfahren in Theorie und Praxis ein logi
sches 696) , aber natürlich sei darum noch nicht die ganze Logik nur
eine Syllogistik , sondern Gegenstand der Logik sei das Wort als Aus
druck der begrifflichen Gedanken {vox expressiva conceptus), denn die
Betrachtung des Logikers erstrecke sich genau so weit, als der Wortaus
druck, insoferne derselbe einfache Begriffe oder deren Zusammensetzung
oder discursive Vergleichung derselben betreffe, und was über diesen
begrifflichen Gehalt der Worte hinausgehe, falle bereits anderen Disciplititatem
(B) Item hoc volait Thomas; non enim volait, quod quuntitas esset prineipium
individuationis, sed multitudinis.
693} L Dist. 14, qu. 1, f. CIX r. A. und III, Dist. 15, qu. 1, f. XLVIII r.
694) Petri Aureoli Verberii Commentaria in primum librum Sententiarum. Romae
1596. Oesgleichen in secundum ebend. 1605, ebenso in tertium und in quartum.
Ferner Quodlibeta sexdeeim. Romae 1605. fol.
695) Sent. I, Prot., p. 65 B: Communiter consuetum est dici de logica, subiectum
esse in ea modum sciendi vet intentiones secundas vel syUogismum lltud non
est subiectum in logica, quod est commune logicae et aliis quibusdam scientiis; sed
consideratio secundarum intentionum competit etiam grammatico et rhetorico, modi
namque significandi sunt secunda intentio Praeterea ens in anima "ist secunda
intentio, secundae namque intentiones non habent esse nisi in anima obiective, sed ens
in anima est proprie de consideratione primi phitosophi Nec in ea subiectum est
syllogismus ; ittud enim non est subieclam logices, quod non aequat totam considerationem
ipsius, sed syllogismo destrueto duae partes principalos (d. h. Categ. u.
De interpr.) logicae remanerent Nec modus sciendi potest esse subiectum; modus
enim sciendi non est aliud, quam modus demonstrandi conclasiones et demonstrationum
prmeipia assumendi; sed haec est una pars logicae tradita in libro Posteriorum, ergo
non est subiectum in tota (p. 66 A) Nec ens rationis potest poni subiectum ;
nultum enim subiectum exeedit considerationem logici, cum modus significandi et partes
orationis et congruum et incongruum, quae considerat grammaticus, sint entia rationis,
et simititer, quae considerat rhetor.
696) Ebend. p. 9 A: Forma consequentiarum et bonitas est de consideratione
logici Docens aliquem modum concladendi utitur itlo in quacunque materia
Quia consequentia et itlatio est una de secundis intentionibus, ergo non pertinet ad
reatem artificem Consequentiarum scientia in omni materia logica est.
320 XIX. Petrus Aureolus.
nen anheim, nemlich der Grammatik die significatio (—, gegen Scotus,
s. ob. Anm. 12911'. —) oder der Rhetorik die psychologische Wirkung; auch
spreche nicht .bloss die Etymologie des Wortes „Logik", sondern auch
die Auctorität des Aristoteles für eine solche Auffassung ,i97). Dürfen
wir somit diese Ansicht als einen nominalistischen Aristotelismus bezeich
nen, so ist dabei sehr zu beachten, dass Aureolus die Logik als eine
praktische Geschicklichkeil betrachtet, deren ordnende Function ihren
Zweck in der Verwirklichung der übrigen Wissenschaften besitze, was
sich nicht bloss in der Doppelstellung des docere und uti (vgl. Anm.
90, 452, 581), sondern insbesondere darin zeige, dass die Logik die
einzige Disciplin sei, welche ihren Gegenstand nach seinen drei genann
ten wesentlichen Theilen selbst verfertigt (operatur), so dass es sich da
bei nur um eben diesen , nicht aber um modus sciendi oder um intentio
secunda handelt698). '
Eben aber jener begriffliche Gehalt der Worte führt ihn auf einge
hende Erörterungen über die intentio, betreffs deren er vorerst drei ver
schiedene Meinungen Anderer erwähnt, um sie zu kritisiren und dann
seine eigene auszusprechen. Allerdings haben wir im Bisherigen eine
weit grössere Anzahl von Ansichten über jenen vielbestrittenen Begriff
gesehen, und andrerseits könnte selbst ein leiser Zweifel übrig bleiben,
ob jede der drei Auffassungen gerade in dem Wortausdrucke, in welchem
sie Aureolus anführt, bei Einem der uns zugänglichen Autoren wiederer
kannt werden müsse ; doch als Document jener Zeit, in welcher Aureolus
schrieb, sind uns seine Angaben nicht unwichtig, denn gröbliche Irrthümer
scheinen bei ihm nicht mitunterzulaufen. Die erste Ansicht, dass
die intentio nur actus intelligendi sei, welcher sich auf die Dinge richte
697) Ebeod. p. 66 A: Dicendum est ergo, quod vox ut expressiva conceptus est
subiectum in ea. Illad enim , quod adaequat considerationem logici , et e converso
cuius species in partibus logicalis scientiae sunt subiecta, itlad, inquam, est subiectum
totius logicae; sed vox expressiva eunceptus est huiusmodi. JVam vocum quaedam est
incomploxa conceptus simplicis expressiva, quaedam rero comptexa expressiva
conceptus componentis et dividentis, quaedam discursiva, sc. syllogismus, et haec
subiicitur in togica nova. Et secundum hoc consideratio logici non excedit vocem
expressivam conceptus, nec adhuc exceditur, quia grammaticus non considerat vocem
ut expressivam conceptus, sed modos concipiendi, quos exprimunt modi significandi :
simititer rhetor non considerat oraiionem ut expressivam conceplas, sed ut impressivam
deloctationis et assensus Logica dicitur a logos, quod est sermo, ergo
est subiectum in ea Oratio ut expressiva conceptus, et non aliter, est subiectum
veri et falsi Praeterea Aristotetes ubique in logica sua considerationem hanc
inclasit, ac st consideraret de vocibus conceptuum expressivis.
698) Ebend. p. 37 A: Logica est habitus practicus, habet enim respectum
regulantis in ordine ad actus intelloctus aliarum scientiarum et dirigit alias scientias.
Logica et simites non habent pro fine actum proprium mediantibus ipsis elicitum,
sed actum aliarum scientiarum Nultus artifex dividitur in docentem et
utentem, nisi sit practicus Nullas speculativus habitus operatur suum obieclam,
astrologia enim non facit coelos, sed logicus per habitum logicae facit orationes
veri expressivas Subiectum enim logicae non est modus sciendi nec intentio
secunda, ut aliqui dicere volaerunt, sed oratio veri et conceptuum expressiva. Cuius
species sunt tres , sc. dictio conceptus simplicis expressiva, et proposilio comptexorum
conceptuum expressiva, et syltogismus discursivorum conceptuum expressivus
Constat autem, quod non solam ista specutatur logica, imo et operatur;
ergo est habitus practicus, non speculativus. •" '
XIX. Petrus Aureolus. 321
{tendit) und so entweder concret das äussere Sein derselben betreffe
oder abstract in der inneren Sphäre des Denkens die Aehnlichkeiten der
Dinge und deren Namensbezeichnung enthalte, gehört offenbar der scotistischen
Richtung an (s. Scotus Anm. 106 u. 128, Antonius Andreas Anm.
456, 462, 465), obwohl „tendere" aueh bei Herveus (Aum. 396), „con
cret und abstract" aucli hei Armand (Anm. 631), und „denominatio"
auch bei Durand und Armand (Anm. 551 u. 634) sich findet,'9"). Hiebei
aber tadelt Aureolus. vor Allem eben das denominative Verhältniss,
da dann die Begriffe kein anderes inneres Sein hätten, als etwa auch ge- i
malte Dinge durch das Gemaltwerden bekommen 70,1), und so werden wir 1
uns wohl wieder hüten müssen, den Aureolus als reinen Nominalisten zu 1
bezeichnen. Die zweite Meinung ist unverkennbar jene des Herveus (s.
Anm. 395 bis 399 , 403) , nemlich dass die intentio eine relative Bezie
hung der Objecte auf das Denken sei , wobei die Realität an sich einen
Gegensatz gegen die Denkauffassung bilde , aber zugleich mittelbar als
ens rationis das Substrat der vorstellungsweisen intentio secunda sei 701);
und auclf das Bedenken des Aureolus, dass dann überhaupt noch ein be
sonderes Verhältniss (habitudo) nothwendig sei und insbesondere die Uni
versalien nur concretive bestehen, stimmt wörtlich mit Herveus überein
(Anm. 396), wenn auch der Einwand, dass die secunda intentio von den
Kategorien ausgeschlossen sei, eher den mit Herveus verwandten Burleigh
(s. Anm. 593), als den Herveus selbst (vgl. aber Anm. 399) trifft 702).
699) Sent. I, Bist. 23, art. 1, p. 527 A: Dixerunt aliqui, quod intentio
est actus inteliectus, qui pro tanto intentio appellatur, quia in aliud tendit et obiective
procedit, intelloctiones autem quaedam sunt de rebus secundum esse, quod habent
extra, quaedam autem sunt de rebus praesupposita prima intelloctione,
sieut intelloctio universalitatis Dixerunt ergo isti, quod intentio aeeipi potest in
abstracto vel in concreto, et in abstracto nit- aliud est, quam quaedam rei cognitio,
quam habet inteliectus penes sc, in concreto vero res ipsa sit cognita (B) Se
cundum sic-ponentes logica, quae considerat secundas intentiones, tractat de intelloctionibus
non ut sunt verae res, sed ut sunt rerum simititudines res ipsas denominantes.
.
700) Ebend. art. 2, p. 530 A: Evidenter deficit, quod ait, aeeidentia intel
iectus esse formaliter et in abstracto intentionem primam et secundam, et obiectum
tantum denominative dici; (p. 531 A) quod imaginatur , quod res concepta denominetur
tantummodo ab aela inteliectus et non capiat esse intentionalo ptus, quam
Caesar, qui pingitur, capit a pictura.
701) Art. I, p. 52S A : Dixerunt alii, quod intentiunatitas in abstracto est quidam
respectus rationis tenens se ex parte rei intelloctae in ordine ad intelloctum
ipsum (B) Dicunt enim, quod habitudo rei cognitae ad actum intelloctus sit
intentionalitas in abstracto, et ista pturificabitur secundum distinctionem et ordinem
intetligibitium obiectorum, quod secundae intentiones non habeant esse reate, imo
dividantur contra totum esse realo p. 529 A: Dixerunt quoque, quod secundae
intentiones non habent esse alieubi subiective, nec in intellocla , cum non sint actus
nec species,. nec i» rerum natura, sed tantummodo in intelloctu obiective, quod
homo et animal non suyt formaliter primae intentiones , sed sunt immediata fundamenta
primarum intentionum , et simititer nec universalo aut particulare sunt secun
dae intentiones, sed sunt fundamentum immediatum secundarum intentionum,
(B) quod secunda intentio, si aeeipitur in abstracto, nutlo modo potest fundari super
rem extra immediate existentem, sed super secundum genus intelligibitium, quae sunt
entia rationis.
702) Art. , 2, p. 532 A; Animat aut homo, secundum quod huiusmodi, non sunt
primae intentiones, nisi ultra addatur eis relatio aut habitus intettecti ad actum in-
Phuitl, Gesch. III. 21
322 XIX. Petrus Aureolus.
Endlich für die dritte Ansicht, dass die prima intentio sowohl in der
Seele als auch ausserhalb derselben , und nur die secunda als Act des
Denkens in der Seele sei703), wobei Aureolus tadelt, dass mit der se
cunda intentio der Gegenstand der Logik erschöpft sein solle 704) , kön
nen wir aus der uns zugänglichen Litteratur nur auf Armand (Anm. 629,
632) oder etwa auf Gratiadei (Anm. 669) hinweisen. Seine eigene Mei
nung aber knüpft Aureolus an die bei dieser Controverse jedesmal wie
derkehrende Stelle des Avicenna, welche er von einem -ausschliesslichen
Conceptualismus aus interpretirt 705); nemlich sowie die intentio weder
der Denk-Act selbst, noch eine blosse Beziehung sein könne , so sei sie
sicher Nichts anderes, als der vorstellungsweise Begriff (conceptus obieclivus)
, welcher Denkauffassung und Gegenstand derselben untrennbar
verbunden in sich enthalte und nur in einer Verschiedenheit der Rang
folge einerseits nicht reflectirt prima intentio und andrerseits reflectirt
secunda intentio heisse ; und erst die Vergleichung dieser beiderlei Arten
der Begriffe unter sich führe innerhalb des ausgesprochenen Wortschatzes
zu einer gegenseitigen Relativität, welche aber eben darum sich auch bis
in den Syllogismus hinein erstrecke 706).
Die nähere Erklärung aber dieses „Begriffes", welcher gleichsam an
Stelle der intentio treten soll, knüpft sich an eine Bekämpfung der scoteltectus
(p. 533 A) Hart opinio dieit de universali et generc et specie et differentia,
quod ista nec in abstracto, utpote universalitas, nec in concreto dicendo
universates sunt secundae intentiones formaliter et in abstracto, sed tantummodo per
modum substrati et quasi concretive, (B) quod homo et animal per hoc fiant
intentiones in concreto, quia subiieiuntur, universate vero simititer secundae intentiones
concretive per hoc, quod subiieiuntur tali habitudini, quae est intentionalitas in abs
tracto (p. 534 B) Kit, secundas intentiones non esse in praedicamento.
703) Art. 1, p. 530 A : Alii dixerunt, quod prima intentio est ipsa vera res
vel existens extra tel etiam in inteltectu subiective, secunda vero intentio est ipsemet
actus, inquantum est quodammodo obiectum.
704) Art. 2, p. 538 A: Ait, logicam esse de secundis intentionibus tanquam de
subiecto adaequato; hoc enim stare non potest.
705) Ebend. p. 530 B: Avicenna dicit, ...quod logica est de secundis intentio
nibus adiunctis primis; sed manifestum est, quod logica non coniungit actum intelloctus
actui inteltectus, sed conceptus secundarios coneeptibus primis ; . „ . . ergo manifestum
est, quod secunda et prima intentio non sunt actus intelligendi , sed obiectivus
conceptus.
706) Ebend. p. 539 A : Patet, quod intentiones non sunt ipse actus intelligendi,
ut fingit opinio prima et tertia, nec etiam obiectum cognitum, ut fundat relationem
ad actum intelligendi sie, et huiusmodi relatio sit intentionalitas abstracta, ut posuit
opinio secunda; sed est ipsemet conceptus obiectivus per intelloctum formatus elaudens
indistinguibititer coneeptionem passivam et rem, quae coneipitur per ipsam. Et idem
est dicta intentio, quod conceptus, et intentio prima idem, quod conceptus primi ordinis,
quos inteltectus format circa res non reftectendo se super suos conceptus; in
tentiones vero secundae conceptus secundi ordinis, quos inteltectus fauricat reflectendo
et redeundo super primos conceptus Sunt autem omnes istae intentiones huiusmodi
in praedicamento relationis , sicut patet , quod universatitat est relatio universalis ad
particulare et simititer particularitas relatio ad universate, et affirmatio et negatio
sunt quaedam relationes, connexio etiam extremorum in medio Considerat ergo
logicus de istis non, ut sunt quaedam entia rationis, sed prout redueuntur ad
orationem enuntiativam vel syltogisticam vel dicibitem incomptexam. Ebend. p. 541 A :
Syllogismus , quomodocunque aeeipiatur, semper importat respectum, et potest dici,
quod syllogismus relative dicitur ad conclasionem. Vgl. ebend. Dist. 36, ort. 2,
p. 836 B. '
XIX. Petrus Aureolus. 323
tistischen species intelligibilis, wobei Aureolus schärfer zu Werke geht, |
als Durand (s. Anm. 560 ff.). Nemlich allerdings sei zum Erkennen ein !
esse intentionate erforderlich, aber man irre sehr, wenn man von einer
forma specularis als einer im Denken oder in der Sinneswahrnehmung
gegenständlichen Realität spreche, sondern die objectiven Dinge selbst
seien es , welche ein erscheinendes Dasein (esse apparens) haben und
vom geistigen Blicke erfasst als begriffliche Vorstellungen (notitia obiecliva)
auftreten 707); nicht bloss in den Irrthum des Piatonismus verfalle
man, wenn man gegenständliche Formen als reale Eindrücke, auf welche
der Intellectus blicken müsse, annehme 708), sondern auch die Richtig
keit aller Urtheile, welche ja auf unmittelbarem Anblicke beruhen, müsse
man verneinen, weil die species inteUigibilis des Subjectes nie jene des
Prädicates ist 709). Das Erfassen überhaupt (comprehensio) könne aller
dings ein sinnliches oder ein denkgemässes sein, der Unterschied beider
aber liege nicht in den Gegenständen, sondern nur in einer Modalität
des Erscheinens, insoferne die Sinnesobjecte quantitativ materiell erschei- '
nen und das Denken hievon abstrahirt 71°); letzteres aber bestehe nicht
darin, dass die Vorstellung selbst sich sachlich von den materiellen Be
dingungen wegwende, denn dieselben seien ja sämmtlich Erkenntnissobjecte
, sondern die Abstraction sei nur eine Modalität des Erkennens behufs
der Universalisirung 711); und in diesem Sinne sei das Erkennen
an sich unmittelbar wohl auf das Allgemeine gerichtet, aber bei dem
Singulären verbinde sich hiemit die auf einer Empfänglichkeit beruhende
707) Senf. I, Dist. 9, art. 1, p. 320 A: Omnis inteltectio exigit rem positam in
esse intentionali, et itla est forma specularis, de qua isti toquuntur, sed deficiunt a
veritate, quod habeat esse reate, quod sit subiective in inteltectu vel phantasmate,
.... quod per Mam procedat inteltectus ad res, cum itla sit vera res, quam
inteltectus speculatur (B) Res ipsae conspichmtur mente, et itlad, quod intuemur,
non est forma alia specularis, sed ipsamet res habens esse apparens, et hoc est mentis
conceptus sive notitia obiectiva.
708) Ebend. p. 319 A: Nulla forma realis existens subiective in intelloctu vel
in phantasmate est ponenda, ad quam aspiciat intelloctus, cuius productio dictio appeltetur.
Forma itla, quam nos adspicere experimur, dum intelligimus rosam simpliciter
aut florem, itla non est aliquid realo impressum inteltectui subiective aut phantasmati,
sed nec aliquid realo subsistens, sed est ipsamet res habens esse intentionalo
eonspicuum (8) Rediret, quantum ad hoc, error Piatonis dicentis, quod inteltectus
adspicit ad exemplar, non ad ipsas res; ergo impossibite est, quod talis forma realn
ponatur. Vgl. Anm. 721.
709) Sent. I, Dist. 35, p. 2, art. 4, p. 784 A : St species est id, ad quod primo
intetloctio determinatur, sequitur, quod omnis propositio et omnis enuntiatio erit falsa;
species namque praedicati non est species subiecti in aliqua propositione, intelloctus
autem enuntiat de hoc, quod adspicit, cum dicit „norno est animat".
710) Ebend. p. 1, art. 1, p. 752 B: Comprehensio est quid commune ad intelligere,
imaginari et sentire ; differunt autem ista non propter alia et alia apprehensa,
sed differunt in modo apparendi. Sensui namque et imaginationi apparent res
sub conditionibus quantitatis, intelligere vero abstrahit ab isto modo quantitativo
et materiali.
711) Ebd. p. 4, art. 1, p. 808 A: Patet, quod est dictum, inteltectum abstrahere
a conditionibus materialibus ; abstrahit quidem non obiective, cum nulla sit materialis
conditio, quam inteltigere non possit, sed abstrah't modaliter quantum ad modum
cognoscendi.
21*
324 XIX. Petrus Aureulus.
Signatur des Individuellen (signabilitas passiva), welche keineswegs Sache
des Denkens selbst sei712).
Indem also erscheinendes Wesen iapparens) und Erkennen in ihrer
wahren Bedeutung sicli wechselseitig eiuschliessen 7lit), tretfe die Be.
stiinmteit der Objecte mit einem gewissen unabhängigen Elemente {absotutum)
im Menschen zusammen (coincidit), welches keineswegs eine
blosse nackte Möglichkeit sein könne , die in lediglicher Passivität zum
Behufe ihrer Betätiguug auf eine species intelligibilis warten niüsste.
denn durch eine solche würden ihr nie die Objecte selbst gegenwärtig,
deren sie doch nothwendig eben deswegen bedarf , weil nur von ihnen
dem Erkennen Etwas eingeprägt werden kanu , was dann in demselben
unabhängig auftritt 7 u). Nemlich zum wirklichen Erkennen gehöre erstens
als Vorbedingung ein erscheinendes Object , zweitens als Fundament eine
gewisse Gestaltung des Intellectus , in welcher das Object sich ahbildlich
ausprägt, und drittens als Vollendung die Auffassung der Erscheinung
selbst (apparitio); und das Begreifen (concipere) bestehe eben in jener
Gestaltung des realen Abbildes in seinem erscheinenden Wesen71*). "ISo
ergibt sich folgende präcise Unterscheidung: Begriffliche- Auffassung (co«tzug
auf den schaffenden Denkact selbst und in Bezug auf das Endziel,
d. h. auf die wahre Einsicht, betrachtet; Begriff aber (conceptus) ist das
in solcher Weise gesetzte Object; Wort oder Kundgebung (dibtio , locutio)
ist der Denkact, insoferne er das Object in Bezug auf den schaffen
den Denkact selbst betrachtet; Einsicht (inteltectio) ist das Endziel, für
welches das Ganze vor sich geht710).
, I . ,". ., , . • ! ' i,'iii
712) Ebd. art. 4, p. 826 B: Intelloctus est per se et immediate universatium,
singularium vero non sine sensatione vel imaginatione passiva, quin signatum individuum,
inquantum signatum, convertitur in tatem signationem vel signabititatem passivam,
quam facit imaginatio vel sensus et nutlatenus intellectus. Ebenso Senf. II,
Dist. 11, art. 2, p. 144.
713) Ebend. p. 1, ort. 1, p. 753 A: Apparais connotat intelligere tanquam itlad,
cui apparet, sed e converso intelligere connotat ipsum tanquam id, quod apparei
(den von Aureolas hier oft gebrauchten Ausdruck connotare s. Abschn. XVII,
Aum. 598).
714) Ebend.: Ista formalis ratio, quae connotat determinatum aliquid,
oportet, quod" fundetur vel Iiotius quod coincidat et determinetur per aliquod absolatum
in creatura, quod quidem non potest esse nuda potentia inteltectus respectu tntelligibitium
omnium (p. 753 B) Praesentia obiectorum est necessaria, ad omnem
comprehensionem, sed non esset necessaria, nisi imprimeretur aliquid absolatum
ab obiecto in inteltectum et ceteras oomprehensivas potentias . (p. 754 B) Quamvis
ergo per speciem vel per absolatum forte possint res esse praesentes , nihitominus
per agere aut reeipere speciem non possunt res esse praesentes, cum haec sint quidam
respectus. Ergo, non est possibilo, quod intelligere formaliter sit pati vel reeipere
speciem aut agere per com. i • , i n .
715) Ebend. p. 756 B: Ad intelligere actuate tria coneurrunt: unum quidem
quasi praevium, sc. potentia obieeti in esse apparenti; atiud vero ut fundamentum,
sc. intetloctus informatus simititudine , sequitar enim intelloctum sie informatum apparitio
obiecti; tertium vero ut comptementum, sc. apparitio. Unde nan est atiud con
cipere aliquid, nisi formare itlad per simititudinem reatem existentem iii intettectu.
formare — inquam — in esse apparenti intelloctui ipsi. Sic intelloctio formationem
exigit per modum praevii, formaliter vero consistit in reati simßitudiue, .connotatiee
vero in ipsa apparitione.
716) Sent. I, Dist. 9, art. 1, p. 323 A: Actus intellectus appellatur coneeptio,
ceptio) ist jener Denkact, welcher
XIX. Petrus Aureolus. 325
i
Was aber die Frage über die Erkenntniss des Singulären betriflTt,
theilt Aureolus folgerichtig weder den Standpunkt des Thomas, noch je
nen des Scotus717), sondern indem er zwischen individuum vagum (s.
Abschn. XVII, Anm. 406) und substratum unterscheidet und ersteres nä
her an die Universalien rückt718), gilt ihm bei letzterem die Individuali
tät selbst als ein eigener Begriff, welcher getrennt neben dem Wesens
begriffe des Individuums hergeht719); denn die Quiddität sei immerhin
gewissermaassen ein Qualitatives, welches als das Wesen eines concreten
Trägers (huius) ausgesagt werde, während beim Individuum der Begriff
als ein' Dieses-Sein (hoc) selbst aufgefasst werde und die individuelle To
talität enthalte 720).
Während dem Aureolus bei solcher Auffassung des Begriffes und
des individuellen Wesens der Piatonismus so sehr als unhaltbar erscheint,
dass er ihn sogar eine Windbeutelei (vaniloquium) nennt721), kann er
in der Universalienfrage die übliche Dreigliederung annehmen, indem die
Aussage das post rem, die ratio universalis das ante rem und die concrete
Existenz das in re repräsentirt 722); und sowie ihm ontologisch als
inquantum adspicit rem formatam sub habitudine producentis et sub habitudine eins,
cui producitur in esse apparenti. Concipere enim est 'producere intra se Quia
per actum inteltectus res producitur in esse apparenti intra ipsum inteltigentem, merito
totum hoc appellatur coneeptio, et res sie posita appellatur conceptus; actus
autem inteltectus, inquantum adspicit in ratione producentis rem huiusmodi apparentem,
intantum appeltatur formatio vel dictio vel locutio; actus vero intetloctus, in
quantum est itlad, cui res itla formatur et cui producitur in esse apparenti et relacenti,
intantum dicitur inteltectio vel intuitio. 1 .
717) Sent. I, Dist. 35, p. 4, art. 1, p. 805 A: Aliqui dicere volaerunt, singulare
materialo ab inteltectu nostro primo et directe cognosci non posse, indirecte autem et
per quandam reflexionem (s. Abschn. XVII, Anm. 500) (B) Dixerunt vero atii,
quod intelloctus noster singulare intetligit 4lrecte, imo primo, quam universalo (s. ob.
Anm. 119). ' .
718) Ebend. p. 812 B: Patet, quomodo intelloctus noster intelligit singulare;
vagum enim intelligit per se , sieut et universalo, non est enim communicabite nec
ebgnoscibilo demonstrando aut designando; singulare vero substratum non in
telligit nisi ponendo differentiam inter actum imaginationis designativum et itlad,
ad quod talis actus demonstrativus determinatur.
719) Senf. II, Dist, 9, qu. 3, art. 3, p. 114B: Concipiendo hunc hominem nihit
addo in coneeptu ad hominem, sed sunt duo conceptus omnino separati, nec unus
alterum inctudit, nec unus se habet ad alterum per additionem. Ebend. Dist. 12, art.
3, p. 164 A.
720) Sent. III, Dist. 1, art. 1, p. 336 A: Differt autem a coneeptu suppositi
(4: h. des Singulären, vgl. ob. Anm. 109 n. 251) coneeptus naturae , quia coneeptus
suppositi ab omni abstrahit qualitate et coneipitur ut hoc et ut totum; quidditas autem
de se qualitas est quaedam et coneipitur non ut hoc, sed ut huius, quod in suo con
eeptu compteto habitudinem quandam importat.
721) Sent. I, Dist. 35, p. 2, ort. 2, p. 777 A: Noster inteltectus non solam
novit universalia, imo et singularia, in quae sub propriis rationibus non poterat deducere
notitia idearum, quas tlato ponebat. Ebend. Dist. 36, p. 2, art. 3, p. 855
B: Ideae, sicufintelloxit Hofo, sunt aliquid monstruosum et vanitoquium. Vgl.
Anm. 708.
722) Sent. II, Dist. 11, qu. 3, art. 2, p. 138 A: Universalo potest tripliciter
aeeipi: vel universate in praedicando, quod est posterius et abstrahitur a rebus; ....
vel species universalis in inteltectu, quae sit species repraesentans universalom rationem:;
tertin modo potest aeeipi in existendo , quia ad p/uro se extendit unum
exisiens etiam existendo partieuluriter.
326 XIX. Petrus Aureolus.
letzte Basis der Universalien ante rem die Ideen der göttlichen Intelli
genz gelten 723), so weist er für die Logik darauf hin, dass die blosse
conformitas der Objecte wohl ein Mittel, nicht aber das Endziel des uni
versellen Begriffes sei724).
Nach dem so eben (Anm. 720) Bemerkten kann es uns nicht uner
wartet sein, sondern nur als folgerichtig erscheinen, dass sich Aureolus
bezüglich des Principes der Individuation völlig an den Scotismus anschliesst
725) und bei der entitas positiva des Scotus sowohl für die
materiellen als auch für die immateriellen Individuen begnügt 726). Hin
gegen hält er in Folge seines Conceptualismus mit den Thomisten die
unitas formae aufrecht 727), allerdings mit dem vermittelnden Zugeständ
nisse, welches bereits Aegidius (ob. Anm. 384 f.) gemacht hatte , dass zu
einer einheitlich abschliessenden Form mehrere andere als unentbehrliche
integrirende Theile sich vereinigen können 728). Aber weil eben (wie bei
Aegidius) eine solche Mehrheit nur Sache der Denkauffassung sei, ver
wahrt er sich mit grösster Entschiedenheit gegen die formalitates des
Scotus, deren realistische Seite den Begriff unfähig mache, der Ausdruck
der Quiddität zu sein 729), da man dabei nothwendiger Weise die ein-
723) Sent. I, Dist. 36, art. 2, p. 848 A: lndividua, species et genera de praedicamento
substantiae habent distinclas ideas, cetera vero non, quamvis habeant aliqualiter
coideas cum illis, aquibus separari non possunt in divina intelligentia.
Ebend. art. 3, p. 854 A: Iltud, quod omnia imitantur, et ipsum nihit imitatur, ha
bet proprie rationem ideae et principaliter , sed omnia imitantur essentiam deitatu
11. s. f.
724) Sent. II, Dist. 3, qu. 2, art. 2, p. 63 B: Licet conformitas sit medium,
quo devenimus ad conceptum universalis, tamen inteltectus non sistit uitimate in illi
conformitate , sed in conceptu universalis, quod non incladit intrinsece itlam conformitatem.
725) Sent. II, Dist. 9, qu. 3, art. 3, p. 114 A: Quaero ergo, quid sit principium
individuationis Realiter loquendo quaestio nulla est , cum quaeritur, quid addti
individuum ad rationem speciei, quoniam omnis res eo, quod est, singulariter est, et
eo ipso, quod est indifferens et communis ratio, est concepta. Ideo quaerere aliquid,
per quid res, quae extra inteltectum est, est singutaris , nihit est quaerere (B)
Tunc cum quaeritur, per quid est res singularis, dico, quod omnis res est se ipso
singularis et per nihit aliud, sed per itlam.
126) Ebend. p. 114 B: Individuum in quantis habet, quod possit cohabere stcum
aliud Individuum et quod sit divisum ab omni alio individuo in specie ista per
rationem quantitatis In non quantis, puta in angetis et huiusmodi, individuum
habet per propriam entitatem, quod sit distinctum ab omni individuo.
727) Quodl. 3, art. 1, p. 19 B: Forma est unitas fundamentaliter, nam est causa
indivisionis compositi et fundamentum Si forma est unitas , forma autem non
aliquid positivum nisi entitas, sequitar, quod nulla ratio positiva importetur per unitatem,
nisi ratio entitatis formalis, et per consequens in forma ratio entitatis et unitatis
non dicunt duas rationes positivas, sed unam.
728) Sent. II, Dist. 15, qu. 2, art. 2, p. 217 A: Simplicitas formae potest intellip
dupliciter: vel quia non resolvitur in formas , h. e. in partes , Quorum quaelibet sil
forma; et hoc modo concedo . . .... vel forma dicitur simptex, quia exctudit realitatts,
quarum una exctusa prima possit remanere. De tali simplicitate loquendo non reputc
inconveniens, quod forma aliqua, quantumcunque simptex, Iiabeat in se tates realitates,
ut habeant in se aliquid, quod cum alio in eodem integret rationem indivisibitis for
mae, quod quidem sit ultimata realitas, per quam forma capiat propriam terminationem
ab alia forma, qua amota remaneat forma truncata non retinens rationem et
distinctionem formae. Hoc non est impossibite nec repugnat simplicitati formae ipsvis.
729) Sent. II, Dist. 3, qu. 2, art. 3, p. <54 B: Genus et differentia exprimunt
XIX. Petrus Aureolus. Wilhelm Occam. 327
heitliche Wesenheit in eine reale Vervielfältigung zerreissen müsse 730).
Und da eben diese Wesens-Einheit in der Form liege, welche wohl einer
Gradabstufung ihrer Spannkraft fähig sei , aber nicht zerbrochen werden
dürfe ,31), so könne von einer intensio et remissio formarum nur rela
tiv im Hinblicke auf die Fähigkeit der concreten Träger der Formen die
Rede sein ,32).
Haben wir somit den Aureolus als einen Autor kennen lernen , ge
gen welchen ein Albert und ein Thomas, sowie manche Andere, unver
gleichlich weit zurückstehen, und hat sich uns bisher überhaupt zur Ge
nüge gezeigt, dass die bis jetzt bestehende Behandlung der Geschichte
der Scholastik dem wahren geschichtlichen Sachverhalte nicht entspricht,
indem man den üblichen Anschauungen der Theologen folgend etliche
Autoren als HauptGguren ausschliesslich darstellte und die mannigfach ver
schlungene Parteistellung vieler anderer schlechthin ebenbürtiger Autoren
ignoriren zu dürfen glaubte , so führt uns nun der geschichtliche Faden
zu Wilhelm Occam (gest. i. J. 1347), bei welchem jene Missstände
der bisherigen Geschichtschreibung sich in erhöhtem Maasse fühlbar ma
chen ; denn was durch den Hass der Theologen über ihn in Umlauf ge
setzt wurde, dass er nemlich die Universalien als flatus vocis bezeichnet
habe, findet sich in seinen Schriften gar niciit, und was er in der Uni
versalienfrage wirklich behauptete, haben vor ihm und gleichzeitig meh
rere Andere gleichfalls ausgesprochen, und endlich was ihm in der That
omnino eandem realitatem, ut nulla distinctio sit apud itla in esse, sed tantum apud
intelloctum p. 65 A: Si ponerentur ptures realitates in una re vel plares gradus
sive plares formatitates, ut dicunt alii, aut essent aliquid extrinsecum respicientes
realitatem, aut essent aliquid intrinsecum. Si primo modo, tunc conceptus generis
et differentiae non exprimerent quidditatem rei , sed aliquos modos adiacentes rei;
oportet ergo, quod dicant aliquid intrinsecum, et tunc erit alterum ut actus, alterum
ut potentia. Vgl. Sent. IV, Dist. 11, qu. 4, art. 1, p. 107 B.
730) Quodtib. 1, p. 2 B: Fuit quorundam opinio (s. bei Scotus, Anm. 154), quod
in eadem re simplici possunt esse plares formalitates distinctae ex natura rei, et aliqui
vocaverunt eas modos reates, aliqui rationes realos, aliqui intentiones, aliqui
quidditativas rationes, et omnes idem exprimere intendunt . . . . . . p. 3 B: Impossibite
est et contradictio, quod in eadem re omnino simplici sint ptures modi aut rationes
reates, intentiones, formalitates, quidditates, sive quocunque nomine censeantur, quin
proportionaliter sint ptures res et essentiae. Ebend. p. 8 A : Omnis formalitas extra
intelloctum est aliqua realitas et aliqua essentia, et ita non differunt in aliqua re
formalitas et realitas Nunquam multiplicatur extra intellectum formalitas, quin
multiplicetur realitas.
731) Sent. II, Dist. 15, art. 1, p. 203 B: Forma non est aliud, quam actuatio
et terminatio ac distinctio materiae. JVon est enim imaginandum, quod forma sit res
aliqua praecise aeeeptabitis, et quod adveniat materia mediante unione, quae est relatio,
sed unione, quae est indivisio in aliquo tertio; unde forma individitur materiae,
, et ex ipsis sie indivisis ac indistinctis resultat unitas ipsius compositi ipsis existentibus
in composito Aliud est formam intendere et remittere et diminuere, et aliud
est ipsam frangere, ut sie fracta amittat posse dare effectum formatem subiecto et
materiae; et hoc, quia, ut sie est fundamentata, non salvatur in ea ratio formae.
732) Sent. I, Dist. 17, p. 3, ort. 2, p. 452 A: Formae in abstracto possunt dici
maiores seu perfectiores, sed magis et minus adverbialiter non dicuntur
Realitates, secundum quas sit formae intensio, non distinguuntur speeifice nec numeraliter
nec aliquo modo in actu Forma non est subiectum motus intensionis,
quia non suseipit gradum Formae non suseipiunt magis et minus in se, sc. in
ordine ad essentialia praedicata, respectu vero subiecti dicuntur magis et minus.
328 XIX. Wilhelm Occam.
allein eigenthümlich ist, hat his jetzt überhaupt Niemand gewusst, nemlich
dass bei ihm die byzantinische Logik zur grundsätzlichen Basis geworden
ist. Auch die Ansicht, dass mit Occam die Periode einer Auflösung der
Scholastik beginne, dürfte als schief bezeichnet werden, insoferne sie
gleichfalls schliesslich auf einem theologisirenden Standpunkte beruht.
Denn in jenem einzigen Gebiete, welches innerhalb der zwitterhaften mit
telalterlichen Bestrebungen dem philosophischen Impulse am nächsten liegt,
nemlich in der Logik, beginnt gerade durch und nach Occam erst vollends
das üppigste Dickicht scholastischer Litteratur; und wenn andrerseits
Occam die Incommensurabilität des philosophischen Denkens und der dog
matischen Theologie förmlich zum Grundsatze erhebt und somit eine Schei
dung der Gebiete auch gegenüber den oben (Anm. 10 ff. Ii'. 25) er
wähnten Censuren vertritt 733), so dass er für alle Gegenstände religiöser
Auffassung jeden Versuch einer syllogistischen Begründung- und Forrmilirung
als unzureichend oder als widerspruchsvoll abweist ''3*) und folglich
hiefür nur die unmittelbare Mystik des Glaubens übrig lässt- so ist er in
dieser Beziehung allerdings ein Gegner des Thomismus nnd jener selbst
genügsamen theologischen Katheder- Weisheit , welche das logisch Unge
reimte logisch zusammenreimen will; aber der Thomismus ist ja nicht die
ganze Scholastik, und die Unmittelbarkeit der Mystik tritt nicht erst durch
Occam als etwas Neues ein, sondern nachdem bekanntlich • schon Hugo
von St. Victor735) und seine Anhänger lediglich das innere Motiv des
praktischen Glaubens betont hatten, waren es ja seit Bonaventura 736) vor
Allem die Ordensgenossen Occam's , nemlich die Franziskaner, welche
überhaupt der hierarchischen gelehrten Theologie den,, ftücken kehrten
und in der Religion eine praktische Seelen- Arznei erblickten. Hiemit
hängt auch die Opposition der Franziskaner gegen die Päpste zusammen,
an welcher sich bekanntlichst Occam in derartiger Weise betheiligte, dass
ihm die Sympathien aller Unbefangenen zugewendet sein müssen ; aber
sowie jene Tendenzen mit real-politischen Zeitverhältnissen untrennbar ver-
733) Diatogus (gedruckt s. f. et s. a. fol.) P. I, I.. It, c. 22: Assertiones prateipue
phitosophicae, quae ad theologiam non pertinent, non sunt ab aliquo sotemniter
condemnandae seu interdicendae, quia in talibus quitibet debet esse Uber, ut Hbert
dieat, quod sibi placet. Et ideo, quia dictus archiepiscopus damnavii et interdixit
opiniones grammaticates, logicates, et pure phitosophicas. sua sententia fnit temeraria
reputanda. Ebend. : Opinionem Thomae de unitate formae in nomine inier alias condemnavU,
et tamen tu scis, quod plares Parisiis ipsam publice tenent et defenduvt
et docent, et ita de multis aliis. Ebend. c. 2i: Excommunicantes potestatem. quam
non habebant, indebite usurpaverunt. Andere specielle Beispiele unten Ann). 791, 802,
828. 839, 871, 1039, besonders aber 964.
734) Hauptsächlich ist es das „Centitogium theologicum" (gedruckt als Anhang
des Commentares zum Sententiarius), in welchem Occam dieses Verfahren durch
gängig übt und hiedurch den Forscher zu einer Vergleichnng mit Abälard's „Sif
et Non" reizt. Derjenige aber, welcher jene Schrift Occam's in geschichtlichem
Interesse zum Gegenstande eines spezielten Studiums machen wollte, inüsste un
umgänglich vorerst sich mit Petras Tlisrianns und' den 'oben vorgeführten Erwei
terungen der byzantinischen Logik völlig vertraut gemacht haben ; denn dort allein
liegt der syllogistische Schlüssel aller iiri Ccntitogium nufgethürmten Beweise nnd
Gegenbeweise. '"
735) S. Abschn. XIV, Anm. 43 ff.
736) S. Abschn. XVII, Anm. 552. "' I i'.
XIX. Occam I.Schriften). 329
bunden Wäret) , ebenso kann aus denselben in litterarischer Beziehung
noch durchaus kein „Verfall der Scholastik" geschlossen werden.
Unter den zahlreichen Schriften Occam's gehören hieher: der Commentar
zum Petrus Lombardtts 73 7), die Quodlibeta 73b); und insbesondere
zwei Bearbeitungen der Logik, nemlich die Expositio aurea super ariem
veterem (den Porphyrius, die Kategorien und De interpret. enthaltend),
welche wir in einer jüngeren Redaction besitzen 739), und die Summa
totius logicae, welche uns gleichfalls jiur in einer Form überliefert ist(
die von späteren Occamisten herrührt 740). Indem aber Occam in all sei-
737) Das Titelblatt lautet: Tabulae ad dhersas huius operis magistn Guitlielmi
de Ockam super quatuor libros sententiarum annotationes et ad Centitogii ttieologici
eiusdem conclasiones facite reperiendas apprime condncibites. Nach diesem Register
aber folgen ohne neues Titelblatt: Argutissimi atque ingeniosissimi tam phitosophicarum
quam tbeohgicarum difficultatum di/squisi/oris magistn Guithelmi jf{ /Ockam
angtici super quatuor libros sententiarum subtitissimae quaestiones etc. Gedruckt ist
das Ganze Lugdnni 1495. fol.
738) Ohne Titelblatt: Venerabiiis ineeptöris fratris Guithelmi de Oekam anglici,
sacrae theologiae mnqistri, veritatum scrutatoris acerrimi, de materiis pturimis grammaticalibus,
logicalibus, phisicalibus. mathematicalibus. metaphisicatibus et potissime
theologicalibus Quotlibrta numero septem feliciter iriitium sumunt. Am Schlnssel .Ar*
gentinae 1491. fol. , • , . !. ii' .,
739) Expositio aurea et admodum utitis super At tan veterem edita per venerabitem
inöeptortm fratrem Guitielmum de Oeeham cum quaestionibus Alberti parvi de
Saxonia. Bononiae 1496. fol. Jedoch am Schlüsse des Baches lesen wir: Et sie
est finis tum expositionum super totum artem veterem secundum mentem venerabitis
ineeptöris Gvitii'emi de Oeeham tum profundissimarum quaestionunt Alberti
parvi etc., und es ist hieraus nach der üblichen Bedeutung der Worte. \,ad mentem"
zu schliessen, dass das Ganze nicht aus erster Hand von Occam herrührt (vgl. ob.
Anm 529), sondern allenfalls auf nachgeschriebenen Heften beruht;' auch wird ja
in jenen Theiten des Commentares, welche nicht dem Albert de Saxonia angehören,
öfters der „venerabitis inceptori' oder „venerabitis expositor Ocham" seihst genannt
(z. B. traedicam. c. 3 zweimal), und bei der arbor Porphyriana (Praedicab., De
specie) lesen wir die ergötzlichen zwei Disticha: Swn litis genitrix, sotis sed nota
peritis, Per me quam plares erubuere viri; Sed decus et sptendor nitidissimus Ocham
Ingenio ctaram me facit esse suo. —^ Uehrigens ist der Druck nicht paginirt . und
ich kann daher nur im Grossen nach Capiteln eitiren.
740) Der älteste Druck ohne Titelblatt beginnt: Quam magnos veritatis sectatoribus
afferat fruetus etc. Am Schlusse vor der Capitel-Uebersicht steht: Explicit
tractatus logicae frutris Guittermi Ockan divisus in tres partes et unaquacque pars
per capitula ' distinota est. Impressum est hoc opus Pari, in vico ctauso Bruneiii.
1488. fol. Der dort gedruckte Text erscheint nun durchgängig wörtlichst identisch
in den jüngeren Ausgaben , nemlich in Summa totius togice Magistri Guielmi [sie]
Oeeham Anglici iogicorum argutissimi nuper correcta; am Schlnsse: Explicit magna
constrhcHo logicae 'fratris Guielmi Oeeham etc. , Venetiis 15081 4, und desgleichen in
Logicorunv' acutissimi summa totius logicae magistri, Guitelmi de Oeeham etc. am
Schlüsse wie' so eben. Fene/iVs 1522. fol. (ebenso auch Venetiis 1591. 4; 1 selbst
Hduriau, Dela'pbit. scol: II,'p. 421%' macht ganz falsche Angaben, .denn es existirt
nicht neben einer'Snmhi» logices noch eine Maior Sumwa logices. sondern^ der Text
dieser äämmttichen Drucke ist schlechthin identisch). Aber wenn. der aufmerksame
Leser alsbald entdecken mnss; dnss dieser Text unmöglich in seiner Totalität so
aus Occam's Händen hervorgegangen sein kann , so geben nur die genannten, jün
geren" Drucke (in den Dedicationen und am Schlnsse) den Anfschlass, dass wir eine
Ueberarbeitung der ächten Summa OcGam's vor uns haben, welche gegen1 Ende des
15. Jahrh. in OUeritalien veranstaltet wurde, als dortselbst sich eine förmliche
Schule d'cs occawistischen „Nominalismus" etablirte. Man druckte ja damals in
solchen Dingen nur dasjenige, was man brauchte und wie man es hrauchte, d. h.
330 XIX. Occam (Schriften).
nen Schriften sich selbst ausserordentlich oft wiederholt und dabei in die
Wiederholungen wieder anderweitige Gesichtspunkte einflicht, welche an
derwärts abermals wiederholt sind, so bietet die Darstellung seiner Logik
bezüglich des Quellen-Nachweises eigenthüinliche Schwierigkeiten dar, wel
chen ich nur durch manigfache Vor- und Rückweise einigermaassen ab
helfen kann, so dass der Leser, welchem es um die Sache zu thun ist,
hiemit gebeten sein mag, diesen wechselseitigen Verweisungen wirklich
nachzugehen. Jedenfalls jedoch wird es das Geeignetste sein, wenn ich
vorerst Occam 's Auffassung aller damaligen (Jontroverspunkte (d. h. intentio,
conceptus, species intelligibitil , Universalien, Princip der Individuation
u. dgl.) collectiv aus sämmtlichen einschlägigen Schriften darzu
stellen versuche, und erst hernach die einzelnen Theile und Lehren der
eigentlichen Logik folgen lasse, wobei ich mich an die Anordnung der
Summa totius logicae werde halten müssen.
Vor Allem schliesst sich Occam denjenigen an, welche die Logik zu
den praktischen Disciplinen zählten (s. Roger Baco Abschn. XVII, Anm.
561 , Gratiadei ob. Anm. 667 f. und besonders Aureolus ob. Anm. 698,
häufig ohne mit diplomatischer Treue ein alteres Original als solches reproduciren
zu wollen fsogar manche Drucke plautinischer und terentianischer Comödien welche
man damals in Oberitalien wirklich aufführte, dienen hiefür als Beispiel). Kurz es
zeigt sich (s. z.B. die Kehrseite des Titelblattes und den Schlass, d. h. f. 81t. B,
der Ausgabe v. 1522), dass der Cölestiner Marcus de Benevento, „infer tos,
quos nominalos vocant, minimus" das Werk Occam's, welcher als „Inceptor (vgl.
vorige Anm.) sacrae schotae invictissimorum Nominalium" galt, neu redigirte; denn
während er derjenige genannt wird, „qui aetate nostra veram Nominalium academiam
in Italia tuscitavit", sagt er selbst in der an Johannes Antonius de Atbergatis Bononiensis
gerichteten Dedicatiou: „Quia huius veridici dogmatis princeps Magister
Guitelmus de Oeeham ex ordine fratrum minorum Summam quandam totius logicat
mira doctrina miroque ordine composuit, ideo eam tibi proposui, quam iuxta modutum
mei ingenioli tibi tucidam feci; certe laborem non mediocrem humeris meis
imposui , quem tamen pro te volai toterare, et si hinc aliquam utititatem iuvents
asportaverint , non mihi, sed tibi gratias habeant etc." Von diesem Marcus von
Benevent rührt nun nicht bloss jener Prolog her („Quam magnos veritatis" etc.),
welcher in allen Ausgaben vorangestellt ist, sondern auch sämmtliche Titelüber
schriften der einzelnen Capitel und ausserdem manigfache Erweiterungen des Lehr
stoffes, welche sich bald deutlicher bald undeutlicher als spätere Zusätze verrathen.
Wenn wir z. B. I, 10, f. 5 r. B lesen „Nunc de alia divisiont nominum, quibvs
scholastici frequentur utuntur, est dicendum", so kann dies unmöglich Occam selbst
geschrieben haben; oder wenn III, 3, 38, f. 70 v. A gesagt wird ,,Ideo ad istius
summae complotionem, quae de omni modo arguendi generalom tradit notitiam, sunt
aliqua perscrutanda et primo disserendum est de obligationibus", so bedarf es nach
solchem Geständnisse keines weiteren Beweises, dass die dort eingereihten Obligationes
und Insolabitia eine spätere Interpolation sind. Aber wenn ich somit in
der Darstellang der Summa totius logicae mit möglichster Vorsicht verfahren und
vorerst kritisch das Spätere ausscheiden soll, so bleibt, wie die Dinge einmal
liegen, zur Beantwortung der Frage, ob Etwas noch von Occam selbst herrühren
könne oder nicht, häufig nur das Kriterium des subjectiven Gefühles übrig; und
wenn auch der Leser hoffentlich zu mir das Vertrauen hegt, dass ich mich in
diese ganze Litteratur hinreichend bineingelebt habe, um mein Gefühl möglichst zn
schärfen, so möge doch bei mangelnden äusseren Zeugnissen biemit meine Irr
thumsfähigkeit ausdrücklich vorbehalten sein. Entzogen aber soll dem Leser darum
Nichts werden, sondern was ich für unächt halte, wird eben später in Abschn. XX
bei den ührigen Interpolationen seine Darstellang finden. (Uebrigens citire ich die
Summa nach der Ausgabe von 1522.)
XIX. Occam (Parteistellung). 33t
theilweise auch Aegidius ob. Anm. 365; die gegnerische Ansicht aber bei
Herveus ob. Anm. 395); es liege nemlich in sämnitlichen drei sog. sermocinalen
Wissenschaften, d. h. in Grammatik, Rhetorik und Logik, we
sentlich eine Richtschnur der willkürlichen Thätigkeiten des Intellectus,
welche sich von der Aufgabe der Ethik nur dadurch unterscheide , dass
die letztere als dietativa sage, dass Etwas gethan oder nicht gethan wer
den solle, während die sennocinale Richtschnur als ostensiva eine An
leitung gebe, wie das Werk des Geistes zu verrichten sei741); denn um
„Werke", wenn auch nur um die inneren geistigen, d. h. um die intentiones
, handle es sich in der Logik jedenfalls 742), und nur insoferne
diese Werke wesentlich in den Urtheilen, d. h. in „sermones", beruhen,
könne man sagen, dass jener Bruchtheil der Logik, welcher nicht die Urtheile,
sondern die Begriffe (Kategorien) zum Gegenstande habe, nicht
praktisch, sondern speculativ sei 743), — eine Sonderstellung der Katego
rien , welche uns sehr entschieden an Burleigh (ob. Anm. 593) , an Ar
mand (ob. Anm. 643) und an Gratiadei (ob. Anm. 670) erinnert.
Indem aber so dem Occam die Logik eine wissenschaftliche Bestim
mung innerer geistiger Vorgänge ist, und er sie sonach in üblicher Weise
(s. Abschn. XVII, Anm. 362 u. ob. Anm. 87, 629) als rationalis den rea
len Wissenschaften gegenüberstellt und ausdrücklich ihre formale und
doctrinelle Unabhängigkeit von denselben betont 744), nimmt er in ächt
741) Senf. Prolog, qu. 4, 11 N: Logica, rhetorica et grammatica sunt vere notitiae
praeticae et non speculativae , quia vere dirigunt intettectum in operationibus
suis, quae sunt median!« volantate in sua potestate, sicut logica dirigit intettectum
in syllogizando, discurrendo et sie de aliis. Potest tamen distingui de practica, quia
quaedam est dietativa et quaednm tantum ostensiva; prima est Ma, quae determinate
dictat, aliquid esse faciendum vel non faciendum, et isto modo nec logica nec
rhetorica est practica nec etiam ars quaecunque mechanica, quia nulla earum dictat,
quod domus est facienda Ostensiva non dictat aliquid fugiendum aut persequendum,
sed tantum ostendit, quomodo opus fieri potest; et eodem modo logica
et aliae artes sunt tantum ostensivae et non dictativae, sunt tamen directivae, habentque
tates artes frequenter non praxim pro obiecto, sed obiectum praxis. Hiezu
Anm. 820.
742) Expos, aur. Prooem.: Logica est dicenda practica, quia, cum scientia
logicae tractet de syllogismis, propositionibus et huiusmodi, quae nonnisi a nobis fieri
possunt, sequitur, quod est de operibus nostris, non quidem exterioribus , nisi forte
secundario, sed de intentionibus, quae vere opera nostra sunt; et per consequens Ma
scientia practica est, et non speculativa.
743) Ebend. Praedicam. Prooem.: lste Uber (d. h. Categoriae) pro aliqua sui
parte est speculativus et pro alia sui parte est practicus, cuius ratio est, nam aliqua
pars est de operibus nostris, sicut itla, quae est de sermonibus, qui sunt opera nostra
(Näheres über sermo s. unten Anm. 754, 769 ff., 777 f., 792, 797), et itla est
practica; alia pars non est de operibus nostris et itla est speculativa. Et inter
omnes libros logicae Aristotelis iste est minus practicus et magis speculativus, et ideo
quod dictum est in libro Porphyrii (vorige Anm.) , quod logica est magis practica,
est intelligendum quantum ad maiorem sui partem , non autem quantum ad omnem
sui partem, aeeipiendo logicam, sicut tradita est ab Aristotete; nec est inconveniens,
aliquam partem logicae esse practicam et aliam speculativam, cum multa ex practicis
e speculativis dependeant.
744) Expos, aur. Prooem.: Ista scientia (d. h. logica) dicitur rationalis, ceterae
autem reates, quia determinat de his, quae sine ratione esse non possunt, aliae
autem scientiae de rebus extra animam existentibus determinant. Summa tot. log.
III, 2, 22, f. 53 r. A: Poterit aliqualiter apparere, ad quam scientiam debeant
332 XIX. Occaui (Parteistellung).
uristoteliscliem Geiste^ den Standpunkt ein , dass das Erkennen in: einem
Vervvirklichungsproces.se vom Potentiellen zum Actuellen fortschreite^ wornach
der Mensch Nichts singuläres denkend erfassen könne, ohne zugleich
die Real-Potenz der Universalität mitzuhesitzen 745). So erkennt , er an,
ilass für den .erkennenden Menschen auf Erden (im Unterschiede ' tow
Jenseits) die sinnliche Erkeuntniss des Einzelnen , welche er ausdrücklich
als intuitiva bezeichnet, nicht überflüssig sei"40), sondern im Zusammen
hange mit dem Gedächtnisse eine unerlässliche Voraussetzung des denken
den Erkennens bilde 747), welche selbst mit unmittelbarer Evidenz ausge
rüstet sei 74 s) und zu ihrer distinctiven Deutlichkeit nicht erst eines detinitorischen
Allgeniein-Begrifi'es bedürfe 74.J). Kurz, :wir befinden uns bei
Occam auf der Basis eines aristotelischen Empirismus, welcher mittlem
Zugeständnisse, dass alles menschliche Wissnn von der Sinneswahrnehr
mung und von deu .EinzeJn.-Ohjecteii anhebt, zugleich die Forderung ver
knüpft, dass jede, Wissenschaft als solche nur . von Universellem handle,
eine grundsätzliche .Auffassung, welche in byzantinische Terminologie einT
gekleidet ist, wenn Occam sagt,, dass allerdings die Bestandteile der Urtheile
mittelst suppositio an Stelle singuläier Individuen stehen, aber,. fü,r
die Wissenschaft doch nur , die termini unifersales wertyoll sind 750.).
[iitii "TT....-,,: ' ,'..!, •.. •, 11 • , ', " ' ii'd
pertiner.e tates. ^Hamo est specie's, Rationate est differentia hominis, Album est acet*-
dens" et huiusmodi. Videtur enim , quod tates ad logicam non pertiuent, cum
tates sciri non possunt, nisi perfecte sciatur natura significati per subieetum
Sequeretur etiam, quad, si tates propositivnes per ie ad logicam pertinerent,' togicus
non passet perfecte sehe logicam, nisi cognosceret naturam omnium rerum . imo etiam
nisi cognosceret omnes conclasiones et omnia prmeipia omnium scientiarum
Propterea dicendmn est, quod de talitms propositionibus non se habet logicus intromittere
nisi forte gratia exempli : potest enim logicus de talibus bene exemplificare
in tradendo notitiam togicae , sed non pertinet ad logicum , scire eas. Hiezu unten
Anm. 797 u. der SchJuss der Anm. 843.
745) Sent. 1, Dist. 3, qu. 5 BB : Intelloctus procedit de potentia ad actum,
unde non est aliquis, qui intelligat ali quam rem singulare«! quameunque, quin
statim intelligat vel possit intettigere ens. communissimum.
i746) Sent. Prolog, qu. 1 Y: Sola -notitia intuitiva inteitectiva nen suffteit ad
iudicium tanquam causa proxima, ita quod inteltectus ita habet cognoscere singü-
,laria Et ideo sensitive non superftuit. quamris sola notitia intuitiva intelteetiva
sufficeret, si esset possibite, eam naturatiter esse pro statu isto sine notitia intuitiva
sensitiva, sicut est in angetis et anima separata. S. Anm. 786.
.747) Ebend. qu. 1 LI,: Intelloctiva est memoria et actus recordandi proprie
dictus, supposito, quod inteltectus non tantum cognoscat universalis, .....sed etiam
intuitive cognoscat itla, quac sensus eagnoscit Omnis cognitio inuthctiv:a, praesupponit
necessario imaginationem sensitivam tam sensus exterioris quam interioris. ,
748) Ehend. qu. 1 E: Si aliquis videat intuitive Socratem et albedinem existen
tem in Socrate. potest evidenter ieite ', quod Socrates est albus; si dutem itaM&n
cognoscit Socratem et atbedinem existentem in Socrate abstractive, sicut atiquis potest
imaginari in absentia corum, non' ueitet evidenter, quod Socrates esset albus , et ideo
non est propositio per se uofo.. . .." /
149) Sent. I , Dist. 3,qu.l: Utrum singulare posset distincte cognosci ante
cognitionem entis vel cuiuscunque universalis , Dico, quod res potest distincte
cognosci sine tatione eius diffinitiva.
750) Expos, aur. Praedicub. De specie : Omnis diseiplina incipit ab individuis
Ex sensu, qui non est nisi singularium. ftt memoria, ex memoria', exfierimentum,
et per experimentum aeeipitur universate, quod est principium artis et sdentiae;
et ita sicut omnis cognitio wostra ortum habet a sensu, ita omnis diseiplina ortum
habet ab individuis, licet nulla doctrina tractare debeat de singtilaribus signunta .teu
XIX. Oecaw (Parteistellung). 333
D. h. Uecam vertritt durchaus nicht einen sensualistischeu Empirismus,
sondern erkannt 'die ideale Function des ItUcllectus auI',-' weiche von Er
fahrung zu Wissenschaft führt und schliesslich darauf beruht, dass der
litlelleutus das Vermögen ist, durch welches wir auch Nicht-Sinnliches
erfassen 75't). , ' •i • ''i >ii • i
Aber innerhalb einer jeden Stufe jenes Ueberganges von potentiellem
Wissen • zmn actuellen erblickt Occam (auf Grundlage der allgemein" recipirten
arabischen Tradition) einen wesentlichen Unterschied , je nachdem
entweder in erster Linie eine heifällige Zustimmung und ein Wissen nur
auf incomptexa, d. h. auf die Bestandtheile eines Urtheiles , gerichtet ist,
öder- in Weiter Linie comptexa, d. h. Urtheile ; '/.um Gegenstande hal ;
und i*w#r" Solle ' nur dieses Letztere, welches stets eine innere Gedankeii-
Vevknüpfung involvire, im eigentlichen Sinne ein „Wissen" (— res extra
non scitur ~-) genannt werden ''i'-). Nemlich ein blosses Erfassen (actus
apprehensivus ) linde sowohl betreffs der incomptexa als auch auf
Grundlage dieser betreffs der comptexa statt, hingegen seien es aus
schliesslich .nur comptexa, bei welchen die hoher liegende Thätigkeit
des Urtheilens (actus iudicatims) eintrete 'und eine Beistimmung • bei
Wahrem oder Nichtbeistiinmuhg bei Falschem mit sich bringe753); und
somit ergebe sich ein ,;Wissen" nur bei comptexa, und zwar auch bei
-diesen nur dann, wenn der objective Thatbestand der Verbindung mit der
nutta scientia proprie dicta est de individuis , sed de unir er salibüs ' pto individuis
itu, Licet., quarumlihet propositionum scientiarum .realium pro maiori parte tam
pH^iecta quasi} praedicata suppunant pro rebus singularibus , tamen magis itlae propositiones
sunt notae et etiam utites , quae componuntur ex terminis universalibus. ,
751) Sent. Prot. qü. 1 HH : Inteltectus noster pro statu isto non tantum cogn'oscit
' ftnsHitiä, sed etiain in particu'iari et intuitive cognoscit aliqua intelligibitia,
quae mitto" modo cadunt sub sensuy'. . . . . cuiusmodi sunt inteltectiones, actus votuntatis,
delotttatia^ tristitia et huiusmodi, quae potest homo experiri inesse sibi, quae
tan/en non sunt sensibitia nobis. (Diese Unterscheidung zwischen dem Gebiete des
Sinnlichen und jenem des Willens hat Aehnlichkeit mit Kant's Grundsätzen.)
"'',''752) Quodl. III, 6: Actus assen'tiendi est duptex sieut actus sciendi: unus quo
aliquid scitur esse vet non esse, sivut scio. quod UpH non est' asinus et tamen nec
scio lapidem nec asinum ; alius est actus, quo aliquid, scitur de atiqua, de
quo habetur scientia Loquendo de ipso assensu dico, quod itlo actus non habet
pro obiecto comploxum Loquendo vero de acta secundo sciendi vel assentiendi
dico, quod itlo actus est proprie comptexivus, . quia' Hie actus est, quo aliquid
verum scitur', sed res extra non scitur, non enim scio lapidem vel asinum. Vgl.
ebend. V, qu. 6. ' ' 'i ,
753) Sent. Hroloij. qu. 1 O : /nter actus inteltectus sunt duo actus, quorum unus
est apprehensivus' et est respectu cuiusque, quod potest terminate actum potentiae
intelloctivae, sive sit comptexum sive incomptexum , quia non sotum apprehendimus
incomptexa, sed etiam propositiones, demonstrationes, tam necessar'ius" qudtn possibites,
et etiam universaliter omnia, quae respicinntur a potentia inteltectiva. Alius
actus potest dici iudieativus, quo inteltectus non tantum apprehendit obiectum, sed
etiam ilti »s sentit vel dissentit, et itte actus est tantum respectu comptexi, quia nulli
assentimus per inteltectum, nisi quod verum existimamus, nec alicui dissentinms, nisi
falsum reputamus. Et sie patet, quod respectu comptexi potest esse duptex' actus,
sc. apprehensivus et iudicativus (so findet das traditionelle boethianische Wort
„iudicium" .— »: z.' B. ob. Anm. 330 u. 368 — allmälig eine manigfachere Ver
wendung)')..... (T) Non omnis actus iudicatims praesupponit in eadem potentia
notitiam incvmptexam terminorum, quia praesupponit actum äpprehensivum , et actus
apprehensivus praesupponit respteiu aticuius comptexi notitiam incomptexam terminorum.
Vgl. auch Anm. 893. ,. '1' i " '' ' '
334 XIX. Occam (Parteistellung).
subjectiven Beistinimung des Intellectus in Einklang steht754); denn auch
bei dem Verstehen eines Syllogismus sei Ein und derselbe Act des Den
kens einerseits ein Wissen, insoferne er auf die Schluss-Verbindung und
liiedurch mittelbar auch auf die verbundenen Begriffe gerichtet sei, und
andrerseits zugleich nicht ein Wissen, insoweit er nur die Begriffe als
unverbundene zum Gegenstand habe755).
Ersehen wir nun schon hieraus, dass für Occam's Auffassung der
Logik das Urtheil ein principielles Uebergewicht besitzen muss, so wird
uns ein ziemlich verschlungener Weg, welcher den Denkact überhaupt
betrifft, an manigfachen Punkten wieder die gleiche Perspective zeigen.
Betreffs aber all jener Fragen, welche sich um die Denkthätigkeit selbst
drehen, geht Occam mit obiger (Anm. 744) Scheidung der rationalen und
der realen Disciplincn grundsätzlich so weit, dass er die Erörterung über
die Existenzweise der geistigen Erzeugnisse, d. h. die Besprechung der
Frage, ob die intentiones, termini, Urtheile, Schlüsse u. dgl. in der Seele
gegenständlich oder vorstellungsweise existiren , geradezu der Metaphysik
zuweist 75B) und somit für die Logik als solche einen reinen selbststän
digen Boden gewinnen will, welcher von Metaphysik ebenso unberührt
bleiben soll als von Theologie (welcher Art dieser positive Boden der
eigentlichen Logik als solcher sei, wird sich unten, Anm. 780 ff., zeigen).
Aber trotzdem lässt er selbst in seinen logischen Schriften aus prakti
schem Bedürfnisse sich dazu hinreissen, über derartige Fragen zu spre
chen, indem er sich mit den zu seiner Zeit bestehenden Parteistellungen
auseinandersetzen will; und ausserdem geben für uns, die wir uns ge
rade um diese Controverspunkte zu allermeist interessiren müssen , die
übrigen Schriften Occam's ein hinreichendes Material.
Kurz also, wenn auch an sich es Aufgabe des Metaphysikers sei,
die Existenzweise der psychischen Vorgänge und Werke zu bestimmen,
so sei doch jedenfalls unbedingt daran festzuhalten , dass es sich hiebei
nicht um äussere Gegenstände (res extra animam) , sondern um etwas
Inneres in der Seele handle; und wenn nach Einer Meinung (offenbar
Aegidius, s. ob. Anm. 376 f.) eine blosse qualitas animae zu Grunde ge
legt werde , welche auf einer zur suppositio des Singulären befähigten
754) Sent. HI, qu. 4 R: Hoc nomen „scientia" «el „conceptus" significat non
tantum ipsam qualitatem in anima, sed etiam coexistentiam obiecti et conformitatem
obiecti ad scientiam, obiecti inquantum comploxi, non incomptexi , ita quod ad hoc,
quod ilta qualitas sit in anima, sive sit actus assentiendi sive sit habitus ex actibus
assentiendi, non denotatur scientia, nisi quando itlad comploxum, respectu cuius est,
habet esse eo modo, quo intellectus sibi assentit.
755) Ebend. I, Dist. 1, qu. 1 L: Intettectus uno actu seit conctusionem, et ptr
consequens non tantum intelligit conclasionem Mo actu , sed etiam terminos ittius
conclasionis ; et tamen Mo actu seit conclasionem et Mo actu non seit aliquid •)>-
comploxum itlius conctusionis; et itaidem actus respectu conctusionis dicitur scientia
et respectu termini non dicitur scientia.
756) Expos, aur. Prooem.: Ista scientia (d. h. logica) principaliter tradit notitiam
coneeptuum et intentionum per animam fabricatarum non extra se, quomodo fabricantur
res artificialos, sed intra se. Verumtamen qualia sint talia fabricata, sc.
cuiusmodi sint syllogismi, propositiones, termini et huiusmodi, an sc. sint subiectivt
in anima existentes an atiquo alio modo , non ad togicam , sed ad metaphysicam
pertinet, et ideo hinc est pertranseundum. Das Nemliche wird auch von den Universalien
gesagt, s. unten Anm. 777, 780 f.
XIX. Occam (Parteistellung). 335
eimititudo rei beruhe, während eine andere Ansicht (d. h. Scotus, s. ob.
Anm. 110 ff.) von einer eigenen species repraesentans spreche, so ent
halte die letztere Annahme sicher etwas völlig Ueberflüssiges (hierüber
sogleich Näheres), und es empfehle sich am meisten eine dritte Meinung
(es ist die des Durand, ob. Anm. 551 u. 556 IT., und des Armand, ob.
Anm. 630, welche hierin den Herveus, ob. Anm. 393, bekämpfen), nemlich
dass man einfach nur auf actus intelligendi zu recurriren brauche,
denn in diesem liege es begründet, dass beim Erkennen vorerst ein Einzeln-
Gegenstand ergriffen (apprehendi) und als psychisches Moment (pas
sio animae) festgehalten werde, welches bereits an und für sich, nemlicli
ohne willkürliche Fixirung eines bestimmten Wortes, geeignet sei , durch
suppositio sich auf das Einzeln-Ding zu beziehen 757). Sowie schon Du
rand die scotistische species intelligibilis als „überflüssig" bezeichnet hatte
(s. ob. Anm. 561) und auch Aureolus dieselbe entschieden bekämpfte (ob.
Anm. 707 ff.), so verbindet Occam gewissermaassen die Ansichten beider;
denn frage man, ob eine dergleichen species, sei es als der Denkthätigkeit
vorhergehend oder als durch dieselbe hervorgerufen (non sine acta
intelligendi), anzunehmen sei, so sei zu bedenken, dass man überhaupt
nie ohne Noth eine Mehrheit statuiren dürfe, eine Nöthigung aber hierin
nicht vorliege ; hingegen zweifelhaft könne noch bleiben , ob etwa neben
dem Denkacte (praeter actum intelligendi) dennoch ein anderweitiges Mo
ment angenommen werden müsse , wenn auch die Wahrscheinlichkeit da
für spreche, dass es ein sogenanntes „idotum" als ein dem äusseren Ge
genstande Aehnliches sei, in welchem (in quo) letzterer, sei es gegen
ständlich oder vorstellungsweise, erkannt werde758). Doch äussert sich
757) Ebend. Perierm. t'ruoem.: Quatis uutem sit ista passw animae, an sc. sit
res extra animam vet aliquid ens fictum exislens obiective in anima vel aliquid existens
realiter in anima tantum, non pertinet ad logicum, sed ad metapla/sicum. Verumtamen
aliquas opiniones , quae circa istam difficultatem ponuntur , volo recitaie.
Posset autem esse uns opinin talis, quod est aliqua qualitas animae (über qualitas
animae s. Anm. 762 u. 865) distincta realiter ab actu intelligendi , quae est
obiectum intelloctus terminans actum intelligendi, et itla qualitas est vera similitudo
rei extra, propter quod repraesentat ipsam rem et pro ipsa supponit ex natura
sua, sicut vox supponit pro rebus ex institutione Alia posset esse opinio, quod
est atiquid subiieibite vel praedicabilo, ex quo componitur propositio in mente, quae
correspondet propositioni in voce, et quod itla passio est species rei, quae naturaliter
repraesentat rem et potest in propositione pro re naturaliter supponere. Sed haec opinin
videtur magis irrationabitis,quam prima, quia lalis species non est ponenda propter super
fictotem Alia posset esse opinio, quod passio animae est ipse actus intelligendi.
Ista videtur mihi probahitior omnibus opinionibus Qui vult teuere praedictam opinionem,
potest supponere, quod inteltectus apprehendens rem singularem elicit unam cognitionem
in se, quae est tantum itlius singularis, quae vocatur passio animae potens ex natura sua
supponere pro itla re, unde sicut vox ex institStionc pro re supponit, ita intentio
ipsa ex natura sua supponit sine omni institutione pro itla re, cuius est (über diese
„institutio" s. Näheres unten Anm. 774, 781, 782, 791, 806) Illas tres opiniones
reputo probabites ; quae tamen sit vera vel falsa , studiosi discutiant. Hoc tamen
apud me est omnino certum , quod nec passiones animae nec universalis aliqua sunt
res extra animam ei de esse rerum singularium, sive sint conceptae sive non.
758) Sent. I, Dist. 27, qu. 2 J : Manifestum est, in inteltectu esse actum intel
tigendi et etiam habitum , sed utrum species aliqua praevia actui sit ponenda in
anima vel non, est dubium. Utrum etiam praeter actum intelligendi sit atiquis conceptus
formatus per actum intelligendi vel etiam sit aliquis conceptus habens tantum
esse obiectivum, est dubium. Utrum etiam sit aliqua species in intelloctu, quae non
336 X1,X. Üccani (Parteistellung).
Occam auch wieder weit zuversichtlicher, wenn er unter Wiederholung
des Motivs , dass die species intelligibitis für das unmittelbare sensuale
Erkennen {intuitio, s. oben Aniu. 746) eine uuuüthige Vervielfältigung sei,
entschieden heIvorhebt, dass für den Fortschritt zum abstracten Erkennen
ein Mittelglied notliwcndig sei, welches man aber nicht in einer species
inteUigibüis suchen dürfe, sondern in einem psychischen Besitze (häbitus)
anerkennen. müsse, da der Intellectus aus dem Sinnes-Eindrucke ein
Gebilde (fictum) als Bleibeudes erzeuge (vgl. Anm. 768), was jedenfalls,
möge man es idolum oder simulacrum oder imago oder phantasma
nennen, nur vorstellungsweise (obiective) , nie aber gegenständlich {subiective)
existire, und daher auch nicht reell von den. äusseren Dingen ge
trennt sei, sondern gerade die Dinge selbst, auch wenn sie nicht mehr
gegenwärtig sind, bezeichnet !5i'). Ja, diese Kraft des Intellectus, nach
vorhergegangenem Sinnes-Eindrucke etwas dem Gegenstande Aehnliches
(simite, imago) vorstellungsweise zu bilden (fingere) , sei der Objectivität
derartig adäquat, dass der Intellectus, wenn er eine reale Schöpferkraft
besässe, das neinliclie Ding als objectives erzeugen würde 700); und so
wie., der ausübende Künstler über die bloss vorstellungsweise Existenz
possei esse sine acte intelligendi, est dubium. De primo dubio et tertio dico, quod species
neutro modo dicta est ponenda in inteltectu, quia nunquam ponenda est pluralitas sine
necessitate (vgl. folg. Anm. u. 768), sed quidquid potest ealvari per tatemspeciem,
potest salvari sine ea aeque faeililer Sed.de secundo dubio est mihi magis dubium,
hoc tamen est mihi probabite, quamvis non ßffirmem, quod in int eite ctu praeter ipsum
actum intelligendi, quando intctligit aliquid commune ad plaia, est atiquid vet subiective
iel obiective , quod est aliquo modo simite rci extra intellcctae, quod a multis
vocatur quasi quoddam idolam, in quo ipsa res cognoscitur, quamvis rem singularem
cognosci in Mo non atiud sit, quam ipsum idolam cognosci. Die Lösung dieses
Zweifels s. Anm. 768. . ., . . . , . ,
759) Ebenil. II, qu. 15 C: Est una opinio, quae ponit, quod necessarium est ponert
speciem impressam intetteetui ad hoc, quod intelligat; quod probatur multipliciter
(folgen acht Motive) (O) Ad cognitionem intuitiv am hubendam non oportet ati
quid ponere praeter intetloctum et rem cognitam, et nullam penitus speciem, quia
frustra fit per plaru, quod potest fieri per pauciora, sed per intelloctum et rem co
gnitam sine omni specie potest fieri cognitio intuitivu . . : . . (Q) Ad habendum notitiam
ubstractivam oportet necessario ponere aliquid primum praeter obiectum et intelloclam;
aliquid in virtute phantastica rctinquitur mediante cognitione intuitiva sensus
purticularis, quod prius non fuit, quia aliter in absentia rei sensibitis non passet
phuntasia habere actum circa ittud (R) lllad, quod relinquitur, non est species,
sed nabitus (vgl. Anm. 784) (SS) Quando dicitur, quod inteltectus ugens facit
universale in acta, verum est, quod facit quoddam esse fictum et producit quendam
conceptum in esse obiectivo et nullo modo sabiective. Ebend. qu. 17 S: In
phantasia atiquid, manet , sed itlad non est obiectum actus, sed habitus quidam imctinans
ad phantasiandum obiectum prius sensatum Simulacra, phantasmate,
idola, imagines, non sunt atiqua reatiter distincta a rebus extra, sed dicunt rem
ipsam, seeundum quod terminat ipsum actum sensus interioris in absentia rei sensi
bitis. Zu letzterem Anm. 765. . , ..,.;,.,,| . !' ""
760) Ebend. I, Dist. 13, qu. 11: Inteltectus noster primo intelligit intuitive
aliquid singulare realiter existens , quo intetlocto potest uiem intetloctus fingere aii
quid consimite prius intetteeto , sed itlad sie fictum non potent habere esse subiectivum,
sed tantum esse obiectivum, .. . . . et idco itlad sie fictum est tantum tate, quälo
fuit prius inteltectum in esse obiectivo et non est in esse subiertivo, sed erit quasi
imago simitlima rei prius inteltectae in esse obiectivo, in tantum quod si intelteclas
haberet vim' praduetivam reatem, sicut habet vim fictiv am , itlad productum vere esset
eiusdem rationis cum Mo praeintelloeto. Hiezu Anm. 808.
XIX. Occam (Parteistellung). 337
z. B. des Hauses, welches er ersinnt, auch hinausschreiten und dasselbe
reell herstellen könne761), so erfasse auch der Intellectus in denjenigen
seiner Gebilde, welchen ein äusserer Gegenstand entspricht, denselben mit
solch adäquatester Aehnlichkeit, dass ein sulches Gebilde in höherem Grade
durch suppositio sich auf die Einzelndinge beziehen und dieselben ge
meinsam umfassen kann, als diess eine angebliche blosse qual i tas animae
könnte 762). , . , ....
Hiemit aber sind wir bereits in das Gebiet eines bedenklichen
Schwankens eingetreten, welches bei Occam sogar im Gebrauche der ent
scheidenden Partei-Stichworte erscheint. Nemlich wenn wir auch den
acht aristotelischen Geist anerkennen, welcher den Verwirklichungsprocess
des Wissens vom Sinnes-Eindrucke beginnen lässt und durch Gedächtniss,
Phantasie und psychische Gebilde hindurch zum Erfassen des Allgemeinen
führt, so ist bei Occam dennoch jener Begriff „fictum" ein gar zweischnei
diges Ding, und sowie er selbst die doppelle Möglichkeit offen Hess, dass
das idotum sowohl subjectiv als auch objectiv existiren könne (Anm. 758),
so lenkt er auch die entschiedene Behauptung, dass es nur vorstellungsweise
existire (Anm. 759), durch die Erwägung jener völligen Congruenz,
welche zwischen dem psychischen Gebilde und dem äusseren Dinge be
stehe, und mit Benützung der byzantinischen suppositio (welche freilich
Für ihn das Hauptmoinent ist) selbst wieder dahin hinüber, dass wir mit
telst der idola die Dinge so, wie sie sind, erfassen und folglich „gegen
ständlich" denken (Anm. 762). So werden wir nicht bloss das gleiche
unentschiedene Offenlassen jener zwei Möglichkeiten wieder betreffs der
l'niversalien finden (Anm. 810), sondern wir werden uns auch nicht wun
dern dürfen, wenn Occam anderwärts geradezu behauptet, dass die intenliones
oder Universalien u. dgl. eine gegenständliche (subiective) Existenz
haben163). Der Sinn hievon ist dann allerdings nicht etwa das Bekennt
nis« eines Realismus, sondern nur das so eben Gesagte, d. h. die uns
seht an Aureolus (Anm. 713 f.) erinnernde Betrachtung, dass die psychi
schen Vorgänge völlig der Aussenwelt adäquat sind und somit das Subjective
objectiv ist und umgekehrt 7,i4).
761) Expos, aur. Perierm. Prooem. : Artificem excogitare domum, antequam proiuat
eam, non est, artificem habere domum in esse obiectivo, tantum, sed est, ipsum
habere artem vet scientiam domus, quae est vere qualitas mentis , et Ulis scientia
„domus" vocatur.
762) Ehend. : Est distinguendum de fictis, quia quaedam sunt ficta, quibus in
tt extra non potest cousimite correspondere , sicut chimaera ; aliqua dicuntur
/icta, quibus in esse reali correspondent vel correspondere possunt consimitia, et huiusmodi
vocantur universalia Universate fictuni vel idolam ptus distinguitur a re,
quam quaecunque res una ab alia, et tamen in esse intentionali magis sibi assimitatur,
in tantum quod, si possei realiter produci , sicut potest fingi, esset sibi con
eimie postea ad extra, et per eandem rationem magis potest supponere pro re et
fsse communis et esse id, in quo res intelligitur, quam intentio vel aliqua alia qualitas.
Vgl. Aum. 809 u. besonders Anm., 865.
763) Es ist eigenthümlich , dass die letztere Anschauungsweise gerade in den
Quodlibeta an den beiden Stellen, welche allein hierüber sprechen, festgehalten
wird (s. Anm. 768 u. 812); neben die andere Ansicht hingestellt findet sie sich
auch im Commentar zum Sententiarius (s. Anm. 787 u. 810).
764) So sehen wir, dass auch ein so bedeutender Mann, wie Occam immerhin
in seiner Zeit war, von den eigentlich philosophischen Grundfragen keinen klaren
Pbahtl, Gesch. III. . 22
338 XIX. Occam (Partcistellung).
Dieses Zusammentreffen der subjeetiven Auffassung und des objectiven
Thatbestandes liegt nach Occam's Ansicht schliesslich im actus intelligendi
(Anm. 757), und sowie er schon betreffs der vorstellungsweisen Existenz
der entia rationis behauptet, dass dieselben allerdings weder die äusseren
Dinge selbst, noch aber auch reell von ihnen geschieden seien705), so
erinnert er daran, dass das ens rationis als in der Seele auftretend eben
doch existire und somit in diesem Sinne ein ens reate heissen könne
ja er nennt die dem sachlichen Befunde richtig entsprechende quaiitas
mentis (gelegentlich einer Aeusserung über die Gegensätze) ausdrücklich
sofort eine „res" 76 7). Aber er fasst diese res nur als ein« in der Denkwerkstätte
erzeugte; nemlicb das obige Bedenken (Anm. 758), ob neben
dem Denkacte noch etwas Anderweitiges anzunehmen sei, löst er dahin,
dass die von Mehreren (und , wie wir sahen , auch von ihm selbst) getheilte
Annahme eines eigenen Gebildes (fictum) genau genommen als
eine zwecklose Vervielfältigung überflüssig sei, da es genüge, den actus
intelligendi als solchen festzuhalten; denn dieser sei an sich bereits die
simititudo der Gegenstände und als ein signum rei (oder als intenlio
oder passio animae oder coneeptus, vgl. folg. Anm.) sowohl zur Namen
bezeichnung als auch zur suppositio geeignet, und jede intentio über
haupt sei wahrhaft eben ein actus intelligendi und in saehgemässer
Uebereinstimmung mit der Objcctivität ein ens reate (s. Anm. 766) oder
eine qualitas animae, welcher eine gegenständliche (subiective) Existenz
zukomme 7S8).
Begriff hat, und somit auch er ebensowenig als z. B. Scotus (s. oben bei Anm. 104)
ein „Philosoph" genannt werden kann. Allerdings müssen wir hiebei auch be
denken, dass gerade über Subjectivität und Objectivität kaum Jemand unklarer war,
als Schelling; auch Hegel's Taschenspieler-Kunststück wird hierin jetzl wohl keinen
besonnenen Denker mehr täuschen.
765) Sent. Prolog, qu. 1, 3 M: Ens rationis nec est idem cum re nec distinpiitur
realiter ; et hoc secundum opinionem, quae ponit entia rationis obiective in anima.
Hiczu Anm. 759 gegen Ende.
766) Quodl. V, qu. 21 : Ens reate aliquando aeeipitur pro omni vera re existente
in rerum natura, et sie ens rationis est ens reate; aliquando aeeipitur pro enti
existente solam extra animam, et sie ens rationis non est ens realo. Hiezu der
Schlass der Anm. 865. ' '
767) Ebend. qu. 17 : Omnis oppositio realis est inter res , 'quitt , si sit extra
animam, est inter res extra animam ; st sit' in anima , est inter res in anima , sin
sit inter signa comptexa sine incomptexa; semper enim est inter res, quia inter veras
qualitates mentis. . .. • .
768) Ebend. IV, qu. 19: Dicunt aliqui , quod intentiones primae et secundae
sunt quaedam entia ficta, quae tantum sunt obiective in mente et nutlibi subiectiee.
Contra: Quando propositio verificatur pro rebus , si duae res sufficiunt ad eins veritatem,
superfluum est ponere aliam rem; praeterea tate fictum impedit cognitionem
rei, ergo non est ponendum propter cognitionem praeterea talo fictum nm
est ponendum, ut habeatur subiectum et praedicatum in propositione universalis quin
actus intelligendi sufficit ad hoc Ideo dico, quod tam intentio prima quam
secunda est vere actus intelligendi, quia per actum potest salvari, quid quid salvatur
per fictum ; eo enim, quod actus est simititudo subiecti, potest signifieare et supponere
pro rebus extra, potest esse subiectum et praedivatum in propositione, potest esst
genus et species; sicut fictum. Ex quo patet, quod intentio prima et secunda realiter
distinguuntur, quia intentio prima est actus inteltigendi significans res, quae non sml
stona; intentio secunda est actus significans intentiones primas (über diese Unter
scheidung der intentio s. unten Anm. 776 ff.) Patet ex dictis, quod tam inXIX.
Occam (Parteistellung). 339
Getreu aber dem Standpunkte , dass die wesentliche Aufgabe der
Logik die sermones seien (Anm. 743), verlegt Occam den actus intelligendi
grundsätzlich in das Urtheil, und zwar spricht er dabei, uns an
Armand s und Gratiadei's verbum mentate erinnernd (s. ob. Anm. 630 u.
675), von einer „propositio mentalis". Nemlich vor dem in Worten
ausgesprochenen Urtheile gehe stets ein inneres von jedem speciellen
Sprach-ldiome unabhängiges Urtheil voraus, dessen Bestandtheile dasjenige
seien , was bald similitudo bald intentio bald qualitas mentis bald inteltectus
bald conceptus heisse709), und in diesem inneren Urtheile, —
im Unterschiede vom gesprochenen oder geschriebenen Urtheile —, halte
der Intellectus vorstellungsweise Subject und Prädicat auseinander, wäh
rend er dieselben zugleich auf Ein und das Nemliche beziehe, ähnlich
wie man zwei Zeichen für Ein bezeichnetes wählen könne770), d. h.
z. B. „allgemeiner Mensch" und „einzelner Mensch" seien essentiell nur
im Urtheile Eins, weil Ersteres von Letzterem wesentlich ausgesagt
werde771); und es werde auch die Wahrheit eines ausgesprochenen Urtheiles
erst dadurch erprobt, dass nach Anhörung desselben eine ent
sprechende, propositio mentalis als wahr erkannt werde772). Besitzt aber
hiemit jenes innere Urtheil eine grundsätzliche Priorität gegenüber dem
tentiones primae quam secundae sunt vere entia realia et sunt vere qualitates subiective
existentes in anima. Summa t. log. I, 12, f. 6 r. A : Intentio animae vocatur
quoddam ens in anima natum significare aliquid Iltud autem existens in anima,
quod est signum rei, ex quo propositio mentalis componitur (s. Anm. 777 f.) ad
modum, quo propositio vocalis componitur ex voeibus, aliquandq vocatur intentio
animae, atiquando conceptus animae, aliquando passio animae, atiquando simititudo
rei Sed quid est in anima id, quod est tate signum? Dicendum est, quod circa
istud sunt diversae opiniones. Aliqui enim dicunt, quod non est nisi quoddam fictum
per animam; atii, quod est quaedam qualitas subiective existens in anima distincta
ab acta intelligendi ; alii dicunt, quod est actus intelligendi. Et pro istis est ratio
itla, quod frustru fit per pturu, quod potest ficri per pauciora (vgl. ob. Anm. 758);
omnia autem, quae satvantur ponendo aliquid distinetum ab actu intelligendi, possunt
salvari sine tali distincto, eo quod supponere pro alio et significare atiud ita potest
competere actui intelligendi sicut illi fteto; ergo praeter actum intelligendi non oportet
ponere aliquid aliud..
769) Summa t. log. I, 12, (.6 T.K'. Quando aliquis profert propositionem vocatem,
prius format interius propositionem unam mentalom, quae nullius idiomatis est,
tntantum quod multi formant frequenter interius propositiones aliquas, quas tamen
propter defectum idiomatis exprimere nesciunt. Partes talium propositionum mentalium
vocantur conceptus, intentiones, simititudines , intelloctus. Sent. Prolog, qu. 1, 2 Y:
Omne subieclam propositionis in mente est inteltectio vel aliqua qualitas inhaerens
menti. Vgl. Anm. 797 gegen Ende u. Anm. 809.
770) Sent. I, Dist. 2, qu. 3, D: Possunt esse aliqua nomina vet conceptus, quae
distinguunt subiectum et praedicatum, quae natu sunt esse in inteltecla obiective, quia
solm intellectus potest facere propositionem praeter propositionem prolatam et scriptum
et alia huiusmodi; et ita in inteltectu distinguuntur, quae tamen redueuntur ad unum
in esse, sicut duo signa redueuntur ad aliquod unum signatum, quae tumen non sunt
realiter ittud unum signatum.
771) Ebend. qu. 4 EE : Uaec est falsa de virtute sermonis ,jnomo universalis et
homo particularis sunt unum essentialiter", sed sunt unum essentialiter, quia
unum essentialiter praedicatur de reliquo et importat essentiam alterius, nec tamen est
realiter de essentia alterius.
772) Quodt. III, qu. 11: Propositio vocalis est vera, quando ex eius prolatione
auditor est nalas coneipere et formare propositionem mentalom veram; hoc autem
solum est in fine prolationis et non in prineipio nec in media.
22*
340 XIX. Occam (Parteistellung).
in Worten ausgesprochenen Urtheile, so liegt diese nach Occam's Ansicht
darin begründet, dass die Zusammenfassung im Urtheile eine geistige ist
und aus Begriffen (conceptus oder intentiones) hervorgeht, und wir
könnten somit Occam als einen Conceptualisten des Urtheiles bezeichnen,
indem er entschieden (im Gegensätze gegen Thomisten , ob. Anm. 289,
gegen Burleigh, ob. Anm. 586 u. 599, und gegen Gratiadei, ob. Anm. 676)
daran festhält, dass res non de re praedicatur, und ihm die sprachlichen
Bestandteile des Urteiles nur als Zeichen gelten, welche an Stelle einer
bezeichneten Sache stehen773). Die Worte nemlich seien im . eigentlichen
Sinne durchaus nicht Zeichen der Begriffe, sondern ursprünglich und
primär bezeichne der Begriff oder ein psychischer Vorgang die Dinge auf
„natürlichem" Wege (— dieses Motiv einer natürlichen Einwirkung, auf
welches Occam immer wieder zurückkommt, hatte schon Herveus hervor
gehoben, s. ob. Anm. 395 —), und erst serundär bezeichne das Wort
in Folge einer willkürlichen Einrichtung (votuntaria institutio, vgl. Anm.
781 f., 791, 806) jene nemlichen bereits von der intentio bezeichneten
Dinge , so dass hiemit aus einer Aenderung der Bezeichnung eines Be
griffes nothwendig eiue entsprechende Aenderung der Wortbezeichnung
folge, hingegen umgekehrt ein Wort durch Willkür in seiner Bezeichnung
geändert werden könne, ohne dass hiedurch der entsprechende Begriff
sich ändere 7 74); und wolle man etwa hiegegen die Syncategoreumata
oder die negativen Worte ,als Einwand benützen , da diese nicht auf
773) Ebend. qu. 5: Videndum, an sit propositio mentalis; quod probo sie,
quin, ubicunque est comptexin sive compositio veru vel falsa, ibi est propositio ; sed
in mente est huiusmodi comptexio Propositin mentalis non componitur ex rebus
extra animam, sed ex coneeptibus St atiqua propositio componeretur ex rebus
extra, aliqua possei componi ex anima inteltectiva et corpore, et sie atiqua propositio
posset esse homo In ista propositiouv „canis comedit panemu (vgl. die Stello
aus Seneca, Ep. 48, Abschn. VIII, Anm. 66) subiectum vere comederet praedicatum:
et simititer est in ista propositione „Rupertus persequitur Johannem" (ähnliche Bei
spiele s. bei Burleigh, ob. Anm. 599) Omnis propositio componitur ex nomine
et verbo, std nomina et verba non sunt res extra animam, sed sU/na rerum
Omnis propositio vera affirmativa et vera per identitatem rei significatae per subiectum
et praedicatum, quia ntimvr voeibus pro rebus et ! terminis non pro se,' sed pro
re, quam significant, : quia intettectus, licet intelligat res extra, tamen non componit
res extra, sed intentiunes rerum ad invicem non pro se, sed pro re
significata.
774) Summa f. log. I, 1, f. 2 r. B: Dicimus, voces esse signa subordinata con
eeptibus vet intentionibus animae, non quia proprie aeeipiendo hoc vocabutum „signum"
ipsae voces significent ipsos conceptus primo et proprie, sed <juia voces imponuntur
ad significandum itla eadem, quae per conceptus mentis significantur, ita quod con
ceptus primo naturaliter aliquid significat et secundaria vox ittud idem significat, intantum
quod voce instituta ad significandum aliquid significatum per coneeptum mentis,
si conceptus itlo mutaret significatum suum, eo ipso ipsa vox sine nova institutione
suum significatum permutaret Conceptus sive passio animae naturaliter (vgl.
Anm. 776, 778, 781 f., 784, 788, 791, 810) significat, quidquid significat; termmus
autem prolatus vel scriptus nihit significat nisi secundum volantariam institutione»!
(vgl. Anm. 757, 781) ; 'ex quo sequitur alia differentia, sc. quod terminus protatus
vet scriptus ad placitum potest mutare suum significatum , terminus autem conceptus
non mutat suum significatum ad placitum cuiuscunque. Expvs. aar. Pericrm. Prooem.:
Primo passio significat res et postea vox non passionem' animae, sed ipsas res, quas
passio significat, significat, ita quod si passio significata mutaret, et vux sua mutaret
significata. Die gegenteitige Ansicht des Scotus s. Anm. 126.
XIX. Occam (Parteistellung). 341
natürlichem Wege durch Abstraction von äusseren Dingen begrifflich ge
wonnen und zu realer Bezeichnung verwendet werden können, so sei zu
erwiedern, dass in diesen Fällen dennoch gleichfalls eine Abstraction und
eine Begriffsbildung stattfinde, nur dieselbe gemeiniglich von den bereits
üblichen Worten selbst ausgehe775). . .• . ,
Durch diese Erwägungen über den Sprachausdruck ist nun bei
Occam auch dasjenige bedingt, was er über impositio und intentio, deren
Wechselbeziehung wir schon bei Burleigh (Anm. 584) und bei Armand
(Ann). 629) trafen, in zahlreichen Wiederholungen erörtert. Nemlich wenn
durch die Worte entweder Dinge oder subjective Auffassungen oder auch
Worte selbst ihre Bezeichnung (significare) finden können, so sollen Worte
secundae impositionis diejenigen heissen , durch welche im Sinne der
Grammatik die Worte selbst bezeichnet werden, oder vielmehr in genauerer
Fassung diejenigen, durch welche willkürlich gebildete Zeichen (im Gegen
satze gegen die natürlichen Zeichen, welche die intentiones sind, s. Anm.
774) bezeichnet werden. Alle übrigen Worte seien primae impositionis
im weiteren Sinne, so dass dann auch sämmtliche Syncategoreumata den
selben beizuzählen seien; hingegen in engerem Sinne dürfe man zu den
Worten primae impositionis nur die categorematischen zählen (d. h. jene,
welche wesentliche Bestandteile des Urtheiles sind , s. die beiden folg.
Anm.); eben dieselben aber seien entweder primae intentionis, wenn sie
ein Ding, oder secundae intentionis, wenn sie eine subjective Auffassung,
nemlich einen conceptus oder eine intentio u. dgl. bezeichnen776). Wie
775) Sent. I, Dist. 2, qu. 8K: Diceretur, quod conceptus syncategoreumatici et
connotativi et negativi non sunt conceptus abstracti a rebus ex natura sua supponentes
pro rebus vel ipsas modo distincto significantes ; verumtamen possunt tates
conceptus imponi vet conceptus abstrahi a vocibus, et ita fit de facto vet semper vel
communiter ..... tunc ab istis vocibus sie significanübus abstrahit intetloctus coneeptus
communes praedicabites de eis.
776) Sent, I, Dist. 22, qu. 1 C: Quaedam nomina primo significant res extra,
quaedam significant primo coneeptus mentis, quaedam ipsas voces significativas ;
et est antiqua distinetio, quod nomina quaedam sunt primae impositionis, quaedam
sunt nomina secundae impositionis. Nomina secundae impositionis sunt itla, quae
imponuntur ad significandum nomina ipsa, . . cuiusmodi sunt ista „nomen, verbum".
Nomina primae impositionis quaedam sunt nomina primae intentionis et quae
dam nomina secundae intentionis : prima sunt itla, quae significant veras res,
secunda sunt itla, quae significant coneeptus mentis, sicut „genus, species, universate''.
Summa t. log. I, 11, f. 5: v. B : Nominum ad placitum significantium quaedam sunt
nomina primae impositionis, quaedam sunt nomina secundae impositionis. Nomina
secundae impositionis sunt huiusmodi „nomen, pronomen, coniunetio, verbum,
casus , numerus , modus , tempus" et huiusmodi , aeeipiendo itla vocabula itlo modo,
quo utitur eis grammaticus .. Stricte autem dicitur nomen secundae, impositionis
ittud , quod non significat nisi signa ad placitum instituta, ita quod non potest competere
intentionibus animae, quae sunt naturalia signa; cuiusmodi sunt talia „figura,
coniugatio" et huiusmodi Nomen primae impositionis potest dupliciter sumi.
Large, et sie omnia nomina, quae non sunt nomina secundae impositionis, sunt nomina
primae impositionis; et sie talia signa syncategorematica „omnis, nultus, aliquis, quilibet"
et huiusmodi sunt nomina primae impositionis. Atiter potest aeeipi stricte , et
tunc sola nomina categorematica, quae non sunt nomina secundae impositionis, voeantur
nomina primae impositionis. Nomina autem primae impositionis stricte aeeipiendo sunt
in duplici dififerentia, quia quaedam sunt nomina primae intentionis, et quaedam sunt
nomina secundae intentionis. Nomina secundae intentionis dicuntur illa, quae praecise
imposita sunt ad significandum intentiones animae, quae sunt signa naturalia et alia
342 XIX. Öccam (Parteistellung).
sehr aber hiebei das grundsätzliche Gewicht wieder auf das Urtheil, und
zwar im Gewände byzantinischer Doctrin (nemlich betreffs der suppositio,
s. auch Anm. 798), falle, ersehen wir daraus, dass Occam von der
secunda intentio, deren reale oder nicht-reale Geltung er auch hier dem
Metaphysiker überlässt (s. Anm. 756), nur die in der Seele liegende
Aussagbarkeit fordert, wornach Begriffe wie z. B. genus auf die Namen
der Dinge angewendet werden, und zwar mittelst der suppositio simpkx
(s. Abschn. XVII, Anm. 203), d. h. für einen Gemeinbegriff und nicht für
das von ihm Bezeichnete , während hingegen durch die intentio prima
nur mittelst der suppositio personalis die bezeichneten Dinge selbst, d. h.
abgesehen von jener Aussagbarkeit, erfasst werden777). Noch deutlicher
und schärfer drückt sich Occam wiederholt dahin aus, dass intentio über
haupt jenes psychische Moment sei, welches als suppositionsfähig ein
Bestandtheil eines inneren Urtheiles sein könne ; und zwar umfasse die
intentio prima in weiterem Sinne nicht bloss die categorematischen
geistigen Zeichen der Dinge, sondern auch die innere Auffassung der
Syncategoreumata; hingegen im engeren Sinne erstrecke sich dieselbe
nur auf die wesentlichen Bestandteile des Urtheiles, insoferne dieselben
sich durch suppositio auf tKnge, nicht aber auf Zeichen, beziehen; und
ebenso umfasse die intentio secunda, welche wesentlich in den Zeichen
der intentiones primae liege, im weiteren Sinne sowohl die natürlichen
(s. Anm. 774) als auch die in den Syncategoreumata ausgesprochenen
willkürlichen Zeichen, so dass in solchem Sinne die intentio secunda
nur im Wertausdrucke beruhe; aber in engerem Sinne bedeute sie nur
die auf natürlichem Wege gewonnenen Zeichen, welche von den inten
tiones primae ausgesagt werden778). Darum dürfe man auch nicht sagen,
signa ad placitum instituta (Näheres s. Anm. 778) vel consequcntia taiia signa; et
talia nomina sunt „genus, species, universate, praedicabite" et huiusmodi, quia talia
nomina non sunt nisi intentiones animae, quae sunt signa naturalia aut signa vohntarie
instituta. Ein Beispiel hievon Quodl. VII, qu. 16: „Persona" est nomen primae
intentionis, quia significat res, quae non sunt signa Tam nomen secundae intentionis
quam primae intentionis est nomen primae impositionis , et ideo quamvis
„persona'1 sit nomen primae impositionis, cum hoc stat, quod sit primae intentionis.
777) Sent. I, Dist. 23, qu. 1 D: Intentio prima vocatur res realiter existent,
intentio autem secunda vocatur aliquid in anima rebus applicabite praedicabite de
nominibus rerum, quando non habent suppositionem personatem, sed simpticem, sicut
sunt „species, genus" Utrum autem talia sint realiter et subiective in anima an
obiective tantum, non refert ad propositum nee hoc spectat determinare ad logicnm,
qui tamen principaliter distinctionem inter nomina primae et secundae intentionis hakt
considerare , quia logicus praecise habet dicere , quod in ista propositione „homo est
species1' subiectum supponit pro uno communi et non pro aliquo significato suo; utrum
autem itlad commune sit reate vel non sit reate, nihit ad cum, sed ad metaphysieum.
...'.! Nomen secundae intentionis est ittud, quod imponitur ad significandum talia de
nominibus rerum praedicabitia , quando supponunt simpliciter et non pro suis significatis
(J) Haec est differentia inter nomina primae intentionis et secundae, quod
nomina primae intentionis sunt itla, quae, quando supponunt personaliter, praecise
stant pro rebus non inquantum praedicabitia de aliis; nomina secundae intentionis
stant pro aliquibus praedicabitibus de rebus. Vgl. Anm. 781 a. 796.
778) Quodl. IV, qu. 19: Large dicitur intentio prima esse signum intensibiU
existens in anima, quod non significat intentionem vel conceptus in anima vel alia
signa praecise; et isto modo non solam categoreumata mentalia, quae significant
res, quae non sunt significativae , sed etiam syncategoreumata mentalia et verba et
coniunctiones et huiusmodi dicuntur primae intentiones Sed stricte dicitur prima
XIX. Occam (Parteistellung).
dass kurzweg die Kategorien sämmtlich intentiones primae seien (wie
die allgemein reeipirte Annahme lautete) , sondern , wenn man bei den
Kategorien aucli an das Verhältniss einer lieber- und Unter-Ordnung, d. h,
eben an eine Urtlieilsverbindung denke, zeige sich, dass in einigen Be
ziehungen eine Kategorie als gemeinsamere Gattung einer anderen über
geordnet werden könne, welch erstere dann darum als secunda intentio
zu bezeichnen sei; denn das Entscheidende bleibe immer, dass die intentio
prima Dinge, nicht aber Zeichen, hingegen die intentio secunda
nur solche Dinge, welche Zeichen sind, bezeichnet779).
Sind somit die intentiones secundae, wie sich im Anschlusse an die
allgemein geltende arabische Tradition von selbst versteht, nichts Anderes
als. die Universalien,. so liegt in demjenigen, was wir bisher betrach
teten, bereits der innerste Kern jener Auffassung verborgen, welche Occam
in der Universalienfrage in bunt verschlungener Ausführung vertritt- Fas
sen wir nemlich rückblickend alle diejenigen bisher angeführten Stellen
in Eins zusammen, in welchen Occam den byzantinischen Begriff der suppositio
beizieht (Anm. 750, 757, 762, 768, 773, 777, 778), so erkenintentio
nomen mentute praecise natum esse extremum propositionis et supponere prol
rrf quae non est signum Simititcr large aeeipiendo dicitur intentio secunda
animae coneeptus, quae sunt naturalia. signa rerum, cuiusmodi sunt intentiones primae
stricte aeeeptae, sed ctiam prout signa mentalia ad placitum significantia signa syncategoreumatica
mentalia; et isto modo forte non habemus nisi vocate correspondens
intentioni secundae. Stricte autem aeeipiendo dicitur intentio secunda coneeptus, qui
praecise significat intentiones naturaliter significativas, cuiusmodi sunt genus, species,
differentia et alia huiusmodi IIa de intentionibus primis, quae supponunt pro
rebus, praedicatur unus coneeptus communis, qui est intentio secunda. Summa t.
lag. I, 12, f. 6 r. B: Sufficiat, quod intentio est quoddam in anima, quod est signum
naturaliter significans aliquid, pro quo potest supponere, vet quod potest esse pars
propositionis mentalis. Tate autem duptex est. Unum, quod est signum alieuius rei,
quae non est tate signum, et itlad vocatur intentio prima Large dicitur
intentio prima omne signum intentionalo existens in anima, quod non signifieat in
tentiones vel signa praecise, et Mo modo verba mentalia et syncategoremata
mentalia, adverbia, coniunetiones et huiusmodi possunt dici intentiones primae. Stricte
autem vocatur intentio prima nomen mentate natum pro suo significato supponere.
Intentio autem secunda est itla, quae est signum talium intentionum primarum, cuius- |
modi sunt tates intentiones „genus, species" et huiusmodi. Hiezu die betreffende
Stelle in Anm. 76S. /
779) Quodt. V, qu. 21: Utrum quodlibet praedicamentum sit prima intentio vel
secunda Praedicamentum dicitur dupliciter: uno modo aeeipitur pro primo et
communissimo in linea praedicamentali ; et isto modo quodlibet praedicamentum est
prima intentio vel nomen primae intentionis Alio modo aeeipitur pro toto ordine
aliquorum ordinatorum secundum superius et inferius, et sie praedicamentum componitur
ex incomploxis, ex quibus propositiones affirmativae et negativae natae sunt
constitui Et sie loquendo de praedicamentis in eo sunt aliquae intentiones primae
et aliquae intentiones secundae ; nam in praedicamento qualitatis et relationis est hoc
commune genus qualitas, nam omne, quod genus est, est qualitas mentis secundum
rei veritatem; simititer hoc commune genus est coneeptus relativus et ideo est in
genere relationis Intentio prima bene est superior ad intentionem secundam, nam
ens in communi est intentio prima et tamen est superior ad intentionem secundam,
quia omnis intentio secunda est ens et non e converso Ad intentionem primam
sufficit, quod significet aliquas res, quae non sunt signa, licet cum hoc signißcet
multas res, quae sunt signa. Intentio autem secunda non significat aliquam rem,
quae non est signum (über „res" in diesem Sinne s. Anm. 767;. Ein Duplicat dieser
ganzen Stelle s. unten Anm. S65.
344 XIX. Occam (Parteistellung).
nen wir sofort, dass Occam das Wesen der Allgemeinbegriffe in der
Suppositions-Fähigkeit erblickt (s. unten bes. Anm. 781, 797 f., 800, 806),
in welcher ihm ja auch die Differenz zwischen subiective und obieclive
gleichsam als getilgt erscheint (s. Anm. 762—764). Und diese 'principielle
Unterordnung der Universalienfrage unter den byzantinischen Be
griff terminus ist die besondere Eigentümlichkeit der Ansicht Occam's;
denn dass die Universalien wenigstens in einer dualistischen Nebenstellung
neben einem realen Sein auf subjectiver Seelenthätigkeit beruhen und im
Urtheile prädicativ auftreten, hatten schon Alexander v. Alessandria (Anm.
248), Radulph Brito (Ahm. 258), auch Aegidius (Anm. 403) , Johannes
Jandun (Anm. 426, 432) , Antonius Andreas (Anm. 457) und Bacontorp
(Arim. 690) hervorgehoben; ferner dass diese fubjective Seite an den
Universalien das Entscheidende sei, trafen wir bereits bei Durand (Anm.
560), Burleigh (Anm. 597), Armand (Anm. 632) und Gratiadei (Anm.
669); und endlich dass die subjective Function wesentlich im Sprachausdrucke
und der Namenbezeiehnung wirke, hatten schon Durand und
Armand wenigstens zugegeben (Anm. 551 u. 634), sodann aber Aureolus
förmlich als Princip ausgesprochen (Anm. 697). Somit können wir
in all diesen letzteren Wendungen bei Occam Nichts erheblich neues fin
den, wenn auch spätere Nachkommen, welche den thatsächlichen geschicht
lichen Verlauf nicht kannten oder ignorirten , sich einzig gerade diese
Seite aus Occam herauslasen und denselben so als den wahren Hort eines
nachmals sogenannten „Nominalismus" (s. z. B. Anm. 782) verehrten,
woraus dann eine theologische Polemik gegen den Occamismus erwuchs,
welche unbemerkt bis zum heutigen Tage auf die Geschichtschreibung der
Philosophie einen bedingenden Einfluss ausübte. Hingegen der wahre
geschichtliche Thatbestand liegt darin, dass Occam das Haupt der „Terministen"
war (— wir werden später diesen Parteinamen als einen übli
chen finden —), und nur dadurch hat er sowohl einen wirklich neuen
Standpunkt eingenommen, als auch auf den weiteren Verlauf der Logik
einfiussreich gewirkt.
Da die Universalien für die Logik nichts Anderes sind als „termini"
der Urtheile (vgl. Anm. 777 f. 797 u. bes. 798), so sind dem Logiker
eigentlich alle anderweitigen Fragen über die Existenzweise derselben
völlig gleichgültig 780). Aber wenn auch dergleichen Untersuchungen nur
den Metaphysiker berühren (Anm. 756 u. 777), so muss doch zur Vermei
dung schlimmer Irrthümer auch die Logik hierauf eingehen , und in die
ser Beziehung ist daran festzuhalten , dass alles äusserlich Existirende
schlechthin singulär ist (— diesen Grundsatz, welchen wir schon bei Herveus,
Anm. 400 f., und bei Durand, Anm. 560, träfen , wiederholt Occam
unablässig —) , und daher das Universale nie zu den äusseren Dingen
gehören noch auch ein Theil eines Dinges sein kann, sondern nur eine
unkörperliche psychische Veranstaltung (institutio oder intentio oder conceptus
förmatus) ist, welche die äusseren Dinge bezeichnet und zur sup-
780) Sent. 1, Dist. 2, qu. 4ÄA: Purus logicus non habet disputare, vXruru universqlia,
quae sunt termini propositionum, sint res extra animam vel tau tum in anima
vel in voce vel in scripte- ; et ideo non distinguit, sed aliquando . altribuif rei, quod
convenit universali termino propositionis et aliquando e converso.
XIX. Occam (Parteistellung). 345
positio für das Bezeichnete (nicht aber für sich selbst, vgl. Anna. 777,
796 u. 877) fähig ist, ähnlich wie auch in den Worten eine solche Ver
anstaltung der Bezeichnung liegt, nur mit dem Unterschiede; dass die
Worte , welche gleichfalls das von der inlentio Bezeichnete bezeichnen
(Anm. 774), aus einer lediglich willkürlichen Veranstaltung hervorge
hen781), so dass man in diesem Sinne auch von einem doppelten Uni
versale sprechen kann, nemlich von einem natürlichen {naturate, vgl.
Anm. 757 u. 774 f.) und einem willkürlichen, welches in den Worten
liegt 782).
Die Werkstätte der Natur beabsichtigt nur singuläre Dinge (s. Herveus,
Anm. 401 , und Durand, Anm. 560, sowie die gegnerische Ansicht
Burleigh's, Anm. 590), indem nur solche ursprünglich und an sich er
zeugt werden783). Im Denken aber entstehen die Universalien, indem
durch die Gegenstände auf lediglich „natürlichem" Wege ohne eigenes
Zuthun des Intellectus oder des Willens aus dem ersten Erfassen und
Festhalten (habitus, vgl. Anm. 759) des Gegenstandes bei ungehindertem
Gedankenlaufe von selbst ein zweiter Denkact veranlasst wird (causatur,
vgl. Scotus, ob. Anm. 116, und Herveus, ob. Anm. 408), welcher vor-
781) Expos, aur. Praedicab. Prooem.: Quamvis praedictae quaestiones non
ad logicum, sed ad metaphysicum sint pertinentes, quia tamen ex earum ignorantia
mutti moderni in multiplices errores in logica sunt elapsi, ideo de ipsis quid sit
dicendum, est docendum Quaelibet res imaginab'itis existens per se sine omni -
additione est res singularis et una numero, quia omnis res per se vel est eadem
vel diversa ab alia Nullam universalo est extra animam existens realiter in substantiis
individuis nec est de substantia vel esse earum, sed universaliter est tantum
in aniena vel est universate per institutionem , quomodo vox protata ....est univer
salis, quia de pturibus est praedicabitis non pro se, sed pro rebus, quas significat. ....
Non sunt nisi quaedam intentiones vel coneeptus formati per inteltectum exprimentes
esse rerum et significantes eas, et non sunt ipsae res, sicut signum non eit suum
significatum, nec sunt partes rerum (s. Anm. 794 f.), non plas, quam vox est pars
significati sui, sed sunt quaedam praedicabitia de rebus non pro se, quia . . . . non
supponunt pro se, sed pro suis significatis , quae sunt res singulares ...... Praeter
ista ipsae voces correspondentes possunt aliquomodo genera vel spicies appeltari pro
tanto, quia omne ittud, quod significatur per intentionem vel coneeptum, in anima
significatur per vocem et e converso; tamen hoc non est nisi ad placitum instituentis.
Universalia non sunt corporalia , quia non sunt nisi in mente , in qua non est
aliquod corporate.
782) Summa t. log. I, 14, f. 6 v. B: Universalo duplox est. Quoddam est uni
versate naturate, quod est signum naturalo praedicabite de plaribus ad modum, quo
fumus naturatiter significat ignem et gemitus infirmi dolorem et risus inferiorem laetitiam
; et tate universate non est nisi intentio animae, ita quod nulla suhstantia extra
animam nec aliquid aeeidens extra animam est talo universalo; et de tali loquar in
capitulis sequentibus (also ist dieses das logische Universale). Aliud est universate
per voluntariam institutionem, et sie vox prolata, quae est vere qualitas una numero,
est universalis, quia est signum volantaric institutum ad significandum ptura; unde
sicut vox dicitur communis, ita potest dici universalis, sed hoc non habet ex
natura rei , sed tantum ex placito instituentium. Ebend. 22, f. 9 vi A: De tali
universali , quod est universate ad placitum , non loquor, sed de Mo, quod ex
natura sua habet, quod sit universate. So also steht es mit dem angeblichen
„Nominalismus" Occam's derartig, dass ihm das Sprachliche nur ein secundäres
Willkürliches ist.
783) Sent. I, Dist, 2, qu. 4 X: Ajens naturalo in agendo intendit veram rem
singularem , quia itlad intendit, quod per se et p¥imo producitur , sed res singularis
per se et primo producitur.
346 XIX. Occam (ParteisteUung).
.stellungsweise auf ein Sein gerichtet ist, welches dem vorher gegenständ
lich ergriffenen Sein adäquat ist784). So fällt die thomistische „reflexio"
(ähnlich wie bei Scotus , Anm, ,124) bei richtiger Erwägung des intuiti
ven Erfassens (s. Anm, 746) van selbst hinweg 78 5); denn bezüglich der
Reihenfolge der Entstehung ist das erste Erkannte stets ein Singuläres,
d. Ii. ein concretes Ding, nicht aber ein Zeichen (wie z. B. ein Begrilf
oder ein Wort), da es ausserhalb der Seele nur singulare Dinge gibt;
aber auf diese erste intuitive Erkenntniss folgt unmittelbar ein erstes abstractes
Erfassen, welches bereits den Charakter der Gemeinsamkeit trägt,
und soweit dann dieses Gemeinsame dem Singulären adäquat ist, tritt
das Erkannte als ein Universale mit diesem ihm gebürenden Vorränge
auf786). Versteht man unter abstractem Erfassen ein Absehen von der
vielheitlichen. Singularität, und folgt man der wahrscheinlichen Annahme,
dass die Universalien eine gegenständliche Existenz ,in der Seele haben
(s. Anm. 763 u. 768), so wird in Folge dessen, dass das Universale dem
Singulären adäquat ist, das abstracte Erkennen und das sinnlich intuitive
Erkennen das nemliche sein ; hingegen wenn man Abstraction als ein Ab
sehen von Existene oder- Nicht-Existenz des Gegenstandes nimmt, so un
terscheidet sich dieselbe vom intuitiven Erfassen, da letzteres auf ein
jeweilig Existirendes gerichtet ist; aber dennoch liegt auch dann der Un-
784) Ebend. II, qu. 25 P : Universalia et intentiones seetmdae causantur naturaliter
sine omni activitate inteliectus et volantatis a notitiis ineomptexis terminorum
per istam viam, quia primo cognosco aliqua singularia in particulari intuitive vel
ubstractive, et hoc causatur (vgl. Anm. 806) ab obiecto vel hubitu derelicto ex primo
actu, et habita notitia statim ad eins praeeentiam, st non sit impedimentum, sequitar
naturaliter alius actus distinctus a primo terminatus ad aliquid talo esse obiectivum,
qualo priIis vidit in esse subiectivo, et itte actus secundus producit universalia et intentiones
secundas.
785) Sent. Prolog, qu. 1 UU: Proprig loquendo et stricte nulla est inteltectio
reflexa, quia reflexio stricte sumpta inelnßit necessaiio ad minus duo, sieut patet in
motu locali reflexo ;.. aeeipiendo tamen reflexionem large concedo, quod itla intelloctio
est reftexa, cum hoc tamen stat, quod est intuitiva.
786) Quodl. I, qu. 13: Utrum primum cognitum ab inteltectu primitate generationis
sit singulare. Et videtur primo, quod non, quia universate est primum et
proprium obiectum intelloctus In oppositum: Idem omnino est obiectum sensus
et inteltectus; sed singulare est primum obiectum sensus tali primitate Sciendum
est, quod hic capitur singulare pro re, quac est unum numero et non est signum,
quomodo dictio scripta, coneeptus et vox > Secundo sciendum est, quod non
intelligitur ista quaestio de quacunque cognitione singularis, quia quaecunque cognitio
universalis sie est singularis, .....sed de cognitione propria simplici et singulari —
Dico tunc primo, quod singulare praedicto modo aeeipiendo est primo cognitum,
quia res extra animam, quae non est signum, tali cognitione primo intelligitur,
sed omnis res extra animam est singulare, .. Secundo dico, quod cognitio simples
et propria singularis et prima tali primitate est intuitiva Tertio dico, quod
cognitio prima abstractiva primitate generationis et simptex non est cognitio propria
singularis, sed communis, sieut de venientc a remotis patet, quod causat sensationem,
virtute cuius possum tantum iudicare, quod itlad visum est ens; manifestum
est, quod in Mo casu cognitio abstractiva, quam habeo primo primitate generationis,
est cognitio entis et .nultius inferioris , et per consequens non est coneeptus proprius
singularis Intuitiva est propria cognitio singularis non proptcr majorem assimitationem
uni quam alteri, sed quia naturaliter ab uno et non ab altero causatur
Coneeptus generis nunquam abstrahitur ab uno individuo Universalo est obiectum
primum primitate adaequationis , non primitate generationis. Vgl. Anm. 806 u. 810
a. Ende.
XIX. Occam (Parteistellung). 347
terschied beider Erkenntnissweisen nur in ihnen selbst, d. h. . nur in der
geistigen Function, nicht aber etwa in den Objecteji derselben 7S7).
Das Universale ist somit kcinenfalls eine ausserhalb der Seele existirende
Einzeln-Substanz , denn ausserdem könnte jedes' coucrete Wesen
ein Universale sein, sowie auch mit der Vernichtung eines Individuums. so
fort die ganze Gattung untergehen müsste; sondern das Universale ist nur
eine psychische intentio, und wenn man diese nach richtiger Auffassung
mit actus intelligendi ideutificirt (Anm. 757 u. 768),, so ist sie ein na
türliches Zeichen, welches ebenso, wie z. B. durch Seufzen Schmerz be
zeichnet wird, als Bestandteil eines inneren Urtlieiles, d. h. als terminus,
einen äusseren Gegenstand bezeichnet und hiemit nur der prädicativen
Aussage dient, während Substanzen als solche, wie sich von selbst ver
steht, nicht Prädicat oder Subject eines Urtheiles sein können, wenn man
nicht auf sophistische Spielereien verfallen will 7 8 ?). Die Gemeinsamkeit
aber (communitas) , welche dabei den Universalien als ausgesagten zu-
787) Sent. Prolog, qu.l Z: Notitia abstractiva potest aeeipi dupliciter: uno modo,
quod sit respectu alicuius abstracti a multis singularibus ; et sie cognitio abstractiva
non est nisi cognitio alicuius universalis abstrahibitis a muttis, et si universate
sit vera qualitas existens in anima subiective , quod potest teneri probabititer, concedendum
est, quod itlad universalo possit videri intuitive et quod eadem est notitia
intuitiva et abstractiva Aliter aeeipitur cognitio abstractiva, secundum quod abstrahit
ab existentia et non-existentia ...... . Notitia intuitiva est talis, quod .... .si {
Socrates in rei veritate sit albus, . potest evidenter cognosci, quod Socrates est
albus; et universaliter omnis notitia incomptexa termini. vel terminorum seu rei vet
rerum, virtute cuius potest evidenter cognosci aliqua veritas contingens, maxime de
praesenti, est notitia intuitiva. Abstractiva autem est ista, virtute cuius de re contingenti
non potest sciri evidenter, utrum sit vel non sit, et per itlum modum abstrahit
ab existentia et non-existentia ....... Aliquando propter imperfectionem notitiae intuitivae
potest aeeidere , quod nullae vel paucae veritates contingentes de re sie
intuitive cognita possint cognosci . (CC) Omne ittud et sub eadem ratione, quod
erit obiectum intuitivae, potest esse obiectum abstractivae, et manifestum est, quod
quidquid realo potest cognosci abstractive, potest etiam cognosci intuitive ..... . (G.G)
Ideo dico, quod notitia inluitiva et abftractiva se ipsis differunt, et non penes obiecta
et penes causas suas quascunque, quamvis naturaliter notitia intuitiva non possit esse
sine existentia rei, notitia autem abstraefiva potest esse naturaliter ipsa re simpliciter
destructa.
788) Summa t. log. I, 15, f. 6 v. B: Quod nultum universate sit atiqua sub
stantia extra animam existens, evidenter probari potest....,. Nullam universalo est
substantia singularis et una numero; si enim diceretur, quod sie, sequitar, quod
Socrates erit aliquod universate, quia non est maior ratio, quod unum universalo sit
una substantia singularis, quam alia Sequeretur, quod deus non posset unum
individuum simpliciter annihitare, nisi cetera individua destrueret, quia, si annihitaret
aliquod Individuum, destrueret totum, quod est de essentia ittius Nutlam unirversalo
est substantia, qualitercunque consideretur ; unde consideratio intelloctus non
facit, quod aliquid sit substantia vel non- substantia, quamvis significatio termini
faciat, quod de Mo, non pro se, praedieetur hoc nomen „substantia1' vel non praedicetur
Quodlibet universate est intentio animae, quae secundum unam probabitem
opinionem ab acta intetligendi non distinguitur ; unde dicunt, quod intentio,
qua intelligo nomine s , est signum naturate significans hominem, ita naturate , sicut
gemitus est signum infirmitatis vet doloris ; et est talo signum, quod potest stare pro
hominibus in propositionibus mentalibus, sicut vox potest stare pro rebus in propositionibus
vocalibus Quod autem substantia non sit nata praedicari, patet,
quia, si sie, sequeretur, quod propositio componeretur ex substantiis particularibus
et per consequens subiectum erit Romae et praedicatum Oxoniae (bezüglich des letz
teren vgl. Anm. 599).
348 XIX. Occani (Parteistellung).
kommt, ist nicht etwa eine objectivc Wesens-Identität des Universalen und
des Singulären, sondern beruht lediglich auf dem Begriffe des „Zeichens"
(signum), welches ja als solches mehrerem Bezeichneten gemeinsam ist 789);
und daher wird bei Erkenntniss eines Universale hinwiederum nicht aus
schliesslich Öder einseitig bloss der geistige Begriff erkannt , sondern zu
gleich mit ihm gemeinsam auch das Singuläre , auf welches er sich be
zieht790). Aber dabei dürfe man sich durch das Wort „singularis" nicht
täuschen lassen, denn dasselbe habe einen doppelten Sinn : nemlich einer
seits bedeute „singulare" dasjenige, was Eines und nicht Vieles ist, und
in diesem Sinne sei Alles und Jedes ein Singuläres , mag es ein Ding
oder ein Zeichen oder eine 'intentio oder ein Universale sein, indem auch
letzteres irgend Ein bestimmtes psychisches Moment ist, und somit gebe
es in diesem Sinne, da für die Philosophie Nichts zugleich Eines und
Vieles ist (— anders in der Theologie, welche ja lehrt, dass t.*3 ist,
vgl. Anm. 733 —), überhaupt gar kein Universale; hiegegen andrerseits
bedeute „singulare" dasjenige, was in der Einheit seines Seins auch nur
Eines (nicht aber Vieles) „bezeichnen" kann, und in diesem Sinne bestehe
ein Unterschied oder selbst ein Gegensatz zwischen dem Singulären und
dem Universale, insoferne letzteres, während es allerdings Eines ist, zu
gleich wesentlichst den Beruf hat , Mehreres zu bezeichnen , und somit
gebe es von Natur aus sowohl singulare als auch universelle intentiones
animae, eine Unterscheidimg, welche bei den Worten nur auf willkürli
cher Einrichtung (Anm. 757, 774, 781) beruhe, daher auch die Singu
larität, vermöge deren ein Wort „terminus discretus" ist, als dritte Be
deutung des „singulare" genommen werden könne791). ,
: — i. , . . •, .. ,•
KV) Expos, aur. t'raedicab. de genere: lllad, quod praedicatur de plarihus
differentibus specie, non est aliqua res, quae sit de esse itlorum, de quibus praedi
catur, sed est una intentio in anima tiaturaliter significans omnes itlas res, de qui
bus praedicatur Et ideo genus non est commune plaribus per identitatem in eis,
sed per quandam communitatem signi, quomodo idem signum est commune ad plvra
signata Divisio praedicabitium non est dJVisio primo rerum, quae sint in je
ner? substantiae, sed est divisio nominum vel coneeptuum vel intentionum in anima.
790) Sent. I, Dist. 2, qu. 4 Q: Secundum unam opinionem intelloctus inteitigendo
hominem, non intelligendo aliquem hominem singularem, non intelligit rem
unam de genere substantiae, sed tantum intelligit quendam coneeptum mentis ......
Sed secundum alt am opinionem vere intelligitur quitibet homo singularis, non cogni
tion« propria nec aequivatenti, sed communi tantum.
791) Expos, aur. Perierm. C. 5: Vox est singularis in se, sc. quia est una res
et non plares ; potest tamen esse universatis per significationem et praedicationem.
..... Singulare aeeipitur dupliciter: uno modo pro eo, quod est unum et non plara,
et isto modo quaelibet res, sive sit signum ' sive signatum sive vox sive conceptus, dicitur
singularis, et sie nulla res est universalis, ..... quia nihit est unum et plara
secundum phitosophus, quamvis secundum theologos posset concedi, sed de hoc non
est modo turandum (d. h. die Trinitäts-Lehre liegt ausserhalb der Philosophie)
Alio modo aceipitur pro eo, quod non est praedicabite et quod non significat plara,
et universate dicitur per oppositum ittud, quod praedicatur de pturibus et est signum
plurium et plara signifkat, quamvis ipsum in rei veritate sit unum et non plara,
et isto modo secundo aeeipiendo singulare et universate non est idem Inten
tionum animae quaedam sunt universates et quaedam singulares, voees autem non
sunt singulares nec universates nisi per institutionem sive ad placitum. Summa t.
log. I, 14, f. 6 v. B : Singulare potest sumi dupliciter, Uno modo hoc nomen „sin
gulare" significat itlad, quod est unum et non ptura; et hoc modo tenentes, quod uni
versate est quaedam qualitas mentis praedicabitis de plaribus, non tamen pro sc, sed
XIX. Occam (Parteistellung). 349
Kehrt somit Occam betreffs der Universalien ebenso wie bei intentio
(Anm. 778) immer wieder auf die Aussagbarkeit, auf „dici de pturibus'',
und somit grundsätzlich (vgl. Anm. 768) auf das Urtheil zurück m), so
ist es schliesslich eben dieser nemliche Standpunkt, welchen, er in peinli
cher Ausführlichkeit und unter scrupulöser Formulirung aller, möglichen
Fragen, aller Gründe und Gegengründe, bei der Discnssion über die Uni
versalien im Commentar zu Petrus Lombardus vertritt. Folgen wir dem
dortigen Verlaufe (einige anderweitige Belegstellen aus anderen Schrifteu
bei einzelnen Punkten nicht vernachlässigend), so begegnet uns als erste
die Frage, ob die Universalieu wirkliche Dinge ausserhalb der Seele seien,
welche den einzelnen Dingen, deren gemeinsame Prädicate sie sind, we
sentlich innen einwohnen , während sie von denselben real verschieden
sind; und indem, nun gegenüber dem Standpunkte der subjectiv psychi
schen Auffassung diese Frage dennoch im Hinblicke auf die Wesens-Ein
heit gleichnamiger Individuen und auf die Unvergängliclikeit der Allge
meinbegriffe manigfach bejaht werde 793), bemerkt hiegegen Occam vorerst,
piu illis plaribus, dicere habent, quod quodtibet universate est vere et reatiter singu
tare (diess beruht auf einer schon von Middletoa, ob. Anm. 230, benützten Steile
Avicenna's) Aliter aeeipitur nomen „singulare" pro omni eo, quod est unum et ',
est signum alieuius singularis nec est natum esse signum plarium. Et sie nuttum
universalo est singulare, quia quodlibet universate natum est esse signum plurium.
Unde vocando universalo aliquid, quod non est unum numerv, quam aeeeptionem
mutti tribuunt universuli, dieo, quod nihit .est universalo, nisi forte abutetur vocabulo
dicendo, populam non, esse .unum numerq et esse universale ; s.ed puerite esset..
Vicendum est igitur, quod quodlibet universalo est una res singulqris, et .ideoi , non est
universate nisi per significationem, quia est signum pturium Forma, quamvis in
comparatione individuorum sit universalis, tamen in comparutione animae singularis ,
in qua imprimitur, est individua, ipsa enim est una ex formis, quae sunt in intelloctu.
Ouodl. V, qu. 12: Utrum universalo sit singulare Logice. hquendo tripliciter
aeeipilar singulare et individuum. Uno. modo dieitur singulare, quod est una
res numero et non plares res; alio modo dieitur singutare, .res extra animam, quae
est una et non ptures nec est signum alieuius; tertio modo signum proprium
uui, quod vocatur teiminus discrelas .. Universalo est singulare et individuum
primo modo, quia vere est una qualitas mentis singulqris et non est ptures qualitates.
Sed secundo modo non est singulare, quia nullv modo est. res extra animam
quodeunque universalo; simititer universate non est singulare tertio modo, quia uni
versalo est signum naturale vel votuntarium commune plaribus et non tantum uni.
S. Anm. 839. ,.,„...,, '
792) Expos, aur. Praedicab, de specie: Ordo praedicamentalis non componitur
ex rebus extra aninf am, sed ex coneeptibus et intentionibus in anima, quae non ha
bent aliquem ordinem, nisi quod unum est communius et dieitur de plaribus et ittud
vocatur superius, et aliud est minus commune et dieitur de paucioribus el itlad est
infeiius ..... Speeies continet individua non sicut quoddam tvtum, de cuius essentia
sint individua, sed rontmen hic idem est quod de plaribus praedicari.
793) Senf. I, Dist. 2, qu. 4 A:, Quaero, utrum itlad, quod immediate et proxime
denominatur ab intentione universalis et univoci sit aliqua vera res extra ani
mam intrinscca et essentialis illis, quibus est univoca et communis, distincta realiter
ab iltis. Primo, quod sit vera res essentialis et intrinseea iltis, quibus est commune,
videtur, quia isti duo homines, universalis et particularis sciticet, cui aeeidit
univocatio, sunt unum essentialiter ; sed itlad, quod est unum essentialiter cum aliquo
ente reali extra animam, est vere res et essentialis alicui rei Secundo, quod
sit res .distincta realiter, videtur, quia impossibite est, eandem rem esse corruptibitem
et incorruptibitem ; sed universatia sunt incorruptibitia, ..... ergo non sunt eaedem
res cum singularibus . Ad oppvsitum: ...... unum et ens sunt ex rebus universalibus,
quae non habent esse exira animam Ad istam quaestionem est una opinio,
350 XIX. Occam (Parteistellung).
dass bei solcher Annahme die Universalien bereits singularisirty d. h. zu
concreten Einzeln-Dingen gemacht seien, hei Welchen eine angebliche communicabilitas
(thoniistische Ansicht, s. Abschn. XVH, Anm. 380—392 u.
494) einerseits zweifelhaft bleibe und andrerseits eine Singularisirung oder
örtliche Vervielfältigung doch nicht ausschliesse ; ferner dass die Universalien
dann nur Summanden oder Theile (vgl. Anwi. 781, 799 f.) des We
sens der Einzelndinge sein könnten, wornach in einem Individuuni ebenso
viele „res" stecken müssten, als liniversalien von ihm ausgesagt werden;
ausserdem dass das Universale nicht Gegensätze in sich aufnehmen könne,
was doch bekanntlich bei Substanzen wesentlich - der Fall - sei; endlich
"dass mit der Vernichtung Eines Individuums der Untergang der ganzen
Gattung verbunden sein müsste794). Ueberhaupt ja sei die Annahme einer
derartigen Existenz der Universalien weder zur Erklärung des Urtheiles
nötig oder zulässig, weil der Theil (— Theile aber seien in solchem
Sinne die Universalien —) nicht wesentlich vom Ganzen prädicirt werden
könne, noch bedürfe man derselben zum Behufe der realen Disciplinen,
weil für diese das Urtheil allein genüge (s. sogleich Anm. 797 f.), noch
auch endlich zum Behufe der Definition , da -diese immer etwas vom de-
: i .1. i' .i','. o:i i .i. ,';„! i . ..- / ..., - i .... . :,, ,
quod quodlibet universate univocum est quaedam res existent extra animam realittr
in quolibet singulari et de essentia cuiustibet singularis distincta realiter a quolibet
singulari et a quolibet alio universali Pro itla opinione arguunt multipliciter,
d. h. es werden nun dreizehn Gründe für dieselben angerührt.
794) Ebend. D: Ista opinio est simplieiter falsa et absurda; ideo arguo contra
eam primo sie: Nulla una res numero non variata nec multiplicata est in plaribus
suppositis vel singularibus nec etiam quibuscunque individuis creatis simul et semel,
sed talis res si poneretur, esset una numero, ergo non esset in plaribus singularibus
nec de essentia ittorum . Sed res singularis et universatis per se sunt duae res
distinctae realiter et aeque simplices, vel res universalis est magis simptex, nec wah
rem pturalitatem rerum intrinsecam incladit una quam alia, sc. res universalis quam
singularis; igitur si res singularis est una numero, res universalis erit una numero.
Si dicitur, quod itla res universalis est realiter communicabitis multis et est
realiter in multis, non sie autem res singularis, et ideo, quamvis non mcladat itifrmsece
maiorem plaralitatem rerum, non tamen est una numero sieut res singularis, con
tra quaero, quomodo est communicabitis multis et quomodo est in multis Si di
citur, quod ipsa non variata in se nec multiplicata communicatur multis et distincta
remanet realiter ab illis, talis communicabititas vel existentia in multis non excladit
unitatem numeralom Omnis res faciens numerum cum alia re distincta est una
res numero vel ptures res numero ; sed talis res universalis si ponatur, vere facii nu
merum cum re singulari; ergo ipsa est una res numero vel ptures res numero; sed
non est plares res numero ; ergo est una numero St dicitur , quod itla res
universatis est de essentia Socratis et non tota essentia Socratis, quin tunc non esset
res alia a Söcrate , ergb est pars essentialiter Socratis , ex itto seqnuntur multa ab
surda Seguereiur , quod tot essent res realiter distinctae in quolibet singulari,
quot sunt universalia praedicabitia univoce de eodem Omnis res extra animam
in genere substantiae est suseeptiva contrariorum ; ergo si sit aliqua substantia uni
versalis, vere erit suseeptiva contrariorum; sed nultum universate est suseeptivum con
trariorum; ergo nullam tate universate est res realis in genere substantiae. Summa t.
log. II, 2, f. 25 v. B: St humanitas sit alia res a singularibus et sit de essentia
singularium , ergo idem non variatum esset in plaribus, et ita unum non variatum
numeraliter esset in diversis locis; quod est falsum. Simititer idem non variatum
danmatum in Juda et salvatum in Christo, et ita aliquid esset damnatum et mistrum
in Christo; quod est absurdum. Simititer tunc deus non possei aliquid individmim
annihitare, nisi destrueret omnia individua eiusdem generis.
XIX. Occam (Parteistellung). 351
flnirten Gegenstande Verschiedenes ist 795). Hiezu aber fügt er noch einen
anderen Einwand, welcher nach der Lehre von consequentia formulirt ist
und auf der Theorie der suppositio beruht (vgl. Anm. 777 u. 781); nemlich
falls das Universale in dem angegebenen Sinne eine „res" wäre,
d. h. nicht bloss ein Zeichen für ein Bezeichnetes, so müsste es befähigt
sein, für sich selbst snpponirt zu werden ; dann aber käme man bei der
Folgerung „Mensch ist eine Species, also ist Thier eine Species" oder bei
dem Urtheile „Die niederste Species ist eine Substanz" zu falschen Be
hauptungen, sowohl wenn man nach suppositio personalis,' als auch wenn
man nach suppositio simptex verfährt; also könne das Universale nicht
eine res sein 79,i). Ausserdem müsse um der logisch Ungeübten willen
bemerkt werden, dass der Bestand der realen Disciplinen durchaus nicht
einen Einwand gegen die Subjectivität der psychisch erfassten . Universa
lien in sich schliesse (wie Burleigh gemeint hatte, s. ob. Anm. 591 u. 598);
denn vor Allein habe jede Wissenschaft, möge sie real oder rational sein,
nur Urteile zum Gegenstande, weil Urtheile allein es seien, welche „gewnssi"
werden (s. Anm. 754), wobei es , für die Wahrheit des Urtbeiles
gleichgültig sei, ob es aus Geschriebenem oder aus gesprochenen Worten
oder innerlich aus Begriffen bestehe; Worte ja seien bei jeder Wissen
schaft üblich , der Unterschied hingegen liege nur darin, dass bei den
realen Disciplinen die Worte, (oder termini) durch suppositio auf concrete
einzelne Dinge , bei den rationalen durch suppositio auf. Begriffe,
und bei den grammatischen Theorien durch suppositio auf Worte selbst
795) Sent. I, a. a. 0.: Ideo dieo aliter ad quaestionem, quod nulla res realiter
distincta a singularibus rebus et intrinseca eis est universalis et communis eis, quia
talis res non esset pouenda nisi ad salvandam praedicationem e ssen tiatem unrus de
altem vel ad salvandam scientiam de rebus et diffinittones rerum, quas omnes innuunt
arguentes pro opiniöne l'latonis. Sed primum non vatet, quia. 'Co ipso, quod
ponitur intrinseca ibi et distincta a re singutari, oportet, quod sit pars rei, sed pars
n'on potest praedicari essentialiter de re Nee propter secundum oportet ponere,
quia ad habendum scientiam reatem sufficit habere propositiones per se, quae possunt
haberi sine tali alia re Nee oportet tatem rem ponere propter tertium ...... (F)
quia nunquam diffinitio et diffinitum sunt eadem res; sicut enim non sunt idem 1erminus,
ita non sunt eadem res, hoc non obstante, quod pro eadem re supponunt (letz
teres ebenso Summa t. log. 1, 20, f. 8 v. B, und hiezu Anm. 848). , '
796) Ebend. Ab inferiori ad superius est bona consequentia (s. Ahsens.- XVII,
Anm. 623), quando sc. superius et inferius supponunt pro rebus ceteris, quamvis non
sequitur, quando supponunt pro se ipsis ; ergo sequitur „homo est species, ergo animat
est species11 ; qmero ergo, quomodo supponit „anima/'1; mt personaliter, et tunc
haec est falsa, quia nullam animai est species; aut simpliciter, et tunc est falsa,
quia tunc animai supponit pro Mo communi, et itla res communis non est species
specialissima, sed genus Fraeterea si haec sit vera „species specialissima est
substantia'' , aut substantia supponit simpliciter aut personaliter: si simpliciter, tunc
haec est falsa, quia tunc species speciatissima esset genus generalissimum; si personatiter,
adhuc est fatsa, quia tunc supponit pro suppositis et singularibus, et per consequens
species specialissima esset aliquid singulare. Ideo dico, quod nulla res talis est, quae
sit universalis et intrinseca illis, quibus est communis. Summa t. log. I, 66, f. 21
Vi B: Suppositio simptex est, quando terminns supponit pro intentione animae (s.
unten Anm. 877 n. 879), quae aliquando est communis plaribus per praedicationem,
atiquando vero est propria uni; et ratio huius est, quod nihit est a parte rei, quando
sit simpliciter singulare, tlnde error itlorum, qui credebant, aliquid esse in re prae
ter singulare, et quod humanitas distincta a singularibüs1 est' aliquid' in ' individuis et
de essentia eorum, induxit eos in Mos errores et multos alios iogicales.' 1
352 XIX. Occam (Parteistellung).
sich, beziehen (vgl. Anm. 776); jene inneren Urtheile aber, welche allen
ausgesprochenen Urteilen zu Grunde liegen (Anm. 769), seien eben nur
aus solchen terjmini zusammengesetzt , welche Begriffe sind 797). Darum
solle, man . auch mit Sophistereien, welche dem juristischen Gebiete der
Stipulation entnommen sind (s. ob. Anm. 590), nicht weiteren Unfug trei
ben; dem) sowie jene derartigen Beispiele sich einfacli durch suppositio
eonfusa tantum (s. Absclin. XVII, Anm. 205 ff.) lösen, so komme über
haupt in. den Urtheüen Alles auf die suppositio an, deren Kenntniss in
allem Detail allerdings Sache des Logikers sei 798).
Die zweite Frage, welche dahin geht, ob die Universalien als wirkliche
797) Senf.' a. a.' O. qu. 4 M: Scientia realis non est semper de rebus tanquam
de illis, quae immediate sciuntur, sed de aliis pro rebus tantum supponentibus
Propter atiquos inexercitatos in logica sciendum est, quod scientia quaelibet, sine sit
reatis sine rationalis, est tantum de propositionibus tanquam de illis, quae sciuntur,
quia solae propositiones sciuntur Sicut propositio prolata vere componitur ex
vocibus et propositio scripta vere componitur ex seripturis , ita propositio tantum
concepta componitur tantum ex intettectionibus vet conceptibus seil intentionibus animae
..... Sicut propositio prolata scitur, ita propositio in mente, quae nultius
linguae est, vere scitur ..... Scientia aliquarum tatium propositionum prolatarum est
realis et. aliquarum rationalis, et tamen Ma scita et omnes partes islorum vere sunt
voces, quia, cum partes aliquarum supponunt et stant non pro se ipsis vocibus, sed
pro rebus extra, putä pro subiectis, ideo itlarum propositionum scientia dicitur realis;
aliae autem partes1 aliarum propositionum stant pro ipsis conceptibus mentis, ideo scientia
itlarum potest dici rationatis vel logicalis; et istarum propositionum protatarum, e.g.
„homo est vox bissyllaba", potest dici grammatica. Et tamen omnes propositiones tales
et partes earum sunt voces, et sotum dicuntur ad diversas scientias pertinere, quia
partes pro diversis supponunt, quia aliquae supponunt pro rebus, aliquae pro conceptibus
mentibus, et aliquae pro ipsis vocibus. Ergo eodem modo proportionabititer de proposi
tionibus in menfe, quae vere possunt sciri a nobis, quia omnes termini itlarum sunt
tantum conceptus et non sunt ipsae substantiac extra In ista propositione in
mente „omne corpus componitur ex materia et forma singulari" non fit suppositio
pro aliquo corpore universali, quia nullam talo corpus est, sed scientia istomodo
est de rebus singularibus, quia pro ipsis singularibus termini supponunt. Ebend. K:
Nihit refert ad scientiam realem, an termini propositionis scitae sint res extra mimam
vet tantum sint in anima, dummodo stent et supponunt pro ipsis rebus extra ,
et ita propter scientiam reatem non opportet ponere talos res universalos distiutas
realiter a rebus singularibus. Hiezu Anm. 843 a. Ende.
798) Ehend. X : Si proterviatur, quod haec est vera „aliquis promittit, se
dalarum alten aliquem equum" , ItUtc quaero : aut iste promittit alteri rem aliquam
singularem aut universalom aut coneeptum. Non rem singularem, quia non ptus
unam, quam aliam, et ita vel nuttum equum promittit et ita possei teuere promissum
nutlam equum dundo, vel promittit quemlibet equum et ita non possei teuere promis
sum nisi dando quemlibet equum. Si promittat rem universalom, habetur propesitum.
Si coneeptum, hoc non est verum, quia promittit veram rem Ista cavittutio nm
esset hie, ponenda, nisi quia aliqui putantes, se scire logicam, ponderarent talia putritia,
propter quae ponuntur multa absurda circa suppositionem terminorum Est
faltacia figurae dictionis commutando unum modum. supponendi in alium
ista propositione „equum" supponit confuse tuntum vet aliquo modo consimiti, quin
non supponit confuse et distributive Saepe terminus praedicatus habet supposi
tionem confusam tantum vel aliquam, quantum ad praedicata , consimitem cum signo
distributivo praecedenti ; verumtamen utrum vi sermonis habeat suppositionem confusam
tantum vet non, ad praesens non curo, et ideo ista omittuntur, quia pertinent ad togicos.
Ignorautia tamen istorum facit multa difficitia et in theotogia et in aliis scieutiis
realibus, quae, si ista pueritia essent perfecte scita, essent vatde facitia. Hiezu
d. Schlass d. Anm. 879; vgl. auch Anm. 806; die logische Losung aber des juri
stischen Beispieles s. unten Anm. 885.
XIX. Occam (Parteistellung). 353
äussere Dinge in den Individuen , von welchen sie reell verschieden
seien, mittelst einer Vervielfältigung reell existiren , liegt eigentlich näher
an der Controverse über das Princip der Individuation, wurde aber jeden
falls nur von Halb-Thomisten auf Grundlage Albert's (s. Abschn. XVII, Anm.
378, 381 f., 393) bejaht; denn soweit unsere Kenntniss der verschiede
nen Parteistellungen reicht, finden wir diese Ansicht hauptsächlich von
Herveus (ob. Anm. 411 u. 416), theilweise auch von Gottfried von Fontaines
(ob. Anm. 66) und von Aegidius (ob. Anm. 382 f.) vertreten; Occam
aber bekämpft dieselbe darum, weil im Hinblicke auf die Verschiedenheit
der Individuen dann zuletzt ebenso viele niederste Arten statuirt werden
müssten, als es Individuen gibt, und weil auch hier das Universale zu
einem real verschiedenen wesentlichen Theile des Einzeln-Dinges gemacht
werde, während das Bestehen eines Theiles im Wesen , wenn überhaupt
zulässig, nur in der prädicativen Aussage der Artbegrifle im Vergleiche
mit den Gattungsbegriffen gefunden werden könne 799), sowie man bei
Allem stets das Verhältniss der Aussage und der Suppositions-Fähigkeit
als einzig richtiges im Auge behalten müsse 800).
Die Beantwortung hingegen der dritten Frage, welche gleichfalls in
das Princip der Individuation hinüberspielt, nemlich ob die Universalien
etwas ausserhalb der Seele Bestehendes seien , welches nur formaliter
(nicht aber real) vom Individuum verschieden sei, ist direct gegen Scotus
799) Senf. I, Dist. 2, qu. 5 A: Quaero secundo, utrum universalo et univocum
sit vera res extra animam realiter distincta ab individuo, in eo tamen realiter existens
reatiter multiplicata et variata (B) Est una opinio, quae imponitur doctori subtiti
a quibusdam , sicut ab aliis opinio recitata in praecedente quaestione (d. h.
Anm. 793) sibi imponitur (sonach bestanden damals sogar darüber Meinungsver
schiedenheiten, was Lehre des Scotus sei und was nicht; jedenfalls aber waren die
beiderseitigen Referenten, auf welche sich hier Occam beruft, ziemlich unwissende
Menschen, wahrscheinlich ächte Thomisten); et est opinio, quod universalo est vera
res extra animam distincta reatiter ab una differentia contrahente, realiter tamen
multiplicata et variata per tatem differentiam contrahentem. Sed ista opinio videtur
esse simpliciter falsa, quia (C) humanitas Socratis realiter distinguitur a diffe
rentia contrahente Mam humanitatem (d. h. wenn zum Universale die Individuation
als etwas Verschiedenes hinzutreten soll) Si humanitas sit alia et atia, ergo
(of erunt species specialissimae, quot sunt individua (D) Dico ad quaestionem,
quod in individuo non est atiqua natura universalis realiter distincta a differentia
eontrahente, quia non posset ibi poni talis natura, nisi esset pars essentiatis ipsius
individui Simititer si in individuo essent talia duo realiter distincta, non videtur
incladere contradictionem , quin unum istorum posset esse sine altera, et lanc posset
esse gradus individualis sine natura contractu vet e converso, quorum utrumque est
absurdum Universalo aliquo modo significat partem, quando est genus ad mutta
composita distincta formis specificis; et ideo universalo non est realiter pars,
et ideo non oportet, quod realiter multiplicetur.
800) Expos, aur. Praedicab. De specie: Sicut genus non est de esse speciei nec
pars eius, ita species non est de esse individui, sed est quaedam intentio in anima
significans ipsa individua, et est praedicabitis de eis non pro se, sed pro ipsis individuis,
quia praedicatum non supponit pro se, quia tunc denotaretur, quod Soerates
esset hoc praedicatum commune ,Jiomo", quod est manifeste falsum, sed „homo"
supponit pro ipsis individuis Ideo species non est realiter in individuo. Summa
t. log. I, 20, f. 8 v. A : Genus non est atiqua res extra animam existens de essentia
itlorum, de quibus praedicatur, sed est quaedam intentio ammae praedicabitis de
muttis, non quidem pro se, sed pro rebus, quas significat.
Pbantl, Gesch. III. 23
354 XIX. Occam (Parteistellung).
gerichtet801). Und zwar wendet Occam gegen denselben ein, dass es im
Umkreise der natürlichen Dinge überhaupt keine formale Unterscheidung
ohne eine reale geben könne (anders verhalte es sich freilich hei der
Trinität, vgl. Anm. 791), dass der äussere Gegenstand, welcher als sol
cher singulär ist, nicht zugleich gemeinsam sein könne, dass es (wie oben
Anm. 800) zuletzt so viele Arten als Individuen geben müsste, oder dass
entweder alles Singulare ein Universale wäre oder es kein Universale
gäbe (wie oben Anm. 794) und somit der Unterschied der Individuen ge
tilgt werde, dass von Natur aus nicht das Allgemeine als das Frühere
beabsichtigt werde, sondern gerade das Singulare (ob. Anm. 783), endlich
dass in den Urtheilen das Prädicat zugleich sein eigenes Subject wäre,
weil ja der höhere und der niedere Begriff real das Nemliche seien 802).
801) Sent. 1, Dist. 2, qu. 6A: Quaero tertio, utrum aliquid, quod est univer
sate et univocum, sit realiter extra animam ex natura rei distinctum ab individu",
quamvis non realiter Dicitur, quod in re extra animam erst natura eadem rea
titer cum differentia contrahente ad determinatum Individuum, distincta tamen forma
liter, quae de se nec est universalis nec particularis, sed incomplote est universalis
in re, et comptete secundum esse in intelloctu. Et ista opinio est, ut credo, ovinie
subtitis doctoris, qui alios in subtititate iudicli exceltebat (s. ob. Anm. 100, 102,
121 f.) Et est de intentione istius doctoris, quod praeter unitatem nuweralem
est unitas realis minor unitate numerali (Anm. J41) Non. est. ergo ista entitas
materia vel forma vet compositum, inquantum quodtibet istorum est natura, sed est
ultima realitas entis, quod est materia, et entis, quod est forma, et entis, quod est
compositum (Anm. 147) (D) Pro conclasione principali istius opinionis arguitur
multipliciter (folgen nenn Gründe).
802) Ebend. E: Contra istam opinionem potest argui duplici via. trimo, quod
impossibite est, in creaturis aliqua differre formaliter, nisi distinguantur realiter (s.
Anm. 817) (F) Scrunda via potest argui contra praedictam opinionem, pää
non est vera, etiam posito, quod esset tulis distinctio ; primo sie : quandocunque convenit
alicui realiter unum oppositum, retiquum oppositorum sibi non conteni|
realiter; sed per te omnis res extra animam est reatiter singularis una numen.
...... ergo nulla res extra animam est reatiter communis nec una unitate opposiUi
unitati singularitatis (G) Secundo principaliter iuxta istam viam aryuo sie.
quia, 's« natura isto modo esset communis, sequeretur, quod tot essent species eI
genera, quot sunt individua (H) Si dicatur, quod res non est comptete univer
salis, sed sohim secundum quod est considerata ab intettectu, contra quaero de Mo,
quid immediate denominatur universate. Aut est praecise una res extra animam, aul
erit praecise ens rationis, aut est agejregatum ex ente reali et ente rationis. Si detm
primum, habetur, quod res singularis est simpliciter comptete universalo contra dictum
proprium Si detur secundum, sequitur, quod nulla res est universalis nec comptetive
nec inchoative Si detur tertium, stabit, quod quot sunt individu,
tot erunt genera generalissima (J) Tertio arguo sie: humanitat in Socrute et
humanitas in Platane realiter distinguuntur, ergo utraque itlarum est realiter um
numero, et per consequens neutra est communis (M) Quae sunt una res in
creaturis, non sunt atterius et atterius rationis: sed differentia individualis et iiatura
contractu sunt una res Socrates inctuderet aliquid alterius rationis ab Mo, quod
est in Piatone, quod falsum est, quia tune Socrates et Plato non essent simpliciter
eiusdem rationis (O) Quod natura est prior naturaliter hac entitate, ut liaee
est, hoc non est verum (R) lllad, quod est universate et univocum, non est
atiquid realiter ex parte rei, distinctum formaliter ab individuo, quia tuut
quandocunque praedicatur superius de inferiori, praedicaretur idem de se, quia superius
et inferius essent eadem res (in Bezug auf Letzteres vgl. Anm. 812). Summa
t. log. II, 2, f. 26 r. A : Nec vatet diecre, quod humanitas Socratis non distinguitur
a Socrate realiter, sed formaliter tantum: quia talis distinctio non est ponenda in
creaturis, quamvis aliquo modo posset poni in divinis; et hoc, quia in creaturis im
XIX. Occam (Parteistellung). 355
Die gleichen Einwände richtet Occam auch anderwärts gegen die Scotisten
mit specieller Bezugnahme auf das Princip der Individuation, bezüg
lich dessen er in ganz ähnlicher Weise, wie Durand (ob. Anm. 569) und
Burleigh (ob. Anm. 603) im Gegensatze gegen die HäcceitSt des Scotus an
eine materia particularis in Verbindung mit einer forma particularis
denkt803), woraus folgt, dass Individuen gleicher Art lediglich mittelst
ihrer selbst in einem Gemeinsamen zusammentreffen, was durch die intentio
in einem Zeichen des Wesens ausgedrückt wird , sei es als ein
Substantielles oder sei es als eine der übrigen neun Kategorien ; denn
dass man das Universale selbst auch ein Accidens nennen könne, betreffe
nur das psychische Auftreten desselben, nicht aber das Wesen des durch
die intentio Bezeichneten 804).
Durch die vierte Frage werden die vorhergehenden drei zusammen
allgemeiner dahin formulirt, ob das Universale überhaupt in irgend einer
Weise sachlich ausserhalb der Seele existire; und aus einer Aufzählung
possibite est dare atiquam rem unam numero, quae sit realiter ptures res et quaetibet
itlarum, sicut est in divinis, nam divina essentia est tres personae etc.
803) Summa t. log. I, 16, f. 7 r. B : Videtur tamen aliquibus, quod universate
atiquo modo est extra animam et in individuis, non quidem distinctum ab his rea
liter, sed tamen formaliter; unde dicunt, quod in Socrate est natura humana, quae
controhitur ad Socratem per unam differentiam individualom , quae ab itla natura
non distinguitur realiter, sed formaliter, unde non sunt duae res, una tamen non est
formaliter alia. Sed haec opinio videtur esse irrationabitis, quia in creaturis non
potest esse aliqua distinctio qualitercunque extra animam, nisi ubi sunt res distinctae.
Item eadem res non est communis et propria Item si natura communis
esset eadem realiter omni differentiae individuali, ergo tot essent realiter naturae
communes, quot sunt differentiae individuates Item quaelibet res se ipsa, et
non per aliud, distinguitur, a quocunque distinguitur (v. A) Dicendum est igitur,
quod in creaturis nulla est tatis distinctio formalis Et ideo non est imaginandum,
quod in Socrate sit humanitas vel natura humana distincta a Socrate quocunque
modo, cui addatur una differentia individualis contrahens itlam naturam, sed quidquid
imaginabite substantiate existens in Socrate vet est materia particutaris vel forma
particutaris vel aliquid compositum ex his, et ideo omnis essentia et quidditas et 1
quidquid est substantiae, si sit realiter extra animam, vel est simpliciter et absolate
materia vel est forma vel compositum ex his. '
804) Ebend. 17, f. 7 v. A: Multis non parvae auctoritatis viris videtur, quod
universate aliquo modo sit extra animam et de essentia substantiarum particularium,
ad quod probandum nonnullas rationes et auctoritates adducunt. Unde dicunt, quod.
quando atiqua realiter conveniunt et realiter differunt, per aliud conveniunt et per
aliud differunt, ergo incladunt aliqua praeter ista, quibus distinguuntur
Hem ptus conveniunt Socrates et Plato, quam Socrates et usinus (s. ob. Anm. 99),
ergo in aliquo conveniunt Socrates et Plato, in quo non conveniunt Socrates et asinus.
Item si universate non esset substantia, omne universate esset aeeidens
Et ad istas rationes respondeo Concedendum est, quod Socrates per idem convenit
specifice cum Piatone et differt numeraliter ab eodem, sed sufficit, quod
se ipsis conveniunt Loquendo de vi vocis et secundum proprietatem sermonis
concedendum est, quod nutlam universate est de essentia cuiuscunque substantiae ;
omne enim universate est intentio animae vel aliquod signum volantarie institutum,
talo autem non est de essentia substantiae Sed mugis proprie loquendo debet
concedi, quod universate exprimit vel expticat essentiam substantiae, h. e. naturam,
quae est substantia Habent dicere illi, qui ponunt, intentiones animae esse
qualitates mentis, quod omnia universalia sunt aeeidentia, non tamen omnia unirersulia
sunt signa aeeidentium, sed aliqua sunt signa substantiarum tantum et itla
constituunt praedicamentum substantiae, alia autem constituunt alia praedicamenta.
(Betreffs des Letzteren vgl. Anm. 812.)
23*
356 XIX. Occam (Parteistellung).
verschiedener Meinungen, wobei wir deuthch nicht bloss den Thomisinus
und den Scotismus, sondern aucli Baconthorp, Aegidius, Durand, Burleigh,
Mayron, Herveus und Aureolus wiedererkennen , liest sich Occam in sei
ner Weise heraus, dass Alle eben doch in irgend einer Beziehung das
Universale mit dem Singulären identificiren und somit dem ersteren einen
sachlichen Charakter beilegen 805). Hingegen nach seiner eigenen Ansicht
müsse durchweg daran festgehalten werden , dass in der Aussenwelt
schlechthin nur Singuläres existire (s. Anm. 781 u. 783) und dass dieses
unseren Intellectus reize („movet", vgl. Anm. 784) , welcher dann den
Gegenstand vorerst verworren und hierauf deutlich (confuse und disiincte,
vgl. Anm. 786 f.) erfasse ; und es liege somit alle Universalität lediglich
im subjectiven Intellectus, wie schon Aristoteles mit Recht gegen Plato
bemerkt habe, und nur durch willkürlichen Sprachgebrauch (yotuntaria
institutio, s. Anm. 757 u. bes. 782) könne eine äussere Substanz als uni
versell bezeichnet werden; denn das richtige Verhältniss des Gemeinbegrifles
zu dem entsprechenden äusseren Einzelndinge liege immer nur
(vgl. Anm. 798) in der suppositio personalis 8S6).
805) Sent. I, Dist. 2, qu. 7 A: Quarto quaero, utrum ittud, quod est universate
et commune univocum, sit quomodocunque reatiter a parte rei extra animam
(B) Onmes, quos vidi, concordant dicentes, quod natura, quae est aliquomodo uni
versalis, saltem in potentia et incomptete (diess bei Baconthorp, s. ob. Anm. 689),
est realiter in individuo, quamvis aliqui dicant, quod distinguitur reatiter (so die
strengen Thomisten und auch die Mehrzahl der Halbthomisten), aliqui, quod tantum
formaliter (so die Scotisten) , aliqui , quod nulto modo ex natura rei, sed tantum
secundum rationem vel per considerationem inteltectus (s. bei Aegidius, Anm. 379, bei
Durand, Anm. 559 f., und bei Burteigh, Anm. 588). Unde dicunt aliqui, quod in
creaturis est quaedam forma, quae secundum rem et naturam nutlam unitatem habet
in se omnino, sed in se est naturaliter divisa et habet sotum unitatem secundum intettectum
rationis (s. bei Mayron, Anm. 509 u. 515) (C) Vult ergo ista opinio,
quod forma generis non est simplox ex se, sed ex se est divisa, sed forma speciei
ex se est una simptex et ut sie est universalis, sed ipsa forma ut signata in hoc
supposito est particularis ; ita quod ista opinio ponit , quod tam forma generis quam
speciei subsistit in ipsis singularibus, quamvis atiter et atiter. Alii autem ponunt,
quod res secundum esse suum in effectu est singularis et eadem res secundum esse
suum in intettectu est universalis (s. bei Herveus, Anm. 402)...... (E) Atii autem
moderni ponunt, quod eadem res sub uno coneeptu est universalis et sub atio conceptu
est singularis (s. bei Aureolas, Anm. 706) (F) Sic ergo omnes istae
opiniones ponunt, quod universate et singulare sunt eadem res realiter nec differuni
nisi secundum rationem; omnes conveniunt in hoc, quod universalia sunt aliquo
modo a parte rei ita, quod sunt universalia reatiter in ipsis singularibus. Pro ista
conclasione potest argui multipliciter (d. h. es folgen nun zweiundzwanzig Gründe).
806) Ebend. F: Omnis res positiva extra animam eo ipso est singutaris, et haec
res sie singularis est apta natu movere intetloctum ad coneipiendum ipsam confuse et
ad coneipiendum ipsam distincte. Et voco conceptum confusum, quo intettectus non
distinguit unam rem ab atia, et sie Socrates movet inteltectum ad coneipiendum
hominem, et per itlam inteltectus non distinguit nec distinete cognoscit' Socratem a
Piatone; etiam movet inteltectum ad coneipiendum ipsum modo non confuso, et
sie dico, quod hic Socrates est homo (G) Non videtur, quod aliqua res extra
animam sit substantia universalis , nisi, forte per votuntariam institutionem
(S) Nulla res extra animam, nec per se nec per aliquid additum reate vel rationis
nec quatiteicunque consideretur vel intetligatur, est universalis, quia tanta est im*
possibititas, quod aliqua res sit extra animam quocunque modo universalis, nisi
forte per institutionem voluntariam, quomodo ista vox „homo'1 est singutaris et uni
versatis, quanta est impossibiiitas, quod homo per quameunque considerationem vel
XIX. Occam (Parteistellung). 357
Gilt hiemit als feststehend, dass die Universalien nicht ausserhalb der
Seele existiren, so ist endlich als Gegenstand einer fünften Frage noch
die Erörterung übrig , ob dieselben eine vorstellungsweise oder eine ge
genständliche Existenz in der Seele haben; und indem Occam auch hier
wieder verschiedene Meinungen aufzählt, welche uns nach Maassgabe un
serer Kenntniss der Parteien auf Aureolus, auf die Scotisten, auf Burleigh
und auf Durand zurückweisen, und dabei bemerkt, dass man nicht vor
schnell conceptus und intelteetio identificiren solle (s. Anm. 753), dass
die Annahme einer species intelligibilis überflüssig sei (Anm. 758) , fer
ner dass die Universalien ebensowenig Dinge (Anm. 784) als etwa bloss
willkürliche Veranstaltungen (Anm. 781 f.) seien 807), so wendet er sich
zunächst äusserst entschieden gegen die Annahme eines gegenständlichen
Seins (subiective) der Universalien , indem er mit den gleichen Motiven,
ja mit den nemlichen Worten, wie oben (Anm. 759 f.), im Interesse der
vorstellungsweisen Existenz der Universalien den Begriff des „Fictums"
festhält808), und abermals darauf hinweist, dass in dem inneren, von
secundum quodeunque esse sit asinus (T) Phitosophus primo probat, quod universalia
non sunt substantiae, secunda, quod non sunt talia cxemplaHa, qualm posuit
Plato (Y) Res potest intelligi non tantum confuse, sed etiam perfecte et distincte
nulto superiori inteltecto; et quando dicitur, quod Socrates non potest intelligi nisi
inteltecto animali, diso, quod ista potest distinqui, quia „animali" potest supponere
simpliciter, et tune est fatsa, quia tunc denotat, quod Socrates non potest
intelligi nisi inteltecto hoc communi animali, et hoc est simpticiter falsum; vel potest
mpponere pro re et- personaliter, et sie concedo. ' , .. , | !t .; t , • ,
807) Sent. 1, Dist. 2, qu. 8 A : Quinta quaero, utrum universate univocum sit
aliquid reate existens alieubi subiective, quia universate primo movet inteltectum.
Possent esse diversae opiniones, quarum multas reputo simpticiter fatsas
Prima opinio posset esse, quod universalo est conceptus mentis et quod iste conceptus
est realiter ipsa intelteetio :s,. bei Aureolas, Anm. 706 h. 716) Contra istam
opinionem potest argui, quia conceptus non est ipsa inteltectio (C) Secunda
opinio potest esse, quod universate est species aliqua, quae, quia aequaliter respicit
omne singulare, dicitur universalo, et ita est universalo in repraesentando et tamen
singulare in essendo (so die Scotisten). Sed ista opinio videtur esse falsa, quia
talis species non est necessaria (D) Alia posset esse opinio, quod aliqua est
vera res sequens actum inteltectus, qui esset simititudo rei et propter hoc esset uni
versalis, quia aequaliter omnia respiceret (s. bei Burleigh, Anm. 585 ff.). Sed
nulta talis est ponenda (E) Quarta posset esse opinio, quod' nihit est universate
ex natura sua, sed tantum ex institutione itlo modo, quo vox est universalis, quia
nulla res ex natura sua habet supponere pro alia re nec vere praedicari de alia re,
sicut nec vox, sed tantum ex institutione volantaria (s. bei Durand, Anm. 551)'.
Sed haec opinio non videtur vera, quia tunc nihit ex natura sua esset species vel
genus nec e converso.
808) Ehend. E: Universate non est aliquid reate habens esse subiectivum nec in
anima nec extra animam, sed tantum habet esse obiectivum in anima et est quoddam
fictum habens esse tate in esse obiectivo, quate habet res extra in esse subiectivo,
et hoc per istum modum , quod inteltectus videns aliquant rem extra animam fingit
consimilom rem in mente , ita quod, si haberei virtutem produetivam, talem rem in
esse subiectivo , numero distinetam a priori, produceret extra, et esset consimititer
et proportionabititer sicut est de artifice Et isto modo universalo non est per
neneratinnem, sed per abstractionem, quae non est nisi fictio quaedam. (F) Figmenta
habent esse in anima et non subiectivum, quia tunc essent verae res; .... ergo sunt
aliqua, quae tantum habent esse obiectivum. Simititer propositiones , ,, syllogismi et
huiusmodi, dt quibus est logica, non habent esse subiectivum; ergo tantum habent
esse obiectivum, ita quod eorum esse est eorum cognosci; ergo sunt tatia entia habentia
tantum esse obiectivum Simititer omnes quasi distinguunt intentiones
358 XIX. Occam (Parteistellung).
speciellen Sprachidiomen unabhängigen, Urtheile (Anni. 769) nur Begriffe,
nicht aber Dinge, als Subject oder- Prädieat auftreten (Anm. 788), sowie
dass der vom Intellectus gebildete Begriff von Natur aus universell sei,
während die Worte hiezu einer willkürlichen Veranstaltung bedürfen .
(Anm. 781 f. u. 791), und endlich dass jenes subjective Gebilde nicht
ohne Realität sei (Anm. 762), sondern ihm ein adäquates Wirkliches ent
spreche 80 9). Aber unmittelbar hernach spricht er mit der nemlichen
Unentschiedenheit, welche wir schon oben (Anm. 758) trafen, von der
Möglichkeit, dass die Universalien dennoch auch eine gegenständliche Exi
stenz haben, indem ihnen auch dann jene „natürliche" (s. Anm. 774) Be
fähigung der Bezeichnung und der Supposition u. dgl. im Vergleiche mit
der willkürlichen Sprachbedeutung immerhin zukomme; und er sagt aus
drücklich, dass ihm principiell nur daran liege, die Universalien im Ge
gensatze gegen die äusseren Einzelndinge , aus welchen sie geschöpft
werden, als psychische Erzeugnisse festzuhalten, mögen sie dann als sol
che gegenständlich oder vorstellungsweise existiren 810), obgleich ihm an
derwärts hinwiederum das erklärliche Bedenken aufsteigt, dass bei ge
genständlicher Geltung die Universalien sehr nahe an die platonische
Ideenlehre (vgl. Anm. 806) gerückt würden 8 ri). Aber sowie wir schon
ßecundas ab intentionibus primis non vocando intentionet seeundas aliquas reales
quatitates in anima; ergo cum non sint realiter extra, non possunt esse nisi obieetke
in anima.
809) Ebend.-F: Idem est subiectum in propositione universali et particulari
non tantum in propositionibus in voce, sed etiam in propositionitms in mente, quae
nullius linguae sunt; et in illis non subiieitur aliqua res; ergo tantum concept«s;
posset ergo dici, quod sicut vox est universalis et genus et species et tantum pei
institutionem, ita coneeptus sie fiett/ s et abstractus a rebus singularibus praecognitio
est universalis ex natura sua; et potest aliquis uti isto modo loquendi vocando conceptum
et universate sie fictum Iltud sie fictum vere est obiectum cognitum ab
intelloctu, et propter ista potest esse terminus propositionis et supponere pro omnibus
illis, quorum est imago vel simititudo , et hoc est esse universate et commune ad
itla (H) Universate non est figmentum tate, cui non correspondet aliquid consimite
in esse subiectivo, qualo ittud fingitur in esse obiectivo Si fingatur
domus in mente, antequam producatur, non est figmentum sicut chimaera vel ali
quid talo.
S10) Ebend. Q: Cui nonplaeet ista opinio de talibus fictis in esse obieetivo,
potest teuere, quod coneeptus et quodlibet universate est aliqua qualitas existens subiective
in mente, quae ex natura sua est signum rei extra, sicut vox est signum rei
ad placitum instituentis, et tunc potest dici, quod per omnem modum, sicut voces et
signa votuntarie instituta significant et consignificant , ita sunt quaedam
quatitates existentes in mente subiective, quibus ex natura sua competunt talia, qualm
competunt voeibus per volantariam institutionem Et secundum istam opinionem
debet concedi, quod quodlibet universate ei genus generalissimum est vere res singularis
existens res determinati generis, est tamen universalis per praedicationem non
pro se, sed pro rebus, quas significat Verumtamen ista opinio posset diversimode
poni Quamlibet istarum opinionum reputo probabitem, sed quae itlarum
sit verior, relinquo iudicio aliorum. Hoc tamen teneo, quod nullam universalo, nisi
forte sit universalo per volantariam institutionem, est aliquid existens quocunque
modo extra animam , sed omne ittud , quod est universalo praedicabite de plaribus
ex natura sua, est in mente vet subiective vel obiective (R) Iltud, quod
movet (s. Anm. 784 u. 806) inteltectum primo, non est universate, sed singulare,
et ideo singulare intelligitur primo primitate generationis (über Letzteres das
Nähere Anm. 786).
811) Sent. I, Dist. 35, qu. 5 G: Generis et differentiae et aliorum universaXIX.
Occam (Parteistellung). 359
oben bemerken mussten (Amn. 763 f.), dass es in diesem Punkte bei
Occam an der nöthigen Klarheit gebreche, so .stüM er einmal sogar aus
drücklich die gegenstäudliche Existenz der Universalien gegen Einwände,
welche er selbst gegen Scotus und dessen Anhänger erhoben hatte : nemlich
wenn gesagt werde, dass dann die Universalien als Qualitäten des
Denkens nur accidentell wären, so erwidert er in gleicher Weise wie
dort (s. Anm. 804) ; oder wenn man entgegenhalte, dass nicht das Neinliche
von verschiedenen Kategorien ausgesagt werden könne, so hilft ihm
wieder die Lehre von der Opposition aus der Klemme, denn das Urtheil
„die Substanz ist eine Qualität" bestehe zu Recht, sobald das Subject
desselben nach suppositio materialis oder simptex gelte, nicht hingegen,
wenn nach suppositio personaiis ; oder endlich wenn man einwende,
dass dann das Nemliche zugleich niederer und höherer Begriff wär'e
(s. Anm. 802), so verweist er darauf, dass ja auch z. B. das Wort
„dietio" ein Nomen sei und doch zugleich als Begriff höher liege, als
der Begriff des Nomens812).
Glauben wir hiemit Occam's Auffassung der Universalien in genü
gender Weise dargelegt zu haben, so ist durch dieselbe die Entscheidung
anderer Controversen folgerichtig von selbst bedingt. So mussten wir
schon oben die Frage über das principium indiv'iduationis nicht bloss
nebenbei berühren (Anm. 799), sondern eigentlich im Sinne Occam's be
reits beantworten (Anm. 802— 804); und in völliger Uebereinstiminung
mit dem dort Angeführten erklärt Occam, das Princip der Individualisirung
liege lediglich darin, dass die Individuen sich durch sich selbst (se
ipsis) unterscheiden, und ebenso verhalte es sich auch mit demjenigen,
worin sie unter sich zusammentreffen, denn genau genommen solle man
nicht sagen , dass sie „in" Etwas (in aliquibus) zusammentreffen , son
dern richtiger „durch" Etwas (aliquibus), und diess s^ien eben die In
dividuen selbst , indem sie durch sich selbst (se ipsis) zusammentreffen ;
eben dadurch ja könne der abstrahlende Intellectus Universalien erfas
sen, welche nicht etwa erdichtete Gebilde (purum figmentum, vgl. Anm.
762), sondern suppositionsfähig seien813). Indem aber so die Singularitium
uon sunt ideae, nisi poneretur, quod universalia essent quaedam res subiective
existentes in anima et solam communia rebus extra per praedicationem,
812) Quodt. V, qu. 13 : Universalo solam est in anima, et non obieetive tan-*
tum, sieut prius ostensum est (s. Anis. 768); ergo subiective; ergo est qualitas
mentis Sed contra : quia hoc dato tunc omnia J>raedicamenta essent aeeidentia ;
praeterea idem non praedicatur de diversis praedicamentis ; praeterca
sequitur, quod idem sit superius ad se Ad primum istorum concedo, quod om
nia universalia sunt aeeidentia ; tamen non sunt omnia signa aeeidentium, sed aliqua
universalia sunt signa subsJantiarum Ad aliud dico, quod idem non praedica
tur de diversis praedicamentis, quando praedicamentu stant personaliter et significative
; sed quando supponit materialiier aut simpliciter, non est inconveniens, idem
praedicari de diversis praedicamentis. Unde si in ista propositume „substantia est
qualitas'i subiectum supponit materialiter vel simpliciter, itta est yera ; , et simititer
ista „quantitas est qualitas" ; sed si supponant personaliter, tunc non sunt neeae
Ad aliud dico, quod eadem difficultas est hic, sieut de isto nomine „dictio" et hoc
nomine „nomen", quia hoc nomen „dictio" est unum contentum sub nomine, quia est
nomen et non omne namen est hoc nomen „didto", et tamen hoc nomen „dictio" est
quodammodo superius ad omnia nomina. ., i , .. , M,
813) Senf. I, Dist. 2, qu. 6 EE: Ad itlud, quod innuitur, quod si omnis
360 XIX. Occam (Parteistellung).
i
tät dem Singulären unmittelbar von selbst und ohne allen anderweitigen
Zusatz zukommt*14), so könne man auch den Begriff der Quiddität in
dem Sinne nehmen, dass er das ganze aus Stoff und Form bestehende
Wesen bedeute, wornach z. B. zwischen „Mensch" und „Menschheit" nur
ein sprachlicher Unterschied (mittelst eines Syncategoreuma) bestehe, wäh
rend andrerseits, wenn man unter der Quiddität nur die Form verstehe,
allerdings zwischen ihr und ihrem Träger unterschieden werden müsse,
wenn auch für die Angelologie wieder der Vorbehalt nöthig sei , dass
die Quiddität eines Engels identisch mit dem betreffenden Engel selbst
ist815). Nimmt man aber in jenem ersteren Sinne essentia und existentia
als gleichbedeutend816), so sind die scotistischen „formalitates" eigent
lich im Principe von vorneherein schon weggefallen, da nach Occam's
Auffassung, wie wir auch schon oben (Anm. 802) sahen, Nichts formell
diversitas esset numeralis , «oft plas possei inteltectus abstrahere a Socrate et Piatone
aliquid commune, quam a Socrate et linea, et quodlibet universate esset purum figmentum
inteltectus (s. die nemlichen Worte bei Scotus, ob. Anm. 99), dico ad primum,
quod ex hoc ipso, quod Socrates et Plato se ipsis differunt solo numero et
Socrates per substantiam suam est simitlimus Platoni, omni alio circumscripta intettectus
potest abstrahere atiquid commune Socrati et Piatoni, quod non erit commune
Socrati et albedini ; nec est alia causa quaerenda nisi quia Socrates est Socrates et
Plato est Plato et uterque est homo ,. De virtute sermonis non debet eoncedi, quod
Socrates et Plato in aliquo conveniunt nec in aliquibus, sed quod conveniunt aliquibus,
quia se ipsis, et quod Socrates convenit cum Platone non in aliquo, sed aliquo, quia
se ipso. Si tunc dicatur, quod Socrates et Plato conveniunt in homine, dico, quod
„nomine" potest supponere vel simpliciter vel personaliter. Primo modo potest concedi,
quia hoc non est aliud dicere, quam quod homo est quoddam commune praedicabite
de Socrate et Flatone. Si autem „homine" supponit personaliter pro alia re, sie est
simpliciter falsum, quia in nullo homine communi nec in alia re conveniunt, sed con
veniunt rebus, quia hominibus, quia se ipsis.
814) Ebend. P: Quaelibet res singularis se ipsa est singularis, quia singularitas
immediate convenit illi, cuius est Sicut ittud, quod est singutare, se
habet ad esse singulare, ita quod est universate, se habet ad esse universalo ; ergo
sicut itlud, quod est singulare, non potest per aliquid additum sibi fieri universate
vel commune, ita itlad, quod est commune, non potest per aliquid sibi additum fieri
singulare; ergo quidquid est singulare, per nihit additum est singutare se ipso
Omnis res extra animam est realiter singularis et una numero.
815) Sent. Vi, qu. 11 E: Quidditas uno modo aeeipitur pro omnibus, quae sunt
de essentia rei, quae faciunt unum per se, et isto modo quidditas est unum compo
situm praecise ex materia et forma, nec est aliqua differentia inter hanc humanitatem
et hunc hominem vel humanitatem et hominem, nisi quia humanitas inctudit
aliquod syncategoreuma ex usu loquendi aequivatenter vel virtualiter, propter quam
inctusionem potest aliquid praedicari de homine, quod non de humanitate. Alio modo
aeeipitur quidditas pro forma ultima, qua aliquid differt ab alio, quod non est idem
cum Mo ; et de quidditate sie aeeepia est verum, quod quidditas differt ab eo, cuius
est quidditas, et quod in separatis (d. h. z. B. bei den Engeln) est idem quidditas
cum eo, cuius est quidditas. Quodl. II, qu. 7 : Essentia angeli nunquam distinguebatur
ab eins existentia. üebrigens war auch die oben (Anm. 13) erwähnte Verur
teilung derjenigen Sätze, welche für die Angelologie Anstoss erregten , schon im
J. 1325 in Paris zurückgenommen wordenes. D'Argentri, Coli, iudic. de nov. error.
I, p. 208 u. 217.
816) Quodl. II, qu. 7: Sicut existentia potest esse existentia et potest non esse
existentia, ita essentia potest esse essentia et potest non esse essentia. Unde idem
omnino significatur per unum et consignificatur, quod per reliquum Existentia et
essentia idem omnino significant. Summa tot. log. III, 2, 27, f. 53 v. B: Utrum
esse et existentia rei sint duo extra animam distineta inter se? mihi videtur, quod
non sunt talia duo, nec esse existentia^ aliquid significat distinetum a re.
XIX. Occam (Begriff). 361
unterschieden werden kann, was nicht real verschieden ist, nocli auch
umgekehrt, und somit identitas und distinctio völlig gleichmässig in das
individuelle Wesen selbst verlegt werden817). — Bezüglich der Frage
über unitas formae kann und muss sich Occam in Folge seines Conceptualismus
an Diejenigen anschliessen (s. Gottfried v. Fontaines, Anm.
70, Johannes v. Paris, Anm. 74, Alexander v. Alessandria, Anm. 254,
Aegidius, Anm. 384, und Herveus, Anm. 421), welche eine letzte total
abschliessende Einheit neben einer durch sie verbundenen Vielheit der
Formen anerkannten818), sowie er desgleichen die intensio et remissio
formarum nicht in die Form selbst, sondern in den Grad der Receptionsfähigkeit
des concreten Wesens verlegt819).
Ist uns somit durch das Bisherige der Standpunkt, welchen Occam
in den damaligen logischen Controversen einnahm , möglichst nach allen
Seiten ersichtlich geworden , so möge nun noch desselben umfassendes
Compendium der Logik zur Darstellung kommen, in welchem wir
wohl eine Summe gar manigfacher Bestrebungen erblicken dürfen, die auf
successive Fortbildung der byzantinischen Logik gerichtet waren ; denn
dass in dem sämmtlichen Detail der vielen Unterabtheilungen des Ganzen
alles Einzelne ein persönliches Erzeugniss Occam's sei, ist nicht nur nicht
nachweisbar, sondern geradezu unglaublich. Occam benützte , wie sich
von selbst versteht, die damals umlaufende Theorie der Logik, welche
seinem grundsätzlichen Standpunkte adäquat war, und mag dieselbe, wäh
rend er sie zu einem grösseren Compendium verarbeitete , in manchen
Punkten präeiser formulirt, ja gewiss auch bereichert haben; aber hierin
überall auszuscheiden, was Occam's und was Anderer Eigenthum sei , ist
uns nach Maassgabe der vorhandenen Quellen nicht verstattet ; ja es läuft
unleugbar in den gedruckten Texten auch manches Spätere mitunter (s.
Anm. 739 u. 740), was uns Vorsicht in der Darstellung gebietet. Indem
ich aber die in der Summa (olius logicae vorliegende Anordnung
und Reihenfolge des Stoffes sicher für eine von Occam selbst her
rührende halten muss , folge ich hiemit dem Verlaufe der Capitel der
selben und füge an einzelnen Stellen, wo es nöthig ist, anderweitige
Belege aus der Expositio aurea oder den beiden anderen Werken
Occam's bei.
817) Expos, aur. Praedicab. De veuere : propric et stricte loquendo nihit dislinguitur
ab aliquo per aliquid nisi per se ipsum vet intrinsecum sibi, sicut homo non
distinguitur ab asino nisi per se ipsum vel per aliquam partem essentialom sui.
Senf. I, Dist. 2, qu. 3, B: Nihit reate potest distingui nec esse idem ratione cum
atiquo reali, ita quod, sicut distinctio rationis et identitas ralionis se habet ad entia
rationis, ita differentia. realis et identitas realis se habet ad entia realia, et hoc
forte non excladendo distinctionem formatem et identitatem, ubi debet poni. Ideo dico,
quod nulla res nec a se ipsa nec a quacunque dlia poterit distingui vel esse eadem
ratione. Vgl. Anm. 828.
818) Quodl. II, qu. 10: Hominis est tdntum unum esse totate, sed plara esse
partialia. Sent. II, qu. 9 CC: Secundum opinionem, quam reputo veram, in homine
sunt p Iure s formae substantiates, saltem forma corporeitatis et anima intelteetiva. Vgl.
ebetid. qu: 22 H, u. IV, qu. 7 E.
819) Sent. I, Dist. 17, qu. 4 C: Forma tion suscipit magis et minus, quin forma
nihit recipit, sed magis in aliquo recipitur realiter. Vgl. Sent. III, qu. 6 D u. R, sowie
Expos, aur.' Praedicam. C/9. ,
362 XIX. Occam (Begriff).
Nach einem kurzen Proömium , in welchem die Logik als ein im
Gebrauche sich steigerndes Werkzeug (s. Anm. 741) bezeichnet wird 820),
beginnt Occam, wie wir nicht anders erwarten durften (s. Anm. 780 und
meine dort vorhergehenden Bemerkungen), sofort mit der Erörterung über
lermtnus821), bei dessen Eintheilung, welche jener des Urtheiles
(Anm. 770) parallel geht , das Hauptgewicht auf terminus conceptus,
d. h. intentio oder dergleichen (Anm. 768 f.) gelegt Wird 822) ; denn un
ter drei Bedeutungen des terminus sei diejenige die eigentliche und prScise,
dass derselbe als ein „Bezeichnendes" entweder Subject oder Prädicat
eines Urteiles sei (vgl. Anm. 773 u. 778), daher die Syncategoreuniala
oder die Interjectionen u. dgl. in diesem Sinne nicht termini seien,
und auch andere Fragen , wie z. B. über die Casus nbliqui , nicht der
Logik, sondern der Grammatik anheimfallen 823). Insoweit aber jener
geistig innerliche Begriff {terminus mentalis) von dem ausgesprochenen
{terminus vocalis) unterschieden werde, habe letzterer mit prsterem den
noch einige Eigenschaften gemeinsam, wie i. B. Casus oder Numerus,
während andere Eigentümlichkeiten, z. B. grammatisches Geschlecht oder
Conjugation, nur dem letzteren angehören 824). Aus der hierauf lolgen-
820) Summa t. log. Prooem., f. 2 r. B: Logica enim est omnium artium aptissimum
instrumentum, sine qua nulla scientia perfecte haberi potest, quae non more
materialium instrumentorum usu crebro consumitur, sed per cuiustibet atterius artis
vet scientiae studiosum exercilium continuum reeipit incrementum.
821) I, 1, f. 2 r. B: Omnes logicae tractatores intendunt adstruere, quod argu
menta et syllogismi ex propositionibus et propositiones ex terminis componuntur ;
unde terminus aliud non est, quam pars propinqua propositionis.
822) Ebend. : Triptex est terminus: scriptus, prolatus, conceptus Terminus
conceptus est intentio scu passio animae aliquid natttralUer significans vel consignificans
nata esse pars propositionis mentalis. Die hierauf folgende längere Stelle
über das Verhältniss zwischen Wortausdruck 'und Begriff habe ich bereits oben,
Anm. 774, angeführt.
823) C. 2, f. 2 v. A: Terminus tripliciter aeeipitur. Uno modo pro
omni eo, quod potest esse copula vel extremum propositionis categorieae Aliter
omne incomptexum vocatur terminus Tertio modo aeeipitur praecise et magis
stricte pro Mo, quod significative sumptum potest esse subiectum vel praedicatum
alieuius propositionis ; et hoc modo nullam verbum nec coniunctio nec adverbium nec
interiectio est terminus ; multa etiam nomina non sunt termini, ut nomina syncategorematica,
quia talia, quamvis possint esse extrema propositionis, si sumantur materialiter
vel simpliciter, tamen, quando sumuntur significative, non possunt esse ex
trema Quomodo autem et respeetu quorum verborum obliquus potest esse sub
iectum, et respeetu quorum non, pertinet ad grammaticum, cuius est construetiones
vocum considerare.
824) C. 3, f. 2 v. B: Aeeidentia communia convenientia tam nvminibus mentalibus
quam vocalibus et scriptis sunt casus et numerus Aeeidentia vero propria nominibus
vocalibus et scriptis sunt genus et figura ; talia enim aeeidentia nominibus
propter necessitatem significationis non conveniunt (f. 3 r. A) Simititer de ver
borum aeeidentibus est dicendum. Aeeidentia communia sunt modus, genus, numerus,
tempus et persona Aeeidentia autem propria verbis ad placitum institutis sunt
coniugatio et figura. Ebenso Quodt. V, qu. 8: Ulrum ottmia aeeidentia grammaticalia
ternunorum vocalium competant mentalibus Omne, quod aecidit termina mentali,
aecidit termino vocali, sed non e converso, quia aliqua aeeidunt terminis voca
tibus propter necessitatem significationis et expressionis (darunter versteht er Casus,
Numerus und Comparativform der deelinirbaren Worte, sowie Modus, Genus, Tem
pus, Persona, Numerus der Verba), et Ma conveniunt terminis mentatibus ; alia ac
cidunt terminis vocalibus propter ornatum sermonis vel propter congruitatem (nemlich
XIX. Occam (Begriff). 363
den Unterscheidung zwischen Categoreuniata und Syncategoreumata mag
hervorgehoben werden, dass Occam die letzteren mit den Ziffern ver
gleicht, deren Werth durch ihre Stellung sich ändert 825). Hernach reiht
sich ein längerer Excurs an über die seit Scotus (ob. Anm. 128) in der
Logik eingebürgerten Begriffe „concretum" und „abstractum'', welchen
wir für acht occamisch halten müssen, da dem hauptsächlichen Kerne nach
das Nemliche auch anderwärts bei Occam vorkömmt 826): nemlich der
wesentliche Unterschied zwischen concreten und abstracten Worten liege
in der suppositio derselben , in welcher sie verschiedentlich entweder
sich gegenseitig berühren oder von einander abweichen können 827) ;'
jedoch seien sie vom Standpunkte der Bezeichnung aus zuweilen auch
wahre Synonyma 828), was in manchen Fällen durch Verbindung des con-
Genus und Figura der deelinirbaren Worte und Conjugatio und Figura der Verba),
et itla non conveniunt terminis mentalibus.
825) Summa t. log. I, 4, f. 3 r A: Terminorum ijuidam sunt categorematici et
quidam syncategorematici, qui non habent finitam significationem et certam nee
significant aliquas res distinetas a rebus significatis per categorema, sicut in algorismo
cifra per se posita nihit significat, sed addita alteri Ifigurae facit eam significare.
826) Quodl. V, qu. 9 : Aliqua sunt concreta et abstracta, quae sie se habent,
quod concretum significat aliquam rem et supponit pro itla, quam nullo modo abstractum
significat nec pro itla supponit ; exemptum est de iusto et iustitia Secundus
modus principalis est, quando concretum et abstraclum sunt synonyma, ut calor
et catiditas Tertius modus est, quando abstracta ad placitum instituentium
vel ex usu loquentium incladunt atiqua syncategorcumata vel determinationes
adverbiates, ut „humanitus" tantum vatet sicut „homo, inquantum homo"
Quartus modus est, quando abstracta non supponunt nisi pro muttis simul sumptis,
concreta autem supponunt pro uno solo; exemptum „poputus" et „poputaris".
Concretum et abstractum primo et tertio et quarto modis t(o conveniunt nominibus
mentalibus, sicut vocalibus, et per consequens tatia mentalia variantur per con
creta et abstracta Sed secundo modo solam variant nomina vocalia, et non men
talia. Vgl. auch Anm. 885 u. 918.
827) Summa t. log. I, 5, f. 3 r B : Concretum et abstractum sunt nomina consimite
prineipium secundum vocem habentia, sed non consimititer terminantia
Quandoque concretum atiquam rem significat vel connotat sive importat sive dat intelligere,
pro qua etiam supponit, quam abstractum nullo modo significat nec aliquo
modo supponit pro eodem, ut „iusfus" et „iustitia" Sunt autem ad praesens
talium nominum tres differentiae, quasi tres species inferiores. Prima est, quando abs
tractum supponit pro aeeidente vel forma quacunque realiter inhaerente subiecto, et
concretum supponit pro subiecto eiusdem aeeidentis vel formae, vel e converso ; primo
modo est de talibus „albedo, aWum" e converso autem „ignis, igneus" . . . . . Secunda
differentia est, quando concretum supponit pro parte et abstractum pro tnto
vet e converso, sicut in istis „anima, animatum" Tertia differentia est, quando
concretum et abstractum supponunt pro distinetis, quorum tamen neutrum est subiectum
nec pars alterius Talos termini quandoque se habent, sicut causa et effectus,
quandoque, sicut signum et signatum, quandoque, sicut locus et locatum.
828) C. 6, f. 3 v. A: Nomen concretum et abstractum quandoque sunt syno
nyma. C. 7, f. 4 r. A : Sic se habent adinvicem homo et humanitas, sicut se habent
Socrates et Socrateitas ; haue enim ponunt consimititer fingentes tate abstractum de
hoc nomine „Socrates" sicut de hoc nomine „Aomo"; sed „Socrates'1 nullam rem distinetam
realiter nec formaliter (vgl. Anm. 817) significat, quae non significatur per
hoc nomen „Socrateitas'1 secundum sie fingentes, nec e converso ; ergo . : . . . nihit
significatur per hoc nomen „homo", quin significetur per hoc nomen ^humauitas", et
e converso Sed quamvis haec fuerit intentio Aristotelis, tamen secundum veritatem
theologorum non est sie dicendum (d. h. besonders betreffs der Trinität, s,
364 XIX. Occam (Begriff).
creten Wortes mit einem Syneategoreuma (z. B. mit „totus") bewerkstel
ligt werde, zugleich aber dann zu Sophismen und unnöthigen sprachlich
logischen Schwierigkeiten führen könne 829), sowie andrerseits auch
quantitative Momente des durch die Worte Bezeichneten in Frage kom
men können 830). Wenn aber sodann mit einleitenden Worten, welche
den Stempel der Unächtheit an der Stirne tragen , noch ein Unterschied
zwischen „absotuta" und „connotativa" erörtert wird , so ist möglicher
Weise auch inhaltlich das Ganze nur ein Zusatz des späteren Herausge
bers , wenn uns auch der Begriff „connotatum" in der Fortbildung der
byzantinischen Logik schon früher (Abschn. XVII, Anm. 598) begegnete,
und selbst Occam anderwärts eine solche Distinction, und zwar in rei
cherer Gliederung (s. Anm. 846 u. bes. 917 ff.) berücksichtigt831). Jeden
falls bespricht hernach Occam noch als Momente der willkürlichen Sprach
einrichtung zunächst die schon oben angeführten Unterschiede zwischen
prima und secunda impositio*32) , woran sich als Incidenzpunkt prima
und secunda intentio anschliesst 833), und sodann die Verhältnisse des
Anm. 733). Vgl. Sent. J, Dist. 2, 'ju. 3, F: Quaedam sunt synonyma, quia simpliciter
idem significant et connotant, ifo quod nihit significatur et connotatur per unum,
quin eodem modo significetur et connotetur seu consignificetur per retiquum; et sie
deitas et deus, homo et humanitas, et multa talia sunt synonyma Atiter homo
et humanitas non sunt synonyma, et hoc, quia reliquerunt in dubio, quantum est ex
impositione istorum nominum, an haec sit vera „homo est humanitas'1 vet falsa.
829) C. 8, f. 4 v. B : Sunt quaedam nomina abstracta vel esse possunt ad placitum
instituta ita , quod abstractum in significando aequivateat concreto sumpto
cum aliquo syncategoremate vet cum aliqua alia dictione vel dietionibus In
talibus magis puto difficultatem vocatem dependentem ex logica, quam realom, propter
quod nesciens logicam quaternos innumeros circa talia inutititer repteret faciens difficultatem,
ubi nulla est (f. 5 r. A) : Sic enim concedunt eruditi in logica, quod
hoc signum „totus" incladit suum distribvibite , ut aequivaloat isti „quaelibet pars",
quando sumitur syncategorematice ; unde itla „Totus Socrates est minor Socrate"
aequivatet isti „Quaelibet pars Socratis est minor Socrate" (s. Abschn. XVII,
Anm. 252).
830) C. 9, f. 5 r. B: Quaedam sunt abstracta, quae non supponunt nisi pro
multis simul sumptis, concreta autem pro uno solo verificari possunt, sieut se habent
„poputus" et ^popularis".
831) C. 10, f. 5 r. B: Postquam de nominibus concretis et abstractis discussum
est, nunc de alia divisione nominum, quibus scholastici frequenter utuntur, est dicendum
(s. ob. Anm. 740). Unde sciendum est, quod nominum quaedam sunt mere ab
sotuta, quaedam sunt mere connotativa. Mere absolata sunt itla, quae non significant
aliquid principaliter et aliud vet idem secundario, sed quidquid significatur per tate
nomen , aeque primo significatur, sieut patet de hoc nomine „animat" Nomen
autem connotativum est itlad, quod significat aliquid primario et aliquid secundario ;
huiusmodi sunt omnia nomina relativa, omnia nomina pertinentia ad genus
quantitatis, etiam talia nomina „unum , bonum, verum, inteltectus, potentia,
actus etc."
832) C. 11, f. 5 v. B: Posiiis divisionibus , quae possunt competere tam terminis
naturaliter significantibus quam terminis ad placitum institutis,' dicendum est de quibusdam
divisionibus competentibus terminis ad placitum institutis. Est igitur prima
divisio talis: nominum ad placitum significantium quaedam sunt nomina primae imvositionis,
quaedam secundae impositionis. Das Weitere ist schon . oben, Anm. 776,
angeführt.
833) C. 12, f. 6 r. A : Quia dictum est in praecedenti capitulo, quod quaedam
iunt nomina primae intentionis et quaedam secundae intentionis, et quia ignorantia
vocabulorum multis est errandi oeeasio , ideo incidentaliter videndum est , quid sit
XIX. Occam (Begriff). 365
Synonymen und Homonymen 834), womit der Abschnitt De divisionibus
terminorum seinen Schluss findet.
Ein nichtssagender Uebergang, — sei es dass er von Occam oder
vom Herausgeber herrühre — , führt dann vorerst zu den termini secundae
intentionis , d. h. zu den Universalien 835), bezüglich deren
die allgemeinen Erörterungen , welche den sämmtliche fünf umfassenden
Genieinbegriff „Universale" betreffen b30), bereits oben ihre Verwen
dung gefunden haben s37). Nachdem die Fünfzahl der Universalien
in üblicher Weise begründet worden 838), treten dennoch wieder Be
merkungen über Individuum, singulare, suppositum (vgl. bei Mayron,
Anmerk. 548) voraus, welche drei Begriffe für die Logik, nicht aber
für die Theologie, synonym seien 839). Aus der Erläuterung der einzel
nen fünf Universalien , welche in der Expositio aurea weit ausführ
licher ist und sich mehr Satz für Satz an den Commentar Avicenna's
anschliesst, als in der Summa, mag höchstens die auch ander
wärts wiederholte Bemerkung hervorgehoben werden , dass der Gat
tungsbegriff nicht als Materie des Artbegriffes zu betrachten sei 84°) ;
intentio, et quid prima, quid secunda. Das Weitere s. gleichfalls oben, Anm.
768 f. u. 778.
834) C. 13, f. 6 r. B: Sota vox vel aliquod signum ad placitum institutum est
aequivocum vel univocum Est autem ilta vox aequivoca, quae significans ptura
non est signum subordinatum uni coneeptui Uuum est aequivocum a casu, ....
atiud est aequivocum a consitio Univocum autem dicitur omne ittud, quod est
subordinatum uni coneeptui. Vgl. Quodl. IV, qu. 16. u. Expos, aur. Praedicam. De
aequiv., woselbst auch die Unterscheidung zwischen aequivocans und aequivocatum
(s. bei Antonius Andreas, Anm. 483, und bei Bnrleigh, Anm. 617) aufge
nommen ist.
835) C. 14, f. 6 v. B: Cum igitur non sufficiat logico tantum generatis notitia
terminorum, sed opoiteat cognoscere termmos in speciali magis , ideo postquam de
divisionibus generalibus terminurum tractatum est, de quibusdam contentis sub aliqua
itlurum divisionum persequendum est. Est igitur primo tractandum de terminis secundae
intentionis, et ideo de illis, quae ponuntur quinque universalia, est
modo dicendum.
836) Ebend. : Primo tamen dicendum est de hoc communi „universate", quia
praedicatur de omni universati et etiam de singutari (vgl. Armand, ob. Anm. 651).
Expos, aur. Praedicab. Prooem.: Universate dicitur subiectum tibri Porphyrii , non
quia ipsum vere sit subiectum, sed quia ipsum praedicatur de subiectis, sc. de gettere,
specie etc. Vgl. Bnrleigh, ob. Anm. 610.
837) C. 14—17; s. ob. Anm. 782, 788, 791, 803 f.
838) C. 18, f. 8 r. A.
839) C. 19, f. 8 r. B: Apud logicos haec nomina convertibitia sunt: individuum,
singulare, suppositum; quamvis apud theologos singulare et suppositum non convertantur
(s. Anm. 733), sed in hoc capituto dicendum est de istis nomiuibus Mo
modo, quo logici utuntur eis. Apud logicum triplieiter aeeipitur individuum etc.,
d. h. es folgt nun die nemliche Aufzählang dreier Bedeutungen, welche wir oben
(Anm. 791) nus einer Stelte der Quodlibeta betreffs des „singulare1' trafen.
840) C. 20, f. 8 v. A : Genus non est pars speciei nec genus importat materiam
Improprie tamen utendo vocabulo potest dici, quod genus dicit aliquando
materiam, quod non est aliud, quam dicere, quod in quotibet significato per tate genus
invenitur materia eiusdem rationis. Expos, aur. Praedicab. Prooem.: Falsum est, quod
communiter dicitur a modernis, quod genus dicit partem materiatem et differentia
dicit partem formalom, quia de ratione generis non est ptus significare partem mate
rialom, quam formalom, sed totum, differentia vero aliquando dicit partem materiatem.
Sent. I, Dist.8, qu. 2 0: Genus non est proprie materia, sed dicitur materia meto
366 XIXj Occam (Begriff).
denn alles Uebrige bewegt sich nur in dem gewöhnlichsten Fahr
wasser 841).
Mittelst eines auf die Schüler berechneten Ueberganges, welcher in
solcher Form vielleicht auf Rechnung des Herausgebers fällt, kommen
nun noch anderweitige termini secundae intentionis et secundae impositionis
an die Reihe , welche entweder allen Universalien oder einigen
oder einer Verknüpfung einiger oder nur Einem Universale bezüglich
eines anderen zukommen können (— eine Eintheilung, welche uns einigerniaassen
an Armand, Anm. 648 ff., erinnert —); und zwar sollen zuerst
diejenigen folgen , welche bei einer Verknüpfung mehrerer Universalien
in Betracht kommen, nemlich definitio und descriplio 842). Betreffs der
Definition, auf welche wir unten, Anm. 1012 ff, noch einmal zurück
kommen müssen, unterscheidet Occam auf aristotelisch-arabischer Grund
lage eine sachliche (quid rei) und eine sprachliche (quid nominis); die
erstere bedeute im engeren Sinne ein Urtheil, welches in Kürze lediglich
das natürliche Wesen in seiner Totalität ausdrücke , und dieselbe könne
entweder mit Beihilfe einiger jCasus obliqui ausgesprochen werden und
sei dann definitio naturalis, oder ohne solche Sprachmittel , in welchem
Falle sie definitio metaphysicalis sei; keinenfalls aber dürfe neben diese
beiden Arten eine definitio IvgicaUs als dritte gestellt werden, denn die
Logik (s. Anm. 744 u. 797) habe es nur mit Zeichen, nicht aber mit
Dingen, zu thun und schreibe nur die Verfahrungsweise vor 843); die
phorice, quia sicut materiae praeexistenti advenit forma et facit unum cum ea, ita
generi advenit differentia et facit unam diffinitionem cum ea proprie dictum vel
per additamentum. Expos, aur. Praedicub. De differ.: In diffinitione genus est /uro
materiae respectu differentiac , i. e. habet respectu diffeientiae atiquam conditionem
materiae, quia, sicut materia est prior ipsa forma et forma advenit materiae, ita in
diffinitione gemis, quod est quaedam intentio sive coneeptus in unima, praecedit diffrrentiam
et differentia advenit sibi.
841) Wie z. B. die Erörterungen über die Relativität der Gattungs- und Art
begriffe c. 22, f. 9 r. A, vgl Expos, aur. Praedicab. De specie und Sent. 1, Dist. 8,
qu. 3 f. oder ebend. II, qu. 9 KK : JVou est differentia inter genus et speciem quantum
ad significare totum, quia tam genus quam species significant lutum, sed
genus significat plura tota, quam species.
842) C. 26, f. 10.i. B: Quoniam logici non solam utuntur praedictis vocabulis
secundae intentionis, sed etiam mutti termini alii secundae intentionis et secundae
impositionis in usum logicorum veniunt, et ne studiosi per ignorantiam significationis
eorum in inquisitione veritatis retrudantur, volo nunc compendiose de aliquibus eorum
ad instruetionem simplicium pertractare. Terminorum autem, quibus utuntur togici,
quidam sunt communes omnibus universalibus, quidam sunt proprii atiquibus eorum,
quidam competunt aliquibus eorum simul aeeeptis, quidam competunt uni respectu atterius.
Termini vero, qui competunt plaribus simul aeeeptis, sunt diffinitio, descriptio
et alia huiusmodi.
843) Ebend. : Diffinitio dupliciter aeeipitur, quia quaedam est diffinitio exprimens
quid rei, et quaedam quid nominis. Diffinitio exprimens quid rei dupliciter accipitur
: uno modo large, et sie comprehendit diffinitionem stricte sumptam et diffini
tionem desr.riptivam • aliter aeeipitur stricte, et sie est sermo compendiosus exprimens
totam naturam rei nec aliquid extrinsecus rei deelarans. Hoc autem potest fieri dupliciter.
Nam quandoque in tati sermone ponuntur casus obtiqui exprimentes partes
rei essentiates, sicut si diffiniam homiuem sie dicendo „homo est substantia composita
ex corpore et anima intettectiva"', et itla potest vocari diffinitio naturalis. Atia
est diffinitio, in qua nuttus casus obliquus ponitur , tatis est itta diffinitio ho
minis „substantia animata sensibitis rationalis", et ista potest vocari metaphy
XIX. Occam (Begriff). 367
sprachliche Definition hingegen sei nur eine erklärende Erweiterung eines
Wertausdruckes 84 4). Anderwärts reducirt er diese beiden Arten der
Definition auf die schon bei Albert (Abschn. XVII , Anm. 478) vorkom
mende Unterscheidung einer definitio formalis und materialis 845), oder
er zieht hinwiederum auch eine Eintheilung der Worte in absoluta, connotativa
(s. Anm. 831 u. 917 II'.), possibilia. impossibilia, relativa, adverbia
u. dgl. bei 84u). Das Wesen der Beschreibung (descriptio) liege
in der Angabe accidenteller und eigenthümlicher Merkmale , und in der
„beschreibenden Definition" seien dieselben . mit den substantiellen Eigen
tümlichkeiten vermischt847). Jedenfalls aber sei das definitum nicht
als real identisch mit definitio zu nehmen (s. ob. Anm. 795 am Schluss),
da man nur sagen könne, dass beide reell das Neinlicbe bezeichnen 848),
und darum sei das Definirte ein Begriff, welcher mit der Definition in
einein rein umkehrbaren Urtheile beliebig die Stelle tauschen könne,
während in anderem Sinne genommen allerdings das Definirte nichts
Anderes als eine singuläre äussere Sache sei 849).
sicalis Ex quo patet, falsum esse, quod aliqui dicunt, quod hominis quaedam
est diffinitio logicalis, quaedam naturalis, quaedam metaphysicalis, quia togicus, cum
non traetat de rebus, quae non sunt signa, non traetot de homine nec habet hominem
diffinire, sed habet docere, quomodo aliae scientiae tractantes de homine ipsum diffinire
habent. . ',. i." . :
844) Ebend. f. 10 v. A: Difjinitio autem exprimens quid nominis est oratio expticite
deelarans , quidquid per unam dictionem importatur •implieite , sicut si quis
votens atium docere, quid significet hoc nomen „a/fcum", dicat, quod idem significat
quod haec oratio „aliquid habens albedinem".
845) Sent. Prolog, qu. 2, 6 L : Diffinitio atiquando datur per principia essen
tialia, et itta est formatis Aliae autem diffinitiones datae per alias causas sunt
diffinitiones materiates et istae ut in plaribus sunt diffinitiones exprimentes quid
nominis, non exprimentes quid rei. Vgl. ebend. I, Dist. 8, qu. 5 f. Eine ganz andere
Bedeutung der formalen und der materiaten Definition s. unten Anm. 1015.
846) Quodl. V, qu. 19: Diffinitio proprie dicta (d. h. exprimens quid rei) est
oratio tonga composita ex genere proprio et differentiis essentialibus significantibus
partes essentiates diffiniti Diffinitio exprimens quid nominis est oratio explicite
deetarans, quid per unam dictionem importatur. Höchst ausführlich wird hierauf
über die Unterschiede dieser beiden Definitionen gehandelt: erstere nemlich sei
solam nominum absotutorum (z. B. homo, loo) , ferner solam possibitium und solum
nominum sumptorum significative , hingegen letztere könne auch connotativorum et
relativorum, sowie impossibitium und ebenso verborum, aiherbiorum , coniunctionum
sein. ,
847) Summa t. I. I, 27, f. 10 v. B: Descriptio est sermo compendiosus compositus
ex aeeidentibus et propriis, v. gr. „homo est erecte ambulativus latus
habens ungues" (c. 28) Descriptiva autem diffinitio est mixta ex substantialibus
et aeeidentatibus , e. gr. „homo est animat rationalo mortate erecte ambulans latos
habens ungues".
848) C. 26, f. 10 v. A : Diffinitio non est eadem cum diffinito, quia secundum
omnes diffinitio est sermo mentalis, vocalis , vel scriptus, et per consequens non est
eadem realiter cum diffinito sive cum re nec cum una dictione; tamen diffinitio significat
idem cum diffinito, et sie intetligunt recte loquentes, quando dicunt, quod diffi
nitio et diffinitum sunt idem reatiter, h. e. significant idem realiter.
849) C. 29, f. 10 v.B: Diffinitum äupliciter aeeipitur: uno modo pro Mo, cuius
partes vet essentia per diffinitionem exprimuntur, et sie diffinitio est ipsarum rerum
singularium et substantia particutaris diffinitur. Alio modo aeeipitur diffinitum
pro aliquo convertibiti cum- diffinitione, de quo diffinitio adaequate praedicatur, et sie
diffinitum est una dictio convertibitis cum diffinitione significans itlud idem praecise,
368 XIX: Occam (Begriff).
Hierauf nun sollen jene termini secundae intentionis et secundae
impositionis folgen, welche sämmtlichen Universalien zukommen 850). So
wie jedoch nicht ersichtlich ist, warum dem so sei, so werden auch die
übrigen Gesichtspunkte obiger (Anm. 842) Einteilung nicht weiter be
rücksichtigt , und wir finden in einer unorganischen Reihenfolge , für
welche vielleicht Occam selbst nicht verantwortlich ist, eine Erörterung
mehrerer in der Logik überhaupt üblicher Termini. Nemlich zuerst wird
an dem Begriffe „subiectum" die reale und die logische Bedeutung un
terschieden und letztere von. einem weiteren Sinne durch einen engen
und engeren bis zum engsten verfolgt851), worauf das Gleiche mit „praedicatum"
geschieht, während die Frage über das Verhältniss der Copula
zum Prädicate als eine bloss sprachliche bei Seite geschoben wird Si2);
hingegen folgt die entschiedene Betonung des Grundsatzes, dass es sich
beim Prädicate für die Logik nie um reale Inhärenz, sondern eben nur
um das Verhältniss der Aussage handle 853). Dann reiht sich plötzlich
„significare" an, dessen mehrere Bedeutungen in die sehr lockere Ver
bindung mit den Universalien kommen , dass letztere stets Mehreres be
zeichnen 854), und schwerlich ist der Zusammenhang ein innigerer, wenn
quod significat diffinitio. (Fast wörtlich ebenso Quo dl. V, q u. 20) Sicut dictum
est de diffinito. ita dici debet de de scripta .
850) C. 30, f. 11 r. A: Dicto de terminis, qui non competunt alicui universati,
cuiusmodi suni diffinitio et descriptio et huiusmodi (qma nutlam universate est diffi
nitio vet descriptio, sed quaelibet diffinitio vel descriptio ex plaribus universatibus
est compositä) dicendum est nunc de terminis convenientibus onmibus universalibus,
cuiusmodi sunt subiectum, praedicatum et huiusmodi.
851) Ebend.: Subiectum dupliciter aceipitur: hoc quidem ad existentiam, hoc
autem ad praedicationem. Ad existentiam dicitur aliquid, quod realiter subsistit
alteri rei intiaerenti sibi et advenienti reatiter.: Dicitur subiectum per
praedicationem, quod est pars propositionis praecedens coputam; et subiectum
sie aeeeptnm potest muttipliciter aeeipi. Primo targe omne itlad , quod potest in
quacunque propositione vera vel falsa subiiei, Secundo stricte , quod subiicitur
atteri in pruedicatione directa Tertio strictius pro itto, quod est subiectuir.
in conctusione demonstrata, quae scitur vel est nata sciri . Strictissime pro aliquo
primo primitate aliqua inter talia subiecta. ' .
852) C. 31, f. 11 r. A: Sicut subiectum dicitur Ma pars propositionis, quae
praecedit copulam, ita itta pars, quae sequitur, dicitur praedicatum. Votunt tamen
atiqui dicere, quod praedicatum est coputa cum itlo, quod sequitur copulam ; qualitercunque
tamen sit, quia hoc dependet ex sumptione voeabuli, quod est ad placitmn,
ideo pertranseo. Praedicatum tamen multipliciter dicitur u. s. f.; nemlich diese
Distinction des Prädicates entspricht genau jener des Subjectes.. , .-. . i
853) C. 32, f. 11 r. B: Sicut autem praedicatum praedicatur de subiecto, ita
praedicatum dicimus esse in subiecto, convenire subiecto et inhaerere subiecto et
huiusmodi, quae non sunt inteltigenda, aesi praedicatum reatiter inhaerere t subiecto
itlo modo, quo atbedo inhaeret paricti, sed omnia talia significant idem, quod praedicari,
nec aliter aeeipienda sunt; aeeidentia omnia possunt dici esse in
substantia sicut in subiecto non quidem per reatem inhaerentiam secundum opinionem
muUorum, sed per praedicationem verum.
854) C. 33, f. 11 r. B: Significare multipliciter aceipitur apud togicos. Natu
uno modo dicitur signum atiquid significare, qnando supponit vet natum est pro
atiquo supponere, ita quod de pronomine demonstrante itlad mediante- hoc verho „est"
idem nomen praedicatur ; haec enim vera est „itte est albus" demonstrando Socratem
Aliter aceipitur signifleare , quando ittud signum in atiqua propositione
de praeterito vel praesenti vet futuro vet in atia prapositione vera de modo potest
pro itto supponere, et sic Mum.. ... significat. etiam itlady quod potest esse album.
XIX. Occam (Begriff). 369
hierauf „dividi" nach älterer Tradition erörtert wird 855). Ebenso wenig
vermögen wir einzusehen, warum nun „totum" und „pars" in realem
und in logischem Sinne folgen 856), oder aus welchen Motiven sodann
die Erklärung der „opposita" hieher gestellt sei, betreffs deren zu be
merken ist, dass hier von einer dritten Art der Entgegensetzung der
Urtheile gesprochen wird, welche eintrete, wenn die Subjecte zweier
Urtheile, deren Qualität verschieden ist, im Verhältnisse einer Subalternation
stehen 857). Endlich in unerklärlicher Verbindung werden noch
einige Worte über die logische Bedeutung des Begriffes „passio" an
geknüpft 858).
Jedenfalls nahm Occam hierauf den Uebergang zu den termini pri
mae intentionis, d. h. zu den Kategorien, bei welchen es sich zu
nächst , — abgesehen von ihrer logischen oder realen Geltung — , um
zwei Begriffe handle, welche allen Kategorien gemeinsam seien, nemlich
um ens und unum85U). Dass „ens" nur homonym, nicht aber synonym,
Aliter aeeipitur, quando itlad dicitur significari, a quo ipsa vox imponitur vel
primo significatur per conceptum principalom vel vocem principalom, et sie dieimus,
qitod atbum significat albedinem Quarte modo aeeipitur significare communis sime,
quando aliquod signum, quod natum est esse pars propositionis vel natura est esse
oratio vel propositio, aliquid importat sive principaliter sive secundario Significare
igitur secundum aliquam sui significationem competit universali cuitibet; uni
versate enim secundum Damascenum in logica sua (s. Abschn. XI, Anm. 50, denn
nur Porphyrius ist es, aus welchem Damascenus geschöpft hat; s. elend. Anm. 171)
est, quod multa significat; omne enim universate vel significat plara primo modo
vel secundo modo, ..... atia vero universalia significant plara tertio vet quarto modo.
855) C. 34, f. 11 v.. A: Non autem sotum universalo significat plara, sed etiam
dividitur in ptura. Sed sciendum est, quod dividi multipliciter aeeipitur
Siint autem secundum Damascenum in logica sua octo modi dividendi (s. ebend.
Anm. 170). . ...
856) C. 35, f. 11 v. B: Totum multipliciter dicitur. Uno modo dicitur totum
atiquid comploctens plures partes, sine quibus in rerum natura esse non potest
Aliter aeeipitur totum pro aliquo communi ad multa, et sie logici comm uniter
utuntur. Et quot modis dicitur totum, tot modis dicitur proportionabititer pars.
857) C. 36, f. 11 v. B: Post praedicta dicendum est de oppositis. Et sciendum
est, quod hoc nomen „opposita" significat tam res extra animam quam in anima
quam signa rerum. Sed omnes res extra animam, quae non sunt signa, si sint oppositae,
non opponuntur nisi contrarie vel secundum unam opinionem aliquae res
relative opponuntur Sed si loquamur de oppositione, quae est inter signa rerum,
cuiusmodi sunt conceptus et voces et scripturae, sie secundum peripateticos hoc nomen
„opposita'1 dicitur tam de comploxis quam incomploxis. Comploxorum autem oppositorum
potest triptex modus assignari. Quaedam enim opponuntur contradictorie
Aliquae propositiones opponuntur contrarie Tertii modi oppositionis non habemus
nomen impositum; est autem, quando aliquae propositiones non sunt contradictoriae
neque contrariae, sed inferunt propositiones contradictorias vel una infert contradictoriam
atterius et propter hoc nullo modo possunt simul esse verae, sicut
„Nuttum animal currit, Aliquis homo currit" Oppositorum autem incomploxorum
quatuor modi ponuntur u. s. f. (d. h. es folgen die traditionellen vier Arten).
858) C. 37, f. 12 r. B : fiesfat nunc de uno vocabulo, quo togici tractando de
demonstratione (s. Abschn. XVII, Anm. 475) frequenter utuntur, disserere, sc.de hoc
voeubulo „passio" Secundum quod logici loquuntur de passione, sciendum est,
quod passio non est aliqua res extra animam inhaerens alicui, cuius dicitur passio,
sed passio est quoddam praedicabite mentalo vel vocalo vel scriptum Passio
semper supponit pro Mo eodem, pro quo subiectum supponit , quamvis aliquid aliud
ab Mo significet atiquo modo.
859) C. 38, f. 12 v. A: Dicto de terminis quibusdam secundae intentionis et de
Pbantl, Gesch. III. 24
370; XIX Oetom (Begriff).
von Allem: ausgesagt werde und in solchem Sinne- v«TSd)ieden'eR Eintheilungens
unterliege- uü)I erörtert , ep ' auch anderwärts unter Beiziehung der
Lehre -von der Stipposition 1) ; und- desgleichen bespricht , er „unum",
welches als passio^ entis mehrere übliche liedeutungen habe su2.),- an einer
anderen: Stelle auf gleicher Grundlage betreffs seines Wechselverhältnisses
xn-ens, da nur hei suppasiti» personalis diese beiden begriffe sachlich
identisch seien ^3). Indem' dann- die Erklärung der Kategorien selbst
folgen soll^04), erörtert 'Occam. in einer längeren Stelle , von' welcher
wir ein anderweitiges Duplicat bereits oben, Anm. 779 , trafen ;' 'die Hedeutung
des Begriffs praedicamentum; nemlich nach Einer Meinung be
deute Kategorie das Verhältnis* einer wechselseitigen Heber- und Unter-
Ordnung (es ist: diess die Auffassung , , weiche wir seit Albert; Abschn.
XVII, Anm. 429y bei fcseudo-Thomas, ob. Anm, 31 1, bei Mayrön, Anm/ 520,
und bei Burleigh , Anm. 616 , recipirt fanden; dass Occam sie verwirft,
s., sogleich unten Anm. 868), wobei dann dasjenige, was an sich intentw
prima sei , um der Aussage willen als intentio secunda bezeichnet wer
den könne, wohingegen nach einer anderen, Ansipht die Kategorien nur
als die erste gemeinsame Grundlage jener Aussagen , welche eine Unter
oder Ueber-Ordnung enthalten, genommen werden (s: gleichfalls Anm. 868);
jedenfalls aber müsse daran festgehalten werden, dass die Kategorien
ebenso wie alle ßbiigen Denkoperationen , während sie entia' rationis
sind, in Wahrheit. .wirklich e.xistiren 8ü5). Nur ist, bei Letzterem, wie
quibusdam secundae impositionis, videndum est de terminis primae intentionis. Primo
tamen dicendum est de quibusdam commuuibus omnibus, sive sint res, quae non sunt
sigrrn, sive sint res , quae sunt signa (vgl ob. Anm.. 9 7-9) ; cuiusmodi sunt ens
et unum, , •" ' ' ' ' •' i
•' " 860)' Ebend. : Aeeipitur- hoc nomen „ens", secundum guod sibi correspondet
unus conceptus communis omnibus rebus praedicabitibus in quid Tarnen lue
nomen „ens* est' aequivocum; quia non praedkatur dt omnibu» sibi subiicittöbvs,
quando signifikative sumitur, secundum unum conceptum , sed sibi diversi conceptus
respondent ... .. Ens dividitur, quia hoc quidem est secundum aeeidens, illad vero
secundum se Simititer phitosophus dividit ens .... in ens in potentia ei ens
in actu. ' •' s ....'. . .. | .,,'I :'t .. | i .' .-|i- .:I .i-'
861) Quodl. V, qu. 14: Huic nomini „ens1' correspondet unus conceptus com
munis praedicabitis de omnibus rebus Hoc nomen „ens" est aequivocum, quia
licet praedicetur univoce de omnibus subiic'tbitibus, et hoc, sive supponat simplicütr
sive personaliter, tamen non praedicatur de omnibus subiicibitibus significative aeetptis
secundum unum conceptum, sed huic nomini diversi conceptus correspondent. Expos,
aur. Praedicab. De specic: Ens non dieitur univoce de decem praedicamentis, sed
aequivocei '-'.."••,"' • "i.i. ,-, ,i',., "'. " , -.-i , . ' , .
862) Summa t. log. I, 39) f. 12 v. B: Unum autem est passio entis; quia
significat aliquid, quod non eodem modo significatnr per ens, quamvis atiquo modo
significatur per ens....:. Unum tamen multipticiter dicitur ; tamen ad praesens
sufficiat, ponere tres modos unius, quibus togiti utuntur frequenter, d. h. es folgen
nun unum numero, unum specie, unum genert.' •" •'. v Ii. ..•«•i 'i'• » '
863) 'Senf. I; Dist. 2, qu. 3, ü'. Ens-'et «mim, .si Asupponant personatiter, potius
sunt una res et una natura, quam dicant eandem naturam/i et si- sie suppbnani, no«
aliter distinguuntur ens et unum, quam ens et ens, et unum et unum, St autem
supponant simpliciter vet materialiter, sie non sunt una res nec una natura, sed dicunt
eandem naturam et distinguuntur inter se, sicut duo eoneeptus vel duo nomina, quae
non sunt synonymä., ^' ..' '. • ••''" I1 -.•-m'.' .n y i''" .
864) Summa t, log. Ij 40, f. 13 r. A : Post praedicta restat dicere de inferioribus
ad ens, quae sunt decem praedicamenta.
865) Ebend.: Hoc nomen „praedicamentum" est nomen secundae impoiitionis
..|i .|i', i'I
XIX. Oceam (Bfegriff). 371
sich für Oecam von selbst versteht, Bichl von der äusseren Existenz der
concreten Ding«; welche als solche stets singuläY sind, die' Rede", sondern
bei den Kategorien handelt es sich -um bezeichnende' Worte: und somit
bis DenköuffasSUngeii und1 Begriffe , welche gemeinsam von Allem , was
anter -sie fällt,' atisgesagt werden 80*), und zwar derartig, dass Ein und
der nemliche Gegenstand durch mehrere Kategorien bezeichnet werden
kann'8*'):' 'Eben'! jene Auffassung aber, wornach man bei den Kategorien
einseitig auf das Verhältniss einer Ueber- oder Unter-Ordnung blickte,
müsse nicht bloss zu einer missbräuchtichen Erweiterung des Begriffes
„Gattung", sondern auch zu der Uebertreibung führen, dass man für die
Kategorie des ' Wann- eine quandeitas oder für jene des Wo eine ubeittts
ersann- -utitt in 'gleicher Weise auch bei allen Adverbien ," Präpositionen \i.
dgll" verfahren musste, während nach der richtigen und ursprünglichen
H' , , .iIi'-' r-' ' ii i " " -i . ' i i i. ' '
vet intentionis sicut .hoc nomtn „genus1', qnamvis itia^ de quibus praedieatur, sint
incomplexa, primae, intentionis. Verumtamen praedicamentum dupliciter aeeipitur:. uno
modo pro toto ordine aliquorum ordinatorum secundum superius et inferius ; alio
modo aeeipitur pro primo et communissimo in tati ordine. Et hoc secundo modo
»eeipUndo „praedicamentum" quodlivet praedicamentum estunum incomptexum primae
intentionis, et hoc qitia significat res, quac non sunt signa. Aeeipiendo auttm „prae
dicamentum" primo modo potest dici, quod in atiqua tali ordinatione sunt incomptexa
primae intentionis et in aliqua incomptexa secundae intentionis, vel potest dici, quod
aliqua talia sunt primae intentionis et aliqua secundae intentionis, sicut secundum
opinionem, quae ponit, quod intentio vel eonceptus est qualitas subiective existens in
mente (betreffs dieser Meinung vgl. Anm. 757 n: 762) , tunc hoc ' commune „genus"
est in praedicamento quatitutis vel relatiortis ; nam omne gertus est qualitas secundum
illam opinionem, et hoc commune „geniis" tsf securtda intentio vtl nonien secundae
intentionis, hoc autem commune „color" est prima intentio, et simüiter de multis
aliit, i ' (B) Verumtamen sciendum, quod secundum opinionem, quae ponit,quod'
intentio vel coneeptus sive passio animae est qualitas mentis, nort ideo aliquid dicitmr
ens 'tationis, quia nön est' vera res 'existens in 'rerum natura, sed' ideo dicitur
ens rationis, quia non est nisi in ratione, qua mens utitur pro alio vel intelligitut
aliud; ' et sie omnes propositiones et consequentiae et termkni 'mentates sunt entia rationis,
'ef tamen sunt vere et realiter existentia in rerum natura et entia perfectiora
et realiora, quam quatitas quaecunque corporalis (abet diese objective Realität der
logischen Functionen s. oben1 Anm. 764 u. 766 ff.). ""
866) Expos, aur. Praedicam. Prooem.: In hoc opere (d! h. Categoriae) häec
intentio est, de primis rerum nominibus et de vocibus res- significantibus disputare,
*on- ideo quod secundum aliquam Proprietatem figuramque formantur, sed in eo quod
significaiites sunt. In grammatica determinatur de vocibus determinando
congruitatem et incongruitatem in oratione In tibro vero Praedicamentorum determihatut
de vociiws', guates res signiflcent; ostendendo Et ignorantia inten
tionis Aristolelii in hoc libto facit muttos modemos errare credentes multa liic dicta
pro rebus, quae tamen pro sotis vocibus et proportionabititer pro intentionibus seu
concejHibus in «mm» Mt intelligi: Ebend.' Cap. 4: Ista nort est divisio rerum extra
anhnam, quia res extra animam non praedivantur de pturibui, non eriim praedieatur
nisi vox vel eonceptus vel uliquod signum ad 'placitum institutum; sed ista 'est divisio
vocumiswe'cbnäepiuurt sive intentionum 'in aninta .'. . . . . Nutla 'est'1 subst'äntia' realiter
extra animam nisi solam substantia particularis (s. Anm. 781). Et ista est divisio
incomptexorum, ex quibus componuntur propbsitiones 'et ex quibus lineae praedicamentalos
componuntur. Ebenso Cup. 7. Ebend. Praedicab. Ife specie: JVon dicit (sc.
Aristotetes) decem praedicamenta esse decem res intrinsebas omnibus aliis rebus, sed
tantum quod sunt decem prineipia , i. e. decem tommuniaV praedicubitia de aliis contentis
sub se, non pro se, sed pro aliis.
867) Ebend. Praedicam. Cap. 7: Praedicamenta sunt distincta, non tamen consimiliter
distinguuntut res' significatae per ipsa, sed eadem res, sattem atiqua, significatur
per diversa praedicamenta, quamvis non eodem modo.
24*
372 XIX. Occam (Begriff).
(d. h. eigentlich, wie wir oft genug sahen, arabischen) Ansicht die Kate
gorien als incomptexa Nichts weiteres, als die einfachen Grundlagen und
Bestandteile der Urtheile seien 868).
Die Zehnzahl der Kategorien motivirt Occam in seinem Compendium
völlig nach der allgemein üblichen Weise809); aber an einem anderen
Orte erhebt er sich zu der wahrhaft merkwürdigen Höhe der einzig rich
tigen Auffassung, dass es in objectiver Hinsicht überhaupt nur drei Kate
gorien gebe, nemlich Substanz, qualitative Bestimmtheit und Relation87").
Ja auch in der Einzeln-Erörterung der Kategorien , welche im Uebrigeu
Nichts bemerkenswerthes enthält, blickt hauptsächlich im Compendium die
ser grundsätzliche Gedanke überall insoferne durch, als Occam stets nach
zuweisen sucht, -dass für die Philosophie im Sinne des Aristoteles, d. h.
abgesehen von den Interessen der christlichen Dogmatik, keine der übri
gen neun Kategorien eine selbstständige von der Substanz unterschiedene
Sache sei, sondern jede derselben nur den Wertausdruck einer lnhärenz
enthalte871). Mit erklärlicher Vorliebe stützt er einzelne Begründungen
868) Summa t. tog. 1, 41, f. 13 r. 6: Ponuntur autem ab omnibus auctorilms
decem praedicamerita; sed in modo ponendi, ut mihi videtur, mutti moderni discordant
ab antiquis; nam multi ponunt, quod in praedicamento sunt mutta ordinata secundum
superius et inferius; unde, ut tatem praedicationem habeant de adverbiis, fingunt
nomina abstracta, sicut de „quando", quod est adverbium, fingunt tate abstractum
„quandeitas", de „ubi" „ubeitas" et sie de atiis. Sed antiqui non posueiunt iatem
ordinem in quolibet praedicamento, et ideo hoc nomine „praedicamentum" et similiter
talibus nominibus „genus , species'1 et consimitibus iminus large utebantur, quam
faciunt multi moderni, unde ipsi dicentes , semper superius praedicari de inferiori,
extendebant praedicari ad verba, extendebant etiam praedicationem ad praedica
tionem adverbiorum et propositionum lntentio antiquorum mihi videtur rationabitior
(r. A) Secundum intentionem antiquorum existentia in praedicamentis
non sunt nisi quaedam incomploxa , ex quibus affirmatio et negatio natae sunt
constitui.
869) Ebend. f. 13 v. A: Sumitur autem distinetio itlorum praedicamentorum
distinetione interrogationum de substantia sive de individuo substantiae (B) Atia
autem' incomptexa non sunt in aliquo praedicamento, propter quod coniunetiones et
syncat'egoreumata in nullo praedicamento reponuntur; per talia enim ad nullam quaestionem
respondetur. Vgl. Quodt. V, qu. 22.
870) Sent. I, Dist. 8, qu. 2 D: Quaedam sunt genera, quae significant res simpliciter
et absotute sine omni connotatione ; ei si ita esset, possei dici, quod sunt
tantum tria genera generalissima, sc. substantia, qualitas et respectus Alio modo
dicitur genus omne praedicabite primo modo dicendi per se et in abstracto de alia,
isto modo possunt dici decem genera generaässima. Dass ich meinerseits jene Drei
zahl der Kategorien unbedingt für die einzig mögliche phitosophische Construction
der aristotelischen Kategorien halte, glaube ich im 1. Bande genügend dargelegt zu
haben; und auch die Bemerkungen, welche Fr. Brentano (Von der maunigfacheu
Bedeutung des Seienden nach Aristoteles. Freiburg 1862. S. 74 u. 183) dagegen
richtete, schienen mir nicht geeignet, meine Ansicht umzustossen.
871) So z. B. bezüglich der Quantität Summa t. log. 1, 44, f. 15 v. A: Est
alia opinio, quae mihi videlar de mente Aristotelis, sive sit haeretica sive catholica,
quam volo nunc recitare, quamvis nolim asserere; et ideo, quia istam opinionem
posui, quando scripsi super phitosophiam, non scripsi eam tanquam meam, sed tanquam
Aristotelis expositioni magis consonam, ut mihi videtur, et eodem modo sine
assertione nunc recitabo eam. Est igitur Ma opinio, quam mutti caiholici ponunt et
theologi tenent et tenuerunt , quod nulla quantitas est realiter distineta a substantia
et qualitate, sive tates propositiones „substantia est quantitas" vet „quantitas est
qualitas" sint concedendae sive non. Oder betreffs der Kategorie des Wann ebend.
c. 59, f. 20 r. B : Secundum viam Aristotetis , ut mihi videtur, hoc praedicamentum
XIX. Occam (Begriff). 373
auf die Lehre von der Supposition 872); den Gilbertus Porretanus aber
betreffs der sechs letzten Kategorien beizuziehen, hält auch Occam (wie
Scotus, ob. Anm. 176) mit Recht für unnöthig 873).
Den letzten Abschnitt des ersten Haupttheiles bildet hierauf die aus
führliche Lehre von der supposilio, welche hier gewissermaassen als
ein Mittelglied zwischen Begriff und Urtheil erscheint, insoferne sie eine
proprietas terminorum ist, welche dem terminus eben nur in der Satz
verbindung zukommt 874). Die ganze Darstellung aber beruht sichtlich
auf einem längeren Betriebe und einer manigfachen Umarbeitung des by
zantinischen Stoffes (s. z. B. unten Anm. 922) , und wahrscheinlich müs
sen wir diesem Umstande es auch zuschreiben , dass hier die übrigen
proprietates terminorum mit Einschluss der Exponibitia erst bei der
Lehre vom Urtheile zur Sprache kommen und mit derselben innig ver
woben werden (s. unten Anm. 906 ff.); denn dass diese Gruppirung des
Stoffes erst von Occam selbst ersonnen sei, möchte ich bezweifeln. Nur
die appellatio (vgl. Abschn. XVII, Anm. 64, 129, 228 u. 601) will Occam
nicht als ein Gegenstück der Supposition (wie bei Petrus Hispanus) gel
ten lassen , sondern dieselbe derartig in die letztere verflochten wissen,
dass sowohl die Subjects- als auch die Prädicats-Begriffe dieser „Suppo
sition im weiteren Sinne" anheimfallen 875). An die genauer formulirte
Definition der Supposition reiht sich die besondere Warnung , dass , die
wahrhaft sachgemässe Aussagbarkeit in keiner Weise verletzt werde 876).
„quando" non importat aliquam rem distinctam a substantia et qualitate, sed importat
Mas easdem res, quamvis non nominaliter, sed adverbialiter tantum. Auch
fährt Occam überall sowohl für diese aristotelische als auch für die gegnerische
Auffassung die Motive und ebenso die Folgerungen an; insoferne aber dabei auch
theologische Fragen mitspielen und insbesondere bei der Kategorie der Relation
das Trinitäts-Gezänke hereinragt („filiatio und „paternitas", womit sich auch Occam
abquält), so mögen all diese Dinge ohne Neid den Theologen überlassen bleiben,
welche für ihr eigenthümliches Gebiet auch in anderen Schriften Occams Manches
über Quantität (Quodl. IV, qu. 30 u. 32), über Relation (ebend. qu. 16 u. 22 f. und
VII, qu. 5), über die sechs letzten Kategorien (ebend. VII, qu. 9 — 12) und deren
Verhältniss zur Relation (Sent. I, Dist. 30, qu. 2 u. 3) benützen könnten.
872) Z. B. Expos, aur. Praedicam. Cap. 12: Hoc nomen „ad aliquid" vel „retativum"
si praecise supponeret personaliter et pro rebus et non pro signis rerum,
haec esset falsa „Hoc nomen scientia est relatio"; sed supponit praecise pro
nominibus ipsis vel signis rerum. Vgl. ebend. c. 17.
873) Summa t. log. I, 57 ff. Auch in der Expositio aurea verzichtet er auf
diese Ergänzung.
874) Summa t. log. I, 63, f. 20 v. B : Dicto de significatione terminorum restat
dicere de suppositione , quae est proprietas conveniens termino, sed nunquam nisi in
propositione.
875) Ebend.: Suppositio aeeipitur dupliciter, sc. large et stricte. Large aeeepta
non distinguitur contra appellationem, sed appellatio est unum contentum sub suppo
sitione; aliter aeeipitur stricte, secundum quod distinguitur contra appellationem; sed
sie non intendo loqui de suppositione, sei primo modo; et sie tam subiectum quam
praedicatum supponit.
876) Ebend.: Dicitur autem suppositio, i.e. pro aliis positio, ita quod, quando
terminus in propositione stat pro aliquo , utimur Mo termino pro Mo, sc. de quo
sive pronomine demonstrante ipsum itlo terminus vet rectus itlius termini, si sit
obliquus, verificatur (f. 21 r. A) Est autem una regula generalis, quod nun
quam terminus in propositione, saltem quando significative aeeipitur, supponit pro
aliquo nisi de quo praedicatur vere ; ex quo sequitur, quod falsum est, quod aliqui
ignorantes dicunt, quod concretum a parte praedicati supponit pro forma, sc. quod
374 XIX. Otcam (Begriff).
In : der Eintheilung • der; Stipposition schliesst sich Qecam • völlig an die jün
gere Formation, der byzantinischen Logik, an (s. Abschn. XVII, Anm. 596);
nur die Unterabtheilung Aerr.iSuppositio. confu&a erscheint bei" ihm in
jener nemlichen Weise, welche wiff 'bei -Shyneswood ' trafen (s. ebend.
' Anm. 61); auch ist in dem Wortlaute des- Definitionen der drei obersten
Hauptarten der Ein flusS jener iahlrek'hon. Erörterungen 'ersichtHch,' welche
über significatum .{sutppositio personalis); über 4ntmiio .{supp. . simpkx)
und üben voas (mpp. v/igieriaiis) "üblichI ! und 'nothweadig geworden
waren 877). Während iab!er ausudiesen .Definitionen .iblgfc,i 'ilass jeder Be
griff, in jedeöi Urtheile tsur iuppositio permnatis befähigt!' sein kami; hin
gegen suppositio simptep. und iMateriaHs nur unter gewissen regedmässigen
Bedingungen statthaft sind.878), knüpfen sich hieran äusserst scrupulöse,
Cotrtroveesen über, die Art: der Suppositions-Fäliigkcit in einigen traditio
nellen Beispielen^ zmi deren Lösung Ocoam auch (he den späteren Autoren
(s. Abschn. XVII, Anm, 605) angehörende Unterscheidung zwischen exeteitum
wAsignatum verwendet 8?9)^, / .!!'/' .iii!'-!/. .! n"v.',v.'w -i*
— . .nn.i;..p .i!i!i; i- ' i.' ' ir'.,:-i.!'!:'H i'i't dV..."! '::';I |ii' 'l , iii "ii
in itla „Socrates est albus" littera „albus" , supponit pro albediete, nüm haH'-e&'' süaß
pliciter fats* „alhedo est alba". Die metaphbmsphti SuppositiocK s. :ontfcn. Anm. 891L
, . , 877), P- ,6,4, f- 21 r. A: Suppositio ,pIjwI, , Mv^ifur- -fo. , ^uppp^qnem ympticem,
personatem et materiatem. Suppositio persunahs . universaliter est. itla ^quandp..ffrn
minus' siipponit 'pro s'üo iighlfichiö'' siim illm''sigh'i^äatM'Wt'''res"'extra' ^aium'anj,' s'iW
vox sive 'Mtientio animae iive sertptuni site ' QtoffKiMfyiMi 'dliud 'ünttdittabfle, ntt'^ibrf,
quandocvnque subiectum sive praedicatum propositionis supponit pro suo significato
(vgl. Anmi 781), ita quod significative- tenetur, .semper est suppositio personalis
Suppositio simplo® est, quando terminus supponit pro , intentione animae, ,sed non
tenetur significatiwi,. ti „Äomo «st Species". . . Eal hoc patet', falsttas opinMiS
communiter diceatium,. quod suppositio • simpte x :. est, .. quando terminiis , supponit pro
suo significato, quia ..... intentio animae proprie non ieet..significatum. termini, , quiu
talis terminus significat veras res et non intetHiones:animueii ,Suppesith matrriuHs
ett,:quando terminus , non. ,supponit significative,, sed .suppanitlv,el wpro , voce .vvi i'pp»
scripto, sicut „tomo . eiiiH»nieiu'fal. ". iii ihm, i i.i.it i! 'i'i'.i m' i.!„-: i-i uli •'irt *t
hiiii 878) Ci 63, .f. 21 «.-B.: Terminus iniquoxmque propositione.ponatun, potent Laheie
suppositionem personatem'i |nisi eto voluntate ittentium' arotetur dd aliam, sicut Ut*
minus aequiuaeusMn quaoWnque propo.sitiojie.p.oteei supponere. pro qüolibet signific'ato{
nisi aretetur ex votuniate utentiumitd. significatum eertum. . Sed termihuslMn in
omni propositione potest : habere suppositionem simplivemi. vel materialom; sed tunc
tanjum, quando .Mi$. terminus comparatur. aheri extremo, quod respieit. , intentiovem
animae vet vocem vel scriptum . l . Pate&t iergö; regula ista dari* quod quando ter
minus potent .habere ist'am triplicem, suppositionem comparatUr.^eHstremo commüiu'vocibus
prolatis sive scriptis, tunc propositio, in qua ponitur, est distingvmnda,.e» quA
talis tetminus .pe4est. habere suppositianein ptrsonülem .Hei .materiatem-I quantie' vero
oomparatur extremo significanti intentuinem tmimae , «si. distinguenda , eo quod potest
habere suppositionem personatem vel simplicem; quando vero comparatur extremo
communi omnibus praedictisy Ihne est distmQuendar eo quod. potett Mheri'Asuppirsitionem
personatem^ simpticem vet tnatetialom. ', v. ,."I•'""i|'•«• 1 •i "i|mi'I m•' . v"!i"k ""'
879) C. 06, f. 21 Ufc-.A* 'Sed^eontra praediMa ^patest', sbiici-multipliciter, Primo
•fov-.fafte..«»'. vera »Hamo: est, Jignissima. crMfwaraik",,(si. Ab*chm JiVll, .Anmi 206)?
quaero, quam suppositionem habeat littera „homo" ; non personatem^ quia.. quaelibet
singutaris' est fatsa. (A, h< es :gibt . hier . keine», •desaensus. od sihguluria:,i siebend.
n.-^ns(ührliche» , im MbyBaatinischWi Originale. Ab6chn, i XV\. Aum:. 73); . ergo habet
simplicem,, sed. si suppositio .simplex esset pro Udentionp animae, itla esset falsa,, quii
intentio non est. Mgmssima creaturarum. ....\. 't.raettBai:. Haec esti vera f,Cotor est
primum obiectum. .visus", et. quaelibet (ingutaris. est falsa, ergo .hübet simplicem sup
positionem^. sed .si. supponeref pr»: animae mtentione-i itla esset .f also-, , . ü Sraeterea:
Vox non praedicatur de voce nec intentto de intentione Ad primum istorum
XIX. Occam (Begriff).
Die Einzeln-Erörterung beginnt mit der supp. materialis, welche
'folgerichtig auch auf ganze Sätze ausgedehnt, aber mit unnöthiger Spitz
findigkeit in zwei Arten unterschieden wird 880); sodann folgt in glei
cher Tragweite supp. simptex88i), und hierauf supp. personalis, welche
einer ausführlicheren Besprechung unterworfen wird. Nemlich vorerst
scheidet Occam von dieser Supposition alle Syncategoreumata und alle
Verba aus und weist darauf hin , dass zusammengesetzte Subjecte oder
Prädicate nicht in ihre Bestandteile aufgelöst werden dürfen 882). Nach
dem er sodann durch Definitionen die Eintheilung in discreta und com
munis, welch letztere in determinata und confusa,, und deren letztere
abermals in confusa tantum und confusa et distributiva zerfällt, festge
stellt hat 883), erörtert er mit Uebergehung der discreta diese einzelnen
" "'"'! ' "—"—,iii i'i i .; .' i'- ' ,'" •i' il (' iii , 'i.
dicendum, quod opjnio dieentium, qnpd in Mo „Homo est dignissima credturantth" suiriectum
habet suppositionem simplicem, est falsa; imo habet tantum suppositionem per
sonalem Ad secundum dicendum est, quod omnes talos „Color est primum
obiectum visus" et ceterae tates multae sunt simpliciter falsae de virtute sermonis,
tamen Mae, quas intendebat phitosophus per eas, sunt verae Phitosophus et
mutti alia aeeipiunt frequenter actum excrcitum pro acta signato. et « converso.
...... Esl autem actus exercitus , qui importatur per hoc verbum „est" vel aliud
huiusmodi; .....actus autem signatus est itlo, qui per hoc verbum ,,praedicari" im
portatur vel per hoc verbum „subiici" vel „verificari'1 vel „competere" vel aliquod
huiusmodi . ... . , (es folgt sodann die schon oben, Anm. 796, angeführte Stalte über
suppositio simplon)". . ... . Jtd tertium dicendum est, quod vox praedicalar.de voce et
intentio de intentione, non tamen pro se, sed pro re (s. Anm. 788 f.) Si autem
adhuc obiieiatur, quod haec est vera „Piper venditur luv et ßomoe", ,.ef tamen, nulla
singutar is est vera, nisi secundum quod supponit simpliciter et non pro intentione
animae, •„...., dicendum est,' quod/... .. nultus vutt emere itlad commune piperr
sed quitibet intendit emere. rem singularem (s. Anm., 798 u. 885). ,.."!" • * '.".
880) C 67, f. 22 r. A : De suppositione materiali sciendum est, quod . . . n
cuilibet, quod potest esse pars propositionis, competere potest; omne enim (alo potest
esse extremum propositionis et pro voce vel pro scripta supponere, Et de nominibus
quidem manifestum est; .... hoc etiam idem patet de adverbiis, verbis, pronominibus,
coniunetionibus, praepositionibus et interiectionibus, sieut „Bene'es( adverbium?;. ....
simititer autem propositiones et orationes tatem suppositionem habere possunt., quod
patet in istis „Homo est animat" est propositio vera U Potest autem dividi
suppositio materialis, quia quaedam est, quando wx vel scriptum supponit pro se,
sicut „Homo est nomen"; . quandoque autem vox vel scriptum vel coneeptus non
supponit pro se, sed pro voce, vet scripto, quam tamen vocem vel scriptum non significat,
sicut ... „Animal praedicatur de homine". : , -. i ,. ,:. i ., , . /
881) C. 68 ebd.: Sicut autem cuitibet comploxo potest competere suppositio
materialis, ita cuitibet comptexo vel incomptexo significativo vel consignificativo potest
competere suppositio simplox. „ . . , . .. „ ,
882) C. 69 ebd. : Nunc aeeedendum est ad suppositionem personalom, circa quam
sciendum est, quod categorema sqlam, quod est extremum propositionis; i significative
sumptum supponit personaliter. Per ^primum excluduntur omnia syncategoremata
Per secundum excladitur omne verbum, quia nunquam verbum potest esse, extremum
propositionis, quando aeeipitur significative Per tertium exctuditur pars extremi,
quantumeunque sit nomen et categorema, sicut hic „Homo albus est animal" nec Wtera
„Aomo" supponit nec Uttera „albus", sed totum extremum\. . , . Per quartum exctuduntur
categoremata talia, quando supponunt simpliciter vel materialiter,. ,r-
883) C. 70, f. 22 r. B: Suppositio autem personalis potest dividi prim» in suppositionem
discretam. el communem. Suppositio discreta est, in qua supponit nomen
proprium alieuius vel pronomen demonstrativum significative sumptum, et taljs suppotitio
reddit propositionem singularem Suppositio personalis communis est, quando
terminus communis supponit; ..... dividitur in suppositionem confusam et determina
tus». Suppositio determinata est, quando contingit descendere per aliquam disiunctinam
376 XIX. Occam (Begriff).
Arten, insoweit bei denselben keine „relativen" Begriffe verwendet wer
den (dieselben folgen weiter unten, s. Anm. 890) ; und zwar beschränkt
er die supp. determinata auf jene Urtheile, welche weder ein distribuirendes
Zeichen der Allgemeinheit noch eine Negation enthalten 884); da
bei aber erhebt er bezüglich einiger Beispiele wieder haarspaltende Be
denken, indem er z. B. bei Sätzen, welche sich um den juristischen Be
griff der Stipulation drehen (vgl. ob. Anm. 798), betreffs der Supposition
einen wesentlichen Unterschied zwischen „Equus tibi promittitur" und
„Promitto tibi equum" herausgrübelt, oder z. B. in Bezug auf die Suppositions-
Fähigkeit der abstracten Worte und der ihnen entsprechenden
concreten Ausdrücke, welch beide zuweilen wirklich synonym sein kön
nen (s. ob. Anm. 826 ff.), sich auf den Unterschied der Bezeichnung stützt,
je nachdem durch dieselbe das Ding selbst oder eine intentio getroffen
wird 885). Die hierauf folgende supp. confusa tantum ist ihm nur durch
ad singularia Suppositio personalis confusa est suppositio personalis termini
communis, quae non est determinata; et itta dividitur, quia quaedam est suppositio
confusa tantum et quaedam est confusa et distributiva. Suppositio confusa tantum
est, quando terminus communis supponit personaliter et non contingit descendere ad
singularia per disiunctivam nulla variatione facta a parte alterius extremi, sed per
propositionem de disiuncto extremo, et contingit eam inferri ex quacunque singulari.
Suppositio confusa et distributiva est, quando contingit aliquo modo descendere
copulative , si terminus communis habeat multa contenta et ex nullo uno formaliter
infertur.
884) C. 71, f. 22 v. A: Istis visis videndum est, quando est, quod terminus habet
unam suppositionem personatem et quando aliam; et primo videndum est de terminis
non relativis , secundo de relativis (vgl. Abschn. XVII , Anm. 202) Est ergo
primo sciendum , quod, quando in propositione categorica nullam signum universate
distribuens totum extremum propositionis additur termino communi nec mediate tue
immediate, i. e. nec a parte eiusdem extremi nec ex parte extremi praecedentis, nec
negatio praecedit nec aliqua dictio incladens aequivalonter negationem , semper taüt
terminus supponit determinate.
885) C. 72, f. 22 v. B: Circa praedicta potest dubitari primo, qualiter supponit
tittera yfiomo" in ista „Socrates fuit homo", posito quod Socrates non sit Se
cundo est dubium de istis „Homo albus est Aomo", posito quod nultus sit al
bus ...... Tertio, qualiter subiectum supponit in talibus „Equus tibi promittitur^
Simititer quarta dubitatio est de talibus „tlte privatur visu" Quinta est, qvatem
suppositionem habet praedicatum in itla „Genus et species sunt substantiae"
Sexta est de istis „Actio est res extra animam" Septima est de istis „tllo bis
fuit albus'' Ad primum itlorum dicendum est , quod in omnibus talibus termini
supponunt personaliter, pro quo est notandum, quod tunc terminus supponit persona
liter, quando pro significatis suis, quae sunt, vel pro Ais, quae fuerunt significata vet
erunt vel possunt esse, supponit (diess fällt eigentlich der Lehre von der ampliatio
anheim, s. Abschn. XVII, Anm. 225) (f. 23 r. A) Ad secundum dubium dicendum
est, quod de virtute sermonis concedendum est, si nullas homo est albus, quod
subiecta pro nullo supponunt, et tamen sumuntur signifieative Ad tertium dioendum
est , quod tates propositiones „Equus tibi promittitur" et simites de virtute
sermonis sunt falsae, quia quaelibet singularis est falsa et non contingit descen
dere ad singularia disiunetive, sed tantum per disiunetum praedicatum (B) Stricte
loquendo de virtute sermonis littera „equus" non supponit confuse tantum, quia non
supponit,' cum sit pars extremi; ..... quia in itla „Equus tibi promittitur" littera
„equus" est subiectum, et non est pars subieeti, et ideo oportet, quod supponat de
terminate, cum neque signum nec negatio nec aliquid incladens talo praecedat, et
ideo oportet, quod contingat descendere ad singularia disiunetive. Sed in itla „Promitto
tibi equum" littera „equum" non est extremum, sed est pars extremi, quia itlad
totum est praedicatum „prominens tibi equum", quia Wae aequivalont „Promitto tibi
XIX. Occam (Begriff). 377
die Stellung des Zeichens der Allgemeinheit bedingt, so dass hier der
Sprachgebrauch eine entscheidendere Rolle spielt, als die logisch begriff
liche Bedeutung der Satztheile 886). Bei der supp. confusa et distributiva
holt er erst hier die Eintheilung derselben in mobilis und immobitis
nach (s. Abschn. XVII, Anm. 61), und verlegt die erstere in jene allge
meinen Urtheile, sowohl bejahende als auch verneinende , welche weder
Exceptiv- noch Exclusiv-Sätze sind noch auch durch die Stellung der Ne
gation ein Hinderniss enthalten , und um des negativen Gehaltes willen
zieht er auch die Ausdrücke „differt, aliud" zu dieser Art der Supposition
bei 887); die letztere aber, d. h. die immobitis, wird auf die Subequum"
et „Ego sum prominens tibi equum", et ita non oportet, quod supponat
determinate Ad quartum dicendum est, quod in talibus „llh privatur
visu" littera „visu", quod est pars extremi, non proprie supponit; supponit
enim confuse et distributive aliquo modo et aliquo determinate , sc. pro illis , quae
aliquando fuerunt, quia aequivatet isti „llte nullam visum habet et aptus natus est
habere visum" (v. A) Ad quintum dicendum est, quod de virlute sermonis haec
est falsa „Genera et species sunt substantiae" et tunc littera „substantiae" supponit
personalitcr et determinate , quia hoc nomen „substantia" non imponitur ad significandum
intentiones animae , sed veras substantias (s. Anm. 774) Ad sextum
dicendum est, quod diversi diversimode utuntur talibus abstractis; nam aliquando
utuntur eis pro rebus, aliquando pro nominibus ; si primo modo, debet dici, quod
supponunt pro illis, pro quibus supponunt sua concreto Proprie loquendo talia
concreta et abstracto , si abstracto imponantur ad signifirnndum praecise res , sunt
nomin a synonyma (B) AlH autem dicunt, quod omina talia nomina abstracia
significant relationes rationis et pro illis supponunt. (Auch anderwärts kommt Occam
auf diese Unterscheidung zu sprechen, nemlich Expos, aur. Praedüam. Cap. 17:
Est regula logicorum, quod terminus seeundae, — d. h. ein Abstractum wie z. B.
caecitas — , st supponit personaliter, supponit pro terminis , quorum est naturate
signum vel ad placitum institutum, si supponit pro se ipso Si supponit simpliciter
, supponit pro intentione, cui subordinatur in significando.) Ad septimum
dubium dicendum est, quod in ilta „Socrates bis fuit albus" ponitur una dictio aequivatenter
ineludens negationem, sc primo fuit albus et aliquo tempore post non
erat albus et postea fuit albus et ideo nec subiectum nec praedicatum supponit
determinate.
886) C. 73, f. 23 v.B: Videndum est de suppositione confusa tantum, circa
quam diversae regulae dantur. Una est: Quando terminus communis sequitur signum
universate affirmativum mediate, tunc stat confuse tantum , i. e. semper in universali
affirmativ n praedicatum stat confuse tantum; sed quantumeunque signum uni
versate ponitur a parte subiecti, si tamen propositio non sit universalis affirmativa
nec signum universate distribuit totum subiectum , praedicatum non supponit confuse
tantum Alia regula datur, quando signum universate vel inctudens aequivatenter
signum universate praecedit terminum a parte eiusdem extremi, ita tamen, quod non
determinat totum praecedens copulam, facit ittud , quod sequitur a parte eiusdem,
stare confuse tantum Sed utrum itlad sit tenendum de virtute sermonis vel non,
non curo ; tamen secundum usum loquentium, propter quem multum vatet talia scire,
oportet sie dicere (f. 24 r. A) Tertia regula potest dari, quod semper subiectum
exclasive affirmative supponit confuse tantum.
887) C. 74, f. 24r. A: Circa suppositionem confusam et distributivam dantur
regulae diversae, et primo de suppositione confusa et distributiva mobiti: quarum
prima est, quod in omni propositione universali affirmativa et negativa, quae non est
exctusiva nec exceptiva, stat subiectum confuse et distributive mobititer Secunda
est, quod in omni tali universali negativa praedicatum , si sit distributive non impeditum,
stat confuse et distributive. Tertia est, quod, quando negatio determinans
compositionem principalom praecedit praedicatum, stat confuse et distributive
Quarta regula est: itlud, quod sequitur immediate hoc verbum „differt''' vel hoc Ber
dum ,,distinguitur" vel participia eis correspondentia vel hoc nomen „aliud" vel ei
378 XIX. Occam , (Begriff).
jecte der Exceptiv-Siitze besclir&nkt , und zwar nur für den Fall , daSs
diese Supposition nicht als eine absoluta, sonder« als eine limitaia zu
nehmen ist 8 bs). Doch drängen sich ihm auch hiebci wieder spitzfindige
Zweifel über die Suppnsitiuu der Prädicate auf, falls in einem Urtheile
die Worte „bis" oder , „incipit, derinit" vorkommen (s. Ahsclui. XVH,
Anm. 254 ta. .2(53),, und -er .-findet, dass hier eine eigene Art der Suppo
sition obwalte,, wehihe ; keinen technischen Namen habe und nur iheilweise
mit der. r.onfusa Uwtum verwandt sei, was er jedoch an einer anderen
Stelle 'durch 'eine : anderweitige Distinction wieder sehr tuodiheirt H8'J).
Indem sodann die Supposition der relativen Begrilfo! folgt (vgl. Abschn.
• XVII, Anni. 212—220), gibt er kurz die Einteilung und die charakteriaequivatens,',
stat confuse et distributive (s. Abschn. XVII, Anm. 266) . .... Est igitur
universaliter dicendum , quod, quidquid facit terminum stare confuse et distribu
tive, est signum universate vet negutio vel aliquid aequivalons negationi. .,- ,,
8S8) Ebend. F. 24 r. B: Circa suppositionem confusam et distributivam immobi
tem est sciendum, quod semper subieetum talom suppositionem habet in propositione
exceptiva.. Uiezu II, 18, f. 31 j. B: üistinguendum est de suppositione confusa et
distributiva, quia quaedam est absolata, sc. quando terminus distribuitur pro quolibet
suo contento, ita quod non ptus pro uno, quam pro attera; et talom suppositionem
confusam et distributivam non habet terminus sive subieetum in propositione exaeptiva.
Alia est limitata et articutata, quando sc. terminus pro aliquo contento distribuitur,
ei hoc non aeeidit nisi quando iUa propositio categorica aequivalot uni copvtativae
compositae esc una affirmativa et atia negativa, sieut aeeidit in propositione exceptiva.
Si autem itta exceptiva fuerit negativa, lanc tam subieetum quam praedicatum supponunt
confuse et distributive, sed limitate. S. unten Anm. 935. , '
889) I, 75, f. 24 r. B: Potest autem dubitari de talibus ,. „Socrates desinit
euse albus, Socrates bis [uit Romae, Socrates ineipit esse grammaticus" et huiusmodi,
quomodo praedicata in eis supponunt; quia enim non supponunt determinate, patet,
quia non contingit descenderc per disiunctivam Potest dici, quod terminus prae-.
dicatus in talibus prqpositionibus vel etiam itlad, quod sequitar verbum adiectivum
vel substantivum , non habet suppositionem nec determinatam neo confusam et distributivam,
sed unam atiam, pro qua tamen nomen nun habemus lita suppositio
convenit cum confusa tantum, quia, sicut quando terminus supponit confuse tuntum,
a quolibet pronomine demonstrante atiquid singutare contentum sub subiecto ad termi
num communem contingit adscendere, sie contingit in proposito; . . \. . differt autem a
suppositione confusa tantum, quia non contingit descenderc ad disiunetum ex nominibus
propriis tantum- Hlorum, pro quibus terminus communis supponit; non enim sequitur
„Socrates incipit esse grammaticus, ergo Socrates ineipit esse itlo vel i/le" demonstrando
omnes grammaticos. Jedoch II, 19, f. 31 v. B lesen wir: Difficultas est
de suppositione praedicati {d.h. bei incipif und desinit); et est sciendum, quod praedicatum
in tali propositione universal* uffirmativa supponit confuse tantum i
simititer etiam in universati negativa stat' confuse et distributive; sed in propositione
non universali stat determinate., Verumtamen ....... suppositio determinata et confusa
et distributiva duplox est. Una est, quando contingit descendere ad itta, pro quibus
terminus supponit vel supponere potest, per pronomina demonstrativ a, sicut in ista
„Homo currit" littera „homo" supponit pro hoc honine et pro itlo, et sequitur
bene „Homo currit, igitur hoc currit" demonstrato itlo homine et „ittud currit" demonstrato
alio Atiquando autem contingit descendere ...... per .pronomina
demonstratio simul sumpta cum itlo communis sub quo debet esse descensus. Primo
modo non supponit praedicatum determinate ; non enim sequitur „Socrates ineipit esse
albus, igitur ineipit esse hoc vel hoc" quocunque demonstrato ..... Secundo modo prae
dicatum supponit determinate; nam bene sequitur „Socrates ineipit esse albus, ergo
incipit esse hoc album vel itlud ofeum" ......'£f si dicatur, quod „hoc atbum et hoc"
demonstrando idem converiuntur, igitur ab uno ad reliquum est bona consequentia,
dicendum est, quod haec regula, quod ab uno comertibiti ad reliquum est bona con
sequentia, habet multas instantias. S. unten Anm. 938. , . m .. i ... i'', ',, .
XIX. lOccam (Begriff, Urlheil). 379
stischen Merkmale derselben an; es handelt sich nemlich zuerst i !ura . di»
relativa substantiae, welche entweder idenlilatis oder diversitatis sein
können, deren erstere entweder non reciproca oder reciproca' 'sind; und
sadann. i um! die relativ» accidenlis S9,Q). Endlich noch wirft er^ . iwi*
auch schon Andere gathanv hatten . (*. Abschn. XVII, Anm. 596), einen Blick
auf die „uneigentliehe" SuppositiotK welche auf Metapher und Synekdoche
oder ' Antonyinie oder dgl. berulw und bei kritischer Leetüre der Autoren
häufig beachtet. werden müsse^ii)-. ii v i, i t, i,: ii . t; .. -,:, n .J ::'ti |
.i.iii' Den «weiten Hiiuptthei 1 nimmt die Lehre vom Urtheile. 'ein, deren
wesentliche Gliederung Oricam' darin erblickt, idass zuerst über die ver
schiedenen. Eintheilungen d«9 Urtheiles, ihierauf über die Wahrheit der
sämmttichen : Arten desselben^: und zuletzt über die Umkehrung derselben
gehandelt wanden ü soll! i .Dabei! aber! müssen wir von vorneherein
als'b»ehst'!bea'oHten8»lerthi'heryor.heben , dass Occam, während er in! der
Exposkio awem eine, sorgfältig* und ' getretie Worterklärung des aristote
lischen Buches darbietet , ! ! Wer in seinem! ausfüiirliehen i€6mpebdiunt die
Lehre des Aristoteles völlig bei Seite schiebt urid die ganze Darstellung
de«! -UrtheilBs ..dunch das; Material idar • byzantinischen Logik absorbiren
lfest. ; 'Duede: letztere hatte" sieh wonach ^allniMigiizu -einer derartigen Gel
tung einporgertlrigen, . dass1 man die üblichen Haupt-Themata der aristotelischefi
iTiiadition , iwie z. die conträre und contradictorische Entgegen
setzung, nun für unwichtig bezüglich der Lehre. vomilUrtheile halten und
|K.»—t-i—r» ' ,,^i'' ■ ii,''t't'i! i'.! ."!ü . ::'! -ii, , '!, i •|!'.!.. ' mihi -•.!•'!:-!
890) I, 76, f.24,v. A: Videndmi :est de suppositione relativ orum, non aeeipiendo
relativum Mo modo, quo logicus aeeipit, sed quo .grammaticus^ ...... quod relafivum
est rei ante latae recordativum Quoddam vocatur relativum substäntiae et quodda'rri
äecidentis ; retativem stibstantiae' vocähtr „is, itte,id(m (das PrönÄmta ','Ig««",
welches rwfchi:öblieH« Tradition hieher geree|hnat wurde, behandelt Occam bei den
oettnotativen Begriffen, s. Anm. 922); relativum weidentis . : . , . „talis , tot" et huiusmodi.
, . Relativorum substantiae .quaed.am sunt identitatis,, quaedam. dicexsitatis : relativorum
identitatis quaedam sunt reciproca, quaedam, non reciproca. Non reciproca
semper ' supponunt pro Ulo , pro 'quo süpponunt' suä antecedentia ; ... . sicut
,;Sdcrat4s enrrit et itte disfrutät1' finde 'sciendum, q\iod tate relativum nunquam
debet poni in eadem categorica cum suo antecedente Circa relativa identitatis
reciproca est sciendum, quod differunt in hoc ab aliis, quia possunt poni in eadem
categorica cum suo antecedente et in alia, sicut patet de istis „se, suwm", natu bene
dicitur „Socrates videt sc" Semper talo relativum habet tatem suppositionem
et supponit pro eis, pro quibus supponit suum antecedens ...... (B) Circa relativum
diversitatis est sciendum, quod dicitur ideo, quia non verificatur pro eodem, pro quo
suum antecedens, sicut „Alterum itlorum est verum et reliquum falsum" tittirt
,,reliquum" verificatur pro itlo, pro quo non verificatur hoc antecedens- „•eiterum"'
Circa relativa aeeidentium est sciendum, quod tate retativum non supponit nec
verificatur • pro Uto, pro quo mum antecedens supponit, sed pro aliquo simiti vel
aequali. sicut „Socrates est Witts *{ taUsitesb JHato'M .i : .•'I i.,,i'. • .
891) C. 77, f. 24 v. B : Oportet autem cognoscere, quod, sicut est suppositio propria,
se. qkando terminus supponit praecise pro ea, quod significat proprie, ita suppositio
impropria estr quando Ierminus aeeipitur improprie. Multiptex autem est suppositio
impropria.,.sc. antonomatica, u.tUJ alia'est:St/tieedöchioa, ..... atia est metaphorica
: Midtum utite est, cognosoere,, qwanda Ierminus aeeipitur proprie^ ,i. .,
quü' viaf invenitur aliquod vocabulam , quin in diversis libris sanctorum et phitosvphoram
aequivoce aceipiaturs . '. e.i':,, . j.; .,, i roT mi t .,!" »
892) 11, I, .fu 25 r. A: Postquam dicla sunt atiqua de terminis, nunc eUcendum
esi' de propositionibus ; et.primo ponendae sunt aliquae dirisiones, secundo videndum
est de verHaU' proposHionum!; quid requiritur• et sufficit I tertio de conversione propositionum.
|| !i'' om/ i-ihm < .«..hu -
380 XIX. Occam (Urtheil).
dafür die byzantinischen proprietates terminorum mit Einschluss der Exponibilia
zum eigentlichen Gegenstande der Erörterungen Aber das Urtheil
machen konnte ; dass man statt dessen all jene Dinge in die Lehre von
Consequentia hineinschob, wird sich unten zeigen, s. Anm. 1029. Ffir
Occam liegt hierin allerdings nach Allem, was wir im Obigen sahen, eine
strenge Folgerichtigkeit; denn sowie er überhaupt (auch in den Parteikontroversen)
grundsätzlich vom terminus und von der Suppositions-
Fähigkeit desselben ausgegangen war, so ist ihm auch bei allen Punkten,
welche betreffs des Urtheiles in Frage kommen , zuletzt die Supposition
der entscheidende Grund-Ton, so dass er alles Uebrige anderwärts unter
bringen muss, — ein Verhältniss, von welchem wir uns alsbald bei
jedem Schritte überzeugen werden. Nur hat die Supposition, wie er
anderwärts ausdrücklich hervorhebt, hier im Urtheile eine andere Function,
als bei den Kategorien (vgl. ob. Anm. 866), indem bezüglich der Satzver
bindung die Worte nicht so fast für die Dinge supponiren, sondern über
wiegend für Worte, d. h. insoferne aus denselben als Worten Wahrheit
oder Falschheit hervorgeht 893).
Unter den Eintheilungen der Urtheile führt Occam zuerst die Schei
dung in kategorisches und hypothetisches Urtheil an, bei welch letzterem
er aus der jüngeren byzantinischen Tradition (s. Abschn. XVII, Anm. 583 f.)
die Vermehrung der Unterarten desselben, jedoch mit Ausnahme der pro
positio localis , aufnimmt 894). Hierauf lässt er die Eintheilung in Inhärenz-
und modale Urtheile folgen , und bei letzteren schliesst er sich
gleichfalls beifällig an jene spätere Vermehrung der modalen Ausdrücke
an (s. ebend. Anm. 588), ja er fügt noch aus dem Umkreise seiner eige
nen beliebten Distinctionen die Begriffe conceptum, prolatum, scriptum
hinzu, indem er überhaupt meint, dass Aristoteles nur um der Kürze
willen sich auf vier Formen der Modalität beschränkt habe 895). Die
gleiche Einwirkung der damaligen jüngeren Litteratur (s. ebend. Anm. 604,
und bei Scotus, ob. Anm. 186) zeigt sich auch in der hiernach folgenden
Unterscheidung, dass einige categorische Urtheile, d. h. nemlich sämmtliche
893) Expos, aur. Praedicam. Prooem.: In libro Perihermenias determinatur de
voeibus, secundum quod veritatem vel falsitatem propositionis sunt causativae. Ebend.
Perierm. Prooem.: Phitosophus hic toquitur principaliter de voeibus snpponentibus pro
voeibus, quamvis forte incidenter determinat de voeibus supponentibus pro rebus. Vgl.
Anm. 753.
894) Summa t. I. a. a. O.: Una divisia propositionum est, quod propositionum
alia est eategorica alia hypothetiea : hypothetica dividitur in qumque species
secundum opinionem communem, se. in copulativam , disiunctivam, conditionotem,
causalom et temporatem. S. unten Anm. 955 —961.
895) Ebend.: Alia divisio propositionum est, quod quaedam est propositio de
inesse et quaedam modalis Et est sciendum , quod quasi omnes sophistae con
cor dani in hoc, quod tantum sunt quatuor modi, sc. necessarium, impossibite, contingens
et possibilo (s. Abschn. XVII, Anm. 161); sed talies modi sunt plares,
quam quatuor praedicti, nam alia propositio est vera. alia est scita, alia est
falsa, alia ignota, alia scripta, alia prolota, alia coneepta (über die tetzteren drei
s. ob. Anm. 769 f. u. 797), simititer alia est credita, alia opinata, alia dubitata,
et sie de aliis Et si quaeratur , quare phitosophus rion traetavit de istis nec
itlas connumeravit inter propositiones modates, dicendum est, quod phitosophus bmitati
studens , quia itla, quae de atiis dicit , possunt istis applicari , notuit de istü
pertractare. S. nnten Anm. 914 ff.
XIX. Occaiu (Urtheil).
exponiblen Sätze, äquipollent mit hypothetischen seien 896). Wenn aber
sodann über die Eiutlieilung in Bejahung und Verneinung hier nur mit
zwei Worten hinweggeeilt wird 897), so finden wir bei Occam anderwärts
einige Bemerkungen, welche überraschend richtig sind und wahrhaft einen
tieferen Einblick in das Wesen der Negation beurkunden; er hält nenilich
nicht nur getreu seinem allgemeinen Standpunkte daran fest, dass auch
sämnitliche Negationen auf Rechnung der subjectiven Auffassung zu setzen
seien 89S), sondern er erkennt auch die affirmative Bedeutung der negati
ven Begriffe an8!J!tJ, und dass er dieselbe wenigstens bei jenen Worten,
welche mit dem privativen „in" zusammengesetzt sind, nicht in die un
endliche Weite schweifen lässt, erhellt daraus, dass er z. B. für das
Prädicat „ungerecht" als logische Voraussetzung die reale Möglichkeit des
Gerecht- oder lJngerecht-Seins fordert, sowie hinwiederum aus der Unter
scheidung einer dreifachen Function der privativen Ausdrücke 900). Die
Eintheilung der Lrtheile nacli der Quantität gibt er in jener Vollzähligkeit
an, welche in der byzantinischen Logik üblich war, nimmt aber dabei
auch Gelegenheil, betreffs einiger Beispiele die Controverse zu entschei
den, zu welcherlei Quantität dieselben zu rechnen seien901). Ausserdem
S96) Ebend.: Tertia divisio propositionum categoricarum potest esse Uta, quod
atia propositio categoricu est aequivalons propositioni hypotheticae, alia non:
istae propositiones sunt exetusivae et exceptivac et reduplicativae et quaedam
atiae. S. unten Addi. 917 ff. , ,
897) Ebend. f. 25 r. B : Alia divisio propositionum est , quod quaedam est affirmativa
et quaedam negativa.
898) Expos, aur. fraedicam. Cap. 17 : Privationes et etiam negationes non sunt
a parte rei distinete a rebus positivis, quia nihit est a parte rei extra animam nisi
res, et ideo si privatio vet negalio nun sit res, non est a parte rei. , ,
899) Quodl. V, qu. 7: Conceptus negativus aliquid significat negative, atiquid
affirmative ; exemplam: „nun albedoo significat negative albedines, de quibus non
verificatur nec pro ittis supponit; affirmative aulem significat omnia atia ab albedine
et de iltis praedicatur affirmative et pro iltis supponit, quia quocunque alio demonstrato
ab atbedine huec est vera „hoc est non albedo".
900) Expos, aur. l'erierm. II, c. 1 : Differentia est inter praedicatum infinitum
et inter praedicatum privutivum. Nam praedicatum infinitum dicitur de pturibus , sc.
de omnibus existentibus , de quibus non dicitur nomen privativum, sicut „iniustum"
non potest dici de quolibet, quod non est iustum, quia non dicitur de asino, sed
tantum de hominibus. Et de tali praedicato privativo talos regulae sunt. Ab affirmativa
de praedicato finito sequitur negativa de praedicato privativo Ab affirmativa
de praedicato privativo sequitur negativa de praedicato finito. Summa t. log. III, 3,
9, f. 60 v. A : Nomina privativa sunt in triptici differentia. Aliquod enim praecise
dicit privationem formae et curentiam in subiecto, cui additur, et aequivatet
nomini infinito, sicut „incorruptibite" Atia sunt, quae important formam in
atiquo connotando deteiminatum subiectum, sicut „iniuslas" Atia sunt,
quae important , non esse in aliquo formam fufern nec esse posse connotando determinatum
subiectum, sicut „caecus".
901) Summa t. I. Ii, 1, f. 25 r. B: Alia divisio est, quod quaedam est universaiis,
quaedam particutaris, quaedam indefinita, quaedam singularis T"men de
multis propositionibus potest esse dubium, quuntae sint tita est singutaris ,,lsti
currunt", quia subiectum est pronomen demonstrativum vel terminus communis sumptus
cum pronomine demonstrativo Haec est indefinita „Atterum itlorum currit", sicut
itta est universalis „Utrumque itlorum currit" Quando relativum refert nomen
discretum, tunc reddit propositionem singularem; quando refert nomen commune, tunc
reddit indefinitam; et ideo itla „Socrates currit et itlo disputat" est singularis, sed
secunda pars istius coputativae ,,Homo currit et itlo disputat" est indefinita
XlX^Occam'fUkheil).
führt er noch eine Eintheilung an, welche1 auf dem Tempus des Verbums
beruht und somit der ampliatio angehört 902), und endlich eine läppische
Eintheimng je nach- casus rectus oder casüs'dbliquus 903). 1 "', " '
Iii1 den zweiten Gegenstand der Lehre vom Urthefle, ' nemlich 'in die
Frage über die ; Wahrheit derselben, ' verflicht nun Gccam säintiitliche
proprietates törnüriorum; sowie den' ganzen Umkreis der Exponibilia.
Während nemlich das siriguläre Urtheil einfach auf den Begriff der Supposition
(im Gegensatze' gegen' öbjectiv reale Identität oder Inhärenz) be
gründet wird004), und das Gleiche auch : beim particularen und beim un
bestimmten Urtheile geschieht, ihsoferne diese beiden, nach suppositio
personalis', nicht 'jedoch nach supp. materialis oder simptex ; Unter sich
logisch synonym sind9()B), stellt sich ihm schon bei der Erörterung des
allgemeinen Unheiles das Gebiet der distributio ein (s: Abschn. XVII,
Anm. 238—255), in welches theilweise auch die restrictio (ebend. Anm.
231 ff.) hereinspielt.' Denn als' das Wesentliche 'des allgemeinen Urtheiles
betrachtet er "die distributiven ' „Zeichen der Allgemeinheit'(; deren Eintherturig
, bei ihnl irii ' Vergleiche mit Petrtis Hisptous (ebend:' An«*.' 289)
- "!. VU'Ut. . '" ii'Mü'i'Ii ii. i.'hi .- ,.., Ii'.tiI.ir,!,^I i 'i ''iiJ'il i |i h.' ,i. i.
Mae sunt particulares „Non omnis homo currit" et „Nonnultus homo est animat"
De talibus propositionibus „Homo est species" et universalster, quando termims
supponit materialiter vel simpliciter (s. Anm.' 877), potest dici, quod sunt singulares
vel indefinitae. Uehrigens ist zu beachten, dass Oceam diw Memorial-Verse der
byzantinischen Logik (s. Abschn. XVII , Anm. 108 u. 153)' verschmäht1; vgt. Anm.
941 n. 955. . '" i. . 1 ' ' iI'-ii ' r '
902) Ebend. f. 25 v. A: Est etiam alia divisio propositionum , quia quaedam
propositiones simt de praesenti, . . . . . quaedam ' de' pratterito; . ... . quaedam de futuro,
. .. . . quaedam securtdum formam vocis sunt de praesenti et tamen aequipoltent propositionibus
de praeterito vel de futeero, ut talos „Hoc est praeteritum, hoc est futu
rum".- S. Anm. 912. .. - |-:'l i"" - ' i/
903) Ebend.: Alia divisio est,' quod quaedam propositiones sunt de recte iI
quaedam de obliquo; et quandoque 'obliqüus ponitur a parte subiecti, ul „Hämmern
videt asinus", quandoque & parte praedicati, ut „Asroti« est hominis1'. S. Aom.
913, 942, 971. • ";i , " -•; , '''..i i , I.-.». .,
' ' 904) C. 2, f.'25 v. B:\4d veritatem propositiemii singularis, quacnon aVquivalet
multis propositionibus, non requiritur, quod subiectum- et praedicatum sunt idem rea
titer, nec quod praedicatum a parte rei sit in subiecio vel insit Maliter ipsi subiecio,
nee1 quod uniatur ipsi subiecio a parte rei extra animam; ..... sed sufficit et requi
ritur, quod subiectum et praedicatum supponant pro codem'. Ebenso Expos, aur,
Praedicab. De genere: Per istam propositionem „Socrates est albus" non denotanir,
quod Socrates sit vox, quantumcunque vox hic praedicetur,. i sed denotatur in tuli
propvsitione, quod itlad, pro quo subiectum supponit, sit itlad, pro quo praedicatum
supponit Quando subiectum et praedicatum habent suppositionem personatem et
supponunt non pro se ipsis, sed pro' suis significatie, tum non requiritur, quod sub
iectum et praedicatum sint idem; sed oportet, quod supponant pro eodem.
905) C. 3, f. 26 Tj A: Videndüm est, quid requiritur ad veritotem indefinitae et
particularis Si non vocetur propositio indefinita vel particularis, nisi quando terminus
supponit personaliter, tuncr semper indefinita '-et particotaris convertunthr
Et ad veritotem talis sufficit, quod sul,ieetum et' praedicatum supponant pro aliquo
eodem, si sit propositio affirmativa et non addatur signom universate a parte prae
dicati; sed si talis sit negativa, requiritur quod 'subiectum et praedicatum nm
supponant pro omni codem .}!•.•i Sed secundum aliam 'opinioncm'atiter debet dici
Qui ponit, quod omnis' propositio est indefinita, m qua subiieitur terminus communis
sine signo, sive supponat simpliciter sive personaliter sive materialiter, debet conseqnenter
dicere, quod non semper particularis et indefinita convertuntur, sicul
itlae non convertuntur „Homo est species" et „Aliquis homo est species".
XIX. 'Occai» (Uftheil). ä83
einigermaassen niodificirt erscheint, namentlich' durch ' eine 1 spitzfindige'
Hnterscheidung,' wornach man bei den distributiven Worten der 'Äeciden'-
tien nür-art' ferne disjunetive oder eopulative Distribution von Art-FOi*men
oder dg*, (vgl. ebend. Anm. 253 u. 589) denken dürfe 006). Indem so
dann zuerst die1 umfassenderen distributiven Zeichen „omnis, nullus" und
deren - Synonyma an die ' Reihe kommen, wird1' eine allgemeine Bemerkung
über den syncategoreumatischen , Charakter derselben, sowie eine ziemlich
einfältige grammatische Unterscheidung zwischen „omnis" , :und „qmliMt"
vorausgeschickt""7), und hierauf die Regel der Wahrheit' deI'1 allgemeinen'
Urtheile angegeben, welche abermals lediglich auf der Supposilion 'beruht,
woran sich: ' polemische Erörterungen über die Annahme, dass „omnis"
sklii stets wenigsten» auf drei Objocte beziehen/müsse , und über einige
traditionelle Beispiel-Sätze mit Einschluss des Grundsatzes, dass „omnis"
nicht: utu Prädicate stehea könne, anknüpfend08). Dann folgt über „uterii
, '''i'm "iii'..''"', i'i , 'i ', H''!' 'ii,'. •'• 1 '-ti.i' i'^ ' .. i. •:i '"..'Iii' 'M''
11 '906^ C.4; t. 26 v.' \: Propbsiiiones universalos \sunt' in ' 'muttiplici differentia seiMfduim
multitndinem signorum universalium. Sunt • enim aliqua signa universalia
distributiva indifferenter tam pro substantia quam pro aeeidente, sicut „omnis, quilibet,
nutlas, quisque, uterque, neuter" et sie de alüs; alia sunt distributiva pro aeei
dente, ut „quactibet (zu lesen „qualistibet", s. Abschn. XVII, Anm. 239 u. 2S3),
quotieseunque" et si forte sint aliqua alia talia. Sed ista distinetio potest- inteUigi
beneetmalo; si enim intelligatur, quod „quaetibet" (ebenso) sit signum distributiv-um
pro accidente, sicut „omnis" vel aliquod talo pro substantia et aeeidente, fatsum ist ;'
si autem iatelligatur, , quod sit aliqno modo distributivum, sc. disiunetive sub dis^
iunctione vet coputatione inter , species vel aliquo modo tali; potest concedi'.' Atta
ponitur distinetio signorum uknersatium, quod quaedam sunt distributiva pro partibus
subiectivis et quaedam pro partibus essentialibus vel integralibus? prima sunt, sicut
„omnis, nuttus, uterque, neuter", retunda sunt, sicut ,,/of«*".".,-. . . Alia ponitur divisio
signorum, quod quaedam possunt distribuere pro quocunque, sicut „omnis, nullas" et
huiusmodi, quaedam pro duobus tantum, sicut „neuter, uterque".^ - 1,1 ',' ' :'w"
907) Ebend. : Primo ergo dwendum est de iUhi' quae'äistribuunt-'pro' substantia
et accidente et pro partibus subiectivis et pro quocunque ..: .-. Nultum signum- per '»e
significat atiquid nec imponitur ad signijicandum aliquid determinate, sed sicinstituitur,
ut faeiat itlad, cui additur, stare pro omnibus suis significatis et non pro
aliquibus tantum; et ideo dicitur syncategoreuma..... . Hoc signum „omnis" differt
ab istis „quitibet, unusquisque", quia hoc signum „omnis" non potest addi nisi tertstno
consimiiis casus ; sea\ itla signa quitibet, unusquisque" possunt addi
termino consimiiis casus et dissimitis . ..... unde bene dicitur „Quitibet homo currit"
et ^Quitibet illorum cnrrit". ". .i . i . "'"i. i"' •,' * - * w "'ii"ii i .
908) Ebend.: Ponendae sunt aliquae regulae communes istis stgnis ...... Est
primo sciendum, quod ad veritatem talis universatis non requiritur :-' quod' subiectum
et praedicatum sint idem realiter , sed requiritur, quod praedicatum supponat pro
omnibus iltis , pro quibus supponit subiectum Ex'hocpatei falsitas quorundam
dictorum , quae a quibusdam ponuntur : unum est, quod hoc signum „omnis" exigit
tria appettata (vgl. Abschn. XVII, Anm. 241); nam ponatur, quod unus solas angelas
intetligot eL nullus ihoma; tiuna est vera „omne intelloctivum creatum est angelas".
.1.1..: Miqui s'vlvunt maU hoc sophisma ,,0mnis phoenix est" (s. ebend. Anm. 242)
dicentes , i statu esse fatsam eo quod littera „omnis" exigit tria appellata, . . . . . . Ex
istis etiam sequitur , quod falsum est, quod aliqui dicunt , quod si sit unum album
tantum et tantum unum nigrum et tantum unum medium, quaelibet istar um est falsa
„Omne album est, Omne nigrum est, Omne medium est" (f. 27 r. A) Patet;
quod omnes taies de virtute sermonis sunt fatsae „Omnel animat est -ianum"- yosito
quod unus. loo eit sanus et unus bos et unus homo, et sie de atiis, simititer et ista
„Omne animat., fuit in arca Hoae" (s. ebend. Anm. 236), et sie de multis aliis,
quia habest multas singutares fatsas nec praedicatum competit omnibus illis, pro
quibus supponit subieclam.. .... Seeundo sciendum, quod omnis propositio universalis,
384 XIX. Occam (Urtheil).
que" und „neuter" (vgl. ebend. Anm. 248 f.) die selbstverständliche Regel
der Wahrheit und die ausdrückliche Bemerkung, dass dieselben stets zwei
Übjecte erfordern90"), worauf bei „tatus'' (ebend. Anm. 252 u. 267) der
Unterschied des categoreumatischen und des syncategoreumatischen Ge
brauches dieses Wortes, welches überhaupt sehr verschiedene Anwendun
gen linde, hervorgehoben und in Kürze das hiebei übliche Sophisma be
sprochen wird 9 1 °). Die distributiven Zeichen der Accidentien (s. ebend.
Anm. 253 fl'.) fertigt Occam äusserst schnöde ab , indem sie einerseits
eigentlich gar keine selbstständigen Zeichen seien und andrerseits auch
selten Anwendung fänden911).
Hierauf lässt er jene Urtheile folgen, deren Verbum im Futurum oder
Präteritum steht (s. ob. Anm. 902). Dieselben bilden nach älterer und
jüngerer byzantinischer Tradition (s. Abschn. XVII, Anm. 226 f. u. 600)
eigentlich nur einen Bruchtheil der Lehre von der Ampliation ; aber so
wie Occam sich der technischen Ausdrücke „ampliatio" oder „ampliativus"
u. dgl. überhaupt nicht bedient, so behandelt er hier auch nur jene
Seite, welche sich auf das Tempus der Verba bezieht, Anderes anderswo
in qua praedicatum sumitur universaliter, est falsa, si praedicatum et subiectum verificetur
de plaribus contentis; si autem praedicalar praecise de uno solo contento et
simititer subiectum, tunc posset esse propositio vera, sicut, si non esset nisi unum
animat, puta unus homo , haec esset vera „Qmnis homo est onme animat" (dieser
formalen Spielerei tässt sich eine vernünftige Wendung geben, z. B. „Alle Körper
sind sämmtliches Schwere") Tertio sciendum, quod hoc signum „omni*"
potest aeeipi distributive vel coltective: si tenetur distributive, sicut „Omnes
apostoli dei sunt duodecim" (vgl. ebend. Anm. 240), denotalar, quod hoc praedica
tum „duodecim" verc dicitur de quolibet , de quo vere praedicalar hoc subiectum
„apostoli" Si autem tenetur colloctive, tunc denotatur, quod praedicatum
competat omnibus simul sumptisS
909) C. 5, f. 27 r. B : Consequenter determinandum est de signis distributivis
non pro quibuscunque , sed pro duobus tuntum , cuiusmodi sunt „uterque" et „neu
ter" Ad veritatem talis requiritur, quod praedicatum vere competat utrique itlorum
demonstratorum, si sit affirmativa, vel negetur ab utroque , si sit negativa
Differt propositio universalis, in qua punitur hoc signum „uterque", ab illa, in qua
ponitur hoc signum „omnis", quia nunquam potest talis universalis, in qua ponitur
„uterque" a parte subiecti, esse vera, ubi ponitur praedicatum universaliter sumptum.
..... Causa huius diversitatis est, quia hoc signum „omnis" potest addi termino habenti
unum suppositum (s. vorige Anm.) , sed littera „uterque" requirit semper duo
supposita.
910) C. 6, ebend.: De signo distributivo pro partibus integralibus , cuiusmodi
ponitur „totus", est sciendum, quod hoc signum potest aliquando sumi categoreumatice
vel syncategoreumatice, Si sumatur categoreumatice , sie significat idem quod
„perfectum" Si autem tenetur syncategoreumatice, sie est unum signum distributivum
pro partibus proprie dictis importatis per. terminum, cui additur, ut
ista propositio „Totus Socrates est minor Socrate" (s, Abschn. XVII, Anm. 252) aequivalot
isti „Quaelibet pars Socratis est minor Socrate" (v. A) Verumtamen est
sciendum, quod aliquando, sive ex usu sive ex usu sermonis vel ex beneplacito uteniis,
„tatus" tantum distribuit pro partibus integratibus , non pro essentialibus ,
quandoque autem distribuil pro omnibus partibus, sive sunt essentiates sive integralos
sive qualoscunque.
911) Ebend. f. 27 v. A: De signis autem, quae sunt distributiva aeeidentium,
cuiusmodi sunt „qualocunque, quantumtibet" , est sciendum, quod huiusmodi non sunt
proprie signa, sed sunt aequivatentia uni composito ex atiis signis, sicut „quantum
libet" idem est quod „habens de omni specie quantitatis atiqüam quantitatem"
Ista autem signa non sunt multum usitata in theologia, ideo pertranseo de eis.
XIX. Occam (Unheil). 385
unterbringend (s. unten Anm. 937—939). Die betreffenden Regeln lie
gen näher an der jüngeren Formation dieser Lehre 9 1 2). Bei den Urtheilen,
deren Subject oder Prädicat ein casus obliquus ist (ob. Anm. 903),
verzichtet er schliesslich selbst darauf, sichere Regeln ihrer Wahrheit auf
zustellen 913).
Während sodann das hypothetische Urtheil, welches hier seine pas
sendste Stelle gefunden hätte, erst am Schlusse dieses ganzen Haupttheiles
erscheint (s. Anm. 955 ff.), reihen sich die modalen Urtheile an, in deren
Eintheilung er abermals der jüngeren Tradition folgt (s. Abschn. XVII,
Anm. 585, und bei Scotus ob. Anm. 187); nur substituirt er die Ter
minologie „cum dicto" und „sine dicto" und setzt den sensus divisus
der modalen cum dicto als synonym mit den modalen sine diclo914).
Indem er auch hier die schon oben (Anm. 895) erwähnte Vermehrung
der modalen Ausdrücke benützt, knüpft er beim sensus compositum dieser
Urtheile die Regel ihrer Wahrheit einfach an die Begriffe der betreffen
den Modalitäten selbst, weist aber zugleich in äusserster Spitzfindigkeit
auch auf Beispiele allgemeiner modaler Urtheile hin, welche wahr sind,
obwohl die ihnen entsprechenden singulären unrichtig sind915). Beim
912) C. 7, ebend. : Videndum est de propositionibus de praeterito et futuro. Pro
quo sciendum est, quod subiectum potest supponere pro eo, quod est, vel pro
eo, quod [uit, si sit propositio de praeterito ; aut pro eo, quod est, vel pro eo, quod
erit, si sit propositio de futuro; et sive sie sive sie, si propositio sit affirmativa,
requiritur, quod praedicetur sub proprio, forma, i. e. praedhatum praedieetur de eo,
pro quo supponit subiectum Unde itla est differentia inter propositiones de praesenti
et propositiones de praeterito et futuro, quod praedicatum in propositione de
praesenti stat eodem modo, quo stat subiectum, nisi aliquod additum impediat; sed
in propositione de praeterito et futuro est variatio, quia praedicatum non tantum
supponit pro Mo vel illis, pro quo vel quibus verificatur in propositionibus de prae
terito et futuro, sed requirilar, quod ipsum praedicatum verificetur de Mo, pro
quo subiectum supponit.
913) C. 8, f. 27 v. B: Ad veritatem propositionis , cuius alterum extremum est
terminus obliquus, requiritur, quod subiectum et praedicatum non supponant pro eodem
vel saltem non pro omni eodem; aliquando tamen possunt supponere pro eodem secundum
diversitatem verborum et regiminis casus obliqui ; nec est facite in his
generatem reyulam et certam dare.
914) C. 9, ebend.: Aliquando dicitur propositio de modo, quia aeeipitur dictum
tatis propositionis cum tali modo, sieut potest de istis „Omnem hominem esse animat,
est necessarium" Alia autem dicitur propositio modalis, in qua ponitur modus
sine tali dicto propositionis. Propositio modalis primo modo dicto semper est distinguenda
secundum compositionem et divisionem. Et in sensu composito denotatur
semper, quod talis modus verificatur de propositione itlius dicti, sicut denotatur,
quod itlo modus „necessarium" verificetur de Ma propositione „Omnis hämo est
animal'' Sed sensus divisus talis propositionis semper aequivalot tali propositioni
aeeeptae cum modo sine tali dicto , sicut ista in sensu diviso „Socratem
esse animat, est scitum" aequivalot isti „Socrates scitur esse animal''. Etwas modificirt
und mit einer älteren Tradition verflochten (s. Abschn. XVU, Anna. 43) er
scheint diese Eintheilang Expos, aur. Perierm. II: Aliqua propositio est modalis modo
nominali , sicut „Possibite est, omnem hominem currere" ; aliqua est modalis
modo verbali, sicut „Omnis homo potest currere" ; aliqua est modalis modo ad
ver biaii, sicut „Homo necessario currit''. . . . . . . Si propositio sit modalis modo nomi
nali, distinguitur secundum compositionem et divisionem u. s. f.
915) Summa t. I. a. a. O. f. 28 r. A: Talis universalis de necessario poterit
esse necessario et vera, quamvis tamen quaetibet eius singularis sit contingens vel
falsa, sieut haec est vera et necessario in sensu composito „Omne verum contingens
Pbantl, Gesch. III. 25
386 XIX>()ccam (Unheil).
sensus divisus, d. h. bei den modalen Urtheilen sine dicto besiehe die
ses letztere Verhältniss nicht, die Erprobung ihrer Wahrheit aber sei
eben doch nur nach dem sensus compositus vorzunehmen , da es sich
darum handle, ob die betreffende Modalität wirklich von dem ganzen Satze
ausgesagt werden könne u 1 0).
Mit jenen Urtheilen nun, welche äquivalent mit hypothetischen sein
sollen (s. Anm. 896), kommen die Exponibilia an die Reihe ; Occam aber,
oder vielmehr wahrscheinlich eine von ihm schon vorgefundene reichere
Pflege dieses Zweiges, vermehrt dieselben sofort durch den Begriff der
termini oonnotativi et relativi'nl) , dessen erste Keime uns wohl in
dunkler Spur schon oben bei jüngeren Formen der byzantinischen Logik
im sog. connotatum begegneten (Abschn. XVII, Anm. 598). Es sollen
nemlich connotative oder relative Begriffe zunächst diejenigen sein, welche
einer Verdeutlichung (expositio) durch eine sog. Wort-Definition bedürfen
(z. B. „Weiss ist, was Weisse hat"), indem ein concretes Wort durch
Benützung des ihm entsprechenden abstracten exponirt werden soll
(—, dass das Verhältniss zwischen i,abstract" und „concret" gleichsam ein
Lieblingsthema Occam's war, s. ob. Anm. 826 ff. u. 885 •—); und zwar
seien zur Exposition eines solchen Urtheiles stets zwei Urtheile erforder
lich, z. B. der Satz „Sokrates ist weiss" werde exponirt durch „Sokrates
ist" und durch „dem Sokrates haftet die Weisse an" ; ja auch die Aus
drücke „incipit, desinit" u. dgl. seien eigentlich hieher zu rechnen 111 ").
esse verum, est necessarium1" , et tamen quaelibet singularis est falsa SimilHer
aliquando est talis propositio universalis impossibitis, et tamen quaelibet singutaris
est possibitis et contingens, sicut patet de ista „Utrumque istorum esse verum, est
verum11 demonstratis duabus contradictoriis contingentibus Suflicit scire, quid
requiritur ad veritatem talium propositionum, in sciendo, quid requiritur ad hoc,
quod aliqua propositio sit necessaria, et ad hoc, quod sit contingens vel vera vel
impossibitis vel scita vet ignota vel creditu, et sie de aliis.
916) C. 10,, f. 28 r. B: Circa propositiones modates sine dicto propositionis, quae
omnino aequivalent propositionibus sumptis cum dicto in sensu divisionis, est
sciendum, quod tates non convertuntur cum primis, imo potest una itlarum esse vera
sine atia et e converso Ad reritatem talium propositionum requiritur, quod praedicatum
sub propria forma competat illi, pro quo subiectum supponit, vel pronomini
demonstranti itlad, pro quo subiectum supponit, sc. quod modus expressus in tati
propositione vere praedicetur de tali propositione de inesse, in qua ipsumniet praedicatum
praedicatur de pronominc demonstrante itlad, pro quo subiectum supponit.....
(v. A) Secundo notandum, quod tates propositiones de modo consimititer se habetü
ad suas singulares, sicut propositiones de inesse Praedictu etiam sunt intetligenda
de aliis propositionibus mudalibus, sicut de istis „Omnis homo scitur a te esse
aim/m/".
917) C. 11, f. 28 v. A: Dicendum est de propositionibus aequivatentibus propo
sitionibus hypotheticis ... .'. Quaelibet categorica, ex qua sequuntur plares propositiones
categoricae tanquam exponentes eam, i. e. exprimentes, quid ilta propositio de sua
fbrm'a importat, potest dici aequivatens propositioni hypotheticae ; huiusmodi sunt
ex'clasivae , exceptivae et reduplicativae, et huiusmodi sunt etiam propositiones, in
quibus ponuntur termini connotativi et relativi, sicut sunt ittae „Aliquid alt/um currit,
Omne atbum est corpus, Omne agens producit atiquid, Omnis De istis primo est dicendum. Vgl. Anm. 831 u. 846.' quautitas est in toco".
918) Ebend.: Terminus proprie dicitur connotativus vel retativus, qui habet quid
nominis, i. e. diffinitionem exprimentem quid nominis, ita quod non potest sein quid
nominis ipsius, nisi habendo urationem, quae sigriificut aliquid primaria et atiud se
cundaria, sicut diffinitio albi exprimens quid nominis est „babens atbedinem"
Ita quando aliquid per atiquem terminum connotatur vet cansignificatur, pio quo tamen
XIX. Occam (Unheil). 387
Ferner sollen die negativen Begriffe, z. B. „Nicht-Mensch", als connotative
gelten, welche durch zwei oder mehrere Urtheile exponirt werden919),
sowie die privativen, z.B. „Wind", welche wenigstens dreier exponirender
Urtheile bedürfen 92°), und desgleichen die erdichteten Begriffe, bei deren
Exposition das Eine der beiden Urtheile stets ein unwahres sein müsse921).
Endlich sogar das Pronomen „qui", welches in der früheren Tradition
zur suppositio relativorum gehört hatte (s. Abschn. XVII, Anm. 212 ff. u.
vgl. ob. Anm. 890), wird nun diesen connotativen Begriffen beigezählt;
die Regeln der Exposition dieser Relativ-Sätze beruhen auf einer Unter
scheidung der Quantität derselben, wobei Occam auf den möglichen Dop
pelsinn der allgemeinen Urtheile, welche „qui" enthalten, hinweist und
zugleich deutlich davon Zeugniss gibt, dass mit solcher Umbildung des
byzantinischen Materiales sich schon Viele vor ihm beschäftigt hatten 9").
Anderes noch über die connotativen Begriffe s. unten Anm. 1015.
talis terminus supponere non potest, quia de tali non verificatur, semper talis terminus
vel est connotativus vel relativus, ut itte terminus „album"; . simititer est
de simo, cavo (s. Abschn. IV, Anm. 482) Quaelibet propositio, quae habet
tatem terminum, est habens exponentes exprimentes, quid importatur per tatem propositionem
Sufficit dicere de aliquibus, ut per Mas sciri possit proportionabititer
de aliis, quomodo exponuntur Quandocunque ponitur in propositione concretum,
cui correspondet abstractum importans rem informantem aliam rem, semper ad veritatem
tatis propositionis requiruntur duae propusitiones, quae possunt vocari ex
ponentes eins, et una debet esse in recto et alia in obliquo, sicut ad veritatem istius
„Socrates est albus" requiritur, quod haec sit vera „Socrates est", et quod haec sit
vera „Socrati inest albedo" (f. 29 r. A) Et de talibus propositionibus sunt etiam
omnes propositiones;' in quibus ponitur hoc verbum „incipit^ vel „desinit", simititer
etiam, ubi ponitur casus ablativus äbsolatus et ubt ponitur numerus plaralis, et sie
de multis aliis, de quibus foret longum pertractare. Jedoch über ineipit und desinit
s. ob. Anm. 889, und bes. unten Anm. 937 ff.
919) C. 12, f. 29 r. A: Etiam propositione s, in quibus ponuntur termini connotativi
privativi et infiniti, sunt aequivatentes propositionibus hypotheticis ; et etiam
omnes tates sunt vere connotativi , eo quod in eorum diffinitionibus exprimentibus
quid nominis debet poni aliquid in recto et aliquid in obliquo vel in recto cum
negatione praecedente Quaelibet autem talis propositio, in qua ponitur talis
terminus, duas ad minus habet exponentes et aliquando plares, quod facititer patet;
ista „Asinus est non homo" aequivatet istis „Asinus est aliquid" et „Asinus
non est homo".
920) C. 13, f. 29 r. B: Propositiones affirmativae , in quibus ponuntur termini
privativi, qui non sunt aequivatentes terminis infinitis, ptures habent exponentes,
quam duas. Unde ista .Jste est coecus" habet istas exponentes: „Iste est aliquid"
et „Iste est natus videre" et „tste nunquam potent videre".
921) C. 14, ebend. : Propositiones, in quibus ponuntur termini fieti, quibus nihit
correspondet in re, quate fingunt significare, ptures habent exponentes; tates enim
termini vere sunt connotativi (v. A) tita est falsa de virtute sermonis „Chimaera
est non ens" et quaelibet consimitis , quia quaelibet talis habet talos exponentes
„Chimaera est aliquid" et „Itlad est non ens", quarum prima est falsa. Et si dicatur,
numquid ista est vera „Chimaera est chimaera", et videtur, quod sit vera, quia praedicatur
idem de se, . dicendum est, quod de virtute vocis itla est falsa, si ter
minus supponat significative, eo quod falsum implicatur.
922) C. 15, f. 29 v. A: In quacunque propositione, quae secundum vocem est
categoriea, ponitur hoc relativum „qui", pro «i/o dandae sunt plares exponentes, quia
quaelibet talis aequivatet uni copulativae Quando talis propositio est singularis,
mdefinita vel' particularis, semper itla propositio aequivatet uni copulativae compositae
ex antevedente et noc pronomine relativo „ittud" vel nomine proprio et altero
extreme, .... sicut „Homo, qui est albus, currit" aequivatet isti „Homo est atbus et
25*
388 XIX. Occam (Urtheil).
Hierauf folgen jene Exponibitia, welche schon bisher üblich waren,
und zwar zuerst die Reduplicativ-Sätze , wobei sich Occam der späteren
Tradition anschliesst (s. Abschn. XVII, Anm. 608 f.) , indem er neben dem
eigentlich reduplicativen Gebrauche der Worte „inquantum" u. dgl. auch
einen „specificativen" anerkennt 923). Ausserdem kommt hier noch neu
die Unterscheidung hinzu, dass die Aussage in diesen Urtheilen entweder
auf blossen begleitenden Umständen (concomitantia) oder auf einem Causalnexus
beruhen kann, und nach diesem Gesichtspunkte werden nun die
älteren und neueren Regeln der Reduplication modificirt, wobei bezüglich
der bejahenden Urtheile auch die Lehre von der Consequentia beigezogen
wird 924). Bei den verneinenden Urtheilen gestalten sich die Regeln
verschieden, je nachdem die Negation zum Prädicate gehört 925), oder vor
dem Reduplicativ-Zeichen steht 92 6). Die specificative Bedeutung aber die
nte currit" Sed si talis propositio est universalis, est distinguenda secundum
amphibologiam , quia potest habere duplicem sensum. Ulms sensus est, per quem
denotatur, quod, de quocunque dicitur itlad totum, quod praecedit verbum principalo,
de eodem praedicatur primum et non plas denotatur ; et itlo sensus vocatur a multis
sensus compositionis vel convertibitis cum tati sensu. Alias sensus est, per quem
denotatur, quod ittud, quod sequitui hoc incomptexum „quod'1 vel nqui", praedicatur
universaliter de antecedente, ei quod sequitur praedicatum, universaliter verificatur
de eodem. V. gr. per istam ,,0mnis homo, qui est albus, currit" in uno sensu denotatur,
quod aliquis homo esi albus et quod quitibet talis currit; in atio vero sensu
denotatur, quod Mae duae sunt verae „Omnis homo est albus'1 et „Omnis homo
currit11.
923) G. 16, ebend. : Propositio vocatur reduplicativa, in qua ponitur haec dictio
„inquanium" vet aequivalons (als Synonyma des „inquantum'' werden weiter unten,
f. 30 r. A, genannt : secundum quod und ut und sub ratione) et tenetur redupticutive,
quia secundum aliquos potest teneri specificative et sie non facit propositionem
reduplicativam, et aliquando potest teneri reduplicative Reduplicatio aliquando
est affirmativa, quando sc. negatio non praecedit eam, ut „Socrates, inquantum homo,
non currit", et aliquando est negaia, quando sc. negatio praecedit eam, ut „Socrates
non currit, inquantum homo" (das negativ reduplicative Urtheil war bei Petrus
Hispanus weit richtiger gefasst, s. Abschn. XVII, Anm. 262).
924) Ebend. f. 29 v. B : Propositio affirmativa reduplicativa potest distingui,
eo quod potest reduplicatio fieri gratia concomitantiae vel gratia causae. Si
fiat gratia concomitantiae , tunc ad veritatem ittius requiruntur quatuor propositiones
tanquam exponentes: e. gr. ad veritatem istius „Socrates, inquantum homo,
est coloratus" requiritur veritas istius „Socrates est coloratus" et istius „Socrates
est homo" et istius „Omnis homo est cotoratus" et istius „Si aliquid est homo, ali
quid est coloratum" Si autem fiat reduplicatio gratia causae, tunc ad verita
tem praeter quatuor praedictas exponentes requiritur , quod itlad, super quod
cadit reduplicatio, exprimat causam rei importatae per praedicatum ..... . Colligi
potest regula talis, quod a propositione reduplicativa ad suam praeiacentem est sem
per consequentia formatis Alia regula, quod arguendo ab inferiori ad superius
sine distributione a parte subieeti principalis est bona consequentia.
925) Ebend. f. 30 r. A : Reduplicativa negativa, in qua reduplicatio non est negata,
cuiusmodi sunt talos propositiones „Homo, inquantum risibitis, gratia concomitantiae habet quatuor exponentes istas „Hnoomnoestesatsirnisuisb"i,
tis, Homo non est asinus, Nullam risibilo est asinus, Si aliquid est risibite , ipsum
non est asinus" Si autem fiat reduplicatio gratia causae, sie requiritur, quod
praedicatum principalo prius vet primo negetur ab Mo, super quod cadit redupticatio,
quam a pronomine demonstrante itlad, pro quo subiectum principalo supponit.
926) Ebend. : Reduplicativa, in qua redupticatio negatur, est contradictoria
talis redupticativae, in qua reduplicatio est affirmata ünde ad veritatem istius
„Socrates non est homo, inquantum albus" sufficit veritas istius „Socrates non est
XIX. Occam (Urtheil). 389
ser Urtheile wird in das Verhältniss der Unterordnung verlegt, in wel
chem der reduplicirende Begriff zum Subjecte steht 927).
Aehnlich verhält es sich betreffs der Exclusiv-Sätze, indem Occam
auch hier überwiegend der jüngeren Formation folgt (s. Abschn. XVII,
Anm. 606; vgl. ebend. Anm. 260), zugleich aber manche noch neuere
Erweiterung aufnimmt. So hebt er bei der Eintheilung der Exclusiv-
Worte (tantum , solum) nicht bloss den Unterschied der categoreumatischen.
und der syncategoreumatischen Bedeutung hervor, sondern substituirt
auch für eine frühere Dreitheilung eine Zweitheilung, indem er es
nicht mehr als besondere Unterart gelten lässt, dass die Exclusiv-Partikel
zur Copula gehöre ; auch unterscheidet er grundsätzlich^ zwischen einer
ursprünglichen und einer secundären Bedeutung jener Partikeln 928). Die
Regeln der Exposition jener Urtheile, in welchen die Partikel zum Subjecte
gehört, stimmen , soweit es sich um die ursprüngliche Bedeutung
handelt, mit der üblichen Tradition überein 929); wenn aber sodann die
secundäre Bedeutung in drei Fälle zerlegt wird, so zeigen die hiefür
aufgestellten Regeln mehr Unsinn als Scharfsinn 93°). Auch bei 'jenen
Aomo" et istius „Socrates non est albus" et istius „Aliquid album non est homo" et
istius „Non, si Socrales est, album est" (dieses Ganze ist so dumm, dass wir den
sonst scharfsinnigen Occam kaum durch die überwältigende Macht einer herrschen
den Schul-Tradition entschuldigen können).
927) Ebend.: Si autem talis dictio non tenetur reduplicative , sed specificative,
tunc non requiritur, quod itlad, cui additur talis dictio „inquantum", subiiciatur
universaliter praedicato principali, sed requiritur, quod ittud, super quod cadit reduplicatio,
importet itlad, ratione cuius competit praedicatum principate primo subieetö.
V. gr. in ista „lgnis , inquantum calidus , calofaciti' specificative
„calidus" importat calorem, per quem ignis catefacit primo.
928) 0. 17, f. 30 r. B: Illae dictiones „tantum, solam'' faciunt propositiones exclasivas
; sciendum tamen , quod haec dictio „solam1' aliquando aeeipitur syncategoreumatice
et tunc est dictio exctusiva, aliquando tenetur categorettmatice et tunc
importat, itlad, quod importatur per terminum sibi additum, esse solitarium Ali
quando diclio exclasiva ponitur a parte subiecti et aliquando a parte praedicati sive
a parte compositionis Dictio exctusiva aliquando significat vel habet unum
officium ex primaria institutione, aliquando aliud ex secundaria institutione.
929) Ebend. : Quandocunque dictio exclasiva tenetur secundum primariam institutionem
et ponitur a parte subiecti, semper denotat, quod praedicatum vere praedicatur
de subiecto et removetur ab omni itlo, de quo non praedicatur subiectum, i. e.
si propositio sit affirmativa ; et ideo habet duas exponentes , sicut ista
„Tantum homo est animat" habet istas „Homo est animal'' et „Nihit aliud ab ho
mme est animal''. Si autem sit negativa, sicut ista „Tantum homo non est
asinus", habet istas exponentes „Homo non est asinus" et „Omne aliud ab homine
est asinus".
930) Ehehd. f. 30 v. A: Dictio exctusiva secundum suam secundariam impositionem
sive institutionem potest triptex esse: una est, quae praecise excladit
praedicatum ab omni distributo, de quo non dicitur subiectum; alia, quando prae
cise excladit ea, quae non importantur per ea, quae importantur per subiectum, nec
sunt partes eorum; tertia est, quando praecise excladit maiorem plaralitatem , quam
sit expressa per subiectum Unde ista „Tantum omnis homo currit" potest
sumi improprie et Iimc habet istas exponentes „Omnis homo currit'' et „Aliquis
bos currit" Suxta secundam aeeeptionem impropriam huius propositionis
„Tantum Socrates est atbus" exponentes „Socrates est albus" et „Nihit
aliud a Socrate extrinsecum est album" duae possunt simul stare. (B) Suxta tertiam
aeeeptionem impropriam de itla „Tantum unum animal est homo" ex
ponentes sunt istae „Unum est" et „Non sunt plara, quam unum". Solche Beispiel
390 XIX. Occam (Unheil).
Urtheilen, in welchen die Exclusiv-Partikel zum Prädicate gehört, ist die
Reglung der uneigentlichen Bedeutung neben der eigentlichen entweder
überflüssig oder einfältig931). Ein Ersatz von zweifelhaftem Werthe ist
es hiefür, wenn sodann die Suppositious-Fähigkeit der Subjecte und Prä
dicate dieser Urtheile untersucht wird 932); und vollends wenn sodann
noch drei Regeln folgen, deren erste der Lehre von Consequentia ange
hört, während die zweite eine unnötige Wiederholung enthält und die
dritte sogar eine Combination der Exclusiv-Sätze mit den Forme» der
Modalität versucht, so möchte ich hiefür lieber den Herausgeber Occam's,
als diesen selbst verantwortlich machen933).
Bei den Exceptiv-Sätzen, betreffs deren ein paar sprachliche Bemer
kungen über „nisi" und „praeter" vorausgeschickt werden , sind die
üblichen Regeln, welche in neuerer und älterer Tradition auftraten (s.
Abschn. XVII, Anm. 607, vgl. ebend. Anm. 261), ziemlich kurz erledigt934);
Sätze, wie „Tantum omnis homo currit" oder obiger „Tantum homo non est asinus",
sollte man allerdings von einem vernunftbegabten Menschen nicht erwarten ;
man hätte ja statt des Letzteren z. B. auch sagen können „Nur die edlen Metalle
rosteu nicht" oder sonst dergleichen. Aber der Leser mittelalterlicher- „Phitoso
phie" (!) muss eben gar Vieles ertragen kftnneq. , ., ,, ./, ,
931) Ebend. f. 30 v. B: Dicto de dictione exclasiva, quando ponitur a parte
subieeti, dicendum est de eo, quando ponitur.ra parte praedicati. Et sciendum est,
quod potest aeeipi proprie et improprie., Si proprie, tunc denotatur , quod praedicatum
dicitur de subiecto , et quod omne itlad, de quo non verificatur praedicatum,
removetur a subiecto, sicut per istam „Homo est tantum animat" denotatur, quod
homo sit animal et quod non sit aliud ab animali. Quando vero aeeipitur improprie
et transsumptive, tunc excladit omne aliud verbum a subiecto , ... sicut per istam
„Homo tantum videt" denotatur, quod fiomo videt et non audit nee pereipit.
932) Ebend.: Qualiter termini supponant in propositiovibus exctus.ivis ,, est scien
dum, quod, quando dictio exctusiva ponitur a parte subieeti et subiectum sumitur
sine distributione et est terminus communis , tunc subiectum supponit confuse tan
tum (f. 31 r. A) Quando exclasiva est negativa, subiectum supponit sicut in
exctusiva affirmativa, et praedicatum sinüliter , Quando dictio exclasiva ponitur
a parte praedicati , . subiectum supponit in iUa sicut in sua praeiacente (über
„praeiacens" s. Abschn. XVII, Anm. 260), et idem est de praedicato. . i. , •
933) Ebend. f. 31 r. A: Ab exclasiva ad universalom de terminis transpositis
est bona consequentia et e converso (B) Quaelibet exclasiva habet duas exponentes,
unam affirmativam et aliam negativam ; et ideo opposita exctusivae habet duas
causas veritatis, quia veritas utriusque exponentis est causa veritatis negativae ex
ctusivae Quando. dictum propasitionis exclasivae ponitur respectu alieuius modi
facientis propositionem modalom, itla propositio est distinguenda, sieut ista „Tantum
hominem esse Socratem , est verum'1, quia littera „tankim" potest continue proferri
cum toto vel discontinue. Auf solchem Wege gibt es kaum ein Ende in Combinationen
des byzantinischen Wustes; denn warum soll man. nicht auch, bei den reduplicativen
oder bei den exceptiven Urtheiten oder bei „ineipit, desinifu. s. f.
die Modalitäten des necessarium, possibite , verum, scitum, opinatum s. f. unter
suchen. Oder hat vielleicht Einer der modernen Lohredner des Mittelalters Lust
hiezu? . , , , i
934) C. 18, f. 31 r. B: Talia syncategoreumata „praeter, nisi" et simitia faciunt
propositiones, in quibus ponuntur, esse exceptivas Littera „nisi1' aliquando
tenetur executive et tunc facit propositionem hypotheticam . Dictio „praeter" ali
quando tenetur diminutive , sicut „Decem praeter quinque sunt quinque" ...... Ad
veritatem exceptivae requiritur, quod praedicatum removeatur a parte extra capta, et
quod insit cuitibet alio contento sut subiecto, si sit affirmativa ; si sit negativa, sequitur
oppositum Habet duas exponentes, sieut ista ,„Omnis homo prae
XIX. Occam (.Unheil). 391
hingegen wird die Suppositions - Fähigkeit der in solchen Urtheilen voiv
kommenden Begriffe casuistisch erörtert , und hiedurch , findet eine obige
(Anm. 888) Angabe über die Supposition ihre Ergänzung935). Ausser
dem ist auch hier eine Anzahl Regeln hinzugefügt, deren Autorschaft mir
gleichfalls nicht sicher festzustehen scheint; dieselben betreffen Iheils
die Lehre von Consequentia, theils sind sie selbstverständliche und über
flüssige Folgerungen aus dem Wesen der Exceptiv-Urtheile936).
Indem aber Occam hierauf die Worte „incipit, desinit" anreiht, folgt
er doch wieder der älteren Tradition (s. Abschn. XVII, Anm. 263), ob
gleich er, dieselben theilweise schon zur Supposition beigezogen hatte (ob.
Anm. 889), ja andrerseits sogar geneigt zu sein schien (ob. Anm. 918),
sie grundsätzlich zu den connotativen Begriffen zu rechnen; nach der
jüngeren Tradition hätte er sie jedenfalls bei der ampliatio erörtern
müssen (s. Abschn. XVII, Anm. 600), wenn er die letztere nicht über
haupt sehr wesentlich beschränkt hätte (s. ob. Anm. 912). Die Unter
scheidung, welche man früher bei jenen Begriffen angenommen hatte, je
nachdem die Veränderung allmälig oder sofort bleibend eintrete, lässt er
als eine gleichgültige fallen , wiederholt aber die üblichen Regeln', nur
mit dem Zusatze, dass „incipit", wenn es in weiterem Sinne genommen
werde, ein bereits vorhergehendes Dasein des betreffenden Zustandes
nicht völlig ausschliesse 93 7). Was über die Supposition des Subjectes
fer Socratem currit" habet istas „Socrates non currit" et „Omnis homo alius a Socrate
currif".
935) Ebend. : Praedicatum in exceptivd affirmativa habet suppositionem confusam
tantum, sed sUbiectum habet suppositionem confusam et distributivam ta
men distinguendum est u. s. f. ; es folgt nemlich nun die schon oben , Anm. 888,
angeführte Stelle.
936) Ebend.. v. A: Talos regulae, quod a superiori distributo ad suum inferius
est bona consequentia, et ab universate ad singulare est bona consequentia, non sunt
generaliter verae, sed oportet addere, quod itlad inferius non sit extra cqptum .....
Si praeiacens exceptivae sit vera, exceptiva est falsa ..... Nunquam exceptiva est
proprio, nisi eins praeiacens sit universalis Non semper ab universali ad indefinitam
vel particularem est bona consequentia Non cuitibet propositioni univer
sali contradicit propositio indefinita nec particularis . . . . . . Sunt atiquae propositiones
universates contrariae, quae tamen non habent aliquas pröpositiönes eategoricas subcontrarias
.... Semper itlad , quod excipitur in exceptiva, debet esse aliquid contentum
sub subiecto Quando itlad, super quod cadit exceptio, est commune, ad
veritatem talis exceptivae non requiritur, quod praedicatum insit universaHter Uli,
super quod cadit exceptio, si sit exceptiva negativa, vel quod rempveatur universaH
ter, si sit affirmativa. • • i, '
937) C. 19, f. 31 v. A: Omnis propositio, in qua ponitur aliquod isiorum verborum
„incipit, desinit", habet diversas exponentes , quia quaelibet aequivatet uni
copulativae. Tamen ab aliquibus (vgl. Abschn. XVII , Anm, 263) diversimode assignantur
exponentes respectu diversorum, unde dicunt, quod aliter exponitur respectu
sueeessivorum et permanentium. Sed quamvis sie posset esse ad volantatem utentium,
non tamen videtur multum rationabite ; ideo dico, quod respectu cuiuslibet possunt
habere easdem exponentes Propositio, in qua ponitur hoc verbum „incipit", ha
bet duas exponentes, quarum una est de praesenti affirmativa et alia de praeterito
negativa , sieut exponentes, istius „Socrates incipit esse albus" sunt istae „Socrates
est albus" et „Socrates ante immediate non erat albus" Hoc verbum „incipit"
potest dupliciter aeeipi , sc. stricte et proprie , et tunc exponitur, sicut dictum est;
aliter potest aeeipi large et improprie , et tunc sie exponitur „Est et non diu ante
fjuit", sicut dieimus,. quod haec arbor incipit florere ..... lita propositio, in qua
ponitur hoc verbum „desinit", duas habet exponentes: una est propositio de prae
392 XIX. Occam (Unheil).
und Prädicates solcher Urtheile gesagt wird, dient gleichfalls zur Er
gänzung dessen , was wir oben (Anm. 889) bezüglich der Supposition
sahen 938). Endlich werden als völlig parallel mit incipit und desinit
laufend auch die Formen des Verbums ,fieri" besprochen 939), welchen
aus späterer Formation dieser Lehre (s. bei Scotus ob. Anm. 186) leicht
noch viele andere Verba hätten beigefügt werden können.
Der dritte Theil der Lehre vom Urteile soll sonach über die Um
kehrung handeln (s. Anm. 892), und es werden dabei all die nemlichen
Arten der Urtheile wieder vorgeführt, für welche so eben die Gesichts
punkte der Wahrheit festgestellt worden waren. Bei sämmtlichen aber
wird es dem aufmerksamen Leser nicht entgehen , dass in den Beispiel-
Sätzen dem umzukehrenden Urtheile das umgekehrte stets mit „ergo"
oder „igitur" angefügt wird, und somit Occam sich auf dem Standpunkte
Derjenigen befindet, welche schon früher die Umkehrung überhaupt zur
Consequentia gerechnet hatten (s. Abschn. XVII, Anm. 616, und Scotus
ob. Anm. 194). Nach der üblichen Eintheilung der Umkehrung in sim
ptex, per accidens und per contrapositionem , wobei zu bemerken ist,
dass Occam auch von einer Umkehrung „im weiteren Sinne" spricht940),
kommen zuerst die einfachen Inhärenz-Urtheile an die Reihe, bei welchen
jedoch Occam trotz besonderer Berücksichtigung der singulären und , un
bestimmten Urtheile dennoch von den scharfsinnigen Bemerkungen des
Scotus (ob. Anm. 196—199) keinen Gebrauch macht, sondern z. B. un
gestört der traditionellen Lehre folgt, dass das particular verneinende
Ürtheil gar nicht umgekehrt werden könne941). Hingegen mit Scotus
(Anm. 200) widmet er besondere Erörterungen jenen Urtheilen, in welchen
senti a/firmativa, et alia de futuro negativa cvm hoc aäditamento „immediate
posf".
938) Ebend. f. 31 v. B: Circa suppositionem terminorum in talibus propositionibus
est sciendum, quod subiectum talium propositionum supponit eodem modo, sicul
in suis praeiacentibus. Sed difficultas est de suppositione praedicati u. s. f. Diess
wurde schon oben, Anm. 889, angeführt.
939) C. 20, f. 32 r. B : Sic etiam propositio, in qua ponitur hoc verbum „/?f"
vel ei aequivalons , quate est hoc verbum „/actus est" vel „factum est" vei huiusmodi,
habet duas exponentes , quarum una est de praesenti et alia de praeterito vel
de futuro.
940) C. 21, f. 32 v. A : Conversio est triplox, sc. simptex, per aeeidens , et per
transpositionem seu contrapositionem terminorum Potest magis large sumi con- -
versio simptex, quando est mutua conversio, sicut quando singularis
convertitur in particularem et e converso Potest aliter vocari conversio per ac
cidens, sc. quando non est conversio mutua, sicut bene sequitur „Omni« homo est
albus, igitur atbum est Aomo" Conversio per contrapositionem est, qunndo termini
finiti mutantur in terminos infinitos.
941) Ebend.: Universalis negativa de recto convertitur simpliciter large aeeipiendo
conversionem simplicem Simititer singularis affirmativa convertitur in particu
larem et indefinitam et singularem Simititer singularis negativa convertitur in
universatem negativam vel singularem negativam Simititer tam indefinita quam
singularis sive particularis affirmativa convertitur tam in particularem quam singu
tarem vel indefinitam Universalis affirmativa convertitur per aeeidens
Particularis negativa non convertitur neque per accidens nee simpliciter..:.,. Eodem
modo indefinita non convertitur. Auch hier verschmäht Occam die byzantinischen
Buchstaben und Memorialverse; vgl. Anm. 901 u. 955.
XIX. Occam (Unheil). 393
ein Casus obliquus vorkommt 942). Sodann folgen jene Urtheile, deren
Copula oder Verbum im Präteritum oder Futurum steht, und es Werden
auch hiefür eigene Regeln der Umkehrung aufgestellt, welche auf den
obigen Regeln der Ampliation (Anm. 912) beruhen 943). Indem hierauf
die Umkehrung der exponiblen Sätze erörtert werden soll, womit sich
gleichfalls schon Scotus beschäftigt hatte (s. Anm. 196), finden wir hier
zunächst eine ziemlich nichtssagende allgemeine Bemerkung944), und dann
die betreffenden Regeln für die reduplicativen Urtheile945), hierauf für
die exclusiven946) und für die exceptiven947) und zuletzt auch für die
Urtheile mit incipit und desinit 948).
942) Ebend. : De propositionibus in oblique tum est eodem modo dicendum, sed
in illis oportet frequenter mutationem facere ex parte vocis praeter transmutationem
terminorum, et cum hoc addilur frequenter participium verbi, sicut sie arguendo
,flullas homo est in domo, ergo nullam existens in domo est homo" Quando in
tali propositione ponitvr adverbiatis determinatio, itla in conversa non debet esse
determinatio verbi, sed potius participii eiusdem verbi, et sie „Creans semper est
deus , ergo aliquid, quod semper est deus, est creans". Vgl. Anm. 903,
913, 971.
943) C. 22, f. 32 v. B : Circa conversionem de praeterito et de futuro, quando
subiectum supponit personaliter, i, e. significative, sciendum est, quod, quando subiectum
supponit pro eo, quod est, tunc itla propositio debet converti in aliquam propositionem
de praesenti aeeepto subiecto cum hoc verbo „fuit" et hoc pronomine „qui",
et non in propositionem de praeterito. Unde ista conversio non vatet „Nultum album
fuit homo, ergo nullas homo fuit albus", sed sie „ergo nultus, qui fuit homo,
est albus" Si autem subiectum propositionis aeeipitur pro eo, quod fuit, sie est
simpliciter convertibitis in unam de praeterito Uta autem, quae dicta sunt de
propositione de praeterito, applicanda sunt proportionabititer propositioni de futuro
St subiectum sit terminus communis vel ineladens terminum communem cum pronomine
demonstrative, et praedicatum sit pronomen demonstrativum sine addito vel proprium
nemen, tunc, si subiectum aeeipitur pro eo, quod est, convertitur in unam de prae
senti sine alia mutatiene , sicut sequitur „Atbum erit Socrates , ergo Socrates est
albus"; si autem aeeipitur subiectum pro eo, quod erit vel fuit, convertitur
absolute de praeterito vel de futuro, et est mutua conversio.
944) C. 23, f. 33 r. A: Propositio habens exponentes habet consimitem conversio
nem cum suis exponentibus , et si omnes exponentes eodem modo convertuntur, ita
exposita eodem modo convertetur; si autem una exponens convertatur uno modo et
alia alio modo , tunc habebit conversionem consimitem cum conversiene unius et non
cum conversione alterius. Tamen magis in speciali videndum est de istis.
945) Ebend. : Propositio reduplicativa non convertitur in reduplicativam, sed in
unam non reduplicativam, cuius subiectum erit unum aggregatum ex praedicato prioris
et Mo, super quod cadit reduplicatio , cum reduplicatione mediante hoc pronomine
„quod", sicut ista „Animal, inquantum homo, est risibite" convertitur in ist am „Ali
quid, quod, inquantum homo, est risibite, est animat".
946) Ebend.: Exclasiva non convertitur in exclasivam; non enim sequitur
„Tantum animal est homo, ergo tantum homo est animat", sed ista convertitur in
universatem, sicut sequitur „Tantum animal est homo, ergo omnis homo est animal'\
Et sicut dictum est de conversione propositionum de praeterito et futuro, ita
dicendum est de conversione exclasivarum de praeterito et fularo.
947) Ebend. B: Exceptiva non convertitur in exceptivam, sed in unam
non exceptivam , cuius subiectum erit unum aggregatum ex praedicato exceptivae et
parte extra capta mediante hoc toto ..quod non est", sicut „Omnis homo praeter Socratem
eurrit" convertitur in istam „Currens, quod non est Socrates, est homo".
948) Ebend.: Propositiones , in quibus ponuntur haec verba „incipit, desinit",
non convertuntur in similos, sed dantur talos propositiones sie converti „Aliquis
homo incipit esse albus, ergo aliquid, quod incipit esse album, est homo".
394 XIX. Occam (Unheil).
Mit besonderer Ausführlichkeit behandelt Occam die Umkehrung der
modalen Urtheile, welcher wir auch schon bei der jüngeren Formation
der byzantinischen Logik und bei Scotus begegnet waren (s. Abschn. XVII,
Anm. 587 f. u. ob. Anm. 201). Dass dabei überall jener Unterschied
zwischen sensus compositus und sensus divisus (s. ob. Anm. 914) zu
Grunde gelegt wird, versteht sich von selbst ; ausserdem aber kehrt auch
stets die Regel wieder, dass, was in Bezug auf Modalität von dem um
zukehrenden Urtheile gelte, in gleicher Weise von dem umgekehrten Ur
theile gelte. So seien die Nothwendigkeits-Urtheile im sensus compo
situs ebenso umkehrbar wie die Inhärenz-Urtheile (anderer Meinung war
Scotus), hingegen im sensus divisus könne die Umkehrung nur durch
eine Abänderung der Worte bewerkstelligt werden949). Ebenso verhalte
es sich bei den Möglichkeits - Urtheilen , insoferne man „possibitis" im
Sinne von „non impossibitis" nehme und bei Gemein - Begriffen die
Suppositions -Fähigkeit derselben beachte 950). Die Umkehrung der Unmöglichkeits-
Urtheile sei im sensus compositus die nemliche wie bei den
Inhärenz-Urtheilen, aber im sensus divisus treffe sie mit jener der Nothwendigkeits-
Urtheile zusammen951). Die Zufälligkeits -Urtheile („contini
gens", welches somit hier nicht als synonym mit possibite genommen
wird, wie bei Petrus Hispanus, s. Abschn. XVII, Anm. 165) seien zu
unterscheiden, je nachdem bei der Umkehrung die Qualität unverändert
bleibe oder geändert werde; im ersteren Falle treffe die Umkehrung beim
sensus compositus mit jener der Inhärenz - Urtheile zusammen , während
949) C. 24, f. 33 r. B: Videndum est, quomodo propositiones modalos convertuntur,
et primo de eonversione propositionum de necessario Quando modus ponitur
cum dicto, propositio est distinguenda secundum compositionem et divisionem
(s. ob. Anm. 914) In sensu composito .... tales propositiones convertuntur sicut
suae de inesse, quia in eonversione talium arguitur semper per istam regulam „Si
unum convertibitium est necessarium, et rctiquum erit necessarium" vel per istam „Si
antecedens est necessarium, et consequens erit necessarium" Sciendum est etiam,
quod phitosophus in primo Priorum probat tantum, istas de neeessario converti in
sensu composito vet eis aequivalontes et non alias (vgl. hingegen unten Anm. 985,
und bei Scotus ob. Anm. 201) Circa conversionem propositionum de necessario
sumptarum in sensu diviso est sciendum, quod non sunt convertibites nutla mutatione
facta ex parte vocis praeter transpositionem terminorum ; non enim sequitur per naturam
conversionis „Nullas homo de necessitate est asinus, ergo nullas asinus de
necessitate est homo .
950) C. 25, f. 33 v. A : Circa conversionem propositionum de possibiti est primo
sciendum, quod in hoc capitulo aeeipiendum est semper possibite, quod est commune
ad necessarium et ad contingens , quod non est necessarium , ut possibite sit idem
quod non impossibite Sic autem aeeipiendo possibite est sciendum, quod eaedem
regulue , quae dictae sunt de eonversione propositionum de necessario, aeeipiendae
sunt circa conversionem propositionum de possibiti; nam sumpta in sensu com
posito est eodem modo convertenda sieut sua de inesse, quia si unum convertibite
est possibite, et reliquum Quando subiectum propositionis de possibiti est
terminus communis vel incladens terminum communem, propositio est distinguenda, eo
quod subiectum potest supponere pro his, quae sunt, vet pro eis, quae possunt esse
(vgl. Abschn. XVII, Anm. 225 ff.I.
951) C. 26, f. 33 v. B: Propositiones de impossibiti aeeeptae in sensu composito
convertuntur sicut suae de inesse, quando itlae de inesse convertuntur simpliciter,
quia si unum converttbite est impossibite, et reliquum Si autem propo
sitio de impossibiti sumatur in sensu divisionis, .' tunc convertibitis est sicut itla
de necessario.
XIX, Occani (Urtheil). 395
beim sensus divisus es auf die Suppositions * Fähigkeit der Begriffe an
komme952); im letzteren Falle könne es sich nur um den sensus divisus
handeln 953). Endlich bei den übrigen Modalitäten (scitum, opinatum
u. s. f.) sei zu untersuchen, ob dieselben in dem umzukehrenden Urtheile
bedingt seien durch ihre Zulässigkeit im umgekehrten Urtheile, oder ob
das umzukehrende hierin vom umgekehrten unabhängig sei ; beim sensus
compositus könne im ersteren Falle keine simptex conversio, im letz
teren Falle aber gar keine Umkehrung stattfinden; hingegen beim sensus
divisus treffe die Umkehrung solcher Urtheile wieder mit jener, der
Inhärenz-Urtheile zusammen 954). ; " - . ., . ,. . -.!m
Da aber nun mit der Lehre von der Umkehrung eigentlich die Auf
gaben erledigt sind, welche von Anfang für die Lehre vom Urtheile vor
gesteckt waren (ob. Anm. 892), so macht es allerdings den Eindruck
eines misslichen Nachhinkens, wenn nun doch noch besondere Erörterun
gen über das hypothetische Urtheil und dessen Unterarten folgen. Warum
diese Gruppe nicht schon oben vor den modalen Urtheilen (d. h. nach
Anm. 913) ihre angemessene Stelle gefunden habe, ist schlechterdings
nicht einzusehen , und ich glaube , dass diese Verschiebung des richtigen
Zusammenhanges nur der arrangirenden Hand des Herausgebers zuzu
schreiben ist, welche ohnediess hiebei deutlich genug hervortritt (s. sor
gleich Ahm. 961 f.). Das hypothetische Urtheil wird vorerst , in jene
nemlichen fünf Unterarten wie schon oben eingetheilt (d. h. wieder mit
Weglassung der propositio localis, s. Anm. 894), und die Bemerkung
hinzugefügt, dass scheinbare andere Arten sich auf jene zurückführen
952) , C. 27, eben«}.: ,. 'Capiendum est contingens ad utrumlibet, ut itla sola pro
positio dicatup contingens , quae nec est necessaria nec impossibitis ...... Talis pro
positio habet duas conversiones , unam in terminis et aliam per oppositas qualitates ;
idfo primo videnduni est de prima.... Propositiones de contingenU sumptae in sensu
compositionis et eins aequivalontes convertuntur sicut suae de inesse, quando suae de
messe convertuntur simpliciter ; et hoc est, quia ,..,\,siunum convertibite est con
tingens, et reliquum Si autem itta de contingenU sumatur in sensu diviso, tunc,
si itla propositio habeat pro subiecto terminum communem vel aliquid inctudens terminum
communem vet etiam participium vel aequivalons, ei, itla propositio est
distinguenda, eo quod subiectum potest supponere pro his, quae sunt, vel pro bis,
quae contingent esse. „ : , , ,' •, , ,•
953) C. 28, f. 34 r. B: De conversione propositionum de contingenU per oppositas
qualitates est sciendum, quod quaelibet propositio de contingenU ad utrumlibet, si
sumatur in sensu divisionis, convertitur per oppositas qualitates , i. e. affirmativa in
negßtivam et e converso, sicut sequitur „Omnis homo contingenter currit , ergo
omnis homo contingenter non currit1'. '.',..,,
954) C. 29, f. 34 v. A: Restat dicere de conversione propositionum modalium,
quae non ab omnibus conceduntur esse modates, quae tamen vere sunt modalos^ sicut
dictum est prius (s. Aum. 894); et quia sunt quasi innumerabites, ideo non intendo
dicere de omnibus in speciali, sed volo dare aliquas regulas generalos Quando
aliquod nomen modalo non potest verificari de uno convertibiti sine hoc , quod verificetur
de reliquo, talis propositio modalis sumpta in sensu composito. non convertitur
simpliciter, quamvis sua de inesse convertatur simpliciter; si autem possit verificari
de anteeedcnte sine hoc, quod verificetur de cansequente, talis propositio sumpta in
sensu composito non convertitur, quia ista regula «oft est genaraliter vera „Si
unum convertibitium est scitum, ergo reliquum est scitum" . Propositiones modates
in sensu diviso et eis aequivatentes convertuntur sicut Mae de inesse., ubi aliqua
adverbialis determinatio additur verbo, ;i . I, j . ,,;
306 XIX. Occam (Unheil).
lassen, wie z. B. die Prohibitiv-Sätze auf causäle955). Indem sodann die
genauere Erörterung der propositio eonditionalis auf die Lehre von
Consequentia verschoben wird1)56), unterliegen die übrigen vier Arten
einer ziemlich ungleichmässigen Behandlung, da die Casuistik der Moda
litäten in willkürlicher Unvollständigkeit durchgeführt und dort oder da
ein beliebiges Bruchstück aus den Consequentiae eingestreut wird; in
solcher Weise folgen unter Angabe der Regeln der Wahrheit zuerst
die propositio copulativa^), dann disiunetiva96*), hierauf causaHs91'9)
und zuletzt temporalis9^0). Wenn aber sodann dennoch, d. h. trotz der
ausdrücklichen Angabe in Anm. 894 u. 955 , als sechste Unterart die
localis besprochen wird 9flt), welche allerdings von Anderen noch beige
zogen worden war (s. Abschn. XVII, Anm. 583 f.), so muss ich diess eben
darum entschieden als eine Interpolation des Herausgebers bezeichnen.
Und das Gleiche gilt mir von einigen am Schlusse angehängten Bemer
kungen über Adverbien und Conjunctionen962).
955) C. 30, f. 34 v. B : Postquam transcurrendo de propositionibus categoricis
et de proprietatibus eamm est tractatum, nunc de propositionibus hypotheticis et
proprietatibus earum sunt aliqua pauca addenda Propositionum hypotheticarum
quinque assignantur species: eonditionalis, copulativa, disiunetiva, causalis, temporalis
(hier wie oben, Anm. 894, ist, — abgesehen von der gleichlautenden Aufzählang
der fünf Arten — , das Wort „quinque" nicht als Ziffer, sondern mit Buchstaben
gedruckt , und sonach ein Druckfehler nicht wahrscheinlich) Sunt muifae
propositiones hypotheticae praeter praedictas, quae tamen ad praedictas reduei
debent, unde ista „Socrates phitosophatur , ne sit ignorans'1 aequivatet isti „Cum
Socrutes non vult esse ignorans, Socrates phitosophalar".
956) C. 31, f. 35 r. A: Quia eonditionalis aequivatet uni consequentiae , ita quod
tunc eonditionalis est vera , quando antecedens infert consequens et non aliter , ideo
differatur usque ad tractatum de consequentiis (s. Anm. 1016 ff.) ..... Est aliquani!"
eonditionalis necessaria, et quaelibet pars eins est impossibilis, sicut „Si Socrates est
asinus, Socrates est rudibitis".
957) C. 32, ebend. : Ad veritatem copulativae requiritur, quod utraque pars sit
vera, et ad necessitatem copulativae requiritur , quod utraque pars sit neces
saria u. s. w. Ebenso bei possibititas und impossihititas A copulativa ad utramque
partem est bona consequentia Quandoque ab altera parte copulativae ad
totam potest esse bona consequentia gratia materiae.
958) C. 33, f. 35 r. B : Ad veritatem disiunetivae requiritur , quod altera pars
sit vera; et hoc est inteltigendum, quando propositiones sunt de praesenti et non de
futuro nec aequivatentes propositionibus de futuro Ad possibititatem disiuneti
vae sufficit, quod altera pars sit possibitis; sed ad hoc quod disiunetiva sit impos
sibilis, requiritur , quod utraque pars sit impossibitis Opposita contradietoria
disiunetivae est una copulativa composita ex contradictoriis partium ipsius disiuneti
vae Ab aliqua parte disiunetivae ad totam est bonum argumentum , et e converso
est fallacia consequentis A disiunetiva cum negatione alterius partis ad
alteram partem est bonum argumentum.
959) C. 34, ebend.: Ad veritatem causalis requiritur, quod quaelibet pars sit
vera, et simul cum hoc, quod antecedens sit causa consequentis Ad necessita
tem causalis requiritur necessitas utriusque partis ; sed ad impossibititatem causalis
non requiritur impossihititas nec falsitas alieuius partis, sed sufficit, quod antecedens
non possit esse causa consequentis.
960) C. 35, f. 35 v. A: Ad veritatem temporalis requiritur veritas utriusque par
tis vel pro eodem tempore vel pro diverso Ad necessitatem temporalis requiritur
necessitas utriusque partis Ad impossibititatem temporalis non requiritur impossibititas
alieuius partis, sed sufficit, quod partes sint incompossibites.
961) C. 36, ebend.
962) C. 37, f. 35 v. B.
XIX. Qccain (Argumentation). 397
Den dritten Hauptteil des Compendiums bildet die Lehre von der
Argumen tation, weiche in vier Unterabtheilungen zunächst die eigentliche
Syllogistik , dann die aristotelische Lehre vom deiinitorischen Wissen,
hierauf die Topik mit Einschluss der Consequentiae und zuletzt die Sophistik
enthält, Occam bleibt dabei seiner ganzen grundsätzlichen Stel
lung, welche er für die Logik überhaupt eingenommen hatte, nur getreu,
wenn er in der ersten und dritten dieser Unterabtheilungen wieder in
möglichst reichem Maasse das Material der byzantinischen Logik mit der
aristotelischen Lehre durchgängig verflicht. Nur drängt sich uns auch
hier abermals die Bemerkung auf, dass Solches sicher nicht individuelle
Erfindung des Occam allein sei, sondern schon gar Manche vor ihm,
welche sich unserer Forschung entziehen, Bausteine zu dieser Gestaltung
der Lehre von der Argumentation geliefert haben müssen. . ,„
Occam unterscheidet voni Syllogismus im engeren Sinne, wornach
derselbe der edelste und grundlegende Theil der Argumentation ist963),
den Syllogismus im weiteren Sinne, welchen er somit in einen eigent
lichen demonstrativen, einen topischen wahrscheinlichen, und einen nacii
Form oder Inhalt verfehlten eintheilen kann; dabei aber macht er gele
gentlich dem wissenschaftlichen Betriebe das unübertreffliche Zugestänilniss,
dass Glaubens-Artikel für diejenigen Philosophen, welche Weltkinder
sind (sapientes mundi), nicht nur nicht als Beweisgründe gelten, sondern
nicht einmal Anspruch auf Wahrscheinlichkeit haben964). Er wendet sich
nun sofort zu den Formen des kategorischen Schlusses, wobei er an der
Dreizahl der Figuren festhält und die Berechtigung einer vierten Figur
aus dem nenilichen Grunde wie Scotus (ob. Anm. 207) abweist965). Die
Ableitung der Modi der einzelnen Figuren stützt er, wie schon Albert
nach arabischem Vorbilde gethan hatte (Abschn. XVII, Anm. 463), auf
die mathematisch möglichen Combinationen zweier Urteile966).
963) III, 1, C. 1, f. 36 r. A: Nunc ad tertium tractatum de argumentis est accedendum,
et quia inter omnes species argumentat ionis syllogismus obtinet principutum,
ideo de syllogismo est primo dicendum.
964) Ebend.: Syllogismus aeeipitur atiquando pro uno communi omni syllo
gismo, ita quod syltogismorum quidam sunt demonstrativi , quidam topici, qui
dam nec topici nec demonstrativi Demonstrativus est itte , in quo ex propositionibus
necessariis evidenter notis potest aeeipi prima notitia conclasionis
Topicus est syltogismus ex probabitibus, quae videntur omnibus vel plaribus vet maxime
sapientibus; et sie articuli fidei non sunt prineipia demonstrationis nec
conclasionis, nec sunt probabites, quia omnibus vel plaribus vel sapientibus apparent
falsi, et hoc aeeipiendo sapientes pro sapientibus mundi et praeeipue innitentibus rationi
naturali, quia Mo modo aeeipitur sapiens in descriptione scientiae vel phitosophiae
(vgl. ob. Anm. 733) Syttogismus, qui nec est demonstrativus nec topicus,
potest dividi, quia quidam est ex improbabitibus, quidam non ex improbabitibus, sive
quidam peeeat in materia, quidam non peeeat in materia.
965) C. 2 , f. 36 r. B : Tantum sunt tres figurae , et non est apponenda
quarta figura, quia, si medius terminus praedicatur in prima propositione et subiieitur
in secunda , non erit nisi transpositio propositionum positarum in prima figura , et
ideo non sequitur aliqua conclasio, quam itla, quae sequitur ex praemissis dispositis
in prima figura.
966) C. 3, f. 36 v. A: Erunt sexdeeim combinationes , quarum duodeeim peeeabunt
contra praedicta prineipia (d. h. gegen die bekannten Grundgesetze der ersten
Figur) Patet, quod tantum sunt qualaor modi utites sive Mitium combinatio398
XIX. Occam (Argumentation).
Nachdem er betreffs der ersten Figur hervorgehoben , dass die
Schlussfähigkeit ihrer Modi immer zuletzt auf dem sog. Dictum de omni
et de nullo beruhe und dabei nur eine Zweideutigkeit des Ausdruckes
ein Hinderniss bereite, wofür man sogar Regeln aufstellen könne, welche
im Ganzen anf die bekannte spätere Formulirung „Tum re tum sensu
triptex modo terminus esto" hinauslaufen''"'7), zählt er die indirecten
Schltissweisen dieser Figur auf, fügt aber hiebei zu den fünf theophrastischen,
welche er auf Umkehrung und Umstellung der Prämissen zurück
führt, noch vier neue hinzu, welche auf vollständiger Ausnützung des
Schluss-Salzes beruhen und nach der üblichen Gestaltung der Nomenclatur
die Namen Barbari, Barbaris, Celaront, Celantos (— wenn ich um der
Kürze willen mich so ausdrücken darf — tragen müssten 9u8); auch
weist er nach der Besprechung einiger Sophismen, welche kaum Erwähnum.
Ebenso bei der zweiten Figur, C. 10,, f. 39 r. A, sowie bei der dritten,
C. 14, f. 39 v. B.
967) C. 4, f. 36 v. B: Quando pracmissac disponuntur in modo et figura,
semper est bonus syllogismus, nisi aequivocatio impediat vel amphibotogia. , Als
Beispiele folgen dann Sätze der Theologie, besonders betreffs der Trinität, und
hierauf (C. 5, f. 37 v. B) mehrere Begein der Vorsicht: A4 videndum, quando discursus
non regulatur per dici de omni vel de nullo, intelligendae sunt hae regulac:
Quandocunquc minor habet aliquam exponcntem negätivam, talis discursus non
potest regulari per dici de omni vel de nullo Quandocunque in minore denotatur,
praedicatum dici de subiecto, cum aliquo modo determinante compositionem non expresso
in maiore, qui modus positus , vel. . non positus variat propositionem quantum
ad veritatem vel falsitatem, talis discursus non regulatur ...... (f. 38 r. A) Quando
cunquc per maiorem non denotatur, praedicutum vere affirmari vet vere negari de
pronbmine demonstrante quodeunque, quod est realiter idem cum significato per subiectum,
tum aceipiendo subiectum atiquid tate non eiit syllogismus regulatus
Quando in minore penitur aliquis modus, qui denotatur competere toti propositioni,
si in maiore hoc non denotetur, non semper talis discursus regulabitur Atia
regula est, quod nultus terminus in praemissis vet in conclasione i, (B) Alia reguta est, quod nullam syncategoreuma, nisi forstuemastiugrnuamequuinviovceer.
sate vel particutare additum subiecto, addatur vel auferatur in minore vel conctusione
praeter itla, quae sunt in maiore. .. . '
968) C. 6, f. 38 r. B: Istae conctusiones (d. h. die vier aristotelischen ersten
Modi) sunt primo sequentes ex praemissis; mediate tamen et secundaria sequuntur
aliae conclasiones. Nam in primo modo praeter universalom conclasionem sequitur
conclasio particularis et conversa conclasionis. universalis; et ita tres conctusiones
sequuntur in primo modo, et uttima conclasio ponitur sequi in itlo modo, qui dicitur
Baralipton. Ex praemissis autem dis.positis in secundo modo sequuntur quatuor con
ctusiones: prima universalis negativa, secunda conversa ittius universalis, et tunc
habetur itlo modus, qui dicitur Celantes; tertia est particutaris subatterna primae uni
versalis; quarta est particularis et negativa de terminis transpositis , quae est sub
alterna secundae conclasionis universalis. Ex praemissis verq nt tertio modo sequuntur
duae conctusiones, sc. particularis dirertß, et secundario conversa itlius, et tunc
habetur itte modus, qui dicitur Dabitis. Ex pracmissis in quarto modo non sequitur
nisi una conclasio, quia particularis negativa non convertUur; sed itla eadem con
clasio particularis negativa sequitur ex universal! affirmativa de terminis transpositis
ipsius minoris et universali negativa converia maioris ipsius, propositionibus trans
positis coneludentibus conclusionem indirectam; simititer ex conversa maioris et mi
noris transpositis praemissis et indirecte concladentibus; et tunc habentur illi duo
modi Fapesmo et Frisesomorum. Omnia autem praedicta probantur per istas regulas,
quae semper sunt verac „Quidquid sequitur ad conseiIuens ; sequitur ad antecedens"
et „Quidquid sequitur 'ad 'consequins cum addita propositione, sequitur ad antecedens
cum eadem propositione". Vgl. Psendo-Thomas, ob. Anm. 342.
iXIX. Occam (Argumentation). 399
nung verdienen 96 9), mit Hecht darauf hin, dass der Übersatz in der
ersten Figur unter Umständen auch ein singuläres Urtheil sein kann97u).
Feiner aber veranlasst ihn seine Fürsorge für jene Urteile, in welchen
ein Casus obiiquus vorkommt (vgl. Anm. 903, 913, 942), nun auch zu
uniersuchen, ob und wann in der ersten Figur mittelst solcher Urtheile
geschlossen werden könne, und er findet, dass diess der Fall sei, wenn
der Casus obiiquus im Ubersatze steht und in der nemlichen Stelle, in
welcher er dort ist, im Schlusssatze wiederkehrt, sowie ausserdem noch
bei vier anderweitigen besonderen Constellationen der Begriffe 97 1): • Bei
der Zweiten' Figur denkt er gleichfalls an die möglichste Ausbeutung des
negativen Schlusssatzes und lugt somit noch mehr neue Modi, als Pseudo
Thomas (ob. Anm. 342), zu den aristotelischen hinzu, nemlich vier Schluss
weisen, welche Cesares, Camestros, Cesaro, Cesaros heissen müssten*132),
während er bezüglich der Reduction der üblichen Modi auf die erste
Figur bei Baroco dem traditionellen Standpunkte folgt 9 ' 3). Die Casus
obliqui liegen ihm aber auch hier wieder so sehr am Herzen, dass er
969) C. 7, ebend. : Per praedicta possunt solvi multa argumenta ..... . (z. B.)
„Omne animat, si est sensibilo, est corpus Ultimatum ; lapis est animal, si est sensibite;
ergo lapis est corpus animatum" (die Lösung) Maior est distinguenda
secundum compositionem et divisionem (s. Anm. 914 u. 949) vct secundum amphibotogiam.
970) C. 8, f. 38 v. A: Etiam sequitur evidenter, si maior sit singularis affirmativa
vel negativa; bene enim sequitur (z. B. beim vierten Modus; „Socrates
non currit, Aliquid album est Socrates, ergo atiquid album non currit" (die Beispiete
Tür die ersten drei Modi sind ganz einfältig, wie beim ersten : „Socrates est atbus,
Omnis homo est Socrates, ergo omnis homo est albus") ldeo talis syllogismus
est bonus sicut itlo, qui regulatur per dici de omni vel de nullo, quia etiam
subiectum singulare supponit pro omni suo significato.
971) C. 9, ebend.: Circo syttogismum de obtiquis est sciendum, quod , quando
maior est de obtiquo et minor de recto , semper sequitar conctusio de obtiquo et re
gutatur per dici de omni vel de nulto , dummodo obliquitas cadat a parte eiusdem
extremi in conctusione, a parte cuius cadit in maiore, e. g. „Omnem hominem
videt asinus, Socrates est homo, ergo Socratem videt asinus" „Nullas homo
est asini, Socrätes est homo, ergo Socrates non est asini'' Praeter praedictos
modus regutatos in quatuor casibus est bonus discursus: . (ich will an
Stette der langathmigen Formülirung für jeden der vier Falle nur Eines der Bei
spiete Occam's auswählen) ,flutlius hominis est asinus, Omne risibite est hominis,
ergo nuttum risibite est asinus" „Nut.us asinus videt hominem, Omne risibite
videt asinus, ergo nullam risibite est homo1' „Omnis homo est animat, Socra
tem videt homo, ergo Socratem videt animat" „Omnis homo currit, Socrates vi
det hominem, ergo Socrates videt currentem".
972) C. 10, f. 39 r. B : Sicut ex praemissis in prima figura aliquando sequuntur
plares conclasiones, ita est etiam in secunda figura. tinde ex praemissis
sytlogismorum universalium sequuntur quatuor conctusiones, sc. duae directae univer
sates negativae et suae subatternae (die Ausgaben haben „universalis negativa et sua
subatterna", es gebt jedoch aus der Paraltele mit der ersten Figur unzweifelhaft
hervor, was , Occam wolle), et duae indirectae, sc. conversa primae conctusionis uni
versatis et subatterna eiusdem. Ex praemissis autem syltogismorum particularium
sequitur una sota conclasio, sc. particularis negativa, quia Ma non est conoertibitis
(s. Ann». 941). Sed ex praemissis transpositis terminis non sequitur aliqua concla
sio in secunda figura, quia tunc praemissae essent in tertia figura dispositae.
973) C. 11, f. 39 v. A: Quartus modus reducitur per irnpossibite . ad primum
modum primae figurae arguendo ex contradictorio conclasionis et maiore, inferendo
contradictorium minoris.
400 XIX. Occam (Argumentation).
die sie betreffenden fünf Schlussweisen noch früher zu erwähnen sich
beeilt974), ehe er den jedenfalls wichtigeren Grundsatz nachweist, dass
auch in der zweiten Figur aus bejahenden Prämissen ein Schluss möglich
sei,, wobei er jedoch die Sache etwas ungeschickt angreift 9 7 5). Bei der
dritten Figur weist er wie Pseudo-Thomas (a. a. 0.) auf die Umkehr
barkeit des Schlusssatzes in Darapti, Disamis und Datisi hin 976), und
fügt gleichfalls die beim Vorkommen eines Casus obliquus statthaften
Schlussweisen bei"77). Gleichsam als Anhang zu den drei Figuren be
spricht er den syllogismus expositorius, aber in ganz anderer Weise
als Scotus (ob. Anm. 206); denn Occam beschränkt denselben . ausschliess
lich auf die dritte Figur und stimmt nur darin theilweise mit der früheren
Tradition überein , dass er zugleich Singularität beider -Prämissen fordert
und negative Untersätze ausschhesst 978). Ausserdem noch widmet er,
974) C. 12, ebend. : Syllogismus ex obliquis vatet in secunda figura Bei
spiele der fünf Fälle sind : „Nullam equum videt asinus, Omnem hominem videt
asinus, ergo nullas homo est equus" „Nullas asinus est hominis, Omnis bos
est hominis, ergo nullas bos est asinus" „Omnis homo est animat, Nultus asinus
est animalis, ergo nullas asinus est hominis" „Omnis asinus est animat, Nullius
hominis esl animat, ergo nullius hominis est asinus" Nullas homo videt asinum,
Omne risibite est asinus, ergo nultum risibite videt homo".
975) C. 13, f. 39 v.B: Quamvis dictum sit superius, quod ex affirmativis non
contingit arguere in secunda figura , tamen ab itlu regula generali sunt duo casus
excipiendi. Primus, si medius terminus sit terminus discrctus, ...... sicut „Omnis
homo est Socrates, Pluto est Sociates, ergo Plato est homo1' (abgesehen von der unübersteiglichen
Dummheit dieses Beispieles ist üccams Meinung überhaupt nur bei
singulären Urtheilen, welche sich umkehren lassen, haltbar; gesetzt z. B. man
liesse folgende zwei Urtheile trolz der in ihnen liegenden Üebertreibung als wahr
gelten „Alle moderne Kritik beruht ursprünglich auf Lessing" und „Der grösste
Genius des vorigen Jahrhunderts ist Lessing", so könnte mittelst der nöthigen Vor
kehrungen ganz normal geschlossen werden „Auf dem grössten Genius des vorigen
Jahrhunderts beruht alle moderne Kritik") Secundus casus est, quando medius
terminus sumitur cum signo universali, ....bene enim sequitur „Omnis homo est omne
risibite, Socrates est omne risibite, ergo Socrates est homo'1 (wesentlich ebenso)
In duobus praedictis casibus non solam contingit arguere ex universalibus affirmativis
, sed etiam ex omnibus affirmativis particularibus. Ein Verdienst Occam's ist
jedenfalls der Hinweis auf die singulären Urtheile (vgl. Anm. 970); nur müsste eine
Logik, welche hierauf näher einginge, auch die Umkehrbarkeit dieser, sowie der
particularen, Urtheile präciser ins Auge fassen.
976) C. 14, f. 40 r. A : Sicut in prima figura aliqui modi conctudunt indirecte,
ita etiam in tertia figura; natu quitibet modus affirmativus concladit duas conctusiones,
sc. unam directam et suam conversdm; modi autem negativi concladunt tantum unam.
977) C. 15, f. 40 r. B, woselbst unter mehreren Beispielen folgende vor
kommen: „Omnis asinus est hominis, omnis asinus est animal, ergo aliquod animal
est hominis" „Omnis asinus est animat, Omnis asinus est hominis, ergo hominis
est animat" ,flullas asinus est Socratis, Omnis asinus est Platonis, ergo Plato
non est Socrates" u. s. w.
978) C. 16, f. 40 v. A: Syllogismus expositorius est, quando arguitur ex duabus
singularibus in tertia figura , quarum singularium subiectum supponit pro aliquo
uno numero, quod non est plares res, hoc addito, quod minor sit affirmativa,
quia, si minor sit' negativa, non valot syllogismus Unde omnes talos sytlogismi
sunt boni „Socrates non est aggregatum per aeeidens, Socrates est homo albus, ergo
homo albus non est aggregatum per aeeidens. (An einer anderen Stelle, II, 27, f. 34
r. A, polemisirt Occam gegen jene Theologen, welche den syllogismus expositorius
überhaupt als solchen verneinen, indem sie in ihm stets irgend ein Sophisma er
blicken: Syllogismus expositorius est ex se evidens nec indigct ulteriori probatione,
XIX. Occani (Argumentation). 401
entsprechend seinem Verfahren hei der Lehre vom Urtheile (s. Anm. 912
u. 943), denjenigen kategorischen Syllogismen eine besondere Erörterung,
in welchen Urtheile vorkommen, deren Verbum im Präteritum oder im
Futurum steht, und er zeigt durch die drei Figuren hindurch, in welcher
Weise und mit welcherlei Supposition derartige Schlüsse möglich seien979).
In peinlichster Ausführlichkeit aber bespricht er die modalen Syllo
gismen, indem er auch hier sich bei der schlichten und doch umfassenden
Auseinandersetzung des Aristoteles (Abschn. IV, Anm. 558— 578) nicht
begnügen zu können glaubt, sondern diese ganze Lehre durch seine be
liebte Unterscheidung zwischen sensus compositus und sensus divisus
(s. ob. Anm. 914 u. 949 fl.) umformen will. Wenn wir auch im Ver
gleiche mit den übrigen Autoren des Mittelalters, welche aus der ihnen
wohlbekannten Analytik des Aristoteles diese ganze schwierige Gruppe
hinwegliessen oder in oberflächlicher Kürze abmachten, bei Occam den
hingebenden Fleiss und die Verschwendung eines einseitigen Scharfsinnes
anerkennen müssen, so hat derselbe dennoch gerade durch jenen byzan
tinischen Formalismus das Ganze derartig ertödtet, dass für eine be
sonnene Wissenschaftslehre oder Logik hieraus keinerlei Frucht erwachsen
kann, während die philosophische Basis, welche bei Aristoteles diesem
Formen-Getriebe im Begriffe der Möglichkeit einwohnt, vielleicht noch
heutzutage einer Wiedererweckung und Ausbeutung werth wäre (und
zwar in anderer Weise, als die „inductive Logik" thut, wenn sie diese
Fragen berührt oder streift). Occam verfährt bei seiner unfruchtbaren
Casuistik in Trennung des sensus compositus und des sensus divisus
und nötigenfalls in Beiziehung der Suppositionsfähigkeit der ampliativen
Worte (vgl. Anin. 950 u. 952) derartig, dass er nicht die drei Schluss
figuren zum obersten Eintheilungsgrund macht, sondern sich nach den
Arten und Unterarten der modalen Schlüsse richtet und jede einzelne
derselben nach der Reihe der drei Figuren erörtert. So behandelt er
(— die Einzelu-Darstellung dieser ganzen Lehre darf ich wohl füglich in
den Raum der Anmerkungen verlegen , da ich ausserdem im Texte nur
das Neinliche in deutscher Uebersetzung wiederholen müsste —) zuerst
et ideo «nulfum errant , qui negant talom syllogismum in quacunque materia, nisi
possent ibi ostendere fallaciam; ef quin syllogismi expositorii , qui sunt ex se
evidentes, frequenter negantur o modernis theologis , ideo contra talos non est disputandum,
cum negant per se nota.)
979) C. 17, f. 40 v. A : Videndum est, quomodo syltogizandum est ex propositionibus
de praeterito et futuro (In der ersten Figur) Quando medius terminus
est terminus communis, si subiectum maioris supponit pro his, quae sunt, minor debet
esse de praesenti sie arguendo „Omne atbum fuit Socrates, Plato est albus,
ergo Plato fuit SocratesH Circa propositiones de futuro si subiectum maioris
aeeipitur pro his, quae erunt, minor debet esse de futuro; si aeeipitur pro his, quae
sunt, minor debet esse de praesenti C. 18, f. 40 v. B: Ex ambabus praemissis
de praeterito in secunda figura sequitur conclasio de praesenti, quando .... utriusque
subiectum supponit pro his; quae sunt, stent „Nullam album fuit homo, Omne
nigrum fuit homo, ergo nullam nigrum est album"...... C. 19, f. 41 r. A: In tertia
figura , si subiectum utriusque praecise aeeipitur uniformiter, semper sequitur con
clasio de praeterito, subiecto conclasionis aeeepto pro eo, quod fuit Si autem
maior sit de praeterito et minor de praesenti, si subiectum maioris supponit pro his,
quae sunt, sequitur conclasio de praeterito, subiecto conclasionis sumpto pro his,
quae sunt.
Prahtl, Gesch. III. 26
402 XIX. Occam (Argumentation).
jene Syllogismen, welche aus zwei gleichartigen modalen (Jrtheilen gebildet
werden, d. h. entweder aus zwei Nothwendigkeits-Urtheilen980) oder aus zwei
Möglichkeits-Urtheilen 981) oder zwei Zufälligkeits-(contin0t't)Urtheilen 982)
980) C. 20, f. 41 r. B: Quando dictum propositionis ponitur cum modo, itla
propositio est distinguenda secundum compositionem vel divisionem vel secundum amphibotogiam
Circa primam figuram est sciendum , quod, quando praemissae de
necessario sunt aeeeptae in sensu composito, semper est bonus syllogismus inferens
consimitem conclasionem quantum ad sensum compositum Sed quando omnes
propositiones sumuntur in sensu diviso, tunc semper sequitur conclasio directa;
sed illi quinque modi primae figurae concladentes indirecte non concladunt in umformt
conctusione de neeessitate, praemissis. sumptis in sensu diviso . St autem maior
sumatur in sensu composito et minor in sensu diviso , sequitur conclasio in sensu
diviso Si autem maior sumatur in sensu diviso et minor in sensu composito,
sequitur conclasio in sensu diviso et in sensu composito C. 21, f. 41 v. A:
Quando omnes propositiones de neeessario in secunda figura sumuntur in sensu com
posito, semper sequitur conclasio de necessario sumpta in sensu composito
Si autem omnes praemissae sumantur in sensu diviso, non semper vatet syllogismus.
Si autem maior sumatur in sensu composito et minor in sensu 'dhiso, vatet
discursus respectu conctusionis sumptae in sensu diviso . . Si autem maior sumatur
in sensu diviso et minor in sensu composito, non sequitur conclasio in sensu com
posito C. 22, f. 41 v. B: In tertia figura, quando omnes praemissae sumuntur
in sensu composito, tenet syllogismus sicut in suis de inesse Si autem omnes
sumantur in sensu diviso, omnis discursus valot et syllogismus, quia itta de ne
cessario semper convertitur in itlum de inesse Si autem maior sumatur in
sensu composito et minor in sensu diviso, non sequitur conclasio in sensu diviso nec
in sensu composito Si autem maior sumatur in sensu diviso et minor in sensu
composito, semper sequitur conctusio in sensu diviso.
981) C. 23, f. 42 r. A : Dicendum est de uniformi gencratione syitogismorum de
possibiti, et aeeipio hic possibite pro possibiti, quod est commune omni propositioni,
quae non est impossibitis (Vgl. Anna. 950) In omni figura, si aeeipiantur omnes
propositiones de possibiti in smsu composito, ....non vatet syllogismus, quia.... non
sequitur „Omne cotoratum. . esse album , est possibite, Omne nigrum esse coloratum,
est possibite, Ergo omne nigrum esse album, est possibite" Sed si itla de possi
biti sumatur in sensu diviso, . tunc est itla propositio distinguenda penes modum
aequivocationis (vgl. Abschn. XVII, Anm. 225 ff.), quod, si subiectum maioris
aeeipitur pro his, quae possunt esse, quatitercunque sumatur subiectum minoris,
semper est syllogismus uniformis bonus; '. si autem subiectum maioris supponit
pro his, quae sunt, tunc talis Syllogismus uniformis non vatet Si autem maior
sit de possibiti in sensu composito et minor de possibiti in sensu diviso, nulla se
quitur conclasio ...... Si autem maior aedipitur in sensu diviso et minor in sensu
composito, non sequitur conctusio C. 24; f. 42 r. B: In secunda figura, si s«6-
ieeta utriusque supponaat praecise pro his, quae sunt, syllogismus non vatet ..... Si
autem subiectum utriusque aeeipitur pro his, quae possunt esse, sie non tenet syllo
gismus, .4...quia negativa de possibiti non convertitur in negativam de possibiti
C. 25, f. 42 v. A: In tertiä figura, si utraque praemissarum sumatur in sensu diviso
et subiectum utriusque supponat pro his, quae sunt, sequitur conclasio de possibiti,
sumpto subiecto pro eo, quod potest esse..:... Simititer si subiectum utriusque sup
ponit pro his, quae possunt esse, sequitur conctusio de possibiti, subiecto sumpto pro
eo, quod potest esse Si autem subiectum in maiore sumatur pro eo, quod est,
et in minore pro eo, quod potest esse, et simititer e converso, tenet syttogismus.
Si autem maior sumatur in sensu diviso et subiectum supponat pro eo ± quod
potest esse, et minor sit de possibiti in sensu composito, sequitur conctusio in sensu
diviso. , | ii i i• •••h i. ,•
982) C. 26, f. 42 v. B: Circa uniformem gener ationem syllogismorum de contingenti
non necessario (vgl. Anm. 952) est primo sciendum, quod in nulla figura est
talis uniformis generatio conveniens , si omnes propositiones sumantur in sensu com
posito, quia ex contingentibus potest sequi tam necessarium quam impossibiie.
Sicut itta de possibiti habet duplicem aeeeptionem, ita et itla de contingenti.
.! ,! .i , ,i
XIX. Occam (Argumentation). 403
odef - aus zwei Unmöglichkeits - Urtheilen 983) oder, aus zwei Ur
theilen,. in welchen anderweitige Ausdrücke der Modalität (z. B. scitum,
opinabile und dergl., s. Anmerkung 895 und 954) vorkom
men 98 1). Dann aber folgt die lange Reihe der verschiedenen Combinationen,
nemlich: ein Inhärenz- und ein Nothwendigkeits-Urtheil 985J,
Si subiectum maioris sumatur pro his, quae contingunt, uniformis est bonus respectu
conclasionis de contingenti, subiecto eodem modo sumpto . . . . . Si autem maior sumatur
in sensu composito et minor in sensu diviso, syllogismus noh valot Simititer
si maior aeeipitur in sensu diviso et minor in sensu composito, non valoi
C. 27, f. 43 r. A: in secunda figura uniformis gencratio de contingenti non valot, et
hoc quQlitercunque combinentur propositiones, quia universalis negativa de con
tingenti non est convertibitis in aliquam universatem C. 28, ebend. : In tertia
figura, si ambae praemissae sumantur in sensu diviso et subiectum utriusque supponat
pro his, quae sunt, sequitur conc,tusio de contingenti, subiecto sumpto pro co, quod
contiugit ..... Simititer si subiectum utriusque praemissae supponat pro his, quae
contingunt, sequitur conelusio de contingenti, subiecto sumpto pro his, quae contin
gunt Simititer si subiectum in una supponat pro his, quae sunt, et in alia pro
his, quae contingunt, sequitur consimitis conclasio Si maior aeeipitur in sensu
diviso et minor in sensu composito, syltogismus non vatei. Simititer si subieclam
propositionis aeeeptae in sensu diviso supponat pro his, quae contingunt, non valot
syttogismus.
, 983) C. 29, f. 43 v. A: De uniformibus propositionibus de impossibiti est
sciendum, quod, si omnes propositiones sumantur in sensu composito, talis discursus
non vatei Simititer si omnes propositiones de impossibiti sumantur in sensu
diviso, non valot talis discursus.
984) C. 30, ebend.: Restat videre, quando ex aliis modalibus contingit arguere.
Pro sensibus compositis talium propositionum est ista regula generalis, quod
quando aliquod tulo nomen modalo potest verificari de praemissis absque hoc , quod
verificetur de conctusione, imo potest vere removeri a conclasione, uniformis ex talibus
in sensu composito non vatet; ....quando autem de praemissis non potest verificari
talis modus, nisi etiam verificetur de conctusione , uniformis ex latibus semper tenet,
sicut..'.. „Omnem hominem esse qnimat, est opinabite, Socxatem esse hominem, est
opinabite, Ergo. Socratem c,sse animat, est opinabite" Sj autem tates praemissae
sumantur ambo in sensu diviso, in prima figura semper est syllogismus regulatus
St fiutpm maior talis uniformis in prima figura sumatur in sensu composito et minor
in sensu diviso cum aliquo modo, tenet respectu conclasionis in sensu diviso
Seddin, secunda figura pauci talos discursus vatent, si omnes praemissae sumantur in
sensu diviso . In tertia figura, quando ambae praemissae ' sumuntur in sensu diviso
et modatis infert suam de inesse, semper sequitur conclasio in, sensu diviso,,
985) C. 31, f. 44 r. A : Dicendum est de syllugismo mixto ex propositione de
inesse et modali de necessario Ex maiori de necessario sumpta in sensu diviso
et minore de inesse semper sequitur conclasio de necessario in sensu divho
Sed si conclasio sumatur in sensu composito, discursus non valot (B) Si autem
maior in tati mixtione sumatur in sensu composito, non semper valot latis mixtio,
sed oportet, quqd minor subsumpta sit de inesse simpliciter, quia si minor est de
inesse ut nunc, non valoi mixtio (die Unterscheidung zwischen inesse simpliciter
und es$q ut nunc fliesst aus der Lehre von Consequentia., s. Absclm. XVII, Anm.
618 |.) Si .autem maior sumatur de pnesse ef minor, de i necessario in sensu
diviso vel aequivalonti ei, discursus non vatet Si auiem minor sumatur in sensu
composito, etiam non valot discursus; .notandum est autem, quod si maior sit
de inesse simpliciter, talis mixtio valot..... Phitosophus aliquando loquitur de illis
de necessario in sensu diviso et aliquando in sensu composito (vgl. hingegen ob.
Anm. 949 und bei Scotus Anm. 201) Sciendum est igitur, quod, si maior sit
de inesse simpliciter, mixtio tenet, sive minor sumatur in sensu diviso sive in sensu
composito C, 32, f. 44 r. A: In secunda figura, si Ma de necessario sumatur
in sensu composito, ad hoc quod mixtio sit bona, requiritur, quod itla sii de inesse
simpliciter; si enim esset de inesse ut nunc, qualiscunque fuerit de necessario, non
26*
404 XIX. Uccam (Argumentation).
ein Inhärent - und ein Möglichkeits -|Urtheil 986), ein Inhärenz- und
ein Zufälligkeit - Urtheil 98 7), ein Inhärenz- und ein Unmöglichkeitssequitur
conclasio de necessario Quando negativa est de necessario et in affirmativa
aeeipitur sub medio aliquid inferius ad medium, .... semper discursus est
bonus Sed si affirmativa sit de necessario in sensu composito et universatis
negativa de inesse, non sequitur conctusio de necessario In quarto modo secundae
figurae, sive propositio affirmativa sit de necessario sive negativa, non sequitur con
ctusio de necessario 0.33, f. 45 r. A: Quando autem debet fieri mixtio in tertia
figura, si itla de necessario sumatur in sensu composito, mixtio non valot generaliter,
sive maior fuerit de necessario sive minor Tamen si minor sit de inesse
simpliciter, tenet mixtio Sed si itla de necessario sumatur in sensu diviso,
quando maior est de necessario et universalis, semper sequitur conctusio in sensu
diviso Si autem maior sit particutaris affirmativa , valot mixtio Si autem
maior sit particularis negativa, discursus valot.
986) C. 34, f. 45 r. B : De mixtione de inesse et de possibiti ...in prima figura
... sciendum est, quod , si itla de possibiti sumatur in sensu composito, sive maior
fuerit de possibiti sive minor, non valot talis mixtio universaliter Tamen si
minor sit de inesse simpliciter sive maior, valot mixtio; simititer si in syllogismo
negativo sumatur aliquid inferius ad medium; sed in syllogismo affirmativo non
sufficit aeeipere inferius Si autem Ma de possibiti sumatur in sensu diviso,
auf maior est de possibiti aut minor, aut subiectum stat pro his, quae sunt, vel pro
his, quae possunt esse; si primo modo, semper est mixtio bona; si autem
subiectum supponit pro his, quae possunt esse, adnuc mixtio valot St autem
minor sit de possibiti et maior de inesse, non vatet mixtio C. 35, ebend. : In
sensu composito, sive fuerit negativa sive affirmativa de possibiti, nulia sequitur con
clasio in secunda figura.... Si autem itla de possibiti in sensu diviso sumatur, non
vatet talis mixtio C. 36, f. 45 v. A : Si autem in tertia figura itta de possibiti
sumatur in sensu composito, sive fuerit affirmativa sive negativa, non sequitur uni
versaliter aliqua conclasio de possibiti Quando tamen utraque est affirmativa,
sequitur conclasio de possibiti sumpta in sensu diviso Si autem maior sit de
inesse et minor de possibiti, si subieclam sumatur pro his, quae sunt, tunc valot
mixtio, si utraque fuerit universalis Si autem minor de possibiti fuerit particu
laris et subiectum sumatur pro his, quae possunt esse, non valot mixtio.
987) C. 37, f. 45 v. A: Videndum est, quomodo valot mixtio ex de inesse et
contingenti non necessario, et primo in prima figura Si itla de eontingenti
sumatur in sensu composito, sive fuerit maior sive minor, non sequitur conctusio de
contingenti, nec sequitur in sensu diviso Quamvis maiore existente nega
tiva de possibiti et sumpto in minore aliquo inferiori sub medio termino , sequitur
conclasio de possibiti, non tamen itla regula est vera, si maior Si autem itla de contingenti sumatur in sensu diviso , si sitsitmadieorc,ontaiuntgesnutib.
iectum aeeipitur praecise pro his, quae sunt, aut pro eis, quae contingunt: si primo
modo, est syllogismus regulatus; si autem subiectum maioris praecise supponit
pro his, quae contingunt, non vatet mixtio; st oufem supponit tam pro his,
quae sunt, quam pro his, quae contingunt, sie est mixtio bona St autem minor
sit de contingenti , non sequitur universatiter conctusio Tarnen si maior sit de
inesse simpliciter, sequitur conctusio de contingenti, et hoc, si minor sit sumpta in
sensu composito vet diviso ; hoc tamen intelligendum est : si maior sit affirmativa,
sequitur conclasio de contingenti; si autem maior sit negativa, sequitur conctusio
de possibiti C. 38, f. 45 v. B : St Ma de contingenti fuerit negativa in secunda
figura et sumatur in sensu composito, quamvis itta de inesse sit de inesse simptici
ter, non sequitur conclasio de contingenti ..... Simititer si affirmativa fuerit de contingenti
, non sequitur conctusio de contingenti in sensu composito ; simititer etiam,
quamvis affirmativa sit de inesse simpliciter Si autem negativa fuerit de inesse
et affirmativa de contingenti, non sequitur conclasio de contingenti Si autem itla
de contingenti sumatur in sensu diviso, si negativa fuerit de contingenti , non sequi
tur conctusio de contingenti ; si autem affirmativa fuerit de contingenti , sequi
tur conclasio de possibiti C. 39, f. 46 r. A : Quando itla de contingenti in tertia
figura sumitur in sensu composito , non sequitur generaliter conctusio nec de contin
XIX. Occam (Argumentation). 405
Urtheil 988), ein Inhärenz - Urtheil und ein Urtheil anderweitiger Moda
lität989), ein Nothwendigkeits - und ein Möglichkeits -Urtheil 99°), ein
genti nec de possibiti in sensu composito Tamen si utraque sit universalis affirmativa
et subiectum itlius de contingenti supponit pro his, quae sunt in actu, et accipitur
in sensu diviso, sequitur conclasio de possibiti in sensu diviso ; si autem
subiectum itlius de contingenti sumatur pro his, quae contingunt , non sequitur con
clasio.
988) C. 40, ebend.: Videndum est, an ex itla de inesse et de impossibiti possit
fieri syllogismus mixtut Semper itla de impossibiti aequivatet alicui propositioni
de necessario , et ideo ex praedictis circa mixtionem necessarii et de inesse
potest patere, quomodo potest argui ex propositione de inesse et de impossibiti. Vgl.
Anm. 983.
989) C. 41, f. 46 r. B : Dicendum est de mixtione propositionum de inesse et
de aliis propositionibus modalibus, et primo in prima figura Quando aliquis
modus positivus aeeipitur, cuiusmodi sunt „scitum, notum, demonstrabite, per se
notum, verum'', raro vel nunquam , si maior sumatur in sensu composito et minor
de inesse, sequitur conctusio de tali modo in sensu composito, sive minor sit de in
esse simpliciter sive ut nunc Videndum est, an talis modus possit competere
propositioni universali, et si competat, an cuitibet consequenti ad itlam universatem,
vel non. Si non , nunquam talis discursus vatet; huiusmodi autem sunt „scitum,
dubitatum, per se notum, creditum, opinatum, concessum" Si autem talis mo
dus non possit competere uni propositioni universali, nisi competat cuitibet conse
quenti, tunc tenet syltogismus ; talis autem modus est littera „verum'' St autem
talis modus sit negativus, ut littera „falsum", tunc non valot talis mixtio. Sed si
itla de modo sumatur in sensu diviso, semper talis mixtio valot respectu propositionis
de consimiti modo in sensu diviso C. 42, f. 46 v. A : In secunda figura, si
talis de modo aeeipitur in sensu composito, raro vel nunquam valot syllogismus,
quando modus aliquid addit ultra istum modum „verum", cuiusmodi sunt talos modi
„scitum, demonstratum, per se notum" St autem itla de modo aeeipitur in sensu
diviso, raro vel nunquam valot mixtio, sive affirmativa sive negativa fuerit de modo.
Quamvis ex talibus propositionibus de modo sumptis in sensu diviso vet eis
aequivatentibus sit omnino idem modus arguendi in prima figura, sicut si omnes propositiones
essent de inesse, non tamen sie arguendum est ex eis in secunda figura,
et ratio est , quia tates propositiones non converlantur sicut Mae de inesse
C. 43, f. 47 r. A: In tertia figura, si itla de modo sumatur in sensu composito, non
vatet mixtio respectu conclasionis de modo consimiti, addendo aliquid super hunc
modum „verum" sumptum in sensu composito St autem itla de modo sumatur
in sensu diviso, si maior sit de inesse et minor de modo, non vatet mixtio; si
autem maior fuerit de modo et minor de inesse, si maior fuerit universalis, est mix
tio bona ; simititer si maior fuerit particularis , vatet mixtio Ideo seiendum
est, quod in syllogismo expositorio (s. Anm. 978) semper, si maior sit de modo
et minor de inesse , valot mixtio ; sed si maior fuerit de inesse et minor de modo,
non vatet.
990) C.44, f.47 r.B: De mixtione necessarii et possibitis in prima figura, quando
utraque sumitur in sensu composito, st maior fuerit de necessario et minor de
possibiti, sequitur conclasio de possibiti in eodem sensu; et eodem modo, si
maior fuerit de possibiti Quando itla de necessario sumitur in sensu composito
et illa de possibiti in sensu diviso, si maior sit de necessario, sequitur con
clasio de possibiti sumpta in sensu diviso; simititer si itla de necessario sit
minor ; sed si subiectum maioris aeeipitur pro his, quae sunt, praecise, et subiectum
conclasionis pro his, quae possunt esse, non valot talis mixtio Quando
itla de necessario sumitur in sensu diviso et itla de possibiti in sensu composito, ....
st maior sit de possibiti, non sequitur conctusio de necessario nec de inesse, sed de
possibiti sumpta in sensu composito; sed si maior sit de necessario, non vatet
mixtio Utraque praemissa sumpta in sensu diviso, st motor fuerit de ne
cessario, non vatet mixtio ; sed si maior fuerit de possibiti , vatet mixtio
C. 45, f.47 v. A: in secunda figura, si itla de necessario sumatur in sensu compo
sito, si negativa fuerit de necessario, sequitur conctusio de possibiti Simititer
406 XIX. Oceam (Argumentation).
Nothwendigkeits- und ein Zufälligkeits-Urtheil991), ein Nothwendigkeitsund
ein Unmöglichkeits-Urtlieil 992), ein Nothwendigkeits- und ein Urtheil
st utraque sumatur in sensu composito Simititer si affirmativa fuerit de neeessurio
Simititer si itla de possibiti sumatur in sensu composito ...... Quando
Ma de necessario sumitur in sensu diviso et itla de possibiti in sensu composito, et
tunc sequitur conclasio de possibili ..... Simititer si utraque sumatur in sensu com
posito C. 46, ebend.: In tertia figura, si itla de necessario sumatur in sensu
composito et itla de possibiti simititer, sequitur conclasio de possibiti .... . , Si
autem utraque sumatur in sensu diviso, si maior fuerit de necessario , non sequitur
conclasio de possibiti, nisi subiectum conclasionis sumatur pro eo , quod potest esse;
si autem maior fuerit de possibiti, semper scquiiur conclasio' de possibiti,
sumpto subiecto conclasionis pro eo , quod est ..... Si itla de necessario iumatur in
sensu composito et sit minor, sequitur conctusio de possibiti: ..... si autem itla de
necessario sit maior, sequitur conclasio de possibiti in sensu diviso, subiecto sumpto
pro eo, quod potest esse. Si autem itla de possibiti sumatur in sensu diviso et itla
de necessario in sensu composito, si itla de necessario fuerit maior, sequitur conelu
sio de possibiti, subiecto sumpto pro eo, quod potest esse ; si autem itla de necessa
rio fuerit minor, sequitur conctusio de possibiti.
991) C. 47, f. 47 v. A: De mixtione necessarii et contingentis . . . . . in prima
figura, si utraque sumatur in sensu composito, si maior fuerit de neces
sario affirmativa et minor de contingenti, non sequitur conclasio de contingenti; ....
simititer si maior fuerit negativa de necessario; sed si in minore sumatur sub
iectum inferius ad subiectum maioris, semper sequitur conctusio St autem maior
fuerit de contingenti, non sequitur Quando itla de necessario sumitur in sensu
composito et itla de contingenti in sensu diviso, st itla de necessario sit maior,
in syllogismo affirmativo non sequitur conclasio de contingenti ; st maior fuerit
de contingenti, si subiectum maioris sumatur praecise pro Ms, quae sunt, ..... valot
mixtio; st sumatur praecise pro his, quae contingunt, non vatet Quando
itla de contingenti sumitur in sensu composito et itla de necessario st itla de necessario fuerit maior, non sequitur; st maiorinfuseernistu dedivcioson,
tingenti, non vatet mixtio Quando utraque sumitur in sensu diviso , ..... si
maior fuerit de necessario, non valet; si maior fuerit de contingenti ,. semper
sequitur conctusio de contingenti C. 48, f. 48 r. A : In secunda figura, si utra
que sumalar in sensu composito, non valot mixtio Quando illa de necessitate
sumitur in sensu composito et itla de contingenti in sensu diviso, semper talis mixtio
non vatet ..... Quando itla de contingenti sumitur in sensu composito et itta de ne
cessario in sensu diviso, .... talis mixtio non vatet .... . Quando utraque sumitur
in sensu diviso, si negativa fuerit de necessario, non sequitur conctusio ;
st affirmativa fuerit de necessario, sequitur conctusio de inesse et de possibiti, non
autem de contingenti C. 49, eberid,: In tertia figura, qoando utraque. sumitur
in sensu composito, semper sequitur conclasio de possibiti, sed mm de con
tingenti Quando itla de necessario sumitur in sensu composito et itla de con
tingenti in sensu diviso, .'. . . . si itla de necessario fuerit ttiaior, si iübiectum minoris
supponat pro eo, quod est, non sequitur conclasio de contingenti, sed de possibiti :
si sumatur pro eo, quod contingit; non sequitur ; .... si autem maior fuerit
de contingenti, si suiiectum maioris supponat pro eo , quod est, sequitur eonctusio
de contingenti; st pro eo, quod contingit , non sequitur Quando itta de
contingenti sumitur in sensu composito et itla de necessario in sensu diviso ,
valot respectu conelusionis de possibiti,. ' . . .^Quando utraque sumitur in sensu di
viso, ..... si maior fuerit de necessario, non sequitur conctusio de contingenti;....
si maior fuerit de contingenti et subtectum maioris sumatur pro eo , quod est, se
quitur; st autem pro his , quae contingunt, non sequitur conctusio de con
tingenti.
992) C. 50, f. 48 r. A : Quod, sicut dictum est prius (vgl. Amri. 983 u. 988),
quaelibet propositio de impossibiti aequivatet alicui propositioni de necessario , ideo
ad sciendum, quando mixtio necessarii et impossibitis valoat et quando non , oportet
scire aequivatentiam propositionis de impossibiti et propositionis de necessario.
XIX. Occam (Argumeutation). 407
anderweitiger Modalität 993), ein Möglichkeits - und ein Zufälligkeit^-
Urtheil 994), ein Mögliclikeits- und ein Unmöglichkeits -Urteil 995), ein
Möglichkeits- und ein Urtheil anderweitiger Modalität996), ein Zulalligkeits-
993) C. 51, f. 48 r. B: De mixtione propositionum de necessario et de aliis
modis ab istis quatuor in prima figura, quando ambae praemissae sumuntur in
sensu diviso (zu tesen composito), raro vel nunquam vatet mixtio respectu conelusionis
de alio modo, quam de necessario Tamen, quando unus modus est inferior
ad necessarium , tune semper sequitur conelusio de necessario .... Quando aliquis
modus non potest competere antecedens, nisi competat consequenti, tunc in tali mix
tione sequitur conctusio de tali modo ; huiusmodi autem sunt „cognoscibilo, credibite,
apprehensibite'' Si autem utraque sumatur in sensu diviso, semper vatet syllo
gismus, quando itla de modo infert suam de inesse, sicut in illis de inesse, respectu
conclasionis eiusdem modi , de quo est maior; si autem itla de modo non inferat
suam de inesse, tunc non vatet mixtio ..... C. 52, ebend. : In secunda figura,
quando utraque propositio sumitur in sensu composito, raro vel nunquam valot mix
tio, nisi modus sit inferior ad necessarium Simititer si itla de necessario suma
tur in sensu diviso, non vatet mixtio Simititer 'si utraque fumatur in sensu
diviso C. 53, ebend. : In tertia figura, si utraque sumatur in sensu composito,
raro vel nunquam vatet talis mixtio Si autem itla de necessario sumatur in
sensu diviso, non vatet Si autem utraque sumalar in sensu diviso, si maior
sit de necessario et minor de alio, semper sequitur conclasio de necessario ; si
autem maior fuerit de alio et minor de necessario, sequitur conclasio de eodem modo,
de quo est maior.
994) C. 54, f. 48y, A: De mixtione de possibiti et contingenti ..... in prima
figura, si utraque sumatur in sensu composito, nulla sequitur conclasio,
nec etiam vatet, si altera sumatur in sensu composito et altera in sensu diviso
Quando utraque sumitur in sensu diviso, si maior sit de possibiti et minor de
contingenti, si subiectum maioris supponit pro his, quae possunt esse, et subiectum
mi'iaris suppqnit tam pro his, quae sunt, quam pro his, quae contingunt, sequitur
conctusio de possibiti; si autem subiectum maioris supponat pro his, quae
sunt, praecise, non valot mixtio Si maior sit de contingenti et minor de possi
biti, si subiectum maioris supponat tam pro his, quae sunt, quam pro his, quae
contingunt, vatet Syllogismus respectu conctusionis de contingenti ; si autem supponat
pro his, quae sunt , non valot C. 55 , ebend. : In secunda figura , si utraque
sumatur in sensu composito, non vatet mixtio, nec valet, si altera praemissarum
vel utraque sumatur in sensu diviso C. 56, ebend. : In tertia figura, si
utraque propositionum sumatur in sensu composito, non valot mixtio, nec va
lot , si attera sumatur in sensu composito et attera in sensu diviso Si autem
utraque sumatur in sensu diviso, si subiectum illms de possibiti supponat pro his,
quae possunt esse,, et sit maior, sequitur conclasio de possibiti.
995) C. 57, f. 48 v. B : De mixtione possibitis et impossibitis potest patere
ex illis, quae dicta sunt circa mixtionem necessarii et possibitis. Vgl. Anm.
988 u. 992.
996) C. 58 , ebend.: De mixtione propositionis de possibiti, et aliorum modorum
in prima figura talis mixtio non valot, si ambae praemissae sumantur
in sensu composito Tamen quandocunque aliquis modus sumptus est inferior
ad necessarium, cuiusmodi sunt „demonstrabite, per se notum", semper ex tali maiore
de modo et minore de possibiti sequitur conclasio de possibiti, et si maior fuerit de
possibiti Proportionabititer Aicendum est de itla mixtione, quando altera sumi
tur in sensu diviso et attera in sensu composito. Si autem utraque sumatur in sensu
composito (zu lesen diviso) et maior fuerit de possibiti et minor de alio modo , qui
infert unam de inesse, sequitur conctusio de possibiti; si autem itla de
possibiti fuerit minor, raro vel nunquam vatet mixtio C. 59, ebend.: Si utra
que Marum propositionum sumatur in sensu composito, non vatet mixtio, si itte
modus non. sit inferior ad necessarium, in secunda figura Simititer si altera
sumatur in sensu composito et altera in sensu diviso, si itla de modo non inferal
itlam de necessario, non valot mixtio ; si inferat cam, valot respectu conctusionis de
possibiti, Si autem utraque sumatur in sensu diviso et itla de modo non inferat
408 XIX. Occam (Argumentation).
und ein Urtheil anderweitiger Modalität S97). Obwohl aber Occam mit
diesem letzteren die modalen Syllogismen ausdrücklich abschliesst 99S),
fand der Herausgeber noch eine Bemerkung über die Combinationen
der anderweitigen Modalitäten für nöthig 9").
Sodann aber fügt Occam noch die exponiblen Schlüsse hinzu, und
er ist in der Geschichte der Logik, soweit uns bis jetzt die Quellen zu
gänglich sind,' der Erste, welcher die Exponibilia in solcher Weise mit
dem categorischen Syllogismus verbindet. Nach einer allgemeinen maassgebenden
Bemerkung1000) führt er zuerst das Reduplicativ-Urtheil durch
die drei Figuren bezüglich der Schlussfähigkeit hindurch und zeigt, dass
in der ersten Figur bei reduplicativem Obersatze, dessen Reduplicativ-
Mam de necessario, non vatet C. 60, ebend.: In tertia figura , si utraque
sumatur in sensu composito , si itla de modo non inferat itlam de necessario , non
valot mixtio ; sed si inferat , mixtio est bona Si autem itla de possibiti
sumatur in sensit composito et altera in sensu diviso, si itla de possibiti fuerit maior,
non sequitur conclasio de possibiti, si itla de modo non inferat necessariam;
simititer non vatet, si minor fuerit de possibiti Si autem itla de possibiti suma
tur in sensu diviso et itla de alio modo in sensu composito, si itla de possibiti fue
rit maior , non sequitur conclasio, sed si itla de possibiti fuerit minor
Si autem utraque sumatur in sensu diviso , vatet mixtio respectu conctusionis de
possibiti.
997) C. 61, f. 49 r. A: De mixtione contingentis et aliarum modalium in
prima figura, si utraque sumatur in sensu composito, si itla de modo non in
ferat itlam de necessario, mixtio non vatet ; si autem inferat, mixtio est bona.
Si autem itla de contingenti sumatur in sensu composito et alia in sensu di
viso , si itla de contingenti fuerit maior, non valot mixtio; si autem itla de
modo inferat itlam de necessario, mixtio est bona; simititer dicendum est, si itla de
contingenti sit minor. Si autem itla de contingenti sumatur in sensu diviso, si sit
maior , semper sequitur conclasio de possibiti , quando minor Si autem utraque sumatur in sensu diviso, si maior fueriintferdte scuonatmingdeentiin,esssee.
quitur conclasio de possibiti , quando minor infert suam de inesse ; si autem
itla de contingenti fuerit minor, non vatet C. 62 , ebend. : In secunda figura,
si utraque sumatur in sensu composito, non vatet mixtio, nist itla de alio modo
inferat itlam de necessario; si autem inferat, mixtio est bona St autem
itla de contingenti sumatur in sensu composito et itla de alio modo in sensu diviso,
si itla de contingenti fuerit negativa, non vatet mixtio ; simititer si affirmativa
fuerit de contingenti Si autem itla de contingenti sumatur in sensu diviso et alia
in sensu composito, non vatet mixtio, et si utraque sumatur in sensu diviso,
etiam mixtio non vatet C. 63, ebend.: In tertia figura, si utraque sumatur in
sensu composito, non vatet mixtio, nist itla de alio modo inferat itlam de ne
cessario Consimititer est dicendum, quando itla de contingenti sumitur in sensu
composito et alia in sensu diviso. Si autem itla de contingenti sumatur in sensu
diviso et subiectum supponat pro his, quae sunt, et fuerit universalis, et alia de
modo inferat suam d.e inesse, sequitur conctusio de contingenti.
998) C. 63 , ebend. : Et ista de mixtionibus ad praesens sufficiant , quamvis
multa causa brevitatis sunt omissa (jedenfalls seit Anm. 980 eine hübsche brevitas).
999) C. 64, f. 49 r. B: St autem mixtio fiat ex propositionibus modalibus atiorum
modorum, aut utraque propositio sumitur in sensu composito aut sub alio
et alio sensu. Si primo modo, raro vel nunquam vatet mixtio; si autem praemissae
sumantur in alio sensu, tunc , si minor inferat suam de inesse, semper con
clasio sequitur de eodem modo, de quo est maior.
1000) C. 65, ebend. : Videndum est, quomodo syllogismus fit ex propositionibus
ptures exponentes habentibus Utendum est ista regula generaliter: Quandocunque
quaelibet exponens conclasionis vel ipsa conclasio sequitur ex aliquibus exponcntibus
praemissarum vel ex una exponente unius praemissae et alia praemissa,
semper est bonus syllogismus et aliter non.
XIX. Occaui (Argumentation). 409
Partikel nicht mit einer Negation verbunden ist, stets ein reduplicativer
Schlusssatz erreicht wird, mag der Untersatz reduplieativ sein oder nicht;
dass hingegen in der zweiten Figur beide Prämissen Reduplicativ-Sätze
sein müssen, um einen reduplicativen Schlusssatz zu gewinnen, und dass
in der dritten Figur nur der Obersatz reduplieativ sein darf1001). Dann
folgen die Exclusiv-Urtheile , welche nur in der ersten Figur bei paar
weiser Combination einen exclusiven Schlusssatz geben, hingegen weder
in der zweiten noch in der dritten 1002). Was endlich die Exeeptiv-
Urtheile betrifft, so gilt ein exceptiver Schlusssatz nur dann als zulässig,
wenn in der ersten Figur der Untersatz allein exceptiv ist, während in
den beiden anderen Figuren überhaupt ein Exceptiv-Schluss nicht möglich
ist1003). — Wenn aber dann trotz einer deutlichen Bezeichnung des
Abschlusses der Syllogistik1004) doch noch ein paar nichtssagende Zeilen
über die hypothetischen Schlüsse folgen 1005), so fällt diess natürlich
gleichfalls auf Rechnung des Herausgebers.
Ueber die zweite Unterabtheilung des dritten Haupttheiles darf ich
mich sehr kurz fassen, denn Occam entwickelt dort 1006) nur den Inhalt
der zweiten Analytik des Aristoteles in getreuer und verständiger Para
phrase , so dass auch die seit den Arabern und Albertus Magnus beson
ders hervortretenden Fragen über per se1007), über causa10"^, über
passiones und dignitates 1009), über demonstratio quia und demon-
1001) Ebend. : Ex isto patet, quod semper in prima figura ex maiore redupticativa
et minore reduplicativa vel non reduplicativa sequitur conclasio reduplicativa,
sicut sequitur „Omnis homo, inquantum rationalis, est suseeptivus diseiplinae ; knimat
est homo, inquantum rationate; Ergo animat, inquantum rationate, est suseeptivum
diseiplinae" Quae autem dicta sunt , intelligenda sunt , quando reduplicatio sumitur
proprie et manet non negata; si enim reduplicatio fuerit negata in maiore et
affirmata in conclasione , non vatet diseursus In secunda figura , quaecunque
praemissa sumatur cum reduplicatione et alia sine, non sequitur conclasio redupli
cativa; sequitur tamen conclasio, in qua negatur reduplicatio; si autem
omnes praemissae sint reduplieativ ae , ita quod in utraque reduplicatio cadens super
idem sit affirmativa, sequitur conclasio reduplicativa. In tertia autem figura, si maior
universalis fuerit reduplicativa et atia non, sequitur conctusio reduplicativa ; .... sed
si minor fuerit reduplicativa, non sequitur.
1002) C. 66, f. 49 v. A: Circa exclasivas sciendum est, quod in prima figura
ex omnibus exclasivis contingit inferre exclasivam ; sed ex maiore universali et
minore exctusiva sequitur conclasio particularis, sed non exclasiva. In secunda figura
ex omnibus exclasivis non sequitur exctusiva In tertia figura ex omnibus ex
ctusivis non sequitur exclasiva.
1003) C. 67, ebend.: Circa exceptivas est sciendum, quod ex omnibus exceptivis
in prima figura non sequitur conclasio exceptiva Simititer ex maiore exceptiva
et minore non exceptiva sive de inesse non sequitur generaliter conclasio Simi
liter in secunda figura et tertia non vatet.
1004) Ebend.: Et ista de syllogismis ad praesens sufficiant.
1005) C. 68, ebend.: Dicto de syllogismis categoricis dicendum ejt de syllo
gismis hypotheticis u. s. f. (es folgt aber nur die Angabe des sog. modus ponens
und modus tollons beim conditionalen Urtheile). Dass die hypothetischen Syllo
gismen ihre Ertedigung erst bei der Lehre von Consequentia finden sollen , sahen
wir schon oben Anm. 956.
1006) III, 2, C. 1—41, f. 49 v. B — 56 v. B.
1007) C. 7, f. 50 v. A ; vgl. Abschn. XVII, Anm. 473.
1008) C. 15, f. 51 v. B.
1009) C. 12, f. 51 r. B, u. C. 35 ff., f. 55 f.; vgl. ebend. Anm. 475.
410 XIX. Occam (Argumentation).
stratio propter quidW10), sowie über die Demonstrirbarkeit der Defini
tionen1011) hier nichts Bemerkenswertes darbieten. Nur ist hervor
zuheben, dass Occam bezüglich der Definition selbst, welche er schon
oben bei der Lehre vom Begriffe erörtert hatte (s. Anm. 842 ff.), nun
das dort Gesagte theils modificirt theils erweitert. Neinlich hier unter
scheidet er nicht bloss die sachliche Definition (quid rei), welche für
Wort-Disputationen gleichgültig sei, von der sprachlichen (quid nominü),
welche bei connotativen Begriffen (s. Anm. 917 ff.) ihre passende Ver
wendung finde, sondern er zerlegt auch die erstere in diejenige, welche
ausser dem innersten Wesen ihres Gegenstandes keinen weiteren Zusatz
enthält, und in jene, welche mittelst eines äusserlichen Zusatzes (per
additamentum) ausgesprochen wird1012); bei ersterer gibt er . die be
kannte Regel, dass Gattungsbegriff und artinachender Unterschied die
wesentlichen Bestandteile bilden1013), bei letzterer weist er auf- die
Verschiedenheit der Denkaul'fassung des ursprünglichen Begriffes und
jenes Zusatzes hin1014). Die Definition aber der connotativen Begriffe
unterscheidet er abermals , je nachdem derselben wirkliche Dinge ent
sprechen oder nicht, und im ersteren Falle sei streng genommen über
haupt nur eine sprachliche Definition möglich , welche zuweilen von
Einigen als formalis bezeichnet werde, während eine sachliche Definition
derselben, welche man dann materialis nenne, nur als eine uneigentliche
1010) C. 19 f., f. 52 r. B; vgl. ebend. Anm. 477.
1011) C. 30 f., f. 54 v. A u. B. . • -.i
1012) C. 28, f. 54 r. A: üiffmitummu quaedam est diffinitio exprimens quid
Hominis, et quaedam est diffinitio quid rei. Diffinitio exprimens quid rei non
est necessaria disputanti scienti significatum vocabuli, quia talis diffinitio non
tantum exprimit, quid nomen significat , sed exprimit etiam , quid res est. Talis
autem diffinitio duplox est; quaedam enim talis est, quae nihit Importat extrinsecum
rei alio modo, quam importat rem; et talis diffinitio vocatur diffinitio propriissima
dicto, quae non potest esse nisi substantiarum Atia est diffinitio importans quid
rei, quae simul cum hoc, quod importat rem , importat vel exprimit atiquid atiud,
quod non est de essenlia rei, sicut est diffinitio animae, quae est isla „Anima est
actus corporis physici organici'' . (Arist. de an. II, 1, p. 412 a 27;, quae importat
animam et corpus, quod nou. est pars animae; et ista vocatur diffinitio per
additamentum, et tales diffinitiones importantes quid rei convertuntur cum nominibus
mere absetutis affirmativis. Aliae sunt diffinitiones importanks quid nominis , quae
non sunt nisi orationes exprimentes, quid nomina significant; ei talos diffinitiones
propriissime sunt nominum negativörum. et connotativorum et respectivorum.
1013) C. 29, f. 54 r. B: Diffinitio exprimens quid rei, non data per additamentum,
semper continet pro prima parte aliquod genus diffiniti et pro alia parte vet
aliis partibus continet differcntiam vel diß'erentias essentialos vel aliquos olliquos
significantes per se et primo partes rei.
1014) C. 32, f. 55 r. A : Diffinitio data per additamentum non solam explicat
essentiam rei, sed etiam simul cum hoc expticat aliquid aliud a re , et hoc vel ne
gative vel affirmative ; et ideo talis diffinitio non solam componitur ex atiquo praedicabiti
per se , sed etiam componitur ex aliquibus pr aedicabitibus, quae
sunt passiones diffiniti. Et ideo ad sciendum, quomodo diffinitio tatis scitur de diffinito,
videhdum 'est, .quomodo diversae partes diversimode sciuntur de eodem
Vi gr. si bbec sit diffinitio atbedinis „color disgregativus visusi1 (Arist. Top. III, 5,
p. 119 ii 29), prima particula, quae est genus albedinis , nullo modo potest demonstrari
de albedine, sed tantum potent fieri evidenter nota per notitiam intuitivam et
non per syllogismum (s. ob. Anm. 748 f.), secunda aulem particuta potest fieri nota
per experientiam, si enim nullas experiatur, albrdinem disgregare visum) nullas sciret,
an atbedo esset' disgrigativa visus. .:''', i . i e •
XIX. Occam (Argumentation). 411
betrachtet werden dürfe; im letzteren Falle, d. h. bei erdichteten Be
griffen , könne natürlich ohnediess von einer sachlichen Definition keine
Rede sein1015).
Die dritte Unterabtheilung, in welcher jene Argumentation besprochen
werden soll, deren Form nicht eine streng syllogistische ist, beginnt so
fort mit der Lehre von Consequentiae , welche Occam, wie wir sahen,
auch schon in dem Bisherigen zuweilen berücksichtigt hatte (s. Anm. 924,
933,936). Zweifellos aber ist'es, dass er auch diese Gruppe auf Grund
lage einer reicheren Litteratur darstellte, welche bis zu seiner Zeit aus
früheren Anfängen erwachsen war; denn wenn schon dasjenige, was wir
oben (Abschn. XVII, Anm. 610 — 624) sähen, eine gewisse schulmässige
Durchbildung dieses Stoffes verrät, so zeigen sich' hier Mödificationen
und Erweiterungen jener Lehre, welche von Occam offenbar als allgemein
bekannte benützt und verarbeitet werden. So befindet sich Occam schon
bezüglich der Eintheilung der consequentia auf einer vergleichsweise
neuen Basis; er stellt nemlich die Unterscheidung der consequentia sim
ptex und consequentia ut nunc an die Spitze und lässt hiedurch alle
übrigen Eintheilungen gekreuzt werden; diese letzteren beruhen zunächst
darauf, dass die consequentia entweder bereits durch das logische Verhältniss
der in einem Urtheile enthaltenen Begriffe gegeben ist, — consequen
tia per medium intrinsecum —, oder dass sie sich erst auf anderweitige
allgemein geltende Gesetze der Logik berufen muss, — consequentia per
medium extrinsecum —; ferner wird hiemit wieder die Eintheilung in con
sequentia formalis und consequentia materialis derartig in Verbindung
gebracht, dass die erstere entweder nur auf medium extrinsecum oder
auf einer Verflechtung der beiden media beruhen soll, während letztere
gar keines Mediums, sondern nur der im Urtheile vorkommenden Begriffe
selbst bedürfe; ausserdem noch seien die Unterschiede der Supposition
der Begriffe und der Quantität, Qualität und Modalität der Urtheile als
Eintheilungsmotive der Consequenzen zu befrachten t°t0). Doch dass gerade
1015) C. 33, f. 55 r. B: Non sotum autem diffinita absoluta diffiniuntur, sed
etiam diffinita connotativa ; et ilta sunt in duplici differentia ; quaedam enim sunt
talia, de quibus significative sumptis impossibititer praedicatur esse , cuiusmodi sunt
^chimaera, hircocervus , vaeuum" et huiusmodi; alia sunt, de quibus non impossibi
liter praedicatur esse, sicut „album, nigrum, risibite, catefactivum'' . Prima ha
bent praecise diffinitiones exprimentes quid nominis ..... Alia autem connotativa....
possunt habere duplicem diffinitionem: unam, quae exprimit quid nominis tantum, et
aUam, quae exprimit quid rei ; itla autem, quae exprimit quid nominis tantum, est
propriisiima diffinitio talis diffiniti, propter quod vocatur a nonnullis diffinitio forma
lis et diffinitio secundum speciem; alia exprimens quid rei non est propriissima, . . . .
quia tate connotativitm non habet nisi diffinitionem exprimentem quid nominis tan
tum, ...... cf propter hoc talis diffinitio vocatur diffinitio materialis ab aliquibus.
i "1016) HI; 3, 1, f. 57 r. A : Habiio de syltogimo demonstrativo agendum
est nonc de argumentis et consequentiis, quae non habent formam syllogisticam
St primo pmemittendae sunt quaedam distinctiones de comequentiis Consequentiarum
quaedam est ut nunc et quaedam est simptex ...... Atiquando consequentia
tenet per medium intrinsecum, . quando tenet virtute alieuius propositionis formatae
ex eisdem terminis, sicut ista consequentia „Socrates currit, ergo homo curriP
tenet «Mute istius mediae „Socrates est homo1'; sed Inno tenet consequentia per
medium extrinsecum, quando tenet per aliquam regulam generalom, quae non ptus
respicit Mos terminos, quam alias Consequentiarum quaedam est materialis et
quaedam formatis : consequentia formalis est duptex, quia quaedam tenet per medium
412 XIX. Occam (Argumentation).
über diese Eintheilung eine bunte Manigfaltigkeit der Theorie in den
Schulen umlaufen mochte, bezeugt uns Occam selbst, indem er anderswo
eine ganz abweichende Unterscheidung der consequentia formalis an
führt1017). Die zahlreichen Regeln aber, welche sodann Occam über die
verschiedenen consequentiae vorführt, zeigen uns ebenso wie die ältere
Formation dieser Lehre (Absehn. XVII, Anm. 623) einen grundsätzlichen
Hinblick auf den Umkreis der Topik in Benützung der Begriffe der De
finition, Beschreibung, Interpretation u. dgl., sind aber zugleich für Jeden,
der die gewöhnliche Lehre vom Urtheile inne hat, so selbstverständlich,
dass man es als ein überflüssiges Unternehmen bezeichnen möchte , die
selben in solcher Ausführlichkeit zu registriren (ich verzichte daher auch
hier darauf, den Inhalt der Anmerkungen im Haupt-Texte zu wieder
holen).
Diese Regeln beziehen sich zuerst auf die consequentiae per medium
intrinsecum; diese aber können entweder aus einem allgemein bejahenden
auf ein allgemein bejahendes Urtheil schliessen, sei es dass sie von den
Prädicaten jeder Art gelten1018), oder dass sie nur bei gewissen relativen
extrinsecum, quae respicit formam propositionum, et quaedam tenet per medium
intrinsecum immediate et mediate per medium extrinsecum respiciens conditiones generalos
propositionum Consequentia materialis dicitur, quando tenet praecise ratione
terminorum et non ratione alicuius medii Aliquando concladitur praecise
praedicatum de subiecto non determinato, an praedicatum sit genus vel species vel
differentia ; aliquando concladitur cum tali determinatione Aliquando infertur
consequens, in quo subiectum supponit personaliter et significative, et atiquando
infertur consequens, in quo subiectum supponit simpliciter vel materialiter Ali
quando infertur consequens, quae est propositio universalis, et aliquando propositio
particularis Aliquando infertur propositio affirmativa et aliquando negativa
Consequentiarum quaedam est ex antecedente affirmativo et consequente affirmative,
quaedam ex utroque negativa, quaedam ex antecedente affirmatiro et consequente ne
gativa, quaedam e converso Aliquando consequens est propositio de inesse, ali
quando est propositio de necessario et sie de aliis.
1017) Sent. I, Dist. 4, qu. 1 K: Consequentia formalis est duplox: aliquando
tenet ratione comptexorum, et talis consequentia est syllogismus, quia ubicunque et
ex quibuscunque terminis fiat syllogismus habens tales praemissas sie dispositas, ibi
est bonus syllogismus. Simititer ab exclasiva ad universatem de terminis transpositis
est bona consequentia, simititer a copulativa ad alteram partem Aliquando
consequentia est formalis praecise ratione terminorum , quia sciticet termini ipsi se
habent ad invicem sie vet sie, et isto modo ab universali ad singularem est bona
consequentia quia terminus unus continetur ab alio.
1018) Summa t. I. a. a. O. c. 2, f. 57 r. B : Dicendum est primo de regulis,
per quas tenent consequentiae, quae tenent per medium intrinsecum, et circa
hoc primo de regulis, per quas tenent consequentiae conctudentes conctusionem
universalom affirmativam ex aßrmativa, in qua termini supponunt significative et per
sonaliter A superiori distributo ad inferius distributum est bona consequentia ;
quando praedicatio superioris de inferiori est necessaria, tunc est consequentia
simptex; quando autem praedicatio est contingens , tunc est consequentia ut nunc ;
verumtamen quando tam antecedens quam consequens sunt de possibili vel
contingenti, aeeepto subiecto utriusque pro eo, quod est, vel pro eo, quod contingit,
est generaliter consequentia simptex A diffinito distributo ad diffinitionem
distributam est bona consequentia et e converso A descriptione distributa ad
descriptum distributum est bona consequentia et e converso A nominis interpretatione
distributa ad nomen interpretatum distributum est bona consequentia et e
eonverso Ab uno convertibitium distributo ad reliquum distributum est bona
consequentia et e converso Praedictae regulae intelligendae sunt in propositionibus
de inesse et de modo in sensu diviso , non in illis de modo sumptis
XIX. Occam (Argumentation). 413
Prädicaten stattfinden1019), oder sie enthalten einen Schluss aus einem
allgemein verneinenden Urtheile auf ein allgemein verneinendes, und zwar
abermals entweder bei jedwedem Prädicate1020) oder nur bei relativen
Begriffen1021), oder endlich sie schliessen aus Bejahendem auf Ver
neinendes oder umgekehrt, welch beides einer näheren Aufzählung der
Regeln nicht bedürfe; hingegen ist noch die Abfolge particularer und
unbestimmter Urtheile durch besondere Regeln zu normiren1022). Hierauf
in sensu composito ; in talibus enim videndum est, an modus possit competere
antecedenti, nisi competat consequenti ; et tunc est bona consequentia et cum modo
veritatis tenet , non autem cum modo necessitatis vel possibititatis , quia in conse
quentia ut nunc ex necessario potest sequi contingens et ex possibiti A differentia superiori distributa ad inferius distributum est boinmpaossciobnistee.
quentia A convertibiti cum superiori distributo ad inferius distributum
A diffinitione supcrioris et descriptione et nominis interpretatione distributa ad in
ferius distributum Quando contingit inferre diffinitum vel descriptum vet interpretatum
cum distributione, contingit inferre diffinitionem et descriptionem et nominis
interpretationem cum distributione.
1019) C.3, f. 57 r. B: Dicendum est de regulis, per quas infertur universalis
affirmativa non respectu omnium praedicatorum, sed respectu aliquorum Ab uno
reUtivorum, quae sunt simul natura, distributo ad reliquum distributum respectu huius
verbi „esf" est bona consequentia et non respectu aliorum praedicatorum , unde bene
sequitur „Omnis pater est, ergo omnis filius est" A toto distributo ad partem
distributum respectu huius verbi „est" e$f bona consequentia, sicut sequitur „Omnis
domus est, ergo omnis paries est" Si concretum praedicatur de concreto distri
buto, et abstractum praedicabitur de abstracto distributo, sicut „Omne iustum est bonum,
ergo omnis iustitia est bona (zu lesen bonitas)".
1020) C. 4, ebeod. : Regulae, per quas tenent consequentiae inferentes universa
tem negativam ex negativa respectu quorumque praedicatorum A supe
riori distributo ad inferius distributum negative est consequentia simplox, „Nullas
homo currit, ergo nuttus homo albus currit" A diffinitione ad diffinitum
cum distributione etiam negative et a descriptione ad descriptum, et e converso
A differentia superioris ad inferius et a differentia supcrioris ad inferius negative
cum distributione tenet consequentia.
1021) C. 5, f. 58 r. A: Non respectu quorumeunque praedicatorum deserviunt
regulae tates: Ab uno relativorum, quae sunt simul natura, ad reliquum negative cum
distributione est bona consequentia A nomine partis distributo ad nomen totius
distributum Si concretum negatur universaliter de concreto, et abstractum de
abstracto A negatione prioris distributi ad negationem posterioris, sicut „Nulla
substantia est, ergo nultum aeeidens est" A negatione subiecti seu denominati
ad negationem denominantis, sicut „Nullam corpus est, ergo nullam album est1'.
1022) C. 6, ebeod.: Restat dicere, quomodo universalis affirmativa infertur ex
negativa et e converso ; sed quia ista possunt patere ex praedictis, ideo dicendum
est de consequentiis inter particulares et indefinitas , quia particularis et indefinita
convertuntur semper, quando termini supponunt personaliter et significative (vgl.
Anm. 901) A diffinitione ad diffinitum est bona consequentia a parte subiecti et
etiam a parte praedicati affirmative et e converso A descriptione ad descriptum
et e converso A nominis interpretatione ad nomine interpretatum Ab inferiore
ad superius est bona consequentia sine distributione et affirmative, et talis est sim
ptex Ab inferior* ad superius postposita negatione est bona consequentia, sed non
simptex , nisi quando praedicatio superioris de inferiori est necessaria Ab uno
convertibitium ad reliquum Ab aliquo sumpto cum determinatione ad ipsum
sumptum sine determinatione; tamen aliquando de toto aggregato ex determi
natione et determinabiti praedicatur altera pars, aliquando utraque pars, aliquando
neutra, v. gr. de Mo toto „homo albus" praedicatur utraque pars A propositione
sumpta cum adverbio determinante operationem ad ipsam sine determinatione
sumptam vutet consequentia affirmative, sicut „Socrates velociter currit, ergo Socrates
cumt". A propositioue uuiversali affirmativa ad quamlibet indefinitam, particu
414 XIX.. Occam (Argumentation).
folgen die conseqmntiae per medium extrinsecum, und zwar sowohl
wenn Bejahendes aus Bejahendem10'23), als auch wenn Verneinendes aus
Verneinendem 1024), als auch wenn Bejahendes aus Verneinendem oder
umgekehrt geschlossen wird1025). Sodann werden specielle Regeln der
consequentia betreffs der modalen Urtheile formulirt, wobei natürlich
wieder, wie schon früher (s. Anm. 950 ff. u. 980 ff.) , in der Unterschei
dung des sensus compositum und des sensus dwisus das hauptsächliche
Motiv liegt; zuerst wird der Fall ins Auge gefasst, dass die Modalität
des Urtheiles im Schliessen unverändert bleibt, d. h. dass z. B. von einem
Notwendigkeits-Urtheile nur wieder auf ein Nothwendigkeits-Urteil ge
schlossen wird1020); sodann folgen die Schlüsse, welche von einem mo-
(«rem vel singulurem affirmativam, de cuius subiectu vere praedicatur subiectum uni
versalis, est bona consequentia respeetu eiusdem praedicali, nulla variatione existente
a parte determinationis A nomine numerali respeetu huius verbi „est" ad nomen
partis, ....sicut „Quatuor sunt, ergo duo sunt" A nomine colloctivo ad nomen
partis Quundo sunt duae contrarietates , si unum extremum unius contrarietatis
praedicatur de uno extremo atterius contrarietatis, reliquum extrcmum praedicabitur
de reliquo, sicut „lustitia est virtus, ergo iniustitia est vitium" St generatio
alicuius bona est, ipsum quoque bonum est; ferner ebenso beim Prädicate „matus''
und beim Subjecte „corruptio". .....
1023) C. 7, f. 59 r. A: Dicondum est nunc de regulis inferentibus affirmativam
ex affirmative per medium extrinsecum Si principalo de principati, et coniugatum
de coniugato et casus de casu et e converso; et vocotur coniugatum concretum et
principate abstractum, si concretum et abstractum significant idem (s. Anm.
826 ff., 885, 918) Si atiqua consequentia sit bona, eodem addito utrobique
adhuc erit bona...... Quod dicit sapiens, est verum; . sed ista. regula.no» est
generatis nisi de autore, qui errare non potest Si simplicitcr ad simpliciter, et
magis ad magis et maxime ad maxinie Si singulare de singulari, et pturalo de
plarali Si plurate de plarati, et singulare de singulari. . i. .
1024) ' C. 8, f. 59 v. B: De regulis, per quas tenent consequentiae infcrentes
negativam ex negativa. Et est una regula comptectens multas, quae est talis: A diffiniiione
ad diffinitum, a descriptione ad descriptum, a nominis interpretatione ad interpretatum,
ab uno convertibiti ad retiquum, et e converso tenel consequentia, sive
praeponatur sive postponatur negatio .. . .. i : Ab inferiori ad superius postposita negatione
est bona consequentia .... . A negatione inferioris ad negationem. superioris
sumpti cum signo universali affirmativo vet staute immobititer est bona consequentia,
sicut „Socrates non est iste homo, ergo Socrates non est omnis homo" Si „differre,
esse atiud, 'distingui" signifieent idem quod. „non esse idem'', talos consequen
tiae sunt bonae . verumtamen potest distingui de „esse non idem", quia uno
modo potest -esse terminus relativus, alio modo lerminus mere infinitus .... .i. A, nega
tione alicuius ad negationem eiusdem cum aliqua determinattone est bona consequen
tia, sieut „Socrates non est homo, ergo Socrates non est homo albus".
' 1025) C. 9, f. 60 r. B: De regulis deservientitms consequentiis inferentibus negativam
ex affirmativa et e converso Ex affirmatione contrarii sequitur negatio
alterius contrarii A negatione contrarii ad positionem alterius est bona consequen
tia A positione habitus sequitur negatio privationis et e converso (dann folgt
die schon oben, Anm. 900, angeführte Stelle) ....... Ab affirmativ a- de praedicato
infinito ad negativam de praedicato finito Ad affirmativam de, praedicato finito
sequitur negativa de praedicato infinito Ad negativam de praedicato finito sequitur
affirmativa de praedicato infinito Ad negativam de praedicato infinite sequi
tur affirmativa de praedicato finito Ab affirmativa de specic specialissima ad
negativam de alia specie specialissima condividente est bona consequentia . Ab
affirmativa de uno genere ad negativam de alio gencre non subattemo est bona con
sequentia. . ,i
1026) C. 10, f. 61 r. A: Nunc dicendum est de quibusdam regulis deservientibüs
consequentiis ex propositionibus de modo ..... De consequentiis ex propositio
XIX. Occani (Argumentation). 415
dalen Urteile auf ein Inhärenz-Urtheil übergehenJ027), und zuletzt die
jenigen , welche von Einer Modalität auf eine andere Modalität hinüherschliessen1028).
'
Sowie aber ersichtlich ist, dass die bisher angeführten Regeln der
consequentia nichts Anderes enthalten, als was die aristotelische Tra
dition in Bezug auf Umkehrung, Entgegensetzung und Aequipollenz der
Urtheile dargeboten hatte 102a), so reiht nun auch Occam betreffs der
modalen Urtheile wirklich sofort die Aequipollenz und Entgegensetzung
derselben an, wie wenn Solches unbedingt nur zur Lehre von conse
quentia gehören könnte. Nachdem er zu diesem Behufe eine Eintheilung
nibus de necessario est una reguta tatis:. Ab inferiori ad superius sine distributione,
tum a parte subiecti quam a parte praedicati, affirmative est bona conse
quentia, sieut „Socrates de necessitate est homo, ergo Socrates de necessitate est animai",
quando necessarium sumitur in sensu diviso Semper ab Ma de
necessario in sensu composito vel ei aequivatenti ad aliam de necessario in sensu di
viso vet ei aequivatentem est bona consequentia et e converso , sicut „Socrates
de necessitute est homo, ergo]haec est necessaria „„Socrates est homo"" et e converso'1.
Circa consequentias, quae fiunt ex propositionibus de possibiti est sciendum, quud
singulare de subiecto, quod est nomen proprium vel praeeise pronomen demanstrativum,
sumptum in sensu diviso infert itlam de possibiti sumptam in sensu, composito et e
converso; si subieclam fuerit terminus communis, si stat pro eo, quod
est, consequentia non vatet, sicut non sequitur „Hoc atbum potest esse nigrum,
ergo baee est possibitis „Hoc album est nigrum"; si autem stet pro eo, quod
potest esse, ab Ma in sensu diviso ad aliam in sensu composito non vatet conse
quentia Circa propositiones de contingenti sciendum est, quod itla de contingenti
sumpta in sensu composito et secunda in sensu diviso convertuntur, si subiectum
sit pronomen demonstrativum vel nomen proprium; si autem subiectum sit ter
minus communis, non oportet ..... Circa ittam de impossibili sciendum est,
quod, quando subiectum est pronomen demonstrativum, itla in sensu composito et itla
in sensu diviso convertuntur ; sed si subieclam sit terminus communis,
non aequivalont Circa alias modales u. s. f., nemlich genau dasselbe wie bei
contingens und impossibite.
. 1027) C. 11, f. 61 v. B : Circa consequentias ex una de inesse et alia de modo,
itta de necessario, sive sumitur. in sensu diviso sive in sensu composito, sem
per infert itlam de inesse, sed non e converso [IIa de possibiti, sive sumatur
in sensu diviso sive in sensu composito, non infert suam de inesse lita de
contingenti, si sumatur in sensu composito, ..... non infert suam de inesse ; .
simititer si sumatur in sensu diviso lita de impossibiti in sensu composito non
infert suam de inesse, sed semper contradictoriam suae de inesse; ..... simititer si
sumatur in sensu diviso Circa alias modates sciendum esf, quod raro vel nunquam
itlae de inesse inferunt Mas de modo, famen frequenter Mae de modo
inferunt Mas de inesse; st sit tati! modus, qui non potest competere nisi propositioni
verae, consequentia est bona ab itla de modo ad suam de .inesse. ..
1028} C. 12, f. 62 r. A: Videndum est de conseque'ntiis ex pr'opositionibus diversorum
modorum..... lita de necessario semper infert itlam de possibiti Ilta
de necessario non infert itlam de contingeati, modo contingentia'e manente affirma
tiv«, 'nec e converso Illa de necessario infert contradictorium itlius de impossi
biti. .... Multae propositiones de aliis modis inferunt Mas de necessario, sed non e
converso, sieut sequitur „Omnem hominem esse risibite, est demonstrabite ; ergo
omnem hominem esse risibite, est necessarium" '. lita de possibiti non infrrt
ittam de contingenti, sed e converso Omnis propositio, in qua poniiur atias
modus, qui non potest competere nisi propositimi verae, infert ittam de possibiti.
Regula generalis est: A propositione de uno modo ad propositionem de alio
est semper bona consequentia, quando modus consequentis praedicatur de modo antecedentis
universaliter sumpto.
1029) S. oben bei Anm. 892.
416 XIX. Occam (Argumentation).
der Modalitäten in widersprechende (repugnantes), subalternirende (secundum
superius et inferius) und disparate {impertinentes), sowie die
nöthige Berücksichtigung der Quantität und Qualität vorausgeschickt 1030),
bespricht er ziemlich lückenhaft und in willkürlicher Auswahl einige
Momente der Aequipollenz der Nothwendigkeits-Urtheile1031), hierauf der
Zufälligkeils- Urtheile 1032) und zuletzt der Unmöglichkeits - Urtheile 1033).
Diese Mängel der Darstellung ergänzen sich uns allerdings durch Das
jenige, was Occam über diesen Gegenstand in der Mxpositio aurea
entwickelt, woselbst er durch die Erklärung des aristotelischen Textes
1030) C. 13, f. 62 r. B : Circa propositionum modalium aequipoltentias et repugnantias
sunt variae difficultates Modorum quidam sunt repugnantes, quidam
sunt superius et inferius se habentes, quidam sunt impertinentes. Repugnantes sunt,
sicut necessarium et impossibite, possibite et impossibilo, neeessarium et contingens,
ad utrumlibet et impossibite, necessarium et inopinabite, demonstrabite et indemonstrabite,
et tates multi ; secundum superius et inferius se habentes sunt, sicut necessa
rium et possibite, necessarium et scibite, necessarium et demonstrabite ; imper
tinentes sunt, sicut dubitabite et possibite, et huiusmodi Modorum repugnantium
quidam sunt immediati, sicut se habent possibite et iyipossibite , quia omnis
propositio vel est possibitis aut impossibitis ; quidam sunt mediati, sicut necessarium
et impossibite Modorum quidam sunt simpliciter affirmativi, sicut necessarium,
quidam simpliciter negativi, sicut impossibite, quidam non simpliciter af
firmativi nec simpliciter negativi, sicut contingens In modalibus quaedum sunt
propositiones simpliciter primae, quarum aequipoltentiae non sunt quaerendae, et sunt
omnes propositiones, in quibus ponuntur modi simpliciter affirmativi vel non simpli
citer affirmativi, tamen non negativi; de aliis propositionibus modalibus quae
rendae sunt aequipollontiae In propositionibus quandoque modus affirmatur et
quandoque negatur.
1031) C. 14, ebend.: Primb autem dicendum est de propositione, in qua ponitur
itte modus „necessarium", de qua dicendum est, quod necessarium aut non negat.
modum aut negat modum. Si primo modo, semper talis propositio aequivalot alicui
propositioni de necessario, sicut ista „Necesse est, non omne animat esse ho
minem" aequivatet isti „Necesse est, aliquod animal non esse hominem" Si
autem modus necessitatis negatur et non signum (der gedruckte Text gibt ganz Ver
kehrtes, sowie überhaupt gegen den Schlass des Buches sich die Druckfehler in
bedenklicher Weise vermehren), tunc modus necessitatis mutandus est ,in modum,
quem infert, sc. in possibitem affirmativum, et residuum in contrarium, sicut ista
„Non necesse est, omne animal esse hominem" aequivalot isti „Possibite est, aliquod
animal non esse hominem". Si autem modus non negetur , sed signum solam, modus
mutabitur in possibitem affirmativum, unde ista „Nutlas homo de necessitate est ani
mal'1 aequipollot isti „Omnis homo potest non esse animat"..... Sicut dictum est de
propositionibus de necessario respectu propositionum de possibiti, ita dicendum est
proportionabititer de propositionibus de possibiti respectu propositionum de necessario.
1032) C. 15, f. 62 v. A: Istarum propositionum „Contingit, omnem hominem
esse animat" non est aequipollontia quaerenda, quia sunt primae ; possunt tamen
tates propositiones exponi, sicut ista aequivalot isti „Possibite est, omnem ho
minem esse animat, et possibite est, nullam hominem esse animat" ldeo semper
affirmativa et negativa de contingenti, modo contingenti remanente affirmativo, convertuntur
Quando autem dictum propositionis de contingenti mutatur in contradictorium,
tunc particularis aequivalot uni disiunctivae.
1033) C. 16, f. 62 v. B: Propositionum de impossibiti quaelibet aequiva
tet opposito alicuius de possibiti; et cum dicitur, quod „impossibite" aequivatet
isti „non possibite", facititer potest sciri per praedicta, cui aequivatet propositio de
impossibiti Quando nulta negatio negat modum impossibititatis, tunc itta de im
possibiti aequivatet uni de necessario Si autem modus impossibititatis sit negatus,
tunc mutabitur modus impossibititatis in modum possibititatis.
XIX. Occam (Argumentation). 417
veranlasst war, die erforderliche Casuistik erschöpfender durchzuführen ;
und somit darf ich wohl zur Vervollständigung auf seine dortigen An
gaben über die Aequipollenz der modalen Urtheile1034), sowie wenigstens
auf die versinnlichende Darstellung der Entgegensetzung derselben hin
weisen I035).
Indem aber Occam als einen Gegenstand der consequentia auch noch
diejenigen Urtheile beizieht, bei deren Begriffen nicht eine suppositio
personalis, sondern eine suppositio simptex oder materialis obwaltet
1034) Expos, aur. Pericrm. II (gegen Ende) : Circo propositiones modalos sunt
duo videnda: primum est de aequipoltentia , secundum de repugnantia Aequi
pollontia habetur, quando per additionem negationis tota propositio negativa redditur
alterius quantitatis vel qualitatis vel modi , quam fuerit propositio praecedens
De possibiti modus aliquando negatur, aliquando non negatur. Quando non negatur,
aequipollontia accipienda est sicut in illis de inesse Si autem modus
negatur, tunc aut negatio praecedit tam modum quam signum, aut unum eorum
Si primo modo, aut signum itlad est universalo aut particulare. Si sit universalo
et modus negatur, sie aequipoltet uni particulari de necessario . Si autem signum
sit particulare, tunc aequivatet uni universali negativae de necessario et uni particu
lari de impossibiti Si autem negatio tantum praecedit talom modum, sc. possibilo,
..... tunc si propositio sumatur in sensu divisionis et sit universalis, aequipol
lot universali negativae de necessario; si sumatur in sensu composito, tunc aequipöllot
uni particulari negativae de necessario Si autem signum sit particu
lare, tunc in sensu diviso aequipoltet uni particulari de necessario; sed in
sensu composito aequivalot uni universati negativae de necessario Si autem ne
gatur modus necessitatis, tunc si negatio praecedit modum et sit signum particulare,
in sensu diviso aequivatet uni particulari negativae de necessario; in sensu
composito aequipoltet uni universali negativae de possibiti Si autem signum sit
universate, tunc in sensu diviso aequipoltet universali negativae de possibiti;
in sensu composito aequivalot uni particulari negativae de possibiti Si autem
negetur modus impossibititatis, tunc si signum sit universalo, in sensu diviso aequi
vatet uni universati negativae de possibiti ; in sensu composito aequivatet uni
universali de possibiti Si autem signum sit particulare, consimititer aequivalot
particulari de possibiti tam in sensu composito quam in diviso. Et ista ad praesens
sufpeiant de aequipoltentia peopositionum mödalium, quamvis multa alia dici possent.
Die byzantinischen Memorial- Verse bleiben auch hier unberücksichtigt, vgl.
Anm. 901 u. 941. ''
1035) Ebend. : Circa repugnantiam propositionum modalium est sciendum, quod
u. s. f. Nemlich die weitschweifigen Regeln concentrirt Occam in folgende drei
Figuren :
. . , , . Necess. omne A est B contrar. Necess. nullam A est B
Aliqu. A potest esse B
Ferner ebenso :
Imposs. est, omne A e. B
Possib. est, aliqu. A non e. B
und desgleichen:
Omne A Potest e. B
Aliqu. A necess. e. B
Pbantl, Gesch. III.
subcontr. Aliqu. A pot. non esse B
Imposs. »,, mdtum A e. B
Possib. e., aliqu. A e. B
Omne A pot. non e. B
Aliqu. A necess. non e. B'
27
418 XIX. Occam (Argumentation).
(s. ob. Anm. 877), d. h. Urtheile , in welchen die Universalien oder
sonstige intentiones seeundae ausgesagt Werden 1030) , so hat et
hiemit einen zwar sehr eigenthümlichen ,' aber doch nicht untnotivirten,
Uebergang zur Topik gewonnen, insoferne in dieser in der That die
ursprüngliche Quelle der Quinque voces liegt (s. Abschn. IV, Anm.
707 ff., Abschn. V, Anm. 83 f., Abschn. 391, Anm. 167). Und indem
er so von der Verbindung der consequentia mit der Topik einen
umfassenderen Gebrauch macht, als die Früheren (Absehn. XVll, Anm.
618), bespricht er zunächst völlig an der Hand der aristotelischen
Topik in grosser Ausführlichkeit die Begriffe genus, proprium, definitio,
species, differentia, idem et diversum 103') , und wird dann
durch die gleiche Quelle auch auf inductio geführt, bezüglich deren
wir ihm das ehrende Zeugniss nicht versagen . dürfen , dass er we
nigstens eine Ahnung von dem Werthe des Inductions - Beweises in
sich trug, sowie er ja auch grundsätzlich sich in acht aristotelischem
Geiste über die Erkenntniss des Siugulären äusserte (s. oben Anm.
745) oder dem singulären Urtheile selbst eine Stelle im kategorischen
Syllogismus vorbehalten wissen wollte (ob. Anm. 970). Die Bemer
kung, welche er einmal anderswo macht, dass der Erfahrungs- Beweis
dem Syllogismus ebenbürtig sei1038), erhält somit bei ihm eine etwas
bestimmtere Form, insoferne er wenigstens im Stile der Regeln der con
sequentia den Versuch macht, das logische Verhältuiss, welches zwischen
einem allgemeinen Urteile und den unter dasselbe fallenden singulären
Urtheilen besteht, in eine formulirte Fassung zu bringen; und indem er
diess zunächst bei den gewöhnlichen Inhärenz- Urteilen und denjenigen,
deren Verbum im Präteritum oder Futurum steht, unternimmt, erheben
sich ihm nur theologische Schwierigkeiten bezüglich des zukünftig Mög
lichen1039); für die modalen Urtheile aber gilt ihm der Uebergang vom
1036) Summa t. I. a. a. O. C. 17, f. 63 r. A: Nunc videndum est de consequentiis
ex propositionibus , in. quibus aliquis terminus supponit simpliciter vet materiatiter,
ut sunt consequentiae inferentes talos conctusiones „Album est, aeeidens Socratis,
Homo est species talis generis, Risibite est proprium hominis, Substa.ntia animata
sensibitis est diffinitio animatis, Canis est aequivocum" et huiusmodi ...... Est igitur
regula generalis talis: ltlad'contin genter verificatur" de aliquo, ergo est aeeidens eius.
Alia regula:. Hoc verificatur de hoc et non est proprium itlius nec genus nec
differentia nec species nec diffinitio nec aliquid commune omnibus , ergo est aeeidens
eius.
1037) C. 18—30, f. 63 r. A — 68 r. JB.,
1038) Quodl. V, qu. 2: Eadem conclasio non solam specie sed numero potest
evidenter sciri per demonstrationem et experientiam et per eundem habitum numero.
Hoc probo, quia per experientiam acquiritur aliquis habitus veridicus conclasionis et
nultus alius a scientia, et per demonstrationem acquiritur scientia eiusdem con
ctusionis. ,. i ; . hu. .'v ". v. .... i ; ., .. '.
1039) Summa t. I. a. a. O. C. 31, f. 68 r. B: Inductio est a singularibus
ad universate progressio ; ad hoc autem, quod fiat inductio, requiritur, quod tam in
singularibus quam in universali sit idem praedicatum et sotum sit variätio ' a parte
subiectorum .. Sunt igitur istae regulae: .. Qüaelibet universalis affirmative
vera de praesenti, non äequivalons propositioni de futuro, et de inessß habet aliquam
singularem veram Si omnes singulares aticuius propositionis sint verae, univer
salis est vera Si universatis affirmativa sit falsal oportet, quod aliqua singularis
sit falsa ... .. Circa universatem de praeterito sunt regulae intelligendae sicut de uni
XIX. pccam (Argumentation). 419
Singulären zum Allgemeinen nur beim sensus divisus als überhaupt
statthaft,, während beim sensus compositus nur die Nothwendigkeits-
Urtheile einen solchen Inductions-Schluss zulassen 1040). Nachdem er
aber hierauf aus der aristotelischen Topik noch den Begriff des Homo
nymen erläutert hat 104 1),, fasst er zum •; Abschlusse noch eine, An
zahl allgemeiner Regeln der consequentia zusammen1042), welche uns
allerdings an die ältere Formation dieser Lehre (Abschn. XVII, Anm.
621) erinnern und in dieser Form vielleicht auch nur eine Zugabe des
Herausgebers sind. 15 •' 'i ' '-' ,', '"' ' • ' ,' i"• 'I'"'
Wenn aber hierauf in einer Weise, welche unverkennbar den Interpolator
verräth (s. die schon oben, Anm. 740, angeführte Stelle), noch
als ergänzender Anhang die Lehre von OMigationes und Insotubitia bei
gefügt wird1043), so muss ich diese kleine Gruppe dem folgenden Ab
schnitte vorbehalten, in welchem wir überhaupt manigfache Erweiterungen
der byzantinischen Logik treffen werden, wenn ich auch nicht in Abrede
stellen will, dass Occam sich mit diesen Dingen, deren erste Keime ja
bereits vorlagen (s. Abschn. XVII, Anm. 625 f.), wirklich selbst beschäf
tigte. In der Form, in welcher sie in dem Compendium Occam's gedruckt
erscheinen, sind sie jedenfalls späteren Ursprungs.
versali de praesenti. Sed circa inductionem propositionis universalis de futuro est primo
sciendum, quod dicendum est eodem modo de inductione propositionis de futuro necessariae
et impossibitis, sicut de illis de praesenti et de praeterito. Sed circa inductionem
propositionis universalis de futuro in materia contingenti aliter dicendum est secundum
veritatem et fidem, et aliter secundum intentionem Aristotelis ; nam Aristotelos
ponit, quod nulla propositio contingens de futuro est vera nec aliqua contingens de
futuro est falsa (s. Abschn. IV, Anm. 239); sed veritas fidei ponit, quod contingentia
futura sunt scita a deo u. s. w. (auch in Expos, aur. Perierm. entwickelt
Occam gelegentlich der propositiones futurae contingentes einen langen Excurs über
praedestinatio und praescientia dei, welchen wir ebenfalls den Theologen überlassen).
1040) C. 32, f. 68 v. B : Circa inductionem propositionum universalium de
modo est primo sciendum, quod si propositiones universates aeeipiuntur in sensu diviso,
eodem modo inducuntur, sicut universalos de inesse , et ideo omnes talos
inductiones sunt bonae C. 33, f. 69" r. A : Videndum est, quomodo omnes singulares
de modo sumptae in sensu composito se habent ad universates de modo
sumptas in sensu composito Semper singulares de necessario fo/es inferunt uni
versates de necessario, nisi in singularibus subiiciantur pronomina demonstrativa
sumpta cum subiecto propositionis universalis C. 34, f. 69 r. B : Circa induc
tionem universalium de possibiti est sciendum, quod ex singularibus non sequitur
universalis C. 35, f. 69 v. A: Singulares de contingenti non inferunt univer
salom de contingenti.
1041) C. 36, f. 69 v. A.
1042) C. 37, f. 70 r. A: JVunc ponendae sunt regulae generalos consequentiis
deservientes Ex vero nunquam sequilar falsum Ex falsis potest sequi ve
rum Si aliqua consequentia sit bona, ex opposito consequentis sequitur oppositum
antecedentis . . , . Quidquid sequitur ad consequens, sequitur ad antecedens;
non tamen quidquid sequitur ad antecedens, sequitur ad consequens Quidquid
stat cum antecedente, stat cum consequente Quidquid repugnat consequenti, repugnat
antecedenti Ex necessario non sequitur contingens Ex possibiti non
sequitur impossibite Et istae duae regulae sunt intelligendae de consequentia
simplici; tamen consequentia ut nunc bene poterit sequi Ad impossibite
sequitur quodlibet Necessarium sequitur ad quodlibet.
1043) C. 38—45, f. 70 v. A — 71 v. B.
27*
420 XIX. Occam (Argumentatiön).
Endlich die letzte Unterabtheilung der Lehre von der Argumen
tation1044) enthält eine getreue Darstellung der aristotelischen Sophistici
Etenchi, welche nichts Bemerkenswerthes für uns darbietet.
Welch grossen Einfluss aber Occams Parteistellung und seine ganze
Entwicklung der Logik auf die nächsten Generationen ausgeübt habe,
werden die folgenden Abschnitte deutlich darthun können.
1044) III, 4, C. 1—18, f. 72 r A — 81. v. B.
REGISTER.
,; .'!. . • dl'
Abano Petras de 243.
absolate Kategorien 252, 282.
absotutum 324, 364, 367.
abstractio 100, 212, 260, 268, 293, 346.
abstractum — concretum 215, 242, 265,
279, 293, 308, 321, 363, 386.
aeeidens s. lsagoge.
accidens logicum 244. , ,
actus apprehensivus 332.
intelligendi: 265, 307, 320, 335,
338, '347. :
rationis 206, 292,
adminiculativa logica 258, 274.
adunatio 101. ,
ad utrumlibet 131. . ,,.
Aegidius v. Lessines 195 f.
Romanus 257 ff.
aequiparantia 153, 282, 310.
aequivoeum 46, 282, 306, 365.
aggregatum 209, 234.
Albertus, Magnus 89.
de Saxonia 203. ,.
Alexander Alexius 75.
V. Alessandria 240 f.
alietas 137, 310.
atius 53, 72, ?77.
Amalric von Ben 6.
ampliatio 19, 31, 56, 89, 134, 186, 227,
382, 384, 393.
an 24. ,
analogon 93, 103, 306.
Analytik erste 105 f., 230 f. . ,
zweite 85 ff., 106 f., 118, 232,
,,-,.234, 409.
Ancona Augustinus von 274 ff.
Andly Heinrich von 180.
Andreas Antonius 276 ff. ,
Angelologie 184, 189, 217, 240, 271,
281, 295 f., 309, 312, 317, 360.
amma, in nuima u. extra animam 260,
273, 279, 284 f., 334.
antepraedicamenta 103.
antiplatonische Richtung 125, 236, 240,
249, 292 f., 309, 316, 318, 32$,
Antoli 4.
Antonius Andreas 276 ff.
appareris, apparttio 'n"''
appellatio 19, 31, 57, 83, 106, 135, 373.
appeto 134.
applicare 204.
aptitudo 100.
Armand von Beauvoir 306 ff.
Ascoli Joh. Gratiadei von 313 ff.
Augustinus Triumphus v. Ancona 274 ff.
Aureolas Petrus v. Verberia 319 ff.
Auvergne Petrus von 238 ff.
Wilhelm vota 75 ff.
Auxerre Lambert von 25 ff.
Avendeath Johannes 3. ' ~
Baconthorp Johannes 318.
Baco Roger 120 ff. 1
Balduin 8. |i, ! ! !
Barbara, Celarent u. s. f".' 15 f., 49, 84,
154, 230, 398,. , ^
Basingstokes Johannes 5.,. '.
Beauvais Vincenz von 77"ff,
Beanvoir Armand von 306. ff.
Ben Amalric von , 6.
Beneventp Marcus de 33,0.
,1:! r'ii.i-.*
on 5.
234 f.
»' .MiM
oM-ii-iii,'
' "iMli"ihH
1 ' U ' ,
Bernhard von Trilia 19,6. .' ' ".'U'H'"
H, 133, 378. ;'---''--'' ,Ti
Bologna Gerhard von 241.
Bonaventura 119 f.
Brabant Heinrich von
Siger von 23
Brito Herveus 264 ff.
Olivier 20L,
Radulph 241 f.
Burleigh Walter 297 ff.
byzantinische Logjk 10, ff., 129 ff., 224 ff.
379 ff.
Capito Robert 85 ff., 121.
caret 133.
casus obliqui 230, 362, 382, 385, 393,
399. ' •
causalis 129, 253, 396.
causando — praedicando 235, 240, 242, 273,
278, 299, 309.
causis de 8 f.
,
422 Register.
ceteri 225.
Clapwel Richard 199.
cognosco, scio 226.
cotlectio 101, 110, 190, 210.
Colonna Aegidius de 257 ff.
communicabititas 100, 350.
communis natura 126.
communitas 110, 213, 347.
comparare 212.
Coraparativ 71.
comploxum — incomploxum 78, 93, 307,
310 f., 332. !! :! ! H
comprehensio 323.
concepta res aliter et aliter 199.
conceptio 324.
Conceptualismus 206, 237, 278, 299,
344 f. „ ,.! , , .
conceptus 206, 240, 259, 261, 286,
, • , , 338 ff., 357.
formatus 344. ! , i ,
obiectivus 322 ff.
vi'.
primus et secundarius 302.
concomitantia. 3ß8. . :„„ -,
concretum s. abstractum. ' : | Ii',.,./
conformitqs 326. ,. ' , .„„„/
confuse 212, . 356. • ' ' „.. ,'„,/
Conjunctionen 23, 396. . ,, '„', ' .
connotativus 364, 367, 386» 410.
connotatum 13,4.',. i' „| ! ^
consecutiv 23. ',. .. ," i i
consequentia 137 ff., 154 f., 186, . 227 ff,
254, 282, 351, 388, 390, 392; '396,
4ii ff , „:
$onsidierafjo 261. , . , . .
consigni/Scafio 58 f., 216. •,. | -i
contingens 14, 44, „105,: 132, 3^.', : „.,,
contingenter 22, 44.
continue 133, 225.
convenientia 126, 250.
Copula 12, 42, 252,, 2S2,; 3Ö3. " ",i
copulatio 18, 3l,,55, 227,' 232, . , ',. '.
copulativ 24, 226,. 396.
Correctorium frqtris Thamae 189, 243. .
cofrumpi — generari 226. ' , ' ,i
credibite 131. , . ". ,. i". ,'i
Curtraco Siger de 234 f.
David von Oinant 6. ' , . ,
Defensorium fratris Thomae 200, 243.
Definition 89, 107,, 290, 366 f.,. 410.
demonstratio potissfma 107,119, 232,257.
ii Mi p ,' (t propter quid 107,
153, 410. . , ..
denominatio 242, 292, 321r..
denominafivum 46.
denudare 212, 250.
descriptio 290, 366 f. ' '
desidero 133.
desi,ui; und . incipi/ 22, 70, 135, 226,
377, 391, 393. „.".,„ '
Dialektik 26.
dicfio, locutio 324, 359.
differentia s. Isagoge.
di/feri 72, 133, 378.
dignitates 107, 119, 232, 257, 409.
Dinant David von 6.
disjunctiv 24, 396.
dispositio 100.
disputatio 143.
disquiparantia 290.
distincte 356.
distinctio 290 f., 361.
j dittinctttm formaliter 220 f.
distinguitur 133.
distributio 20, 31, 60 ff., 83, 136, 186,
227, 229, 231 f., 382, 384.
diversimode intelligere , 24$. . „ M , ,
divisio 290,. 369. ',' ;', !,„',, .',,.' ,
Docking Thomas 201. ,' . ..
Dominikaner u. Franziskaner :233.
Duns Scotus 202 ff.
Durand v. Pourcain 292 ff. ,.
Etenchi sophistici 19, 30, 50, 85, 107,
118, 155, 232, 235, 420.
ens 101, 224, 252, 288, 306, 369 f.
rationis 259, 265 f., 274 f., 292, 298,
313 f., 317, 319, 321, 338.
realo 338.
enthymemqticus 138.
entitas actualis 212. ! . i ^
determinativa 220.
positiva 218 f., 326,. ! ,'„.,; . /
quidditativa 2.19 f.,,
enuntiabititas 60... '
enunttafio }04, 252.", . .
Erfahrungs-Beweis 418. |..r
esse diminutum 19T.li], ' ," ,' , , |l ,
essentiae u. „existeritiae 217 , 261,
268 f., 294. „,, „ . ..
formalo n. maieriate ,268.
intentionalo 293, 3£3. r,.,
signatum 237. ,
essentia— existentia H6J 193, 217, 268 f.,
.... 294, 3ß,or ,,. i;i .' , ;
est 22.
et 24, 232.
exceptiv 21, 69, 137, 228, .390, 393.
Syllogismus 409.' " , ,
exclusiv 21, 68, 136, 226, 228, 389, 393.
Syllogismus 409,
exercitum — signatum 136, 279-
existentia s. essentia. '. ' [, ., ' , . . .
actualis 212. , .
exponitnlia 22, 67 ff, 135 ff., 152, 226,
256, 381 f., 386, 393. ,
exponibter Syllogismus 4Ö8 ff.
extraneum et intraneum princifium 270.
fatsum, verurti 14, 44, 380.
fictionqs intelloctus 207.. , ' , .
,fietum .336 fc, 357;' 359'.
Fidanza Johann von 119 f. " ' ,".
Register. 423
fieri 135, 392.
figmenta 275.
flatus vocis 327.
Fontaines Gottfried von 196 ff.
Forlivio Jacobus de 305.
forma particularis 355.
specularis 323.
formae intensio et remissio 223 , 263,
273 f., 281 , 297, 304, 309,
312, 319, 327, 361.
unitas 96, 185 , 188 f., 194 f.,
199f.,221ff.,23J,241,243ff.,
251, 263, 271 f., 297, 304,
309, 312, 326, 361.
formalis logica 239.
Formalisten 181.
formalitates 220 f., 241, 245, 272, 288ff.,
326, 360.
formaliter 216, 248, 280; 353.
Franciscus Mayron 283 ff. "
Franziskaner u. Dominikaner 233.' '
Futurum 56, 135, 385, 393, 401, 418.
Galenische Schlassiignr 30, 106, 231,
264, 397. '
generali — corrumpi 135, 226.
Gent Heinrich von 190 ff. '
genus s. Isagoge.
nofura/e et logicum 267, 274, 278,
318.
Gerhard von Bologna 241.
Gilbertus PorretanUs 29, 81, 103, 252,
263, 317. "
Göthals Heinrich 190 ff.
Gottfried von Fontaines 196 ff.
Gratiadei Joh. von Ascoli 313 ff. 1
Grosseteste Robert 85 ff., 121. \\.
Gundisalvi 3. ' " • i - -
habitudo 110, 308. '' ' "
habitus 345.
haeeeeitas 219, 269 , 280 f., 286, 290,
296, 317.
Halberstadt Konrad von 201. w'
Halesius Alexander 75.
Hammer der erste 264. ' '
Heinrich von Andly 180. '
von Brabant 5.
Göthals v. Gent 190 ff.
Herveus Natalis 264 ff.
hic et nunc 115, 262. '',
hoc 128.| ,
homonym s. dequivocum.
hypostasis, 291i
hypöthetisch 's, Syllogismus n. Urtheil.
Jacobtfs äe' Forlivio 3p5.
' - ''de Rävauis 201.
Jandun Johann von 273 f.
idea 268. , ",. " 'i \
idem 53, 220 t ' "
identitas 53, 361. " .
adaequata 221.
identitas formalis 220, 291.
idotum 335 ff.
ignoro 226.
itte 53.
inlago 336. ' - ,
immediate 133.
implicatio 58.
impositio prima et secunda 149,151,299,
307, 341, 364 f.
impossibite—possibite 14, 44, 105, 132,
153, 235, 394. ! ^ i i
incertitudinalis logica 249. ' ,' ' :
incipit s. desinit. ' "' ' :
incommunicabite 115, '237.' ,' " !. :
incomploxum s. comploxum, -
indifferens 100, 110. " ',
indijferentia 235.' '
indirecte Schlassweisen 255, 398 f.
Individuatioh s. principium individuationis.
individuum 365.
vagum 101, 253, 325.
inductio 418 f. • i ;
lniinitation 104. ',' '"••i•i
infinitus 20, 66, 71.
inquantum 70, 137, 388.
insotubitia 419.
institutio volantaria 340 ff;, 356 ff.
infeüectio 324, 357.- ' "
inteltectus agens et possibitis 294, 300.
intensio et remissio formae s. formae.
intentio prima et secunda 91, 100, 112,
149, 151, 199, 204 , 208 f.,
214, 235, 242, 244 f.,248f,
259, 261, 265 ff., 273, 275,
279, 285 f., 293, 298 f., 302,
i'' 307 f., 314 f., 81* k, 331,
338 ff., 355; 364 f., 37«.
universatilatis 110 f., 247, 275,
316.'- :" " ; !t i.
intentionalis 277, 308. " i' i' • • "'
intentionalitas 265, 299. " •, -
intraneum et extraneum principium 270.
intrinsecas modus 286, 289, 296.
intuitivus 332, 336, 346.
inrentio — iudicium 253 f. •
medii 105, 119, 154, 256.
terminorum 49. ' •
Johannes Avendeath 3. •i -
Baconthorp 318.
Basingstokes 5.
Duns Scotus 202 ff.
v. Fidanza 119 f.
Graliadei v. Ascoli 313 t: 1
v. Jandun 273 f. ' '" ,', : '
v. Neapel 2741
Parisiensis 200. 1 - '
Peccam '188. ' "'' : "' '
irradiatio 87.' J ' l L •' ! '• ..
Isagoge 15, 28, 46, 80, 100 ff., 151 f.,
223 f., 244,2501., 281, 284, 305,365.
424
Register.
iudicativus 332.
iudicium — inventio 253 f. : . ; ,
Juristisches 301, 352, 376.
Kabbala 155 f. " iV
Kategorien 15, 29, 46, 81, 102, 116,
224, 252, 287, 302, 305,
310, 314, 321, 331, 343,
• 369 ff.
Dreizahl der 372.
relativeund absolate 252, 282.
Kilwardby Robert 185 ff. ,
Konrad von Halberstadt 201.
Lamarre Wilhelm 189 f.
Lambert von Auxerre 25 ff.
Lessines Aegidius von 195 f. ,.
Liber de causis 8 f. '|,' 1 i ,i"
Lincoln Robert von 85 ff., 121.
locatis propositio 129, 253, 395.
Logik adniinicutatn-a 258, 274. ',, i, . .
alte u. neue 4, 26, 206, 276.
byzantinische 10 ff., 129 ff., 224 ff.,
379 ff. , , , ;
docms et utens 204 f., 258, 277,
298, 320,: , L , . ,
formalis 239. ;;• ! i,,
incerlitudinatis 249.
natürtiche 122.
praktische 122, 313, 320, 330.
Lullas Raiinundus 145 ff.
Marcus v. Beoevento 330.
Miirsilius v. Padua 273.
muteria parUcularis 355- ,,I !
. ' ^tgnota 115. , !
Mayro)t Francis,cus 283 ff.
medii inventio 105, 119, 154, 256.
MeworiaUVerse 13 ff., 27, 41, 43 f., 46,
48 f., 1J7, 252 ff., 305.
mentatis 286, 307, 315, 339, 362.
Middleton Richard von 235 ff.
modal, s. Syllogismus u. Ürtheil.
moderni 255, 299, 302.
mpdi indireeti 255, 398 f.
modus adveibiatis u„ nommutis 14, 130.
intelligendi 215 f,
intrinsecus 286, 289, 296.
procedendi 109, ,266. , ,
sciendi 121, 204, 239 f., 258 f.,
277, 313 ff., 319, t ,„'":,!„i
siijnificandi 215 f., 234.
Moses Ben Nachman 1 56. . : ,
motio infe//e«fus, 268. „,,.ii
multiplkabite lÖO.I , ..
Murbeka 5, , :.,, , , , ,;t
Natalis Herveus, 264 ff. . .., i ,
natura formalis 106C '.,'.-,/ ,
»« 24. .h.';" iv.'t
Neapel Johannes von 274. , .:
necessarium 14, 22, 44, 132;. . . ,
ntfies$itas dtmtnut« 232. „..i., ,
Negation att.j'-s. ,,"-i.Üi i.m "
neuter 21, 64, 384.
nihit 64.
uist 23, 390.
Nominalismus u. Realismus 99, 344 f.
non 22.
nofttta obiectiva 323.
nullas 21, 63 f., 383.
numerositae essentiae 269.
obiective— subiective 208, 249, 251, 279,
285, 292, 295, 302, 336 f., 357.
obiigatoria 143 f., 155, 306, 419.
Occam Wilhelm 327 ff.
oeeasionaliter 211, 278.
Olivier Brito 201.
omnts 20, 61 ff, 136, 225, 252, 383.
opinabititer 59.
opinor, opinafum 131, 231, 380, 395,
407 f.
opus rationis 313, 320, 331.
Padua Marsilius von 273.
Pal ud anus Petrus 311 f.
Paris Johannes von 200.
passio 107, 232, 261, 369.
animae 335, 338.
inlentionalis 211.
Peccam Johannes 188.
perfectiones diversae 272.
perseitas 232.
persona 291, 293. ""
Petrus v. Abano 243.
,-i Anreolus y. Verberia 319 ff.
v. Auvergne 238 ff. , ..
Hispanus 33 ff.
Paladanus 311 f.
Piatonismus 125, 191, 283.
plaralitas formarum 188 f., 194, 199 f.,
221 ff., 238, 242, 245 f., 263, 271,
281, 287, 326 f., 361.,';, ,
Porphyrius s. Isagoge.
Porretanus s. Gilbertus.
possibite s. impossibite.
postpraedicamenta 103.
Pourcain Durand von 292 ff. ', .
praedicabite 46.
praedicabititas 192.
praedicando s. c aus and u.
praedicatum 368.
primum 107.
praemissa 48.
praeter 21, 69, 390.
Präteritum 56, 135, 385, 393, 401, 418.
princtptum identitatis 287 f., 307, 315.
i; - individuationis 97, 115, 119,
128, 184 f., 18,9, 194, 198,
200,217 ff., 237, 240, 243 f.,
251, 262, 269 ff., 280 f.,
286 f., 295 f., 304, 309,312,
317 f., 326, 353 ff., 359 f.
intraneum et extraneum 270.
Prohibitiv-Sätze 396.
Register. 425
promitto 133 f., 376.
propositio s. enuntiatio u. Urtheil.
causalis, temporalis, localis, rationalis
129, 253, 395.
mentalis 339.
proprium s. Isagoge.
Psellas 10 fl.
Pseudo-Thomas 118 f., 244 ff.
qualistibet 20, 66, 72.
qualitas animae 334, 337 ff.
substantialis 100.
quandeitas 371.
quantus 53.
quantustibet 20, 66, 72.
gut 53, 226, 387.
quidam 253. ' . . !
quidditas 88, 95, 100, 289, 310.
gui/ifte/ 383. ...
quin 23.
quiqueliquique 180. . .
quotiescunque 66.
Radulph Brito 241 f.
Raimundus Lullns 145 ff.
ratio universalitatis 207.
ratiocinalis — realis 203, 331, 351.
propositio 129, 253.
Ravanis Jacobbs de 201,,
realis s. ratiocinalis.
— sermocinalis 79, 91, 122, 331.
Realismus s. Nominalismus,
redüplicativ 70, 137, 226, 228, 256, 290,
388, 393.
Syllogismus 408 f. ; i ,
referre 260. , !'
reflexio 111,191, 213, 275, 280, 302,
346.: r ' ', •i./
relatio 32, 53 ff.
Relativa 53 ff., 226, 379, 386. ;:
relative Kategorieu 252, 282." , i'/
repraesentando 235. i
repraesentantia 308. •
rcpraesentatia 315. . . , .
res de re non praedicalae 248, 298, 303,
340.
rationis 338. , ' ,•/ i ' .'
secundae intentionis 248, 298, 303.
universatis 316, 338, 350 f.
— vox 206;
respectus 247, 285, 290.
restrictio 19, 31, 56, 58 ff., 83, 131, 136,
186, 227, 232, 382.
Richard Clapwel 199.
v. Middletou 235 ff.
Robert Capito 85 ff., 121.
Kilwardby 185 ff.
Roger Baco 120 ff.
scio, cognosco 226, 231, 395, 408.
Scotus Duns 202 ff.
secundo intellocta 109.
secundum quod 70, 137.
Prantl, Gesch. III.
sensus compositus et divisus 130 f., 152,
226, 230 f., 385 f., 394 ff., 401 ff,
414.
sermo 104, 149, 331, 339.
sermocinalis s. reatis.
Shyreswood Wilhelm 10 ff.
si 23, 138.
Siger von Brabant 234 f.
signabititas passiva 324.
signatum s. exercitum.
significatio 17, 31, 51, 83, 124, 215, 234,
298, 315, 320, 341, 368.
significatum 374.
signum rei 338 ff, 348.
Simeon Ben Jochai 156.
simititudo 100, 237, 260 f., 268, 276,
302, 335, 338 f.
simulacrum 336.
singularis 348, 365.
singuli 225. ,
sive 24.
sotus 21, 232. «
Sophistici Elonchi s. Etenchi.
species s. Isagoge.
acquisita 211.
informans 210, 214, 260.
inteltiuibitis 111, 113, 210 ff.,
237, 246, 248, 251, 261,
265 ff., 276,279 f., 285,294,
307,312, 316, 323 f., 335 f.,
357.
repraesentans 335.
sensibilis 294. ...'„
singularis et universatis 126.
specificative 137. , ,
spondeo 133. •
Stephan Tempier 1 84 f.
Stipulation 301, 352, 376.
subiective s. obiective. -
subiectum 368.
subsiitentia — substantia 291, 310.
substanüate 103.
substantialitas singularis 218.
substratum 325.
sui, sibi, se 53.
Summutae 25, 225. ,
Superlativ 71.
suppostfio 17 f., 31 , 51 ff, 83, 131 ff.,
186, 332, 334, 337 f., 342 f., 345,
351 ff, 363, 370, 373 ff, 380,
382 f
supposifum'209, 241, 285, 291, 293, 365.
Syllogismus 15 f., 29 f., 48 f. , 84, 227,
230 f., 253 ff, 397 ff.
conversivus 254.
conversus 106.
exceptiver 409.
exclusiver 409.
exponibler 408 f.
expositorius 142, 231, 400.
27**
426
Syllogismus Figuren Combination der 105,
,! ! '', . 397. ,., •
vierte 30, 106, 231,
•' !264i 397.
hypothetischer 1 17,231, 256,
409.
- modaler 231, 401 ff.
Modi theophrastische 48,
105 f, 255.
reduplicativer 408 f.
syhcategoreumata 12 , 19 ff., 67 ff., 83,
89, 117, 224, 341, 363 f.
synolon 97, 217.
synonym 93, 103, 365.
tabula rasa 261, 281. ' '
talis 53.
tamen 21.
tanlum 68. ," '
Tempier Stephan 184 f.
temporalis propositio 129, 253.
tendere 265, 321.
ter 133. «
terminatio 265.
Terministen 181, 344.
terminorum proprietates 17 ff., 31 ff.,50ff.,
82 f., 132 ff., 153.
terminus 150, 344, 347, 351 f., 362 ff.
conceptus 362.
discretus 142, 229, 348.
• 1 i ,•' mentalis 362.
transcendens 106, 254.
universalis 332.
vocalis 362.' '
theophrastische Schlassmodi 48, 105 f.,
255.
Thomas von Aquino 107 ff.
Psendo-118f.,244ff.
Docking 201. "I"" " v''
Topik 16, 30, 50, 84, 107, 155, 412,
418. -"i't- '
totus 20, 65', 72, 369.
transcendentia 245, 257, 286, 289, 310.
Tiilia Bernhard von 196.
Triumphus Augustinus 274 ff.
ubeitas 371.
Uebersetzungen aus d. Griechischen u.
Arabischen 3 ff. ;' ' 'V
Umkehrung s. Urtheil. • 1 ,;
i | ;'. ,.l ' I !: ..! v: :. . : ,: .; !•
.! 1 '!.
•,'.:,•I:'. .!I.' ,!.I .:,': . , ..
.ti i'ik: , ii : • , . ' |• :
unitas communitatis 267:. -i
formae s. formae. - :
signata 218.
universalo 46, -'
aeeidit 110.
naturalo 345.
Universalien 76,79 f., 87 f., 93ff., 109 ff.,
124 ff., 182, 192 f., 207 ff., 234 ff,
239 f., 246 ff., 250 f., 260 ff., 266,
278 ff., 284 ff., 293 ff, 31 1 , 316
318, 325 f., 343 ff.. 365 f.
universalitas 100, 110, 285, 293.
univocum 46, 93, 103, 365.
unura 370. .-'' ,", -
Urtheil 12 ff., 27 f., 42 ff., 81 fl., 103 f..
117, 152, 224 ff., 252, 282
,'H- 379^,
Aequipollenz 13, 28, 43, 82, 104,
253, 415 f.
conditionales 104. "
copulatives 104.
disjunctives 104.
hypothetisches 13, 27, 43, 82,
117, 129 f., 152, 253, 380,
. 395 ff
modales 13 f., 28, 44, 82, 104 f.,
117, 130 ff., 152, 227, 230,
253 f., 282, 306, 380 £., 385 ff.,
.' 394ff.,414, 416, 419.
singuläres 390, 418.
"S Uuikehrung 15, 27, 43, 82, 152,
228 f., 254, 392 ff.
ut 137. .' 'h!• : '',..'.
uterque 21, 64, 383 f. .'!i!. 'm
iel 24: ,i',"': , . Ü.'.ltl
Verberia Petrus Aureolus von 31 & ff.
verbum mentate 307, 315t ' '"•
veritas 280, 318. . I , ,I'i,...
Verse s. Memorial. . ' ' ,
verum, falsum 14, 44, 380.
Vincenz von Beauvais 77 ff.
vox expressiva conceptus 3191 ,"
i• — res 206, 340. 1 " ' »
Walter Burleigh 297 ff. .'.U:
Wilhelm von Auvergne TS ff. i
Lamarre 189 f.
Occam 327 ff. ,
Shyreswood 10 ff.
Druck von C.'P. Melzcr in Leipzig.
. V 11 — ,' '!
J' ii. : ü T"' "
,;i i; n. - . .,
,1 iiii|i r,ifii
! .• .'i.'.Mwi •,
1 . ;i . '