GESCHICHTE

DER

LOGIK

IM

ABENDLANDE.

VON

Dr. CARL PRANTL,

PROFESSOR AN DER UNIVERSITÄT ÜND MITGLIED DER AKADEMIE ZU MÜNCHEN.

DRITTER BAND.

LEIPZIG,

VERLAG VON S. HIRZEL.

'1867.

sr' v\m ei /. k a ii /. ;i m ^

ZÜ7

.,-.-''.I 'Jk '.i| iii'. " 'i'" ini'J" " " ' in 'i'i i iIi

•; , / .i 'Mil!,."

,j a ii i ti .-ii / ii a j 'i .i |

,hi' //,"' ! .!

, .' , i •• ' . ": .': , ' •, i ' , i ' : •:: "'.i ,M'i'-.i'- j . ! i i'i,. , ; , i iri ''i !' '

'i • i .' ii'i !i '. : ' i - ! - - : ,'A '. i .\ii,, ., I ,iiii'i -i. i ,,'.'/ iuii'l

iii ! !,.:: ' .' M '.' "..,' | i't ' '| , " " i i'' ii i. , : It 'ii'i .[ i: -''.'! .ii'il. !M7/

.'i'.- lilV-TW . ' ' ' ' . . i • ,' '' i! i - in! ü •' 1 ' ' 1 1 !|•i' 'i!i ' 1 ' ' ' , ' : |' 'H

iir.M'i •'!'!! ii'it'l: uh'l 'i-'l i'ii'i.'/ uii. !n! ,l'i,ir,i! r.'.li i

in.'' : ' ' : t , f i . ' i' : .,i '.i , ':. i./ •I "iii irIli . 't\ .:: i:!.••':| ii\ !Iiiiiu' "'fl ,!."•i

'., ......r!.,r.- i/ !n !,v,/,:; ,-,.'.. ii ,: '.i ,/ .[', ' ii" -,! i'-H !i , H

:., ,v i,,,..!:'i, VORWORT. i :'!I-" "i:"••.'"i'M

ii ;i: in •i'i'l'!it..ii i'! ,'-!.':' .! i:i,h- i i • T- ' i t i'i'i iiil n ', iii i! ! i'- v'ii ü. .-ii 'i .,

' , "i ,•!!'! ,;, i " i ! .iiii'i 'ii 'i.; -i ,! ii! ,i ! i'iii'i'-i'ÖMH! I1 i ii'i ,' ,- 'i.:'

Seit dem Erscheinen dta iweiteü Bandes' ist Wahl eine längere Zeit,

als mir selbst und Vielleicht' aiich deb Publicum' iieb^war,' verflossen, bis

nunmehr allerdings noch nicht ' der SchlUss1 des Ganzen; sondern ftbr die

gegenwärtige Fortsetzung hervortreten ' konflte.! Die Entschuldigung y -auf

welche ich hiefür Anspruch '«tachen möchte', wird der billig . denkende

Leser darin finden,' 'dass' feine! derartige !Ai*eit bei der erdrückenden Masse

des Materiales unmöglich rasch fortschreiten kann, wen»' sie'-nicht 'iri^s»lcher

Weise gerathen soll, dass über ku^z pd^, lang, ejn anderer, Forscher

sichj wieder fldie .jnemliche Aufgabe stecken müsste. Nothwendig musste

ich' das Ziel im Auge haben, die ganze Untersuchung, deren Schwierig

keit hauptsächlich in der fast unglaublichen Menge ihrer Gegenstände liegt,

möglichst zu einem wissenschaftlichen Abschlusse zu bringen, soweit

wenigstens unsere gegenwärtig erreichbare Kenntniss dieses ganzen Litteraturzweiges

diess verstattet.

Ohne den Vorwurf der Unbescheidenheit befürchten zu müssen, darf

ich wohl sagen, dass ich eine Entdeckungsreise in bisher fast unbekannte

Gegenden der Litteratur unternommen habe; und dass keine dergleichen

Bedenken, wie sie bei manchen Reise-Berichten betreffs der Wahrheit des

Erzählten auftauchen können, etwa auch hier Platz greifen möchten, dafür

glaube ich mit ängstlicher Gewissenhaftigkeit durch den sicher nirgends

fehlenden Quellen-Nachweis gesorgt zu haben.

Aber sowie ich Grund zu der Meinung habe, dass mir aus dem

Umkreise des gedruckten Materiales wohl nichts Wesentliches entgangen

sein dürfte, ebensosehr kann durch dasjenige, was gegenwärtig noch in

Handschriften verborgen liegt, nicht nur manche wünschenswerte Berei

IV Vorwort.

cherung oder Ergänzung meiner Forschung sich ergeben , sondern mög

licher Weise auch das eine oder andere Ergebniss derselben umgestossen

werden. Dass ich die gelehrten Genossen meiner Studien hiemit nur

bitten kann, nach diesen beiden Seiten sich zu bethätigen, versteht sich

von selbst. Herr S. Barach hat aus Wiener Handschriften eine ergän

zende Bestätigung zu meinem zweiten Bande veröffentlicht; die Bibliotheken

Frankreichs und Englands würden ohne Zweifel noch viele Veranlassung zu

Demjenigen darbieten, was| 'mij- 'ita /rfteresb* der geschichtlichen Wahrheit

als wünschenswerth und erforderlich erscheint. Blosse Behauptungen aber,

wie sie z. B. ein französischer Gelehrter gegen einen principiellen Punkt

meiner Untersuchungen ;gekehrti hat, (s«S. 18),, dienen inicht dazu, die

Wissenschaft, in: solch .Schwierigen Fragen i,zui fördern. t„u,. . ,,

Dass ich mit,, der , Fortsetzung und.'schliesslichen Erledigung, des. Gesammt-

UmkreiSes. meines Themas ; unablässig beschäftigt; bin, bedarf keiner

weitern Betheuerung. Ich habe mir einmal diese Lebensaufgabe gestellt

undl'kann, nur hoffen, dass mich, die Kraft zur Vollendung des Ganzen

nicht verlassen möge. . :::!,.,! mli ' ii;'.-!i"! ,!-, !•I:!•, .i i.m wir.K '•''•,

" ,«ta1i*iI,',toi •Beton** 't8*6;'",,. "i" "i."«'..- -„'„" t"!.

, ut;i iT.VtlJiYi i'| M'i l'''il- ,,:'ii!iii ' '«.'"li, ! | || ji'ii ,

, C. Prantl.

i '/,.•"' ,'i'i' li . iii 1,!,' | " . , ii!, ii „!i.,, • ''/. .'' , ,.,' -., ' '; "

' iii i . ! 'ynV ii'! liiMiii.;-, '' i-„! ' ." :i il-.i!' ii.-'.!i'iil :. .J

I•'. .ii'i.'iii! u\. 'i-. !"!ih'.I/. '' il Mlllsil'i'ii'i r: // iii i'' |' ''' ...,'

. i.,ii".j '"''iii "iiiIii i'i/l iii il.l'ii'H t'i ;itii://ii : '-i ' ,'i -.i',l. "

. I i! Ii !.• i , i' i'' '/ '.I!. i

Iik'i — i1"i i'' xi|iItiii!'i'! |i-'iJ'i i',i'iiI',s- '.l : ! .••!i 'lm //'iii ' if'' —i-'i'

„|'im,.! , lim l-i,'l |'ii!-h' iii "'i'ii„"jiiii.l'i'ili!i: i .iii", il.i --ii!, .'. !ii.,'/ ii ,i

ii .i i. 1 !i •kii'i.! — i:i ' , ': i ' . ''! iwl ii'iiiiiiiiiii l'iti'i' iiitM fi'.. H"f|vi' ''

!i 'uIi.'/t I'! ,"-iii.,! ii'ii-i iii 'iM -• i- : 'M ii " i''i i' |' '1 i'"! ii' 'ii " ii'iJii'. "1

•' '!':!' . , iiil'"iii! H'ili'i i" .h.i'i ciiil il'iiii, i.//!'i . ii , ' ' 1 ' ' ' V i | , i | I -' I | ! ! i' '. ii'iltilii '\

•Mi't^'iih i'iil'H- ii',J, ,!'iiuli ii'i.l'iii'lr.ilii'" -i /i'iit i'''! iii i - !hii il'ii 'ii'iii.

.ii'iiloil tiv l'.iti,-": -i'i/iihi.i' ü'i'l'iiin iii!,..,i!,!i.

iin' .ii' ' - ii - .' '!,. ! . iiiiiii 'i !f fi!i l.iiinll il ii 'i:ik'' ''!/

'" ' .. . m! 'ili.i". ' // . |ii hu liliiv/ ''i!i;fi'ilr,lf iiit/l'iinliu ''i!i •,. u.'- ,

'"Mi ii ii. ti.: f'i'; ,' ," .'i'jiicijvK' il'vniii iiii'.A iil'i'"'!i'iiI'i ..!i:;!, ,'i.-

.'it'M .-ii •' , in : i-iiii ''!'ü'. '1 um !ii i|it . |"'iil |M" iiiil i'i ' ml'li iil i''' :,, H

; 'ii ii. ii: i

: ., •,.'.! ...,.a

i . . . . , '.i n -i,'. ,,a .in//

r,^ ÜBERSICHT DES INHALTES. ' ,

• „ . . ; .... ii . ii i ••' . i ii'mT . i ., ii •i•

1 . ' " Seite

XVII. Abschnitt. Erstes Auftreten des byzantini- i

sehen, aristotelischen und arabischen

Stoffes im lateinischen Abendlande . .' ' . ' i'—-144

Wiedererwachen des Alterthumes in Bezug auf Philosophie ...

Uebersetzungen aristotelischer und arabischer Schriften 3. Alte

und neue. Logik 4. Antoli, Johannes Basingstokes, Heinrich von ^ f-f

Brabant '5. David von DInant und Amalric von Ben, Balduin 6.

Das 'Buch De causis 8. Die Macht des neuen Stoffes 9. ''' ' '

Die byzantinische Logik des Psellas; ihr ältester lateinischer . ''

Bearbeiter Wilhelm Shyreswood 10.' Die lateinischen Memorial'- ' i '

Verse 13: : Die Lehre 'von proprietates terminarian 17. Die syn-"''' "

categoreumata 19. Lambert von Auxerre als zweiter Vertreter "! ! , ,

dieser Logik 25. Petrus Hispanus nur Uebersetzer 34. Druckt' -i'l

ausgaben seiner Summulae 35. Inhalt derselben 41. Proprietates

terminorums suppositio 51, ampliatio, restrictio 56> 'appellatio'ffl',ut

restrictio 58, distributio 60. Exponibitia 67. Lürikeh in der Gejil ' -:" ,'

schichte der Logik 74i iu: i : '' •i-f/ ,' r vitf

Die aristotelisch-arabische Logik 74. Alexander Alesius; W11-. - "•.

heim von Auvergne 75. Viricenz v. Beauvais 77 ; die Univers!alien

79', 'die . Kategorien und deren Ergänzung aus : Gilbertus i. " - 1

Porretanus 81) beim Urtheile spätere Interpolationen 82, «SjW-i !.•' i

logistik 84. "Robert Capito von Lincoln 85. ' i -iiI ! . ! 1 M . i

Albertos' Magnus, umfassender Stoff- Lieferant und unverstän

diger Compilator 89; Stellang der Logik 91; widerspruchsvolle' ! -«"i

Aeussernngen über die Universalien 93; die Einheit der: Wesens-i' 'i'*"

form und das Princip der Individuation 97; die Isagoge 100; '!

die Kategorien und Gilbertus Porretanus 102; das Urtbeil' 103^ - ' !

die Analytiken 105; die Topik und Sophistik 107. Thomas von

Aquino, abhängig von Albert 107; gleichfalls Widersprüche in

Auffassung der Universalien 109 ; Princip der Individuation 115 ;

De ente et essentia, Kategorien, ' Urthell lttö'; zweite Anälytik, ' •

Sophistik 11'8. Pseudo-Thomas 118. Bonaventura 119. Roger

Baco 120 ; seine angebliche Werthschätzung tler Erfahrung' 123; :

Mystik in der'Univefeallenffage 125. " iil '/'m ! ..ii. -tu ':.' .I

. - • ii' ! i l'i ! .•

.. .i • i ' !

VI Uebersicht des Inhaltes.

Seite

Allmälige Erweiterungen der byzantinischen Logik durch den

fortgesetzten Schulbetrieb (die Autoren nicht näher bekannt) 129;

zunächst beim hypothetischen und modalen Urtheile 130; so

dann bei den proprietates terminorum 132; hauptsächlich aber

Entstehung der Lehre von den Consequentiae 137; teise Spuren

der späteren Obligatoria 143.

XVIII. Abschnitt. Raimundus Lullus 145—177

Isolirte Stellang desselben 145. Seine zahlreichen Schriften 146.

Geringschätzung der gewölinlichen Logik 149; dennoch Bearbei

tungen derselben auf byzantinischer Grundlage 150. Seine Ars

magna 155; ob dieselbe auf kabbalistischer Quelle beruhe 155.

Das Alphabetum 157; die Figurae 158; die prinüpia und regulae

162; die Tabula generalis 163; die1 weiteren Manipulationen 166; '/ If V /

die applicatio 169; die Technik, der Anwendung deri Igrossep i :I , ,,

Kunst 171; die, Encyelopädie -der, .Wissenschaften ' 172, Ml:ii:'r'

Nova logiia als Mittelding zwischen der gewöhnlichen Logik

und der' Ars magna 1751 filh catilönisches fcompendium 1761""'""

.'!/ , " .'|' ' •,: i i.h-i. '. ' , :- r.i-I .. i iiiiM'i-.n.f . !

XIX. Abschhitt.' Ailmälige Fojniulirüng verschieß' ! '"J

dener Partei-Ansichten, . ^ . . , ,,,17,81— 420

Wirkung der gesammten neuen ' Stoff - Zulfubr! 178. Schult-

Unterricht ; Heinrich vön; Andly il80.. ! Die bunte Parteispaltüngj i'i vifl

welche weder durch „Nominalismus und Realismus»' noch' idurich • i ,7

„Thomismus und Scatismus'fn ausgedrückt , werden kann ' 181. ' "^"'

Die arabisch« Dreii-Stellatfg : der .Universalien ante rent; In r», ,,.,..,,. u

post rem bei sämmtllchen Autoren 182. Kein Piatonismus, nur ! , --iii,

die Auclorität aristotelisch -arabischer . Stellen und des byzan-w w ,v.

tinischen: Terminus ,183j ! .TU v.v.v , , 1 .|ül "'.,. ,,• ,t i:. mi-uU-i,

Der erste Anstoss der Streitigkeiten im principmm . individkiai-: '•'iihtionis,

Stephan Templer 184, nod gleichzeitig in . : der 'unitas 'i|l

formae, Robert iKilwardhy 185. Johannes Peccam, 188. i Wilhelm, nl !

Lamarre 189. Heinrich GötbalB von Gefct,,, ein Muster derl,Un«T inil

klarheit 1-90. Vertheidiger . da* Thomas: Aegidius, v«b Lessines.i -i - . !

195, Bernhard von Trilia, Gottfried von Fontaines!196; :dasih-iv..l

Defensorium fratris Thomae des Johannes . PariSiensis 200. T-hot-i.il/

mas Docking, Olivier Brita , Ja«dbus de RävanisI Konrad- voni r '',

Halberstadt 201 1 ' H . '„,:! , i', : |.l: „-i: i ..i' ,-' ..,„.,....-.,.,,

Duns Scotus; seine; iSchriften 202. Stellung! und Aufgabe der: im i;

Logik 203. Conceptualismus206. Die üniversallen' in den Dingen.» P,

und formell im Denken 207; intentto prima und secuuda 208} i/. '.i t ,

die speeies intelligitHlis 210;i modus significandi 2\b. Das Princip.iiiH;./

der IndiViduatioay haeeäeitab, entUas! posUlvw 217. /*'or»wJifa/««^-r,'!iii/

Identität und Nicht-Identität 220. " i Pturalihis fo rmanm , 221 ; un-, : ii '. v:

tensio et remistib i formae 223.' ! Is.agolge 223; Kategorien,.. (IflhtlLhl.p>

224; Anfnahme bylzähtiaischen Stoffes: 235 ( Kritik der,, gewöhu-| "-i.•|!

liehen Lehre über die Umkehrungi der Urtheile 228; iSyltogjS- Jii-/f

Uebersieht des Inhaltes. VII

mus mit Beziehung byzantinischer Tradition 230; zweite Ana- •• "' '

lytik, Sopbistik 232.. .. i a - .iili; i i« ' .. i... "v. „";, i

Steigerung der Partei- Unterschiede 232.- Dominikaner und

Franziskaner 233. , Zunächst Gradabstufungen eines Ueberge-' ,

wichtes der scotistischen Lehre. Siger von Brabant im Anfange

seines Auftretens Scotist 234; Richard von Middleton gegen ei-- .'i

nige Annahmen des Scotus und jedenfalls gegen Uebertreibungeft '

des Scotismus polemisirend 235; Petrus von Auvergne mit.isco^

tistischen Ergänzungen zum Thomismus 238; Alesander von !

Alessandria in engerem Anschlnsse an Scotus 240, sowie in

gleicher 'Oenkweise wahrscheinlich auch Gerhard von Bologna ' i"

und Radulph ' Brito 241. Dann hingegen manigfaltiges Ueber-*

wiegen .des Thomismus: Petras von Abano 243;' mehrere ' uns' / : wx

unbekannte Autoren, deren Schriften später für Erzeugnisse des "'i "V'"

Thomas seihst gehalten wurden 244 ; ein solcher Pseudo-Thomasl

auch der Verfasser einer Summa tötüts togicae, nicht unwichtig "li."iw

betreffs i der Syllogjstik 250; Aegidius Romanus 'naariebe iscötWj '""''•.i

stischc Elemente. beimischend 257, besonders im der specied itt-'t'l ""^

telligibitis ,260r: im Princip der Individuation 262 ,i «od' ! in. der %iit"

unitas formae. 263. i. - ...i • , I , -l"u.vi.l . iriiiii- fM " ! r'l' jv.iti .i

Fortsetzungen dieser Richtungen iwt abermatigen Variationen :

Herveus Natalis, zwischen Thümäsi: und Scotus stehend in : d«»! '"

Frage über intmtio 264, sowie über di«i Universalien 267y hin-" ,'."'',

gegen etwas näher dem Thomismus im Princip der Individuation « i ,

und in der: unitos formae 269. Johannes «od Jandun in einiger .'..uii

Hinneigung zu Halb-Scotisten 273. Johannes von Neapel 274i ' , '!

Augustinus Triümphus vou Ancona, betreffs der intentio Anhänger " , '.

des Thomismus 274. Antonius Andreas Vorkämpfer desScotisn • .'

mus, jedoch mit. einigen thomtstischen Modificationeh 278. . '!, v. i.i.it-..:

Hierauf mehrere Autoren, deren jeder einzelne für sieb gleich-' !i'..i|i!

sam eine Partti repräsentirt: Franciscus. Mayron, wohl scotistischj ':i , ' 'I

aber mit isirieiiinur durch die allgemeine Zeitströmung gehemmteri •..'|.•

Richtungi .^um Piatonismus 283, zugleich der erste mittelalteivi mi

liehe Vertreter des Princips der Identität und des Widerspruches .iriil...I

287, und Bearbeiter. der formalitates 288. Durand' von Pourcain, , "

polemisch gegen Scotus und gege». Jhatnas.laeiue eigenen Wege .'in. ',,"l

gehend in Auffassung des ens rationis und des abstrahirenden

Denkens 292, sowie dem Scotus sich nähernd im Princip der

Individuation 295. Walter Burleigh, der Vertreter einer ganz

eigenthümlichen Gleichberechtigung des aristotelischen Conceptualismus

und des realistischen Piatonismus 297. Armand von

Beauvoir, einen ähnlichen Dualismus, besonders betreffs der in

tentio , auf thomistischer Grundlage durchführend 306. Petrus

Paladanus, in den Universalien Halbthomist, im Princip der In

dividuation Scotist, in der unitas formae Tbomist 311. Johannes

Gratiadei von Ascoli, ein bis zur realistischen Uebertreibung des

Scotismus fortschreitender Halbthomist 313. Johannes Bacontborp,

halbthomistis'cher Objectivismus 318. Petrus Aureolus,

Uebersichl des Inhaltes.

durch Polemik gegen Thomas und gegen Scotus auf einen ver

mittelnden Standpunkt geführt 319; seine Betonung der vox expressiva

conceptus 319, sein Conceptualismus und doch Bekam- , '

pfung der species intelligibitis 320, scotistisches Princip def' '' !

Individuation und thomistische unitas formae 326.

Wilhelm Occam,. bisher durch theologisirende Geschichtschrei- ," ,

bung entstellt 327 ; seine Schriften 329. Die Logik eine prak- .

tische Disciplin 330 ; dabei aristotelischer Empirismus 332.

Letzter Grund der actus intelligendi 335; psychische Gebilde1' • ' ii

(fictum, idotum, simulacrum) den Objecten schlechthin adäquat .-'|i

336. Eben hiedurch aber ein Schwanken zwischen Subjeetivismus ••' .; ':

und Objectivismus 337. Der actus intelligendi ein inneres Urtheil' •' i""

339; Verhältniss des Wortausdruckes zum inneren Vorgange 340. " • .^

Impositio prima und secunda, sowie intentio prima und secunda ' .

341. Die" Universalien 343; nicht „INominaiist", sondern ,;Ter--' i

minist" 344. . Abstrahlende Thätigkeit 346, ausgedrückt im " , -

minus 347 ; hiemit Uebergewicht des Urtheiles 349. Kritik der '• ' ' 'i

Ansichten Anderer über die Universalien 349, besonders des d-i-.i-

Scotus 354., In der eigenen Auffassung betreffs der objectiven .v^''

Geltung der Universalien abermals ein Schwanken 358. Das" ,

Princip der .Individuation 859.: Die umtat fwmoe 361. "vi' n" 1

Occam'« Compendium der Logik 361. Die Lehre vom terminus ii'.".tl

362. Die Untversalien 365. Definition und Besehreibung 366; '' ' |

anderweitige Zusätze 368.^ Die: Kategorien 369; ursprüngliche' " i« '»

Dreizahl derselben . 372. Die Lehre von der suppositio 373. ! ''"

Das Urtheit auf byzantinischer Grundlage 379; Eintheilangen , iu..iti

desselben 380«, die Negation 381 ; die Wahrheit der Urtheile 382 j

das modale Urtheit 385; die exponiblen Urtbeile 386; die Um- ' . "''

kebrung der Unheile 392, besonders der modalen 394; das 1 , 'i,'"

hypothetische Urtheil 396. Die Argumentation 397; der ka- :

tegorische Syllogismus 397.; die modalen Schlüsse 401; '*•"' ' '"

expoüiblen Schlüsse 408. Die zweite Analytik 409; die Defi'- " '

nition 410ji Die iLehre von Consequentiae 411, wobei die Aecjui- , " . ., "•'

pollenz und. Entgegensetzung der Urtheile 415» Die Topik 418, ' •i'!•'•

die Induction 418. Obligatoria und lnsolabitia (spätere Interpolationen)

i419. Die Sophistik 420. i i!i-"hi:• i!

i, .i i, ,'iii! ,i iil '.-i'i m' i i. . ' ' .'/ .ii hu

' .ii .ii iii Vi .ii. i. i . :l

'.'ii.-, '|i ' . ' 1 '

-

„„,..... ....... , '

i !. , .i ' ..' ,', . . i'i; i,M,h.iii..|!tiut

,../ ii,/ ' r—i i.n'i 1 . '...i i.'-ii

. 1 i.... 'i , ,. , -i "'..'.! mi, ii 'ii • '• .. '.i

. ,.i ' i i .', r.'t .1 i ,i '''... | r.i' '. i ' . / '' i ..i . l'ü V!

XVII. ABSCHNITT.

ERSTES AUFTRETEN DES BYZANTINISCHEN, ARISTOTELISCHEN UND

ARABISCHEN STOFFES IM LATEINISCHEN ABENDLANDE.

Hatten die beiden vorhergehenden Abschnitte die Aufgabe, zwei

Gruppen der Litteratur zu schildern, welche vom 13. Jahrhunderte an

den Verlauf der Logik dauernd beeinflussten, — nemlich das byzanti

nische Compendium des Psellus und die das Organon betreffenden Lei

stungen der Araber —, so kann nun der geschichtliche Faden wieder

da anknüpfen , wo wir ihn am Schlusse des XIV. Abschnittes verliessen,

d. h. an der Gränzscheide des 12. und des 13. Jahrhunderts. Nur muss

selbstverständlicher Weise die allbekannte Thatsache hinzugenonimen wer

den, dass gleichzeitig mit den byzantinischen und arabischen Erzeugnissen

auch die sämmtlichen uns zugänglichen Schriften des Aristoteles und ein

grosser Theil der Commentatoren desselben dem Mittelalter kund wurden,

so dass hiemit für die Logik all dasjenige , was ich im IV. und im IX .

Abschnitte ausführlich darzustellen versuchte, nunmehr einen belangreichen

Theil der dreifachen neuen Stoff-Zufuhr ausmachte.

Aber eben bezüglich dieses letzteren Quellenkreises drängt sich eine

Bemerkung auf, welche nicht bei Seite gelassen werden kann, selbst auf

die Gefahr hin , dass es fast als lächerlich erscheinen mag , Dinge beson

ders hervorzuheben, welche ohnediess Jedermann weiss. Sowie jedoch

häufig gerade die bekanntesten Thatsachen nicht in ihrer ganzen Trag

weite erfasst werden, so kann auch wohl nicht oft genug hervorgehoben

werden, dass das sogenannte Wiedererwachen des Altertliums für Philo

sophie, Mathematik und Naturwissenschaften grösstentheils bereits im 13.

Jahrhunderte eben durch das Bekanntwerden des Aristoteles und der ara

bischen Litteratur stattfand. Und wenn auch die Geschichte der Logik

am betreffenden Orte es wahrlich nicht unterschätzen wird, dass von der

Zeit der eigentlichen Renaissance an ein frischerer naturalistischer Hauch

weht und allmälig gar viel scholastischer Plunder über Bord fällt, so ist

doch andrerseits zu bedenken, dass, — um hier von Mathematik, Chemie

und Medicin völlig abzusehen —, schon seit dem letzten Drittel des 13.

Jahrhunderts die ganze damalige gebildete Welt durch aristotelische Denk

weise geschult wurde und hiedurch hundertfältige Keime wirklicher Phi

losophie einsog.

Welch ein Unterschied gegen die früheren Jahrhunderte liegt schon

darin , dass es nunmehr nicht bloss ausschliesslich Logik gab , sondern

daneben mit gleichem Anspruche auf Beachtung jetzt auch Metaphysik,

Physik, Ethik und Politik hintraten! Allerdings war all dieses eben nur

Prantl, Gesch. HI. 1

2 XVII. Die Zufuhr neuen Stoffes.

Aristotelismus , und zwar ein bloss äusserlich aufgedrungener Aristotelismus

, welcher daher auch nicht in seiner Tiefe verstanden , ja häufigst

missverstanden und corrumpirt wurde; aber die unwillkürliche Erweite

rung des speculativen Gesichtskreises , welche aus der Beschäftigung mit

den aristotelischen Schriften floss, ist für die Geschichte der „Philosophie"

jedenfalls von höherem Werthe, als all jener augustinisch-christliclie Platonismus,

welcher vorher cursirt hatte. Und sicher wäre beim Wieder

erwachen des Alterthumes in der wuchtigen Masse des durch Neuheit

reizenden Stoffes der speculative Sinn ertrunken oder hätte einer hoden

losen platonischen Mystik den Platz geräumt, wenn nicht mit so grosser

Zähigkeit zwei Jahrhunderte hindurch die Disciplinirung des Denkens sich

durch aristotelische Leetüre festgewurzelt hätte.

So müssen wir es allerdings als einen Fortschritt begrüssen, dass aristo

telischer und aristoteliseh-arabischer Stoff zugeführt wurde ; aber es ist da

mit noch beileibe nicht gesagt, dass es in dieser zweiten Hälfte des Mittelalters

etwa irgend einen „Philosophen" gegeben habe. Denn eine gänzliche Abhän

gigkeit von der äusserlichen Stoff-Zufuhr ist und bleibt noch auf Jahrhun

derte hin der eigentliche Grundton, und zwischen den zahlreichen Autoren,

welche ja sämmtlich ohne Ausnahme nur von fremdem Fette zehren, ist

einzig darin ein Unterschied bemerkbar, dass die Einen schwachköpfig,

wie z. B. Albertus Magnus und Thomas von Aquin, in gedankenloser

Auctoritäts-Sucht die verschiedenartigsten Stücke des fremden Gutes zu

sammenraffen, hingegen Andere, wie z. B. Duns Scotus, Occam und Marsilius,

wenigstens scharfsinniger den dargebotenen Stoff beim Worte zu

nehmen und folgerichtig auszubeuten verstehen. Dass aber, abgesehen

von solchen Gradabstufungen, Alle nur am Gängelbande des zugeführten

Materiales wandelten, erhellt schlagend schon aus dem Unistande, dass

es in dieser zweiten Hälfte des Mittelalters keinen einzigen reinen Platoniker

gibt (das Zeugniss eines Zeitgenossen hiefür s. unten Anm. 571),

wahrend uns noch im 12. Jahrb. mancher entschiedene Piatonismus be

gegnet war. So mächtig, ja erdrückend, wirkte jetzt die Auctorität des

mit Einem Schlage eröffneten aristotelischen Stoffes, dass es erst der

Auctorität einer abermaligen Stoff- Zufuhr bedurfte, um zur Zeit der

Renaissance durch die florentinische Akademie den Piatonismus neu an

zufachen.

Insofern aber neben dem aristotelischen und arabischen Quellenkreise

auch der byzantinische Stoff in seinen Wirkungen zu verfolgen ist, so

wird man wohl glauben, derselbe gehöre bloss der Litteratur der Schul-

Bücher an und habe mit dem arabischen Aristotelismus und den aus ihm

erwachsenden Controversen Nichts zu schaffen; ja durch dasjenige, was

vorläufig im gegenwärtigen Abschnitte vorgeführt werden wird , könnte

diese Annahme sogar eine Bestärkung zu finden scheinen. Aber das

später Folgende wird zeigen, dass, — was bisher Niemand wusste oder

auch nur ahnte —, jener byzantinische Unsinn sicli tief in die logische

Parteispaltung und somit in die sogenannte Philosophie jener Zeit ver

zweigte, und dass (seit Occam und seinen Anhängern) die Kenntniss

des byzantinischen Materiales der einzige Schlüssel sei, durch welchen

die oft beklagte Unverständlichkeit mancher Schriften und einzelner Stellen

allein gelöst werden kann.

XVII. Die Uebersetzungen. 3

Doch ich will nicht weiter vorgreifen, sondern in Fortsetzung mei

nes bisherigen Verfahrens sofort beginnen, Alles Einzelne dadurch ge

schichtlich darzustellen, dass ich es auf die Quellen zurückführe, aus

welchen es stammt.

Was nun hiemit zunächst jene äusserliche Seite der Vermittlung

betrifft, welche in blosser Uebertragung des dreifachen neuen Materiales

besteht, so wird bei dem Compendium des Psellus sich uns diese Frage

unmittelbar mit der Darstellung des Inhaltes verbinden müssen. Hingegen

bezüglich der arabischen Litteratur und der aristotelischen Werke wird es

hier genügen, nur wenige unerlässliche Bemerkungen vorauszuschicken;

denn sowie die Thätigkeit, welche im 13. Jahrhunderte sich um das

arabisch -lateinische oder griechisch -lateinische Organon des Aristoteles

drehte, überwiegend nur eine commentirende war, so besteht auch unsere

Aufgabe hauptsächlich darin, auf Grundlage der notorischen Thatsache,

dass die aristotelischen und die arabischen Schriften manigfach übersetzt

wurden, den inhaltlichen Folgen und Ergebnissen dieses erweiterten Ge

sichtskreises nachzuspüren; auch erscheint es ausserdem als unthunlich,

die Untersuchungen, welche Jourdain in seinem bekannten Werke über

die einzelnen Uebersetzer angestellt hat 1), hier etwa auszuschreiben. Somit

mag nur in Kürze daran erinnert werden, dass die betreffenden Leistungen

der Araber für das Ende des 12. oder den Anfang des 13. Jahrhunderts

den Lateinern bereits durch Gundisalvi und seinen Gehülfen J o h a n n e s

Avendeath (s. vorig. Abschn. Anm. 66) übermittelt waren, welche in

der Mitte des 12. Jahrh. Uebersetzungen angefertigt hatten2), sowie dass

der Gesammt-Complex der Werke des Aristoteles ongefähr seit 1220 — 1225

in lateinischer Uebertragung zugänglich war 3), wobei, wie Jedermann weiss,

sich Friedrich II. durch einflussreichste Förderung der aristotelischen

Litteratur die grössten Verdienste erwarb 4).

Allerdings jedoch bleibt gerade, was das Organon betrifft, noch manche

Frage übrig; denn die Annahme, dass man ohnediess für diesen Theil

der aristotelischen Philosophie die Uebertragung des Boethius besessen

habe, und somit einerseits die Anfertigung neuer Uebersetzungen über

flüssig gewesen sei und andrerseits die litterarische Untersuchung über

diesen Punkt kürzer hinweggehen könne, mussten wir schon längst oben,

Abschn. XIV, Anm. 2—34, auf eine sehr wesentliche Beschränkung zurück

führen, indem die boethianische Uebersetzung der Hauptschriften des Organons,

d. h. der beiden Analytiken und der Topik nebst Soph. El., vor

dem 12. Jahrhunderte gänzlich unbekannt gewesen war, hingegen seit

dem ersten Drittel jenes Jahrhunderts diese Bücher theils in dem Gewände

des Boethius und theils in manigfachen neuen Uebersetzungen zugänglich

wurden. Die nemliche Sachlage, welche zur Zeit des Johannes v. Salesbury

1) Am. Jourdain, Rechcrches critiques sur l'dge et l'origine des traductions latines

d' Aristo te. 2. Aufl. (v. Charlos Jourdain). Paris 1843.

2) Ebend. p. 107 ff. Wenn aber Jourdain meinte, Gundisalvi habe ein selbst

ständiges Werk über Logik verfasst, so scheint diess aus den von ihm angeführten

Worten (p. 113 u. p. 451) nicht mit Sicherheit geschlossen werden zu können.

Lebrigens vgl. auch die oben (Abschn. XVI, Anm. 2) angeführten Arbeiten Munck's.

3) Jourdain, p. 212.

Näheres über den oft gedruckten Brief Friedrich's II. s. ebend. p. 152 ff.

1*

4 XVII. Die Uebersetzungen.

bestand, kehrt auch im 13. Jahrh. wieder, d. h. wir treffen neben Be

nützung des gesammten boethianischen Textes auch die Herstellung neuer

Uebertragungen des Organons, nur kömmt bezüglich der letzteren der

neue Umstand hinzu, dass nun sowohl aus dem Griechischen als auch aus

dem Arabischen übersetzt wurde. Dass noch zu Anfang des 13. Jahrh.

in der nemlichen Weise wie in der zweiten Hälfte des 12. zwei Theile

des aristotelischen Organons unterschieden wurden, erhellt augenfällig aus

den Statuten der Pariser Universität v. J. 1215, welche der päpstliche

Legat Robert v. Courcon in Erneuerung früherer Bestimmungen (v. J. 1209)

erliess; denn wenn daselbst ausdrücklich von einer „alten" und einer

„neuen" Logik des Aristoteles die Rede ist 5) , so erscheint es für jenen

Zeitpunkt schlechterdings als unmöglich, an etwas Andere» zu denken, als

einerseits an die von Alters her ununterbrochen cursirenden Bücher und

andrerseits an jene ongefähr seit Abälard allmälig bekannt gewordenen

übrigen Theile des Organons, mochten dieselben nun aus Handschriften

der Werke des Boethius hervorgezogen oder durch neue Uebersetzungen

dargeboten worden sein, — kurz die beiden Analytiken nebst Topik und

Soph. El. waren eben damals im Vergleiche mit der älteren Tradition

noch das neue Material, und die Ausscheidung ist die nemliche, welche

wir bereits oben, Abschn. XIV, Anm. 26 u. 56, trafen (vgl. unten Anm.

103 u. Abschn. XIX, Anm. 93 ff.). Sonach wird neben dem allgemeinen

Einflusse, welchen die arabisch-lateinischen Uebersetzungen auf den Gesammt-

Complex der aristotelischen Logik ausübten, nocli ein besonderes Augen

merk auf die letztgenannten Bücher des Organons zu richten sein.

In dieser Beziehung nun ist zu erwähnen, dass wir allerdings um

das Jahr 1232 eine neue Uebersetzung des Organons treffen, welche ein

gewisser An toi i anfertigte und an Friedrich II. übersandte0). Doch fand

hinwiederum auch die boethianische Uebersetzung ihre Verwendung, denn

wie wir schon oben (Abschn. XIV, Anm. 23 f.) sahen, dass dieselbe we

nigstens in Frankreich (nicht aber in Italien) ans Licht gezogen wurde,

so ist sie auch in der That von Albertus Magnus bei seiner Bearbeitung

des ganzen Organons zu Grunde gelegt, wie der aufmerksame Leser dieser

Paraphrasen (— denn nur commentirende Paraphrasen sind es , was Al

bertus lieferte —) bei jedem Schritte erkennen muss, ohne hiezu

eines späteren ausdrücklichen Zeugnisses zu bedürfen "). Aber zugleich

spricht der nemliche Albertus in der zweiten Analytik nicht bloss wieder

holt von einer (auf Alfarabi beruhenden) „Arabica translatio" 8), sondern

er vergleicht auch ausdrücklich die boethianische Uebersetzung mit einer

5) Bulaeus, Hist. unie. Paris. III, p. 82 : Et quod logunt libros Aristotetis de

diatectica tam veteri quam nova in schölis ordinarie et non ad cursum; logant etiam

in scholis ordinarie duos Priscianos vel alterum ad minus. Non logant in festivis

diebus nisi phitosophos et rhetoricas et quadrivalia et barbarismum et ethicam, st

placet, et quartum topicorum. Non logantur libri Aristotctis de metaphysica et naturali

phitosophia nec summa de eisdem aut de doctrina magistri David de Dinant aut Almarici

haeretici aut Mauritii Hispani (s. Anm. 17).

6) Jourdain, p. 164 f.

7) S. dasselbe am Schlnsse der Anm. 14.

8) Anal. post. I, 1, 3, p. 519 b (Opp. ed. Jammy, Lugd, 1651, Vol. I.). Ebend.

2, 13, p. 543 a. Ebend. 5, 8, p. 603 a. Ebend. II, 2, 3, p. 620 b u. 5, 624 b u.

7, p. 627 b.

XVII. Die Uebersetzungen. 5

griechisch-lateinischen , welche „Johannes" angefertigt habe 9) ; und wir

fürchten nicht zu irren, wenn wir in Letzterem den Johannes Basingestokes

erblicken, welcher ein Zeitgenosse und Freund des Robert

Capito (s. über diesen letzteren unten Anm. 334 ff.) war und um d. J.

1240 blühte 10). Einen weiteren Beleg dafür, dass betreffs der Analytiken

die boetianische Uebersetzung in Umlauf kam bietet neben dem so

eben genannten Robert Capito selbst (s. hierüber Anm. 338 f.), ja auch

der Commentar des Thomas v. Aquin dar, denn auch dieser fusst auf

keiner anderen Uebertragung 1 2) ; aber daneben wiederholt sich der nemliche

Umstand wie bei Albertus, indem auch Thomas gelegentlich auf eine

anderweitige griechisch-lateinische Uebersetzung hinweist13), wobei wir

jedoch keinenfalls an jene Uebersetzung der aristotelischen Werke denken

dürfen, welche allerdings auf den Wunsch des Thomas, aber erst in den

letzten Lebensjahren desselben, nemlich i. J. 1271, von Heinrich von

Brabant angefertigt wurde14). Hingegen ist wohl anzunehmen, dass

seit der Anregung, welche Friedrich II. gegeben hatte, fortwährend an

verschiedenen Orten durch Manche, von welchen wir nicht einmal die

Namen kennen, neue Uebertragungen zu Tage gefördert werden konnten 1 5).

Auch erstreckte sich, wie wir bestimmt wissen, dieses Bestreben in Bälde

sogar auf einige Commentatoren des Organons, denn schon i. J. 1266

linden wir griechisch-lateinische Uebersetzungen des Simplicius ad Ar.

Categ. und des Ammonius ad libr. de interpr. neben einer jedenfalls

noch früher in Umlauf gekommenen arabisch-lateinischen des Themistius

ad Anal. post. 1B). Jedenfalls jedoch werden wir unten, soweit es nöthig

9) Ebend. I, 4, 9, p. 519 b: Unde quidam libri habent sie: (es handelt sich

um die Stelle b. Arist. An. post. 1, 19, p. 82 a 10; bei Boeth. Opp. p. 535) Et

haec littera melior est, et est transtatio Jocmnis a Graeco facta sicut transtatio Boetii.

Ebeod. II, 2, 5, p. 624 b: Arabica transtalio non habet „montis" (s. Arist. An. post.

II, 7, p. 92 b 22; Boeth. p. 548), sed dicit Huius enim est expositio commenti

Arabici, et in hanc magis consentit Boetii transtatio et etiam transtatio Joannis.

10) Nähere Nachweise über denselben und insbesondere über seinen Aufenthalt

in Griechenland s. b. Jourdain p. 62 f.

11) Auch Jourdain berichtet (p. 166), er selbst habe in den Handschriften der

Pariser Bibliothek nur die Uebersetzung des Bqetbius gefunden.

12) Einzelne Abweichungen in dem beigedruckten Texte der „vetus transtatio"

können nur als bandschriftliche Varianten bezeichnet werden.

13) Anal. post. I, lectio 6, § c (f. 20 v. ed. Rom.): Littera sie exponitur (d. h.

Arist. An. post. I, 2, p. 72 a 32; Boeth. p. 523) In graeco planius habetur sie

etc. Uebrigens hat Thomas v. Aqu. auch bei dem Buche De interpr. andere Texte

neben dem boetianischen benützt, s. dortselbst I, lectio 13, § c (f. 11 r.), u.

II, lect. 2, § d (f. 16 r.).

14) Aventm. Ann. Boior. VII, 9 (Lips. 1710, p. 673): Anno Christi 1271 Haenrieus

Brabantinus dominicanus rogatu D. Thomae e graeco in latinam linguam de

verbo ad verbum transfert omnes libros Aristotelis. Usus est Albertus veteri translatione,

quam Boethianam vocant. Die Commentare des Thomas hingegen fallen

schon ongefähr um d. J. 1262 (s. Jourdain, p. 395).

15) Dass aber auch der bekannte Murbeka (um 1270) ausser den ührigen

Werken des Arislotetes das Organon übersetzt habe, scheint J. G. Schneider (Arist.

hist. an. Vol. I, p. CXLII. u. Arist. Polil. Vol. I, p. XXV f.) irrthümlich angenommen

zuhaben. Eine anderweitige Verwechslang des Murbeka mit dem so eben genannten

Heinrich v. Brabant hat Jourdain (p. 66) beseitigt.

16) S. Jourdain, p. 73 f. u. p. 166. Was den Themistius betrifft, s. unten

Anm. 336.

6 XVII. David von Dinant. Amalric von Ben.

ist, zuweilen auf die Frage zurückkommen, ob die boethianische oder eine

anderweitige Uebersetzung benützt worden sei.

Ein Ereigniss aber, welches bezüglich des Studiums und der Auf

nahme aristotelischer Philosophie im Anfange des 13. Jahrh. von einiger

Wichtigkeit war, dürfen wir nicht ganz unerwähnt lassen, wenn auch

schliesslich nur zu dem Zwecke , um zu bemerken , dass die Geschichte

der Logik von demselben nicht berührt wurde. Wenn nemlich- (nicht

ohne Zusammenhang mit der Bekämpfung der Albigenser) seit d. J. 1209

mehrmals die Kirche ein Verbot gegen gewisse Abzweigungen der aristo

telischen Litteratur ergehen liess, und sich hiemit jene fanatischen Maass

regeln verbanden, welche gegen David von Dinant und gegen Amalric

von Ben getroffen wurden, so hat sich durch genauere Forschungen zur

Genüge herausgestellt, nach welcher Seite hin jene Beschränkungen ge

richtet gewesen seien n). Und sowie die pantheistischen Anschauungen

der beiden genannten „Ketzer" an sich mit der Entwicklung der Logik

Nichts zu schaffen haben, sondern der Ontologie oder der sog. Metaphysik

angehören, so bleibt für unseren hiesigen Zweck nur jene Beziehung übrig,

in welcher näher oder entfernter die Eins-Lehre des David und des Amalric

mit der Auffassung der Universalien stand. Indem aber der theologische

Hass die Vernichtung der Schriften jener beiden Männer in erwünschtester

Vollständigkeit zu bewerkstelligen verstand, sind wir über dieselben nur

auf wenige orthodox - polemische Berichte beschränkt, welche überdiess

hauptsächlich bloss das theologische Gebiet betreffen; und selbst bei den

etlichen kargen Hindeutungen , welche uns zu Gebote stehen , bleibt die

Möglichkeit, dass wir von Albertus Magnus und Thomas v. Aquin angg;

logen sind. Soweit es demnach als beglaubigt gelten mag, dass David

v. Dinant mit syncretistischer Benützung antiker Aussprüche einen durch

gängigen Pantheismus kundgab18), und dass er zur Begründung dieses

17) Sowohl über die oben (Anm. 5) angeführte Stelle als auch über die übrigen

einschlägigen Quellen-Berichte s. das Nähere b. Jourdain, p. 187 ff., sowie eine

richtige Darstellang der ganzen Angelegenheit b. Haureau, De la phit. scnlast. I,

p. 391 ff., woselbst auch (p. 405) in treffender Weise das gegen Scotus Erigena

gerichtete kirchliche Verdammimgs- Urtheil beigezogen ist. Ausserdem vgl. auch

J. II. Kroentem, De genuina Amairici a Rena Davidis de Dinanto doctrina. Gtessen

1842. u. v. dems. in d. „Theol. Studien u. Kritiken" 1847.

18) Albert. M., Pliys. I, tract. II, c. 10, p. 23 b (Opp. ed. lammy, Vol. II): Has

autem opiniones sie explanat Atexander in quadam libelto, ubi omnia unum esse,

quod est materia, probarc intendit, et David de Dinanto in libro Atomorum (zu lesen

Tomorum, s. d. folg. Anm.). Ebend. Summ, theol. Pars II, tracL I, quaest. 4, c. 3,

p. 62 f. (Vol. XVIII) : Deinde quaeritur de erroribus Epicureorum et maxime de antiquo

errare Anaximenis, qui nuper per quendam David de Dinanto renovatus est, qui

dixit, deum et materiam primam esse idem, indueens super hoc antiquum Anaximenem,

qui dixit, omnia esse unum (bei der kopflosen Abschreiber-Thätigkeit des Al

bertus ist es nicht zu verwundern, wenn derselbe bald einen Alexander bald die

Epikureer und bald den Anaximenes als antike Gewährsmänner jener Ansicht be

zeichnet, während natürlich ein Viertes das Richtige ist, d. h. nur Parmenides ge

meint sein kann, s. d. folg. Anm.) Ad hoc etiam inducit versus quosdam, qui

scripti loguntur in templo l'Madio ; dicit etiam, quod refert Ptutarchus, quod

vetustissimi phitosophorum interpretati fucrunt, itlad fuisse dictum de deo, qui peplo

tectus est Tertio pro se inducit versus Orphei, in quibus , ut dicit, deum uni

versum esse affirmat Quarto pro se inducit, quod longo tempore post Lucanus

eosdem versus operi suo inseruit Quinta inducit pro se Senecam sie dicentem etc.

XVII. David von Dinant. Amalric von Ben. 7

Standpunktes die Allgemeinheit des Stoffes und die Allgemeinheit des

Geistigen als das Form-fähige (formabite) bezeichnete, aus welchem das

Einzelne hervorgehe, und zugleich in diese Formfähigkeit nach beiden

Seiten den Begriff des potenziellen Stofflichen verlegte, so dass schliess

lich hierin jenes beiderseitige Allgemeinste zusammentreffe, da ja bei An

nahme eines dualistischen Principes zuletzt ein (gemeinschaftlicher) poten

zieller .Stoff des (beiderseitigen) potenziellen Stoffes sich ergebe 19), so

ist ersichtlich , dass David die äusserste metaphysische Consequenz des

lugischen Realismus zog und somit nur Dasjenige rund und voll aussprach,

was bereits bei Wilhelm von Chanipeaux deutlich genug im Keime vorlag

(s. Abschn. MV, Anm. 106 f. u. 283). Auch Amalric von Ben scheint

von einem gleichen extravaganten Realismus ausgegangen zu sein , denn

wenn auch berichtet wird, er habe den pantheistischen Gottesbegriff nicht

wie David als materielles, sondern als formales Princip verstanden 20), so

ging doch auch bei ihm die Motivirung darauf hinaus , dass Gott jenes

oberste Universale sei, in welchem alles Einzelne zur Identität zusammen

laufe21). Vielleicht auch hätte es dieser damalige Pantheismus zu einer

19) Ebend. Summ, theol. Pars I, Tract. IV, Quaest. 20, p. 76 (Vol. XVH): Alox

ander in quodam libello, quem fecit de prineipio incorporeae ct corporeae substantiae,

quem secutus est David de Dinanto in libro, quem scripsit de Tomis, h. e. de Divisionibus

(hiernach wählte David sogar fast die nemliche Ueberschrift wie Scotus

Erigena bei seiaem Werke De divisione nuturae; s. Ilaureau a. a. O. p. 414), dicit,

deum esse prineipium materialo omnium. Quod probat sie: quia noys, h. e. substantia

mentalis, primum formabite est in omnem substantiam incorpoream, primum autem

formabite in res alieuius generis primum materiate est ad Ma, noys ergo primum prin

eipium est ad omnes incorporeas substantias. Materia autem possibitis ad tres dimensiones

primum formabite est in omnes corporates substantias; ergo est primum materiate

ad Mas. Quaero ergo, si noys et materia prima differunt onnon. Si differunt, sub aliquo

communi, a quo itla differentia egrediiur, differunt; et itlad commune per differentias

formabite est in utrumque ; quod autem formabite est in ptura, materia est vel ad minus

prineipium materiate Si ergo dicatur una materia esse materiae primae et noys, erit

primae materiae materia et hoc ibit in infinitum; relinquitur ergo, quod noys et materia

prima sunt idem. Similiter deus et materia prima et noys differunt aut non n. s. f.

Thomas Aqu., Summa c. gent. I, 17, f. 18 r a (Opp. ed. Rom. 1570. Vol. IX) : In

hoc auteni insania David de Dinanto eonfunditur, qui ausus est dicere, deum esse

idem quod prima materia, ex hoc, quod si non essent idem, oporteret differrc ea

aliquibus differentiis, et sie non essent simplicia, nam in eo quod per differentiam

ab alio differt, ipsa differentia compositionem facit. Hoc autem processit ex ignorantia,

qua neseivit, quid inter differentiam et diversitatem intersit. Ebend. Sentent. II, Dist. 17,

quaest. 1, art. 1, f. 53 a (Vol. VI, 2): Quorundam antiquorum phitosophorum error

fuit, quod deus esset de essentia omnium rerum, ut Parmenides dixit; et itlos

etiam antiquos phitosophos secuti sunt quidam moderni, ut David de Dinanto. Divisit

enim res in partes tres, in corpora, animas et substantias aeternas separatas; et

primum indivisibilo, ex quo constituuntur corpora, dixit yten, primum autem indivisibite,

ex quo constituuntur animae, dixit noym vel mentem, primum autem indivisi

bite in substantiis aetemis dixit deum; et haec tria esse unum et idem, ex quo iterum

consequitur,- esse omnia per essentiam unum.

20) Thom. Aqu., Summ, theol. Pars i, Tract. I, quaest. 3, art. 8, f. 16 r a

(Vol. X): Qmdam enim posuerunt, quod deus esset anima mundi Alii autem

dixerunt, deum esse prineipium formalo omnium rerum, et haec dicitur fuisse opinio

Atmarianorum (zu lesen Almarieianorum). Sed tertius error fuit David de Dinanto,

qui stultissime posuit, deum esse materiam primam.

21) Martin. Polon., Chron. d. h. Supputationes (ed. Basit. 1559 fol.) p. 209 ff.:

Damnavit etiam (sc. Innocentius tertius) Almaricum quendam Carnotensem cum sua

doctrine, sieut habetur in decretali „Damnamus". Qui Almaricus asserit, ideas, quae

8 XVII. Balduin. Liber de causis.

näheren logischen Formulirung, — gleichsam bereits zu einem Spinozismus

—, gebracht, wenn nicht die Orthodoxie unterdrückend entgegen

gestanden wäre. Wenigstens finden wir einen gewissen Balduin als

Schüler des David angeführt, welcher (soweit der unlautere Bericht über

ihn überhaupt einen Sinn haben kann) sich auf den Begriff des Ein

fachen gestützt zu haben und hiemit der ganz vernünftigen Ansicht ge

wesen zu sein scheint, dass es nicht zwei oder drei Absolute, sondern

eben nur Eines geben könne 22).

Insofern aber David von Dinant sich auf ältere griechische Aussprüche

berief (s. Anm. 1 8) , welche grösstentheils nur durch Vermittlung der

Araber zu seiner Kenntniss gekommen sein konnten, so liegt uns hierin

die Brücke zu dem Buche „De causis", welches wegen seiner ara

bischen Herkunft wohl schon oben in Kürze erwähnt wurde (vor. Abschn.,

Anm. 404), aber nun hier darum in Frage kommt, weil es als ein Bestandtheil

der neuerwachenden Gesammt - Philosophie des Aristoteles galt

und wirkte23). Das Einzige jedoch, was aus dem Inhalte dieses Buches

hieher gehört, ist gleichfalls die Anschauung eines extremen Realismus,

denn die platonisch-arabische Mystik, welche dort bezüglich des Gottesbegrifles

und der Welt « Intelligenz ausgesprochen wird , liegt auf einem

anderweitigen Gebiete. Insoweit nemlich der unbekannte Verfasser über

haupt ein logisches Motiv verfolgte, stand er lediglich auf der platonischen

Tabula logica des Porphyrius, wornach die Stufenfolge vom höchsten

Allgemeinsten bis zum niedersten Einzelnsten durch die Wirkung des artmachenden

Unterschiedes (— diversificari —) hergestellt wird 24). So soll

dann der intelligible Gehalt des Einzelnen nicht an sicli selbst schon als

ein Vielfältiges , sondern als Causalität der Vervielfältigung gedacht und

diese Causalität schliesslich auf die Eine höchste Intelligenz zurückgeführt

sunt in mente divina, creare et creari (auch diess erinnert an Scotus Erigena) ;

dixit etiam, quod ideo finis omnium dicilar deus, quod omnia reversura sunt

in eum, ut in deo incommutabititer quiescant, ei unum individuum atque incommutabite

in eo permanebunt; et sicut alterius naturae non est Abraham, alterius Isaac,

sed unius ac eiusdem, sie dixit omnia esse unum et omnia esse deum; dixit enim,

deum esse essentiam omnium creaturarum et esse omnium.

22) Albert, M., Summ, theol. a. a. O. (Anm. 18): Disciputus autem eius (d. h.

des David) quidam Balduinus nomine, contra me ipsum disputans tatem induxit

rationem, quod, quaecunque sunt et nullo modo differunt, sunt eadem; deus et materia

prima et noys sunt et nullo differunt; ergo sunt eadem Quod autem nullo

modo differant, sie nitebatur probare: quaecunque nullam differentiam habent, nullo

modo differunt; simplicia autem prima nultam differentiam habent, quia si dif

ferentiam haberent, composita essent; deus, hyte, noys, simplicia prima sunt; ergo

nullam habent differentiam; ergo nullo modo differunt, et sie per consequens eadem

sunt; et hoc est propositum eius.

23) Näheres über das Buch De causis überhaupt (abgesehen von einigen Be

merkungen bei Jourdain, a. a. O. p. 183 ff., 195, 445 ff.) s. bei Haneberg in d.

Sitzungsberichten d. Münchner Akad. 1863, Bd. I, p. 361 ff.

24) De Caus., Propos. 4 {Arist. Opp. lat. Venet. 1552. Vol. VII, f. 115 r):

Omne quod sequitur causam primam, est intelligentia compteta in ultima potentia et

reliquis bonitatibus , et formae intelligibilos in ipso sunt laliores et vehementius uni

versates Et quia diversificatur intelligentia, fit in eo forma intelligibitis diversa ;

et sicut ex forma una propter hoc, quod diversißcatur in mundo inferiori, proveniunt

individua inßnita in multitudine , simititer ex esse causato primo propterca, quod

diversificatur, apparent formae intelligibites infinitae.

XVII. Liter de causis. Die Macht des neuen Stoffes. 9

werden; und die Gradabstufung, welche zwischen den höheren und den

niedrigeren Universalien besteltt, muss zuletzt in einer pantlieistisclien

Einheit verschwinden', indem (— was einigermaassen an die Status-Lehre'

erinnert, s. Abschn. XIV, Anm. 129 f. —) jenes Nemliche, was weiter

abwärts in particulärer Weise existirt, zugleich nach Oben in universeller

Weise bestehe 25). Die Frage aber, wie hiebei neben der Ewigkeit der

intelligiblen Universalien die Zeitlichkeit des concreten Seienden sich er

kläre , wird nothwendiger Weise durch die mystische Annahme eines

Mitteldinges abgethan, welches seiner Substanz nach das Ewige enthalte,

in seiner Thätigkeit aber in die Zeit falle26). Von selbst versteht es sich,

dass der Verfasser des Buches den Begrifl' der Intelligenz oder des In

telligiblen durchweg nur in objectivem, realistischem Sinne nehmen konnte

und daher die Universalien ausserhalb der Einzeln-Dinge in das reine gött

liche Denken verlegen musste (s. vor. Abschn. Anm. 404).

Gerade aber das Buch „De causis", welches Thomas v. Aquin selbst

zum Gegenstande seiner commentirenden Thätigkeit machte, dient uns als

Beleg dafür, dass die erwähnten kirchlichen Verbote und Maassregeln mit

der Logik als solcher Nichts zu schaffen hatten. Jene Zeit war in sich

selbst so unklar und unreif, dass man gewisse Consequenzen , welche

innerlich längst nothwendig sich hätten ergeben müssen , ers^. dann be

merkte , wenn sie mit dürren Worten deutlich ausgesprochen wurden.

Und der Kampf oder Vertilgungs-Fanatismus richtete sich dann glücklicher

Weise auch nur gegen solche bestimmt hervorgetretene Consequenzen,

während man die Basis derselben ruhig gewähren liess und selbst in

ungenialem Fleisse reichlichst einsog. Die Unfähigkeit, einen Gedanken

bis an sein Ende folgerichtig hinauszudenken, kann sicher nicht deut

licher hervortreten, als wenn man wie Albertus Magnus oder Thomas v.

Aquin und hundert Andere zugleich Aristoteliker und zugleich trinitätsgläubig

sein zu können vermeinte. Aber weil die Macht der Tradition,

— das alleinige geistige Motiv für das Mittelalter —, nach beiden Seiten

25) Ebend. Prop. 8 (f. 115 v) : Bonitates, quae descendunt super intelligentiam

a causa prima, sunt intelligibites in ea, et simititer res corporeae sensibites sunt in

intelligentia intelligiUtes ; quod est, quuniam res, quae sunt in intelligentia , non

sunt impressiones ipsae, imo sunt causae imprtssionvm. Prop. 9 (f. 116 r) : In

teltigentia est prineeps rerum, quae sunt sub ea, et retinens eas et regens eas,

sicut natura regit res, quae sunt sub ea, per virtutem intelligentiae, quia simititer

intelligentia regit naturam per virtutem divinum. Dann Prop. 10 (f. 116 r) : Omnis

intelligentia ptena est formis; verumtamen ex intelligentiis sunt, quae continent

formas ptus universates, et ex eis sunt, quae continent formas minus universates.

Quod est, quoniam fonnue, quae sunt in intelligentiis secundis inferioribus per modum

particularem , sunt in intelligentiis primis per modum universatem, et formae, quae

sunt in intelligentiis primis per modum universatem , sunt in intelligentiis secundis

per modum particularem.

26) Ebend. Prop. 30 (f. 118 v): Et non est possibite, ut substantias sempitcrnas,

quae sunt supra tempus, sequantur substantiae creatae in tempore nisi mediantibus

substantiis temporalibus sempiternis in tempore; et istae quidem substantiae

non sunt factae mediae, nisi quia ipsae communicant substantiis subtimioribus in

permanentia et communicant substantiis temporalibus abscissis in tempore per generationem.

Prop. 31 (f. 119 r): hier rem, cuius substantia et actio sunt in momento

aeternitatis , et inter rem, cuius substantia et actio sunt in momento temporis, existens

est medium, et est itlad, cuius substantia est ex momento aeternitatis et operatio

ex momento temporis.

10 XVII. Hie Macht des neuen Stoffes. Wilhelm Shyreswood.

vorlag und wirkte, so klebte man auch naiv genug die beiden Quellen

aufeinander, und sowie die an sich consequente Opposition gegen die

antike Logik bei den christlichen Theologen von Anfang an nie völlig

hatte durchdringen können, so war nun beim Beginne des 13. Jahrhun

derts die arabisch- und griechisch-lateinische Tradition des Aristotelismus

so überwältigend eingetreten, dass man weit eher das christliche Dogma

in aristotelische Formen goss, als dass man sich principiell den antiken

Anschauungen verschlossen hätte. Und vor Allem musste hiebet gerade

die Logik, deren Zusammenhang mit der Philosophie man ja bereits seit

Boethius ausser Augen verloren hatte, nicht nur nicht als gefährlich, son

dern vollends als unentbehrlich betrachtet werden. Nur mochten wohl

Anfangs strengere Zeloten darüber wachen , dass in den Vorträgen über

Logik nichts Theologisches beigemischt werde, noch auch umgekehrt27).

Indem somit für den Betrieb der Logik keinerlei Störung durch

jene Verbote eintrat, sondern im Gegentheile aus dem neu zugeführten

Materiale nur eine Steigerung erwachsen konnte, wäre bezüglich der

geschichtlichen Darstellung noch immerhin die Frage offen, in welcher

Reihenfolge die Wirkungen des neuen Materiales hier vorzuführen seien,

insoferne dieselben ja sämmtlich in den nemlichen Jahrzehnten sich gel

tend machten. Zweckdienlicher scheint in dieser Beziehung zu sein,

dass wir vorerst die Uebertragung der byzantinischen Logik näher be

trachten und erst hernach den gleichzeitigen Einfluss der aristotelischen

und der arabischen Studien erörtern; denn bei solcher Anordnung des

geschichtlichen Stoffes wird es möglich sein , einerseits eine allzugrosse

Zersplitterung zu vermeiden , und andrerseits es anschaulich zu machen,

wie die Parteispaltung sich auch durch die Logik des Petrus Hispanus

modificirte.

Den Einen Quellenkreis somit bildete für die Logik seit dem 13.

Jahrhunderte jener byzantinische Stoff, welchen Psellus darbot. Und

sowie es sehr zu beachten ist, dass auch von den Alchimisten jener

Zeit anderweitige Schriften des Psellus benützt wurden28), so hatte

auch die Logik desselben schon viel früher und in weit reicherem

Maasse, als man bis jetzt auch nur ahnen konnte, ihre Verbreitung im

Abendlande gefunden.

Die älteste lateinische Bearbeitung des Compendiums des Psellus,

welche mir bekannt ist, wurde durch Wilhelm Shyreswood (gest.

1249) veranstaltet 2 °). Aber sowie mir die Existenz seiner noch unge-

27) D'Argentre, Coli, iudiciorum de noe. error. (Paris. 1728 fol.) I, p. 158 f.

theilt aus handschriftlicher Quelle das Verdict mit, welches l. J. 1247 gegen einen

gewissen Johannes de Brescain (?) gefällt wurde, „ne puritas studii, quae hactenus

Parisiis viguit, ex praesumptione quorundam, qui theologica logicis inserentes non

intelligunt neque quae loquuntur neque de quibus affirmant, errorum sordibus macutetur;

quandoquidem logici theologice et theologi phitosophice in suis disputationibus

procedentes contra praeeeptum tegis sortes dominicae haereditatis miscere et

confundere non formidant."

28) S. Kopp, Gesch. der Chemie, 11, S. 156. Man schrieb ja damals diesem

jüngeren Psellas auch die Schrift TIeQi XC&wv Svväfjuor zu, welche jetzt nicht

mit Unrecht für ein Werk des älteren (im 9. Jahrh.) gehalten wird.

29) Er war in Durham geboren, studirte in Oxford, lehrte hierauf in Paris

und starb als Kanzler in Lincoln. S. Oudin, De seriptt. eeel III, p. 116 ff. Roger

XVII. Wilhelm Shyreswood. I I

druckten Schrift nur durch eine gelegentliche Notiz 30) kund wurde, muss

ich hier wie überall die Möglichkeit offen lassen, dass durch Ausbeutung

der Bibliotheken meine Forschung noch gar manche Ergänzung oder Be

richtigung erfahren kann und somit vielleicht dereinst eine noch ältere

Wirkung des Psellus im lateinischen Abendlande nachgewiesen wird.

Wenigstens ist es eine eigenthümliche Thatsache , dass die in der Syllogistik

üblichen Memorialworte (— ihr griechisches Original s. oben Abschn.

XV, Anm. 46 ff. —), welche man bisher stets dem Petrus Hispanus zu

geschrieben hatte , und ebenso einige Memorial- Verse bereits bei Willi.

Shyreswood sich finden; und da man ihn doch wieder unmöglich für

den Erfinder derselben halten kann (— denn dagegen streitet seine Aus

drucksweise bei Anführung derselben , s. unten z. B. Anm. 40 u. 44,

auch Anm. 112 —), so bleibt nur die Annahme übrig, dass sicher schon

ein paar Jahrzehente früher das Compendium des Psellus in den abend

ländischen Schulen im Umlaufe gewesen sein muss, wobei dann jene

technischen Worte irgendwie ausgedacht wurden und in allgemeine Uebung

kamen (s. bes. unten Anm. ,52 u. 91 ff.). Indem mir daher der bisher

noch nicht bekannte Wilhelm Shyreswood nur als der relativ älteste Re

präsentant einer verbreiteten Schul-Litteratur gelten kann, glaube ich aller

dings von meinem Grundsatze , wornach ich mich auf Gedrucktes be

schränke, eine Ausnahme machen zu müssen; jedoch kann es dabei nicht

ineine Absicht sein, hier gleichsam eine Ausgabe der ganzen Schrift Wilhelm's

aus der von mir benutzten Pariser Handschrift31) zu veranstalten,

sondern ich beschränke mich, zumal da ja die folgenden Jahrhunderte

sich doch nur ausschliesslich an Petrus Hispanus hielten, auf den wesent

lichen Gang des Inhaltes und einige Haupt-Stellen, um dem Leser die

Einsicht in diesen wahrhaften Vorläufer des Petrus Hispanus zu ermög

lichen (vgl. Abschn. XV, Anm. 5). Ebenso werde ich es bei Lambert

v. Auxerre und einigen anderen handschriftlichen Mitteilungen halten.

Wilhelm Shyreswood jedoch bietet nicht, wie Petrus Hispanus, eine

durchgängig wörtliche Uebersetzung des Psellus dar, sondern folgt dem

selben nur im Ganzen den Sinn getreu wiedergebend. So ersetzt er

sogleich die Anfangszeilen des griechischen Originales (Abschn. XV, Anm. 6)

durch eine etwas längere Einleitung, in welcher er an die Doctrin der

Araber sich anlehnend die Syllogistik als die wesentliche Aufgabe der

Logik und die Einsicht in die einfachsten Bestandteile des Schlusses als

Vorbedingung bezeichnet, um somit bei der Erörterung über Wort (vox)

und Schall (sonus) anzulangen32). Und indem nun die Einteilung dieser

Baco schätzte ihn sehr hoch; er sagt von ihm Op. tertium (s. unten Anm. 556),

c. 2, p. 14: Guilictmus de Shyrwode longa sapientior Alberto, nam in phitosophia

communi nultus maior est eo.

30) Bei Hauriau, De la phit. scolast. I, p. 466. (Was übrigens dortselbst

über Wilhelm Shyreswood gesagt ist, wird nunmehr durch die Einsicht, dass der

selbe nur die Synopsis des Psellas verarbeitete, sehr moditicirt.)

31) Cod. Sorbonn. 1797.

32) Die Einleitung lautet: Cum duo sunt taiUum rerum prineipia, sciticet natura

et anima, duo erunt rerum genera. Quaedam enim sunt res, quarum prineipium est

natura, et de his est universis scientia communiter dicta, et quaedam, quarum prin

eipium est anima (vgl. Abschn. XVI, Anm. 71); et hae sunt duplices. Cum enim

'inima sine virtutibus et scientiis sit caeca, quasdam facit operationes, per quas de'

12 XVII. Wilhelm Shyreswootl.

Begriffe in gleichem Sinne wie bei Psellus (wenn auch in kürzerem oder

verschiedenem Wortlaute, vgl. Abschn. XV, Anm. 7 f.) auf die Lehre vom

Urtheile, d. h. zunächst auf nomen und verbum führt33), und ebenso

der Begriff der syncategoreumata (ebend. Anm. 9) auftritt34), bietet die

Aufzählung der Arten des Satzes (der Infinitiv- und der Frage-Satz kom

men hier neu hinzu, vgl. ebend. Anm. 10) die Gelegenheit, Bemerkungen

aus Boethius und Aristoteles hinzuzufügen35). Nach einem eigentüm

lichen Gesichtspunkte , welcher uns an Arabisches erinnern könnte , construirt

Wilhelm die hierauf folgende Eintheilung des Urtheiles (ebend. A.

11 f.), wobei er sogar die Berechtigung der „Copula" als eines dritten

veniat ad virtutes, et de his est ethica; quasdam autem facit operationes, per quas

deveniat in scientiam, et de his est sermocinalis scientia (vgl. ebend. Anm. 84); haec

autem tres habet partes: grammaticam, quae docet recte loqui, et rhetoricam, quae

docet ornate loqui, et logicam, quae docet vere loqui (vgl. ebend. Anm. 18) Haec

autem est de syllogismo principatiter (ebend. Anm. 15', 79, 243 u. hier unten Anm.

41 u. 48 : diese Betonung der Syllogistik hätte Wilhelm allerdings auch aus Boethius,

s. Abschn. XII, Anm. 84, entnehmen können, jedoch weist ja auch jenes Andere

auf die Araber hin), ad cuius cognitionem necesse est cognoscere propositionem, et

quia omnis propositio est ex terminis, necessaria est termini cognitio. Quia ergo

propositio et enuntiatio idem sunt secundum rem, licet differant in eo, quod enuntiatio

significat absotute, propositio autem significat aliquid in comparatione ad aliud, ideo

prius de enuntiatione agendum; prius est enim aliquid cognoscere in se, quam in

comparatione ad aliud. Ex nomine autem propositionis patet, quod significat in

comparatione ad aliud; est enim propositio positio pro alio sive pro conclasione concladenda;

unde si in se consideratur, est enuntiatio; si autem consideratur ut est

in syllogismo, sie est propositio. Cum igitur agendum sit de enuntiationc, prius

agendum est de suis partibus, quae sunt nomen et verbum. Et dicuntur hae partes

enuntiationis, quia primum ex his fit enuntiatio et ex nullis aliis; quamvis enim ex

pronomine et verbo vel participio et verbo fiat enuntiatio, tumen haec est per naturam

nominis , quam pronomen et partieipium habent; unde inquantum naturam nominis

participant, sub nomine comprehenduntur. Prius autem agendum est de nomine quam

de verbo, quia est prineipalior pars quam verbum. Ideo ab eo inchoandum est; et

quia omne nomen est vox et omnis vox est sonus, ideo a sono tanquam a prineipio

inchoandum est. D. h. trotz der principiellen Verwandtschaft mit der arabischen

Gruppirung des Stoffes (noch ein paar anderweitige Hindeutungen auf Arabisches

s. unten Anm. 52 u. 65) wird nun doch die Reihenfolge des Psellas eingehalten,

wornach das Urtheil vor der Isagoge und vor den Kategorien erörtert wird.

33) Est autem sonus proprium sensibite et dividendus sie: sonus alius vox alius

non vox Vox alia significativa alia non significativa Vox significativa quaedam

significat naturaliter quaedam ad placitvm Vox significaliva ad ptacitum

aut est comploxa, ut oratio, aut incomptexa, ut dictio. Incomploxa quaedam signi

ficat cum tempore quaedam sine tempore. Est autem nomen etc.

34) Verbum est etc Sciendum autem est, quod logica duas tantum ponit

partes orationis, sciticet nomen et verbum; ceteras autem partes appellat sincategoreumata.

35) Orationum alia perfecta alia imperfecta Perfecta vero ulterius dividenda;

quaedam enim est indicativa quaedam imperativa seu deprecativa quaedam

optativa, ut utinam logerem, quaedam coniunctiva, ut cum tegam, quaedam infinitiva,

ut Socratem tegere, quaedam interrogativa Sed inter hos modos omnes sola in

dicativa significat verum et falsum, et ideo haec sola est enuntiatio. Dicit enim

Boethius (s. Abschn. XII, Anm. 111), quod propositio est oratio verum vel falsum

significans, et non facit ibi differentiam inter propositionem et enuntiationem ; Aristo

tetes autem (s. Abschn. IV, Anm. 191) sie diffinit: „enuntiatio est oratio significans

aliquid de atiquo vel aliquid ab aliquo", et inteltigit per hoc quod dicit „de aliquo"

inhaerentiam praedicati in subiecto, et per hoc quod dicit „ab aliquo" intctligit remotionem

eiusdem a subiecto.

XVII. Wilhelm Shyreswood. 13

Bestandtheiles ausdrücklich bestreitet, im Uebrigen aber die Doctrin des

Psellus wiederholt36), an welcher er sich hinwiederum betreffs der Ge

gensätze (ebend. A. 13) enge anschliesst37), wobei jedoch das Capitel

über maier ia der Urtheile (ebd. A. 14) stark abgekürzt wird38). Die

Lehre von der Umkehrung aber (ebd. A. 1 5) fehlt hier, indem sie in der

Syllogistik (s. unten Anm. 49) zum Vorschein kommt, wohingegen die An

gaben über das hypothetische Urtheil (Abschn. XV, A. 16 f.) in getreuem

Auszuge vorgeführt werden 39). Die Aequipollenz sodann (ebd. A. 18)

wird selbst in grösserer Ausführlichkeit als bei Psellus dargelegt und am

Schlusse der Inhalt der Regeln in folgenden Memorial-Versen ausgedrückt:

Aequivatent Omnis, Nullas non, Non aliquis non;

Nullas, Non aliquis, Omnis non, aequiparantur ;

Quidam, Non nullas, Non omnis non, sociantur;

Quidam non, Non nullas non, Non omnis, adhaerent.

oder all dieses zusammen durch den Vers („vel hoc versu"):

Prae contradic, Post contrar, Prae Postque subalter 10).

Auch die hierauf folgende Lehre von den modalen Urtheilen (s. ebend.

Anm. 19 ff.) leitet er zunächst durch eine selbstständige Bemerkung ein,

in welcher wieder als Hauptzweck die Syllogistik erscheint41), und wäh-

36) Cognita enuntiatione per suum diffinitionem et secundum se restat cognoscere

eam per divisionem et in suis paitibus. Partes autem dupliciter sunt, sciticet aut

integrates aut subiectivae (einige Aehnlichkeit hiemit hat die Eintheitimg bei Algazeli,

s. Abschn. XVI, Anm. 259 ff.). Portes integrates sunt, ex quibus constituitur toium

secundum integritatem et de his nunquam praedicatur totum ; partes subiectivae sunt,

ex quibus constituitur totum in sua communitate et de his praedicatur totum. Partes

ergo integrates enuntiationis sunt subiectum et praedicatum ; et dicunt quidam,

quod est et tertia pars, quae sciticet est copula; sed non est ita; cum enim sit verbum,

significat id quod de alio dicitur et sie est praedicatum Dividitur autem

enuntiatio in partes subiectivas penes natnram subiecti vel praedicati sie : enuntiatio

alia una alia ptures Item dividitur penes substantiam enuntiatonis sie: enun

tiatio alia categorica alia hypothetica et dicitur categorica a categorizo, zas,

quod est praedico, cas, eo quod talis perficitur per praedicatum ; hypothetica

dicitur ab hypo quod est sub et thesis positio ; quasi suppositiva Dividitur autem

enuntiatio secundum qualitatem in affirmativam et negativam Dividitur autem

enuntiatio categorica secundum quantitatem sie: alia est universalis, alia particularis,

alia indefinita, alia singularis. (Der Memorial -Vers aber, welcher bei Lambert v.

Auxerre sich findet, s. A. 108, ist hier nur am Rande der Handschrift eingetragen.)

37) Auch die übliche Figur entspricht genau jener bei Psellas.

38) Notandum est, quod enuntiationum triplox est materia, sciticet naturalis, contingens,

et remota u. s. f.

39) Quoniam autem, quae hueusque dicta sunt, ad categoricam pertinent enuntiationem,

restat nunc agere de bypothetica, u. s. f. So wird die Unordnung des

Textes des Psellas (Abschn. XV, Anm. 16) hier gleichsam noch" bekräftigt.

40) Eingeleitet wird dieses Cap. durch die Worte: Dictum est .superius , quod

dicitur iudicari enuntiatio universalis vet particularis a nota signi additi suo subiecto

Restat, quae appositio negationis qualom facit virtutem in signo. Abge

schlossen wird das Ganze durch: Sciendum ergo, quod quodlibet signum aequipollot

suo contradictorio cum negatione praeposita, simititer quodlibet signum aequipollol

suo subalterno cum negatione praeposita et postposita, simititer omne signum univer

sate aequipollot suo contrario cum negatione postposita. Et omnia iam dicta possunt

retineri in his versibus (folgen obige Verse, welche nun wohl keiner weiteren Er

klärung bedürfen).

41) Cum intentio sit de enuntiatione propter syllogismum, consideranda e&t sub

differentiis, in quibus differentiam facit in syllogismo, qualos sunt hae : affirmativum,

14 XVII. Wilhelm Shyreswood.

rend er wie Psellus unter den sechs modalen Bestimmungen (verum,

falsum, possibite, impossibite, contingens, necessarium) die ersten beiden

als gleichgültig ausscheidet42), nimmt er von der ebendaselbst (s. ebd. A.

20) aufgestellten Unterscheidung zwischen substantivischer und adverbialer

Sprachform Gelegenheit, das Ganze ausführlicher, als Psellus gethan (ebd.

A. 21 f.), zu entwickeln43); zuletzt aber schliesst er die dortige Er

örterung über Gegensätzlichkeit oder Subalternation der modalen Urtheile

mit den Versen ab 44) :

Sit tibi linea subcontraria prima secundae ;

Tertius est quarto semper contrarius ordo;

Tertius est primo contradictorius ordo;

Pugnat cum quarto contradicendo secundus:

Prima subest quartae vice particulari habens se;

Hac habet ad seriem se tege secunda sequentem.

d. h. diese Verse beziehen sich auf die bei Psellus (ebd. A. 23 f.) ange

gebene versinnlichende Figur, welche hier an den Schluss dieses ganzen

Abschnittes gestellt ist, aber bei gleichem Inhalte eine abstractere Form

zeigt45).

negativum, universate, particulare, modalo, de inesse, et aliae huiusmodi; differt euim

, syllogismus a syllogismo per Aas differentias. Consideremus igitur enuntiationem per

hanc differentiam: alia de inesse, alia modalis. Est igitur de inesse, quae simpliciter

significat inhaerentiam praedicati cum subiecto, i. e. non determinando qualiter inhaereat;

modalis autem est quae determinat inhaerentiam praedicati cum subiecto, i. e.

quae dicit, qualiter praedicatum inhaereat subiecto.

42) Modi autem sunt sex, sc. verum, falsum, possibilo, impossibite, contingens,

necessarium; sed quia duo primi non faciunt propositionem modatem differentem ab

enuntiatione de inesse, ideo omittantur; idem enim est dicere „Socrates currit" et

„Socratem currere est verum"', sicut „Socratem currere est falsum" et „Socrates

non currit".

43) D. h. auch Wilhelm unterscheidet zwischen modus adverbialis und modus

nomiualis, nemlich: modus adverbiatis est „Socrates currit contingenter" ; modi

autem nominalos sie veniunt in sermonem, ut si dicam „Socratem currere est contin

gens", et dicit Aristotetes (s. Abschn. IV, Anm. 282), quod sicut in illis de inesse,

....sie in his de modo esse vel non esse substantia. Aber er führt dann diese

beiden Arten auch wirklich für die Angaben über Qualität, Quantität und Aequipollenz

der modalen Urtheile durch.

44) Et possunt haec retineri per hos versus.

45) Nemlich statt der concreten Beispiele ist hier folgende Form gewählt:

IV

Non possibite est non esse

Non contingens est non esse

Impossibite est non esse

Necessarium est esse

erä?

Possibite est esse

Contingens est esse

Non impossibite est esse

Non necessarium est non esse

contrariae

subeontrariae

III

Non possibite est esse

Non contingens est esse

Impossibite est esse

Necessarium est non esse

II

Possibite est non esse

Contingens est non esse

Non impossibite est non esse

Non necessarium est esse

XVII. Wilhelm Shyreswood.

Hierauf folgt der Inhalt der Isagoge, wobei sich Wilhelm sowohl

in der Begriffsbestimmung des praedicabite als auch in allem Uebrigen

völlig an Psellus (ebd. A. 26 f.) excerpirend anschliesst 4,i) und '-zuletzt

die arbor Porphyriana vorführt.

Hingegen die Lehre von den Kategorien (ebd. A. 29 —41) ist hier

gänzlich übergangen, worin wir wohl nicht mit Unrecht gleichfalls wieder

(vgl. obige Anw. 32 u. 36) arabischen Einfluss erblicken dürften 47).

Somit folgt nun die Lehre vom Syllogismus48), wobei Wilhelm

zunächst aus Psellus (Abschn. XV, A. 43) die Definition des Schlusses an

gibt, hieran aber sogleich die aristotelische Unterscheidung zwischen vollkommnen

und unvollkommneu Syllogismen anknüpft und von letzteren in

einer merkwürdigen Wendung den Uebergang zur Lehre von der Um

kehrung der Urtheile findet, wobei er im Ganzen wieder dem Psellus

(ebend. A. 15) folgt, jedoch auch in einem einzelnen Punkte auf eine

Controverse hinweist 49). Sodann aber gibt er die einzelnen Schlussßguren

und Schlussweisen an , in jeder Beziehung den Text des Psellus

(ebd. A. 44 ff.) wiedergebend 50). Unmittelbar aber nach dem letzten

Modus der dritten Figur wird die Stellung des Mittelbegriffes in den drei

Figuren durch den Memorial- Vers

Sub Prae prima, bis Prae secunda, tertia bis Sub

ausgedrückt51), sowie die sännutlichen Modi der drei Schlussfiguren uns

hier in der lateinischen Logik zum ersten Male in folgenden Memorial-

Worten und -Versen begegnen :

Barbara, Cetarent, Darii, Ferio, Baralipton,

Celantei, Dabitis, Fapesmo, Frisesomorum,

46) Intendentes de praedicabiti primo videamus, quid sit praedicabite, deinde

quomodo dividatur. Sicut ergo praedicalam est, quod de alio dicitur, ita praedica

bite, quod est de alio dicibite. Praedicabite autem dicitur communiter et proprie

Proprie fraedicabilo solum est commune, commune autem et universale idem

sunt Universalo autem sie diffmitur: universate est, quod est dicibite de pturibus,

ad differentiam individui. Dividitur autem sie: universalo aliud genus, aliud

species u. s. w.

47) S. was oben bei Avicenna (Abschn. XVI, Anm. 189) und insbesondere was

bei Algazeli (ebend. Anm. 257) bemerkt wurde.

48) Dicturi de syllogismo, de quo est principalis intentio logicae (s. ob. Anm.

32 u. 41), primo dicamus eius diffinitionem, deinde quot modis possit fieri.

49) Syllogismus alius perfectus alius imperfectus (vgl. auch Boethins, Abschn.

XII, Anm. 135). Imperfectus indiget ut reducatur ad perfeclam; hoc autem fit

per conversionem ; ideo necessc est cognoscere eam (allerdings hatte ja auch Aristo

teles, freilich in anderer Weise, die Umkchrung mit der Syllogistik verflochten, s.

Abschn. IV, Anm. 539 CT.) Conversio autem triplox: per se, per aeeidens, per

contrapositionem Item particularis affirmativa secundum aliquos non convertitur

per contrapositionem, ut si subiectum sit praedicabite de omni ente et de omni non

ente, ut, si tale sit haec dictio „intelligibite" , non sequitur „aliquod intelligibite est

homo, ergo aliquis non homo est non intelligibitis."

50) Redeamus ad principalo et videamus, quot modis potest fieri syllogismus.

Figura est Terminus est a. s. w. Nur verknüpft er die Angaben über Dictum

de omni und Dictum de nullo, welche bei Psellas früher stehen, erst mit der ersten

SebJnsgfignr.

51) Diversitas autem figurarum retinetur hoc versu: Sub Prae u. s. f. Dass

hiebei die Sythen Sub und Prae als Abkürzungen für subiectum und praedicatum

stehen, ist von selbst ersichtlich.

16 XVII. Wilhelm Shyreswood.

Cesare, Campestres, Festino, Baroco, Darapti,

Felapton, Disamis, Datisi, Bocardo, Ferisoni2).

Zum Abschlusse der Syllogistik werden noch die gewöhnlichen auf

die drei Figuren bezüglichen Regeln (vgl. ebd. A. 44) vorgeführt53);

nemlich die aus modalen Urtheilen bestehenden Syllogismen (ebd. A. 54)

sowie die hypothetischen Schlüsse (ebd. A. 55) sind hier wie auch bei

Lambert von Auxerre und Petrus Hispanus gänzlich übergangen 54).

Was sodann die T o p i k betrifft , so wendet sicli Wilhelm mit

Uebergehung der bei Psellus vorfindlichen Einleitung (s. ebd. A. 57 f.)

nach einigen kurzen Bemerkungen über die verschiedenen Arten des

Schliessens, wodurch er einen eigenthümlichen Anschluss der Topik

an die Syllogistik gewinnt, sehr rasch zur Definition des Topus 55),

52) Modi autem et eorum reductiones retinentur his versibus: Barbara a. s. f.

Der Schlüssel jedoch dieser Memorial-Worte wird nur unvollstandig gegeben ; nem

lich allerdings fügt Wilhelm hinzu : In his versibus A significat propositionem uni

versatem affirmativam, E universatem negativam, I particutarem affirmativam, 0 particularem

negativam (dieses trafen wir auch schon bei Psellas, Abschn. XV, Anm.

46 ff.); S conversionem per sc, P conversionem per aeeidens, M transpositionem praemissarum

(dass das Wort „praemissa" auf Uebersetzungen arabischer Schriften

hinweist, s. Abschn. XVI, Anm. 43) ; B et R cum sunt in eadem dictione, significant

reduetionem per impossibite (Letzteres abweichend von den späteren Lateinern).

Aber es fehlt hiebei die Angabe, warum die vier Anfangsbuchstaben der Worte

Barbara, Celarent, Darii, Ferio je in den folgenden übrigen Worten wiederkehren

(dass diess mit derReduction der übrigen Modi auf die vier ersten zusammenhängt,

ist erst bei Lambert v. Auxerre und Petrus Hispanus ausdrücklich bemerkt, s. unten

Anm. 120 u. 187), und ebenso fehlt die Hinweisung darauf, dass zur Bildung der

übrigen Kunstworte auch indifferente Buchstaben verwendet werden (vgl. hingegen

ebend.). Um so sicherer aber dürfen wir annehmen, dass all diese Kunstworte

schon vor Wilhelm in der Schule üblich waren, und eben nur die Motivirung der

selben hier in abgekürzter Form vorgebracht wird. Jedenfalls aber sind die vier

ersten Worte (Barbara, Celarent, Darii, Ferio) bei den Lateinern im Unterschiede

von den griechischen Originalen nur in dem Bestreben gewählt worden, einen Hexa

meter zu gewinnen, worauf dann lediglich um die Manipulation der Reduction

mnemotechnisch auszudrücken die übrigen fünfzehn Namen sich gleichsam von selbst

ergaben. Uebrigens steht nach dem Angeführten noch Folgendes: Duo primi versus

deserviunt primae figurae, quatuor autem dictiones tertii versus sucundae figurae,

et omnes aliae dictiones tertiae figurae. Ex praedictis patet, quod in quatuor

modos primae figurae redueuntur omnes alii , was sodann noch mit Beispielen be

legt wird.

53) Nota etiam, quod ex duabus negativis non sequitur aliquid nec ex duabus

particularibus ; in prima autem non sequitur directe maiore existente particulari vel

minore negativa ; in secunda autem non sequitur aliquid ex affirmativis; in tertia

autem non sequitur aliquid minore existente negativo.

54) Unmittelbar nach dem so eben Angeführten steht: Et haec de syllogismo

sufficiant,

55) Ad ptenam syllogismi cognitionem non solam exigitur cognitio eius secundum

diffinitionem, sed etiam secundum divisionem; et sunt quaedam eius divisiones, quae

docendae sunt, ubi agitur de syllogismo communiter, sieut hae: syllogismus alius

perfectus alius imperfectus, alius affirmativus, alius negativus, et aliae huiusmodi.

Quaedam vero separatim docendae sunt, sieut est ista: syllogismus alius demonstrativus,

alius diatecticus, atius sophisticus. Et est demonstrativus, qui est ex necessariis

et ex causis conctusionis certissimis faciens scientiam; dialocticus vero est ex

probabitibus faciens opinionem; sophisticus autem ex apparenter probabitibus ut ex

probabitibus apparenter syllogizans ad gloriam vel ad victoriam. De ceteris omittentes

de diatectico intendimus. Quia ergo dialocticus est ex probabitibus, probabititatem

autem habet ex locis, propterea de his est determinandum Locus est u. s. f.

XVII. Wilhelm Shyreswood. 17

und bespricht hierauf dem Texte des Psellus folgend die einzelnen

Topen 56).

Hierauf nun reiht Willielm eine ziemlich selbstständige Bearbeitung

jenes ausgedehnten Abschnittes an, welchen Psellus (ebd. A. 66—96) den

„proprietates terminorum" gewidmet hatte 57). Gleich zu Anfang wir*d

bemerkt, dass es sich hier um significatio, suppositio, copulatio, appellatio

handle, durch deren Kenntnis* das nähere Verständniss des logischen

Urtheiles gefördert werde 58), und nachdem die Definition dieser Begriffe

in eigenthümlicher Unterscheidung eines actuellen und eines habituellen

Auftretens angegeben ist59), werden dieselben beziehungsweise mit den

declinirbaren und conjugirbaren Redetheilen in Verbindung gebracht, wobei

deutlich hervorgeht, dass nur die significatio sich auch auf die undeclinirbaren

Worte erstrecke, daher aucli vorläufig von derselben Umgang

genommen wird 60).

Indem somit die suppositio folgt, wird dieselbe in einer Weise eingetheilt,

welche von Psellus (vgl. ebd. A. 69—73) etwas abweicht, nemlich

was dort (nach der Uebersetzungs - Terminologie des Petrus Hispanus)

naturalis und accidentalis als Unterabtheilung der communis gewesen

war, wird hier als materialis und formalis zur Haupteintheilung gemacht,

neben welcher die Unterscheidung in communis und discreta coordinirt

herläuft; die formalis aber wird dann (wie bei Psellus die accidentalis)

56) Die Reihenfolge der Topen weicht nur bei den loci extrinseci von Psellas

ab, indem hier (vgl. Abschn. XV, Anm. 62) dieselben geordnet sind: ab auctoritate,

o simiti, a maiore, a minore, a proportione, ab oppositis (o disparatis ist hier weg

gelassen), a transsumptione. Vgl. unten bei Lambert, Anm. 123.

57) Insofern jedoch der Inhalt der einzelnen Regeln im Ganzen der gleiche

ist nnd derselbe füglich am Besten seine Darstellang bei dem geschichtlich einfluss

reichsten Autor, d. h. bei Petrus Hispanus, finden wird, beschränke ich mich hier

hauptsächlich auf die Angabe der Reihenfolge und überlasse es dem Leser, die

folgenden Proben des Textes mit Petrus Hispanus im Einzelnen zu vergleichen.

58) Quatuor sunt proprietates termini, quas ad praesens intendimus diversificare ;

harum enim cognitio valobit ad cognitionem termini et sie ad cognitionem enuntiationis

et propositionis. Et sunt Iiae proprietates: significatio, suppositio, copulatio,

appellatio.

59) Est igitur significatio praesentatio alieuius formae ad inteltectum, suppositio

autem est ordinatio alieuius inteltectus sub alio, et est copulatio ordinatio alieuius

inteltectus supra alium. Et notandum, quod suppositio et copulatio dicuntur aut

secundum actum aut secundum habitum, et sunt istae diffinitiones earum secundum

quod sunt in actu. Secundum autem quod sunt in habitu, dicitur suppositio signijicatio

alieuius ut subsistentis, quod enim tate est, natum est ordinari sub alio; et

dicitur copulatio significatio alieuius ut adiacentis, et quod tate est, natum est ordi

nari supra aliud; appellatio autem est praesens convenientia termini, i. c. proprietas,

secundum quam significatum termini potest dici de aliquo mediante hoc verbo „est".

60) Ex his patet, quod significatio est in omni parte sine dictione orationis,

suppositio autem in nomine substantivo tantum vel pronomine vel dictione substantiva

(haec enim significat rem ut subsistentem et ordinabitem sub alio), copulatio autem

in omnibus adiectivis et participiis et verbis, appellatio autem in omnibus substantiris

et adiectivis et partiripiis et non in pronominibus (quia non significant formam

aliqunm, sed solam substantiam) nee in verbis (quia verbum non significat atiquid,

quod apponitur per verbum substantivum, quia sie esset esse ipsum). Nulla autem

istarum trium est in partibus indectinabitibus, quia nulla pars indectinabitis signi

ficat substantiam vel aliquid in substantia. De significatione autem omittamus et de

tribus aliis consideremus.

Pranti, Gesch. III. 2

18 XVII. Wilhelm Shyreswood.

in simptex und personalis u. s. w. eingetheilt, wobei jedoch die Unter

abtheilung der confusa wieder einige Abweichungen zeigt61). Die suppositio

relativorum fehlt hier 62).

Völlig parallel hiemit wird sodann die copulatio (vgl. ebd. A. 83 u. 85)

in Eintheilung und Beispielen erörtert63), wobei zu beachten ist, dass

dieser Abschnitt bei Petrus Hispanus fehlt.

61) Et primo de suppositione videamus eius divisionem. Est igitur suppositio

quaedam materialis, quaedam formalis. Et dicitur materialis, quae ipsa dictio

supponit vel pro ipsa voce absolata vel pro ipsa dictione composita ex voce et significatione,

ut cum dicam „homo est dissitabum", „homo est nomen". Formalis autem

est, quae dictio supponit significatum, et sie dividitur: alia simplox alia personalis.

Et est simplox, quae dictio supponit significatum pro significato, ut „homo est species":

personalis autem, quae supponit significatum pro re, quae subest, ut „homo currit"

Item et alia divisio suppositionis formalis, secundum quam quaedam est communis et

quaedam discreta; communis, quae fit per terminum communem, ut „homo currit";

discreta, quae fit per terminum discretum, ut „Socrates currit vel isteu Item

personatis dividitur sie: quaedam est determinata et quaedam confusa; confusa sie:

quaedam confusa tantum, quaedam confusa et distributiva; confusa et distributiva

quaedam mobitis, quaedam immobitis u. s. f.; d. h. es folgt nun die Erörterung

ähnlicher Bedenken wie bei Psellus.

62) Dass die Suppositio relativorum den Anfang jener grossen Gruppe des

Textes bildet, welche wir vom Compendium des Psellas vermissen, s. Abschn. XV,

Anm. 84. Somit dient uns von hier an nur der Text des Petrus Hispanus zur

Vergleichung; denn wir müssen an der Ueberzeugung festhalten (s. ebd. Anm. 5

u. 86 ff. u. 93), dass Petms Hispanus eine wörtliche Uebersetzung des griechischen

Originalos gab, wohingegen Andere (wie eben Withelm Shyreswood und Lambert

von Auxerre) dasselbe selbstständiger bearbeiteten. Wenn aber Herr M. Thurot in

der Revue Archiotogique, 1864, p. 267—281 eben dieses Resnltat meiner Forschuug

umzustossen versucht, so hat er nach seiner Weise unleugbar die Sache sich recht

leicht gemacht (nur die Berufung auf den Artikel „Pierre d'Espagne" in der Hist.

litt, de la France, — s. unten Anm. 135 —, hätte er sich füglich ganz ersparen

können). Herr Thurot will nemlich die Ansicht vertheidigeu, dass das Compendium

des Psellas eine Uebersetzung des von Petrus Hispanus selbstständig verfassten

Werkes sel. Aber wenn unter den von ihm vorgebrachten Gründen derjenige noch

der stichhaltigste ist, dass „suppositio" aus dem bei Priscianus vorkommenden Ge

brauche des Wortes „suppositum" habe entstehen können, so steht es mit der ganzen

Beweisführung sehr schlimm (denn z. B. damit, dass „confusus" schon bei Cicero,

pro Sest., vorkommt, wird wohl Hr. Thurot selbst nicht glauben etwas gesagt zu

haben), indem Alles, was z. B. über „substantivum, adiectivum, modus significandi"

u. s. f. vorgebracht wird, eben lediglich für mich spricht. Oder ist Hrn. Thurot

der ziemlich reiche Schatz grammatischer Terminologie, welchen ich im XI. Ab

schnitte gelegentlich der Commentatoren anführen und benützen musste (z. B.

ovOioiärjg, inovaioiöng , rgono; , on/xccvTixöv u. s. f.) etwa ganz entgangen?

Alle diese Dinge ohne Ausnahme entstanden auf dem Boden der spät-griechischen

Cultur, und so lange nicht das Unmögliche geschieht, d. h. so lange man mir nicht

nachweist, dass und wie die Begriffe relatio, appellatio, ampliatio, distributio, restrictio,

exponibitia in ihrer technisch-logischen Bedeutung wirklich im lateinischen

Abendlande sich gestalteten, bleibt das Resultat meiner Forschung unverrückt stehen

(von einzelnen Beweisen, wie z. B. unten Anm. 220, gar nicht zu reden). Hr. Thurot

hätte vielleicht besser gethan, vorerst dasjenige, was ich Abschn. XV, Anm. 86— 104

gesagt habe, aufmerksam zu lesen; denn auf die Annahme eines Wunders, dass drei

fast gleichzeitige Autoren des lateinischen Abendlandes etwa durch göttliche Ein

gebung auf jenes nemliche Gebiet der proprietates terminorum geführt worden seien,

wird sich hoffentlich auch Hr. Thurot nicht einlassen. Wer überhaupt die suppositio,

ampliatio u. s. f. besprach, konnte schlechterdings nur aus einer nicht-lateinischen

Quelle schöpfen. Wo aber diese letztere in ihrer eigentlichen Ursprünglichkeit zu

suchen sei, habe ich gleichfalls ebendort Anm. 106 f. gesagt.

63) De copulatione autem dicendum, quod haec dictio alia materialis alia forXVII.

Wilhelm Shyreswood. 19

Der letzte jener Begriffe, nemlich die appellatio (vgl. ebd. A. 90), wird

hier in anderer (und zwar an sich besserer) Weise besprochen, als in

dem Compendium des Petrus Hispanus der Fall ist ; nemlich wenn dort

die ampliatio und die restrictio als getrennte Capitel nachfolgen, so sind

hier diese beiden Begriffe und die darauf bezüglichen Regeln sogleich in

die Darstellung der appellatio verflochten 64).

Unmittelbar hierauf folgt der Inhalt der Sophist. Elenchi, welche

in dem uns erhaltenen Texte des Psellus fehlen (s. ebd. Anm. 65 u. 91),

und es scheint wenigstens, dass Wilhelm in einer gewissen principiellen

Auffassung all das Bisherige, was die Verhältnisse des Subjeets- und des

Prädicats-Begriffes betrifft, als eine Vorbedingung oder Einleitung zur Sophistik

betrachtete. Zu beachten aber ist, dass auch er ebenso wie Lam

bert v. Auxerre (Anm. 124) und Petrus Hispanus (Anm. 197) nur die

erste Hälfte des aristotelischen Buches (d. h. nur bis Cap. 15) berück

sichtigt 65).

In gleicher selbstständiger Behandlungsweise wird nun hernach all

Dasjenige vorgeführt, was bei Petrus Hispanus von der Distributio an folgt,

und zwar wird hier in einer Weise, welche gar nicht unrichtig ist (s. ebd.

A. 92), jenes Ganze durch die Titelüberschrift „Syncategoreumata"

malis; formalis (dieses Wort fehlt in d. Hdschrft) alia communis alia discreta, et

haee alia simptex alia personalis u. s. f. genau die nemliche Eintheilang wie bei

suppositio.

64) Restat inde de appellatione , cuius iam habetur diffinitio (s. ob. Anm. 59),

ex qua patet eius differentia ad suppositionem et ad copulationem Terminus

ex parte subiecti supponit et ex parte praedicati appellat. Et sciendum, quod secundum

utramque diffinitionem ex parte subiecti supponit, ex parte autem praedicati supponit

secundum habituatem suam diffinitionem. Sciendum etiam, quod terminus ex parte

subiecti appellat suas res, sed non secundum quod est subiectum; ex parte autem

praedicati appellat etiam secundum quod est praedicatum ; secundum autem quod praedicatum

comparatur ad subiectum suum per aliquam suarum rerum, et secundum hoc

appellat Datur haec regula: Terminus communis non restrictus habens sufficientia

appctlatorum supponens verbo de praesenti non habenti vim ampliandi supponit

terminum pro his quae sunt Hoc membrum „habens sufficientia appellatorum"

apponitur, quia si non habet, potest supponere pro non ente, et intellige, quod suffi

cientia appellatorum in tribus consistit ad minimum, unde si non sunt tot appellata,

potest terminus supponere pro non ente, ut si sunt tantum duo homines, hoc est

falsum „omnis homo est" Regula: Terminus communis supponens verbo de praeterito

supponit tam pro praesentibus quam pro praeteritis, et supponens verbo de

futuro supponit tam pro praesentibus quam pro fularis Hoc autem membrum

„non habenti vim ampliandi" apponitur, quia si sit verbum ampliandi, potest sub

iectum supponere pro non ente, ut „homo laudatur" hoc est verum pro Caesare, et

est verbum amplians, cuius res potest inesse non existenti. Sed verbum restringit

suppositionem termini; ergo aut per suam significationem aut per consignificationem ;

si per significationem, ergo tribus hominibus currentibus hoc est verum „omnis homo

currit", quod falsum est; si per consignificationem , non erit per aliam quam per

consignificationem temporis; ergo omne verbum praesentis restringit ad praesentis

u. s. w.

65) Mit der Ueberschrift „De fallaciis" folgt: Ut dicit Aristotelos in primo

etenchorum (dass auch diese Abiheilang des aristotelischen Buches auf arabische

Litteratur zurückweise, s. Abschn. XVI, Anm. 64 u. 345), quatuor sunt genera

disputationum , sc. doctrinates sive demonstrativac , dyalocticae et temptativae

et sophisticae Uethae autem sunt quinque: redargutio, falsum, inopinabilo,

nugatio, soloecismus u. s. w. wie bei Petrus Hispanus , nur das Ganze sehr ab

gekürzt.

i 2*

20 XVII. Wilhelm Shyreswood.

bezeichnet66). Somit tritt auch zunächst eine Einleitung voraus, welche

nicht ohne Zusammenhang mit Obigem (Anm. 58—60) den Begriff und

die logische Bedeutung der Syncategoreumata entwickelt 6 '). Und es folgt

hierauf die specielle Besprechung der einzelnen hier beizuziehenden Worte,

wobei jedesmal (wie bei Petrus Hispanus) an die Angabe bestimmter Regeln sich

die Lösung betreffender Sophismen anknüpft. Auf solche Weise werden in fol

gender Anordnung erörtert: zunächst diejenigen, welche imUrtheile auf Seite

des Subjectcs stehen, und zwar vorerst die „distributiven" Worte, sowohl die

bejahenden omni«68), totu«69), infinitus10), qualislibet und quantuslibet1 1),

66) Wo unmittelbar nach dem Schlnsse der Soph. Et. sich der nun folgende

Text anschtiesst, steht am Bande der Handschrift: Sincategoreumata magistri Guitelmi

de Shireshode.

67) Quia ad cognitionem alicuius oportet cognoscere suas partes, ideo ut plone

cognoscatur enuntiatio, oportet eins partes cognoscere. Partes autem eius sunt duplices:

principalos et secundariae. Partes principalos sunt nomen substantivum et

verbum; haec enim necessaria sunt ad hoc, ut cognoscatur enuntiatio. Partes secun

dariae sunt nomen adiectivum et adverbium et coniunctiones et praeposi tiones ; haec

enim non sunt necessaria ad esse enuntiationis. Partium autem secundariarum quaedam

sunt determinationes partium principalium ratione suarum rerum, et haec non

sunt syncategoreumata, ut cum dico „homo albus"; hoc „albus" enim significat, quod

aliqua res eius, quod est homo, sit alba. Quaedam autem sunt determinationes

partium principalium, inquantum sunt subiecta vel praedicata, ut cum dico „omnis

homo currit"; hoc „omnis" enim, quod est signum universate, non significat, quod

aliqua res eius, quod est homo, sit universalis, sed quod homo sit quoddam univer

salo subiectum. Haec dicuntur syncategoreumata, de quibus tractundum est, quia

faciunt pturimam difficuttatem in seitnone. Dicitur ergo hoc nomen syncategoreumu

a syn, quod est con, et categoreuma, quod est significutivum vel praedicativum, quasi

„conpraedicativum"; semper enim cum aliquo iungitur in sermone. Sed quaeritur,

cum quaedam sint determinationes subiecti, quare omnia determinentur a praedicato.

Dicendum, quod praedicatum est pars comptetiva enuntiationis, omne autem syncategoreuma

attingit aliquo modo subiectum et praedicatum , et prapterea a praedicato

tanquam a comptemento et digniori denominantur syncategoreumata (die älteren

Quellenstellen über den Begriff der Syncategoreumata s. Abschn. XV, Anm. 9, u.

Abschn. XIV, Anm. 174 u. 206).

68) Primo autem tractundum de his, quae sunt ex parte subiecti, ut de signis

et de quibusdam aliis, et primo de hac dictione „omnis" Sciendum, quod

„omnis" significat universatitatem; sed quandoque significat eam, ut ipsa est rei

dispositio, et non est syncategoreuma, et sie aequipotlot ei, quod est totum vel perfectum,

ut cum dicitur „mundus est omne"; quandoque significat eam, ut est dispo

sitio subiecti, inquantum subiectum est, et est syncategoreuma, ut cum dico „omnis

homo currit", u. s. f. in grösster Ausführlichkeit. Zuletzt : Dictum est sufficienter

de hac dictione „omnis", nec oportet aliquid dicere de his dictionibus „quitibet,

quisque", quae eiusdem potestatis ferc sunt cum hac dictione „omnis", secundum

quod distribuunt pro partibus secundum numerum, et de hac dictione „quicunque"

vel „quiscunque", quae eiusdem potestatis sunt cum illis.

69) Sed nunc agendum de hac dictione „totum", de qua sciendum, quod quando

que dicit totalitatem alicuius, secundum quod res est, et aequipoltet ei, quod est

integrum, et est categoreuma; quandoque dicit totalitatem ratione praedicati et est

syncategoreuma u. s. f.

70) Eodem modo est haec dictio „infinita" syncategoreuma et categoreuma

u. s, f. -

71) Praeter signa praedicta sunt alia copulatorum distributiva et sunt huiusmodi

signa „qualistibet, quantumlibet" et simitia wobei z. B. zur Vergleichung

mit Petrus Hispanus (s. unten Anm. 253) folgendes Sophisma angeführt werden

mag: Hic solvitur hoc sophisma: Sunt tres qualitates: albedo, grammatica, musica;

et Socrates habet primam et currit, Plato habet secundam et currit, Cicero tertiam

XVII. Wilhelm Shyreswood. 21

uterque1^), als auch die verneinenden nultus13) und neuter14), sodann das

„exceptive" Wort praeter15), und ausserdem noch die „exclusiven" Worte

sotus16) und tarnen11). Hierauf folgen jene, welche zur Urtheilsveret

currit, et Virgitius habet omnes et non currit ; inde sie: Qualolibet currit. Probatio:

album currit, grammaticum currit, musicum currit, et non sunt plares ; ergo

quatelibet currit; sed quidquid est quatelibet, est Virgitius; ergo Virgitius currit;

quod falsum est. Solatio u. s. w.

72) Est adhuc «nurn signum affirmativum suppositorum distributivum, sciticet

„uterque" n. s. f. (sehr kurz abgehandelt).

73) Sequitur de signis negativis, et primo de hac dicendum „nullas", de qua

sciendum, quod quandoque dividit pro partibus secundum speciem, quandoque pro

fiartibus secundum numerum u. s. f. (eine Menge Sophismen).

74) Est adhuc quoddam signum negativum, quod terminum negat de duobus,

sciticet „neutrum" u. s. f.

75) Quia iam dictum est sufficienter de signis distributivis, dicendum de hac

dictione „praeter" exceptiva, titm quod exceptio saepe vult cadere super aliquam

dieisionem et ad eam continuari, tum quia oppositum habet ad ipsam, quod patet

quia haec dictio „omnis'1 dicit totam multitudinem, et haec dictio „praeter" oppo

situm a totalitate subtrahendo aliquam partem. Possit tamen aliqua ratione prius

Iractari de exclasivis, sed non annuendum. Sciendum, quod haec dictio „praeter"

quandoque tenetur additive, ut cum dicitur „sex viri sunt hic praeter magistrum

unum", quandoque exceptive, et hoc dupliciter, quandoque diminutive, quandoque

instantive; diminutive, quando ab aliquo toto siqnificat secundum rem fieri diminutionem,

ut hic „Socrates habet undeeim digitos praeter unum"; instantive, quando

excipit partem a toto ratione praedicati, ut hic „omnis homo praeter Socratem currit";

significat enim, quod Socrates excipiatur ab hoc toto „omnis homo" non secundum

rem, sed ratione praedicati, et sie propterea est syncategoreuma u. s. f. (mit einer

Menge Sophismen).

76) Postquam dictum est de signis et de dictionibus exceptivis , convenienter

dicendum est de hac dictione „sotus", tum quia proprie cadit circa subiectum sicut

etiam signa, tum etiam propter oppositionem, quam habet cum hac dictione „omnis";

„omnis" enim semper dicit unum cum alio, „solas" unum non cum alio. Et quaerif

«r primum, an haec dictio „solas'' sit syncategoreuma vel non, et videtur quod

non, quia si dicatur „Socrates incedit superbus", hoc „superbus" significat, qualiter

sit Socrates incedendo, et sie cum dicit qualitatem Socratis, quae est res praedicabitis,

non est syncategoreuma, sie si dicatur „Socrates comedit solas", significat,

qualiter se habeat in comedendo, et sie cum dicat modum Socratis et relationem, quae

est res praedicabitis, non est syncategoreuma Et hoc patet aliter, quia „solas"

significat „non cum alio" et sie dicit separationem, et haec est relatio et res praed'uabitis.

Et dicitur, quod, cum significat separationem ab aliis secundum rem, tunc

est categoreuma ; cum autem significat separationem alieuius ab aliquo in partieipando

praedicalam, tunc est syncategoreuma, ut hic „sotus Socrates currit"; significat

enim, quod alii non partieipant praedicatum. Potest adhuc quaeri, quare melius

additur termino singulari sive discreto, quam communi Praeterea quaeritur, an

haec „sotus Socrates currit" sit una vel ptures; et videtur, quod ptures ; et

dicitur, quod non Praeterea quaeritur, an sit semper affirmativa Ad hoc

quaeritur, quare haec dictio „sotus" dicitur magis exctusiva, quam inelasiva; cum

enim dicitur „solas Socrates currit", inctuditur Socrates subiectum cursui, alii autem

excladuntur ; et dicitur, quod hoc est, quia inctusio non est ex virtute huius dictionis

„sotus", sed ex virlate suac praeiacentis, exctusio autem est aliorum et ex

tirtute huius dictionis. Item videtur, quod haec dictio „sotus" quandoque excladit

generatiter quandoque specialiter, e. g. „sotus Socrates currit" primo modo sensus

est „nultum aliud a Socrate currit", ut exctudatur generaliter omne aliud a Socrate,

secundo modo significat specialiter, quod nullam aliud a Socrate currit in eodem genere

n. s. f. (wieder mehrere Sophismen).

77) Consequenter dicendum est de hac dictione „tamen", de qua sciendum est,

quod secundum eius primam significationem non est syncategoreuma, sed dicit certam

mensuram alieuius actus, sicut hac „multum, parvum" dicunt incertam mensuram, et

22 XVII. Wilhelm Shyreswood.

knüpfung zwischen Subject und Prädicat gehören, nemlich e\st78) und

non79). Hernach diejenigen, welche dem Prädicate näher stehen, nem

lich die „exponiblen" Worte necessario und contingenter so), incipit und

desinitB1). Zuletzt kommen noch jene Worte in Betracht, welche ein

est adverbium quantitatis sicut itla; cum autem haec ratio mensurae contrahitur ad

rationem subiecti ratione praedicati vel ad rationem praedicati ratione subiecti,

sie est dictio exctusiva u. s. f. ebenso.

78) Cum iam dictum vel determinatum sit de dictionibus syncategoreuticis pertinentibus

ad subiectum, dupliciter possumus procedere, aut sciticet determinando de

las, quae pertinent ad compositionem, aut de his quae pertinent ad praedicatum. Et

primo modo procedentes determinemus de hoc verbo „est", non quia sit syncatego

reuma, sed quia a multis putatur esse syncategoreuma. Et illi nituntur hinc dicto

Aristotelis (s. Abschn. IV, Anm. 201 f.), quod „est" significat quandam compositionem,

quam sine compositis non est intelligere; credunt enim, quod hoc „consignificare" sit

„simul significare" , et sie solam sit consignificativum et praedicativum sicut syncategoreuma.

Sed contra verbum est notatio eins, quod dicitur de alio, hoc autem est

praedicatum; ergo omne verbum est notatio vel signum praedicati; ergo hoc verbum

„est" est signum praedicati et non sotum compositionis praedicati cum subietto. Sed

dicent forte, quod „est" non est verbum, sed radix omnium verborum. Sed contra

ex solo nomine et verbo fit propositio, ergo ipsum „est" est verbum. Dicitur ergo

consignificare non quia cum alia dictione significet et ingrediatur orationem, sed quia

cum principali suo significato compositionem significat, ob hoc autem non est syncategoreuma.

Sed videtur adhuc, quod quando „est" est tertiam adiacens, non sit itlad

praedicatum , sed sotum compositio Ubi „est" non est tertium adiacens , dicitur

sotum esse actualo; sed ubi est tertium adiacens et est praedicutio superioris de in

feriore, tenetur aequivoce u. s. f.

79) Sequitur de hac dictione „non'' et videtur, quod debeat esse verbum, quia

significat divisionem, et hoc, ut videtur, opponitur compositioni denotatae per hoc

verbum „est", et sie debet esse verbum sicut et ipsum, contraria enim eiusdem sunt

generis. Et dicitur, quod haec ratio peeeat dupliciter Sciendum etiam, quod

quandoque sistit in uno termino et tunc facit infinitationem, quandoque fertur ad com

positionem unius cum alio et hoc dupliciter, aut facienda negationem in genere aut

extra genus u. s. f. (folgen wieder mehrere Sophismen).

80) Sequitur de his dictionibus „necessario, contingenter", et sciendum, quod

haec dictio „necessario" potest esse categoreuma vel syncategoreuma; si categoreuma,

sie est determinatio praedicati; si syncategoreuma, tunc compositionis ; et simititer

„contingens" u. s. f. ebenso.

81) Sequitur de his dictionibus „incipit, desinit", et sciendum, quod uno modo

sunt syncategoreumata, alio modo categoreumata, e. g. haec dictio „ineipit" significat

ineeptionem alieuius actus in subiecto ...... aut ratione suae rei aut inquantum est

praedieahite, et primo modo habet vim categorcumatis, secundo modo syncategoreumatis

Sed videtur, quod nullo modo sit syncategoreuma, sciticet quod praedicatur,

est modus indicativus, sed non est alius indicativus quam hoc verbum

„ineipit", ergo ipsum praedicatur, ergo non est syncategoreuma, quia nultum synca

tegoreuma est subiectum vel praedicatum, sedmagis subiecti vel praedicati dispositio.

Ad quod dicendum, quod dupliciter est dicere aliquid praedicatum esse, aut secundum

formam sermonis et modum construendi aut secundum rem; primo modo praedicatur

sotus indicativus, secundo modo bene praedicatur infinitivus, ut si diceretur

„Socrates videt hominem nunc primo", et sie si „videre" secundum rem praedicatur

et si „ineipit" dicitur modo secundum quod praedicatur, sie habet vim syncategoreumatis

aliquo modo Consequenter quaerendum de expositionibus istarum dictionum.

Et dicunt quidam, quod quandoque dicunt existentiam in termino, quandoque viam

ad terminum, ut si diceretur „Socrates ineipit esse albus", primo modo significat,

Socratem esse in prineipio albedinis, -secundo modo, quod sit in motu et via ad albedinem;

et etiam quandoque coniünguntur cum permanentibus, quandoque cum sueeessivis

; et sunt permanentia, quorum partes sunt simut, cuiusmodi est album; sueeessiva,

quorum partes non sunt simut, cuiusmodi est currere Sed contra sit, quod

„Socrates ineipit esse sanus et desinit esse aegeril, tunc instans ineeptionis et instans

XVII. Wilhelm Shyreswood. 23

gewisses Verhältniss zwischen zwei Subjecten oder zwischen zwei Prädicaten

oder zwischen zwei Urtheilen ausdrücken, d. h. die „Conjunctionen"

82), und zwar die „consecutiven" st83), wm84) und quins&), hierauf

desitionis aut erunt idem, et tunc in Mo et sanus et aeger, mit crunt diversa, et tunc

invenietur tempus, in quo non erit sanus nee aeger. Propterea dicendum, quod omnis

permutatio aut in rem sueeessivam aut in permanentem n. s. f. ebenso.

82) Determinatis dictionibus, quarum offieia pertinent ad subiectum et cliam ad

praedicatum ratione compositionis, et etiam de his, quae licet uno modo sint determinationes

praedicatorum, alio tamen modo sunt praedicata, sequitur de dictionibus

pertinentibus ad unum subiectum ratione allerius vet ad unum praedicatum respecla

alterius vel ad unam compositionem ratione alterius. Huiusmodi autem sunt coniunetiones.

Est autem coniunctio pars orationis indeelinabitis coniunetiva aliarum

partium orationis; et dico „partium", quia licet coniungat orationes, hoc tarnen non

est nisi inquantum Mae sunt partes orationis compositae. Cum ergo praepositio sit

etiam coniunetiva partium orationis, quaerenda est differentia inter haec. Ad quod

dicendum, quod praepositio habitudinem dicit unius ad aliud, coniunctio

autem coniungit aliqua, quorum neuttum ad aliud habet habitudinem.

83) Cum autem multae sint species coniunetionum , solum de consecutivis et

copulativis et disiunctivis nunc intendimus, et primo de consecutivis et inter haec

primo de hac dictione „si", de qua dieimus, quod consequentiam significat. Et

lunc quaeritur differentia inter haec „sequitur vel ordinatur" et haue dictionem „si".

Ad hoc dicendum, quod haec dictio „si" notat consequentiam, secundum quod exercetur

ab anima proferendi „Si" dicil aliquam rem sub conditione ad aliam,

„sequitur" autem non. Item quaeritur, quare non additur consequenti, cum dicai

consequentiam. Dicendum, quod non dicit aliud sequi proprie, sed ad aliud, sc. ad

antecedens facit consequentiam et ideo anteeedenti coniungitur Nunc quaerendum

est, quae sit compositio in conditionali, circa quam sit veritas et falsitas. Et dicunt

quidam, hanc esse circa compositionem eins, quod est, sc. ratione huius verbi „sequitur"

subinteltecti. Sed contra vox est signum inteltectus , ergo „si Socrates

currit, Socrates movetur" quantum ad principalom intelloctum est propositio, ergo in

principali eius intellectu est veritas et falsitas Sciendum tamen, quod haec

dictio „si" quandoque respicit totum consequens, quandoque verbum consequentis ;

primo modo facit conditionatem, secundo modo categoricam de conditionali praedicato.

(nun folgen Sophismen) Item quandoque notat consequentiam simpliciter,

quandoqae ut nunc rebus se habentibus , quandoque dicit aliquid sequi ad aliud

necessario , quandoque notat consequentiam naturalom, quandoque non naturatem;

naturatem, ul quando notat consequens sequi ad antecedens ratione alieuius habitudinis

unius ad aliud; non naturatem, quando notyt consequens sequi ad antecedens

non ratione habitudinis unius ad aliud, sed solam propter impossibititatem antecedentis

vel necessitatem consequentis ; primo modo notat ordinem rerum secundum rem,

secundo modo notat ordinem rerum secundum sermonem. Item quandoque in non

nalurali ratione cuiustibct temporis , quandoque ratione praesentis vel

futuri temporis u. s. f. wieder Sophismen. Uebrigens vgl. Anm. 617.

84) Sequitur de hac dictione „nisi", de qua sciendum, quod notat consequen

tiam ad antecedens negatum, componitur enim ex si et non. Et quaeritur, quare

magis sit coniunetio quam adverbium. Ratio huius est, quod consecutio cadit super

negationem et est complomentum suae significationis Est autem videre, quod

quandoque lenetur exceptive, quandoque consecutive. Cum consecutive tenetur, tunc

hae eaedem possunt assignificari distinctiones de ca, quae de hac dictione „si" u. s. f.

wieder Sophismen.

85) Sequitur de hac dictione „quin", de qua sciendum, quod est dictio consecutiva

notans consequentiam alieuius ad antecedens negatum; habet enim negationem

in se, ut 1ue „non currit, quin moveatur" est sensus „si non movetur, non currit".

Et est sophisma: Tu non potes vere negare, te non esse asinum. Probatio. Tu non

potes negare vere necessarium; sed hoc est necessarium; ergo non potes vere negare

hoc; deinde ergo non potes vere negare, quod non sis asinus; ergo non potes vere

negare, quin sis asinus; ergo tu es asinus (folgt die Lösung).

24 XVII. Wilhelm Shyreswood.

das „copulative" et86), und schliesslich die „disjunctiven" vel 87), an88),

ne89) und sive90). Zeigt nun dieses Arrangement der Syncategoreumata

im Vergleiche mit dem Texte des Petrus Hispanus und somit auch

sicher mit jenem verlorenen Texte des Psellus entschieden einen selbstständigen

Charakter der hiebei gewählten Gesichtspunkte, und finden wir

ausserdem hier in den Conjunctionen einen Bestandtheil dieser logischen

Theorie, welcher bei Petrus Hispanus ursprünglich nicht beigezogen war

(s. hingegen die späteren InteIpolationen in Abschn. XX), so bietet sich

uns noch eine andere höchst bedeutsame Wahrnehmung dar. Nemlich

Wilhelm äussert sich wiederholt ausdrücklich derartig, dass wir einen

bereits damals verbreiteten Betrieb jenes Abschnittes der Logik, welcher

die Syncategoreumata betrifft, voraussetzen müssen. Es wurde ja zufolge

seiner Angaben nicht bloss die Reihenfolge der Capitel bald so bald an

ders eingerichtet 9 1) , sondern auch an die einzelnen Syncategoreumata

selbst knüpften sich Controversen , indem z. B. Einige das Wort „est"

wirklich als ein Syncategoreuma betrachteten92), oder bei „incipit" die

Frage aufgeworfen wurde , ob dasselbe das bereits eingetretene erste

Stadium des begonnenen Zustande« oder nur den Uebergang in das erste

Stadium bedeute 93), sowie hinwiederum bei „si" sich der Zweifel erhob,

ob es sich auf den dinglich objectiven oder nur auf den sprachlichen

Zusammenhang beziehe 94).

Somit gewinnen wir nun (vgl. ob. Anm. 52) die begründete Ein

sicht, dass auch Wilhelm Shyreswood nicht der Erste war, welcher das

Compendium des Psellus in das lateinische Abendland übertrug, sondern

dass er nur als ein uns zufällig zugänglicher Repräsentant einer verbrei-

86) Sequitur de coniunctionibus copulativis, cuiusmodi est hoc ipsum „et" ,

quod significat simul esse Dicendum, quod simul esse, quod dicitur per hoc

ipsum „et", est duorum praedicatorum in uno subiecto vel duorum subiectorum in

uno praedicato u. s. f. Sophismen.

87) Sequi!«)' de hac dictione „vet", quae est disiunctiva coniunctio Et di

cendum, quod coniungit voces in unum sermonem, res autem disiungit quod ea,

inter quae disiungit, simul esse non possunt, cum dicit, alterum esse verum, alterum

esse falsum u. s. f. ebenso in grosser Ausführlichkeit.

88) Sequitur de hac dictione „anu, quae significat dubitationem, et intelligendum

est sie, quod cum dubitamus de duobus, an sit tonsentiendum quaerimus,

et talia duo coniungi mediante „an" Quaeritur autem, quae sit differentia

inter „an" et „vet". Quae talis est, quod qui seit, an Socrates currat, seit determinate

alteram partem; sed qui seit, Socratem currere vel non currere, non seit determinate

alterum. Et propterea „an" dicitur etectiva coniunctio, quia dicit etectionem

alterius partis determinate u. s. f. Sophismen.

89) Sequitur de hac dictione „ne", quae aliquando ponitur interrogative, ut

„curritne Socrates", et ponitur pro „an", quandoque ponitur prohibitive ; et hoc dicitur

quandoque sie, ut per ipsam exerceatur prohibitio, quandoque autem, ut ipsum prohibitum

ordinetur cum aliquo praecedenti; exemplum primi ,,ne curras", exemptum

secundi „voto, ne curras". Et sie de ipso est dubitatio in hoc sophismate: Tu vis,

ne tibi concladatur, et caves, ne tibi conctudatur ; ergo idem vis et caves u. s. f.

(die Lösung).

90) Sequitur de hac dictione „sive", de qua sciendum, quod ipsa significat disiunetionem

cum conditione u. s. w. Sophismen.

91) S. d. Stelle in Anm. 75 u. 78.

92) S. Anm. 78.

93) S. Anm. 81.

94) S. Anm. 83.

XVII. Wilhelm Shyreswood. Lambert von Auxerre. 25

teten Richtung gelten kann (vgl. sogleich unten Anm. 97), indem wir

mit Gewissheit schliessen , dass schon im zweiten und dritten Jahrzehent

des 13. Jahrhunderts jenes byzantinische Original bei den Lateinern eine

einflussreiche Aufnahme gefunden haben muss (vgl. Abschn. XV, Anm. 1 ff.).

Und wir finden es, — um von Vincenz von Beauvais abzusehen, bei welchem

anderweitige begründete Bedenken eintreten (s. unten Anm. 319—326) —,

nun keinenfalls unerklärlich, wenn Albertus Magnus in einem Punkte,

welcher nur aus der byzantinischen Logik geschöpft werden konnte, eine

wörtliche Uebereinstimmung mit Wilh. Shyreswood zeigt (s. Anm. 470 f.).

Demnach kann es auch nicht mehr auffallend sein, wenn wir noch einen

zweiten Vertreter dieser Logik an Lambert von Auxerre (um die

Mitte des 13. Jahrh.) treffen, welcher als jüngerer Zeitgenosse des Wilhelm

Shyreswood, sowie als älterer des Petrus Hispanus zu bezeichnen ist 95).

Auch er hat in seinem uns nur handschriftlich erhaltenen Werke „Summa

logicae" 96) die Synopsis des Psellus zu Grunde gelegt, dieselbe aber mit

ziemlich reichlichem Studium des Boethius und theilweise selbst der Araber

selbstständig verarbeitet. Von der ausgedehnten Einleitung, welche Lambert

vorausschickt, ist uns sogleich die erste Zeile wichtig97), in welcher auf

die den „neuen" Zuhörern dargebotenen „Summulae" hingewiesen wird ;

denn wir werden nicht irren , wenn wir hierin eben wieder jene Thatsache

erblicken , dass durch die Verbreitung der Schrift des Psellus die

Anfertigung derartiger Summulae eine ganz allgemeine wurde. Die ein

zelnen Punkte der Einleitung bespricht Lambert in Form der arabischen

Quaesita, d. h. stets Fragen aufwerfend und dieselben beantwortend 98),

und in solcher Weise erledigt er zunächst in sichtlichem Anschlusse an

Alfarabi (Abschn. XVI, Anm. 13 u. 18) die Eintheilung der sieben freien

Künste 99), sowie die bevorzugte Stellung der „Logik" innerhalb des Tri-

95) Die wenigen bekannten Notizen über ihn s. bei Lebeuf, Mtmoires concern.

t'hist. ecct. et cie. d' Auxerre, II, p. 493 f. Quelif, Scriptt. Ord. Praedic. I, p. 906.

96) Auch was den Lambert betrifft, wurde ich (wie bei Wilh. Shyreswood)

nur durch Hauriau, De la pliit. scol. II, p. 240 auf die Pariser Handschrift Cod.

Sorbonn. 1797 hingewiesen. Die zweite von Haureau genannte Handschrift (nach

der Nnmerirung des gedruckten Cataloges Cod. Reg. 7392) habe ich nicht benützt;

und nur auf diese wohl kann sich Hauriau's Angabe beziehen: „L'auteur commence

pur une analyse raisonnie de l' tntroduction , puis it passe ä l Interpritation, aux

Analytiques, aux Arguments, aux Topiques, et finit par tes CaUgories." Auffaltend

jedoch bleibt mir dabei, dass Hauriau dennoch jenes nemliche Proömium anführt,

welches in Cod. Sorb. 1797 zu Anfang der Summa steht, welche eine hievon ganz

verschiedene Reihenfolge (nemlich eben jene des Psellas) zeigt.

97) Ut novi artium auditores ptenius intelligant ea, quae in Summulis edocentur,

nalde utitis est cognitio dicendorum.

98) S. die nemliche Methode z. B. auch bei Avicenna, Abschn. XVI, Anm.

106 u. 113.

99) In primis quaeritur, quare artista dicitur audire de artibus et non de arte.

Ad hoc dicendum est, quod septem sunt artes liberalos, quarum tres vocantur trivium,

ijuae sunt grammatica, logica, rhetorica. Et dicuntur trivium quasi tres viae ad

unum, sc. in sermonem. Omnes enim trivialo? sunt de sermone, sed differenter; quia

grammatica circa sermonem considerat congruum et incongruum, ut congruum etigat

et incongruum fugiat; logica vero circa sermonem considerat verum et falsum, ut

verum eligat et falsum fugiat; sed rhetorica circa sermonem considerat ornatum et

inornatum, ut ornatum eligat et inornatum fugiat. Aliae quatuor vocantur quadrivium

u. s. w.

26 XVII. Lambert von Auxerre.

viumstu0), wofür er noch ein verstärkendes Motiv in den Angaben des

Boethius (Abschn. XII, Aum. 76) findet101). Unmittelbar hieran reiht er

in fast wörtlicher Uebersetzung der ersten Zeilen des Psellus (Abschn. XV,

Anm. 6) die Definition und Etymologie der „Dialektik"102), springt jedoch

hievon bezüglich des Unterschiedes zwischen „Logik" und „Dialektik"

wieder auf Boethius (Abschn. XII, Anm. 82) über, und giebt hiebei ge

legentlich die für uns wichtige Notiz, dass „vetus logiea" aus dem Buche

über die Kategorien und jenem de interpr., hingegen „nova logica" aus

den beiden Analytiken, der Topik und Soph. El. bestehe103), wodurch

wir sowohl einen Beleg für Obiges (Anm. 5) als auch einen festen An

haltspunkt für Späteres gewinnen. Ferner unterscheidet er an der

„Dialektik" eine wissenschaftliche (— scientia —) und eine practische

(— ars —) Seite104), wobei er entschieden eine häufig angeführte Stelle

Isidor's (s. Abschn. XIII, Anm. 26) im Auge hat; schliesslich aber wird

100) Item quaeritur, quid sit logica. Logica est scientia discernendi verum a

falso per argumentationem. Dicitur autem logica a logos, quod est sermo, et ycos,

quod est scientia, quasi scientia de sermonc. Sed cum sint tres seien tiae de sermone,

ut dictum est, et ita quaelibet potest dici logica, quaeritur, quare approprictur ittud

unum logicae potius , quam grammaticae vel rhetoricae. Ad hoc dicendum est , quod

aliquoties , quod est commune multorum, uni appropriatur proptvr exccttentiam vel

dignitatem, ut si dicatur „apostotus dicit", hoc intelligitur de Paulo, quia

dignior est aliis et exceltentior. Quod patet per eins diffinitionem tatem: logica est

ars artium , scientia scientiarum , qua aperta omnes aperiuntur et qua ctausa omnes

aliae elauduntur, sine qua nulla, cum qua quaelibet.

101) Alia ratione dici potest, quod est dignior aliis, quia aliae modum procedendi,

quem habent, sumunt a logica; modus enim scientificus, i. e. modus procedendi

in scientiis , est diffinire, dividere et colligere sive conferre, i. e. probare et

improbare ; sola logica hoc facit Huius signum est, quod Boethius dividit

logicam in prineipio Topicorum suorum in artem inveniendi et in artem iudicandi.

102) Item quaeritur, quid sit dyaloctica. Dyaloctica est ars artium ad prineipia

omnium methodorum viam habens ; sola enim dyatectica probabititer disputat de prineipiis

omnium artium. Et sciendum, quod est methodus ars brevis et facitis et semitae

proportionatur ; nam sicut semita ducit ad eundem terminum, ad quem lata via, sed

brevius et expeditius, sie ad cognitionem eiusdem ducunt ars et methodus, sed facitius

methodus, quam ars. Dicitur autem dyatectica a dya, quod est duo, et loxis, quod

est ratio, vet logos, quod est sermo, quasi ratio vel sermo duorum, sc. opponentis et

contradi centis in disputatione.

103) Tunc quaeritur, quae sit differentia inter logicam et dyalecticam. Ad hoc

dicendum, quod logica, secundum quod est ars et secundum quod est scientia, securior

est ad dyatecticam. Logica enim scientia est de omni syllogismo docens, dyatectica

de syllogismo dyatectico solam vel apparenti dyaloctico Unde logica traditur in

omnibus libris logicae, qui sunt sex, sc. Uber Praedicamentorum, Uber Peryermenias ,

qui nunc dicuntur vetus logica, Uber Priorum, Posteriorum, Thopicorum et Elonchorum,

qui quatuor dicuntur nova logica; dyaloctica vero traditur in libro Thopicorum

et Etenchorum solam.

104) Et sciendum, quod scientia et ars differunt; scientia enim id, quod dicit,

nominat absolate, ars vero dicit relationem ad opus; unde dyatectica dicitur scientia,

secundum quod docet syllogismum dyatecticum constituere ex suis prineipiis, dicitur

autem ars, secundum quod utitur syllogismo dyatectico ad aliquam controversiam terminandam

Quod potest videri in simiti: martellas potest esse subiectum in arte

fabriti et mstrumentum; subiectum dicitur martellus, quando cum constituit faber ex

suis prineipiis, dicitur autem instrumentum, quando Mo martello facto utitur ad alia

fabricanda u. s. w.

XVII. Lambert von Auxerre. 27

die wesentliche Aufgabe der gesammten „Logik" in die Lehre vom

Schlusse verlegt 105).

Hierauf aber geht Lambert sofort mit der Frage , warum die Logik

mit dem Begriffe des Schalles (sonus) beginne, auf die Synopsis des

Psellus über106), und entwickelt so die Lehre vom Urtheile vollständig

an der Hand des Psellus, indem er den gleichen Sinn bald wörtlich, bald

mit verändertem Wortlaute, bald mit kleineren oder grösseren Erwei

terungen wiedergibt 107). Indem in solcher Weise über nomen, verbum

und oratio gehandelt wird, Ireffen wir bei letzterer bezüglich ihrer Eintheilung

nach Substanz, Qualität und Quantität (s. Abschn. XV, Anm. 12)

hier zum ersten Male den Memorial- Vers :

Quae ca vel hyp, Qualis ne vel äff, u Qmnta pur in sin tu8).

Es folgt hierauf (s. ebend. Anm. 1 3 f.) die Lehre vom wechselseitigen

Verhältnisse der üblichen vier Urtheilsformen i09), sodann (ebend. A. 15)

in grosser Ausführlichkeit die Lehre von der Umkehrung110) und hernach

mit Uebergehung des bei Psellus an eine falsche Stelle gekommenen

Capitels über das hypothetische Urtheil111) sogleich die Lehre von der

105) Notandum vero, quod tota intentio logici est, ut habeat syllogismum

perfectum, unde omnia, de quibus logicus determinat, ratione syllogismi determinat.

Bei Lambert kann diess sowohl auf Boethius als auch auf den Arabern beruhen;

anders ist es bei Wilhelm Shyreswood, s. oben Anm. 32, woselbst die beidersei

tigen Quellen.

106) Item quaeritur, quare logicus incipit a sono et non ab aliquo, quod sit

ante sonum. Ad hoc dicendum, quod logicus est artifex sermocinalis, et quia de

consideratione artifieis sermocinalis nihit est, quod sit ante sonum, ideo a sono ineipit

tanquam ab altiori. Sonus sie diffinitur: Sonus est quidquid proprie et per se

et de se per auditum pereipitur u. s. w.

107) Z. B. was vox significativa (Abschn. XV, Anm. 7) betrifft, sagt Lambert:

Voces imponuntur ad significandas res secundum rerum proprietates et etiam secundum

rationem, ut homo dicitur, quia est factus de humo, et lapis quasi laedens pedem,

et sie de aliis. Vox significativa ad placitum idem est quod sermo. Sermonum

alias comptexus et alius incomptexus ; sermo incomptexus est, qui ptura in se non

comptectitur ut dictio. Est autem dictio secundum Boethium (Abschn. XII,

Anm. 109) unius vocabuli nuneupatio, quae idem est, quod terminus, in quem resoltitur

propositio Grammaticus principaliter intendit de dictione, quantum ad

significatum generalo, et ideo non supponit dictionem logicus a grammatico, sed de

ea determinat; aliter autem erit de litteris et syltabis, quia aliter non considerat

logicus litteras et syllabas, quam grammaticus. Dictionum alia nomen alia verbum:

hic possis quaerere ...... , quare solam determinat logicus de nomine et verbo

Quia secundum Boethium (s. ebend. Anm. 111) sotae partes orationis sunt putandae

Prius dicendum est de nomine quam de verbo, eo quod subiecta ante actum, nomen

autem significat subieclam, verbum autem actum. Nomen est u. s. w.

108) 1). b. auf die Frage „Quae?" wird geantwortet mit ca[tegorica] oder

hyp[othetica] , auf die Frage „Qualis?" mit ne[gativa] oder aff[irmativa] , auf die

Frage „Quanta?" mit universalis] oder par[ticularis] oder in[definita] oder sin[gularis].

S. Anm. 153.

109) Die gewöhnliche Figur jedoch fehlt hier.

110) Dicto de propositionibus participantibus utroque termino ad eundem ordinem

dicendum est de propositionibus participantibus utroque termino ad ordinis commutationem;

ordinis enim commutatio idem est quod conversio; est autem conversio prineipium

reducendi syltogismos imperfectos ad perfectos Conversio autem est

triplox, sc. simplox, per aeeidens, et per contrapositionem u. s. w,

111) S. Abschn. XV, Anm. 16 ff.

28 XVII. Lambert von Auxerre.

Aequipollenz (ebend. A. 18) mit Beiziebung der ersten vier bei Wilhelm

Shyreswood (oben Anm. 40) aufgeführten Memorial- Verse 1 ,2); endlich

die Lehre von den modalen Urtheilen (Abschn. XV, A. 19 fl'.) gleichfalls

mit obigen (Anm. 44) Versen geschmückt 1 ,3).

Dem hierauf folgenden Inhalte der Isagoge schickt Lambert eine

eigenthümliche Einleitung voraus , in welcher aber die Parteifrage über

die Geltung der Universalien nicht mit einem Worte berührt ist114);

auch ist er in der Besprechung der einzelnen quinque voces weit aus-

112) Dicto de propositionibus convertentibus dicendum est de acquipoltentibus

Am Schlnsse hievon : Sciendum, quod in aequipollcntiis ponuntur quatuor

versus (so weist auch diese Ausdrucksweise auf eine allgemeine Receplion der

Memorial-Verse hin , vgl. ob. Anm. 40 u. 44), quorum primus dicit aequipoltentiam

huius signi „omnis", secundus huius signi „nultus", tertius huius signi „aliquis", et

quartus huius signi „aliquis non". Primus versus est iste:

Aequipoltent Omnis, Nullas non, Non aliquis non;

Secundus versus est iste:

Non aliquis, Nultus, Omnis non, se comitantur ;

Tertius versus est iste:

Non nullas, Non omnis non, Aliquis, comitantur;

Quartus versus est iste:

Non omnis, Non nultus non, referunt Aliquis non.

Idem intelligendum est de istis signis „uterque, neuter, alter" u. s. f. (Die kleine

Abweichung des Wortlautes der Verse von jenen bei Wilh. Shyreswood zeigt die

Vergteichung von selbst.)

113) Sciendum, quod propositionum quaedam sunt de inesse et quaedam modates

u. s. w. Die Verse stimmen wörtlichst mit obigen überein; die versinnlichende

Figur aber (ob. Anm. 45) fehlt hier.

114) Sequitur de praedicabitibus. Sciendum autem, quomodo diffiniuntur praedicabite

et praedicatum et praedicamentum. Praedicamentum autem nihit aliud est,

quam ordinatio praedicabitium in linea praedicabiti secundum sub et supra et a latere

et in linea recta, unde itla tota ordinatio, quac est inter genus generalissimum

et speciem specialissimam et genera subalterna et differentias collaterates, vocatur

unum praedicamentum, sicut patet in arbore Porphyrii in tractatu Praedicabitium.

Sunt autem decem praedicamenta Dicitur autem praedicatum id, quod refertur

ad subiectum in propositione, quac sunt quatuor: diffinitio, aeeidens, genus et pro

prium. Praedicabite idem est quod dieibite, et potest dividi praedicabite, nam aliud

est universalo aliud est singulare Et est singutare, quod de uno solo praedicatur,

ut Svcrates et Plato. Sed contra dicit Aristotetes in libro Praedicamentorum (s. Abschn.

IV, Anm. 476), quod per subiecta nulla est praedicatio, et vocat prima subiecta individua,

unde vult innuere, quod individuum de nutlo praedicatur. Propter quod

dicendum est, quod „praedicari" differenter dicitur, proprie et communiter. Et est

proprie praedicari de atiquo dici , quod est posterius , et de tati praedicatione

intelligit Aristotelos, et sie sotum praedicatur universalo. Praedicari vero communiter

idem est quod dici ita , quod non fiat vis in hac propositione , secundum quod dicit

Boeihius (s. Abschn. XII, Anm. 124), quod nulla propositio est verior itla, in qua

idem de se praedicatur, i. e. sie potest praedicari individuum et sie intelligit hic.

Universate autem idem est quod aptum natum dici de pturibus (so Psellns, s. Abschn.

XV, Anm. 26) Ad cuius evidentiam notandum est, quod est quidem universate,

quod multipticatur in ptura supposita actu et simul , ut homo , quia actu et simul

plares homines sunt; aliud universate est, quod non multiplicatur in ptura supposita

actu et simut, sed sueeessive, ut phoenix Aliud est universate, quod neque simul

neque sueeessive multiplicatur in plara supposita, ut sol et lana, quia una est tuna

et unus est sol, quac semper durabunt. (All dieses Letztere erinnert uns an Avicenna,

s. Abschn. XVI, Anm. 88 f.) Et sie patet, quod non omne universate dicitur

de pturibus; tamen quoniam est de se, i. e. de natura formae universalis, aptum

natum est dici de plaribus. Praedicabitia vero sunt: genus, species u. s. f.

XVII. Lambert von Auxerre. 29

führlicher als Psellus , jedoch ohne dass wir irgend Bemerkenswertes

daraus hervorzuheben hätten.

Auch bei der sich anschliessenden Erörterung über die Katego

rien ist der Text des Psellus häufig durch eingefügte Fragen und deren

Lösung erweitert115); zu beachten aber ist, dass bereits Lambert bei

den sechs letzten Kategorien , welche Psellus (Ahschn. XV, A. 35) theils

kärglich theils gar nicht besprochen hatte , und deren vier letzte daher

auch bei Petrus Hispanus ursprünglich fehlten (s. unten Anm. 173), die

nötbige Ergänzung aus Gilbertus Porretanus vornimmt116). Auch die

sog. Postprädicainente werden mit einer eigenthümlichen Bemerkung ein

geleitet nl).

Desgleichen werden sodann der Syllogistik allgemeine Gesichts

punkte vorausgeschickt, welche theils aus Boethius entnommen sind11^),

theils deutlich auf arabische Litteratur hinweisen119). Aber keinen dieser

115) Z. B. nach den Angaben über aequivoca u. dgl. fügt er hinzu: Ad evidentiam

praedictorum quaeritur, quare in principio praedicamentorum ponantur istae

diffinitiones et ad quid vateant. Ad hoc dicendum, quod .... decem praedicamenta

possunt comparari ad suum superius, sc. ad hoc quod est ens, et sie in hoc quod

est ens aequivocantur Secundo quaeritur, quare in plarali diffiniuntur

Tertio quaeritur, quare diffiniuntur per „dici" et non per „esse" a. s. f.

116) Nemlich bei actio, passio, quando, ubi, situs, habitus werden stets mit

den Worten „quod sie diffinitur ab auetore sex prineipiorum" die Angaben Gilberts

(Abschn. XIV, Anm. 488 ff.) angeführt. Vgl. unten Anm. 308.

117) Post itla vero, quae dicta sunt, dicatur de postpraedicamentis. Sed primo

videtur, quod postpraedicamenta debeant dici antepraedicamenta, quia dictum est supra,

quod antepraedicamenta ad cognitionem praedicamentorum valont et ideo praeponuntur

praedicamentis ; sed et postpraedicamenta valont ad praedicamenta; ergo qua ratione

itla dicuntur antepraedicamenta, eadem ratione, ut videtur, ista debent dici anteprae

dicamenta. Ad hoc dicendum, quod antepraedicamenta et postpraedicamenta vatent

ad cognitionem praedicamentorum, sed diverse, quod antepraedicamenta valont ad

cognitionem praedicamentorum in se , prout omnia ipsa ad atiquid superius comparantur,

sc. ad id quod est ens ; sed postpraedicamenta valont ad cognitionem

quorundam, quae in praedicamentis sunt, sieut ad cognitionem contrarietatum et proprietatum

ipsorum, quod patet de quolibet praedicamento u. s. w. (Letzteres ist eben

die Behandlangsweise Gilbert's.)

118) Sequitur de syllogismo, et quia syltogismus est species argumentationis et

in diffinitione argumentationis ponitur argumentum, ideo videndum, quid sit argumen

tum et quid argumentatio et quot argumentationis sint species et quae. Argumentum

autem secundum Boethium in Topicis suis (s. Abschn. XII, Anm. 165) est ratio rei

dubiae fidem faciens, ad cuius evidentiam notandum est, quod ratio dicitur quatuor

modis n. s. w., d. h. er wiederholt aus Boethius (s. ebend. Anm. 82) die Eintheilang

des argumentum in necessarium, probabite und sophisticum.

119) Sciendum est autem, quod syllogismi quaedam sunt prineipia generalia,

quaedam autem specialia. Magis autem generalia sunt, quae in omni syllogismo reperiuntur,

et horum quaedam sunt materialia, quaedam formalia. Materialia sunt

termini et propositiones , sed terniini sunt materia remota, propositiones sunt materia

propinqua Duo autem sunt prineipia syllogismi formalia , sc. figura et modus,

et respondet figura materiae remotae syllogismi, modus vero respondet materiae propinquae

(die ursprüngliche Quelle hievon s. bei Alfarabi, Abschn. XVI, Anm. 51 f.,

vgl. auch bei Algazali, ebend. Anm. 265, und bei Averroes, ebd. Anm. 317)

Prineipia autem syllogismi magis specialia, quae specialiter in aliquibus syllogismis

reperiuntur, et horum quaedam. sunt perficientia syllogismos perfectos, quaedam vero

perficientia syllogismos imperfectos. Prineipia perficientia syllogismos perfectos sunt

duo, sc. dictum de omni et dictum de nutlo; prineipia perficientia syllogismos imper

fectos duo sunt, sc. conversio et reduetio per impossibite.

30 XVII. Lambert von Auxerre.

beiderseitigen Grundsätze benützt Lambert irgend folgerichtig, sondern

springt hierauf sofort auf den Text des Psellus über, welchen er bezüg

lich der drei Schlussfiguren und ihrer Modi getreu wiedergibt, zuletzt

die nemlichen Memorial- Verse anführend, welche wir bei Wilhelm Shyreswood

trafen120). Von Wichtigkeit aber ist uns, dass er eine ausdrück

liche und ausführliche Polemik gegen die Berechtigung einer vierten

(d. h. der sog. Galenischen) Schlussfigur übt121), wenn es auch eigen

tümlich ist, dass er gerade nur in diesem Punkte dem Aristotelismus

des Averroes (Abschn. XVI, Anm. 322) folgt, während er durch andere

Bemerkungen desselben (s. z. B. ebend. Anm. 321 betreffs der letzten

fünf Modi der ersten Figur) sich gegenüber dem Psellus durchaus nicht

beirren lässt. Die Syllogismen aus modalen Urtheilen sowie die hypo

thetischen fehlen auch hier 122).

Hierauf folgt als „dialektische Argumentation" die Topik mit Zugrundlegung

des Textes des Psellus123), und unmittelbar hernach die

Sophistik 124) , welche er hiemit an einer anderen Stelle, als Wilhelm

Shyreswood (ob. Anm. 65), ergänzend einreiht; aber sowie diese Anord-

120) Notandi sunt isti versus (s. dieselben oben Anm. 52) , worauf in

gleichen Worten wie bei Shyreswood die Angabe folgt, wie die Verse sich auf die

drei Figuren vertheilen, sodann aber: Et sciendum, quod si in ali qua dictione inveniantur

ptures syllabac quam treu, nihit designant, sed sotum apponuntur propter

metrum. Item sciendum, quod per vocatem primae syllabae datur inteltigi maior propositio,

per vocatem secundae minor, per vocatem tertiae conctusio. Hierauf mit den

selben Worten wie bei Petrus Hispanus (s. unten Anm. 187) die Bedeutung der

vier Vocale und der als Fingerzeig der Reduction dienenden Anfangsbuchstaben

B, C, D, F. Sodann : Propositio itla , quae dicitur intelligi per vocatem , quam sequitur

S, convertitur simpliciter; si vero sequitur P, convertitur per aeeidens; si sit

M, est transpositio in praemissis (— somit auch hier das auf den Arabern beruhende

Wort „praemissa", s. Anm. 52); in qua ponitur C, debet reduci per impossibite.

121) Item possit aliquis dicere, cum sit una figura, in qua medius praedicatur

in utraque praemissarum, alia, in qua subiicitur in utraque, et alia, in qua subiicitur

in una et praedicatur in altera, ideo videtur, quod debeat esse quarta figura, in

qua medius praedicetur in maiori et subiiciatur in minori. Ad hoc dicendum , quod

tantum sunt tres figurae syllogismi; cuius ratio est, quia medium in syllogismo aut

habet modum generalissimum vel primi in ordine praedicabitium , et sie est secunda

figura, in qua medium supraponitur extremitatibus ; aut habet modum specialissimum

vel ultimi in ordinatione praedicabitium, et sie est tertia figura, in qua medium

subiieitur extremis; aut habet modum medii in ordinatione praedicabitium, eo quod

supponitur alii extremitati et alii supraponitur, et tunc est prima figura. Alia figura

esse non potest, in qua medium praedicatur de maiore extremitate et subiiciatur

minori extremitati; nam secundum itlam dispositionem medii oporteret sumere maiorem

falsam, si sumeretur universalis-* vel oporteret sumere particularem, et tunc non

sequeretur conctusio, nam si dicatur „Omne animal est homo, omnis homo est risibite,

ergo omne risihite est animat", maior erit falsa, qua sumpta particulariter non

sequitur conctusio.

122) Vgl. oben Anm. 54 u. unten Anm. 190.

123) Habito superius de argumentatione syllogistica, prout est dialoctica et per

locum diatecticum confirmatur, nunc de tocis diatecticis dicendum est. In der Reihen

folge der Topen stimmt Lambert bei den loci extrinseci fast völlig mit jener Ab

weichung bei Wilhelm Shyreswood (Anm. 56) überein, nur ist hier der Topus a

simiti nach jenem a minori gestellt.

124) Dicto de locis diatecticis dicendum est de locis sophisticis u. s. w.

Der Inhalt aber erstreckt sich auch hier nur auf die erste Hälfte des aristotelischen

Buches (vgl. oben Anm. 65 und unten Anm. 197).

XVII. Lambert von Auxerre. 31

nung, ebenso stimmt auch der Text der Soph. El. fast wörtlich mit jenem

des Petrus Hispanus überein.

Den Schluss aber bildet auch hier die Erörterung über terminorum

proprietates, wobei auch Lambert (wie Wilhelm Shyreswood)

sich gegenüber dem byzantinischen Originale eine Selbstständigkeit in An

ordnung der einzelnen Abschnitte bewahrt, jedoch in Behandlung des

Einzelnen dem Petrus Hispanus weil näher steht. Er bezeichnet als Ge

genstand dieses Theiles der Logik: suppositio , appellatio , restrictio,

distributio, relatio, und äussert sich dabei, was das Verhältniss der

significatio zur suppositio betrifft (s. Abschn. XV, Anm. 66) ziemlich aus

führlich und selbstständig125). Die suppositio, welche er (wie alle übri

gen derartigen Begriffe) vorerst nach verschiedenen Wortbedeutungen

zerlegt 126), theilt er sodann (vgl. ebd. Anm. 67 f.) principiell in suppo

sitio proprie dicta und in copulatio, womit die grammatischen Formen

der Worte in Verbindung kommen127); die Eintheilung der Supposition

stimmt, abgesehen von kleinen Abweichungen, mit jener bei Psellus völlig

überein128). Hernach aber lässt Lambert die appellatio folgen129), und

erst hernach die restrictio und die ampliatio, welch beide er parallel

miteinander verflochten behandelt 130) ; sodann reiht er die distributio

125) Quia logica considerat terminum, ideo conveniens est, ut determinet de

termino ipso ilultae autem sunt proprietates termini, sc. suppositio, appetlatio,

restrictio, distributio et relatio Sed quia significatio est sicut perfectio termini

et proprietates termini super significatione fundantur, ideo in principio ad eviden

tiam sequentium videndum est, quid sit termini significatio Significatio est intelloctus

rei, ad quem vox imponitur Differt autem significatio a suppositione

in hoc, quod prior est significatio, et quod significatio sotum extenditur ad

rem, ad quam significandam imponitur terminus, sed suppositio non sotum extenditur

ad rem, quae per terminum significatur, sed potest extendi ad supposita contenta

sub itta re u. s. f.

126) Suppositio quatuor modis dicitur: substantiva designatio , aeeeptio

propositionis , ordinatio partium , aeeeptio termini pro se sive pro re sua

vel pro aliquo supposito contento sub re vel pro aliquibus suppositis contentis sub

re sua. Et ideo quarto modo est hic intentio u. s. f.

127) Suppositio communiter dicta dividitur in suppositionem proprie dictam et

copulationem Et est suppositio proprie dicta aeeeptio termini rem fixam et per

se stantem repraesentantis Copulatio est aeeeptio termini rem dependentem revraesentantis

Dictionum quaedam supponunt tantum ut nomina substantiva, quae

dam copulant tantum ut nomina adiectiva, quaedam vero supponunt et copulant ut

ea, quae sunt adiectiva re, substantiva vero voce, ut „armiger, dux" u. s. f.

128) Suppositio potest sie dividi: alia est naturalis et alia aeeidentalis

Aeeidentalium alia est simplox alia personalis Personalium alia discreta alia

communis Communium alia determinata alia confusa Confusarum alia vehemens

mobitis alia exitis mobitis u. s. f.

129) Appellatio dicitur quatuor modis: propria nominatio , proprietas

nominum , acseptio termini pro supposito sub suo significato , aeeeptio ter

mini pro supposito vel pro suppositis actu existentibus Quarto modo est principalis

intentio u. s. f. (eine Menge von Quästtonen und Sophismen).

130) Sequitur de restrictione et ampliatione Restrictio est minoratio ambitus

termini communis, secundum quam pro paucioribus suppositis tenetur terminus com

munis, quam exigat sua actualis suppositio Ampliatio est extensio ambitus ter

mini communis, secundum quam pro pturibus suppositis tenetur terminus communis,

quam exigat actualis sua suppositio u. s. f. (Dass Wilh. Shyreswood die restrictio

und ampliatio nicht bloss unter sich , sondern auch mit der appellatio verflocht,

(». oben Anm. 64.)

32 XVII. Lambert von Auxerre. Petrus Hispanus.

an131) und zuletzt noch die relatio )32). Aber trotzdem ist der Inhalt

dieser genannten einzelnen Capitel dem Sinne nach (wenn auch nicht dem

Wortlaute nach) enge an das für uns verlorne griechische Original atige

schlossen, d. h. Alles finden wir bei Petrus Hispanus wieder. Hingegen

was bei Letzterem zu den Exponibitia gehört und was bei Wilhelm

Shyreswood den Inhalt der Syncategoreumata bildete (ob. Anm. 66 ff.),

hat Lambert sämmtlich hinweggelassen 133).

Das Bisherige wird nun sicher den genügenden Nachweis enthalten,

dass die byzantinische Logik des Psellus bereits vor und auch neben der

Thätigkeit des Petrus Hispanus bei den abendländischen Lateinern einen

ausgedehnten Wirkungskreis gefunden habe. Und sowie die mitgetheilten

Belegstellen beurkunden, dass man jenes neu eintretende Material (nament

lich den Abschnitt über die proprietates terminorum) immerhin mit einer

gewissen individuellen Freiheit verarbeitete1 3 4), so ist nun auch die Frage

über den Petrus Hispanus selbst so ziemlich aufgeklärt; denn wir er

kennen , dass er unter mehreren gleichartigen Schriftstellern , obwohl bei

weitem der einflussreichste, doch das wenigste individuelle Verdienst hat,

indem er eine neue Quelle, welche schon einige Zeit vorher eröffnet

worden war und zu Verschiedenartigem angeregt hatte, lediglich objectiv

abschreibend reproducirte 135). Kurz es hat sich uns nun quellenmässig

bewährt, was schon oben gelegentlich des Psellus (Abschn. XV, Anm. 87 ff.)

gesagt wurde. Aber sowie ich dieses ganze neue Resultat nur aus hand

schriftlichen Quellen gewinnen konnte, so stellt sich uns zur vollen Er

gänzung der geschichtlichen Forschung die Nothwendigkeit recht lebhaft

vor Augen, dass veröffentlicht werde, was irgend Wichtiges noch in Hand

schriften verborgen liegt. Bedenken wir, dass zwischen Petrus Hispanus

und der Praxis der Buchdruckerkunst ein Zeitraum von zweihundert Jahren

liegt, und dass zur Zeit der ersten zahlreichen Drucke logischer Compendien

Petrus Hispanus bereits längst eine fast ausschliessliche Auctorität

errungen hatte, so bleibt wahrlich noch ein weiter Spielraum für logische

Schriftsteller offen, welche im 13. Jahrhunderte oder zu Anfang des 14.

131) Distributiv est unius in diversa divisio u. s. f.

132) Relatio est respectiva habitudo vet ante latae rei recordatio

Relativorum sunt aliu relativa substantiae alia relativa aeeidentium Relativorum

substantiae aliud est rctativum ydemptitatis, ut „qui", aliud est relatirum diversitatis,

ut „alius" n. s. w.

133) Möglich wäre wohl, dass dem Lambert nur eine unvollständige Uebersetzung

des Psellas zu Gebot stand ; jedoch nach seiner ganzen Art und Weise

dürften wir eher annehmen, dass er absichtlich jene ganze Gruppe bei Seite liess.

134) Ich habe in dieser Beziehung absichtlich im Vorigen mehrfache Proben

des Quellon-Textes gegeben, denn derjenige I.eser, welcher die Sache genau nimmt,

kann hiernach durch einlässliche Vergleichung von selbst ersehen, wie manigfaltig

das gleiche Thema variirt wurde.

135) Es ist z. B. baarer Unsinn, wenn Hist. litt, de la France, XIX, p. 326,

gesagt wird, Petrus Hispanus habe bei der damaligen Unverständlichkeit des Ari

stoteles eben einen leicht zugänglichen Auszug aus dem Organon angefertigt (konnte

er denn etwa auch die fünf theophrastischen Schlassmodi ans Aristoteles excerpiren,

oder wo fand er denn bei Aristoteles die proprietates terminorum oder die synca

tegoreumata? ./). Doch die Verfasser der Hist. titi, de la France zeigen ja überhaupt

so häufig die löbliche Gewohnheit, über Dinge zu schreiben, welche sie höchst

ftüchtig oder auch gar nicht getesen haben.

XVII. Petrus Hispanus. 33

nicht völlig im Schlepptau des Petrus Hispanus sich bewegten, sondern

eben nach Art eines Wilhelm Shyreswood oder eines Lambert von Auxerre

den byzantinischen Stoff selbstständiger bearbeiteten oder auch, was nicht

sehr schwer war, selbst bereicherten. So ist es nicht bloss möglich, son

dern selbst sehr wahrscheinlich, dass, was den verschiedenartig gestalteten

Inhalt der Syncategoreumata bildet oder was wir später unten bezüglich

der Obligatoria, Insotubitia und Consequentiae anführen können, wenig

stens im Keime ursprünglich schon damals, d. h. in den ersten Jahr

zehenten der Wirkung byzantinischer Logik, aus dem Compendium des

Psellus sich entwickelte136).

Wenden wir uns hiemit zu demjenigen Autor, durcli welchen die

Synopsis des Psellus eine dritthalbhundertjährige Herrschaft erlangte, nemlich

zu Petrus Hispanus (geb. um 1226, gest. als Papst Johann XXI.

i. J. 1277), so berühren uns hier seine biographischen Verhältnisse ebenso

wenig als seine medicinischen oder theologischen Schriften 137). lnsoferne

hingegen die Frage nicht ganz zu umgehen ist, ob jener Petrus Hispanus,

von welchem die berühmt gewordenen „Summulae" herrühren , wirklich

der nachmalige Papst Johann XXI. sei, so muss bemerkt werden, dass

allerdings die Dominicaner für sich die Ehre in Anspruch nahmen, den

vielgepriesenen Autor zu ihren Ordensmitgliedern zu zählen138); jedoch

abgesehen von den Bedenken, welche an sich jene häufig geübte littera

rische Eitelkeit und Rivalität der Orden darbietet, und selbst abgesehen

von einem kleinen chronologischen Zweifel ,39), könnte sich vielleicht jene

Angabe der Dominicaner auf eine für dieselben unverfängliche Weise da

durch erklären, dass ein späterer Petrus Hispanus aus dem 14. Jahrb.,

falls derselbe wirklich Dominicaner war, die Veranlassung zur Verwechs-

136) Sowie ich daher schon im 2. Bande wiederholt auf neue Eröffnung hand

schriftlicher Quellen hingewiesen habe, so kömmt es mir überhaupt nie in den Sinn,

meine wahrlich aufreibende Forschung irgend für eine abgeschlossene zu halten.

Ich besorge allerdings nicht, aus demjenigen, was gedruckt vorhanden ist und auch

mir in reichem Maasse zu Gebot steht, wesentliche Widerlegungen erfahren zu

müssen, aber ich wünsche aufrichtigst, dass meine Resultate durch handschriftliche

Publicationen ergänzt und berichtigt werden. Die fraglichen Punkte, um welche es

sich handeln kann, und vielleicht auch die Richtung der Beantwortung glaube ich

mehrfach hervorgehoben zu haben. In Paris, in London, in Oxford (vielleicht weniger

im Escurial) muss sich gewiss noch Manches finden.

137) Joh. Tob. Köhter, Vollständ. Nachricht v. Pabst Johann XXI. h. s. w.

Göttingen 1760. 4. gibt eine reichhaltige Zusammenstellang, welche allerdings an

der geschmacklosen Darstellangsform jener Zeit leidet und zumal erklärlicher Weise

betreffs der Logik auf mangelhaftem Wissen beruht.

138) Autoren, welche diese Ansicht vertreten, sind angeführt bei Nie. Antonius,

KU. Hisp. vetus, Lib. VIII, Cap. 5, §. 162 (hrsggh. v. Perez Bayer, Madrid 1788.

fol. Vol. II, p. 76); vgl. auch Quetif, Scriptt. Ord. Praedic. I, p. 485 f. Namentlich

warf man sich auf eine Angabe des Joh. Marieta (De los santos de Espana. Lib. XXI,

Cap. 57) und des Joh. Lopez, Hist. gen. III, p. 297, wornach unser Petrus Hispanus

in dem navarresiseben Dominicaner-Kloster Stella gelebt haben und begraben sein

soll. Was übrigens die Summulae selbst betrifft, zeigen auch Antonius und Quetif

die gleiche Unwissenheit wie alle Anderen, und von solcher Beschaffenheit war dann,

was die Verfasser der Hist. litt, de la France abzuschreiben fanden.

139) Da das genannte Kloster Stella nicht vor d. J. 1260 gegründet wurde.

S. Quetif a. a. O.

Pbantl, Gescb. III. 3

34 XVII. Petrus Hispanus.

hing darbot140). Erscheint uns daher, solange nicht irgendwie entschie

dene neue Gegenbeweise aufgefunden sind, die gewöhnliche Annahme 141)

immerhin als zulässig, so ist für den geschichtlichen Verlauf jedenfalls

das Wichtigste , dass auch selbst jener angebliche Dominicaner Petrus

Hispanus in den Anfang der zweiten Hälfte des 13. Jahrh. verlegt wird,

und andrerseits, dass der Verfasser der Summulae sicher in Bälde als

identisch mit einem Papste galt (— mag er nun wirklich die Tiara ge

tragen haben oder nicht —); denn aus letzterem Umstande ist es ent

schieden zu erklären, dass in der Schultradition gerade sein Compendium

viele andere verdrängte und sich einer einmüthigen Auctorität erfreute.

Jedenfalls ist unter den ähnlichen Erzeugnissen jener Zeit das Com

pendium des Petrus Hispanus das geistloseste, insoferne es ohne irgend

einen einzigen eigenen Gedanken nur den Grundtext der neu eingeführten

byzantinischen Logik wiederholt. Ob der Verfasser selbst des Griechischen

mächtig war, um den Psellus zu übersetzen, oder oh er nur als Ab

schreiber einer bereits vorhandenen getreuen Uebersetzung sich seinen

„weltgeschichtlichen" Einfluss errungen habe, lässt sich nicht entscheiden ;

der „Schweiss des Angesichtes" kann in keinem der beiden Fälle gross

gewesen sein. Jedoch eben um des Einflusses willen, welchen Petrus

Hispanus auf sehr lange Zeit ausübte, müssen wir seine Summula aus

führlicher darstellen, können uns jedoch hiehei in jenem Theile, dessen

griechisches Original uns vorliegt, durch Verweisung auf das im XV. Ab

schnitte Gesagte kürzer fassen (den Anmerkungen es überlassend, zur

Vergleichung der Uebersetzung mit dem Originale zu dienen), und müssen

nur im zweiten Haupt-Theile dasjenige, was ausschliesslich in lateinischer

Form erhalten ist, einlässlicher erörtern (s. Abschn. XV, Anm. 86).

Es findet sich eine ausserordentlich grosse Masse von gedruckten

Ausgaben des Petrus Hispanus aus jenen Jahrzehenten , in welchen der

selbe noch nach Erfindung der Buchdruckerknnst an allen Orten in un

getrübtem Ansehen stand. Sie enthalten sämmtlich im Ganzen und Grossen

den nemlichen Text142), und wenn wir die unsägliche Mühe nicht scheuen,

aus den Schätzen grösserer Bibliotheken die erreichbaren Exemplare sorg-

140) Nemlich Nie. Antonius (a. a. O. p. 76) führt aus Petms Cirvelo's Commentar

zum Petr. Hispanus (— In Summulas Peiri Hispani a se denuo correctas ac

bonae solidueque ductrinae ducumentis itlastratas praectarissimus commentarius. Salmantica.

1535, ein Buch, dessen ich nicht habhaft werden konnte — ) mehrere

Notizen an, welche einen Petrus Hispanus iunior betreffen (namentlich habe derselbe

die Summulas des Aelteren in abgekürzter und gleichsam geläuterter Form bearbei

tet), und weist dabei auf einen Dominicaner Petrus Hispanus hin (p. 77), welcher

l. J. 1396 in kirchlicher Beziehung zu einer hervorragenden Stellang gelangte.

141) Vertreter derselben sind genannt bei Antonius a. a. O. p. 75. Uebrigens

wird erklärlicher Weise in derartigen Fragen kaum irgend Gewissheit zu er

reichen sein.

142) Zur leichteren Orientirung des Lesers möge dienen, dass die Logik des

Petrus Hispanus in folgende Hauptabschnitte (.,tract atus") zerfällt:

I. Lehre vom Urtheile

II. Die quinque voces

III. Die Kategorien

IV. Syllogistik

V. Topik

XVII. Petrus Hispanus. 35

fältig zu vergleichen143), so finden wir nicht nur, welch bodenloses Ge

rede es sei, wenn man stets von „mehreren" oder „zahlreichen" die

VI. Sophist. Elonchi

VII. Terminorum proprietates, nemlich

1. Suppositio, und zwar

a) an sich

b) relativorum

2. Ampliatio

3. Appellatio

4. Restrictio

5. Dislributio

6. Exponibitia.

143) Mir standen, was den Text betrifft, folgende achtundvierzig Ausgaben

(tbeils mit theits ohne Commentar) zu Gebot:

I. fünf Leipziger Drucke:

A) Textus summularum Petri Hispani per tractatus et capitata divisus cumque

singulorum tractatuum summariis figuraliter resolatis cuitibet studioso

mullam profuturis etc. Am Schlnsse: Lyptzk per Melchiorem Lotter

1499. foL

B) Textus septem tractatuum Petri Hispani per tractatus et capitula distincius,

in quitrus sueemcte breviterque inquiruntur, quae in libris logicalibus

Aristotelis diffusius tractantur. Am Schl. : Per virum Melchior Lotter opidanum

Liptzensis [sie). 1506. 4. .

C) Ebenso. Am Schl.: Liptzk per Melchiorem Lotter. 1509. 4.

D) Ebenso. 1510. 4.

E) Ebenso. Am Schl.: Ex officina Melchiaris [sie] Lottheri. 1516. 4.

Diese fünf sind sämmtlich unter sich identisch und weichen nur durch ver

einzelte Druckfehler von einander ab; sie geben den Text der genannten (vor.

Anm.) Tractate, halten aber in den Kapitel-Ueberschriften stets die Parallele

mit dem aristotelischen Organon ein; nur A gibt nach den einzelnen Tractaten

eintheilende Uebersichten.

II. Ein Incunabel-Druck ohne Ort u. ohne Jahr:

F) Tractatus mugtsh i Petri Ilispani. Am Schl.: Finiunt summulae Petri Hispani

bene emenJatae et correctae. 4.

Durchgängig identisch mit den Leipzigern ; nur fehlt der letzte Abschnitt, d.h.

Exponibitia, und ausserdem sind die Unterabtheilangen des 7. tractatus in den

Ueberschriften als selbstständige Tractate fortlaufend numerirt, nemlich 8 de

relativis, 9 de amptiatione u. s. f., wornach das Ganze aus 12 tractatus besteht.

(In beiden Eigenthümlichkeiten stimmen die unten anzuführenden Drucke £— ö

mit diesem überein, bloss in der Art der Numeriiung aber auch die Drucke

H—L, S|—«, X).

III. fünf in Deutschland erschienene Drucke mit dem Commentar des Versor (die

Venetianer Drucke s. unten Y—SS), nemlich:

fi) Dicta Versoris super septem tractatus Magistri Petri Hispani cum textu.

Am Schi.: Anno domini 1487 (wahrscheinlich iu Köln), fol.

H) Ebenso. A. Schl.: A. domini 1488 (wahrschl. in Köln), fol.

I) Ebenso. A. Schl.: Coloniae per Henr. Quentetl. 1489. 4.

R) Ebenso. A. Sehl.: Per Anthonium Koberger Nurnbergae. 1495. 4.

L) Ebenso. A. Schi, nur: Finit feliciter (wahrschl. in Köln 1497). fol.

Sämmtliche fünf unter sich völlig identisch, geben den Text in gänzlicher Uebereinstimmung

mit den Leipziger Drucken. Nur fehlt hier, sowie auch in !M — O,

I—Z, das letzte Capitel des 4. Tractates (De potest, syli) ; auch sind in

HIKt ebenso wie in V die Unterabtheilangen öVs 7. Tractates eigens

numerirt, wornach trotz der Angabe auf dem Titelblatte doch 13 tractatus

erscheinen.

IV. acht Kölner Drucke mit thomistischem Commentare des Lambertus de Monte:

M) Copulata omnium tractatuum Petri Hyspani, etiam Sincathegoreumatum et

parvorum logicalium cum texla, secundum doctrinam divi Thomae Aqui

3*

36 XVII. Petrus Hispanus.

Dialektik betreffenden Schriften des Petrus Hispanus sprach (so die in

Anm. 135 u. 137 f. genannten Autoren); denn Alles, was uns unter vernatis

iuxta processum magistrorum Coloniae in bursa montis regentium.

Impressa per t.iiskyrchen. Am Schl.: Coloniae. 1480. 4. Worauf mit

neuer Paginirung, aber ohne neues Titelblatt, der 7. tractatus und das

an ihn sich Anreihende folgt, woselbst am Schlnsse: Juxta processum

magistrorum Coloniae regentium in bursa magistri Lamberti de Monte,

artium ac s. Iheot. professoris eximii Coloniae anno nonagesimo

supra mittesimum quaterque centesimum ; jedoch sind beide Theite mit

den nemlichen äusserst alten Lottern gedruckt, und sonach „nonagesimo"

wahrscheinlich Druckfehter für octagesimo.

N) Ebenso; nur fehlt der Name des Druckers. In beiden Abtheilangen am

Schl.: Cotoniae. 1489. fol.

O) Copulata omnium tractatuum Petri Hyspani, parvorum loqicalium , etiam

syncathegoreumutum, cum textu. denuo ditigentissime correcta secundum

doctrinam u s. w. wie so eben regentium. A'. Schl.: Coloniae. 1490. 4.

Hierauf mit neuem Titelblatte und neuer Paginirung: Copulata super omnes

tractatus parvorum togicalium Petri Hispani cum textu eorundem pulcherrime

inserto. denuo ditigentissime correcta. Am Schl. : Coloniae. 1490.

Dann abermals mit neuem Titel u. neuer Paginirung : Tractatus sincathegoreumatum

Petri Hyspani cum puUherrimis sophismatibus, qui noviter

correctus cum ditigentia votentibus in logicis subtititer speculari est mul-

, tum utitis. (A. Schl. Nichts.)

/ P) Textus et coputata omnium tractatuum Petri Hispani, etiam parvorum lo-

HC t'V'f gicatium et tractatus syncathegorematum, quem al' qui octavum eocaiU, cum

quibusdam aliis sagaciter adiunctis. iterum atque iterum ditigentissime

correcta secundum doctrinam irrefragabitem divi Thomae Aquinatis ac iuxta

frequens exercitium magistrorum Coloniae infra sedecim domos in bursa

Montis regentium, in hunc unum librum congesta. Am Schl.: Coloniae.

1493. 4. Hierauf mit neuem Titel u. neuer Pagina: Copulata super omnes

tractatus parvorum logicatium Petri Hispani ac super tres tractatus Modernorum

textui pulcherrime annotata in argumentis et repticis denuo

ditigentissime correcta iuxta inviolatum processum magistrorum Coloniae

bursam Montis regentium. (A. Schl. Nichts.)

Q) Wörtlich ebenso. Coloniae. 1494. 4.

B) Copulata cammentaria textui omnium tractatuum Petri Hyspani, etiam

^ X^ck parvorum logicalium et trium modernorum, perquam soterter inserta. iterum

atque iterum emendata et ditigentissime correcta secundum irrefragabitem

et fundatissimam doctrinam divi Thomae Aquinatis peripateticorum interpretis

veracissimi. ac iuxta frequens exercitium magistrorum Coloniensis

gymnasii in bursa Montis regentium, qui tanti doctoris sancti sectatores

exislant sincerissimi propagatoresque fidetissimi. Am Schl.: Coloniae per

Henricum Quentell. 1496. 4. Hierauf mit neuem Titelblatt: Copulata om

nium tractatuum parvorum logicalium Petri Hyspani tribus adiectis moder

norum tractatibus in suis commentariis textui pulcherrime annotatis. in

argumentis et replicis denuo ditigentissime correcta iuxta inviolatum pro

cessum magistrorum Coloniae bursam Montis regentium ac invictissimam

doctrinam sancti Thomae uberrime propagantium. A. Schl. : (ohne Nennung

des Lambertus de Monte) Coloniae per Henricum Quentell. 1496. 4.

(Alles uupaginirt.)

8) Copulata pro etucidatione sex tractatuum Petri Hyspani, etiam parvorum

togicalium eiusdem et trium modernorum, textui perquam solorter inserta

u. s. f. wie in B. A.Schl.: Coloniae per Henr. Quentetl. 1503.4. Hierauf

mit neuem Titel u. neuer Paginirung: Coputata tractatuum parvorum logi

calium u. s. f. wie in B. A. Schl.: Coloniae per Henr. Quentell. 1503.

T) Wörtlich ebenso. 1507. 4.

Diese acht Drucke, in welchen ausser den Syncategoreumata drei neue Tractate

(nemlich De obtigatoriis, De insotubitibus, De consequeatiis, s. über dieselben

XVII. Petrus Hispanus. 37

schiedenen Titeln und mit verschiedenartigen Commentaren durchwoben

erhalten ist, zeigt sich als Ein und das nemliche Werk. Aber ausserdem

bei den späteren Interpolationen in Abschn. XX) beigefügt sind, stimmen unter

sich im Wortlaute völlig überein; nur unterscheiden sie sich dadurch, dass

der Abschnitt über die Syncategoreumata in M und K vor jene drei 'neuen

Tractate , hingegen in O, P, Q nach denselben gestellt ist, aber in B, 8, T

gänzlich fehlt. Der Text des P. Hispanus ist mit Ausnahme unbedeutender

Abweichungen identisch mit jenem der Leipziger Ausgaben.

V. Drei Kölner Drucke mit albertistischem Commentare des Harderwyck:

C) Copulata Petri Hyspani secundum processum bursae Laurentii. Am Schl. :

Commentum per magistrum Gerardum de Harderwyck s. theol. licent.

1488. Hierauf mit neuem Titelblatt: Copulata super omnes tractatus

parvorum logicalium Petri Hyspani et nonnullos Modernorum secundum

viam Atbertistarum. A. Schl.: Commentum u. s. f. wie so eben. 1488. fol.

V) Commentaria in summulas Petri Hispani nlbertocentonas continentia

secundum processum bursae laurentianae Colon, ad unguem castigata et e

mendis quibus scatebant erepta.... Impressum Coloniae apud Lijshirchen.

Am Schl. : per acutissimum in artibus tiberalibus magistrum et s. theol.

licentiatum magistrum Gerardum Harderwicksensem. 1492. fol. Hierauf

mit neuem Titelblatt : Commentarii in omnes tractatus parvorum logicalium

Petri Hispani iunctis nonnullis Modernorum processum bursae laurentianae

in universitate Coloniensi continentes incipiunt feliciter. Am Schl.: per

acutissimum u. s. f. wie so eben. 1493. fol.

W) Copulata summutarum Petri Hispani secundum processum bursae Laurentii

iuxta mentem venerabitis domini Atberti Magni feticiter ineipiunt. A. Schi.:

Commentarii in omnes tractatus Petri Hispani et nonnullos Modernorum

ex divi Alberti Magni commentariis per ... . Gerardum Harderivieeensem

Impressum in officina . .. . Henrici Quentell. 1504. 4.

In sämmtlichen dreien ist noch ein Excerpt der zweiten Analytik eingefügt,

und zwar in C, woselbst die Soph. Et. fehlen, nach der Topik, in V u. W

aber nach der Syllogistik, d. h. nach dem 4. Tractate, wornach sich in W

sogar die Numerirung des 5. u. 6. Tractates um eine Ziffer erhöht. Was die

Parva logicalia, welche in st'lbstständige Abschnitte zertheilt sind, betrifft, so

sind auch hier (wie in M— T) nach der Distributio die drei neuen Tractate

Obligatoria. lnsotubitia, Consequentiae eingereiht, in W aber fehlt der letzte

Tractat, d. h. Exponibitia. Die Syncategoreumata isind nicht mit aufgenommen.

Der Text ist wohl im Ganzen jener der Leipziger Drucke, streift aber in ei

nigen wenigen Abweichungen bereits an den Reutlinger Druck (W u. 'S).

VI. Ein Veni-tianer Druck mit scotistischem Commentare des Dorbellas :

X) Logica magistri Nicolai de Orbellis una cum textu Petri Hyspani. Am Schl.:

Venetiis per Lazarum de Soardis. 1516. 4.

Der Text zeigt im 1. Tractate einige Abweichungen von dem Leipziger, dürfte

aber vielleicht, insoferne man von einer entschiedenen Interpolation bei den

modalen Urtheilen absehen würde, überhaupt auf die ursprünglich älteste Recension

zurückweisen (s. d. folg. Anm.).

VII. fünf Venetianer Drucke, wovon vier mit Commentar, des Versor (vgl. oben G—L)

und einer mit jenem des Johannes de Monte:

Y) Textus sive Uber summularum logicae magistri Petri Hispani cum Vcrsoris

Parisiensis doctoris perspicacissimi interposita expositione. in calce quoque

harum eiusdem Petri Hispani Parvorum logicalium nuperrime inventus

libeltus utiti serie adnexus. Am Schl.: per artem Hermanni Lichtenstein

Coloniensis Veneiiis. 1488. fol.

Z) Versoris expositio in summulas logicae Petri Hispani cum textu eiusdem.

Eiusdem Petri Hispani libeltus parvorum logicalium nuper inventus. A. Schl.:

... ^ Venetiis per Philippum Pincium Mantuanum. 1508. fol.

,.91) Petri Hispani summulae logicutes cum Versorii Parisiensis elarissima ex

positione. Parvorum item logicalium eidem Petro Hispano adscriptum opus

38 XVII. Petrus Hispanus.

entdecken wir auch, wie dieser einheitliche Text in Einzelheiten die

manigfachsten handschriftlichen Variationen darbietet, wie Auslassungen

Quae omnia innumeris paenc erroribus undique scatentia maxima

sunt ditigentia eastigata. Venetiis apud Juntas. 1550. fol.

S$) Petri Hiipani summulae logicates cum Versorii u. s. w. wie in W

Quae omnia u Martiano Rota infinitis fere erroribus maxima sunt diti

gentia castigata. Venetiis apud Sansovinum. 1572. 4.

&) Summulae Joannis de Mante super Petrum Hispanum. A. Sehl.: Explicit

commentum valde no tabite ad mentem doctoris subtitis super logicae summulis

Petri Hispani ab eximio artium et sacrarum litterarum doctore

Parisiensi excelt. magistro Johanne de Monte Parisiis olym editum per

magistrum Petrum de Cruce portum galicum maxima cum ditigentia castigatum.

Venetiis. 1500. 4.

In diesen fünf Drucken, unter welchen, was den Text betrifft, V 7. % © fast

absolat identisch sind , und nur SB in den Beispielsätzen und Memorialversen

kleine Abweichungen zeigt, ist der 7. Tractat in selbstständige, aber unter sich

eigens numerirte Tractate zertheilt, deren jeder als ein tructatus parvorum logicalium

bezeichnet ist, und ausserdem kömmt als ein Petra Hispano adscriptum

opus (nicht als 8. Tractat) der Abschnitt über die Syncategoreumala hinzu; nur

in © schliesst sich nach den Exponibitia an Stelle des Textes der Syncateg.

sofort der blosse Commentar derselben an. Der Text der sieben Tractate ist

in seiner ursprünglichen Grundlage identisch mit obigem X, enthält aber dabei

bereits manigfache Umstellangen und besonders Interpolationen, deren einzelne

selbst mit dem Reutlinger Drucke (91 <Z) übereinstimmen.

VIII. zwei Lyoner und Ein Pariser Druck mit Commentar des Georgius Bruxellensis

und des Thomas Bricot und Ein Venetianer mit Commentar des Johannes de

Magistris :

^„•^ 3>) Expositio Georgii super summutis magistri Petri Hispani. Am Schlnsse

des vortetzten Abschnittes ist in Versen der Name des Druckers und

des Druckortes sowie die Jahreszahl ausgedrückt: Adam Treschel Lugduni.

1489. 4.

<S) tnterpretatio Georgii in summulas magistri Petri Hispani una cum mgstri

Thomae Bricot quaestionibus , textu quoque impositionum [sie] de novo

readdito ditigentissime in margine quotata, ut etiam ineipientibus contenta

pateant ad primos intuitus. In vico Sancti Jacobi. Maistre Durand Sertier.

Am Schl.: Joannes Morand Parisiorum in academia. 1497. 4.

,Ji) lnterpretatio Georgii Bruxeltensis in summulas magistri Petri Hyspani una

cum magistri Thomae Bricot quaestionibus de novo in cuiusvis fine tractatus

additis. textu quoque suppositionum de novo readdito . . . (wie so eben)

...intuitus, summa cura ac ditigentia de novo emendata, nec non figurarum

rudimenta, quae nunquam prius fuerant inserta. Am Schl.: Lugduni

per Joannem de la place. 1515. 4.

©) Summulae magistri Johannis de magistris. A. Schl.: Venetiis. 1490. 4.

Im Texte des P. Hispanus stimmen ® und <9 «nter sich ebenso absolat überein,

wie ® und 'S unter sich (nur ist % bei den modalen Urtheilen an versinnlichenden

Figuren reicher als ffi) ; sämmtliche vier aber beruhen gleichfalls

ursprünglich auf obigem X, zeigen jedoch namentlich im 1. Tractate manig

fache Spuren einer Interpolation, und zwar ist diess bei ® u. © in geringerem

Grade der Fall als bei @ u. 8, welch teiztere beide auch in den übrigen

Tractaten viele kleine Abweichungen darbieten. Der 7. Tractat ist wie bei

obigem F in selbstständige fortlaufend numerirte Tractate getheilt, so dass

demnach 12. de distributione gezählt wird ; der tetzte jedoch, d. h. Exponibitia,

ist ohne Hinzufügung der Nummer angereiht.

IX. drei Drucke mit scotistischem Commentare des Tartaretus:

#) Expositio magistri Petri Tartareti super summulas Petri Hispani cum allogationibus

passuum Scoti doctoris subtitissimi. A. Schl. Nichts, fol. (sicher

ist diese Ausgabe in Freihnrg i. Breisgau auf Kosten des Landgrafen Friedrich

v. Thüringen per baeeal. Wolfgangum Stöckl Monacensem l. J. 1504 gedruckt).

XVII. Petrus Hispanus. 39

und Interpolationen allmälig Platz griffen, und wie namentlich die Memo

rial-Verse in den verschiedenen Schulen sich veränderten oder vermehrten.

3) Expositio mgstri Petri Tnrtareti in summulas Petri Hispani una cum pas

sivus Scott emendata summaque aeeuratione Basiteae impresso.. Additus

est tractatus tnsolabitium eiusdem et Obligatoriorum mgstri Martini

Molonfelt ex Livonia. Am Schl. Nichts, fol. (sicher l. J. 1514.)

Ä) Petri Tatareti Parisiensis, Jo. Duns Scoti doctoris subtitissimi sectatoris

fidelissimi, in Summulas Petri Hispani exactae explicationes u. s. f. Venetiis

1591. 8.

Alle drei unter sich schlechthin identisch stimmen im Wesentlichen im Texte

mit obigem 5> überein (auch in Numerirung der Unterabtheilangen des 7. Tractates)

; nur sind am Schlnsse des letzten Tractates, d. h. der Exponibitia, die

letzten Capitel umgestellt, und die Erklärung derselben verläuft sofort in den

Commentar (nicht in den Text) der tnsolabitia und Obligatoria (die Consequentiae

hingegen fehlen hier, vgl. hingegen obige M—w).

X. sechs Drucke unter der Bezeichuung „Duodecim tractatus", und zwar

«) ein Basler:

8) Tractatus duodecim Petri Hyspani. A. Schl.: Basiteae per Michaelom Furter.

1511. 4.

ß) zwei Strassburger:

3S) Tractatus duodecim Petri Hyspani. A. Schl.: Impressae [sie] Argentinae.

1511. 4.

») Ebenso. A. Schl.: Argentinae per Joannem Knob. 1514. 4.

y) drei Kölner:

O) Tractatus duodecim Petri Hispani. A. Schl. : Coloniae industria Henrici

Quentet. 1499. 4.

V) Ebenso. A. Schl.: In officina honesti quondam Henrici Quentel. 1504. 4.

O). Ebenso. A.Schi, nur 1513. 4.

Diese sechs Drucke, obwohl aus verschiedenen Officinen, sind unter sich ab

solat identisch. Sie lassen den letzten Abschnitt, d. h. Exponibitia, hinweg

und numeriren wie F (s. dortselbst) die Unterabtheilangen des 7. Tractates

fortlaufend, woraus die Zwölfzaht sich von selbst ergibt. Was den Text be

trifft, zeigen sie eine eigenthümliche Vermengung der bisher erwähnten Recensionen,

nemlich in den ersten vier Tractaten weichen sie in Umstellangen und

Interpolationen manigfach von den Leipzigern ab, hierin zuweilen mit den

Drucken X— ja selbst mit 9t ®, übereinstimmend ; hingegen vom 5. Tractate

an sind sie mit den Leipzigern völlig gleichlautend. Uebrigens erhellt aus

O V, verglichen mit R 8 T, dass selbst Ein und der nemliche Drucker,

nemlich Quentel in Köln, gleichzeitig zweiertei Texte publicirte.

XI. ein Reutlinger und ein Druck ohne Ort u. Jahr:

W) Textus omnium summularum Fe. Hy. [sie]. A. Schl.: Impressione Johannis

Otmar in Reutlingae [sie]. 1486. fol.

®) Textus omnium summularum Petri Hyspani. A. Schl. Nichts. 4. (ohne

Colamnen-Titel.)

Beide unter sich -ganz identisch zeigen in Aendernng einzelner Worte oder

besonders der Beispielsätze , sowie in Vermehrung der Memorialverse und

sonstigen Zusätzen die zahlreichsten Interpolationen; aber während diese Ab

weichungen noch am stärksten im 7. Tractate auftreten, ist der letzte Abschnitt

desselben, d. h. Exponibitia., wieder völlig identisch mit dem Leipziger Texte.

Hingegen ist hier wieder als tractatus octavus der Abschnitt über die Syncategoreumata

beigefügt.

XII. ein Incunabel-Druck ohne Ort u. Jahr:

%) Textus septem tractatuum summularum magistri Petri Hispani. A. Schl.:

Finis tredeeim tractatuum magistri Petri Hyspani. 4. (mit Colamnen-

Titel).

Ein merkwürdiges Mittelding, indem der Text der ersten drei Tractate wört

lich identisch mit dem Reutlinger Drucke (9t ®) ist, vom 4. Tractate an aber

ebenso wörtlich mit den Leipzigern übereinstimmt. Der 7. Tractat ist, wenn

40 XVII. Petrus Hispanus.

Da aber für all dergleichen Einzeln-Aenderungen, welche sich bemerklich

machen, ein Zeitraum von zwei Jahrhunderten als Entstehungszeit vorliegt

(vgl. oben Anm. 136), so können wir unmöglich mehr nach einzelnen

chronologischen Gruppen eine Ausscheidung treffen , sondern müssen uns

dabei begnügen, nur in den frappanteren Fällen auf eine relativ spätere

Entstehungszeit hinzudeuten. Kurz es verhält sich, — wenn der Ver

gleich erlaubt ist —, mit der Summula des Petrus Hispanus wahrhaft

ähnlich wie mit den homerischen Gesängen. Der Grundstock des Textes

bleibt der gleiche, aber im Munde oder in der Niederschreibung der Tra

dition ändert sich manches Einzelne. Und namentlich finden wir auch

hier die analoge Erscheinung, dass einzelne Städte ihre eigene Textes-

Recension besassen, welche sie innerhalb ihrer Schulen mit grosser Rein

heit bewahrten, so dass durch Aufmerksamkeit auf die Druckorte manche

tiefer liegende Fäden einer Verwandtschaft oder einer Unähnlichkeit des

Textes zu Tag treten 144).

auch ohne specielle Numerirung, in sieben selbstständige tractatuli getheilt,

daher sich die Zahl tredeeim (am Schlnsse) rechtfertigt.

XIII. drei Drucke, welche nur für die ersten sechs Tractate hieher gehören:

II) Compendiarius parvorum lagicalium Uber continens peruliles t'etri Hispani

tractatus priores sex et elarissimi phitosophi Marsitii diatectices documenta

cum utitissimis commentariis per virum praectarum Chunradum Pschlacher

Viennae Pannoniae coltegum gymnasii. A. Schl.: Viennac. 1512. 4.

B) Parvorum logicalium Uber sueeincto epitomatis compendio continens perutites

argutissimi dialeetici Petri Hispani tractalas priores sex u. s. f.

wie so eben Conradum Pschlacher Additae perutites in Poster.

Anal, quaestiones Additum quoque compendiarium ad Obligationes

et Insolabitia introductorium. A. Sehl.: Viennae. 1516. 4.

SB) Joaunis Echii theologi in summulas Petri Hispani extemporaria et succincta,

sed suecosa explanatio pro superioris Germaniae scholasticis. Am

Schl.: August. Vindel. 1516. fol.

Der Text der ersten sechs Tractate ist in allen dreien unter sich identisch

und stimmt mit einer kleinen Ausnahme (bei den modalen Urtheilen) mit obi

gem X vötlig überein. An Stelle des 7. Tractates tritt in U u. O der Text

des Marsilius ab Inghen, in SB aber eine abgekürzte jüngere Ueberarbeitung

desselben.

XIV. endlich nur für die ersten vier Tractate gehört hieher:

JE) Acutissimi artium interpretis magistri Johannis maioris in Petri Hyspani

summulas commentaria. Lugduni. Am Schl.: 1505. fol.

Der Text steht in Mitte zwischen den Leipzigern und obigen sechs Drucken

£— O, indem er zuweilen, besonders im 1. Tractat, mit letzteren wörtlich

übereinstimmt.

In den bekannten bibliographischen Werken Panzer's und Hain's finden sich noch

viele andere Drucke der Summulae angeführt, und es ist zu erwähnen , dass dort

auch Neapel, Mailand, Rouen, Antwerpen, Zwoll, Deventer, und selbst Krakau als

Druckorte erscheinen. Doch habe ich mich überzeugt , dass ohne genaue Unter

suchung des Inhaltes der einzelnen Drucke alle bloss bibliographischen Angahen

nicht völlig verlässig sind. In einigen noch unten anzuführenden Drucken der ver

schiedenen Commentare fehlt der Text entweder gänzlich oder ist nur je durch

die ersten Zeiten der Capitel angedeutet.

144) Einen Beleg dafür, dass einzelne Städte eine ihnen eigenthümliche Recension

des Textes besassen , gibt der schon oben (Abschn. XV, Anm. 89) aus

Psellus angeführte Beispielsatz. Denn während bei Übersetzung dortiger Stelle nur

in den Ausgaben A— L, E, v, I die Namen der streitenden Städte „Leodicenses,

Tongerenses, Mechctinenses, Lovanienses" lauten, finden wir hingegen „Parisienses,

Rothomagenses, Turonenses, Pictavienses" in den Ausgaben X, S>—Ä, tt—SB, und

XVII. Petrus Hispanus. 41

Der einflussreiche Inhalt des Compendiums ist demnach folgender145).

Von der Definition der Dialektik (vgl. Abschn. XV, Anm. 6) wird sogleich

auf sonus und vox übergegangen146), wobei dann die Werkzeuge der

vox (ebd. A. 7) in das Distichon

Instrumenta novem sunt : guttur, lingua, palatum,

Quatuor et dentes et duo labra simul 147)

oder in die zwei Hexameter

Instrumenta decem sunt : guttur, lingua, palatum,

Quatuor et dentes, pariter duo labia, pulmo 14s)

gebracht werden. Nach den Angaben (ebd. A. 8 f.) über Nomen und

Verbum149) sowie über die Syncategoreumata^0) folgt die übliche Eininsoferne

der ganze Betrieb dieser Logik wohl sicher von Paris ausgieng, dürften

diese tetzteren Drucke auf den ursprünglich ältesten Text zurückweisen ; aber be

reits wieder eine Variante hievon ist es, wenn in den Drucken ft u. 9 sich „Porisienses,

Rothomagenses, Lixurienses, Quadomasenses" findet; und ebenso varüren

jene belgischen Ortsnamen, indem in den Ausgaben S—£5 dieselben „Leodicenses,

Lovanienses, Traiectenses, Leydenses" und hinwiederum hiefür „Leodicenses, Astorizenses,

Cemotenses" in den Drucken Y— ©, ja in W sogar „Burgundiones, Francigenae,

Leodicenses, Tungerenses" steht; endlich die Drucke M—T haben „Colonienses,

Bonnenses, Clivenses, Geirenses". Vgl. folg. Abschn., Anm. 69.

145) Da bei Weitem die meisten der erwähnten Ausgaben entweder ganz unpaginirt

oder mit den unbehül fliehen lateinischen Ziffern paginirt sind, citire ich

nach der Capitel-Eintheilang der Drucke A—E und füge zur allfallsigen Controlte

in Klammern die Pagina des jüngsten, allerdings interpolirten, Druckes SB hinzu.

146) I, Prooem. (f. 2 A): Dyaloctica est ars artium, scientia scientiarum, ad

omnium methodorum prineipia viam habens. Sola enim dyatectica probabititer disputat

de prineipiis omnium aliarum scientiarum (dieser Satz fehlt in unserem Texte des

Psellas; er ist wohl aus der gewöhnlichen boethianischen Tradition aufgenommen,

s. Abschn. XII, Anm. 82). Et ideo in acquisitione scientiarum dyaloctica debet esse

prior. Dicitur autem dyatectica a „dya", quod est duo, et ,,/ojos" sermo vet „loxis"

ratio, quasi duorum sermo vel ratio, sciticet opponentis et respondentis in disputatione.

Sed quia disputatio non potest haberi nisi mediante sermone nec sermo nisi mediante

voce nec vox nisi mediante sono, omnis enim vox est sonus, ideo a sono tanquam

a priori inchoandum est.

147) 1, 1, 1 (f. 4 B): Sonus est quidquid proprie et per se ab auditu percipitur

; dico autem proprie et per se, quia licet homo vel campana audiatur, hoc non

est nisi per sonum eius. Sonorum atius vox alius non vox. Sonus vox idem est

quod ipsa vox. llnde vox est sonus ab ore animalis prolatus naturatibus instrumentis

formatus. Naturalia autem instrumenta, quibus vox formatur, sunt haec: guttur,

lingua, palatum, quatuor dentes et duo labia (91®$ fügen hinzu: pulmo et simitia) ;

unde (folgt obiges Distichon). Sonus non vox est, qui generatur ex collisione

duorum corporum inanimatorum, ut fragor arborum, strepitus pedum. Vocum alia

significativa alia non significativa Vocum significativarum alia ad placitum alia

naturaliter Vox significativa ad placitum est, quae ad volantatem primi instituentis

aliquid repraesentat, ut „hämo". Vocum significativarum ad placitum alia

comploxa, ut oratio, alia incomptexa, ut nomen vel verbum.

148) So nur in SB, hingegen Y Z 91 <S haben :

Instrumenta novem [sie] sunt: guttur, lingua, palatum,

Quatuor et dentes, pulmo, et duo labia simul.

149) I, 1, 2 (f. 9 A).

150) Ebend. (f. 10 B): Et sciendum, quod diatecticus ($ u. ©—© geben

hiefür stets „logicus") solam ponit duas partes orationis, sciticet nomen et verbum,

rctiquas autem omnes appellat syncathegorematicas, i. e. consignificativas.

42 XVII. Petrus Hispanus.

theilung der Arten des Satzes (ebd. A. 10), wobei hier die Gebet-Form

(deprecativa) neu hinzukömmt151).

Die Erörterung des logischen Unheiles bietet zunächst (ebd. A. 11)

die für alle Folgezeit entscheidende Dreigliederung in „Subject, Prädicat,

Copula" dar152) und entwickelt hierauf nach den drei Fragen „Quae,

qualis, quanta" die übliche Eintheilung der Urtheile (ebd. A. 12), wobei

jener nemliche Memorial- Vers , welchen wir schon oben bei Lambert von

Auxerre trafen, hinzugefügt wird153). Sodann folgen (vgl. ebd. A. 13) die

Begriffsbestimmungen des Conträren, Contradictorischen, Subalternen, Subconträren154)

und nach der Notiz über den dreifachen Stoff (materia) der

Urtheile (— nemlich naturalis, eontingens, remota, s. ebd. A. 14 —)

die nöthigen Regeln (teges) über jene vier Verhältnisse155). Hierauf reiht

151) I, 1, 3 (f. 11 B): Oratio est vox significativa ad placitum, cuius partes

separate aliquid significant Orationum alia perfecta alia imperfecta Orationum

perfectarum alia indicativa, ut „homo currit", atia imperativa, ut „Petre fac

ignem", alia optativa, ut „utinam bonus essem ctericus", alia coniunetiva, ut „cum

veneris ad me, dabo tibi equum'', alia deprecativa, ut „miserere mei deus" (nur SR®!£

lassen diese Satzart hinweg). Harum autem orationum sola indicativa oratio dicitur

esse propositio.

152) I, 2, 1 (f. 14 A): Propositio est oratio verum vel falsum significans indicando,

ut „homo currit". Propositionum alia categorica alia hypothetica. Propositio

categorica est, quae habet subieclam, praedicatum et copulam tanquam principalos

partes sui, ut „homo currit"; in hac enim propositione „homo" est subiectum et

„currit" praedicatum, et quod coniungit unum cum altera, dicitur esse copula, ut

patet in resolvendo , ut „homo currit" i. e. ,,homo est currens"; ibi hoc nomen „homo"

est subiectum et „currens" praedicatum et hoc verbum „est" dicitur .esse copula, quia

coniungit unum cum altero.

153) I, 2, 2 (f. 15 A): Propositionum categoricarum alia universalis alia particularis

alia indefinita alia singularis. Propositio universalis est, in qua subiieitur

terminus communis signo universali determinatus ; terminus communis est, qui

aptus nalas est praedicari de pturibus ; signa universalia sunt haec: omnis,

nullas , nihit, quitibet, quicunque (.4 —T und Y—& fügen noch alter oder

alteruter bei), neuter et simitia. (f. 16 A) Propositio particularis est itla, in qua

subiieitur terminus communis signo particulari determinatus ; signa particularia

sunt haec: aliquis, quidam, alter (fehlt in A—VV und in 9t—SB), reliquus, et

simitia. Propositio indefinita est itla, in qua subiieitur terminus communis nullo

signo determinatus (f. 17 A) Propositio singularis est itla, in qua subiieitur

terminus singularis sive discretus, vel in qua subiieitur terminus communis cum pronomine

demonstrativo primae speciei ; terminus singularis vel discretus (a — Ii,

B—W, 9t— SB haben nur singularis, sowie !M— T nur discretus) est, qui aptus

natus est praedicari de uno solo (f. 18 A) Item propositionum categoricarum

alia affirmativa alia negativa (f. 19 A) Divisa propositione tripliciter sciendum

est, quod triplox est quaesitivum, per quod quaerimus de ipsa propositione, sciticet:

quae, qualis et quanta. „Quae" quaerit de substantia propositionis , unde ad inter

rogationem factam per „quae" respondendum est „categorica" vel „hypothetica".

„Qualis" quaerit de qualitate propositionis, unde ad interrogationem factam per

„qualis" respondendum est „affirmativa" vel „negativa". „Quanta" quaerit de quantitate

propositionis, unde ad interrogationem faciam per „quanta" respondendum est

„universalis" vel „particularis" vel „indefinita" vel „singularis". Hierauf obiger

Vers, s. Anm. 108.

154) I, 2, 3 (f. 20 A): Hem propositionum categoricarum aliae participant

utroque termino, aliae vero altero termino, aliae vero nullo termino

(f. 21 A) Item propositionum partieipantium utroque termino secundum eundem ordinem

aliae sunt contrariae aliae subeontrariae atiae contradictoriae aliae subalternae. Auch

die übliche Figur (vgl. Abschn. XV, Anm. 13) fehlt nicht (f. 23 A).

155) Ebend. (f. 23 A) : Propositionum triplox est materia, sciticet naturalis,

XVII. Petrus Hispanus. 43

sich die Lehre von der dreifachen Umkehrung der Urtheile (conversio

simptex, per accidens, per contrapositionem ; vgl. ebend. Anm. 15) an,

welche zuletzt in folgende Memorial-Verse zusammengefasst wird:

Feci simpliciter convertitur, Eva per aeeid,

Asto per contra, sie fit conversio tota.

Asserit A, negat E, sunt universaliter ambae;

Asserit 1, negat 0, sunt particulariter ambae 156).

Dass die nun folgenden zwei Capitel bei Psellus (und somit auch bei

Petrus Hispanus) in die umgekehrte Reihenfolge geriethen, wurde schon

oben (ebd. Anm. 16) bemerkt157). Indem somit vorerst das hypothetische

Unheil an die Reihe kommt, werden die drei Arten desselben (condi

tionalis, copulativa, disiunctiva, s. ebd. A. 17) und die formalen Regeln

über deren Wahrheit und Falschheit vorgeführt158). Die hierauf nach

hinkende Lehre von der Aequipollenz des kategorischen Urtheiles enthält

die vier schulmässigen Regeln (s. ebd. Anm. 18) und schliesst wie bei

contingens et remota. Naturalis est, in qua praedicatum est de esse subiecti vel

proprium eius, ut homo est animat, homo est risibitis. Contingens est, in qua prae

dicatum potest adesse vet abesse subiecto praeter eius corruptionem , ut homo est

albus, homo non est albus. Remota est, in qua praedicatum nullo modo potest convenire

cum subiecto (9t <Z I fügen hinzu respectu huius verbi „sum"), ut homo est

asinus, teo est vaeea. Lex et natura contrariarum talis est u. s. w.

156) I, 2, 4 (f. 27 B): ttem propositionum partieipantium utroque termino ordine

e converso triplox est conversio (f. 28 B) Conversio simptex est, quando

u. s. f. et hoc modo convertitur universalis negativa in se et particularis affirmativa

in se (f. 29 B) Conversio per aeeidens est, quando u. s. f. et hoc

modo convertitur universalis affirmativa in particularem affirmativ am et universalis

negativa in particularem negativam (f. 30 B) Conversio per contrapositionem

est, quando u. s. f et hoc modo convertitur universalis' affirmativa in se et par

ticularis negativa in se. Hiernach erklären sich auch die Memorialworte in obigen

Versen, denn da die conversio per aeeidens sogar auch auf das allgemein vernei

nende Urtheil und ebenso die conversio per contrapositionem auch auf das allgemein

bejahende ausgedehnt ist (vgl. Abschn. XII, Anm. 129 f.), so sind in den drei

Worten „feci", „Eva", „Asto" stets die beiden Vocale in ihrer mnemonischen

Bedeutung zu nehmen. Einen anderen Vers , welcher sicher späteren Ursprunges,

aber in den Drucken A—W, TT—© den obigen beigefügt ist, s. unten bei den

ührigen Interpolationen (Abschn. XX).

157) Auch unter sämmtlichen Commentatoren des Petrus Hisp. hat nur der

einzige Johannes Major das Richtige bemerkt, und somit ist nur in dem Drucke X

die Aequipoltenz vor dem hypothetischen Urtheile eingereiht. Dass Raimundus

Lullas trotz seinem Anschlnsse an das byzantinische Material die richtige Reihenfolge

herstellte, s. folg. Abschn., Anm. 46.

158) I, 3, 1 (f. 32 A) : Propositio hypothetica est, quae habet duas proposi

tiones categoricas coniunetas tanquam principates partes sui Propositionum

hypotheticarum tres sunt species Conditionalis est, in qua coniunguntur duae

propositiones categoricac mediante hac coniunetione ,,si" Copulativa est itla,

in qua coniunguntur duae propositiones categoricae mediante coniunetione ,,et"

Disiunctiva est itla, in qua coniunguntur duae propositiones categoricae per hanc

conhmetionem „vet" Ad veritatem conditiottalis requiritur, quod antecedens

non potest esse verum sine consequente ; ad falsitatem conditionalis sufficit,

quod antecedens potest esse verum sine consequente Ad veritatem copulativae

requiritur, utramque partem esse veram ad falsitatem eius sufficit, alteram

parter» esse falsam Ad veritatem disiunetivae requiritur, unam partem esse

veram ad falsitatem eius requiritur, utramque partem esse falsam. In den

Drucken M—T, Y—X sind die tetzteren drei Regeln sofort je an die einzelnen

drei Defmitionen geknüpft; in tt n. © ist das disjunetivu Urtheil ausgefallen. Eine

spatere Erweiterung s. unten Anm. 583.

44 XVII. Petrus Hispanus.

Wilhelm Shyreswood (obige Anm. 40) und bei Lambert v. Auxerre (ob.

Anm. 1 1 2) mit Memorial-Versen, von welchen der fünfte hier sich gleich

bleibt, die ersten vier hingegen lauten:

Non omnis, Quidam non. Omnis non quasi Nultus. ,

Non nullas, Quidam; sed Nullas non valot Omnis.

Non aliquis, Nullas. Non quidam non vatet Omnis.

Non alter, Neuter. Neuter non praestat Uterque1*9).

Die Lehre von der Modalität der Urtheile (— modus —, vgl. Abschn.

XV, Anm. 19) hebt unter den Adverbien, welche gleichsam als Adjectiva

des Verbums gelten sollen, zunächst folgende sechs als logisch wichtig

hervor: necessario, contingenter , possibititer, impossibititer , vero,

/aiso160), scheidet aber (vgl. ebd. Anm. 20) nach einer grammatischen

Bemerkung und nach Feststellung des Grundsatzes, dass im modalen Ur

theile {propositio modalis) das Verbuni das Subject und der Modus das

Prädicat sei, sofort wieder die beiden Adverbien vero und falso als

gleichgültig aus161)- Wie vier übrigbleibenden Formen werden nun (ebd.

Anm. 21) je nach Vorhandensein oder Stellung der Negation, wobei sich

sechzehn Urtheile ergeben162), bezüglich der Verhältnisse des Conträren,

Contradictoriscben , Subconträren , Subalternen (ebd. Anm. 22) näher be

sprochen163), und diess Letztere wird in einer Figur (ebd. Anm. 23

159) I, 3, 2 (f. 36 A): Sequitur de aequipoltentiis , de quibus talos dantur

regulae. Prima regula est, quod si alicui signo universali vel particulari praeponatur

negatio, aequipollot suo coritradictorio Secunda regula talis est, quod si alicui

signo universali postponatur negatio, aequipollet suo contrario Tertia regula

est, quod si alicui signo universali vel particulari praeponatur et postponatur negatio,

aequipollot suo subalterno Ex istis tribus regulis sequitur quarta reguta,

quae talis est : quando duo signa universalia negativa ponantur in eadem locutione

ita, quod unum in subiecto et aliud in praedicato ponatur, tunc primum aequipoltet

suo contrario per secundam regulam et secundum suo contradictorio per primam regulam.

Hierauf folgen obige Verse, deren erste vier nur in KVW fehlen; jener

fünfte (oben Anm. 40) ist in X, 9—ß, tt—I den übrigen vieren vorangestellt.

160) I, 4, 1 (f. 38 A): Modus est adiacens rei determinatio et habet fieri per

adiectivum. Sed duplox est adiectivum; est enim adiectivum quoddam nominis, ut

albus, niger; et quoddam est adiectivum verbi, ut adverbium, quia secundum Priscianum

(s. Abschn. XV, Anm. 19) adverbium est verbi adiectivum. Et ideo duplox est

modus Item adverbiorum quaedam determinant verbum ratione compositionis, ut

haec sex: necessario, contingenter, possibititer, impossibititer, vero et falso; alia

determinant verbum ratione rei verbi Sed omissis omnibus aliis solam de his,

quae compositionem determinant, est dicendum.

161) Ebd. (f. 39 A) : Et sciendum, quod isti sex modi quandoque sumuntur nominaliter,

ut possibite, impossibite et quandoque sumuntur adverbialiter, ut possibititer,

impossibititer I, 4,2 (f. 40 A): Propositio modalis est, quae modifieatur aliquo

istorum sex modorum Et sciendum, quod in propositionibus modalibus verbum debet

subiiei, modus autem praedicari. Omnes aliae propositiones dicuntur de inesse Illae

autem propositiones, quae modificantur his duobus modis, vero et falso, relinquuntur,

quia eodem modo sumitur oppositio et aequipoltentia in eis sicut in illis de inesse.

162) I, 4, 3 (fol. 41 B): Et sciendum, quod unusquisque istorum quatuor mo

dorum facit quatuor propositiones modalos et sie sunt sedeeim propositiones

Si sumatur sine negatione, facit primam Si sumatur cum negatione posita ad

verbum, facit secundam Si sumatur cum negatione posita ad modum, facit tertiam

St sumatur cum duplici negatione, una posita ad modum et alia posita ad

verbum, facit quartam.

163) Ebd. (f. 42 B) : Harum autem propositionum aequipolloidiae sive consequentiae

quatuor regulis cognoscuntur:

XVII. Petrus Hispanus. 45

u. 25) veranschaulicht, welche zu den Kunstworten Purpurea, Iliace,

Amdbimus, Edentuli führt164). Sodann noch folgt (mit Hinweglassung

Prima regula est talis: Cuicunque dicto affirmato attribuitur possibite, eidem

attribuitur eontingens et ab eodem removetur impossibite, et ab eius contrudictorio

opposito removetur necesse.

Secunda regula: Cuieunque dicto negato attribuitur possibite, eidem attribuitur

eontingens, et ab eodem removetur impossibite, et ab eius contradietorio opposito

removetur necesse.

Tertia regula: A quoeunque dicto affirmato removetur possibite, ab eodem re

movetur eontingens; eidem attribuitur impossibite et eius contradietorio opposito

attribuitur necesse.

Quarta regula: A quoeunque dicto negato removetur possibite, ab eodem remo

vetur eontingens ; eidem attribuitur impossibite et eius contradietorio opposito at

tribuitur necesse.

Die Drucke <£, % 8—ß, 3E setzen die aus der Figur (s. folg. Anm.) zu entneh

menden vier Worte Amabimus, Edentuli, Iliace, Purpurea je vor die vier Regeln.

164) Ebend. (f. 42 B):

2 a Subalternae

2 ft »>

g 5 ~ 2

§. § 2 S

i i 1 1

s s I s £ 8

Co Co Co CO

7-Ii-

CO CO CO CO

E-den-tu - Ii

S e S

3

O

* .1

Subalternae

§ & r 3

•» -3 ,** Ä

2 e *i ©

3. s " a

« «s •>

iS ,» 2

te t S> «

j~ i- i-

HI

3 S £

CO CO CO CO

Pur-pu-re- a

CO CO CO CO

A-ma-bi-mus

XVII. Petrus Hispanus.

des Wiltingens, vgl. ebd. Anm. 24) die Aequipollenz der modalen Urtheile165),

worauf die Modalität recapitulirend mit jenen nemlichen Versen

wie bei Wilhelm Shyreswood (obige Anm. 44) und bei Lambert (ob.

Anm. 113) geschlossen wird166).

Aus dem Inhalte derlsagoge, welcher ja auch bei Psellus (Abschn.

XV, Anm. 26 ff.) nur der gewöhnlich traditionelle ist, mag hervorgehoben

werden, dass zwischen praedicabite (— so heissen nemlich die quinque

voces —) und universate nur insoferne unterschieden wird, als ersteres

im Sprachausdrucke und letzteres in der Objectivität liege107). Bei Be

sprechung der einzelnen fünf Worte ist die Figur der arbor Porphyriana

zwischen species und differentia eingereiht168).

Als Einleitung zu den Kategorien dienen jene zusammenhangs

losen Erörterungen (vgl. ebend. Anm. 29 ff.) über die sog. Anteprädicamente,

d. h. zuerst über die Begriffe univocum, aequivocum, denominativum

169) , hierauf über die als höchst wichtig geltenden neun

(beziehungsweise acht) Arten des messe, welche darum in die Verse

Insunt: pars, totum, species, genus, et calur igni,

Rex in regno, res in fine, tocoque locatum

Uebrigens ist diese Figur nicht stets an dieser Stelle eingereiht. In Jp — St, W X

steht sie noch dem Inhalte der folg. Anm. 165, in L'—X ganz am Schlnsse (nach

Anm. 166), in 9t ist ihr noch jene Figur, welche wir bei Withelm Shyreswood

(ob. Anm. 45) trafen, vorausgeschickt, in M— T ist sie bloss in den Commentar

verftochten, endlich in ® n. & fehlt sie gänzlich.

165) Ebend.: Omnes autem Mae propositiones, quae sunt in prima linea, aequipoltent

et convertuntur inter se per primam regulam; quae in secunda, per secundam;

quae in tertia, per tertiam; quae in quarta, per quartam. (f. 43 B; Item aequipollontiae

propositionum modalium possunt poni per has regulas. Omnes propositiones

de possibiti et impossibiti aequipoltent verbo simititer se habente et modo dissimiliter;

omnes propositiones de possibiti et de necesse aequipoltent verbo et modo

ilissimititer se habentibus ; omnes propositiones de impossibiti et neces'se aequi

poltent verbo dissimititer se habente et modo simititer Et sciendum, quod praedicta

reguta non facit mentionem de contingenti, eo quod contingens convertitur cum

possibiti.

166) I, 4, 4 (f. 45 A) : Propositionum modalium aliae sunt contrariae aliae subcontrariae

aliae contradictoriae aliae subalternae. Hierauf folgen die Memorialverse,

welche nach Obigem (Anm. 44) in Anbetracht der vorstehenden Figur keine nähere

Erklärung bedürfen. Manigfache Erweiterungen der Lehre von den modalen Urtheilen

s. unten Anm. 585 ff.

167) II, 1 (f. 46 B): Praedicabite quandoquc sumitur proprie et sie dicitur prae

dicabite, quod de plaribus praedicatur ; quandoque sumitur communiter et sie dicitur

praedicabite, quod de uno solo praedicatur sive de plaribus. Unde praedicabite

proprie sumptum idem est quod universate; sed differunt in hoc, quod praedicabite

diffinitur per dici de, universate vero per esse in. Est enim praedicabite, quod

aptum natum est dici de plaribus; universate autem, quod aptum natum est esse in

multis. Es versteht sich von selbst, dass diese plampe Verquickung des Aristotelismus

und des Piatonismus beim Universalien-Streite eine Rolle spielte.

168) In der Mehrzahl der Ausgaben, nemlich in A— X, <S, 31, £—X, 3E, ist

die Figur durch den Vers eingeleitet:

Ista tibi plana facit arbor Porphyriana.

169) III, 1, 1 (f. 68 B): Ad cognoscendum praedicamenta quaedam sunt necessaria

praemittenda, sine quorum cognitione nequaquam potest haberi cognitio praedicamentorum.

Et ideo distinguimus cum Aristotelo triplicem modum praedicandi.

Eorum quae praedicantur, quaedam sunt univoca, quaedam aequivoca, quaedam denominativa

u. s. w. ,

XVII. Petrus Hispanus. 47

gebracht wurden170), sodann die Erklärung des de subiecto (mit

einseitiger Betonung der blossen Quantität) und in subiecto111), und

zuletzt die sog. regula de quocunque11'2). Von den Kategorien selbst

(vgl. ebend. Anm. 33 ff.) werden nur Substanz, Quantität, Relation,

Qualität ausführlich , Thun und Leiden aber sehr kurz erörtert , die

vier übrigen fehlen ursprünglich173). Den Schluss bilden die soge

nannten Postprädicamente (vgl. ebd. Anm. 36 ff.) d. h. die Lehre von

den vier Arten der Gegensätze174), dann die verschiedenen Bedeu

tungen des Wortes prius tlh), des Wortes simul116), die sechs Arten

170) III, 1, 2 (f. 73 A): Eorum quae dicuntur, quaedam dicuntur cum comptexione

quaedam sine comptexione. Sed priusquam alterum membrum huius

divisionis subdividatur, distinguendi sunt octo (dass es aber doch eigentlich neun sind,

zeigt sich sogleich; übrigens ist octo in M—T, X—<S, — 8$ weggelassen) modi

„esseudi in", qui necessarii sunt ad sequentem divisionem cognoscendam et ad ea quae

postea dicuntur. Nun folgen die neun Arten : ,primus ut pars integralis in Mo;

secundus . . . . ut totum integralo in suis partibus; tertius ....ut species in genere;

quartus ut genus in specie (diese letzteren beiden hatten bei Psellas gefehlt, s.

Abschn. XV, Anm. 30); quintus ut forma in materia, wobei es aber heisst:

et iste quidem modus subdividitur, quia quaedam est forma substantiatis, quae

dam est forma aeeidentalis , et prima harum dicitur proprie inesse sicut forma

in materia, altera dicitur esse in alio sicut aeeidens in subiecto (somit ist die

sechste Art, nemlich aeeidens in subiecto, hier nur als Unterart der fünften be

trachtet); sextus in sua causa efficiente (ist in M—T ausgefallen); septimus . . i .

in suo fine; octavus in suo continente. In dem hierauf folgenden Verse sind

allerdings, wie man sieht, nur die acht Hauptarten untergebracht. (Uebrigens fehlt

in SB diese ganze Erörterung des inesse).

171) Ebend. (f. 75 A) : Eorum quae sunt, quaedam dicuntur de subiecto, in

subiecto vero nullo sunt .. Dici de subiecto, prout hie sumitur, est superius dici

de inferiore, et esse in subiecto sumitur hie, secundum quod aeeidens est in

subiecto Alia vero neque de subiecto dicuntur neque in subiecto sunt.... Atia

dicuntur de subiecto et in subiecto sunt Alia vero in subiecto sunt et de sub

iecto nullo dicuntur. Die versinnlichende Figur (vgl. Abschn. XV, Anm. 31) hiezu

nahmen erst die Späteren in ihre Commentare zum Petrus Hispanus auf.

172) III, 1, 3 (f. 77 A) : Quando alterum de altera praedicatur ut de sub

iecto, quaecunque de eo , quod praedicatur, dicuntur, omnia de subiecto dicun

tur Diversorum generum et non subalternatim positorum diversae sunt species

et differentiae. Psellas hatte drei Regeln gegeben (s. ebd. Anm. 32) ; die dritte

fehlt hier.

173) III, 2, 1^-10 (f. 78 A — 109 A). Betreffs der Ergänzung der letzten sechs

oder vier Kategorien s. oben Anm. 116 u. unten Anm. 308.

174) III, 3, 1 (f. 109 A):' Dicitur autem alterum alteri opponi quadrupliciter.

Oppositorum enim quaedam sunt relativa, quaedam sunt privativa, alia

sunt contraria, alia sunt contradictoria. Betreffs' aber der näheren Erörterung

fällt der relative Gegensatz weg, indem auf die Kategorie der Relation verwiesen

wird (Quae autem sint relative opposita, dictum est prius in capitulo de relatione).

Der contradictorische Gegensatz ist in %— <8 etwas ausführlicher besprochen, hin

gegen in X Y, 5> —SS, S ganz ausgefallen.

175) III, 3, 2 (f. 112 A): Prius dicitur quadrupliciter: secundum tempus

a quo non convertitur subsistendi consequentia, ut unum est prius duobus

secundum ordinem quod melius est Praeter hos quatuor modos tam dictos

est unus alter modus prioritatis; eorum enim, quae convertuntur secundum essendi

consequentiam, ittud, quod est causa alterius, est prius natura.

176) III, 3, 3 (f. 113 B): Simul dicitur tribus modis: qnorum generatio est

eodem tempore quae convertuntur et neutrum est causa atterius, sicut quaelibet

relativa quae aequalitur condividunt genus.

48 XVII. Petrus Hispanus.

tles motus111), und endlich nachhinkend die Bedeutungen des Wortes

habere m).

Die hierauf folgende Syllogistik enthält einleitungsweise zunächst

(vgl. ehd. Anm. 42 IT.) die Definitionen der propositio, des terminus, des

dictum de omni und dictum de nwMo179), sowie jene des syllogismus,

wobei wir den auch im weiteren Verlaufe durchgeführten Gehrauch des

Wortes praemissa bemerken mögen, und hierauf die Erörterung der drei

Termini180), sodann in die Definitionen der figura und des modus ver

flochten die Angabe der drei Figuren nebst den zu ihrer Charakterisirung

dienenden Versen

Prima prius subiicit medium, post praedicat ipsum,

Altera bis dicit, tertia bis subiicit ipsum t81),

und ausserdem die bekannten auf sämmtliche Schlussweisen sich er

streckenden Regeln (s. Ahschn. XV, Anm. 44) , welche hier ebenfalls in

kürzerer metrischer Form am Schlusse wiederholt werden , nemlich in

den Versen

Partibus ex puris sequitur nit sive negatis;

Si qua praeit partis, sequitur conctusio partis;

Si qua negata praeit, conclasio sitque negata;

Lex generalis erit: medium concladere nescitt82).

Sodann folgt noch die Angabe, was directe und was indirecte schliessen

heisse183), und zudem jene Regeln, welche für die drei einzelnen Figuren

die Bedingung der Schlussfähigkeit enthalten184). Hierauf aber werden

die sämmtlichen neunzehn Schlussmodi nebst Beispielen vorgeführt (wobei

demnach, — s. ebend. Anm. 45 —, die fünf theophrastischen Modi zur

177) III, 3, 4 (f. 114 B): Motus sex sunt species, sciticet generatio, corruptio,

augmentatio, diminutio, et secundum locum mutatio u. s. w.

178) III, 3, 5 (f. 115 B): Habere dicitur multis modis: habere aliquam

qualitatem habere quantitatem et magnitudinem habere qaae circa corpus

sunt adiacentia, ut vestimentum habere membrum habere sicut continens

contentum habere possessionem habere uxorem forte et alii modi apparebunt

in eo quod haberi, sed qui consueverunt dici, paene omnes enumerati sunt.

179) IV, 1 (f. 117 A).

180) IV, 2 (f. 119 A). Dass aber „praemissa" auch schon bei Wilhelm Shyreswood

und Lambert v. Auxerre vorkömmt und auf Uebersetzungen arabischer

Producte zurückweist, s. oben Anm. 52 u. 120.

181) IV, 3 (f. 121 A). Die Drucke I|—W, S— ß, X machen den zweiten

Vers durch Weglassung des ipsum zu einem Pentameter. Aber M—T fügen als

dritten noch jenen hinzu, welchen wir schon bei Wilhelm Shyreswood trafen

(Anm. 51); ja X, !C, © —S, 9t, ®, 11 — SB geben ausschliesslich nur diesen letz

teren mit Weglassung der beiden anderen.

182) Ebend. (f. 122 A). Uebrigens fehlen diese Verse in den so eben er

wähnten Ausgaben X, S>, ©—8, 9t, ®, U—3».

183) IV, 4 (f. 123 B): Directe quidem concladere est maiorem extremitate7n

praedicare de minore in conclasione; indirecte concladere est minorem extremitatem

praedicare de maiore in conclasione.

184) Ebd.: Nota duas regulas, quarum prima tantum convenit primae figurae

quoad quatuor primos modos et tertine (in M—T, X—!©, © —Si, SB steht falscli

secundae) quoad omnes ; secunda etiam convenit tantum primae figurae quoad quatuor

primos modos et secundae (ebendaselbst steht ebenso tertiae) figurae quoad omnes.

Prima regula est: minore existente negativa nihit sequitur. Secunda regula est: maiore

existente particulari nihit sequitur.

XVII. Petrus Hispanus. 49

ersten Figur gehören, die dritte Figur aber nur sechs Schlussweisen ent

hält) ; jene Kunstworte Barbara, Celarent u. s. f., welche uns schon bei

Wilhelm Shyreswood und Lambert von Auxerre (Anm. 52 u. 120) be

gegneten, sind schon vorläufig in den Text je vor den betreffenden ein

zelnen Modi eingereiht185). Sogleich aber dann folgen nach den üblichen

Bemerkungen (Abschn. XV, Anm. 53) über die syllogistische Tragweite

der drei Figuren186) eben jene nemlichen Verse (ob. Anm. 52) nebst

ausführlicher Erklärung ihrer ganzen Nomenclatur187), welch letzterer noch

mnemonisch nachgeholfen wird durch die Verse

Simpliciter verti vult S, P vero per aeei,

M vult transponi, j^per impossibite duci;

Servat maiorem variatque secunda minorem,

Tertia maiorem variat servatque minorem 18s).

Endlich reihen sich noch Bemerkungen über die nicht schlussfähigen Combinationen

von Urtheilen und beziehungsweise über inventio terminorum

an189). Was aber bei Psellus über die modalen sowie über die hypo-

185) IV, 4—6. Die einzelnen Schlassweisen selbst s. im byzantinischen Ori

ginale Abschn. XV, Anm. 47 ff. Die Drucke A—VV, I fügen am Schlnsse der

ersten Figur die zwei ersten der unten (Anm. 188) folgenden Verse ein, und 5t 3

die zwei letzten derselben am Schlnsse der zweiten Figur.

186) IV, 7 (f. 136 A): Prima figura conctudit omnia genera propositionum, sci

ticet universalom, particutarem, affitmativam et negatieam. Secunda figura concladit

particularem negativam et universalom negativam. Tertia concladit particularem affirmativam

et negativam.

187) Ebend. : In his quatuor versibus praedictis sunt novem decem dictiones

novem decem modis deservientes ita, quod per primam dictionem intelligitur primus

modus primae figurae u. s. w. Unde primi duo versus deserviunt omnibus modis

primae fiyurae, tertius vero versus praeter uttimam eins dictionem deservit modis

secundae figurae, ultima vero dictio tertii versus cum aliis dictionibus quarti

versus deservit modis tertiae figurae. Sciendum, quod per has vocates, sciticet A E

1 0, intelliguntur quatuor genera propositionum, u. s. w Et in qualibet dictione

sunt tres syttabae, et aliud residuum est superfiuum, nisi M, ut postea patebit. Et

per primam Marum syllabarum intelligitur maior propositio, u. s. w Et scien

dum, quod quatuor dictiones primi versus incipiunt ab his consonantibus B C D F, et

omnes aliae dictiones sequentes, et per hoc intelligendum est, quod omnes, quae in

cipiunt per dictionem inchoatam a B, debent reduci ad primum modum primae figurae,

et omnes, quae incipiunt per dictionem inchoatam a C, ad secundum, et per D ad

tertium, et per F ad quartum. Item ubicunque ponitur S, in itla dictione significat,

quod propositio inteltecta per vocatem immediate praecedentem debet converti simpli

citer; et propositio inteltecta per vocatem immediate praecedentem istam litteram P

debet converti per aeeidens: et ubicunque ponitur M, debet fieri transpositio in praemissis

; et ubicunque ponitur C, significutur, quod modus intelloctus per istam

dictionem, in qua ponitur, debet reduci per impossibite. Diese ganze Erörterung ist

in S— St, wo sie schon am Anfange der ersten Figur steht, sehr abgekürzt; in X

aber fehlt dieses ganze Capitel.

188) In 9t ® fehten hier die letzten zwei Verse (s. Anm. 185); hingegen

Y—© fügen noch die zwei letzten der oben, Anm. 156, angeführten Verse hinzu.

189) IV, 8 (f. 136 B) : Sed quia Aristotetes in Prioribus (An. pr. I, 28, s. Abschn.

IV, Anm. 591) ostendit , coniugationes , in quibus non sequitur conctusio ex praemissis,

esse inutites, per inventionem terminorum, in quibus non tenet huiusmodi

coniugatio, ideo utitis est inventio talium terminorum. Ubicunque fiat inutitis coniugatio

. . . . , aeeipiendi sunt duo termini, sciticet duae species, cum suo genere ,

rel duo termini, quorum alter de altero praedicatur sive convertibititer sive non cum

extraneo utriusque, »et aeeipiendi sunt duo termini, quorum alter de altero

Pbantl, Gesch. III. 4

50 XVII. Petrus Hispanus.

thetischen Syllogismen gesagt war (s. Abschn. XV, Anm. 54 f.), ist hier

hinweggelassen *90).

Die nun folgende Topik beginnt unter Weglassung der Einleitung

über inventio propositionum191) , sogleich mit den verschiedenen Bedeu

tungen des Wortes ratio192), um hierauf argumentum, argumentatio,

induclio , enthymema, exemptum zu erklären 193) und von da auf den

locus diatecticus und dessen Eintheilung überzugehen194). Die einzelnen

Topen sind, wie sich von selbst versteht, in der oben (Abschn. XV, Anm.

60 ff.) angeführten Reihenfolge behandelt195).

Es schliesst sich hierauf die Sophistik an, welche sicher gleich

falls aus dem für uns verlorenen byzantinischen Originale übertragen

ist196), mag in letzterem der Inhalt der Soph. Etenchi an dieser oder

an einer anderen Stelle gestanden haben (s. Abschn. XV, Anm. 65 u. bes.

Anm. 91). Auch muss dieser Abschnitt, wie Anderes bei Psellus, als

eine schulmässig commentirende Paraphrase des aristotelischen Buches be

zeichnet werden, von welchem jedoch nur die erste Hälfte benützt worden

zu sein scheint ; wenigstens enthält das Ganze auch hier ebenso, wie bei

Wilhelm Shyreswood (Anm. 65) und Lambert von Auxerre (Anm. 124),

nur die ersten fünfzehn Capitel der aristotelischen Soph. Etenchi19"1).

Nun aber folgt jene ausgedehnte und einflnssreiche Erörterung De

lerminorum proprietatibus, durch welche (hauptsächlich vermöge

der Auctorität des Petrus Hispanus) den nächsten Jahrhunderten eine erpraedicatur

sive convertibititer sive non cum superiore ad utrumque Per hanc

enim regulam, cuicunque generi applicetur, sive substantiae sive quantitati sive alieui

aliorum, inveniuntur termini, per quos inutitis coniugatio demonstrabitur non tenere.

Uebrigens ist in X auch dieses ganze Capitel (vgl. vorige Anm. 187) weggelassen.

190) Hingegen eine anderweitige Interpolation, nemlich bezüglich der potestas

syllogismorum, s. Abselm. XX.

191) Vgl. Abschn. XV, Anm. 57.

192) V, 1 (f. 138 B): Ratio dicitur multis modis. Primo modo idem est quod

defmitio vel descriptio Secundo modo est quaedam virtus animae. Tertio modo

idem est quod oratio ostendens aliquid Alio modo idem est quod forma materiae

Alio modo idem est quod essentia communis praedicabitis de pturibus

Alio modo idem est quod medium inferens conclasionem. (Vgl. ebend. Anm. 58.)

193) V, 2 (f. 139 B). Aber namentlich die Lehre vom enthymema ist aus Ari

stoteles beträchtlich ergänzt.

194) V, 3 (f. 144 A). .

195) V, 4-7.

196) Ein schlagender Beweis hiefür ist z. B., dass Alexander Aphrodisiensis

citirt wird (VI, 2, f. 179 A: Sciendum autem, ut vult Aloxander in commento super

librum clonchorum a. s. w.).

197) Mehr nur um der Terminologie willen mögen die Haupt -Momente des

Inhaltes hiemit genannt werden. Zuerst (VI, 1) die vier Arten der disputatio, nemlich

doctrinalis , diatectica, tentativa, sophistica, und die fünf Ziele (metae) der

Sophistik : redargutio, falsum, inopinabite, soloecismus, nugatio. Dann (VI, 2) die

Einteilang der fattacia, und somit hierauf fnltaciae in dictione, nemlich (VI, 3, 1)

aequivocatio ; (VI, 3, 2) ampbibotogia; (VI, 3, 3) fallacia compositionis ; (VI, 3, 4)

divisionis; (VI, 3, 5) aeeentus; (VI, 3, 6) figurae dictionis ; sodann extra dictionem,

nemlich (VI, 4, 1) aeeidentis ; (VI, 4, 2) secundum quid ad simpiieiter; (VI, 4, 3) ,

ignorantia elonchi; (VI, 4, 4) petitio prineipii; (VI, 4, 5) consequentis mit seinen

Unterarten ab insufficiente inductione und a communiter aeeidentibus ; (VI, 4, 6) se

cundum non causam ut causam; (VI, 4, 7) pturium interrogationum ; zuletzt (VI, 5)

die Reduction der Trugschlüsse auf ignorantia elonchi.

, ' .. ,. 'I

XVII. Petrus HLspanus. 51

kleckliche Masse byzantinischen Unsinnes zugeführt wurde198). Es han

delt sich vorerst um den Begriff der significatio 199), deren Gliederung

auf den Unterschied zwischen substantiv atio und adiectivatio 200) , und

hie)mit auf suppositio („Annahme eines substantivischen Begriffes statt

eines anderen") und auf copulatio führt201).

Die suppositio nun wird eingetheilt in communis und discreta,

deren erstere in naturalis und accidentalis zerfällt 202); die verwickelte

Eintheilung der accidentalis in simptex und personalis 20 3) setzt sich in

der Unterabtheilung der letzteren, nemlich der personalis, in determinata

und confusa fort204). Die abermalige Unterscheidung der confusa, je

198) Ich kann, wie schon gesagt, bei jener ersten Hälfte, welche uns auch

bei Psellas erhalten ist, nicht die ganze bereits oben (Abschn. XV, Anm. 66—80)

gegebene Entwicklang hier wiederholen, sondern {beschränke mich auf eine kurze

Inhaltsangabe und tueile auch in den Anmerkungen nur hervorragende Stellen des

lateinischen Textes mit (denn zum Beweise, dass Petrus Hispanus nur wörtlich

übersetzte, wird diess genügen; der speciellere Inhalt der Doctrin selbst aber ist

aus dem in Abschn. XV Gesagten hinreichend ersichtlich). Anders muss ich aller

dings in der zweiten Hälfte verfahren.

199) VII, 1, 1, 1 (f. 207 A): Eorum quae dicuntur, quaedam dieuntur cum comptexione,

....quaedam sine comploxione Terminus, ut hic sumitur, est vox

significans universalo vel particutare, ut homo vel Socrates et sie de atiis (dieser

ganze Satz fehlt bei Psellas). Tcrminorum autem incomptexorum unusquisque aut

substantiam significat u. s. w. Significatio, ut ibi sumitur, est rci per vocem secundum

placitum repraesentatio (vgl. Abschn. XV, Anm. 66).

200) Ebend. (f. 208 A): Et significare aliquid adiective vel substantive sunt

modi vocum, quia adiectivatio et substantivatio sunt compotes modi et differentiae

rerum, quae significantur, et non significationis (so richtig nur <g 3f, die übrigen

Drucke haben bald significationes, bald significant, bald sogar significantur). Nomina

vero substantiva dicuntur supponere, sed nomina adiectiva et verba dicuntur copulare

(vgl. ebd. Anm. 67).

201) VII, 1, 1, 2 (f. 209 A): Suppositio est aeeeptio termini substantivi pro

aliquo Significatio prior est suppositione, et differunt in hoc, quia significatio

est vocis, suppositio vero est termini iam compositi ex voce et significatione

Item significatio est signi ad signatum, suppositio vero est supponentis ad suppositum,

ergo suppositio non est significatio. Copulatio est aeeeptio termini adiectivi

pro aliquo (ebd. Anm. 68).

202) VII, 1, 1, 3 (f. 210 A): Suppositionum alia communis alia discreta.

Item suppositionum communium alia naturalis alia aeeidentalis. Suppositio

naturalis est aeeeptio termini communis pro omnibus his, pro quibus aptus natus est

partieipari, ut iste terminus „homo" per se sumptus (zu diesem per se bildet sonach

die unten folgende suppositio relativorum den entsprechenden Gegensatz; s. unten

Anm. 212 ff.) Aeeidentalis suppositio est aeeeptio termini communis pro omnibus,

pro quibus exigit suum adiunetum (vgl. Abschn. XV, Anm. 69).

203) Ebend. (f. 211 A) : Aeeidentalium suppositionum alia simplox alia per

sonalis. Suppositio aeeidentalis simptex est aeeeptio termini communis pro re universali

significata per ipsum terminum Item suppositionum simplicium alia est

termini communis in subiecto positi, alia positi in praedicato propositionis uni

versalis affirmativae, ut „omnis homo est animal'' alia positi post dictionem

exceptivam; in omnibus istis (d. h. bei dieser dritten Art) et simitibus fit Pro

cessus o suppositione simplici ad suppositionem personatem. Quod autem terminus

in praedicato positus simplicem habet suppositionem, patet, quia u. s. w. (vgl. ebend.

Anm. 70).

204) Ebend. (f. 211 B) : Personalis suppositio est aeeeptio termini communis pro

suis inferioribus Item personalium suppositionum alia est determinata alia con

fusa. Determinata suppositio est aeeeptio termini communis indefinite sumpti vel cum

signo particulari (vgl. ebd. Anm. 71).

4*

52 XVII. Petrus Hispanus.

nachdem sie das Subject oder einen der beiden anderen Bestandteile

des Urtheiles (Copula oder Prädicat) betrifft 205), führt vorläufig zu der

Angabe, dass im ersteren Falle entweder mobiliter oder distributive, im

letzteren Falle aber immobititer supponirt werde, welch letzteres jedoch

seine Bedenken habe 206), deren Lösung hinwiederum dahin lautet, dass

ein allgemeiner Prädicatsbcgriff überhaupt keiner confusa suppositio un

terliege 207) , — eine Lösung, welche nun noch darauf gestützt wird,

dass beim Prädicatsbegriffe das totum stets als Gattungsbegriff zu ver

stehen sei , während es für die verworrene Supposition in quantitativem

Sinne genommen werden müsse 208), wozu noch komme, dass beim Gat

tungsbegriffe stets die vom Niederen zum Höheren aufsteigende Betrach

tung obwalte 209). Die richtige Erwägung aber, dass die Supposition

überhaupt nicht gleichmässig beim Subjecte und beim PrSdicate gelte,

schliesse eben den prädicativen Gattungsbegriff von der confusa suppositio

aus210). Und indem das Gleiche auch von der Copula gelte, reducire

sich die verworrene Supposition nun in Wahrheit lediglich auf das durch

die Quantitätsbestimmung („alle") hiezu befähigte Subject211). Vgl. übri

gens auch unten Anm. 596 f.

205) Ebend. (f. 213 A): Confusa suppositio est aeeeptio termini communis pro

pturibus mediante signo universali Item confusarum suppositionum alia est

confusa necessitate signi vel modi et alia necessitate rei u. s. w. vgl. ebend.

Anm. 72.

206) Ebend. : Unde iste terminus „homo" (d. h. in dem Satze „omnis homo

est animat") debet supponere confuse mobititer et distributive (hierin liegt der An

knüpfungspunkt für die unten folgende Distribution, s. Anm. 238) ; sed confuse et

distributive tenetur, quando tenetur pro omni nomine; mobititer vero, quia licet fieri

descensum sub eo pro quolibet suo supposito Sed iste terminus „animal'' dicitur

confundi immobititer, quia non licet fieri descensum sub eo sicut hic „homo est

dignissima creaturarum, ergo hic homo". .: .. Licet videatur oppositum esse, eo quod

superius dictum est (Anm. 203), quod in hac propositione „omnis homo est animat"

iste terminus in praedicato positus simplicem habet suppositionem, et hic dicitur, quod

habet confusam (vgl. Abschn. XV, Anm. 73).

207) Ebend. (f. 213 B): Sed ego credo (s. ebend. Anm. 74), impossibite esse,

terminum communem in praedicato positum habere suppositionem simplicem et con

fundi mobititer vel immobititer signo universali existente in subiecto affirmative

u. s. w.

208) Ebend. (f. 214 A): Item totum universate, quod est genus, et totum in

quantitate ex opposito sehabent; sed totum in quantitate est duptex; quoddam enim

est totum in quantitate comptetum, ut ubicunque confunditur terminus communis mo

bititer , aliud est totum in quantitate incomplotum et diminutum, ut ubicunque

confunditur terminus communis immobititer Ergo si impossibite est, totum in

quantitate esse genus, erit impossibite, terminum communem in praedicato positum

confundi mobititer vel immobititer, ut dicebatur (vgl. ebd. Anm. 76).

209) Ebend.: Item comparatio Ma, secundum quam inferiora reducuntur ad

superiora, opposita est comparationi, secundum quam superiora reducuntur ad infe

riora. Sed secundum primam sumitur commune in ratione communis, sed secundum

secundam sumitur commune multipiieatum sive confusum (vgl. ebd. Anm. 77).

210) Ebend.: Et haec quatuor argumenta sunt concedenda (s. ebend. Anm. 78 f.).

Causa autem, propter quam movebantur isti, qui fueruni huiusmodi opinionis, facitis

est ad solvendum u. s. w hoc genus „animal'' nullo modo confunditur mobi

liter vel immobititer.

211) Ebend. (f. 214 B): Simititer dico, quod hoc verbum „est" non confundilar

mobititer vel immobititer Et propter hoc destruimus quandam divisionem factam

(Anm. 205), sciticet: confusarum propositionum alia est confusa necessitate rei, alia

XVII. Petrus Hispanus. 53

Indem nun jener grössere Rest, welcher in unserem Texte des

Psellus verloren gegangen ist, sich anreiht, folgt zunächst die suppositio

relativorum, welche, wie wir sahen, Wilhelm Shyreswood weg

gelassen (Anm. 62), und Lambert von Auxerre ans Ende gestellt hatte

(Anm. 132). Dass aber die Notwendigkeit dieser Gruppe schon im

Obigen (Anm. 202) angedeutet war, wurde bereits auch früher ausge

sprochen (Abschn. XV, Anm. 82).

Die Relativa, welche hier nicht nach dem Standpunkte der Kate

gorienlehre , sondern im Sinne der Grammatik als Erinnerungszeichen

vorhergegangener Worte zu erörtern seien212), werden vor Allem in

Relativa der Substanz (z.B. qui, itte) und Relativa der Accidenz

(z. B. taiis, quantus) eingetheilt, deren erstere sogleich wieder unter

schieden werden , je nachdem sie eine Gleichheit (identitas, wie z. B.

qui oder idem) oder eine Verschiedenheit (wie z. B. alius) ausdrücken 213).

Und was nun zunächst die Relativa der Identität betrifft, so werden als

eine eigene Classe derselben die Reciproca (sui, sibi, se und suus) aus

geschieden, welche die Modalität des Leidens mit der Activität des Subjectes

verknüpfen214); sodann aber wird angegeben, in welcher Weise

die Relativa der Identität für ein vorhergegangenes Wort supponirt wer

den, und wie in ihnen ein Behelf der Deutlichkeit liege, was an einem

traditionellen Beispiele (von den beiden Ajax) sich zeige215); und indem

est confusa necessitate modi sive signi. Dicimus enim, quod omnis confusio fit necessitate

signi vel modi (Abschn. XV, Anm. 80).

212) VII, 1, 2, 1 (f. 215 B): Relativum est duptex: uno modo relativum est,

cuius esse est ad aliud se habere, et sie relativum est unum de decem praedicamentis

; aliud est relativum, quod est ante latae rei recordativum, quia, ut vult

Priscianus in maiore suo volamine, relatio est ante latae rei recordatio (Inst. gr.

XII, 16, woselbst jedoch die entsprechenden Worte lauten: „relatio est cognitionis

ante latae repraesentatio" ; diese Abweichung aber kann dadurch ihre Erklärung

finden, dass das Citat vorerst durch mehrere griechische Hände gegangen war, ehe

es durch Petrus Hispanus wieder lateinisch übersetzt wurde; dass auch Psellas

selbst sich auf Priscianus berief, s. Abschn. XV, Anm. 19) Omissis autem relativis

secundum primum modum de relativis secundo modo hic intendimus.

213) Ebend.: Relativorum autem quaedam sunt relativa substantiae, ul „qui",

„itlo" et simitia; quaedam vero sunt relativa aeeidentis, ut „talis, „qualis", „tantus",

„quantus". Relativum autem substantiae est, quod refert eandem rem in numero cum

suo antecedente. Item relativorum substantiae quaedam sunt relativa diversitatis, ut

„alius", et est itlad, quod refert eandem rem in numero et supponit pro alia, ut

„Socrates currit et alius disputat"; quaedam vero identitatis , ut „qui", „itte",

„idem", quod refert et supponit pro eodem in numero, pro quo supponit suum

antecedens, ut „Socrates currit, qui disputat" Relativorum substantiae identitatis

quaedam sunt nomina, ut „quis", „quidam" ; quaedam sunt pronomina, ut „itte",

„idem". Das Wort „identitas" als Uebersetzung von Taviorris dürfte gleichfalls

auf eine Kenntniss arabisch-lateinischer Litteratur zurückweisen (vgl. Anm. 52 u. 65).

214) Ebend. (f. 217 A): Item retativorum pronominum identitatis quaedam sunt

reciproca, ut „sui, sibi, se" cum suo possessivo „suus, sua, suum"; alia vero non

reciproca, ut „itlo", „idem". Relativum autem reeiprocum dicitur non quod sit patiens,

sed quia ponit modum patientis supra substantiam agentem Unde reei

procum sie potest definiri: .... quod significat substantiam agentem sub modo patientis;

vel sie : .... quod sui ipsius est passivum Item st quaeratur, quare hoc pronomen

„sui, sibi, se" caret nominativo, dicendum est, quod sotutio patet ex praemissis,

quia nominativus dicit modum agentis.

215) Ebend.: Relativa identitatis referunt eandem rem sub eodem suo antece

dente et semper supponunt pro eadem re in numero; et ex hoc patet, quod maior

54 XVII. Petrus Hispanus.

hiebei die Frage auftaucht, auf welche Form eines Sophisma's (s. Anm. 197)

eine durch ein Relativum eintretende Täuschung (z. B. „Jener Mensch

sieht einen Esel, welcher vernünftig ist") zu reduciren sei, fällt der Ent

scheid dahin aus, dass es eine fallacia compositionis sei216). Hierauf

folgt nun zwar eine kurze Angabe über die Rclativa der Verschiedenheit,

insoferne bei denselben der Umfang der Begriffe eine Rolle spiele217),

aber sofort springt die Erörterung in unordentlicher Reihenfolge wieder

auf die Relativa der Identität zurück, und es wird die „Regel", dass die

mit einem solchen Relativum beginnenden Sätze kein contradictorisches

Gegentheil haben, gegen Einwürfe geschützt, da in denselben eine Nega

tion nur zum Verbum des Relativ-Satzes selbst gehöre und sich nicht auf

jenes Wort beziehe , welches durch das Relativum wiederaufgenommen

ist218). Auch noch eine zweite Regel betreffs der Tragweite der Rela

tiva der Identität hinkt nach, aus welcher abermals die abweichende Gel

tung der obigen (Anm. 214) Reciproca erhellt219).

est certitudo per relativum identitatis, quam per suum antecedens loeo relativi positum;

hoc enim patet per Priscianum dicentem in maiare volamine (XVII, 56),

quod, cum dicitur „Max venit ad Troiam, et Aiax fortiter pugnavit", dubium est,

an de eodem Aiace dicatur an de diversis, sed cum dicitur „Aiax venit ad Troiam

et idem fortiter pugnavit", de eodem statim intelligitur.

216) Ebend. : Sotet autem dubitari circa relativa identitalis, utrum deceptio facta

ex diversa relatione fiat secundum aequivocationem vel secundum amphibologiam vel

secundum aliquam aliam faltaciam, ut dicendo „homo videt asinum, qui est rationalis"

Secundum aliquos sotet ibi assignari aequivocatio ; sed contrarium arguitur;

hoc enim nomen „qui" u. s. w. (sehr ausführlich) Concedimns, quod deceptio

facta ex diversa relatione non est secundum aequivocalionem Item quod ibi non

sit amphibologia, probatur Item ubicunque est deceptio ex eo, quod aliqua dictio

potest referri ad diversa, est compositio vel divisio, et hoc idem concedimus.

217) VII, 1, 2, 2 (f. 219 A): Sequitur de relativis diversitatis. Relativum di

versitatis est, quod supponit pro alio ab eo, quod refert Talis datur regula:

Si relativum diversitatis addatur superiori, fit inferius, et si addatur inferiori, fit

superius, verbi gratia in hac propositione „aliud ab animali" hoc relativum

diversitatis „aliud", cum additur animali, quod est superius ad hominem, facit ipsum

inferius, et in hac „aliud ab homine" additur inferiori, sciticet homini, et ergo facit

ipsum superius, et ergo „aliud ab animali" est inferius ad „aliud ab homine".

218) Ebend.: De relativis identitatis datur regula ab antiquis (lotzteres Wort

kann im Originale des Psellus sich natürlich nur auf Autoren ongefäbr aus der

« Zeit der Commentatoren bezogen haben; vielleicht, wenn wir richtig vermutheten,

auf Themistius, s. Abschn. XV, Anm. 105 ff., vgl. auch hier unten Anm. 241 u.

247) : Nulla propositio inchoata a relativis identitatis habet contradictoriam. Et assignant

causam, quia, cum dicitur „omnis homo currit, et itte disputat", hoc reta

tivum „itte" habet respectum ad hoc antecedens „homo" propter dependentiam suae

relationis; sed quando negatio advenit propositioni inchoatae a relativo sie „itlo non

disputat", tunc negatio negat verbum, quod sequitur, et non negat respectum rela

tionis Sed contra hoc obiieitur: Quidquid contingit affirmare, continget et negare

de quolibet supposito; item quaelibet propositio sive enuntiatio, quae est una,

habet contradictorium ; item dicit Aristotetes in primo Periermenias (s. Abschn. IV,

Anm. 191), quod uni affirmationi una negatio est opposita Ad rationes eorum

respondemus, quod in propositione inchoata a relativo tantummodo sumitur con

tradictorium per comparationem relativi ad verbum, cui subiieitur, et non per comparalionem

relativi ad antecedens.

219) Ebend.: De relativo identitatis non reeiproeo talis datur regula: Omne

relativum identitatis non reeiprneum habet eandem suppositionem, quam habet suum

antecedens, ut cum dicitur „omnis homo currit, et itlo est Socrates", hoc rela

tivum „itte" supponit pro omni homine Dico autem „non reeiprocum",

XVII. Petrus Hispanus. 55

Zuletzt folgt hiemit in Kürze die zweite Gattung, nemlich die Relativa

der Accidenz, welche im Gegensatze gegen die -vorigen als

attributive Worte sich nicht auf eine einzelne Substanz, sondern auf qua

litativ gleichartige Gruppen beziehen und daher nur in solchem Sinne

supponirt werden. Von denselben wird nur die Eintheilung angegeben,

indem auch sie zunächst in Relativa der Identität und Relativa der Ver

schiedenheit zerfallen , erstere aber wieder in qualitative und quantitative

(diese abermals nach continuirlicher und discreter Quantität) getheilt

werden , woran sich noch bezüglich aller der syntaktische Unterschied

anreiht, je nachdem sie demonstrativ oder antwortend (redditiva) ge

braucht werden 220).

Sollten wir aber nun nach Obigem (Anm. 201) erwarten, dass sich

jetzt die Erörterung der copulatio anreihen müsse, so finden wir uns

getäuscht, indem bei Petrus Hispanus dieser Gegenstand gänzlich fehlt,

während ihn Wilhelm Shyreswood ausführlich besprach und auch Lambert

von Auxerre nicht völlig ausser Acht liess221).

Hingegen folgen in eigenthümlicher Zerrissenheit oder Unordnung

die Abschnitte über ampliatio, appellatio, restrictio; wenn nemlich in

selbstständiger und weit besserer Weise (vgl. auch Abschn. XV, Anm. 90)

Wilhelm Shyreswood die ampliatio und die restrictio in die appellatio

verflochten (ob. Anm. 64), Lambert v. Auxerre aber die appellatio voraus

geschickt und dann die ampliatio und die restrictio in wechselseitig correspondirender

Darstellung entwickelt hatte (Anm. 129 f.), so wird

hier völlig unmotivirt die appellatio in Mitte der. beiden anderen hinein

geschoben 222).

quia cum dicitur „omnis homo videt se", non est sensus „omnis homo videt omnem

hominem".

220) VII, 1, 2, 3 (f. 220 B) : Habito de rctativo substantiae dicendum est de

relativa aeeidentis. Relativum autem aeeidentis est, quod refert eandem rem per modum

denominationis, ut „tate", „qualo" Relativum substantiae refert idem in

numero , relativum vero aeeidentis refert idem in specie , ut „Socrates est albus, et

talis est Plato" Relativorum autem aeeidentis aliud est relativum identitatis, ut

„talis", aliud vero diversitatis, ut „alter (hiedurch könnte zurechtgewiesen werden,

wer etwa noch zweifeln wollte, ob auch diese ganze zweite Gruppe wirklich aus

einem griechischen Originale übersetzt sei; denn sofort erhellt, dass hier sVfpoj

io der stupidesten Weise mit „alter" übersetzt ist) Item relativorum aeeidentis

identitatis aliud est qualitatis, ut „qualis", aliud quantitatis, ut „quantus" (dieser

Satz feblt in allen Drucken mit Ausnahme von 9t 3| , und auch die zahlreichen

Commentatoren verspürten den Abgang desselben durchaus nicht). Item relativorum

identitatis quantitatis aliud est retativum quantitatis continuae, ut „tantus", atiud

vero quantitatis discretae, ut „tot", „quot". Item relativorum numerorum quaedam

sunt nomina, ut „totidem" (diess wird also zu einem nomen gestempelt ; natürlich

stand bei Psellas roaovToi), quaedam sunt adverbia, ut „totiens". Sciendum, quod

„talis, tantus, totiens, totidem" possunt dici redditiva et demonstrativa; st ad

praesentes referantur, demonstrativa , ut cum dicimus demonstrando Hercutem „talis

fuit Plato" ...,si autem non referuntur ad praesentes, tunc sunt redditiva, quia

reddunt interrogatione praecedente, ut „qualis est Plato, talis est Socrates".

221) S. oben Anm. 63 u. 127; vgl. Abschn. XV, Anm. 83 u. 85.

222) Da jedoch Petrus Hispanus nur mechanisch übersetzte (oder vielteicht

sogar bloss als Abschreiber einer bereits vorliegenden Uebersetzung fungirte), so

dürfen wir sicher annehmen, dass diese unorganische Reihenfolge auch schon im

Texte des Psellus sich fand.

56 XVII. Petrus Hispauus.

Es werden nenilich ampliatio und restrictio zunächst kurzweg

als Unterarten der obigen (Anm. 204) persönlichen Supposition bezeichnet,

so dass sich hiemit in diesen Capiteln eigentlich noch immer der Faden

der Supposition fortspinnt, da hier nur eine zweite parallel-laufende Eintheilung

der persönlichen Supposition zu der obigen hinzutritt 223). Und

diese Auffassung spricht sich auch in den Definitionen der ampliatio

und der restrictio aus, indem erstere nur als eine erweiterte, und letz

tere nur als eine verengte Supposition eines Gemeinbegriffes (terminus

communis) bezeichnet wird , allerdings mit dem wesentlichen Zusätze,

dass Einzelnbegriffe weder zur Ampliation noch zur Restriction befähigt

sind 224). Aber in der weiter folgenden Erörterung ist kein Faden eines

inneren Zusammenhanges mehr fühlbar.

Denn es folgt nun in dürrster Form eine Eintheilung der ampliatio,

da dieselbe im Verbum oder im Substantiv oder in einem Participium

oder in einem Adverbium liegen könne (— wobei barer Blödsinn vor

gebracht wird —), und ausserdem ein wichtiger Unterschied darin be

stehe, dass die Ampliation sich entweder auf die supponirten Begriffe

oder auf die durch das Verbum ausgedrückte Zeit beziehe 225). Da

aber bei den Beispielen, welche für diese Eintheilung gewählt sind, das

Verbum „potest" eine grosse Rolle spielt, so knüpft sich hieran eine

wahrlich läppische Besprechung und Lösung des sophistisch gewonnenen

Satzes „Das Unmögliche ist möglich" 226). Hierauf folgt noch für die

223) VII, 2 (f. 222 B) : Personals suppositio est aeeeptio termini communis pro

suis inferioribus, cuius alia est determinata alia confusa, ut prius patuit (ob. Anm.

204). Item personalis suppositionis alia est restricta alia ampliata, et ita ampliatio

et restrictio habent fieri circa suppositionem.

224) Ebead.: Restrictio est coarctatio termini communis a maiori suppositione

ad minorem, ut cum dicitur „homo albus currit", hoc adieciivum „albus" restringit

hominem ad supponendum tantum pro albis. Ampliatio est extensio termini communis

a minori suppositione ad maiorem, ut cum dicitur „homo potest esse antichristus"

(dass der Begriff des Antichrists auch bei den griechischen Kirchenvätern eine Bolle

spielte, ist bekannt), iste terminus „homo" non sotum supponit pro his qui sunt,

sed etiam pro his qui erunt, unde ampliatur ad futuros. Dico autem „termini com

munis", quia terminus singularis, ut Socrates, non ampliatur neque restringitur.

225) Ebend. (f. 223 B) : Ampliationum alia fit per verbum, ut per hoc verbum

„potest", ut „homo potest esse antichristus"; alia per nomen, ut „hominem esse antichristum,

est possibite'1; alia per participium, ut „homo potens est esse animat" ;

alia per adverbium, ut „homo necessario est animal", „homo" enim non sotum am

pliatur pro praesenti tempore , sed etiam pro futuro. Et ideo sequitur alia divisio

ampliationis, sciticet alia fit respectu suppositorum, ut „homo potest esse antichristus",

alia fit respectu temporum, ut „homo necessario est animat".

226) Ebend. (f. 224 B) : Circa praedicta quaeritur de hoc sophismate „Impossibile

potest esse verum". Quod sit verum, probatur, quia itlad, quod est vel erit

impossibite, potest esse verum, sciticet antichristum non fuisse, post tempus suum est

impossibite, et modo potest esse possibite et verum; ergo impossibite potest esse

verum (d. h. „Das Nichterschienensein des Antichrists ist einerseits, — falls er einmal

wirklich erschienen ist —, etwas Unmögliches, und andrerseits, —, so lange er

noch nicht erschienen ist — , etwas Mögliches; also ist Etwas, was einerseits un

möglich ist, zugleich andrerseits möglich; also ist Unmögliches möglich." Mit solch

äusserstem Blödsinne aber müssen wir uns zu des Lesers und unserem eigenen

Ueberdrusse leider noch öfters beschäftigen. Dass übrigens diese Caricatur eines

Sophisma's aus der stoischen Schul-Logik seinen Weg in die Synopsis des Psetlas

gefunden habe, erhellt aus jener ursprünglicheren Form, in welcher wir es oben,

XVII. Petrus Hispanus. 57

erwähnten zwei Fälle je eine „Regel", nemlich dass die Ampliation, welche

sich auf die supponirten Begriffe bezieht, für den ganzen Umfang der

selben gelte (gleichfalls mit ausschliesslicher Benützung des „potest"), und

dass die auf die Zeit (vgl. unten Anm. 598 ff.) bezügliche Ampliation

sämmtliche drei Zeiten umfasse 227). Dass übrigens mit dieser Theorie

der ampliatio die späteren sog. Obligatoria in einem Zusammenhange

stehen, s. unten Abschn. XX.

Und nun folgt plötzlich die appellatio, ohne dass irgend ersicht

lich wäre, wie dieselbe hieher komme. Sie wird als „Annahme eines Be

griffes für ein wirklich existirendes Object" definirt und soll in dieser

ausschliesslichen Beziehung auf das concret Wirkliche sich von der signifieatio

(Anm. 199) und auch von der suppositio unterscheiden, da letztere

beide sowohl bei Existirendem als auch bei Nichtexistirendem stattfinden

können 22s). Blickt somit hierin wieder eine Spur eines allgemeineren

Zusammenhanges dieser logischen Momente hindurch, so bietet auch die

Eintheilung der appellatio Aehnliches dar, indem dieselbe entweder bei

einem Gemeinbegriffe oder bei einem Einzelnbegriffe auftrete, und im

letzteren Falle mit der significatio und suppositio zusammentreffe, im

ersteren Falle aber der Gemeinbegriff entweder nach Art der simptex

suppositio (Anm. 203) in ungeteilter Gemeinsamkeit oder nach Art der

personalis suppositio (Anm. 204) in Momenten seines Umfanges betrachtet

werden könne 229). Aber während diese Erörterung der appellatio leicht

Abschn. VI, Anm. 166, anzuführen hatten). Contra: Quidquid potest esse verum, est

possibite; sed impossibilo potest esse verum (d. h. diess ist die obige sophistisch

erwiesene Thesis) ; ergo impossibite est possibite, in tertio modo primae figurae (diess

ist sogar formell falsch, weil in „Darii" der Schlasssatz particular ist); sed conclasio

est falsa; ergo aliqua praemissarum; non maior; ergo minor; sed haec est

prima; ergo prima est falsa. Sotutio: prima simpliciter est falsa, haec sciticet „im

possibilo potest esse verum", et sophisma peeeat penes fallaciam aeeidentis u. s. w.

Vgl. auch unten Anm. 357.

227) Ebend. : De ampliatione, quae fit ratione suppositorum, talis datur regula :

Terminus communis supponens verbo habenti vim ampliandi a se vel ab alio ampliatur

ad ea, quae possunt esse sub forma termini supponentis, ut „homo potest

esse animat", hic iste terminus „homo" non solam supponit pro praesentibus , sed

etiam ampliatur ad omnes qui erunt; dico autem „a se", quia hoc verbum „potest"

de se habet vim ampliandi; dico autem „ab alio", quia hoc participium „potens" et

hoc nomen „possibite" dant virtutem ampliandi verbo, cui adiunguntur De am

pliatione autem, quae fit ratione temporis, talis datur regula: Terminus communis

supponens vel apponens verbo habenti vim amptiandi quoad tempus supponit pro his,

qui sunt, qui erunt, vel qui fuerunt, ut „homo necessario est animal'".

228) VII, 3 (f. 226 A): Appetlatio est aeeeptio termini pro re existente; dico

autem pro re existente, quia terminus significans non ens non appellat, ut Caesar vet

chimaera. Differt autem appellatio a significatione et suppositione , quia appellatio

est tantum de re existente, sed suppositio et significatio sunt tam pro re existente

quam pro re non existente.

229) Ebend. : Appellationum autem alia est termini communis, ut „homo", alia

est termini discreti vel singularis, ut „Socrates". Terminus singularis idem significat,

supponit et appellat. (f. 227 A) Item appellationum termini communis alia est ter

mini communis pro re in communi, ut quando terminus communis simplicem habet

suppositionem, ut cum dicitur „homo est species", et tunc terminus idem sup

ponit, significat et appellat Alia autem est appeltatio termini communis pro

suis inferioribus, ut quando terminus communis personatem habet suppositionem, ut

cum dicitur „homo currit", tunc „homo".... significat hominem in communi et supponit

pro particularibus hominibus et appellat particulares homines tantum existentes.

58 XVII. Petrus Hispanus.

in strenger Parallele mit der Supposition noch weit hätte fortgesponnen

werden können, bricht sie hiemit ebenso unerwartet ab, als sie unmotivirt

eingefügt worden war. Vgl. aber unten Anm. 601.

Somit wird nun zur restrictio zurückgekehrt, welche entweder

durch ein Nomen oder durch ein Verbum oder durch ein Participium

oder durch einen Relativsatz (implicatio) bewirkt werden soll 230). Ueber

die erste derselben, au welcher wieder drei Fälle unterschieden werden,

indem das Nomen entweder eine Unterart des restringirten Begriffes oder

einen artmachenden Unterschied oder ein zufälliges Merkmal desselben

enthalten kann 23 werden die „Regeln" gegeben, dass der restringirende

Begriff nicht eine Selbstaufhebung des restringirten (wie z. B. bei mortuus

der Fall wäre) noch eine Ampliation (wie z. B. bei potens) enthalten

darf, sowie dass das restringirende Wort selbst wieder durch das restringirte

verengt wird, ferner dass die Hinzufügung des Wortes „Alle"

zum restringirten Begriffe an der Restriction Nichts ändert, endlich dass

ein restringirender Begriff, welcher im Prädicate steht, auf das Subject

keinen Einfluss hat, jedoch mit Ausnahme der sog. consignificatio, welche

bei Substantiven im grammatischen Genus liegt 232). Hierauf wird be

züglich der durch einen Relativsatz entstehenden Restriction zunächst die

Tragweite derselben angegeben und dann die „Regel" aufgestellt, dass

bei Hinzufügung des Wortes „Alle" sehr genau zu unterscheiden sei, ob

dasselbe vor oder nach dem Relativsatze stehe 233). Mit Uebergehung

230) VII, 4, 1 (f. 228 A): Restrictio est coaretatio termini communis a maiore

suppositione ad minorem, ut dictum est prius (ob. Anm. 224). Restrictionum autem

atia fit per nomen, ut „homo albus", iste terminus „homo" non supponit pro nigris

neque pro medio colore coloratis, sed restringitur ad albos; alia fit' per verbum, ut

„homo currit", iste terminus „homo" supponit pro praesentibus tantum; alia fit per

participium, ut cum dicitur „homo currens disputat" ; alia fit per implicationem,

ut cum dicitur „homo qui est albus currit", haec implicatio „qui est albus"

restringit hominem ad albos.

231) Ebend.: Restrictionum factarum per nomen alia fit per inferius superiori

appositum, ut „animal homo currit" ; alia fit per differentiam advenientem generi,

quae est essentialis, cum sit constitutiva, ut „animal rationalo currit" ; alia fit

per adiectivum aeeidentis, ut „homo albus".

232) Ebend. (f. 229 A): De restrictione facta per nomen communiter sumptum

fo/es dantur regulac: Omne nomen non diminuens nec habens vim ampliandi adiunetum

ex eadem parte termino magis communi restringit ipsum ad supponendum

pro his , ad quae exigit sua significatio Dico autem „non diminuens" ad removendum

nomina diminuentia rationem adiuneti, ut „mortuus" ; dico autem „non

habens vim ampliandi" ad removendas dietiones ampliativas, ut „potens" Et

sciendum, quod minus commune semper restringit magis commune, ut cum dicitur

„homo albus currit", sie „homo" coaretat album ad albedinem existentem in

hominibus. Item de termino restricto talis datur regula: Si signum universate

adveniat termino restricto, non distribuit ipsum nisi pro his, ad quae restringitur

Item de restrictione datur talis regula: Nihit positum a parte praedicati potest restringere

termimim communem^ positum a parte subiecti quoad principatem significationem,

ut „homo est albus" , quia si restringeretur äd albos, sensus

esset „homo albus est albus" Dico autem „quoad principalem . significationem",

quia praedicatum restringit subiectum quoad consignificationem , quae est genus , ut

cum dicitur „cygnus est albus", iste terminus „cygnus" restringitur ad mares et non

ad mulieres.

233) Ebend. (f. 230 A): Item de restrictione facta per implicationem talis datur

regula: Omnis implicatio immediate coniuneta termino communi restringit ipsum sicut

suum adiectivum Item de eadem restrictione talis datur regula: Quotiescunque

XVII. Petrus Hispanus. 59

des eine Restriction bewirkenden Participiums wird dann noch sehr aus

führlich über die im Verbuni liegende Restriction gehandelt. Nemlich es

treten vorerst die „Regeln" auf, dass das Verbum vor Allein keine Selbst

aufhebung der Behauptung (wie diess z. B. bei dem Zusatze „opinaMliter"

der Fall wäre) und auch keine ampliative Geltung (wie z. B. bei potest)

enthalten dürfe, sodann aber mit Vorbehalt dieser Bedingung das PräseBS

eines Verbums eine vollgültige Restriction bewirke, hingegen das Präteri

tum nur für Vergangenheit und Gegenwart , sowie das Futurum nur für

Gegenwart und Zukunft restringire, kurz dass beim Verbum die restrictive

Kraft in seiner consignifieatio, d. h. im grammatischen Tempus, liege 234).

An letzteres aber knüpft sich die Besprechung des läppischen Sophismas

„Alle lebenden Wesen waren in der Arche Noah's, Julius Cäsar aber

war ein lebendes Wesen und doch nicht in der Arche Noah's", wobei

gegenüber den Ansichten Anderer, welche auf die Unterscheidung zwi

schen Individuum und Gattung sich warfen, im Hinblicke auf obige Regeln

die Lösung dahin geht, dass es eben der Trugschluss einer sog. imper

fecta enumeratio sei 235). Ferner aber wird auch noch die Frage ersignum

universate et implicatio ponuntur in eadem locutione, duptex est oratio, eo

quod signum potest praecedere implicationem et sie distribuit terminum communem

pro quolibet supposito ; item implicatio potest prius advenire et restringere ter

minum communem, et tuuc signum postea adveniens non distribuit ipsum nisi pro

his, ad quae restringitur.

234) Ebend. (f. 231 A): Sequitur de restrictione facta per verbum, de qua

plares dantur regvlae, quarum prima talis est: Terminus communis supponens »ei

apponens verbo praesentis temporis simpliciter sumpto non habenti vim ampliandi nec

ex se nec ex alio restringitur ad supponendum pro his, qui sunt sub forma termini

communis supponentis. Dico autem „terminus communis1', quia terminus discretus

neque restringitur neque amptiatur (s. Anm. 224); dico autem „verbo praesentis temporis"

ad removendum alia verba aliorum temporum, quia terminus communis aliam

habet suppositionem cum eis; dico autem „simpliciter sumpto',' ad removendum verba

svmpta cum particulis diminuentibus, ut est „opinabite" ; dico autem „non habenti

vim ampliandi" ad removenda verba ampliativa, ut „potest"; dico autem „neque ex

se neque ex alio" ad removendum verba habentia vim ampliandi, quia cum dicitur

„Aomo est potens", licet hoc verbum „est" non amptiat ex se, amptiat tamen per hoc

partieipium „potens" (diesen tetzteren Satz geben nur die Drucke SÄ ® in der rich

tigen Form) Item alia datur regula : Terminus communis supponens vel apponens \

verbo de praeterito simpliciter sumpto non habenti vim ampliandi nec ex se nec ex

alio restringitur ad supponendum pro his, quae sunt vel fuerunt sub forma termini

supponentis Item alia datur regula: Terminus communis supponens vel appo

nens verbo de fularo etiam supponit pro his, quae sunt vel erunt sub forma termini

supponentis Ex praedictis patet, quod verbum restringitur quoad consignificationem,

quae est tempus, et non quoad significationem principatem.

235) VII, 4, 2 (f. 232 B) : Circa praedicta quaeritur de hoc sophismate „Ömne

animal fuit in arca Noae". Probatur: homo fuit in arca Noae, equus fuit in arca

Noae, et sie de aliis, ergo omne animal fuit in arca Noae. Contra: Omne animal

fuit in arca Noae, sed Caesar fuit animat, ergo Caesar fuit in arca Noae. Quod est

falsum, ergo aliqua praemissarum est falsa; non minor; ergo maior. Quod autem

prima sit falsa, patet per regulam (d. h. die vorletzte Regel der vorigen Anm.);

item alia est regula..... (die vorletzte in Anm. 232) Solatio: Quidam dicunt,

quod haec „omne animal fuit in arca Noae" est duplox, eo quod potest fieri distributio

pro singulis generum vel pro generibus singulorum, et primo modo est falsa,

secundo modo est vera Sed huie solationi non acquiesco, quia species animalis

non fuit per se in arca Noae, sed tantum individuum; unde dico, quod propositio

est falsa, et concedo omnes rationes adduetas ad hoc (d. b. die genannten

60 XVII. Petrus Hispanus.

örtert, ob die Restriction in gleicher Weise beim bejahenden und beim

verneinenden Urtheile wirke, und während Einige der Ansicht seien, dass

sie ungleich wirke (weil, wenn man die Negation gleichfalls auf Existirendes

restringire, der Satz „die Rose ist nicht" den widerspruchsvollen

Sinn „die Rose, welche ist, ist nicht" bekomme), wird die Annahme

einer Gleichmässigkeit aller Restriction hauptsächlich im Hinblicke auf die

erwähnte consignificatio des Verbums begründet, und auch darauf hin

gewiesen, dass die Gemein-Begriffe in den logischen Urtheilen (abgesehen

von ihrer objectiven Existenz) in die Form der Aussagbarkeit (enuntiabititas)

eingehen 236). Endlich folgt noch die Notiz, dass manche Re

striction lediglich usuell sich von selbst verstehe, wie man z. B. bei

„Nichts" nicht an einen absolut luftleeren Raum denke, sowie dass transi

tive Verba von selbst eine restrictive Beziehung auf ein Object in sich

enthalten, daher das Sophisma „Sokrates ernährt sich selbst, er selbst

aber ist ein Mensch , also ernährt er einen Menschen" sich hiedurch

löse 237). .

Hierauf reiht sich die distributio an, welche als „die durch ein

Zeichen der Allgemeinheit entstehende Vervielfältigung eines Gemein-

Begriffes" definirt wird ; und wenn wir hiebei sowohl durch den Inhalt

dieser Definition als auch durch einen erklärenden Zusatz an die obige

confusa suppositio erinnert werden 238), so hätte es auch wirklich eine

gewisse Berechtigung in sich, wenn wir sagen wollten, dass die ganze

zwei Regeln), et probatio peeeat secundum consequens ab insufficienti inductione (s.

Anm. 197).

236) VII, 4, 3 (f. 234 A): Sotei etiam quaeri, utrum simititer termini restringantur

in propositione affirmativa et negativa. Dicunt aliqui, quod non, quia esse

restringit ad existens et non esse ad non existens; »lern videtur, quod omnis

negativa, in qua esse negatur, simpliciter est falsa, si simititer restringantur termini

in propositione negativa et affirmativa, quia in hac propositione „rosa est" iste terminus

„rosa'' restringitur ad existens, et, si in hac „rosa non est" simititer restringatur

ad existens, tunc sensus est „rosa, quae est, non est"; et haec est falsa

Sed probatur, quod simititer restringuntur : quia, si in hac propositione „homo est"

iste terminus „homo" restringitur ad existens et in hac „nultus homo est" ad non

existens, ergo utraque est vera Item regula est . (s. den Schlass der Anm.

234). Et haec argumenta concedimus. Ad itlad, quod primo obiicitur, est dicendum,

quod esse non restringit ad existens et non esse non restringit ad non existens,

sed quoad consignificationem, quae est tempus, unde non restringit ad supposita

existentia, sed praesentia Ad aliud dicendum est, quod duptex est forma ter

mini communis; quaedam est, quae salvatur in rebus existentibus tantum, alia

est, quae salvatur tam in rebus existentibus quam non existentibus, ut enuntiabititas,

quae est forma enuntiabitis, unde istius propositionis „rosa non est" non est

sensus „rosa, quae est, non est", sed est sensus „rosa aliter sumpta, quam in praesenti,

non e«f".

237) Ebend. (f. 234 B) : Soloi autem poni, quod quaedam restrictio fit ab usu,

ut cum dicitur „nihit est in arca", quamvis ptena sit aSre, quia iste terminus „nihit"

supponit ab usu pro rebus solidis Solot etiam poni, quod quaedam restrictio

fit per transitionem verbi, ut cum dicitur „Socrates pascit hominem", iste terminus

„homo" supponit pro alio a Socrate virtute transitionis verbi unde dicunt

quod non sequitur „Socrates pascit se ipsum et ipse est homo, ergo pascit hominem",

quod est fallacia aeeidentis.

238) VII, 5, 1 (f. 236 A) : Distributio est multiplicatio termini communis per

signum universate facta, ut cum dicitur „omnis homo", iste terminus „Aomo" distribuitur

sive confunditur (vgl. oben Anm. 205 u. 211, sowie unten Anm. 246 n. 250)

pro quolibet suo inferiori Terminus singularis non potest distribui.

XVII. Petrus Hispanus. 61

folgende Lehre von der Distribution nur eine nähere Ausführung der

verworrenen Supposition sei. Somit bleibt uns bei dem vielen Blödsinne,

welchen wir nun sogleich im Einzelnen zu berichten haben , wenigstens

der kleine Trost, dass auch hier wieder irgend ein Faden eines inneren

Zusammenhanges erscheint , wenn auch die Art und Weise , in welcher

Wilhelm Shyreswood bei dieser Gruppe den byzantinischen Stoff arrangirt

hatte (Anm. 66 ff.), an Klarheit und Präcision entschieden den Vorzug

verdient. — Es werden die „Zeichen der Allgemeinheit" zunächst eingetheilt

in solche, welche die Substanz, und in solche, welche die Aceidentien

betreffen, wobei die ersteren sich abermals spalten, indem die

einen zu einer Distribution der Theile des Umfanges (partes subiectivae,

wie z. B. bei „alle"), und die anderen zu einer Distribution der Bestandtheile

(partes integrates, wie z. B. bei „ganz") führen können; bei den

jenigen aber, welche sich auf die Umfangs- Theile beziehen, sei wieder

zu unterscheiden, je nachdem sie auf einem Pluralis (z. B. omnis) oder

auf einem Dualis (z. B. uterque) beruhen 239).

Die Einzeln-Erörterung beginnt mit „omnis", dessen collective Be

deutung („zusammen" bei Zahlen) nicht in Betracht komme. Die distri

butive Bedeutung aber führt vor Allem zu der Frage, ob omnis überhaupt

Etwas bedeute, wobei die Gründe und Gegengründe darin ihre Lösung

finden , dass omnis zwar nicht ein Allgemeines , wohl aber eine allge

meine Weise, d. h. „universaliter", bedeute, eine Entscheidung, welche

gegen einen einfältigen vom kategorischen Syllogismus hergenommenen

Einwand wieder dadurch gestützt wird, dass omnis im Obersatze eines

Schlusses ja nicht den factischen Bestand des Subjectes, sondern eben

den Suhjectsbegriff eines Urtheiles nach seinem Verhältnisse zum Prädicatsbegriffe

betreffe 240). Hieran aber reiht sich die noch wunderlichere

239) Ebend. (f. 237 A) : Signorum universalium alia sunt distributiva substan

tiae, ut „omnis, nullas", alia sunt distributiva aeeidentium, ut „qualis , quantus".

Signum autem distributivum substantiae distribuit res se habentes per modum eius

quod quid est; signum distributivum aecidentis est, quod distribuit res se ha

bentes per modum aecidentis Item signorum distributivorum substantiae alia

sunt distributiva partium integralium, ut „tatus", alia sunt distributiva partium subiectivarum,

ut „omnis, nullas". Item signorum distributivorum partium subiectivarum

alia sunt distributiva duorum, ut „uteri neuter", alia sunt distributiva plarium, ut

„omnis, nultus" et simitia.

240) Ebend. (f. 237 B) : Horum autem signorum primo dicendum est de hoc

signo „omnis". Sciendum, quod „omnis" in pturali numero dupliciter sumitur; uno

modo colloctive ut „omnes apostoli dei sunt duodeeim", unde non sequitur „ergo isti

(d. h. i. B. Petrus und Jacobus) sunt duodeeim" ; alio modo sumitur distri

butive, ut „omnes homines naturaliter scire desiderant" (bekanntlich die Anfangs

worte der aristotelischen Metaphysik). Et tunc quaeritur, quid significet hoc signum

„omnis". Et videtur, quod nihit significet, quia omnis res aut est universalis aut

particularis, sed „omnis" non significat rem universatem vel particularem Item

„omnis" neque est praedicabite de uno neque de plaribus, ergo nihit significat.

Sed contra: sj „omnis" nihit significet, propter appositionem vel remotionem eius

non causaretur veritas vel falsitas in oratione, sed haec est vera „animal est homo",

ergo et haec „omne animal est homo", quod est falsum Solatio : ad dubium

dicitur, quod „omnis" non significat universate, sed universaliter, quia facit terminum

communem suum stare pro omnibus suis inferioribus, et sie „omnis" signi

ficat aliquam rem (hiezu Anm. 602). Sed duptex est res, quia quaedam res est

subiicibitis vel praedicabitis, alia est, quae est dispositio rei subiicibitis vel prae

62 XVII. Petrus Hispanus.

Frage, ob (im Hinblicke auf eine aristotelische Stelle) omnis sich stets

wenigstens auf drei Objecte beziehen müsse, da wir doch auch über

Dinge, welche nur Ein Mal existiren (z. B. Sonne oder Phönix, vgl.

Äbschn. XI, Anm. 67, u. Abschn. XII , Anm. 87) Urtheile aussprechen ;

und es wird zunächst der Entscheid dahin gegeben , dass in den Fällen

der letzteren Art omnis sich wirklich nur auf Eines beziehe241); aber

auch die entgegenstehenden Einwände seien zu widerlegen, indem einer

seits omnis in der That die im Begriffe der Vollendung liegende Dreizahl

in sich enthalte, und andrerseits wohl zu unterscheiden sei, ob omnis im

Plural oder im Singular gebraucht werde, indem im letzteren Falle, z. B.

bei dem Satze „omnis phoenix est" durchaus nicht an nicht-existirende

andere Phönixe, sondern eben nur an den Einen gedacht werde 242).

dicabitis, et tatem rem significat hoc signum „omnis" Obiicitur autem, quod

„omnis" non significet dispositionem rei subiicibitis, quia in syllogismo medium debet

reiterari cum suis dispositionibus in minore propositione, ergo deberemus sytlogizare

sie „Omnis homo est animat, Socrates est omnis homo, ergo Socrates est animat"

Solatio : subiectum duo dicit, sciticet Mud, quod est subiectum, et subiectum,

inquantum est subiectum; et secundum hoc est duptex dispositio subiecti, quia quaedam

est dispositio itlius rei, quae est subiectum, ut „albus, niger", et istae debent

reiterari cum media; alia est dispositio subieeti, inquantum subiectum, videlicet in

ordinatione ad praedicatum, ut „omnis, nullas", et talis dispositio non debet reiterari

cum media (dass jedoch in Letzterem die sog. syncategoreumatische Geltung

gewisser Satztheile liege, s. unten Anm. 264, 267. u. vgl. auch Abschn. XIX,

Anm. 120).

241) VII, 5, 2 (f. 238 B) : Consequenter quaeritur, utrum „omnis" exigat tria

appellata. Et videtur, quod sie, quia omnis perfectio est in tribus, ut habetur in

primo Coeli (Arist. de coeto I, 1), et sie omne perfectum est in tribus, sed „omne"

et „perfectum" idem sunt, ut habetur ibidem, ergo „omne" est in tribus, ergo „omnis"

vult habere tria appellata ; ad idem dicit Aristotetes in eadem loco, quod de duobus

viris non dieimus „omnes", sed de tribus viris, ergo „omnis" vult habere tria ap

pellata. (So befinden wir uns mit dieser ganzen Erörterung vollständig in dem ge

wöhnlichen Fahrwasser der griechischen Commentatoren , und wohl mag auch hier

— vgl. ob. Anm. 218 u. Abschn. XV, Anm. 105 ff. — die Vermuthung gerechtfer

tigt sein, dass eben Themistius es war, auf welchem Psellus hauptsächlich fusste,

denn Themistius verweilt in seiner uns nur lateinisch erhalteneu Paraphrase zu

Arist. de Coelo, Venet. 1574, fol. 1 b, mit sichtlicher Vorliebe bei jenen Worten des

Aristoteles). Sed contra: In qualibet demonstratione sunt propositiones universalos,

sed demonstratione s fiunt de solo et de lana, sed sot non habet nisi unicum

suppositum u. s. w. (d. h. es folgen noch mehrere Wendungen dieses nemlichen

Einwandes). Concedimus dicendo, praedictas propositiones esse veras, et quod „omnis"

non semper exigit tria appellata, sed quando adiungitur termino communi habenti

plura supposita, tunc exigit plara appellata, quando vero adiungitur termino habenti

solum unum suppositum, tunc exigit solam unum appellatum.

242) Ebend. (f. 239 A): Ad ittud, quod primo obiieiebatur, quod omnis perfectio

est in tribus, dicitur, quod verum est et haec tria sunt, sciticet substantia rei, virtus

eins, operatio eius ; et haec tria tangit Aristotetes sub brevibus verbis, cum dicit

„natura apta nata sie facit" (de Coelo I, 4 oder II, 8 oder de part. an. I, 1)

Simititer hoc signum „omnis" habet substantiam signi universalis et virtutem, quae

est distribuere , et operationem eius, quando distribuit Ad secundum dicendum

est, quod „omnis" in plarali ratione multitudinis factae facit distributionem per

diversas materias et vult habere tria appellata, sed „omnis" in singulari numero,

ex quo reeipit speciem secundum se et non materiam individuorum, exigit essentiam

aptam natam in praedicari de plaribus, et ideo exigit tria appellata aut unum

solam Quidam tamen dicunt, quod „onmis" vult habere tria appellata ad minus,

et dant tatem rationem: Quotiescunque signum universate additur termino communi

XVII. Petrus Hispanus. 63

Hierauf nun folgt die Besprechung und Lösung dreier Sophismen, in

welchen „omnis" eine Rolle spielt: nemlich erstens „Jeder Mensch ist

ein Mensch, und was etwas Anderes ist, ist kein Mensch; also was etwas

Anderes als Sokrates ist, ist kein Mensch" 243); sodann „Alle Menschen

und noch andere Menschen existiren", woran sich eine allgemeine Regel

über die fallacia accidentis anknüpft 244); endlich noch „Jeder Mensch

ist jeder Mensch" 245), — Sophismen, welche sämmtlich würdig sind,

ursprünglich der stoischen Logik angehört zu haben.

Nun kömmt „nultus" an die Reihe, jedoch in sehr kurzer Erör

terung, indem nur eine „Regel" angegeben wird, wornach nultus mit

der obigen confusa suppositio zusammenhängt, und hieran sich die

Lösung des Sophismas „Kein Mensch ist jeder Mensch" knüpft246).

non habenti sufficientiam appellatorum, recurrit ad non ens, ut cum dicitur „omnis

phoenix est", recurrit ad non existentes phoeniees Hoc autem potest multipliciter

improbari, quia supponunt, quod „omnis" semper vult habere tria appellata,

quod superius ostensum est esse falsum Item ad idem alia regula tatis

est: (d. h. es folgt die erste der drei Regeln in Anm. 234) Ergo cum dicitur

„omnis phoenix", si „phoenix" restringitur ad supponendum pro phoenice tantum,

qui est, non distribuit ipsum nisi pro unico supposito.

243) VII, 5, 3 (f. 240 B) : Secundum praedicta quaeritur de hoc sophismate

„Omnis homo est homo et quodlibet differens ab itlo est non homo". Probatio: Haec

est tina copulativa, cuius utraque pars est vera, ergo ipsa est vera (dass im byzan

tinischen Originale diese Regel nur der stoischen Schul-Logik entnommen war, s.

Abschn. VI, Anm. 155. u. Abschn. VIII, Anm. 49). lmprobatio: Omnis homo est

homo et quodlibet differens ab eo est non homo; Socrates est homo; ergo quodlibet

differens a Socrate est non homo. Quod est falsum, quia haec est una copulativa,

cuius altera pars est falsa; ergo ipsa est tota falsa (ebenso ebend.). Sotutio: Prima

simpliciter est vera, et improbatio peeeat penes fallaciam consequentis u. s. w. (Die

stoische Quelle dieses Sophismas s. Abschn. VI, Anm. 213.)

244) Ebend. (f. 241 A): Item quaeritur de hoc sophismate „Omnis homo et

alius homo sunt". Probatio: Socrates et alius homo sunt, Plato et alius homo sunt,

et sie de aliis, ergo omnis homo et alius homo sunt. Improbatio: „Alius" est relativum

diversitatis substantiae (vgl. ob. Anm. 213 u. 217), ergo supponit pro diverso

ab homine, sed non est alius homo ab omni homine ; ergo prima est falsa. Sotutio :

Prima est simpliciter falsa et probatio peeeat secundum fallaciam figurae dictionis a

pturibus determinatis suppositionibus ad unam determinatam Item probatio peeeat

secundum fallaciam aeeidentis Unde talis datur regula: Quotiescunque aliquid

sequitur, sive conversim sive non, si aliquid conveniat uni, quod non convenit alteri,

et per ittud, cui convenit, inferatur de eo, cui non convenit, semper est fallacia ac

cidentis, e. g homo est species, ergo substantia est species u. s. f.

245) Ebend. : Dicto de hoc sophismate restat dicerc de ista „Omnis homo est

omnis homo". Probatio: Socrates est Socrates, Plato est Plato, et sie de aliis, ergo

omnis homo est omnis homo; et, ut vult Boethius (s. Abschn. XII, Anm. 124 u. 129 ;

dass Psellas auch anderweitig den Boethius citirt, s. Abschn. XV, Anm. 15 u. 28),

nulla propositio est verior itla, in qua idem praedicatur de se ipso, sed sie est hic.

Improbatio: Sua contradictoria est vera, sciticet itla „quidam homo non est

omnis homo"; ergo ipsa est falsa Sotutio: Prima est simpticiter falsa, et pro

batio peeeat secundum consequens ab insufficiente enumeratione u. s. f.

246; VII, 5, 4 (f. 242 A): Sequitur de hoc signo „nullas", quod significat, quoniam

unwersatiter negative, unde significat idem sieut hoc signum „omnis" cum negatione

postposita , et ideo „omnis non" et „nutlas" acquipoltent. De hoc signo

„nullas" datur talis regula : Quotiescunque hoc signum „nullas" immediate adiungitur

termino communi, confundit ipsum mobititer (s. ob. Anm. 206 u. 238) et distributive,

et simititer terminum communem sibi adiunetum mediate , ut „nutlas homo est asinus",

unde potest fieri descensus sub subiecto Circa praedicta quaeritur de hoc

64 XVII. Petrus Hispanus.

Aehnlich ergeht es hierauf mit „nihit", wohei zur Lösung des Sophismas

„Wer Nichts sieht, sieht Etwas" auch verschiedene (höchst

einfältige) Ansichten Anderer beigezogen werden, und zuletzt eine „Regel"

für jene Fälle folgt, in welcher eine Negation mit der Distribution zu

sammentrifft 24 7).

Hierauf sind von den distributiven Zeichen der Umfangs - Theile (s.

Anm. 239) noch diejenigen zu besprechen , welche auf eine Zweizahl

gehen. Und zwar wird zuerst, was „uierque" betrifft, der sophistische

Fall erörtert: „A sagt die Wahrheit, B sagt die Wahrheit, zugleich

aber sagen A und B Unwahres; sagen also beide die Wahrheit oder

nicht?"''148) In Bezug auf „neuter" sodann stellt sich das Sophisma ein:

„Wenn du keines der beiden Augen hast, kannst du sehen" 249).

sophismate „Nullas homo est omnis homo". Probater sie: Socrates non est omnis

homo, Plato non est omnis homo, et sie de aliis Contra: Ibi praedicatur oppo

sition de opposito, ergo est falsa. Solatio: Prima est vera, et ad improbationem

respondetur per interemptionem , quia ibi non praedicatur oppositum de opposito, sed

removetur „omnis homo" ab homine sumpto pro quolibet supposito, et hoc est verum.

(Es weist dieses Sophisma auf den sog. Our ig zurück, s. Abschn. VI, Anm. 213.)

247) VII, 5, 5 (f. 243 A) : Sequitur de hoc signo ,.nihii', quod significat idem

quod „nultus", sed inctudit in se terminum recipientem suam distributionem , quia

nihit est signum universalo cum negatione , et res est terminus reeipiens eius distri

butionem. Circa praedicta quaeritur de hoc sophismate „Nihit videns est aliquid

videns". Probatur sie: Non rem hanc videns est aliquid videns, quia non videns Socratem

est videns Platonem ; non itlam rem videns est aliquid videns, et sie de aliis ;

ergo nihit videns est aliquid videns Contra: Ibi praedicatur oppositum de oppo

sito, ergo locutio est falsa. Quidam distinguunt, quod haec dictio „nihit" potest

esse aeeusativi casus vel potest esse nominativi casus ; sed hoc non sotvit,

quia in utroque sensu est fatsa. Sed alii distinguunt, quod negatio in hoc

termino „nihit" potest negare porticipium vel potest negare hoc verbum „esi" ;

sed hoc non solvit, quia in utroque sensu est falsa Solatio: Dicendum est,

quod prima est simpliciter falsa, et probatio peeeat penes fattaciam figurae dictionis

a plaribus determinatis ad unum determinatum vel peeeat secundum fallaciam

aeeidentis Antiqui (über dieses Wort s. oben Anm. 218) posuerunt, praemissas

esse duplices propter talom regulam, quam dabant: Quotiescunque negatio et distributio

incladuntur in uno termino, ad quodeunque refertur unum, et reliquum. (Die

ursprüngliche Quelle des Sophismas ist sicher der sog. 'EyxexaXvfiufrof, s. Abschn.

VI, Anm. 210.)

248) VII, 5, 6 (f. 244 B) : Sequitur de signis distributivis duorum, et talia sunt

„neuter" et ,,uterque'\ et differunt a praedictis, quia. distribuunt solam pro

duobus per demonstrationem Circa praedicta quaeritur de hoc sophismate „Ab

utroque istorum enuntiatum est verum, posito quod Socrates dicat, deum esse, Ptato

vero dicat, hominem esse animat, et ambo dicant simut, hominem esse asinum". Pro

batio: A Socrate enuntiatum est verum, a Platane enuntiatum est verum, ergo ab

utroque istorum enuntiatum est verum. Contra: Ab utroque enuntiatum est verum,

sed nihit enuntiatum est ab utroque istorum, nisi hominem esse asinum, quod est

fatsum. Solatio: Prima est vera et improbatio (alle Ausgaben haben probatio, und

auch die Commentatoren bemerken den Fehler nicht) peeeat secundum faltaciam

aeeidentis Quidam tamen dicunt, quod prima est simpliciter falsa, et I

probatio peeeat secundum faltaciam figurae dictionis Sed prima sotutio meHoT

est et subtitior. (Auch hiefür liegt die erste Quelle im sog. iilri&tvojv, s. Abschn.

VI, Anm. 205.)

249) Ebend. (f. 245 A) : Sequitur de hoc signo „neuter", quod significat idem

quod „uterque" cum negatione sibi proposita Quaeritur de hoc sophismate

„Neutrum ocutum habende tu potes videre". Probatio: Dextrum acutum non habendo

tu potes videre, sinistrum oculam non habendo tu potes videre, ergo prima est vera.

Contra: Neutrum oculam habendo tu potes videre, ergo dum neutrum oculam habes.

XVII. Petrus Hispanus. 65

Nun aber wird, obwohl das Verhältniss der Negation zur Distribution

schon vorher (Schluss der Anm.247) berührt worden war, noch speciell die

Frage besprochen, ob die Negation überhaupt die Fähigkeit habe, zu einer

verworrenen Supposition, d. h. aber eben zu einer Distribution, verwendet

zu werden, und eine zweiseitige Erwägung der Frage führt zur Ver

neinung derselben250). Ausserdem noch wird hier die Erwähnung einer

distribulio aptitudinis und einer distribulio aceommoda eingeflickt251).

Und nun erst folgt der noch übrige Rest der die Substanz be

treffenden Distributiv-Zeichen , nemlich das Wort „totus", welches zur

Distribution der Bestandteile dienlich ist (Anm. 239); jedoch auch hier

dreht sich die Erörterung lediglich um das Sophisma „Der ganze Sokrates

ist kleiner als Sokrates", wobei übrigens sogar die völlig unrichtige Be

merkung hinzugefügt wird, dass bei qualitativen Bestimmungen kein der

artiger Fehlschluss betreffs des „Ganzen" entstehe 252).

tu potes videre, quod falsum est Solatio: Prima est falsa, et probatio peeeat

secundum fatlaciam aeeidentis u. s. w. (Dieses Sophisma geht durch die Stoa

hindurch bis auf die Megariker zurück, s. Abschu. VI, Anm. 210. u. Abschn. II,

Anm. 91.)

250) VII, 5, 7 (f. 246 A) : Habito de signis distributivis partium subiectivarum

consequenter quaeritur, utrum negatio habeat vim distributionis sive confundendi (die

nemliche Gleichstellang wie oben Anm. 238). Ef videtur, quod sie, quia Aristotelos

in primo Perihermenias dicit (Abschn. IV, Anm. 202), quod Mae contradicunt „homo

est iustus" et „non homo est iustus"; ergo altera est universalis, ergo itlo terminus

„homo" distribuitur, sed non est ibi aliquid, a quo distribuatur, nisi negatio

Contra: Si negatio habeat vim confundendi, ergo sicut ista est incongrua „omnis

Socrates currit", simititer haec „non Socrates currit", quod est falsum Item

ubicunque est distributio, ibi est terminus communis sumptus untversaliter, sed

signum universalo significat „quoniam universalster" tantummodo (s. ob. Anm. 240),

negatio vero non; ergo negatio non habet vim distribuendi, quod concedimus dicentes,

quod negatio non confundit, sed negat hoc, quod post se invenit Solatio autem

patet ad hoc, quod obiieitur, quia, quod haec est universalis „non homo est iustus",

hoc non est propter naturam distributionis existentis in negatione, sed hoc est, quia

negatur homo in communi u. s. f.

251) Ebend. : Item solet poni quaedam distributio aptitudinis, ut „omnis homo

timet in mari", i. e. aptus natus est timere in man. Item sotet poni distributio

aceommoda, ut „coelam tegit omnia praeter se ipsum'' et „deus creavit omnia alia a

se." Sed ista duo genera distributionis non sunt ita propria sicut alia.

252) VII, 5, 8 (f. 247 A) : Sequitur de hoc signo „totus", quod est distributivum

partium integralium, ut hie „totus Socrates est albus"; est enim sensus „Socrates

secundum quamlibet sui partem est albus", ad quam sequitur „quaelibet pars

Socratis est alba" Circa praedicta quaeritur de hoc sophismate „Totus Socrates

est minor Socrate". Probatio: Quaelibet pars Socratis est minor Socrate ; ergo Socrates

secundum quamlibet sui partem est minor Socrate; ergo totus Socrates est minor

Socrate. Contra: Totus Socrates est minor Socrate; ergo Socrates est minor Socrate.

Solatio: Prima est vera, et improbatio (auch hier haben alle Ausgaben probatio)

peeeat secundum fallaciam aeeidentis Etiam probatio peeeat secundum quid ad

simpliciter Item in quibusdam sequitur „totus Socrates, ergo Socrates", in

quibusdam non. Quaeritur, in quibus est et in guibus non. Dicendum est, quod

sunt quaedam aeeidentia, quae indifferenter conveniunt parti et toti, ut „albus1' ,

et in talibus bene sequitur ; alia sunt aeeidentia, quae conveniunt partibus et

nun toti, et e converso toti et non partibus, ut „minoritas, parvitas", et in talibus

non sequitur. (Die sophistische Anwendung des Theilbegriffes bereits bei den Megarikern,

s. Abschn. II, Anm. 98 ; das Richtige hingegen betreffs des Beispieles von

„albus" s. ebend. Anm. 70).

Phahtl, Gesch. III. 5

66 XVII. Petrus Hispanus.

Indem somit noch diejenigen distributiven Zeichen ihre nähere Be

sprechung finden müssen, welche sich auf die Accidentien beziehen (Anm.

239), so tritt zunächst der Einwand entgegen, dass eine derartige Distri

bution überflüssig sei, weil ja die Accidentien nur durch Vervielfältigung

ihrer Träger, d. h. der Substanzen, distributiv vervielfältigt werden; hin

gegen aber wird bemerkt, dass es sich bei dieser accidentellen Verviel

fältigung nicht um die Substanz, sondern eben um Art-Formen derselben

handle. Und somit wird sofort das Distributivum „qualislibet" in einem

einfältigen Sophisma erörtert, welches darauf hinausläuft, dass die Be

schaffenheit des Wissenden zuweilen auch das Bewusstscin des Wissens

involviren könne 253). Soll hiedurch das Accidens qualitativer Bestimmt

heit erledigt sein, so geräth die Distribution quantitativer Accidentien

noch kärglicher; denn „quantuscunque" wird wohl genannt, aber hievon

sogleich auf „quotiescunque" übergesprungen und nur für dieses das

Sophisma „So oft du in Paris warst , warst du ein Mensch" näher be

sprochen 254). Zuletzt aber folgt noch (wohl im Anschlusse an die quan

titativen Bestimmungen, jedoch ohne alle Andeutung eines solchen Zn

sammenhanges) eine Erörterung über „infinitum", welche zuerst an der

Hand aristotelischer Stellen die verschiedenen Bedeutungen des Unbegränzten

und die Definition desselben feststellt, hierauf aber die distri

butive Geltung des Wortes „infinitum" an dem Satze nachweist: „Was

253) VII, 5,9 (f. 248 B): Sequitur de distributivis aeeidentium, inter quae primo

dicendum est de signis distributivis qualitatis, ut „quatelibet'1, cuius particulare

est „aliqualibet". Sed tunc obiieitur, quod, si aeeidens multiplicetur multiplicato

subiecto, ergo signa distributiva aeeidentium superfluant. Ad hoc dicendum est,

quod duptex est multiplicatio aeeidentis, quia quaedam est secundum numerum, et

haec fit per signum distributivum substantiae, atia est multiplicatio secundum

speciem, et haec fit per signa distributiva aeeidentis, «I „qualolibet currit" Circa

praedicta quaeritur de )ioc sophismate „Quodlibet quatelibet de quolibet tali seit,

ipsum esse tate, quate ipsum est; posito, quod Socrates sciat grammaticam et togicam

et rhetoricam, et Plato et Cicero simititer, et sciant, se habere eas, et sint alii tres

homines, quorum unus sciat logicam, alter grammaticam, et alius rhetoricam, et isti

nesciant, se habere eas, et de aliis nihit sciant, et alii sciant de se et de istis, et

non sint plares homines neque plares qualitates". Probatio Contra Sotutio:

Prima est vera, et improbatio peceat secundum fallaciam consequentis, quia

quatelibet supponit tantum pro tribus u. s. f. (Die stoische Schul-Logik konnte für

Sophismen, welche das Wissen betreffen, bis auf die Sophisten zurückgreifen; s.

Abschn. I, Anm. 61 ff.)

254) VII, 5, 10 (f. 249 B): Sequitur de signis distributivis quantitatis ; et sunt

itla, quae distribuunt res se habentes per modum quantitatis, ut „quotiescunque" ,

„quantuscunque". Et secundum hoc quaeritur de hoc sophismate „Quotiescunque fuisti

Parisiis (statt Parisius, wie bekanntlich dieser Ortscasus in allen Handschriften

und älteren Drucken stels geschrieben ist, steht hier in einigen Ausgaben parasitus),

toties fuisti homo". Probatio: Una vice fuisti Parisiis et itla vice fuisti homo, alia

vice fuisti Parisiis et itla vice fuisti homo, et sie de aliis; ergo u. s. f. Improbatio:

sed bis fuisti Parisiis, ergo bis fuisti homo, quod falsum est Sotutio :

Prima est falsa; ad probationem autem respondendum est per interemptionem, quia

secunda pars copulativae est falsa, sciticet „itla vice fuisti homo", quia adhuc nulla

vice fuisti homo, eo quod nondum vita fuit determinata Et nota, quod „bis"

non importat interruptionem temporis, sed tantum actus ittius, cui adiungitur

Si autem formaretur sie paralogismus „Quandocunque fuisti Parisiis u. s. f.", prima

est vera, et improbatio peceat secundum faltaciam figurae dictionis, .... quia „quando

cunque" est in praedicamento „quando", et „bis" in praedicamento quantitatis.

XVII. Petrus Hispanus. 67

eine beliebige Quantität übersteigt, ist begränzt"; und wenn schon bei

dieser Distribution , welche als distributio interscalaris bezeichnet wird,

der Satz „Das Unbegränzte ist begränzt" das Hauptmotiv bildete, so unter

liegt nun letzterer als ein Sophisma dem üblichen Verfahren der Controverse

und Lösung, wobei zu bemerken ist, dass nach den Ansichten

Einiger der Unterschied zwischen relativ Unbegränztem und absolut Unbegränztem,

nach Anderen aber die Verschiedenheit eines substantivischen

oder eines syncategoreuuiatischen Gebrauches des Wortes „infinitum"

beigezogen wurde 255).

Endlich mit dem letzten Abschnitte, d. h. mit den Exponibilia,

welche als das Einzige aus Petrus Hispanus sich auch in die spätere

Logik forterbten (die sog. exponiblen Schlüsse), treten wir bereits in das

Gebiet der „Syncategoreumata" ein, welche, wie wir oben (Anm. 66 ff.)

sahen, bei Wilhelm Shyreswood allerdings auch den ganzen Abschnitt

über die Distribution in sich umfassten, hier hingegen auf die „exponi

blen" Worte beschränkt sind (was den Begriff övyxaTr/ydo^fto: bei Psellus

betrifft, s. Abschn. XV, Anm. 9 u. 106, noch ältere Stellen s. Abschn.

XIII, Anm. 174, 206, 348). Es wird nemlich das exponible Urteil sofort

als dasjenige definirt, welches in Folge eines syncategoreumatischen Aus

druckes undeutlich ist und einer Auseinandersetzung bedarf, woran sich

zugleich die aufzählende Eintheilung der Syncategoreumata anknüpft, in

dem dieselben entweder Exclusiv- oder Exceptiv- oder Reduplicativ-Zeichen

seien oder Anfang und Aufhören oder Endlosigkeit oder ein Ueberschreiten

oder eine Unterscheidung oder eine specielle Weise der Distribution be

zeichnen können 256). Jedoch ist hiebei sehr wohl zu beachten, dass

255) VII, 5, 11 (f. 250 B) : Sequitur de infinito, quod quinque modis dicitur.

Primo modo , quod non potest pertransiri, ut vox dicitur invisibitis Atio

modo...., quod habet transitum imperfectum, eo quod nondum est determinatum

Tertio modo . . . secundum appositionem, ut numerus augmentabitis est in infinitum

Quarto modo secundum divisionem, ut continuum Alio modo dicitur infinitum

utroque modo, sciticet per appositionem et divisionem, ut tempus Quo ad has tres

ultimas significationes definitur sie infinitum: infinitum est, cuius quantitatem aeeipientibus

semper est aliquid extra sumere (im byzantinischen Originale waren

natürlich alle diese Bestimmungen über das infinitum aus Arist. phys. ausc. III, 4—8

entnommen). Sotei autem poni, quod infinitum quandoque sumitur pro termino communi,

et tunc ista propositio „infinita sunt finita" aequipoltet huic „aliqua infinita

sunt finita1'; quandoque sumitur pro signo distributivo, et tunc itla aequipoltet huic

„quoad distributionem quolibet plara sunt finita". Et probatur sie: Uno ptura sunt

finita, duobus ptura sunt finita, tribus plara sunt finita, et sie de aliis, ergo quo

libet ptura sunt finita; et sie dicitur faeere interscalarem distributionem vel interruptam

vel discontinuam Circo praedicta quaeritur de hoc sophismate „Infinita

sunt finita". Probatio: Duo sunt finita, tria sunt finita, et sie in infinitum; ergo

infinita sunt finita. Improbatio: Ibi praedicatur oppositum de opposito, ergo locutio

est impossibitis. Solutio : Quidam distinguunt, eo quod infinitum est aequivocum ad

„infinitum quoad nos" et ad „infinitum simpliciter" , unde si sumatur infinitum quoad

»os, prima potest esse vera , si autem sumatur infinitum simpliciter, est sim

pliciter fatsa Alii autem distinguunt, eo quod „infinitum" potest esse terminus

communis, et sie prima est falsa, vel potest esse dictio syncategoreumatica (s. d.

folg. Anm. 257 und unten Anm. 264) importans in se distributionem, et sie ponunt

tam esse veram. Sed neutra istarum solationum vatet, quia adhuc remanet pro

batio et improbatio Unde dicendum est, quod prima simpliciter est falsa, et

probatio peeeat secundum quid ad simpliciter.

256) VII, 6, 1 (f. 252 B) : Propositio exponibitis est propositio habens sensum

5 *

68 XVII. Petrus Hispanus.

nicht bloss am Schlusse des Abschnittes über die Distribution (s. vorige

Ann). 255) schon eine Hindeutung auf die Syncategoreuniata vorlag, son

dern auch hinwiederum hier in der Aufzählung der exponiblen Worte

einige mitbeigezogen sind , welche bereits in der Lehre von der Distri

bution ihre Besprechung gefunden hatten 257). Und wenn es immerhin

möglich ist, dass auch schon in der Synopsis des Psellus mehrere Punkte

an zwei verschiedenen Stellen vorkamen, so kann andrerseits auch die

Möglichkeit nicht in Abrede gestellt werden, dass jene letzten Capitel der

Exponibitia, in welchen sich die Distribution mit der Exponibilität ver

schmilzt, bereits einer überarbeitenden Thätigkeit der Lateiner zuzuschrei

ben seien. Ja man könnte sogar darauf hinweisen , dass in einigen

Drucken der Summulae des Petrus Hispanus der ganze Abschnitt über

die Exponibitia fehlt 258). Jedoch scheint mir jedenfalls der Hauptkern

(nemlich Cap. 1—5 u. 7) von Petrus Hispanus aus Psellus wörtlich ent

nommen zu sein, und somit schliesse ich hier — um die Sache nicht zu

sehr zu zerreissen — auch das Uebrige nicht aus. Um so entschiedener

aber weise ich dann jenen ganzen Abschnitt, welcher die Ueberschrift

„Syncategoreumata" trägt und auch die bereits bei Wilhelm Shyreswood

(Anm. 82 ff.) vorkommende Erörterung der Conjunctionen enthält, den

späteren Interpolationen zu, zumal da seine Aechtheit selbst schon im 15.

Jahrh. bezweifelt wurde und er sonach auch in sehr wenigen Drucken

erscheint, wobei ausserdem die ganze Form der Darstellung deutlich genug

die Kennzeichen späterer Ueberarbeitung an sich trägt 259).

Der Inhalt nun der Exponibitia ist folgender. Zuerst wird über

die „exclusiven" Zeichen, wie z. B. tantum, gehandelt, deren Exposition

verschiedenen Zwecken dienen könne und auch durch das Vorhandensein

oder Nichtvorhandensein einer Negation in Bezug auf die „praeiacens"

(d. h. den ohne Exclusiv-Partikel gesprochenen Satz) bedingt werde. Aber

an Stelle einer näheren Untersuchung dieser Momente folgen nur fünf

„Regeln", welche ich der Kürze halber (den weitschweifigen Wortlaut

den Anmerkungen überlassend) in folgender Form anführen kann: Nach

1) und 2) ist der Satz „Nur A ist B" eben gleichgeltend mit „A ist B,

und nichts Anderes als A ist B"; nach 3) kann aus „Nur A ist B" ge

folgert werden „Alles B ist A"; nach 4) gilt der Satz „Es ist nicht so,

obscurum expositione indigevtem propter aliquod syncategorema in ea positum implicite

vel explicite in aliqua dictione (Juae faciunt propositionem exponibilom,

sunt in multiplici differentia, quia quaedam sunt signa exclasiva, ut „tantum, soiam"

. . . . , quaedam exceptiva, ut „nisi, praeter*', quaedam reduplicativa, ut „inquantum,

secundum quod", quaedam important inceptionem vel desitionem , ut

„incipit" et „desinit1', quaedam important privationem finis, ut „infinitum", quaedam

importunt excessum, ut romparativi et supertativi gradus, quaedam vero important

distinctionem, ut „differt, aliud 06" , quaedam important speciatem modum

distributionis, ut „totus, qualolibet" Unde propter itla propositio redditur obseura

sicque indiget expositione. Hiezu unten Anm. 604 f.

257) Nemlich infinitus trafen wir so eben vorher Anm. 255, ferner alius

schon oben bei den Relativen der Verschiedenheit, s. Anm. 213 u. 217, sodann

totus und quatistibet in der Distribution, s. Anm. 252 f.

258) Er fehlt in F, W, S—Q ; in S|—& ist er ausserhalb der üblichen fort

laufenden Numerirung hinzugefügt; s. Anm. 143.

259) S. unten Abschn. XX. bei den späteren Interpolationen.

XVII. Petrus Hispanus. 69

dass nur A B sei" soviel als „Entweder ist kein A B, oder etwas An

deres als A ist B"; nach 5) ist der Satz „Nur A ist nicht B" gleichgel

tend mit „A ist nicht B, und Alles, was etwas Anderes als A ist, ist

B" 260). S. unten Anm. 606.

Ebenso liegt hierauf bei den „exceptiven" Zeichen, z. B. „praeter",

das Ganze in vier Regeln, deren 1) die quantitative Geltung, und 2) die

suppositorische Tragweite exceptiver Sätze betrifft; nach 3) wird der Satz

„Alles A, mit Ausnahme von B, ist C" exponirt durch „Alles A, welches

etwas Anderes als B ist, ist C, und ferner B ist A, und ferner B ist

nicht C"; nach 4) ist die Exposition des Satzes „Kein A, mit Ausnahme

von B, ist C" gegeben durch „Kein A, welches etwas Anderes als B

ist, ist C, und ferner B ist A, und ferner alles B ist C"2*1). S. unten

Anm. 607.

260) VII, 6, 2 (f. 253 B): Signa exctusiva sunt itla, quae ex significatione

sua exctusionem important, ut sunt istae dictiones „tantum, sotum, dumtaxat"

et simitia. Haec autem signa quandoque exponuntur gratia alietatis, quandoque vero

gratia plaralitatis (was unter Letzterem gemeint sei, erhellt auch aus dem Fol

genden nicht), quandoque ponuntur in oratione sine negatione praecedente vel consequente,

quandoque vero cum negatione. De istis autem talos dantur regulae. Prima

est: Propositio exctusiva sine negatione exponitur per copulatiram affirmativam, cuius

prima pars est praeiacens (dieser Begriff bleibt später recipirt) exclasivae et secunda

pars est negativa importans negationem praedicati de omnibus aliis a subiecto, ut

„fanturn homo est risibitis", i. e. „homo est risibitis, et nihit aliud ab nomine est

risibite" Secunda regula: Propositio exclasiva huius generis infert coputativam

compositam ex duabus exponentibus et quamlibet earum seorsim, et non e converso,

ut „tantum homo currit?, ergo „Äorno currit, et nihit atiud ab homine currit". Tertia

regula: Ab exclasiva affirmativa ad universatem de terminis transpositis est bona

consequentia, si fiat exctusio gratia alietatis, et non contra, ut bene sequitur „tantum

animal est Aomo", ergo „omnis homo est animat" et non e contra. Quarta regula:

Exctusiva contradictoria prioris (d. h. wo die Negation den ganzen Satz verneint)

exponitur per disiunctivam affirmativam de partibus contradicentibus priori exctusivae

(dem in der zweiten Regel gegebenen copulativen Urtbeile), ut „non tantum homo

currit" i. e. „nultus homo currit vel aliud ab homine currit" Quinta regula:

Exclasiva, in qua ponitur sola negatio sequens exctusionem , exponitur per copu

lativam affirmativam, cuius prima pars est negativa praeiacens, secunda est affir

mativa, in qua praedicatum affirmativae enuntiatur de quolibet alio a subiecto, ut

„tantum aeeidens non est substantia" i. e. „aeeidens non est substantia, et omne

aliud ab aeeidente est substantia". Et per hoc patet, qualiter eius contradictoria sit

exponenda.

261) VII, 6, 3 (f. 255 B): Sequitur de signis exceptivis. Dicuntur autem exceptiva,

quae significant exceptionem alicuius contenti sub aliquo distributo, ut „praeter,

praeterquam" De quibus tates dantur regulae. Prima: Omnis exceptio fit a toto

in quantitate, seu a termino sumpto sub signo universali , ut „omnis homo praeter

Socratem currit". Secunda regula: Dictio exceptiva non impedita facit, terminum

communem, supra quem cadit, immediate supponere simpliciter, ut „omne animal

praeter hominem est irrationate", ibi „homo" supponit simpliciter. Tertia regula:

Universalis affirmativa exceptiva exponitur copulative per tres exponentes categoricas,

quarum prima affirmat universate praedicatum de subiecto sumpto cum „aliud ab",

secunda affirmat terminum, a quo fit exceptio, tertia est negativa, in qua praeäicatum

negatur de termino excepto, ut „omne animal praeter hominem est irrationalo"

exponitur sie „omne animal aliud ab homine est irrationalo, et homo est animat, et

homo non est irrationalis". Quarta regula: Universalis negativa exceptiva exponitur

copulative per tres exponentes, in quarum prima praedicatum negatur de subiecto

sumpto cum „aliud ab", in secundo affirmatur subiecium de termino, qui excipitur,

in tertia affirmatur universalo praedicatum de termino excepto, ut „nultum animal

70 XVII. Petrus Hispanus.

i

In gleicher Weise erscheinen hei den „reduplieativen" Zeichen, z. B.

inquantum oder secundum quod, ebenfalls nur vier Regeln. Nach 1) spricht

ein Reduplicativ-Satz stets einen gewissen Causal-Zusammenhang aus; nach

2) bezieht sich das reduplicative Zeichen immer auf das Prädicat, legt

aber den Causalnexus nicht in das Prädicat, sondern in das Subject.

Nach 3) wird der Satz „A, sofern es B ist, ist C" exponirt durch „A

ist C, und A ist B, und alles B ist C, und weil Etwas B ist, ist es

auch C"; nach 4) wird der Satz „Kein A, insoweit es B ist, ist C" ex

ponirt durch „Kein A ist C , und alles A ist B , und kein B ist C, und

weil Etwas B ist, ist es nicht C" 262). Vgl. unten Anm. 608 f.

Sodann sind es die Worte „ineipit" und „desinit", welche gleich

falls als exponible betrachtet werden, und im Hinblicke auf die Unter

scheidung, dass Anfang und Ende eines Factums entweder plötzlich mit

Einem Male oder stufenweise allmälig eintreten kann, formult-ren sich die

Regeln, dass 1) der Satz „A beginnt" (im ersteren Falle) exponirt wird

durch „A ist jetzt, und vorher war es nicht", sodann 2) der Satz „A

beginnt, B zu sein" (im letzteren Falle) seine Exposition in „A ist jetzt

nicht B, und hernach wird es B sein" findet; entsprechend wird 3) der

Satz „A hört auf, B zu sein" (im ersteren Falle) exponirt durch „A ist

jetzt B, und hernach wird es nicht B sein", und 4) der Satz „A hört

auf, B zu sein" (im letzteren Falle) durch „A ist jetzt nicht B, und vor

her war es B" 263). Vgl. unten Anim. 600.

praeter hominem est risibite" exponitur sie „nullam animal aliud ab homine est risibite,

et homo est animat, et omnis homo est risibitis".

262) VII, 6, 4 (f. 256 B): Sequitur de reduplicativis dictionibus. Dicuntur autem

reduplicativae, quae important rationem, secundum quam aliquid alteri attribuitur,

ut „inquantum, secundum quod, ea ratione qua" et simitia. De quibus tates dantur

regulae. Prima est, quod dictio reduplicativa praesupponit, atiquod praedicatum inesse

alicui subiecto, et denotat, ittud, supra quod cadit, immediate esse causam itltus

inhaerentiae . Secunda regula est, quod dictio reduplicativa semper refertur ad praedicatum

et nunquam reduplicat ipsum. Tertia regula est, quod propositio redupticativa

affirmativa exponitur per quatuor exponentes, quarum prima affirmat praedicatum

principate de subiecto, secunda affirmat reduplicativam de subiecto, tertia affirmat

praedicatum principate de reduplicato universaliter, quarta est una causalis, in cuius

antecedente ponitur dictio , supra quam cadit redupticatio de aliquo transcendente, et

in consequente praedicatum principalo affirmatur de relativo itlius transcendentis, ut

hic „homo, inquantum rationalis est, est flebitis" i. e. „homo est fiebitis, et homo est

rationalis, et omne rationate est fiebite, et quia atiquid est rationalo, ipsum est fiebite".

Quarta regula est, quod propositio reduplicativa , in qua poniiur negatio post

dictionem reduplicativam, exponitur copulative per quatuor exponentes, quarum prima

negat praedicatum de subiecto principali, secunda affirmat reduplicatum de eodem,

tertia negat universatiter praedicatum principate de reduplicato, quarta est una cau

salis, in cums antecedente praedicatum reduplicatum de suo transcendente affirmatur,

et in consequente negatur praedicalam de relativo itlius transcendentis, ut hic „nultus

homo, inquantum rationalis est, est rudibitis" i. e. „nullas homo est rudibitis , et

omnis homo est rationalis, et nultum rationate est rudibite, et quia aliquid est ratio

nate, ipsum non est rudibite''. Ex isto patet per tegem contradictoriarum, qualiter

sint exponendae contradictoriae ipsarum.

263) VII, 6, 5 (f. 258 A) : Sequitur de jncipit" et „desinit" Quatuor

dantur regulae. Prima est: Propositiones de „ineipit" in rebus, quarum esse totum

simut acquiritur, exponuntur per unam coputativam, cuius prima pars est affirma

üva de praesenti, secunda negativa de praeterito, ut „homo ineipit" i. e. „homo nunc

est, et immediate ante hoc non fuit", Secunda regula: Propositiones de „ineipit" in

XVII. Petrus Hispanus. 71

Nun aber folgt, wie bemerkt, wieder „infinitum", welches schon

oben bei der Distribution besprochen worden war; hier jedoch lenkt die

Erörterung auf den syncategoreumatischen Gebrauch dieses Wortes ein,

welcher dann vorliege, wenn es sich um das Verhältniss des Subjectes

zum Prädicate handle. Und für diesen Fall werden zwei Regeln gegeben,

deren erste dahin lautet, dass bei „infinitum" eine suppositio confusa

immotitis (s. Anm. 206) stattfinde , die zweite aber die Exposition fest

stellt, indem der Satz „Unbestimmt viele A sind B" exponirt werde durch

„Einige A sind B, jedoch sind ihrer wenigstens drei". Eine dritte Regel

dagegen betrifft den nicht - syncategoreumatischen Gebrauch, bei welchem

der Satz „A ist unbestimmt gross" durch „A ist ein Quantum, und seine

Quantität ist unbestimmt" exponirt wird 264).

Hierauf wird die Comparativ- und Superlativ-Form als ein exponibler

Ausdruck in vier Regeln besprochen; nemlich nach 1) ist z. B. der Satz

„A ist grösser als B" zu exponiren durch „A ist gross, und B ist gross,

und A ist dem B an Grösse überlegen". Der Superlativ hingegen, welcher

rebus, quarum esse acquiritur sueeessive, exponuntur per unam copulativam , cuius

prima pars est negativa de praesenti, secunda est affirmativa de futu.ro, ut „Socrates

incipit esse albus" i. e. „Socrates nunc non est albus, et immediate post hoc erit

albus". Tertia regula: Propositiones de „desinit" rerum, quarum esse totum simul

deperditur, exponuntur per unam copulativam, cuius prima pars est affirmativa de

praesenti, secunda est negativa de futuro, ut „Socrates desinit esse Aomo" i. e.

„Socrates nunc est homo, et immediate post hoc non erit Aomo". Quarta regula:

Propositiones de „desinit" rerum, quarum esse deperditur sueeessive, exponuntur copulative

per unam negativam de praesenti et alteram affirmativam de praeterito, ut

„Socrates desinit esse albus" i. e: „Socrates nunc non est albus, et immediate ante

hoc fuit albus". Ex istis patet, quomodo contradictoriae istarum sint exponendae.

264) VII, 6, 6 (f. 259 B) : Sequitur de infinito, cuius quaedam sotent assignari

distinetiones . (Nun folgen zunächst, wenn auch in verändertem Wortlaute, jene

Deuilichen fünf Bedeutungen des infinitum, welche wir schon oben Anm. 255

trafen.) Infinitum capitur uno modo categorematice, prout est terminus communis.

et sie significat quantitätem rei subiectae vel praedicatae , alio modo sumitur

syncategorematice, non prout dicit quantitatem rei subiectae vet praedicatae, sed qualiter

se habet subiectum in ordine ad praedicatum, et sie non est terminus communis,

sed est dispositio subieeti et signum distributivum. Et de his talos dantur regulae.

Prima est: Infinitum syncategorematice sumptum positum in subiecto facit terminum

communem sequentem pro se stare confuse tantum, ut „infiniti homines currunt", ibi

„homines" supponit confuse, non tamen mobititer. Secunda regula est : Propositio de

infinito syncategorematice capto exponitur per unam copulativam , cuius prima pars

affirmat praedicatum de subiecto sumpto sub aliqua quantitate continua vel discreta,

et secunda negat praedicatum inessc tati subiecto secundum determinatam quantitatem,

ut „infiniti homines currunt" sie exponitur „aliqui homines currunt, et non tot, quin

plares duobus vel tribus". Tertia regula: Propositio de infinito capto categorematice

sive significative exponitur per unam copulativam, cuius prima pars affirmat quantitatem

de subiecto, et secunda negat terminum itlius quantitatis, ut „linea est infinita"

i. e. „linea est quanta, et non habet terminum suae quantitatis". Et hoc est,

si infinitum est in praedicato. Sed si sit in subiecto, prima affirmat praedicatum de

subiecto quanto, et secunda negat terminum itlius quantitatis, ut „aliquod corpus

infinüum est album" i. e. „aliquod corpus quantum est album, et idem corpus non

habet terminum suae quantitatis" . Uebrigens unterschied ja auch schon Wilhelm

Shyreswood zwischen einem categoreumatischen und syncategoreumatischen Ge

hrauche, und zwar nicht bloss bei infinitus (Anm. 70) und totus (Anm. 69), son

dern auch bei incipit und desinit (Anm. 81) , sowie bei mehreren anderen Worten

(Anm. 75 S.).

72 XVII. Petrus Hispanus.

nach 2) eine Distribution enthält und nach 3) ein wirkliches Stattfinden

der Eigenschaft bei den verglichenen Dingen voraussetzt, soll nach 4) zu

der Exposition führen , dass z. B. der Satz „A ist das grösste aller B"

den Sinn habe „A ist gross, und alle B sind gross, und kein B ist

grösser als A" 265).

Sodann folgen die Begriffe „differt, aliud", obwohl dieselben (we

nigstens der letztere) gleichfalls bereits oben (Anm. 213 u. 217) vorge

kommen waren. Die hier folgenden Regeln betreffen zuerst die thatsächliche

Grundlage und die distributive Function jener Worte, und dann die

Exposition, da der Satz „A ist etwas Anderes als B" sich auflöse in „A

ist, und B ist, und A ist nicht B", hingegen der Satz „A ist nichts An

deres als B" exponirt werde durch „Entweder ist A nicht, oder B ist

nicht, oder A ist B" 266).

Endlich kömmt noch „totus" an die Reihe , an welchem , während

wir es ebenfalls schon oben (Anm. 252) trafen, hier die syncategoreumatische

Geltung erörtert wird; und zwar handle es sich dabei sowohl

um eine Distribution als auch um die Exposition, bei welch letzterer hier

nun wieder obiges (a. a. 0.) Sophisma „der ganze Sokrates ist kleiner

als Sokrates" erscheint. Auch knüpfen sich hieran noch Bemerkungen

über „quantuslibet" und „qualislibet" (Anm. 253 f.), insoferne bei

265) VII, 6, 7 (f. 261 A) : Sequitur de comparativis et supertativis, de quibus

tates dantur regulae. Prima est: Propositio habens comparativum proprie captum,

et non abusive, exponitur affirmative per tres exponentes, quarvm prima affirmat

positivum de re excedente, secunda affirmat eundem de re excessa, tertia affirmat

excessum de re excedente respectu rei exeessae, ut „Socrates est albior asino" i. e.

„Socrates est albus, et asinus est albus, et Socrates est magis albus quam asinus"

vel negando aequalitatem „asinus non est aeque albus sicut Socrates''. Secunda

regula : Supertativus distribuit communem terminum sequentem, qui significat rem

excessam, ut „teo est fortissimus animalium", ibi „animalium" distribuitur. Tertia

regula (in einigen Ausgaben Secunda regula de supertative): Supertativus proprie

tentus denotat, rem excessam convenire rei excedenti, et patet, quia haec est impropria

„teo est fortissimus lyncum", quia fortitudo de lynce non verificatur (natür

lich wäre die gleiche Regel auch für den Compaiativ anzuführen). Quarta (in

jenen Ausgaben dann Tertia) regula : Propositio de supertativo proprie capto exponitur

copulative per tres exponentes, quarum prima affirmat positivum de re excedente,

secunda affirmat idem de re exeessa, tertia negat universaliter excessum de re excessa

respectu rei excedentis, ut „rosa est pulchcrrima ftorum" i. e. „rosa est pulchra,

et omnis flos est pulcher, et nultus flos est pulchrior rosa" Sed si non ponatur

ibi genitivus, debet omitti secunda exponens, ut „Socrates est fortissimus" i. e.

„Socrates est fortis, et nultus homo est fortior Mo1'. Et contradictoriae istarum

semper habent exponi per disiunctivas de partibus contradicentibus.

266) VII, 6, 8 (f. 262 A): Sequitur de „differt, aliud ab", de quibus talos

dantur regulae. Prima est, quod . . .. conveniunt tantum enti, quia ut dicitur decimo

Metaphysicoram (c. 3, p. 1054 b 20), nec non ens enti nec ens non enti idem vel

diversum est. Secunda regula: Ablativus rectus ab istis dictionibus mediante „o"

vel „ab" distribuitur, si sit distribuibitis Tertia regula: Propositio affirmativa

de „differt" exponitur copulative per tres exponentes, in quarum prima affirmatur hoc

verbum „est" de eo, quod differt, in secunda affirmatur idem de eo, a quo differt,

tertia negat unum Hierum de atio, ut „homo differt ab asino" i. e. „homo est, et

asinus est, et homo non est asinus". Quarta regula: Propositio negativa de „differt"

debet exponi per unam disiunctivam de partibus contradicentibus, ut „Socrates

non differt ab asino" i. e. „Socrates non est, vel asinus non est, vel Socrates est

asinus".

XVII. Petrus Hispanus. 73

denselben keine eigentliche Exposition, sondern nur eine Distribution

stattfinde 267).

Solcher Art also ist der Inhalt der einflussreichen Summulae des

Petrus Hispanus. Es ist , wie wir sahen , eine Logik , in welcher (wenn

auch nach einem zufälligen und wahrlich nicht philosophischen Motive)

das Urtheil als erster Abschnitt dem Begriffe vorangeht, in welcher der

kategorische Syllogismus in drei Figuren (mit den theophrastischen Schlussinodis

der ersten Figur) entwickelt wird, hingegen die hypothetischen und

die modalen Syllogismen fehlen, in welcher ferner eine erkleckliche An

zahl von Memorialversen auftritt, und endlich in welcher die peinlich

ausführliche Lehre von den proprietates terminorum eine erschreckende

Fülle byzantinischen Unsinnes enthält. Bedauernswerth erscheint uns der

Leser, welcher all dasjenige, was von Anm. 202 an vorzuführen war,

durchstudiren oder wenigstens durchblättern soll; aber es darf sich wohl

hieran die Bitte knüpfen, dass einiges Mitleid von dem Leser auch wieder

auf den Geschichtschreiber der Logik zurückfliessen möge, welcher jenes

verstandlose und häufig läppische Treiben 268) nicht bloss bei Petrus

Hispanus in seiner ganzen Ausdehnung geniessen , sondern auch in hun

dertfachen Variationen verfolgen und bis in das 16. Jahrhundert hinab

nachweisen musste 269). In jener sinnlosen Verquickung grammatischer

und logischer Momente, welche durch die ganze Lehre von suppositio,

ampliatio, appellatio, restrictio, distributio, exponibilia sich hindurch

zieht, erblicken wir allerdings sogleich den verpestenden Einfluss des von

Anbeginn blödsinnigen Stoicismus 2 70) , welcher mittelst dieser byzantini

schen Logik drei Jahrhunderte hindurch das abendländische Mittelalter

267) VII, 6, 9 (f. 262 B) : Sequitur de hoc signo „Mus" Potest capi

tribus modis: uno modo communi pro omni eo, quod habet partes....; secundo modo

magis proprie pro itlo, quod ex omnibus suis partibus est perfectum ; et istis

duobus modis „totus" tenetur categorematice. Tertio modo capitur syncategorematiee,

prout incladit signum distributivum (s. den Schlass der Anm. 264), et sie non

dicit, quate subiectum sit, sed qualiter se habeat in ordine ad praedicatum. Et hoc

modo reddit propositionem exponibitem, de quo dantur tates regulae. Prima est, quod

„totus" distribuit terminum, cui adiungitur, pro qualibet parte integrali Secunda

est, quod propositio affirmativa de toto expenitur per unam categoricam transmutato

„totus" in „secundum quamlibet sui partem", ut „totus Socrates est minor Socrate"

Praeterea notandum, quod haec signa „quantumlibet , quatelibet" non

faciunt proprie propositionem exponibitem, sed faciunt distributionem, non absolatam,

sed contrahunt speciem ad aliquod determinatum genus praedicamentate, ut „quantumlibet"

distribuit pro quantitate continua et sie dicuntur mentaliter comptexa

Et de exponibitibus dicta sufficiant.

268) Es muss unumgänglich dem Leser überlassen bteiben, die zahlreichen

Halbheiten und lnconsequenzen, sowie die entsetzliche Verknöcherung dieser byzan

tinischen Doctrin sich aus dem Angeführten selbst zu entnehmen , denn auch falls

es an sich der Mühe werth gewesen wäre, konnte ich unmöglich den Umfang der

Darstellang dadurch noch mehr anschwellen lassen, dass ich hei jeder Zeile den

Unsinn als Unsinn aufgedeckt hätte.

269) Der weitere Verlauf wird uns ja noch lange genug an die Litteratur der

Summulae fesseln, welche, wie sich zeigen wird, als „usus modernorum" neben die

aristotelische Logik tritt.

270) Ausser demjenigen, was schon oben, Abchn. VI, Anm. 110—116 und

123—131, bemerkt wurde, s. hierüber nun auch Steinthat, Gesch. d. Sprachwissensch,

b. d. Griechen n. Römern, Berl. 1862, S. 300 ff.

74 XVII. Petrus Hispanus.

beschäftigt. Aber die einzelnen Entwicklungsperioden der stoischen Logik,

welche schliesslich zu solchem Gipfelpunkt des Unsinnes führten, können

wir, wie schon Abschn. XV, Anm. 97 ff. gesagt wurde, nicht mehr nach

weisen. Denn wenn sich auch einzelne Sophismen auf eine ursprüngliche

stoische Quelle zurückführen lassen271), oder wenn wir auch gramma

tische Anschauungen und Terminologien , welche hier vorkommen , bei

Priscianus wiederkehren sehen272), so sind diess nur versprengte Bau

steine Eines grammatisch-logischen Gebäudes, welches in seiner ursprüng

lichen Gestalt sich bis jetzt unserer geschichtlichen Kenntniss entzieht.

Indem aber die schon oben (Abschn. XV, Anm. 106 f.) ausgesprochene

Vermuthung, dass wohl in verlornen Schriften des Themistius die Quelle

jener byzantinischen Logik liegen dürfte, nunmehr auch bei dem bloss

lateinisch erhaltenen Reste der Synopsis sich zuweilen uns wieder auf

drängte (Anm. 218, 241, 247, 255), so weise ich hiemit absichtlich

wiederholt auf diese wesentliche Lücke der Geschichte der Logik hin

und kann nur wünschen, dass aus irgend einer Bibliothek handschrift

liches Material zu Tag gefördert werde, durch welches dieser Punkt seine

Aufkläruug finden könnte.

Soll aber nun jener Einfluss der aristotelisch-arabischen Litteratur,

welcher völlig gleichzeitig neben der Herübernahme des Psellus seine

Wirkung begann , in nähere Betrachtung gezogen werden , so begegnen

uns vorerst einige Erscheinungen von ziemlich untergeordneter Art. Denn

offenbar war man Anfangs von dem neuen zugeführten Stoffe förmlich

verblüfft, und sowie man daher gleichsam wieder von vorne anfing, so

hatte man weder Zeit und Musse, um etwa an die Controversen der Abälard'schen

Periode anzuknüpfen und von da fortzubauen, noch auch war

man befähigt, im ersten Anlaufe die reiche Fülle der neuen Quellen zu

sichten und überhaupt zu verarbeiten. Erklärlich daher ist es, dass wir

bei den ersten Autoren, welche den neu erwachten Aristoteles und die

Araber benützten, nur unmotivirte Ansichten treffen, welche auf dem Ge

biete der gewöhnlichen Parteifragen sich nicht einmal zu einer Polemik

erheben , sondern nur an den einen oder anderen aristotelischen oder

arabischen Ausspruch als Auctorität sich anlehnen. Selbstverständlicher

Weise aber war es aueji hiebei wieder ein platonisch-christlicher Realismus,

welcher als der Grundton aller orthodoxen Logik (— was hingegen

„ketzerische" Logik sei, s. schon oben Abschn. XIII, Anm. 319 —) sich

sogleich unmittelbar einstellen musste; nur konnte man sich jetzt zur

Unterstützung dieser Auffassung mit Vorliebe auf jene Sätze der aristote-

271) S. oben Anm. 226, 243, 246, 247, 248, 249, 252, 253.

272) So treffen wir erklärlicher Weise vor Allem die syncategoremata bei

Priscian. II, 15 (Vol. I, p. 54 ed. Herts), ferner aneb eine leise Spur der appellatio

II, 18 (p. 55), desgleichen Spuren bezüglich der relativa XII, 4 (Vol. 1,

p. 579) u. XVII, 73 (Vol. II, p. 150). Aber diess können nur versprengte Reste

einer älteren Formation sein , in welcher sich Grammatik und Logik überhaupt

berührt hatten, und wir dürfen nicht übersehen, dass gerade von den Hauptbe

griffen der byzantinischen Logik , nemlich von suppositio , ampliatio, restrictio,

distributio, exctusiva, exceptiva, reduplicativa, exponibitia, sich auch bei Priscianus

keine Spur findet.

XVII. Alexander Alesius. Wilhelm v. Auvergne. 75

lischen Psychologie werfen, welche zur arabischen Lehre vom inteltectus

agens verwendet oder missbraucht worden waren 273).

So zeigt uns schon Alexander Alesius (gest. 1245), welchen

wir fast völlig der Geschichte der Theologie überlasseu könnten 274),

einen nicht weiter durchgebildeten Realismus, welchen er unter An

knüpfung an dogmatische Autoritäten (besonders an Augustinus) auch auf

die dem Aristoteles entlehnten psychologischen Fragen überträgt. In sei

nen einzelnen realistischen Ausdrücken aber ist die Einwirkung arabischer

Lehre stets unverkennbar, sei es dass er z. B. die abstrahirende und

einigende Function des auf das Einfache gerichteten Denkens beschreibt275),

oder hervorhebt, welch verschiedene Stellung die Universalien im Denken

und in der Objectivität haben 276), oder sei es dass er eine realistische

Wendung der Araber in das Rohere und Plumpere steigert 277).

Nicht besser verhält es sich mit Wilhelm von Auvergne (gest.

1249), welcher in seinem grösseren Werke De universo 278) durchaus

nicht ein logisches Interesse verfolgt 279), sondern nur theologische Er

örterungen, und zwar hauptsächlich über das universum spirituate,

d. h. das Geisterreich, zum Zwecke hat280), sowie auch sein Buch De

anima^1) einer ähnlichen Tendenz folgt. So ist ihm auch die Frage

über die Existenz der Universalien keine logische, sondern sie hat für

273) S. oben Abschn. XVI, Anm. 3 f. Dass ich aber von der Geschichte der

Logik als solcher grundsätzlich die psychologischen und erkenntniss-tbeoretischen

Lebren ausschliesse , habe ich ebendaselbst unter Angabe meiner Gründe bereits

gesagt.

274) Den unter dem Namen des Alex. Alesius gedruckten (Venet. 1572) Commentar

zur Metaphysik können wir hier nicht in Betracht ziehen, indem derselbe,

wie auch schon Andere richtig bemerkten (s. Hist. litt, de la France, XVIII, p.

323), nicht vor Duns Scotus geschrieben sein kann. S. hingegen unten Abschn.

XIX, Anm. 248 ff., den Verfasser dieses Commentares , nemlich den Alexander ab

Alexandria.

275) Summa unie. theolog. (Lugd. 1516 fol.), Pars II, Quaest. 69, membr. 2:

Vnusquisque intelloctus est circa formas intelligibites sine comptexione consideratas

(den Begriff der incomplexa bei Alfarabi und Avicenna s. vor. Abschn., Anm. 16

u. 88) Cognitio itlarum formarum intetligibitium, quae veniunt ad inteltectum

per abstractionem a phantasmate sensibiti (s. Alfarabi, ebd. Anm. 22). Quaest. 69,

membr. 3, artic. 3 : Inteltectus abstrahens formas intelligibites et uniens eas (s. Avi

cenna, ebend. Anm. 92).

276) Ebend. Quaest. 59, membr. 2, art. 2: Secundum intelloctum fit abstractio

speciei a materia vel subiecto, secundum naturam vero non (s. Alfarabi, ebd.

Anm. 22).

277) Ebend. art. 1 : Forma, quae sohm est esse materiae in perficiendo totum,

perficit omnes partes materiae et consimiti ratione, ut est dicere „quaelibet pars

ignis est ignis" (die Veranlassung hiezu s. bei Alfarabi, ebd. Anm. 33; Avicenna and

Averroes hatten anders gedacht, s. ebd. Anm. 166 u. 301).

278) Guitelmi Alverni episcopi Parisiensis Opera omnia etc. Aureliae et Ambiani

1674. fol. Vol. I, p. 593—1074. Nähere Nachweise, dass Wilhelm den ganzen

Aristoteles und die Araber kannte und benützte, s. bei A. Jourdain, Recherches crit.

2. Aufl. (1843) S. 288 ff.

279) Von keiner Bedeutung ist es, dass er gelegentlich einmal (I, 3, c. 24,

p. 795) die Ansicht des Avicenna über die Wahrheit der Urtheile (s. vor. Abschn.

Anm. 39 f.) ausschreibt.

280) Wie in einem zoologischen Garten kann man bei ihm das Leben und

Treiben der Engel, Erzengel, gefallenen Engel, Dämonen u. dgl. studiren.

281) Vol. IL. Supplom. p. 65^-228.

76 XVII. Wilhelm v. Auvergne.

ihn nur Werth im Hinblicke auf die Kundgebungen aus dem Jenseits.

Während es ihm aber hiernach als selbstverständlich gelten muss, dass

die Universalien ohjectiv reelle Wesen sind , zeigt er sich uns als einen

Dualisten der plumpesten Art; denn völlig parallel stellt er (nach dem

alten Satze „universate intelligitur, singulare sentitur") die „Eindrücke"

der sinnlichen und der intelligiblen Welt nebeneinander, und gleichmässig

für die beiderlei Wesen beruhigt er sich bei dem Auctoritätsglauben,

dass sie eben objectiv so seien, wie sie subjectiv empfunden werden 282).

Daher polcmisirt er sogar, sich an Araber anlehnend, gegen Plato, welcher

die Sinnenwell in ein bloss abbildliches und hiemit unwahres Sein auf

pflückte 283), und schliesslich legt er sich den Piatonismus, um zugleich

auch dem Aristotelismus dienen zu können, dahin aus, dass die Ideen

lehre nicht die Artbegriffe (species) betreffe, welche ja vollständig in den

Einzelndingen (totaliter in individuis) existiren und in solcher Weise die

wesentlichen Prädicate der Individuen sind (de singularibus), sondern

dass die platonischen Ideen jene ausserhalb liegenden Formen (formae

exteriores) seien, welche im Geiste des Schöpfers sich befinden, — kurz

wir treffen hier zum ersten Male jene arabische Distinction aufgenommen,

wornach die Universalien ante rem (d. h. jene formae exteriores) und in

re (in individuis) und auch post rem (de singularibus) bestehen 284),

282) De unie. II, 1, c. 14, p. 821 : JVon minus credendum est inteltectui de

intelligibitibus, quam sensui de sensibitibus ; quia igitur testimonium seu testificatio

sensus cogit nos ponere mundum sensibitium et ipsum sensibilom, cogere nos

debet inteltectus multo fortius mundum intelligibitium , hic autem est mundus uni

versalem sive specierum Intelloctus igitur nostri , h. e. inteltectiones, quibus

sumus intelligentes, non sunt in effectu, nisi passiones seu simititudines intelligibitium

impressae ab eisdem inteltectui nostro; agere autem vel imprimere non potest, quod

non est; necesse igitur est, intelligibitia esse Quare necesse est, formas communes,

sc. genera et species et alia huiusmodi convenientia esse, et non sotummodo

esse, sed etiam esse sicut intelliguntur ; quemadmodum sensibitia et particularia ne

cesse est esse, non solam simpliciter, sed etiam esse ea sicut sentiuntur. Noch

naiver, aber kürzer: De anima, Cap. 7, pars 4, p. 207: Cum virtus sensitiva non

indigeat nisi rebus sensibitibus propter itlas apprehendendas , quomodo virtus inteltectiva

non erit contenta rebus intelligibitibus ad apprehensionem earum?

283) De unie. II, 1, c. 34, p. 835: Verum Plato ultra, quam oporteret et veritas

exigeret , extendit huiusmodi simititudines , quoniam nominationes creaturarum

omnes per simititudinem /Sant et nulla earum per veritatem; unde nec verum terram

nec verum ignem nec verum aquam aut verum aerem in mundo sensibiti esse patenter

asseruit (Tim. p. 51 B) Consequens igitur est, nihit esse omnino in mundo isto

sensibiti secundum veritatem ipsumque mundum simititer nihit esse in veritate.

284) Ebend. c. 35, p. 836: Aut intelloxit Ptato species (dum dixit, mundum

specierum exemplar esse mundi istius sensibitis), quas dicimus praedicari de pturibus

differentibus numero in eo quod quid est fdiess die allbekannte traditionelle Defi

nition), aut inteltexit rerum simititudines sive ideas sive imagines rerum exemplares.

Quodsi iuxta priorem intentionem, huiusmodi species totum est esse individuerum

; quia igitur totum esse individuorum omnium in ipsis individuis est et

non extra , manifestum est , huiusmodi species in individuis suis sive singularibus

totaliter esse et non extra Manifestum igitur est per haee, Platonem non inteltexisse

hoc, quod dixit de mundo archetypo, de speciebus, quae de individuis vel

singularibus in eo quod quid praedicantur ; itlas enim esse necesse est et in singu

laribus suis et cum singularibus: ubi enim Socrates est, necesse est esse hominem,

et ubi homo est, necesse est esse aliquem hominem. De ideis igitur sive formis exterioribus,

quae in mente creatoris aeternaliter sunt, intelloxit sermones suos (g. AI

XVII. Wilhelm v. Auvergne. Vincenz v. Beauvais. 77

und erklärlicher Weise können sich hieran auf gleicher Quelle fussend

noch andere gelegentliche Bemerkungen über den Artbegriff anschliessen285).

Das Komischste aber ist, dass Wilhelm, während er das Denken als einen

„Spiegel" des Intelligiblen bezeichnet 286), doch wieder die Entstehung

der Allgemeinbegriffe aus einer Kurzsichtigkeit (brevitas) des Denkens

erklärt, vermöge deren dasselbe die Dinge nur wie von Weitem (wie

eine entfernte Statue) und daher nur „unbestimmt im Allgemeinen" be

trachten könne 237), — ein Widerspruch, zu welchem als ergötzliches

drittes Glied kömmt, dass er hinwiederum im Anschlusse an Araber die

menschlichen Worte als die wahrhaft adäquaten essentiellen Bezeichnungen

des Einzelnen betrachtet288).

Dass Vincenz von Beauvais (gest. 1264) nur Compilator war,

ist allbekannt, und irgend Selbstständigkeit in principiellen Fragen wird

man bei solchem Charakter seiner Schriftstellerei von vorneherein nicht

erwarten. Aber wenn er uns wenigstens als Zeuge des Zustandes dienen

soll, in welchem die Logik um d. J. 1250 sich befand, so kömmt noch

ein anderer Umstand in Betracht. Es ist nemlich, — was bis jetzt nicht

beachtet wurde —, das ganze Speculum maius vielfach interpolirt 289),

und zwar wurden offenbar successive in den Handschriften Ergänzungen

farabi, vor. Abschn., Anm. 24, und Avicenna, Anm. 184, woselbst sogar gleichfalls

die Beiziehung dämonischer Mächte, u. ebd. Anm. 188).

285) Ebend. II, 2, c. 12, p. 855: Speeies ut species nec est actu aliquod individuorum,

nec aliud ab aliquo eorum, immo potentia est unumquodque, et ratio eius

seu diffinitio totaliter est in unoquoque Morum (s. bei d. Arabern vor. Abschn.,

Anm. 23) Species nun dicitur totaliter, i. e. non secundum omnem sui partem

de aliquo individuorum, licet dicatur totaliter de unoquoque secundum rationem suam;

et intelligo totatitatem istum, quae est ex partibus rationis seu diffinitionis, et hae

partes sunt genus et differentiae ; alio modo partes speciei individua sunt, quoniam

ipsam speciem, cum de eis praedicatur, sibi invicem quodammodo partiuntur (s. Avi

cenna, ebd. Anm. 127 f.).

286) Ebend. II, 1, c. 8, p. 816: Intelloctus omnis natus est esse speculam intelligibite,

cum natus sit reeipere in se descriptionem universitatis intelligibitium ;

manifestum autem est, quod cum istam descriptionem reeeperit , erit vetut exemptum

miversi et velat Uber totius descriptionis ipsius.

287) Ebend. c. 15, p. 822: Virtus intettectiva nostra nihit detrahit, nihit tollit

vel minuit omnino de signis sensibitibus, sed magis ei detrahitur, quoniam non attingit

ipsa signa huiusmodi totaliter Sed est, quemadmodum dicam tibi, si quis imapnem

Socratis scutpat, manifestum est, quod a longe eam intucnti non imago

Socratis expresse, sed imago hominis iudeterminate sive indefinite, h. e. in universali,

appareret Hoc modo scito se habere virtutem inteltectivam ad signa particularia

sensibitium, et hanc esse intentionem spoliationis ac denudationis, sc. brevitatem

inteltectus, per quam attingere non-potest conditiones particutares.

288) Ebend. c. 36, p. 837: Manifestum igitur est, mundum istum corporeum

verum mundum esse et verum habere esse, non simititudinarium tantum, quia

nomina partium mundi istius non sunt nomina simititudinum neque denominationes

aut agnominationes impositae ab aeeidentibus, sed sunt nomina veri nominis et verae

nominationis, nominantia, quae sunt vere et essentialiter ; et propter hoc essentialia

nomina sunt imposita rebus ad nominandum eas, quod vere atque essentialiter sunt,

sicut sot, lanu, terra, vel aliorum huiusmodi unumquodque (s. Avicenna, vor. Abschn.,

Anm. 94).

289) Nur bezüglich des Speculam morate hat man bisher die Beobachtung ge

macht, dass es spätere Einschiebsel enthält (s. z. B. auch Jourdain, Rech. crit.

p. 308). Uebrigens ist es, — abgesehen von deutlichen Nachweisen, wie wir solche

sogleich geben werden —, auch sehr erklärlich, dass bei einem im Gebrauche

78 XVII. Vincenz von Beauvais.

eingetragen , so dass man gleichsam chronologisch Schichten der Inter

polationen unterscheiden kann 290). Nur mit einem gewissen Vorbehalte

demnach können wir auf den die Logik betreffenden Abschnitt, nemlich

auf das 4. (oder 3.) Buch des Specutum docirinate291), näher eingehen;

denn wenn, wie sich alsbald zeigen wird, Einzelnes unmöglich von

Vincenz geschrieben sein kann , so bleibt auch bei manchen anderen

Stellen die Möglichkeit der Aechtheit neben jener der Unächtheit bestehen.

Der Verfasser beginnt seine Darstellung mit einer Definition der

Logik , welche in Inhalt und Form ihren arabischen Ursprung deutlich

zeigt 292), und knüpft hieran Excerpte aus Isidorus (s. Abschn. XIII,

Anm. 27), sowie aus Alfarabi (s. vor. Abschn., Anm. 13), worauf er in

arabischer Denkweise die Bücher des aristotelischen Organons mit Einschluss

der Rhetorik und Poetik gruppirt293), um nach ein paar Citaten

aus Augustinus (s. Abschn. XII, Anm. 18) und abermals aus Isidorus (s.

a. a. 0.) wieder auf die arabische Theorie über incomptexum und comptexum

und insbesondere über Form und Stoff der Argumentation ein

zugehen, insoferne hiernach die Araber das Verhältniss der ersten Ana

lytik zu den folgenden Theilen des Organons bestimmten 294). Nachdem

verbleibenden encyelopädischen Werke die Abschreiber jeweilig ihre eigene Weis

heit verwertheten.

290) Ueberhaupt würde es sich sehr lohnen, für den Umkreis des ganzen

Speculam maius die Quelten, aus welchen es geschöpft ist, genau zu erforschen

(Schlosser's bekanntes Buch über V. v. B. konnte hierin Nichts bieten ; Aloys Vogel

in einem Festprogramme der Universität Freiburg, 1843, gibt ausser bibliographi

schen Notizen nur eine Inhalts-Uebersicht ; Bourgeat, Etudes sur Vinn, de Beauvais,

Paris 1856, wollte wohl lediglich zur Erbauung frommer Seelen schreiben); ja

auch all jene Stellen, in welchen die Quelle nicht genannt ist und welche durch

die Bezeichnung „Auetor" (oder, wie in den Druckausgaben steht, „Actor") sich als

eigene Zuthaten des Compilators ankündigen, beruhen immer doch wieder auf irgend

einem traditionellen Materiale, und eine genaue Prüfung würde, wie ich mich über

zeugte, z. B. auch in den naturwissenschaftlichen Abschnitten zu dem nemlichen

Resullate, d. h. zur Einsicht in eine successive Interpolation des Textes, führen.

291) Es ist nemlich in den zwei ältesten Ausgaben des Speculam doctrinalo

(Argentor. 1473. fol. u. Nürnberg. 1486. fol.), welche mit Recht als die kritisch

brauchbareren gelten, der „Prologus" als 1. Buch nnmerirt, wodurch der die Logik

betreffende Abschnitt zum 4. Buche wird , während er in den späteren Ausgaben

als 3. Buch erscheint. Abgesehen von dieser Differenz genügt es, das Einzelne

nach den in allen Ausgaben gleichbleibenden Capitel-Nummern zu citiren.

292) Cap. 1 : Logica scientia ordinandi propositiones enuntiativas secundum figuras

logicas ad eliciendas conctusiones, quibus pervenitur ad cognitionem dictorum et ad

iudicandum de illis, utrum vera sint an falsa (wörtlich dasselbe steht auch Lib. 11

[oder 1], cap. 21). Vgl. Alfarabi, vor. Abschn., Anm. 15; Avicenna, ebd. Anm. 74;

Algazeli, ebd. Anm. 241.

293) C. 3: Elomenta vero, quibus scientia verificatur, quinque sunt, sc.demonstrativa,

topica, sophistica, rtietorica, poetica u. s. w. S. vor. Abschn., Anm.

17 f., 51, 276.

294) C. 4: Omne dieibite aliud est incomploxum aliud comploxum (s. ebend.

Anm. 16) Comploxum aliud est inordinatum sive absolatum, et de hoc est Uber

Perihermenias, aliud ordinatum; et hoc dupiieiter, vel ad omnem materiam indifferens,

et hoc in libro Priorum, vel ad aliquam materiam determinatam contractum; et hoc

tripliciter, vet ad necessariam, et hoc in libro Posteriorum, vet ad probabitem, et hoc

in tibro Topicorum, vel ad sophisticam, et hoc in libro Elonchorum (s. ebend. Anm.

52, u. besonders b. Algazeli, Anm. 276). Hingegen wieder eine andere Gliederung

des Organon s. Anm. 310.

XVII. Vincenz von Beauvais. 79

er hierauf noch die Eintheilung des Organons nach Boethius (s. Abschn.

XII, Anm. 82) vorgeführt, geht er an der Hand desselben auf den un

entbehrlichsten ersten Theil (s. ebend. Anm. 85), d. h. auf die Isagoge,

über und macht sich dann sogleich an die Frage über die Universalien.

Man könnte sagen , er ziehe sich dabei gut aus der Schlinge , indem er

gar bequem zwischen Metaphysik als der realen Disciplin und Logik als

der „sermocinalen" distinguirt 295); aber während dann eigentlich jede

weitere Discussion ohnediess überflüssig wäre, ist andrerseits dasjenige,

was er vorbringt, doch gar zu kläglich. Vorerst setzt er die üblichen

drei Fragen betreffs der Universalien in Beziehung zu einer bei den

Arabern geläufigen Dreitheilung der Wissenschaften 2 96); hierauf aber führt

er wirklich allen Ernstes als Beweis der objectiven Existenz der Univer

salien die subjective Auffassung derselben an , wozu ihm noch ein paar

Auctoritäts-Stellen sich darbieten , fügt aber zugleich auch Gegengründe

an, welche theils auf platonischem Spiritualismus, theils (— um mich

sogleich thomistisch auszudrücken ,—) auf dem Principe der Individuation,

theils auf Bedenken bezüglich der Causalität beruhen 297). In Wider

legung aber dieser Einwände bewegt er sich grundsätzlich in den An

schauungen des Gilbertus Porretanus (z. B. „communis natura, similitudo

specialis"), auf welchen er sich auch bei Bekämpfung des dritten Gegen

grundes ausdrücklich beruft, während den Piatonikern eine mit Wilhelm

von Auvergne wörtlich übereinstimmende Wendung und den Vertretern

der Individuation eine arabisch gefärbte Auffassung der Wesens-Einheit

295) C. 7: Diversimode tamen universalo pertinet ad considerationem metaphysici

et logici; metaphysici quidem gratia sui esse, huius enim est, considerare de

eute, quod dividitur in universale et particutare; logici vero, inquantum est dicibite

vet praedicabite . Hiezu C. 12: Universalia res sunt et apud metaphysicum sunt

altera differentia entis ; prout vero consideratur universalo a togico, conditio est vocis

signatae rei ordinabitis in genere, quia logicus non aeeipit rem nisi prout significativam.

Dicendum ergo, quod oportet, ipsa universalia, prout veniunt in usum logici,

esse per nomina praesentata, cum sit sermocinalis artifex; et sie cum quaerilar, an

sint res an nomina, dicendum, quod res per nomina designatae res sunt rationis, et

talis res signißcata per nomen subiieitur vel praedicatur.

296) C. 7: Utrum universatia subsistentia sint, an in solis nudis ac puris inteltectibus

posita Utrum corporea sint, an incorporea Utrum separata

«hu a sensibitibus, an in sensibitibus posita Ms autem tribus quaestionibus

tangitur triplox esse, quod habet universalo secundum triplicem sui considerationem.

Per primam enim tangitur esse eins quoad metaphysicum , cuius est consideratio de

ente ; per secundam esse eins quoad mathematicum , cuius est corpus et quamlibet

quantitatem considerare; per tertiam vero quoad physicum, cuius est sensibitia

cognoscere (s. Avicenna, vor. Abschn., Anm. 73 f.).

297) C. 8 : Quod autem universalia sunt , multipticiter probari potest. Primum

quidem, quoniam aliler nulla esset eorum scientia, dicit enim Aristotelos in Posterioribus

(I, 2, 71 b 25, s. Abschn. IV, Anm. 651), quod non entis non est scientia.

ftaeterea , quoniam ens dividitur in universalo et particulare. Item Aristotelos in

praefato tibro (s. ebend. Anm. 672) .... dicit, quod ens universale verius est, quam

particulare Sunt igitur in rerum natura, quod concedimus. Sed contra haec

obiieitur, quod idem videtur esse solam in intelleetu, nam dicit ipse Plato, quod

genus et species ideae erant in mente divina Item quidquid est, ideo est, quia

mvm numero et singulare est; universalia autem non sie, quia sie essent hoc ati

quid (diess kann ein späterer Zusatz eines Thomisten sein) Item nec exivit in

esse per creationem, quia tunc esset hoc aliquid, nec per generationem , quia tunc

esset corruptibite.

80 XVII. Vincenz von Beauvais.

gegenübergestellt wird 298). Noch leichter wird auf Grundlage des ein

mal vorgefassten rohen Dualismus die Unkörperlichkeit der [Iniversalien

erwiesen, wenn auch mit dem tröstlichen Zugeständnisse, dass dieselben

in den Individuen eben „eingekörpert" werden 299), so dass hiernach die

Differenz zwischen Plato und Aristoteles ihre wahrlich bequemste Lösung

dahin finden kann, dass kurzweg Beide Recht haben, indem die Univer

salien (wie bei Gilbert) zugleich einerseits in multis und andrerseits

praeter multa sind, jedenfalls aber, was den Wesensgehalt betrifft, die

Totalität des Einzelnen constituiren 300). Endlich die eigentliche Kern

frage über Zulässigkeit einer nominalistischen Auffassung ist ja bereits

durch obige Scheidung der Disciplinen erledigt oder vielmehr todtgeschlagen

301), wenn auch an einer anderen Stelle (Anm. 311) eine fast

entschieden nominalistische Aeusserung sich findet. Nach der Angabe

verschiedener Gründe für die Fünfzahl der Universalien 302) werden so-

298) C. 9: Ad primum respondeo, quod universalia non solam in intettectu sunt,

sed et in re; nurn homines individuam quandam inter se naturam communem participant,

quae est humanitas, per quam unumquodque dicitur homo, et Ma a quolibet

eorum participata dicitur universate et est simititudo speciatis ipsorum (s. bei Gitbertus

Porretanus, Abschn. XIV, Anm. 474); ab ipso tamen intctloctu aeeipitur praeter

individua, sicut in linea, quamvis non possit esse praeter materiam, non tamen fatsus

est inteltectus, qui capit eam sine materia Plato vero non loqucbatur de universali

secundum id quod est, sed de simititudine universalis, quae erat in mente

divina (vgl. oben Anm. 284) Ad aliud dicitur, quod universate est unum

numero, non numerositate materiae sicut singulare, sed numerositate essentiae, una

enim numero est esscntia communis hominis (vgl. vor. Abschn., Anm. 92)

Ad aliud dicendum, quod universalo egreditur in esse per generationem, non tamen

primo, sed ex consequenti, quia generato Socrate generatur ex consequenti homo; et

hoc habetur in Sex principiis (s. Abschn. XIV, Anm. 487).

299) C. 10: Probatur, quod universalia non sunt corporea, quoniam omne corporeum

est compositum et corruptibite et sensibilo, universalo vero simptex est et

incorruptibite et inteltigibite Obiicitur, quia corpus est species quantitatis, .....

species autem universalo est Item incorporeum de corporeo praedicari non

potest Dicendum, quod universalia secundum se sunt incorporea, per sua tamen

incorporantur individua, et corpus quidem, prout est species quantitatis , non est corporeum,

sed incorporeum, quoniam est universale.

300) C. 11: Dissensio erat inter Aristotelom et Ptatonem Solatio: potest

dici, quod Plato considerabat simititudinem universalis, Aristotelos considerabat esse

eius Duptex est causa, per quam universate contrahit suum esse; habet enim

causam materiatem ipsa singularia, unde dicitur in Sex principiis (Abschn. XIV, a.

a. O.), quod omnis communitas a singularitate procedit; quantum ad istam causam

non est universate unum praeter multa, sed unum in muttis; habet etiam cau

sam efficientem, sc. intelleetum abstrahentem commune a particularibus (s. ebend:,

Anm. 464); quantum igitur ad istam causam est unum extra omnia S<

vero quaeritur, utrum hoc universalo homo sit in quolibet homine secundum se toi um

an secundum partem, dicendum est, quod secundum se totum, i. e. secundum quamlibet

sui partem difpnitivam, non autem secundum quamlibet sui partem subiectivam

(vgl. Avicenna, vor. Abschn., Anm. 103 u. 116).

301) C. 12: Quod autem sint res, iam dictum est superius (oben Anm. 297)

Item universate idem est apud omnes, nomen autem non Obiicitur: univer

salo dicibitc est et praedicabite , res autem non praedicatur Dicendum, quod

u. s. f., d. h. es folgen die oben, Anm. 295, angeführten Worte.

302) Ebend.: Quaeritur, quare quinque sunt universalia nec plara nec pauciora

Dicendum: uno modo sie iuxta modos praedicandi Aliter sie: in

naturali composito exigitur materia et forma et unio istorum duorum Atiter

quoque sie: universalo est conditio rei ordinabitis in genere u. s. f. (Es kann diess

XVII. Vincenz von Beauvais. 81

dann die einzelnen quinque voces in einem ziemlich kurzen Excerpte be

sprochen ; bemerkt mag dabei werden , dass der Verfasser in der Auf

fassung des „ens" (d. h. dass es nicht oberster Gattungsbegriff sei) sich

an die Araber anschliesst 303), sowie dass er bei Erörterung der Differenz

sichtlich dem Avicenna folgt 304).

Zur Lehre von den Kategorien entnimmt er zunächst den Anfang

aus Isidorus und Alcuin 305), um dann die vier ersten Kategorien, — und

zwar in der Reihenfolge: Substanz, Quantität, Relation, Qualität (!) —,

ganz nach Boethius zu besprechen 306); mitten aber in die Erörterung

der Qualität schaltet er Angaben über die Vieldeutigkeit des Wortes

„forma" ein, um wieder auf die Ansicht Gilbert's überzulenken 307).

Aus diesem Letzteren folgt hierauf auch fast vollständig die Lehre von

den sechs letzten Kategorien mit Einschluss des Capitels über magis et

minus, d. h. eben beinahe das ganze Buch De sex principiis 30s); und

wenn auch bereits ein Vertreter der byzantinisch-lateinischen Logik, nemlich

Lambert v. Auxerre (ob. Anm. 1 1 6), das Gleiche that, so dürfte hier

doch nur eine spätere Interpolation vorliegen, da die Sex principia erst

seit Albertus Magnus allgemein in das Organon recipirt waren. Am

Schlusse der Kategorien folgt noch ein Excerpt aus den sog. Postprädicamenten

309).

Die Lehre vom Urteile beginnt wieder mit den Angaben des Isi

dorus (Abschn. XIII , Anm. 33 ff.) , welchem auch die Unterscheidung

zwischen ars und scientia entnommen ist; an diese aber knüpft sich

unter der eigenthümlichen Bemerkung, dass auch in dem Buche De interpr.

von sechs „principiis" gehandelt werde , wieder eine neue Gliederung

des Organons (vgl. ob. Anm. 293 ff.), wornach in einer sehr ähnlichen

Weise, wie wir Solches schon bei Lambert von Auxerre (ob. Anm. 104)

trafen, ars nur in der Topik, scientia aber in den übrigen Büchern ent

halten sei 310). Gelegentlich aber des Begriffes der interpretatio finden

sehr wohl ursprünglich auf einer Zusammenstellang desjenigen beruhen, was Avi

cenna bei den einzelnen fünf Worten erörtert hatte; s. vor. Abschn., Anm.

108—174.)

303) C. 13: Non est autem ens commune omnium genus (s. ebend. Anm. 32).

304) C. 14, woselbst die verschiedenen Definitionen der Differenz zusammen

gestellt sind ; vgl. ebend. Anm. 135 ff.

305) C. 15. S. Abschn. XIII, Anm. 32; aus Alcuin (ebend. Anm. 57) ist der

Beispiel-Satz entnommen.

306) C. 16 -21.

307) C. 20: Forma est compositioni contingens u. s. f., s. Abschn. XIV,

Anm. 486.

308) C. 22—28. S. ebend. Anm. 489—510.

309) C. 29 über Oppositum, C. 30 über Prius, Simut, Motus.

310) C. 31: In his itaque Perihermeniis . . . . de sex principiis tractat, sc. de

nomine et de verbo, de oratione, de enuntiatione, de affirmatione, de negatione, de

contradictione Diatectica dupliciter consideratur : uno modo ut ars (s. Abschn.

XII], Anm. 26, vgl. Abschn. XIV, Anm. 445), et sie de omnibus est et sie non est

alieuius generis determinati et traditur sie in libro Topicorum; alio modo ut est

scientia et traditur in libro Priorum, et sie logica est de syltogismo. lgitur in libro

Praedicamentorum agit de materia remota syltogismi, sc. de terminis, in libro autem

Perihermenias de materia propinqua syllogismi, sc. de essentialibus ; in libro autem

Priorum de syllogismo plonarie, in libro primo Topicorum et in libro Posteriorum et

Pbantl, Gesch. III. 6

XVII. Vincenz von Beauvais.

wir hinwiederum eine Uebereinstimmung mit jenen nominalistischen Ara

bern, welche sogar Avicenna bekämpfte311), so dass hiebei allerdings die

metaphysische Betrachtung der Universalien ausser Ansatz bleibt und nur

die „sermocinale" Logik (Anm. 295) auftritt, woferne nicht diese ganze

Stelle nur ein Zusatz eines späteren Nominalisten ist. Es beginnt ja hiemit

in unserem Texte des Specutum überhaupt eine Gruppe, bei welcher

wir den Boden unter den Füssen verlieren. Schon die Reihenfolge, in

welcher hier der Inhalt der Lehre vom Urtheile sich bewegt, ist aben

teuerlich genug, denn nach den üblichen Erörterungen über Nomen,

Verbum, über Eintheilung und Einheit der Urtheile folgt die Angabe, was

terminus sei und aus welchen Bestandteilen die Urtheile gebildet seien,

woran sich aber dann eine längere Episode aus der byzantinischen Logik

betreffs der proprietates terminorum anreiht, um erst hernach aus der

nemlichen Quelle die Lehre über Conträr, Contradictorisch u. s. f., über

Conversion und Aequipollenz und über die modalen Urtheile folgen zu

lassen312). Noch bedenklicher aber gestaltet sich die Sache, wenn wir

die einzelnen Stücke dieses eigenthümlichen Mosaiks näher besehen. Aller

dings völlig unverfänglich ist es, dass die Notizen über Nomen n. s. f.

dem Isidoras und dem Aristoteles, d. h. dem Boethius, entnommen sind 313),

sowie dass für die allgemeinen Bestimmungen über enuntiatio und deren

Einheitlichkeit und insbesondere betreffs des hypothetischen Urtheiles gleich

falls Boethius als Quelle dient314). Hingegen was sollen wir von jenen

Partien denken, welche aus der byzantinischen Logik stammen? Nemlich

schon die Eintheilung der oratio stimmt wörtlich mit Demjenigen überein,

was wir oben (Anm. 35) bereits bei Wilhelm Shyreswood trafen315), und

ebenso die Gruppirung der Urtheile nach den drei Fragen (quae, qualis,

quanta) mit Petrus Hispanus (Anm. 153), noch dazu unter Anführung

eines zuerst bei Lambert v. Auxerre (Anm. 108) erscheinenden Verses 3 16) ;

ferner sind gleichfalls aus Petrus Hispanus entnommen die Angaben über

Conträr, Contradictorisch u. s. f. (ob. Anm. 154 f.), über Umkehrung und

Aequipollenz des kategorischen Urtheiles (Anm. 156 u. 159), jedoch ohne

die sämmtlichen Memorialverse, sodann noch die ganze Lehre von den

Etenchorum de partibus , i. e. de speciebus ipsius syllogismi. Doch diese ganze

Stelle hat wohl schwerlich den Vincenz selbst zum Autor.

311) C. 32: Vox autem significat et significatur, significat enim intelkclam et

rem, significatur autem a litteris ; res autem significatur et non significat; inteltectus

vero significatur et non significat, proprie loquendo, significatur enim per vocem, non

autem proprie significat rem, sed est simititudo rei, unde dicit Aristotelos (s. Abschn.

IV, Anm. 108) , quod intelloctus simititudo rei est (den Ausdruck „inteltecta

significantur" in solcher Auffassung s. vor. Abschn., Anm. 85). Auch knüpft sich

hieran eine bei den Arabern übliche Aufzählang der Stufen und Arten des in

telloctus (s. ebend. Anm. 4).

312) So drängt sich schon hiedurch wohl die Vermuthong auf, dass durch

die Erwähnung des Begriffes „terminus" das spätere grössere Einschiebsel über

supposifio u. s. f. veranlasst wurde.

313) C. 33. s. Abschn. XIII, Anm. 34. u. Abschn. XII, Anm. 109 ff.

314) C. 34. s. Abschn. XII, a. a. O. u. bes. Anm. 112 n. 140.

315) C. 33: Orationum alia indicativa, alia imperativa, alia deprecaliva, alia

optativa, alia coniunctiva, alia infinitiva.

316) C. 34: Per „quae" quaeritur de propria qualitate sive de essentia propositionis

u. s. f.

XVII. Vincenz von Beauvais. 83

modalen Urtheilen (Anm. 160—164), gleichfalls mit Weglassung der Figur

und der Kunstworte 31 7). Und ausserdem ist zwischen diese Capitel noch

anderweitiger byzantinischer Stoff eingeschoben, indem an den aristotelischboethianischen

Begriff des terminus zunächst die Scheidung von Subject,

Prädicat und Copula mit Worten des Petrus Hispanus (Anm. 152) ange

knüpft wird und sogar die Erwähnung der Syncategoreumata auf Wilh.

Shyreswood (Anm. 34) und Petrus Hispanus (Anm. 150) hinweist318).

Auch folgt hierauf unmittelbar mit der Bemerkung, dass die „conditiones

terminorum" (— sonst war üblich „proprietates lerminorum" —) in den

drei Functionen des supponere, appellare, copulare als Unterarten des

significare liegen319), ein Auszug aus der Lehre von der suppositio,

von der appellatio, und, mit dieser theilweise verflochten, von der restrictio;

ja auch Einzelnes aus der distributio ist in dieses ganze Excerpt

hier und da beigezogen; hingegen die zu erwartende copulatio fehlt auch

hier, so gut wie bei Petrus Hispanus, s. oben Anm. 221. Finden wir

somit, dass ein ansehnliches Stück jener neuen Logik hier in das encyelopädische

Werk aufgenommen sei , so möchte es nun wohl scheinen,

dass , nachdem ich eine reichere Verbreitung der byzantinischen Logik

bereits für die Mitte des 13. Jahrhunderts nachgewiesen habe, gerade

ich am meisten geneigt sein müsste, eine solche Reception dem Sammel-

Heisse des Vincenz zuzuschreiben; und in der That steht chronologisch

auch gar Nichts im Wege. Aber dennoch finde ich dabei viele Bedenken.

Wenn es schon auffallen muss , dass das über suppositio , appellatio,

restrictio Gesagte auf eine Combination verschiedener Quellen und jeden

falls, was die Benützung des Petrus Hispanus betrifft, auf eine arrangirende

Auswahl hinweist 320) , so steigert sich dieses Verhältniss dahin,

dass wir stellenweise eine weit jüngere Formation der Lehre von suppo

sitio wiedererkennen321); ferner finden wir bei der aus P. Hispanus

entnommenen Aequipollenz eine Aenderung und Vermehrung der Memorial

verse, welche selbst in den interpolirten Texten des P. Hispanus nicht

317) C. 38 unter der Ueberschrift „communicantia propositionum" (üblich war

sonst „participantia") die Verhättnisse des Conträren u. s. f.; C. 39 Umkehrung

u. Aequipollenz; C. 40 die Modalität d. Urtheile, u. C. 41 die Contrarietät u. s. f.

der modalen Urtheite.

318) C. 35: Praedicativa propositio Huius enim principalos partes sunt

subiectum et praedicatum et coputa, secundariae vero sunt syncategoreumata, i. e.

dictiones consignificativae , »cetera namque categoreumata sunt, ut nomen

et verbum.

319) C. 36: Conditiones autem terminorvm sive partium principalium categoricae

propositionis sunt supponere, appellare, copulare, quorum genus est signi

ficare n. s. w.

320) Wer C. 36 n. 37 ( — es lohnt sich nicht der Mühe, dieselben hier ganz

abzuschreiben —) genau mit den Quellen vergteicht, wird finden, dass zunächst die

einleitenden Bemerkungen auf Wilhelm Shyreswood (Anm. 58) und im Wortlaute

□och näher auf Lambert v. Auxerie (Anm. 125 u. 127) zurückweisen, dass sodann

die Eintheilnng der suppositio dem Petrus Hispanus (Anm. 202 ff.) folgt, hieran

aber Regeln und Sophismen aus desselben Lehre von der distributio (Anm. 244,

dann 246 , hierauf 245) angeschlossen werden , dass hierauf aus gleicher Quelle

kurz die appellatio (Anm. 228) und dann die restrictio erörtert wird, wobei der

Inhalt obiger Anm. 234 wieder durch wörtliche Aufnahme eines Absatzes aus der

distributio (Anm. 242) unterhrochen wird.

321) C. 36: Dicitur pro regula in suppositionibus u. s. f., s. unten Anm. 597.

6*

84 XVII. Vincenz von Beauvais.

erscheint 322), ein Umstand, welcher weiter unten in der Syllogistik

wiederkehrt323); ausserdem begegnen wir hier jener Notiz, dass es sechs

Arten des hypothetischen Urtheiles gebe, welche erst einer allmäligen

Erweiterung der byzantinischen Logik angehört 324), und endlich ebenso

einer späteren Unterscheidung der Wortbedeutung der modi 325). Steht

aber hiedurch fest, dass der Text des Specutum jedenfalls durch spätere

Einschiebsel erweitert wurde, so finden wir keine sichere Gränze, warum

nicht auch Dasjenige, was in chronologischer Beziehung allerdings auch

dem Vincenz selbst zugänglich gewesen wäre, von einem Späteren einge

schoben sein könne. Ja in der Erwägung , dass die Autoren der Logik

damals erst allmälig sich daran gewöhnten , zugleich auf den aristoteli

schen und auch auf den byzantinischen Stoff zu blicken (s. z. B. unten

Anm. 357, 470 f., 541 ff.), und dass eine Gleichstellung oder vollends

eine innige Verschmelzung der beiderseitigen Tradition erst durch Scotus

angebahnt und durch Occam vollendet wurde , möchte ich zu dem posi

tiven Resultate gelangen, dass auch bei Vincenz die mosaikartige Combination

beider Logiken nur eine scheinbare sein kann, indem Alles, was

dem Petrus Hispanus oder dem Wilhelm Shyreswood und dem Lambert

v. Auxerre entnommen ist, als Zuthat eines späteren Syncretisten zu be

trachten sein dürfte 32e).

Höchst planlos ist auch die Anordnung Desjenigen, was hierauf nach

der Lehre vom Urtheile folgt. Es wird nemlieh vorerst plötzlich auf des

Boethius Buch de diff. top. übergegangen und dasselbe kurz excerpirt 327),

dann reiht sich aus Isidoras der Abschnitt über die Gegensätze an 328),

um sogleich hierauf aus derselben Quelle eine Notiz über die Syllogismen

folgen zu lassen, woran dann jene Memorialverse, welche wir bereits seit

Wilh. Shyreswood trafen (Barbara, Celarent u. s. f.), und ausserdem,

wie bemerkt (Anm. 323), auch noch zwei neue Verse geknüpft werden

konnten 329). Hierauf folgt noch ein ausgedehntes Excerpt, welches mit

dem Anfange der aristotelischen Topik beginnt, dann (nach der Uebersetzung

des Boethius) die ersten sieben Capitel des ersten Buches und

den Anfang des zweiten Buches der zweiten Analytik in abgekürzter

Form vorführt 33°) und in gleicher Weise sodann (obwohl die Topik

gerade vorher schon aus Boethius entnommen worden war) die ganze

322) C. 39 am Schlnsse. Ich führe aber diese Verse als nicht hieher gehörig

erst unten bei den späteren Interpolationen in ^bschn. XX an.

323) C. 50. S. ebond.

324) C. 34: Sciendum, quod sex sunt species hypotheticae : conditionalis, copulativa,

disiunetiva, temporatis, localis, causatis. S. unten Anm. 583.

325) C. 42. S. gleichfalls bei den Interpolationen.

326) Wie sich von seihst versteht, gilt mir dipss auch von jener Stelle, welche

in den hernach folgenden Capiteln vorkommt; s. sogleich Anm. 329.

327) C. 43 — 46 über quaestio', argumentum, argumentatio, maxima propositio

u. dgl. s. Abschn. XII, Anm. 82, 137, 165 f., 168; hierauf C. 47 die Topen des

Themistius, u. C. 48 die ciceronischen, s. ebd. Anm. 184.

328) C. 49. S. Abschn. XIII, Anm. 40.

329) C. 50. Auch die hypothetischen Schlüsse bot Isidoras dar, s. ebend.

Anm. 38.

330) C. 51 — 55. Dass dabei die Uebersetzung des Boethius zu Grund gelegt

sei, bezeugt z. B., dass An. post. 1,7 (s. die Stelle Abschn. IV, Anm. 140) aSimuara

mit „dignitates"' übersetzt ist.

XVII. Robert Capito. 85

Topik und Soph. El. behandelt331), wobei jedoch sonderbarer Weise

zwischen das 7. und 8. Buch der Topik noch ein Auszug aus Boet. de

divisione eingeschaltet . ist 332).

Während wir hierauf den Humbert von Romans (gest. 1254) hier

gänzlich mit Stillschweigen übergehen können 333), begegnet uns in

Robert Capito, auch Grosseteste oder (von seinem Bischofssitze)

Lincolniensis genannt (gest. 1253), ein Autor von etwas grösserer

Bedeutsamkeit. Sein Commentar zur zweiten Analytik 334) zeigt ihn uns

als einen logisch gut geschulten Kenner des Aristoteles , unter dessen

Werken er auch die Physik coinmentirte, sowie er überhaupt mit grosser

Vorliebe die mathematischen Disciplinen (besonders auch die euklidische

Optik) betrieben haben muss 335). Die arabischen Erklärer haben für die

Logik nur ganz im Allgemeinen einen Einfluss auf ihn; hingegen hat er

den Commentar des Themistius, auf welchen er öfters ausführlich eingeht,

fleissig benützt 336). Er selbst hält sich, mit Ausnahme einiger Digressionen,

strenge an den aristotelischen Text, welchen er unter steter Her

vorhebung des Zusammenhanges Satz für Satz erläutert, wobei sein

Hauptbestreben dahin geht, die „conctusiones" des Aristoteles, d. h. die

wissenschaftlichen Haupt - Sätze , hervorzuheben , ja sie zu numeriren und

insbesondere syllogistisch zu formuliren 33.7). Zu beachten ist, dass Robert,

was den Text betrifft, sich an die Uebersetzung des Boethius hält, wäh

rend er zugleich ausdrücklich einmal von mehreren verschiedenen Uebersetzungen

spricht 338) ; auch finden sich zuweilen einzelne Worte, in deren

Wahl er von Boethius abweicht 339); im Commentare selbst erscheinen

331) C. 56—61 enthalten so das I. Buch der Topik, C. 62 f. das II., C. 64

das III., C. 65 das IV., C. 66 f. das V., C. 68—74 das VI., C. 75—77 das VII.,

C. 83—89 das VIII.; endlich C. 90—98 enthalten die Hauptsache der Soph. Et.

332) C. 78—82. S. Abschn. XII, Anm. 96—102.

333) Die theologische Litteratur mag ihn immerhin als einen der bedeutendsten

Dominikaner bezeichnen; für uns hingegen ist er werthlos, indem er in seiner

Schrift De eruditione praedicatorum (gedruckt in Bibl. Max. fatr. Vol. XXV) nur den

Standpunkt der frühesten Kirchenväter (Abschn. XIII, Anm. 8—18) zeigt. Während

er bei „scientia praedicatoris" (I, 8, p. 433) nicht mit einem Worte logische Bil

dung erwähnt, kömmt er wohl gelegentlich der artes liberates (II, 1, 65, p. 488)

darauf zu sprechen, verlangt aber von der Logik nur defensio fidei, intelligentia

scripturae und honos eeetesiae, die Warnung hinzufügend, dass der Logik nicht nimia

morositas, ditectio, curiositas zugewendet werde.

334) Commentaria Roberti Linconiensis in libros posteriorum Aristotelis cum textu

seriatim inserto. Scriptum Gualterii Burloi super eosdem libros posteriorum. Veneiiis,

1497. fol. (Die Ausgabe ist nicht paginirt, die Capitel-Eintheilang des aristotelischen

Textes weicht von der sonst üblichen, welche auch in der boethianischen Ueber

setzung erscheint, ab.)

335) Er verweilt am liebsten bei Beispielen, welche der Geometrie angehören,

citirt mehrmals den Euklides, einmal auch (L. I, c. 17, d. h. c. 27) den Ptolemäus.

336) Den Themistius kennt er nicht etwa bloss mittelbar durch die Araber,

sondern er hatte sicher eine lateinische Uebersetzung desselben vor sich; vgl. oben

Anm. 16.

337) So hebt er aus dem 1. Buche 32 conctusiones hervor.

338) I, 10 (d. h. c. 11, p. 77 a 10; die Worte des Aristoteles s. Abschn. IV,

Anm. 166) : Littera autem aliarum transtationum et sententia Themistii neutri praedictarum

sententiarum videtur concordari.

339) So ist z. B. I, 14 (d. h. c. 15, p. 79 a 33, s. die Stelle Abschn. IV,

Anm. 668) aTOfiia^ nicht wie bei Boethius mit indivisibititer, sondern mit indivi

86 XVII. Robert Capito.

einige Ausdrücke, welche von den Arabern herstammen 340), nie hingegen

wendet er die Kunstworte der byzantinischen Logik an , obwohl es an

Gelegenheit hiezu nicht gefehlt hätte341).

Insoweit nun Robert's Thätigkeit bloss commentirend ist, können wir

nicht näher auf dieselbe im Einzelnen eingehen; wohl hingegen handelt

es sich für uns um seine principiellen Gesichtspunkte 342). Er folgt,

während er dem Aristoteles sich hingeben zu können glaubt, jenem ara

bischen Realismus, welcher sich auch mit augustinisch christlichen An

schauungen vereinbaren liess. Wir begegnen bei ihm nicht bloss jener

ethischen Wendung, welche schon Alfarabi (vor. Abschn., Anm. 13) der

Logik gab 343), sondern auch die Auffassung, dass der intellectuelle

Gebalt {forma) der Dinge theils der Physik, theils der Mathematik, theils

der Metaphysik anheimfalle, ist den Arabern entlehnt 344). Aber mit

dualiter übersetzt, ebenso in der bekannten antiplatonischen Stelle (c. 15, d. b.

c. 22, s. Abschn. III, Anm. 66) TfpfT^tfytar« nicht mit monstra, sondern mit prodigia;

auch c. 17 (d. h. c. 24) ist IdodxtXis, welches Boethius als isoscetes stehen

liess , durch aequitibiae gegeben. Dass ührigens die Uebersetzung des Boethius

nicht etwa bloss in den Druckausgaben eingefügt wurde, zeigt der Commentar Robert's

selbst, indem er eben den boethianischen Wortlaut interpretirt.

340) Z. B. ausser dem häufigen „quidditas" (s. vor. Abschn. Anm. 93) auch

der Ausdruck „facultates" (s. ebd. Anm. 278), welchen Robert (I, 11, d. h. c. 12,

zu p. 77 b 27) von den neben der Logik einhergehenden Disciplinen gebraucht.

Wenn nf imfittra mit dignitates übersetzt ist , so kann bei ihm diess sowohl von

Boethius als auch von den Arabern (s. ebd. Anm. 60) entnommen sein.

341) In der Erklärung all jener Stellen, welche den wissenschaftlichen Werth

der Schlassfiguren betreffen (Abschn. IV, Anm. 667—678), hätte der Kürze halber

die byzantinische Terminologie ihre Anwendung finden können.

342) Es genügt in dieser Beziehung nicht, wenn man, wie Hauriau (De la

phit. scoi. I, p. 461 ff.) gethan, aus einzelnen Stellen nur den extremen Realismus

Robert's nachweist; es, muss auch gezeigt werden, wie derselbe trotzdem dem Ari

stoteles, welchen er ja interpretirt, folgen will.

343) In dem seltenen Drucke Ruberti [sie] Linconiensis bonarum artium optimi

interpretis opuscula dignissima nunc primum in tucem edita et aeeuratissime emendata.

Veneiiis 1514. fol. finden sich 19 kleine Tractate, an deren Aechtheit ich eben

nicht zweifeln möchte. Während die Mehrzahl derselben der Physik angehört,

können für uns hjer in Betracht kommen: De artibus liberalibus , De veritate propositionis,

De unica forma omnium, De veritate. In dem ersten derselben nun sagt

Robert (f. 2 r A) : Opera nostrae potestatis aut mentis affectu et eiusdem adspectu

aut corporum motibus et eorundem affectibus omnia consistunt. Adspectus vero primo

adspicit, secundo odspecta sive incognita verifieat , et cum verificata fuerint apud

mentem , inhiat affectus ad amptexandum convenientia Adspectum grammatica

recte informat; recte informalam qualo sit, logica sine errore diiudicat; iudicatum

qualo sit, ut moderate (ausgefallen appetat vel) fugiat affectus, rhetorica persuadet.

Officium namque grammaticae est, recte intelligere et recte intellocta recte pronuntiando

apud alterum recte formare. Officium vero logicae est, quod formatum est

in intelloctu, secundum tripartitam rationem sui quale sit iudicare et discutere. Bhetorica

vero quod maxime intendit, est affectum movere. Hierauf geht er sogleich

auf corporum motus über und mündet von den vier übrigen artes merkwürdiger

Weise in Alchymie aus.

344) Summa in octo physicorum Arist. (gedruckt in einigen Venetianer Ausgaben

des Commentares des Thomas zur Physik; so z. B, in jener v. 1586, p. 276 ff.),

woselbst gleich zu Anfang : Est autem forma triptex. Una est, quae secundum esse

et considerationem est in materia, et est, de qua considerat phitosophus naturalis.

Secunda est, de qua considerat mathematicus, quae abstrahitur a motu et a materia

non secundum esse, sed secundum considerationem Tertia est itla, de qua

XVII. Robert Capito. 87

einer Anschauung, welche uns an einen David von Dinant oder Amalric

von Ben erinnern müsste, wenn sie sich nicht durch eine grosse dogma

tische Auctorität zu decken versuchte, fasst er das allgemein Ideelle so

äusserst realistisch, dass er Gott als die Form aller Dinge bezeichnet 345),

und es darf uns nicht wundern, wenn Augustin's tux interior derartig

zum realistischen Motive gemacht wird 346), dass die Erkenntniss der

Universalien auf einer Erleuchtung (irradiatio) beruhen soll 347). Die

ewigen platonischen Ideen sind ihm somit Principien des Seins und des

Erkennens als die bleibenden Formen im Gebiete des Zusammengesetzten,

in welchem die Kurzsichtigkeit (vgl. oben Anm. 287) des schwachen Intellectus

nur secundäre Folgen der Universalien als blosse Principien des

Erkennens (nicht auch des Seins) erfassen kann 34S). Indem aber diess

Letztere eben in der körperlichen Verdunklung unseres Geistes be

ruht, vermöge deren wir auf Induction und Abstraction angewiesen

considerat metaphysicus, quae abstrahitur a materia et a motu secundum esse et se

cundum considerationem, cuiusmodi sunt intelligentiae et aliae substantiae separatae.

S. bei Avicenna, vor. Abschn., Anm. 72 f.

345) Iq dem Tractate De unica forma omnium (vor. Anm. 343), welcher jetzt

in weit besserem Texte vorliegt in : Roberti Grosseteste Epistolae ed. by H. R. Luard.

London 1861. 8. (d. h. Rerum Britann. medii aevi scriptores, Vol. XXV.), woselbst

p. IC n. p. 1 : Respondeo, me sentire hoc verum esse, sc. quod deus est forma et

forma omnium ; et cum sit forma , necessario est forma prima , quia ante ipsum

nihit Si autem quaeras, quid me moveat, .... respondeo : „magna magni Augu

stini auctoritas" u. s. w.

346) Im Tractate De veritate (f. 9 r A) : Cum tucidioris essentiae est res, quam

sua simititudo vel exemplar, elarior et apertior oculo mentis sano est rei in se ipsa

cognitio, quam in sua simititudine vel exemplari. Ac per hoc cum divina essentia

sit tux lacidissima, omnis cognitio per simititudines est per se ipsam obscurior ; in

rationibus enim aeternis creaturarum in mente divina tucidissima , quae sunt creaturarum

exemplar lacidissimum , omnis creaturarum cognitio certior et purior et

manifestier est.

347) Comment. in Poster. Arist. I, 17 (d. h. zu c. 24, s. d. Stelle Abschn. IV,

Anm. 672 : Est lax spiritualis, quae superfunditur rebus intelligibitibus, et oculas

mentis se habet ad res intelligibites, sicut se habet sot corporalis ad res visibites.

Res igitur intelligibites magis receptibites ab acie mentis, quae simititer est irradiatio

spiritualis, perfectius penetrantur. Ebend. 19 (d. h. zu c. 33, s. Abschn. IV,

Anm. 48) : Est visus mentalis apprehensivus intelligibitium et est lamen , quod

superfusum visui et visibiti facit visionem in actu.

348) Ebend. I, 7 (d. h. zu c. 8, s. Abschn. IV, Anm. 660) : Universalia sunt

prineipia cognoscendi et apud inteltectum purum et separatum a phantasmatibus possibite

est contemplari lacem primam, quae est causa prima, et sunt prineipia cogno

scendi rationes rerum increatas existentes ab aeterno in causa prima. Cognitiones

enim rerum causandarum, quae fuermt in causa prima aeternaliter, sunt rationes

rerum causandarum et causae formates exemptares et ipsae sunt creatrices, et hae

sunt, quas voeavit Plato ideas et mundum archetypum, et hae sunt secundum ipsum

genera et species et prineipia tam essendi quam cognoscendi Hae igitur ideae

creatae sunt prineipia cognoscendi apud intelloctum ab eis irradialam, et apud tatem

intelloctum sunt genera et species, et manifestum est, quod haec universalia sint incorruptibitia

Ipsa forma non est genus vel species, sed secundum quod ipsa

forma est sicut totius compositi et secundum quod ipsa est prineipium cognoscendi

totum compositum, sie est genus vel species et prineipium essendi et praedicabite in

quid Inteltectus autem debitis, qui non potest ascendere ad cognitionem horum

verorum generum, cognoscit res in aeeidentibus solis consequentibus essentias veras

rerum, et apud ittum sunt aeeidentia consequentia genera et species et sunt prineipia

solam cognoscendi et non essendi.

88 XVII. Robert Capito.

sind 349), so kann man ja recht wohl für das irdische Jammerthal Aristoteliker

und zugleich für die himmlische Wonne Platoniker sein , und es

kömmt nur aufs Handumdrehen an, dass die Universalien ante rem und

sogleich auch in re oder post rem sind 35°). So spricht dann der

ekstatisch christliche Platoniker als Erklärer des Aristoteles von der

Macht der Sinneswahrnehmung 351) und von der logisch-nominalistischen

Bedeutung der Universalien352), sowie er hinwiederum dem aristotelischen

Begriffe der quidditas seine platonische Kehrseite verleiht 353). Etwa an

Klarheit in Principienfragen übertrifft er sonach den Wilhelm von Auvergne

(s. oben Anm. 284 ff.) wahrlich nicht; dass aber auch Andere hierin

nicht besser waren , wird uns der weitere Verlauf zeigen. Robert's

Verdienst für seine Zeit liegt, wie bemerkt, in seiner fleissigen Exegese

des Einzelnen, wobei er jedoch weniger, als man erwarten sollte, arabi

sches Material verwendet; denn ausser einer Bemerkung über den art-

349) Ebend. I, 14 (d. h. zu c. 18, s. Abschn. IV, Anm. 72): Deficiente inductione

aeeepta a singularibus deficiet apud inteltectum cognitio universalis eorundem

singularium Dico tamen, quod possibite est, quamtibet scientiam esse absque

sensus adminiculo; in mente enim divina sunt omnes scientiae ab aeterno nos

namque non novimus singularitatem huius „humanitatis" nisi per hoc, quod admiscemus

cam aeeidentibus, ipsa vero novit eius singutaritatem in puritate essentiae

Simititer pars suprema animae humanae, quae vocatur intelligentia , . si non

esset molo corporis obnubitata, ipsa per irradiationem aeeeptam a tumine superiori

haberet comptetam scientiam absque sensus adminiculo Verumtamen non novit

ratio, esse actu universalo, nisi postquam a multis singularibus hanc fecerit abstractionem,

et oeeurrit ei unum et idem in multis singularibus repertum.

350) Ebend. I, 18 (d. h. zu c. 31, s. Abschn. IV, Anm. 81): Si autem intelligamus

universalia per modum Aristotelis formas repertas in quidditatibus particularium,

a quibus sunt res particulares id quod sunt, tunc universalo esse ubique

nihit aliud est, quam universate esse in quolibet suorum particularium, «ist

forte dicamus, quod universate ubique est, quia intelloclus est locus universalium

et per modum spirituatem ibi est, ubi est ittud, quod intelligitur St autem

universalia sunt ideae in mente divina, tunc universalia ubique sunt per modum, quia

causa prima ubique est Quomodo autem causa prima ubique sit, altioris

est negotii et non est nostrae possibititatis explanare; verumtamen quod ita

sit, seimus.

351) Ebend. II, 6 (d. h. zu c. 19, Abschn. IV, Anm. 75) : Ex sensu igitur fit

memoria, ex memoria multiplicata experimentum, et ex experimento universalo, quod

est praeter particularia non quasi separatum a particularibus, sed est idem in iltis,

artis sciticet et scientiae prineipium.

352) Nicht bloss, dass er die aristotelische Ansicht bezüglich des „unum de

multis" (Abschn. IV, Anm. 137) mit völlig aristotelischen Worten umschreibt (l, 9),

sondern er glaubt sich sogar mit jener entschieden antiplatonischen Stelle (s. oben

Anm. 339) zurechtfinden zu können, indem er (I, 15) sagt: Formae separatae a

subiectis, quas posuit Plato genera et species et praedicabitia, sunt prodigia, quae

format error inteltectus, quia ticet sint ideae et rationes rerum increatae ab

aeterno in mente divina, ipsae ideae nihit pertinent ad ratiocinationem, in qua praedicatur

aliquid de aliquo. Ipsae itaque ideae in se prodigia non sunt, sed cum

intelloctus vult facere eas praedicabites de rebus, a quibus sunt divisae et separatae

in hac ordinatione, prodigia sunt; demonstrationes enim et ratiocinationes fiunt de

simpliciter praedicabitibus.

353) Summa physic. (s. oben Anm. 344) p. 278: Quidditas in rebus compositis

est materia et forma, et est aliud a forma, quae est altera pars compositi, quia in

talibus quidditas incladit totum, sc. materiam et formam; in rebus autem simplieibus,

straf in substantiis separatis, idem est forma et quidditas, quia in talibus non est

compositio materiae cum forma, sed esse cum essentia.

XVII. Robert Capito. Albertus Magnus. 89

machenden Unterschied 354) und ausser einer Erörterung über definitio

formaiis und definitio materialis ist gerade bei manchen wesentlichen

Punkten kein arabischer Einfluss bemerklich 355). Hingegen muss, wenn

auch als vereinzeltes Moment, doch erwähnt werden, dass er anderswo

gelegentlich eine Kenntniss der byzantinischen Logik zeigt, indem er einen

Punkt, welcher der dortigen Lehre von der ampliatio (s. ob. Anm. 226)

angehört, etwas ausführlicher bespricht 356); und insoferne er einmal auf

dieses Gebiet sich eingelassen hat, dürfte es auch nicht auffallend sein,

wenn wir in ihm den Verfasser einer Schrift über die Syneategoreumata

träfen 357).

Auch Albertus Magnus (geb. 1193, gest. 1280) war ein unklarer

Kopf und nicht befähigt, irgend eine grundsätzliche Auffassung hinaus

zudenken, soweit dieselbe reicht. Sein grosses Verdienst, welches ver

neinen zu wollen thöricht wäre, liegt in seiner unermesslichen Belesen

heit, durch welche er für seine Mitwelt und nächste Nachwelt der bedeu

tendste Stoff-Lieferant wurde ; aber Verstand oder etwa gar philosophische

Begabung besass er wohl nicht in höherem Grade , als die ganze grosse

Masse aller Mittelmässigen , ja, wie sich alsbald zeigen soll, sogar in ge

ringerem Grade 358). Er ist nur Compilator, und Alles, durchweg Alles,

was er schreibt, ist fremdes Gut; ja auch seine bisweilen ins Endlose

gehenden Distinctionen, welche man gerne an ihm rühmt, sind nicht sein

Erzeugniss; die Auswahl, welche er zwischen verschiedenen Ansichten

trifft , beruht nicht auf einheitlich festgehaltenen Grundsätzen , sondern

auf dem momentanen Drucke, welchen Auctoritäten auf ihn ausüben,

354) Comm. in Poster. Arist. I, 4 (s. Abschn. IV, Anm. 132): Est differentia

causa formaiis speciei et genus est causa speciei sicut forma materialis vel sicut

materia formaiis. S. vor. Abschn., Anm. 166.

355) Ebend. II, 3 (d. h. zu c. 11, s. Abschn. IV, Anm. 693 f.): Ubi demonstratur

diffinitum de sua diffinitione, non demonstratur nisi de sua difßnitione materiali,

et medium proximum, quo ostenditur diffinitum de sua diffinitione materiati,

est causa et diffinitio formaiis diffiniti, et si egeat ostendi itla diffinitio formaiis de

diffinitione materiali, demonstrabitur per medium, quod est diffinitio materialis respectu

diffinitionis formaiis, et idem medium est difßnitio formaiis respectu diffinitionis ma

terialis. S. vor. Abschn. Anm. 52. Hingegen finden wir bei ihm weder die principielle

Auffassung der Araber betrefft der materia syllogismorum (ebend. Anm. 51,

223, 275), noch die Ansichten über praedicatum primum (ebend. Anm. 54 ff., 224),

noch auch jene Unterscheidungen einer demonstratio quin und einer demonstratio

propter quid (ebend. Anm. 62, 226, 281, 342).

356) Im Tractate De veritate propositionis -(s. Anm. 343) f. 5 v B : Rem, quae

partim est vel fuit et partim futura est, non necesse est ante comptementum sui esse

totaliter vel fuisse Est igitur veritas sermonis vel opinionis de futuro praesens

assertio existentiae rei in futuro, existentia vero rei futurae nondum est, sed

poterit non esse, et ita veritas de fularo secundum quid sui iam est et habet necessitatem,

secundum quid sui nondum est et habet contingentiam Quaetibet

talium propositionum „Antichristus erit, Antichristus est futurus" est vera non necessaria,

sed contingens u. s. w. Vgl. unten Anm. 470 f.

357) Es dürfte wenigstens gegen die hierauf bezügliche Vermuthung, welche

ich unten Anm. 558 aussprechen muss, nichts Erhebliches einzuwenden sein.

358) Wenn in Bezug auf bekannte Anekdoten über die erste Jugend und das

Greisenalter des Albertus seine Feinde, die Franziskaner, von ihm sagten „Ex asino

phitosophus factus et ex phitosopho asinus'', so trafen sie hiemit, wenn auch in

derbstem Ausdrucke, doch etwas Richtiges.

90 XVII. Albertus Magnus.

daher man sich auch nicht wundern darf, wenn man ihn häufig auf

Widersprüchen ertappt 359).

Albert hat in seinem ausführlichen Commentare zum ganzen Organon,

sowie in den für uns hier einschlägigen Partien der Psychologie und der

Metaphysik im reichsten Maasse die Uebersetzungen arabischer Quellen benutzt

und hiedurch das Material jener Controversen dargeboten, welche alsbald

nicht bloss über die Universalien, sondern insbesondere auch über das principium

individuationis geführt wurden (dass durch letztere Frage der

Universalien-Streit eine Zeit lang fast in den Hintergrund gedrängt wurde,

wird der weitere Verlauf bald zeigen). Sowie aber von Selbstständigkeit

der Auffassung bei ihm überhaupt kaum eine Spur zu finden ist, so zeigt

schon die erste Frage, die wir an ihn richten müssen, dass er nicht ein

mal über die Geltung und Stellung der Logik eine feste Ansicht hatte.

Die Philosophie überhaupt theilt er mit Avicenna, welchem er selbst

wörtlich folgt, in theoretische und praktische 360), deren ersterer auch

er gleichfalls den wesentlichen Vorzug vor letzterer zugesteht361). Indem

359) Es wird wohl dereinst in Folge geschichtlicher Studien die in den Wer

ken über Geschichte der Philosophie noch übliche Ausdrucksweise verschwinden,

dass Albertus Magnus (oder auch Thomas von Aquin) diess oder jenes „sage",

oder es so oder so „auffasse", oder diese oder jene „Begründung" gebe ; denn er

selbst sagt Nichts, fasst Nichts auf, begründet Nichts, sondern immer sind es seine

Quelten, welche Solches thun, und die einzig richtige Ausdrucksweise ist „hier

schreibt er Diesen ab und dort excerpirt er Jenen". Dieses Unheil, welches Vielen

herb klingen mag, aber eben geschichtlich wahr ist, gilt auch von den Natur

wissenschaften, und wenn z. B. Mq/er's treffliche Geschichte der Botanik die grösste

Ueberschätzung des Albertus Magnus enthält, so läge das einzige Heilmittel hiegegen

in Erforschung der Quellen, denn schliesslich beruht alle Pftanzenkunde des

Albertus (und z. B. auch seine oft angeführten Bemerkungen über die Edelsteine)

auf griechisch-arabischer Litteratur. Die Geschichte der Logik kann hierin einen

über sie selbst hinausreicbenden Fingerzeig geben, während sie eine wahrlich nicht

mühelose Probe der richtigen Behandlang darzubieten glaubt. Die Geschichte der

Naturwissenschaften wird bei Bormans (Bullot, de l'Acad. Belgique, Vol. XIX, 1852)

wenigstens einen dankenswerthen Anfang anerkennen (F. A. Pouchet, Hist. des sciences

natureltes au moyen-äge ou Albert lo Grand et son epoque. Paris 1853. ist weit

davon entfernt, unsere Anforderung auch nur zu ahnen). — J. Sighart, Alb. M.,

sein Leben u. s. Wissenschaft (Regensburg 1857) ist wissenschaftlich ganz un

brauchbar.

360) De praedicab. I, 2 (Opp. ed. Jammy, Lugd. 1651. Vol. I) p. 2: Ea, quae

sunt, dicuntur esse aut ab opere nostro , tive a volantate sive etiam ab inteltectu

seientiam quaerente, aut a natura generaliter dicta, quae ab opere nostro causari

non potest (diese Zweitheilang des Avicenna s. vor. Abschn., Anm. 71). Et cum ea,

quae a natura sunt, nostrae sint causa scientiae et non nos sumus causa ipsorum,

de talibus apud nos non est nisi scientia contemplativa, quae lamine intelligentiae

perficitur. Eorum autem, quorum nos sumus causa per votuntatem, non potest

esse apud nos scientia speculativa, sed tantum practica. Eadem vero (der Text gibt

enim) sunt in quolibet scibiti prineipia et causae et etementa cognoscendi, quae sunt

prineipia essendi Simititer igitur alieuius phitosophiae erit intentio, comprehendere

veritatem eins, quod in nobis est secundum rationem, .quod rationis

duetu via est in omnem cognitionem omnium Erit igitur de intsntione phitoso

phiae etiam logica scientia, quae est rationalis. Die Stellang selbst, welche die

Logik im Gebiete der Wissenschaften einnehme, ist hier noch unbestimmt offen

gelassen.

361) De animaVl; IV, 4, (Vol. III) p. 175 A: Contemplativus inteitectus habens

in se finem perfectior et nobitior est practica. S. vor. Abschn. a. a. O. Aber die

gegentheilige Auffassung s. unten Anm. 369.

XVII. Albertus Magnus. 91

er aber nach dem gleichen Vorbilde die theoretische Philosophie (welche

in Mathematik, Physik und Metaphysik zerfällt) als „realis" bezeichnet 362),

so stellt er ebenso neben dieselbe, — abgesehen von der moralis —,

das Gebiet der „scientiae sermocinates", welche als blosse Wegweisung,

vom Bekannten auf Unbekanntes zu gelangen, gar keine wirklichen

Wissenschaften (non verae scientiae) und eigentlich auch kein Theil der

Philosophie , sondern , da in ihnen nur die „intentiones secundae" der

Dinge, nicht aber die Dinge selbst, betrachtet werden, nur „modi scientiarum"

oder „modi phitosophiae" seien 363), so dass dieser modus je

nach dem Inhalte der drei Haupt-Zweige, — nemlich der realis, moralis,

sermocinalis — , selbst wieder sich verschieden modificire 364). Und

wenn wir nun noch aus wiederholten Versicherungen, dass die Logik

als blosses methodisches Verfahren kein selbstständiger Theil der Philo

sophie sei 365), die Ansicht Albert's erfasst zu haben glauben, so staunen

wir wohl billig, wenn wir gerade in seinen die Logik selbst einleitenden

Bemerkungen das directe Gegentheil hievon lesen. Aber allerdings hätten

wir bei einem Schriftsteller, wie Albert war, uns das Erstaunen füglich

362) Phys. I; I, 1, (Vol. II) p. 1B: Tres sunt partes essentiates phitosophiae

realis, quae non causatur in nobis ab opere nostro, sicut causatur scientia moralis,

sed potius ipsa causatur ab opere naturae in nobis; quae partes sunt: naturalis, et

metaphysica, et mathematica Inter vero partes Mas prima quidem . est uni

versalis de ente lecundum quod ens, quod non concipitur cum motu et materia sensibiti

u. s. f. ganz Dach Avicenna, s. ebend. Audi. 72 f. (insbesondere den dortigen

Begriff „res"). Ebenso Metaph. Vi; I, 2. Uebrigens wirkt dieser Gebrauch des

Wortes „realis", zumal da er auch bei Duns Scotus erscheint (s. Abschn. XIX,

Anm. 87) und somit gleichmässig vod Thomisten und Scotisten acceptirt wurde,

sehr weit hinab bis in die spätere Bedeutung des Ausdruckes „Realisten".

363) Metaph. 1; I, 1, (Vol. III) p. 3 A: Istae igitur sunt tres scientiae speculativae

(d. h. Physik, Mathematik, Metaphysik), et non sunt ptures Scientiae

logicae non considerant ens et partem entis aliquam, sed intentiones secundas (auch

dieser Ausdruck stammt aus Avicenna's Metaphysik , s. ebend. Anm. 74 a. Schl.)

circa res per sermonem positas, per quas viae habentur veniendi de noto ad ignotum

(dass dieses die allgemeine arabische Ansicht war, s. ebend. Anm. 15 u. 75) secundum

syllogismum referentem et probantem; et ideo potius sunt modi phitosophiae

specutativae, quam aliqua pars essentialis phitosophiae theoricae. Morates autem

omnes non sunt contemplandi gratia, sed ut boni fiamus. Hiezu De anima I ;

I, 2, p. 2B: Sunt quaedam scientiae, quas non quaerimus propter se, sed ut nobis

adminicutentur ad alia, sicut scientiam topicorum probtematum et scientiam de instru

menta scientiarum , qui est syllogismus , et universaliter scientias sermocinalos; et

itlae non sunt verae scientiae, sed modi scientiarum omnium, sicut in principio librorum

logicae dixisse nos meminimus. Dass bei letzteren Worten der Compilator

selbst nicht mehr wusste, was er anderwärts zusammengestöppelt habe, zeigt so

gleich unten Anm. 366 f.

364) De praedicab. I, 7, p. 10 B: Partes logicae generaliter habent docere modum

accipiendi scientiam Hic tamen modus variatur secundum diversitatem

materiae, in qua quaeritur scientia. Nam in sermocinalibus aliter est in grammatica,

aliter etiam est in poetica, et aliter est in rhetoricis Aliter etiam

in laudabitibus et ethicis In realibus scientiis aliter est in probabitibus et aliter

in necessariis ..... et aliter in coniectantibus.

365) Phys. I; I, 1, p. 3A: Logicus procedit ex communibus, quae inveniuntur

in multis et non sunt essentialia illis (s. Avicenna, a. a. O. Anm. 74), et

ideo logica dicitur inquisitiva ad omnium methodorum principia vi am habens. Ebend.

II, 1, p. 12 B: Logica est alia a parte phitosophiae essentiali, quia logica potius

docet modum sciendi, quam scientiam, quae sit pars essentialis phitosophiae. Metaph.

III; III, 6, p. 107 B: Dialectica non est aliqua pars essentialis philosophiae.

92 XVII. Albertus Magnus.

ersparen können ; denn wenn nun dort immerhin noch im Anschlusse an

Araber die Logik als specielle Wissenschaft, vergleichbar jener Kunst,

welche in der Schmiede den Hammer verfertigt, bezeichnet wird 366),

und ihr sogar ausdrücklich die Stellung eines selbstständigen Theiles der

Philosophie zukommt367), so münden ja diese Bemerkungen glücklich in

den Hafen einer anderen Auctorität, ncmlich des Boethius, ein, welchem

die Logik zugleich als Theil und als Werkzeug der Philosophie galt (s.

Abschn. XII, Anm. 76), und an dessen Eintheilung in inventio und

iudicium wieder eine Stelle des Averroes angeknüpft werden konnte 368).

Ja bei solcher Schriftstellern durfte Albert auch jener obigen (Anin. 361)

Bevorzugung des theoretischen Gebietes wieder das Gegentheil gegenüber

stellen und (wie andere Araber, als Avicenna, gethan hatten) die Logik

den praktischen Zwecken unterordnen 369). Sogleich hierauf aber acceptirt

er die durchgängig arabische Ansicht, dass der Gegenstand der Logik

die argumentatio sei, deren Begriff jedoch nicht in allzu enger Fassung

mit syllogismus identificirt werden dürfe , und natürlich ist bei solcher

Aufgabe die Logik, welche den Augenblick vorher als Theil der Philo

sophie gelten sollte, wieder zum instrumentum herabgesunken 370). Eine

366) De praedicab. I, 1, p. 1 A: Quidam enim antiquorum logicam nullam esse

scientiam contenderunt dicentes, non posse esse scientiam id, quod est omnis scientiae

sive doctrinae modus (s. Abschn. XI, Aam. 120) p. 1 B: Sed non satis consideraverunt,

quod est quoddam commune, quod est in omni scientia; et hoc

est, quod per investigationem rationis ex cognito devenitur ad cognitionem incogniti.

(dann folgt ein Citat aus Avicenna, s. vor. Abschn., Anm. 80) p. 2 A:

Patet igitur, quod logica una est specialium scientiarum, sieut in fabriti, in qua

specialis est ars fabricandi malteum; investigatio enim sive ratio investigans

ignotum per notum specialo quoddam est. Hiezu vor. Abschn., Anm. 15.

367) Ebend. c. 2, p. 2 B: Hanc autem scientiam, quae modus est omnis phitosophiae,

quidam nullam partem esse phitosophiae contendunt dicentes, non nisi tres

esse partes phitosophiae, sc. physicam, mathematicam sive disciplinabitem, et metaphysicam

sive divinam (vgl. oben Anm. 362) Addunt etiam, quod nultius

rei modus cum re , cuius modus est , venit in generis sui divisionem Hanc

autem opinionem alii quidam impugnantes dicunt, phitosophiae generalis esse intentionem,

omnem omnium entium comprehendere veritatem (Nun folgt die oben,

Anm. 360, angeführte Stelle) (p. 3 A) Adhuc autem huius signum dicunt, quod

apud peripateticos phitosophia in tres partes prima divisione divisa est, sc. in phy

sicam .... ethicam rationatem (Es folgt nun die im vor. Abschn., Anm.

14, angeführte Stelle) Est igitur logica una partium phitosophiae generaliter

dictae Horum autem, quae dicta sunt, rationem posuit Avicenna dicens, res

omnes tripliciter esse aeeipiendas (s. ebend. Anm. 74).

368) Ebend. c. 3, p. 3B: Necessaria et utitis esl logica Est enim, ut dicit

Boethius (Abschn. XII, Anm. 76), ratio disserendi, quae in duas distribuitur

partes, sc. scientiam inveniendi et scientiam iudicandi (p. 4 A) Etiam

Aristotelos dicit, quod modus sciendi ante scientiam quamlibet discendus est (s. vor.

Abschn., Anm. 293).

369) Ebend. p. 4 B: Utitis est ad felicitatem haec scientia, sine qua non attingitur

felicitatis actus u. s. f. (s. ebend. Anm. 13 u. bes. Anm. 242).

370) Ebend. c. 4, p.4B: Quidam dixerunt, quod logica tota est de syllogismo

et partibus syllogismi, determinantes commune subiectum logicae secundum id, quod

est subiectum principalo. Non enim (p. 5 A) solam docetur, quid syllogismus

et qualiter et ex quibus sit, sed hic etiam docetur, quid argumentatio et quae partes

et species eius. Hierauf folgt betreffs der scientia sermocinatis die schon oben,

vor. Abschn., Anm. 84, angeführte Stelte, dann bezüglich der argumentatio die

Aeusserung ebend. Anm. 15, vgl. auch ebd. Anm. 78 f. Sodann p. 5B: Utuntur

XVII. Albertus Magnus. 93

Blumenlese arabischer Lehren über die Eintheilung der Logik (nach

incomptexum und comptexum), über vox significativa, über Universalität

und Particularität der Wortbedeutung (auch mit Einschluss der Denkbar

keit, dass es mehrere Sonnen geben könne), über die Verflechtung (coltectio)

mehrerer Wesens-Bestimmtheiten in Einem Wesen, und über die Begriffe

des univocum, multivocum u. s. f. (mit Einschluss des „analogon"),

bildet die weitere Fortsetzung dieser Einleitung in die Logik371). Da

aber bezüglich jener Haupt-Eintheilung der Logik, wornach sie in Defi

nition (— incomptexa —) und Argumentation (— comptexa —) zerfalle,

die Araber geglaubt hatten, dass der erstere Zweig in der Ueberlieferung

nicht vorliege (vor. Abschn., Anm. 16), so gibt nun Albert zunächst eine,

offenbar aus Algazeli entnommene, Ergänzung dieser Lücke372), hierauf

aber schliesst er sich betreffs der Unterabtheilung des zweiten Haupt-

Zweiges vollständig an Alfarabi an 373). -

Indem wir nun allerdings von einem derartigen Autor auch bezüg

lich des Einzelnen keine grossen Erwartungen hegen dürfen 374), müssen

wir uns zunächst zur Isagoge wenden. Albert beginnt mit einer De

finition des Universalen (quod aptum est, esse in pturibus), welche er

bei Alfarabi vorfand, aber wendet zugleich dieselbe in die mehr nominalistisch

klingende Auffassung (quod praedicatur de multis) des Avicenna

hinüber 375), und nachdem ihm Boethius eine Bemerkung über den Nutzen

tamen sermone omnes semocinalos scientiae, sc. grammatica, poetica, rhetorica, et

quae vocatur logica (vgl. ebend. Anm. 18 f.) Solas autem logicus sermone utitur,

prout est pars instrumenti, per quod so/um fides fit de incognito. Hiezu die

ebend. Anm. 399 angerührte Stelle.

371) Ebend. c. 5, p. 6A vorerst die ebend. Anm. 16 u. 21 angeführten Stellen,

dann (p. 6B): Comptexio autem et incomptexio (über diese arabische Unterschei

dung s. auch l'eriherm. I; I, 1, p. 237) non aeeidunt rei secundum quod res est,

nec etiam voci secundum quod est vox, sed aeeidunt voci secundum quod refertur ad

mteltectum simplicem vct compositum, vgl. ebend. Anm. 85. Dann (p. 7 A) mit wenig

veränderten Worten ans Avicenna ebend. Anm. 86, 88 (woran der Spruch des Boe

thius „universalo intetligitur, singulare sentitur", s. Abschn. XU, Anm. 91, geknüpft

wird), hierauf ebenso ebendorther Anm. 89, 93 und dann 31.

372) Ebend. c. 6, p. 8 A : St quis quaerit scire incomploxum, .... non potest

invenire notitiam eius nisi per diffinitionem Huius autem principia et regutae

sunt quinque et quinque corruptiones. Primum quidem, quod omnia posita in diffinitione

sint substantiatia Secundum est, quod ultima differentia sit cum

diffinito convertibitis Tertium, quod prius positum in diffinitione se habeat ad

sequens sicut potentia propinqua ad actum Quartum est, quod diffiniens primum

sit per se notum Quintum autem, quod diffinitio dicat totum esse diffiniti

(p. 8 B) Pceeata ipsius sunt quinque his opposita u. s. f. Vgl. vor. Abschn., Anm.

110 u. bes. 254.

373) S. die ganze bei Alfarabi, ebend. Anm. 17, angerührte Stelte.

374) Wenn Heim. Bitter (Gesch. d. Phil. VIII, S. 187) dem Albert das Ver

dienst zuschreibt, dass „im 13. Jahrb. die aristotelische Philosophie besser erkannt

wurde , als noch in unserm Jahrhundert" (— dass die Schleiermacherianer den

Aristoteles nicht verstehen , . ist freitich teider nur allzu wahr —) , so wird sich

zeigen, wie solch oberflächliches Gerede durch genauere Forschung zu Schanden

wird. Albert hat den Aristotelismus nicht nur nicht erkannt, sondern geradezu corrumpirt,

und er ist hierin der Lehrer seines Schülers Thomas gewesen.

375) De praedicab. II, 1, p. 11 A: Universalo autem est, quod, cum sit in uno,

aptum natum est esse in pturibus (s. vor. Abschn. Anm. 24), et per hoc quod

in multis per aptitudinem est, praedicabite est de illis. Et sie universalo est, quod

de sua aptiladine est in multis et de multis (s. ebend. Anm. 89).

94 XVII. Albertus Magnus.

der Isagoge an die Hand gegeben 376), lässt er vorläufig durchblicken,

dass er keinenfalls Nominalist, aber auch (wie uns Solches in ähnlicher

Weise bei Wilhelm von Auvergne begegnete , s. oben Anm. 283) kein

eigentlicher Platoniker sei 377). Suchen wir aber von ihm zu erfahren,

welche Geltung den Universalien beizulegen sei, so finden wir natürlich

durchweg den Hauptkern der arabischen Doctrin, d. h. die Nebeneinander

stellung der Universalien ante rem, in re und post rem (s. vor. Abschn.

Anm. 24 f. u. bes. Anm. 179 ff.); aber im Einzelnen verfährt Albert so

gedankenlos, dass er nicht bloss in den verschiedenen Stellen, an welchen

er auf diesen Punkt zu sprechen kommt, sondern sogar in Einem Alhemzuge

sich widerspricht. So lesen wir, dass die Universalien 1) an sich

als die einfachen Naturen existiren, welche den Dingen Begriff und Namen

verleihen, 2) in den Dingen selbst vervielfältigt und verkörpert vorliegen,

3) aber im Denken sich finden, und zwar a) in der obersten Intelligenz

Gottes und 6) im abstrahirenden „inteltectus , qui agit universalita

ten*" 31 s); unmittelbar hierauf aber heisst es: die Universalien sind

1) ante rem die substantiellen Principien, 2) in re verleihen sie als be

fähigt, in Vielem zu sein, aber ja nicht als vervielfältigt, den Dingen Begriff

und Namen, und 3) post rem sind sie als Erzeugnisse der Abstraction

blosse Accidentien in der denkenden Seele 379). Und während

letztere Dreitheilung , — noch dazu als eine „platonische" —, auch

anderwärts mit der Bemerkung erscheint , dass , die Differenz zwischen

376) Ebend. p. 12 A: Est autem necessarium et utite ad diffinitionum assignationem

etiam ad divisionum scientiam. S. Abschn. XII, Anm. 85.

377) Ebend. c. 2, p. 12 B: Sunt tamen dicentes, quod in solis inteltectibus

sunt itla quoad nos, quae utrum sint et quomodo esse habeant, solas seit intelloctus.

Et tate esse in inteltectu universalia habere, dixerunt Uli, qui vocabantur nominalos,

qui communitatem, ad quam particularia , de quibus dicuntur ipsa universalia, referuntur,

tantum in inteltectu esse dicebant (natürlich hat er hiebet der Tradition

zu Folge den Roscellinus im Auge) Sunt autem adhuc, qui dicunt, uni

versalia noimi si ideate habere esse, secundum quod universalia sunt, et non esse res

coniunctas materiae, sed imptere omnem materiam suam imaginibus particularium.

378) Ebend. c. 3, p. 15 B: Universalo triplicem habet considerationem, sc. se

cundum quod in se ipso est natura simptex et invariabitis, et secundum quod refertur

ad intelligentiam, et secundum quod est in isto vet itlo. Primo quidem modo simplox

est natura, quae dat esse et rationem et nomen (s. vor. Abschn. Anm. 182)

Per hoc autem quod eit in isto vel itlo, multa aeeidunt ei, .... quod est particulatum

et individuatum, muitiplicabite vel multiplicatum, incorporatum Per hoc

autem quod est in inteltectu, dupliciter consideratur, sc. aut secundum relationem ad

inteltectum intelligentiae primae cognoscentis et causantis ipsum, cuius radius quidam

est; aut secundum relationem ad inteltectum per abstractionem cognoscentem ipsum,

quod talis inteltectus, secundum quod abstrahit ipsum, agit in ipso universalitatem

(s. ebend. Anm. 181).

379) Ebend.: Ante rem sunt formae secundum se aeeeplae prineipia rerum

existentes (s. ebd. Anm. 95 u. 101). In re sive cum re ipsa sunt formae existentes

in ipsis dantes iis nomen et rationem per id, quod sunt aptae esse in multis et uni

versalos, non tamen secundum quod sunt in illis particularizatae et individuatae

et ad singularitatem ductae. Sunt etiam formue post rem, quae sunt formae per

abstractionem inteltectus ab individuantibus separatae, in quibus inteltectus agit universalitatem.

'Et primae quidem substantialia rerum prineipia sunt; secundae autem

rerum substantiae; tertiae autem aeeidentia et qualitates, quae notae rerum in anima

aeeeptae vocantur et dispositiones vel habitus (s. ebd. Anm. 22 u. 85).

XVII. Albertus Magnus. 95

Plato und Aristoteles in den Universalien „in re" beruhe 380), eröffnet

sich hinwiederum durch Beiziehung der Individuen eine Viergliederung,

indem die Universalien 1) ante rem als Causalitäten wirken, und 2) cum

re auftreten, wo sie a) als Formen das Denken und die Namengebung

bedingen, und b) in re bestehen, indem sie entweder a) als potenziell

vervielfältigbar die eigentlichen Universalien sind, oder ß) actuell zu singulären

Individuen werden 38 Die Verwirrung aber steigert sich noch,

indem ja wieder die Universalien 1) verschieden von der Materie sind,

und zwar a) als an sich seiend, und 6) als mittheilbar, was entweder

a) potenziell in den Dingen oder ß) actuell im Denken der Fall ist;

sodann aber 2) innerhalb der Materie, und zwar a) als Zweck und

V) als Quiddität, in welch letzterer das Gemeinsame durch Abstraction

actuell in das Denken tritt 382). Ferner kommt hiezu noch Folgendes:

Die Universalien sind 1) ante rem, und zwar d) der Zeit nach in Gottes

380) Phys. I; I, 6, p. 8 B: Est enim, ut Plato aiX, triptex universalo, sc. ante

rem aeeeptum, et in re ipsa aeeeptum, et post rem ab ipsa re abstractum. Ante rem

autem universalo est causa universatis omnia causata praehabens potentia rerum in

sc ipsa. Universate autem in re est natura communis" secundum se aeeepta in particutari.

Sed universate a re aeeeptum per abstractiunem est intentio formae et sim

ptex coneeptus mentis, qui de re per abstrahentem intetloctum habetur. De anima I;

I, 4, p. 5 B .- Plato posuit in omni re triplox esse universalo. Unum quidem ante

rem, quod erat causa rei formalis secundum esse praecedens, quia separatum ipsum

esse posuit. Secundum in re, quod erat forma adhaerens ei una in multis et de

multis, et hoc unum dixit Plato in essentia esse unum et in esse naturae et formae

in omnibus, Aristoteles autem in ratione dixit unum, et in essentia et esse ptura.

Tertium autem dixit esse post rem, quod est intentio (s. ebd. Antn. 74) universalis

in anima. S. auch Metaph. III; III, 10, p. 111 B.

381) Metaph. VII; V, 1, p. 286A: Triptex est universalo. Ante rem, et haec

est causa praehabens Aliud autem est, quod est natura quidem prius re ipsa,

sed tempore est cum ipsa, et haec est natura rei formatis; cum entm dico

„Aomo", duo importantur per nomen, sc. quo imponitur nomen, et cui. Et quo imponitur

ipsum nomen, est, quod primo format et movet intelloctum, et per hoc

devenitur ad hoc, cuius est Ma forma, et haec est substantia, cui nomen impo

nitur St consideratur secundum esse, quo est in particutari, hoc est duobus

modis. Hoc enim potest considerari secundum potentiam et aptiiudinem, qua secun

dum esse multiplicabite est in particularia, et sie est universalo; aut consideratur,

secundum quod est actu in Ulis, et sie est singulare suppositum sub communi na

tura demonstratum; et hoc modo est tertio modo dictum universate et sie praedicatur

de omni eo, de quo praedicatur. Aehnlich De nat. et orig. an. I, 2, (Vol. V)

p. 186 B.

382) De intelloctu et intellig. I, 2, (Vol. V) p. 247 B : Utrum universate sit in

solo inteltectu, an etiam in re extra Dicimus, essentiam uniuseuiusque rei

dupticiter esse considerandam. Uno modo, prout est natura diversa a natura materiae

sive eins in quo est.... Alio modo, prout est in materia sive in eo, in quo est individuata

Et primo quidem modo adhuc dupliciter consideratur. Uno quidem

modo, prout est essentia quaedam absolata in se ipsa; alio modo, ut ei convenit

communicabititas secundum aptiiudinem, et sie proprie vocatur universate ;

omnis enim essentia communicabitis multis universalo est, etiamsi actu nunquam dat

esse nisi uni, ut sol Per hanc igitur aptitudinem universalo est in re extra,

sed secundum actum existendi in multis non est nisi in intelloctu (also was in vor.

Anin. potenziell genannt war, heisst hier actuell, und umgekehrt) Prout autem

iam participatur ab eo, in quo est, adhuc duplicem habet considerationem. Unam

quidem, prout est finis generationis vel compositionis substantiae ..... Secundo autem

modo, prout ipsa est totum esse rei et sie vocatur quidditas ...... Hoc ergo ultimo

considerata forma praedicatur de re, cuius est forma, et sie separata per inteltectum

96 XVII. Albertus Magnus.

Intelligenz, und 6) dem Wesen nach als Formen, 2) in re als mittheilbar,

3) post rem durch Abstraction, und 4) ratione universalitatis, insoferne

die Gemeinsamkeit einigend (uniens) wirkt 383*).

Ist schon hieraus klar, dass der unverständige Compilator uns alles

Mögliche zugleich darbietet, was nur immer aus den Arabern aufzuraffen

war, so warten unser erst noch die ärgsten Widersprüche. Indem wir

nemlich in dem Bisherigen trotz aller Verwirrung immerhin im Ganzen

den Intellectualismus Avicenna's erblicken dürfen 38311), führt uns Albert

an dem Punkte, in welchem wir ihn am meisten als einen Copisten der

arabischen Aristoteliker beim Worte zu nehmen gedächten, direct in das

Fahrwasser arabisch-neuplatonischer Mystik. Indem er nemlich die Frage

erörtert, ob das Universale im sinnlich Einzelnen oder ausserhalb dessel

ben sei, benützt er zunächst die arabische Ansicht betreffs „in mullis"

und „de mullis", sowie insbesondere Avicenna's Unterscheidung zwischen

natürlicher Gattung und logischem Gattungsbegriff384), und bezeichnet

das Universale als die Wesensform, welche einerseits z. B. „humanitas"

und andrerseits z. B. „homo" ist 385). Und da nun dieses Form-Wesen

(natura formalis) durch seine Fähigkeit in Vielem zu sein, zur substan

tiellen Eigenschaft (qualitas substantialis , — Alles nach arabischem

Vorbilde —) des Einzelnen werde, sei eben das Universale durchaus

est universale in intelloctu, et ideo aptitudo suae communicabititatis reducitur ad

actum in intelloctu separante ipsum ab individuantibus.

383 a) Metaph. V; VJ, 5, p. 221 B: Ante rem autem dicitur universate dupliciter.

Cum enim omnia sint in inteltectu primae causae sicut in formali et primo

lamine, hoc igitur modo aeeeptum universalo habet quoddam esse specialo, quod

est esse causae intelloctualis Atio autem modo dicunt universate ante rem non

tempore, sed substantia et ratione, et haec est forma aut causa formalis aeeepta

constituens esse rei; hoc autem cum indifferens sit in omnibus, quae sunt

eiusdem speciei, sie indivisum habet unam ad omnia vel multa relationem

Universate autem quod dicunt esse in re, est eadem forma partieipata a multis actu

vel potentia, et haec quidem dicitur universalis, eo quod de se semper est communicabitis

et propagabitis in multa ex uno Universate autem quod est post rem,

est forma in esse abstractionis Esse autem universalis in ratione universalis

tatis (s. vor. Abschn. Anm. 183) est sie aeeipiendum : in universali quidem aliud est

id, quod est ipsum universalo, et aliud est universalitas sive universitas ipsius, sicut

in hoc universali „homo" aliud est ipsa natura, quae homo est, et aliud est communitas

ipsius sive communio (s. ebend. Anm. 93) , quia universalo nec est

uimm nec est multa. Universalitas autem ipsius, quae magis proprie dicitur univer

sitas, est ex respectu sui ad supposita, quae respicit itla sicut uniens Patet,

quod in ratione huius universitatis aliud habet esse, quam sit esse eius ante rem

vel in re vel post rem aeeeptum.

383 b) S. hierüber auch die so eben erschienene Schrift Haneberg's, Zur Er

kenntnisstehre von Ibn Sina und Albertus Magnus. (Abhdlgn. d. bay. Akad. d. Wiss.)

München. 1866.

384) De praedicab. II, 5, p. 19 A: tiestat nunc de äifficitlima quaestione disserere,

utrum universalia sint separata a sensibitibus, an in sensibitibus et singularibus

posita. Hierauf folgen die ebend. Anm. 24 u. 23 angeführten Stelten, sowie eine

Erklärung, welche dem Sinne nach mit dortiger Anm. 180 übereinstimmt.

385) Ebend. c. 8, p. 24 A : Universate est forma et est forma totius. Sed

forma totius dupliciter designatur in nomine. Designatur enim ut forma tantum,

sicut „humanitas" et ideo non praedicatur de eo, cuius est forma Designa

tur etiam ut forma totius totum esse dicens , cuius est forma, sicut „homo"

dicit esse formalo. S. ebd. Anm. 93. Uebrigens ist dieses die Quelle der alsbald

eintretenden Controverse über unitas formae oder plaralitas formarum.

XVII. Albertus Magnus. 97

nicht eine für sich getrennte Substanz 386), denn nur in der Mittheilbar

keit (communicabititas) liege die Beziehung des Universale auf das Ein

zelne, so dass (wie z. B. bei der Sonne) von der actuellen Vielheit des

Einzelnen abgesehen werden müsse 3S7). Für die Verwirklichung aber

des Einzelnen selbst sei die Materie als Princip zu betrachten (— principium

individuationis —, nach Avicenna), und die aristotelische Auf

fassung sei die richtige 388), während Plato einerseits durch die Los

trennung der Universalien von ihrer materiellen Individualisirung sich im

Irrthume befinde 389), und andrerseits doch wieder dieselben durch

mathematische Formen verkörpere , so dass er gerade in den Principienfragen

jedenfalls dem Aristoteles nachstehe 390). Ja die Auctorität des

aristotelischen Begriffes „avvokov" (s. Abschn. IV, Anm. 461 u. 471 ff.)

packt den Albert so heftig, dass er ausruft, es gebe abgesehen von dieser

innigen Verbindung des Stoffes und der Form gar kein Universale, als

nur das in der denkenden Seele erfasste 391), und er kann somit jene

386) Metaph. VII; V, 1, p. 286 B: Universate sie dictum (d. h. als multiplicabite,

s. ob. Anna. 381) est esse substantialo, quod semper est in alio, nec esse potest,

quando in atio non est; et hoc modo non est substantia, sed substantiate quoddam

esse (s. vor. Abschn., Anm. 95 n. 101), quod aeeidit substantiae per hoc, quod uni

versate secundo modo dictum (d. h. als singutare suppositum) est quatitas substantialis

et substantia existens C. 2 : Quod autem impossibite sit, quorumlibet

substantiam esse de numero universaliter dictorum, videtur multis rationibus

(p. 288 B) Ex omnibus igitur induetis manifestum est, universate secundum esse uni

versalis substantiam distinctam et per se existentem non esse.

387) Ebend. V; VI, 6, p. 222 A: Communicabititas igitur causa est, quod comparatur

(sc. universate) plaribus p. 222 B: Sufficit universali, quod ipsum

de se ambiat multa, sive itla sint sive non sint, dummodo sint, de potentia sui ambitus,

sicut patet in forma solis. S. ebend. Anm. 89.

388) Ebend. III; III, 10, p. HOB: Cum enim materia sota prineipium sit individuationis

(s. ebd. Anm. 22 n. bes. 184) et nihit sit singulare nisi materia vel per

materiam, si nihit est forma praeter materiam (nemlich nach der hier bekämpften

Ansicht der Atomiker), nihit erit in re nisi singulare c. 11, p. 112 B:

Secundum igitur inteltectum Aristotelis dieimus, omnes formas potentia esse in materia

et per motum educi de ipso (s. Abschn. IV, Anm. 468—505). Hierin sodann liegt

die Quelle der zweiten einflussreichen Controverse (vgl. Anm. 385) , nemlich der

jenigen, welche über die Individuation geführt wurde.

389) Ebend. VII; V, 5, p. 292 A: Si forma simplox sit singularis, ista nunquam

potest esse universatis ; et hoc modo dicunt de ideis, quod quaelibet est sin

gularis separata, non attendentes, quod omnis forma de se communicabitis est,

et quod etiam nomen individui a formis communicabitibus imponitur, sed prineipium

individuationis in ipso est materia. Ebend. XI; I, 7, p. 353 B: Notitia materiae est

itlad, quod in re sentitur et subiieitur quantitati et situi et sensibitibus, et dicitur

secundum hoc materia, cum qua est hoc aliquid ens, eo quod ipsa est primum prin

eipium individuatiouis. S. auch De sex princ. I, 5, p. 199.

390) De praedicab. II, 4, p. 17 B: Plato .... universalia dixit esse corporalia

quaedam in mathematicis rationibus et formis constituta; quod autem quidam dicunt

de universalibus immaterialium, ut angeli et animae, nihit penitus valot ad propositum

; talia enim dixit Plato ab aeterno consistere et radios quosdam lacis primae

esse (p. 18 B) Nullo modo universalo est corporate, quia est sicut natura cor

poris , cui per aptitudinem dicendi de multis aeeidit universate esse (p. 1 9 A)

Aristotetes in omnibus, quae dixit, Platoni praeponatur in positione nec est curandum de sophisticis quibusdam, qui ante nos quaedamprisnceriippsieorruunmt.;

391) Metaph. III; II, 7, p. 91 B: Quaestio autem haec est, utrum aliquid sit

forma et universate praeter materiam et synolon (sive simul totum), quod est particulare

p. 92 B: Non ponemus rationabititer formatem et separatam domum

Printl, Gesch. III. 7

98 XVII. Albertus Magnus.

arabischen Stellen abschreiben , in welchen alle logischen Momente der

Universalien als Accidentien derselben und die Universalien selbst als

blosse Erzeugnisse des abstrahlenden Denkens bezeichnet werden, obwohl

er dabei seine Begeisterung für das aristotelische avvokov insoferne wieder

vergisst, als er vorerst von dem Ansichsein der Universalien plaudert 392).

Wenn er aber ferner den subjectiven nominalistischen Standpunkt so stark

betont, dass aus der Manigfaltigkeit des Einzelnen die substantielle Aehnlichkeit

(similitudo) oder die Gemeinsamkeit (communitas) nur vom ab

strahlenden Denken als Universale erfasst werde, und somit das Denken

ausdrücklich als CausalitSt der Universalien, welche hiemit nur post rem

sind, zu betrachten sei 393), und wenn er dieses Universale post rem

entschieden polemisch gegen Plato kehrt 394), so sollte man doch wohl

glauben, Albert habe eine bestimmte Ansicht. Mit nichten. Er belehrt

uns ja selbst, dass ihm all solcher aristotelischer Nominalismus bei Leibe

nicht Ernst sei; denn in einer längeren Stelle, in welcher er von einer

dreifachen Geltung der Universalien spricht, um schliesslich mit der Dar

legung einer vierfachen Geltung derselben aufzuhören, hat er jenes so

entschieden bevorzugte Universale post rem ganz und gar beseitigt , und

aliquam, quae sit praeter domos materiales, nisi ponamus eam in anima tectonici

JVon propter scientiam vel utititatem oportet nos ponere, formam extra animam habere

esse praeter synolon.

392) Ebend. V; VI, 7, p. 223 A: Natura autem Ma, quae est universate sim

plox, natura est secundum se ipsam existens ex suis constans diffinientibus . .....

Sic enim non pendet esse smim ex inteltectu esse vel in supposito esse Aeeidit

(s. vor. Abschn., Anm. 85) enim ei, esse in hoc et in itlo, et per hoc efficitur pro

prium; aeeidit etiam eidem, referri ad multa, et per hoc efficitur universalo sive

commune; aeeidit etiam eidem, esse separatum, et per hoc efficitur intelligibite ;

aeeidit etiam ei, terminatum esse et indivisum, et per hoc efficitur unum; et aeeidit

eidem adhuc , dividi per materiae divisionem, et per hoc efficitur multum

(p. 223 B) Universalo, licet ab hoc, quod est in inteltectu, non sit universalo, nm

est tamen universate nisi ens in intelloctu; hoc enim modo est universalo, prout

aeeipitur unum de omnibus ; unum autem de omnibus non est in esse, quod habet in

rebus; igitur prout unum est separatum ab omnibus; huiusmodi autem fit per

inteliectum. S. ebend. Anm. 74.

393) VII; V, 3, p. 290 A: Oportet igitur, quod universate esse universalis sit

dispositio particularis et sit substantialis particularium simititudo; et ideo non est

substantia eorum Natura ipsa, quae forma est ut natura considerata, multipticabitis

est in multa et tunc multa est et divisa et singularia; quia tamen est essentialis

simititudo, intelloctus agit eam ex multis ad unum, quia unum est, quod

abstrahitur ab omnibus; et haec communitatis unitas procedit a singularitate sua in

materia, inquantum est causa simititudinis essentialis. Et hoc modo universalo in

inteltectu est et posterius et non causa rei particularis, sed causatur ab ipso per

inteliectum abstrahentem , et sie patet, quod est esse quoddam, sicut dispositio est

esse eins, quod disponitur per ipsam. Anal. post. I; I, 3, p. 518 B, woselbst nach

der im vor. Abschn., Anm. 22, angeführten Stelle folgt: Ex hoc quod universate

denudatur a materia et individuantibus , eo ipso est universate, unde eo ipso,

quod est in inteltectu, est universate. Ebend. II, 3, p. 529 A: Animal , quod est

universate, aut nihit est aut posterius est, et quod in „Sex prineipiis" dicitur (s.

Abschn. XIV, Anm. 487), quod omnis communitas a singularitate procedit.

394) De anima I; I, 4, p. 5 A: Cum inteltectus noster aeeipit intentiones essentialium

prineipiorum et abstrahit eas a materia et ab individuantibus aliis, tunc

agit in eis universalitatem. Sic universate posterius est, quando ut universate acci

pitur, et non sieut prius dixit Plato, quod praecederet secundum esse omnia sua

particularia.

XVII. Albertus Magnus. 99

indem er bemerkt, die Universalien seien 1) an sich existente Naturen,

2) mit der Fähigkeit behaftet, in dem Vielen zu sein, 3) in „spiritualer"

und „speculativer" Geltung im Lichte der göttlichen Intelligenz, und

4) quantitativ individualisirt in der Materie, so knüpft er an das zweite

dieser vier Glieder noch die Unterscheidung, dass man jene Fähigkeit (des

Einwohnens im Vielen) entweder in die Dinge selbst oder in das mensch

liche Denken verlegen könne, und sowie man im ersteren Falle Realist

und im Letzteren Nominalist sei, so könne er doch nicht die Bemerkung

unterdrücken, dass er seinerseits die realistische Ansicht aufrecht halte 395).

Allerdings hätte er sich so all jene Plagiate aus Avicenna (und uns die

Mühe , dieselben zu registriren) ersparen können ; aber da er ja Realist

sein will, so darf er auch den Geist des Augustinus heraufbeschwören,

indem er meint, das Universale an sich und in den Einzelndingen und

in der denkenden Seele sei doch all das Nemliche, d. h. es sei eben

das „Licht" der göttlichen Intelligenz 396). Und so bricht vielleicht seine

eigentliche Geistesrichtung, in Folge deren er freilich ein Talent zum

Missverstehen des Aristoteles besitzen musste, am meisten in seiner Schrift

„De causis et processu universitatis" durch , in welcher er mit Ver

gnügen in der Mystik jenes gleichnamigen Buches (De causis, s. oben

Anm. 23 ff.) wühlt und natürlich nur die in Gottes Intelligenz befind

lichen Universalieu kennt 397).

395) De praedicab. IX, 3, p. 93 A: Omnia quinque tripliciter considerari possunt.

St enim in se aeeipiantur, sunt naturae quaedam Si autem aeeipiuntur,

seeundum quod nalarae illi simplici additur aptitudo ad hoc, quod sint in plaribus

inferioribus, tunc itla iam efficiuntur universalia Utrum autem haec aptitudo

sit in re , quae sua simplicitate apta sit existere in pturibus, vel sit in solo

intelloctu , ita quod sotus intelloctus simititudinem naturae unius ad eandem

naturam in speeie in alio aeeipiät, quaestio fuit. Et primo quidem modo illi

dixerunt, qui reates vocabantur, secundo autem modo hi, qui dicebantur nominalos.

Et hoc ad praesens non disserendum ; tamen in praecedentibus hoc sustinuimus,

quod dixerunt realos Haec autem eadem natura aeeepta in lamine intelligentiae

operatur ad esse spirituate (p. 94 A) Per hoc autem, quod in

sensibitibus et in materia efficiuntur ad quantitatem, efficiuntur multa

(p. 94 B) Et sie itla natura in quadruptici esse aeeipitur, sc. in esse naturae simplicis,

in esse aptitudinis ad multa, in esse tuminis intelligentiae, in esse individui

designati per individuantia. Et ideo habet rationem nalarae per primum, et habet

rationem universalis per seeundum, et rationem intelloctus speculativi per tertium, et

rationem particularis et individui per quartum.

396) Ebend. II, 6, p. 21 B: Intelteclus in formis agit universalitatem

(p. 22 A) Universalo unum numero et essentia est in anima et in se ipso et in singulari,

nec differt nisi seeundum esse determinans ipsum ad hoc vel itlad

Simititudo de lace et colore bona est ld unum, quod in tribus ipsum facit

esse, est vis intelligentiae primae, quae causa universi esse est in omnibus. C. 7,

p. 23 B : Universate naturae producitur in esse ab agente intelligentia, quae operaiur

per suum intelloctualo tumen in omni natura. Dieses erbauliche neuplatonischaagustinische

Gleichniss findet sich auch insbesondere De Praedicam. II, 3, p. 107 A:

Seeundum veritatem sunt tres substantiae formalos. Sunt enim formae, quae sunt

tantum formantes, et itlae sunt primae formae procedentes a lamine agentis inteltectus

Et sunt formae substantialos, quae sunt cum eo ingredientes in esse rei et

constituentes, quae sunt sicut lamen causa coloris Et simititer substantiae for

malos, quae sunt sicut color est immutativus visus vel motivus seeundum actum lacidi.

397) Z. B. I, 2, 5, (Vol. V) p. 544 A: Primum prineipium habet scientiam omnium

generum et specierum et individuorum tam substantiae quam aeeidentium, quod

7*

100 XVII. Albertus Magnus.

Wollen wir aber aus diesem Wirrwar uns wenigstens die Termino

logie vor Augen stellen, in welcher sich diese Lehre von den Universalien

bewegt, so treffen wir auf Grundlage der arabischen Quellen 3 98) folgende

Begriffe: vor Allem aptitudo (Anm. 375, 379, 381 f., 390, 395) und

communitas oder communicabititas (Anm. 377, 380—383, 387, 389,

392 f.), auch multiplicabite (Anm. 378, 381 f., 393); sodann forma

oder natura formalis (Anm. 379—381, 383, 385, 389, 391, 393), selbst

quidditas und finis (Anm. 382) , richtiger qualitas substantialis (Anm.

379, 386) oder universalitas (Anm. 383); ferner betreffs der subjectiven

Seite intentio (Anm. 380, 394) oder dispositio (Anm. 379, 393), auch

referri (Anm. 377, 392), insbesondere aber abstractio (Anm. 378—380,

382 f., 393) , und hiemit zusammenhängend wieder simititudo (Anm.

393, 395), ja selbst indifferent (Anm. 383). Wenn aber viele dieser

Begriffe auch in der logischen Parteispaltung des 12. Jahrhunderls (s.

Abschn. XIV) eine Rolle spielten, so besteht dennoch hier keine geschicht

liche Continuität mit jenen damaligen Bewegungen (höchstens betreffs des

Gilbertus Porretanus, mit welchem Albert natürlich sympathisirt, ist durch

obiges Citat, Anm. 393, für jene vereinzelte Stelle ein Zusammenhang

nachweisbar), sondern all die bunte Manigfaltigkeit der Ausdrücke beruht

auf den Arabern, deren Darstellungen durch Albert's blindes Zusammen

raffen mit Einem Schlage bekannt wurden. Darum gestaltet sich auch,

wie wir sehen werden , nach Albert und Thomas die Parteispaltung in

ganz anderer Weise, als in jenen früheren Jahrhunderten.

Hatte ich im Bisherigen die unerquickliche Aufgabe , den Albert in

der logischen Principienfrage geradezu als einen kopflosen Menschen dar

zustellen, so muss ich nun sein Schreiber -Talent auch noch in Kürze

durch die einzelnen Gruppen und Theile des Inhaltes der Logik hindurch

begleiten 3").

Nachdem er die Zahl und Reihenfolge der fünf Universalien be

gründet hat400), macht er sich an die Einzeln-Erörterung derselben. Was

zunächst genus betrifft, so handelt es sich unter den verschiedenen Wort

bedeutungen desselben um die logische401), wobei auch an eine mögliche

Relativität des Gattungs-Begriffes 402), sowie überhaupt an die accidentelle

und die substantielle Aussage zu denken ist 403), indem ja das Haupt

gewicht auf der Quiddität liegt 404). Bei Erläuterung des Accidenratio

et species est constitutionis omnium, u. s. f. in diesem Tone durch das ganze

Buch hindurch.

398) Ich habe im II. Bd. S. 350 auch betreffs der Araber diesen Punkt ins

Auge gefasst.

399) Eine unnütze Raumverschwendung schiene es mir zu sein, wenn ich nun

für das folgende Detait des Organons all jene Stellen, in welchen Albert Arabisches

benützt und höchstens im weitschweifigen Wortlaute von diesen seinen Quellen ab

weicht, vollständig abschreiben wollte. Ich beschränke mich daher (unter Ver

weisung auf die betreffenden Anmerkungen des vorigen Abschnittes) auf blosse

Ziffer-Citate, durch welche mich ja, wer Lust hat, immerhin controlliren kann.

400) De praedicab. II, 9, p. 25 B. S. vor. Abschn. Anm. 107.

401) Ebend. III, 1 u. 2, p. 26 ff. S. ebend. Anm. 109.

402) Ebend. c. 3, p. 29 B. S. ebd. Anm. 112.

403) Ebend. p. 30 A. S. ebd. Anm. 94.

404) Ebend. p. 30 B. S. ebd. Anm. 116.

XVII. Albertus Magnus. 101

teilen 405) erscheint dann hier zum ersten Male der auf gröblichstem

Missverständuisse einer aristotelischen Stelle beruhende Begriff des „indi

viduum vagum" 406), bei dem Substantiellen hingegen kommt das Verhältniss

des quate und des quate quid zur Sprache 407).

Auf die Begründung, warum hierauf species sich anzureihen habe 408),

folgt nun gleichfalls die Erörterung der verschiedenen Bedeutungen dieses

Wortes 409), wobei die von Avicenna weiter oben geführte Controverse,

ob nicht Gattungs- und Art-Begriff sich wechselseitig im Kreise drehen,

nachgeholt wird410). Bei der Frage, welche der beiden üblichen Defini

tionen der Species die richtigere sei411), bringt Albert einmal eine

Verbesserung bei412), gelangt aber zuletzt zum gleichen Resultate wie

Avicenna413). Mit grösster Ausführlichkeit aber wirft er sich sodann

auf die Tabula logica des Pörphyrius 4 1 4) , wobei er nicht bloss auf die

Geltung des „ens"415) und auf die beispielsweise Beiziehung des Be

griffes „Engel" kommt416), sondern auch zur Verdeutlichung einmal die

Ausdrücke „coltectio" und „adunatio" gebraucht, in welchen er offenbar

durch Gilbertus Porretanus beeinflusst ist417).

Auch bezüglich der differentia bahnt die Frage über den Sprach

gebrauch418) den Weg zur Unterscheidung der alterirenden und der

artmachenden Differenz, deren qualitative Function (in quate quid) fest

zuhalten ist419), so dass sich hieran ebensosehr jene Erwägungen über

die Gradabstufung der Qualitäten knüpfen 42°), wie die Frage über das

Entblösstsein an die Unterscheidung der theilenden und der constituirenden

Differenz421). Das Verhältniss sodann der Differenz zum Gattungs- und

405) Ebend. c. 4, p. 31 A. S. ebd. Anm. 157.

406) Ebend. p. 31 B : Individuum ab Aristotelo de signatur in Praedicamentis

ut vagum, ut „aliquis homo , aliquis bos", et de hoc potest esse dubium,

utrum de uno solo an de pturibus praedicetur (s. die Stelle Abschn. IV, Anm. 387.

Albert spricht noch öfter von diesem monströsen Begriffe, z. B. ebend. IV, 1, p. 35 A.

IV, 7, p. 49 A. De praedicam. II, 2, p. 107 A).

407) Ebend. p. 32 A n. B. S. vor. Abschn., Anm. 106 f.

408) Ebend. IV, 1, p. 34 A. S. ebd. Anm. 118.

409) Ebend. p. 35 A. S. ebd. Anm. 119.

410) Ebend. p. 35 B. S. ebd. Anm. 113.

411) Ebend. p. 37 A n. c. 2, p. 37 B. S. ebd. Anm. 28 u. bes. 121 f. (auch

die geschichtliche Frage des Avicenna, ebd. Anm. 120, fehlt hier nicht).

412) p. 37 A: Haec quidem solatio est Avicennae (s. ebd. Anm. 121). Possei

tamen metius dici, quod cum individui partieipatione non participet immediate

msi species, de differentibus numero non praedicatur immediate nisi species a. s. w.

413) Ebend. 2, p. 38 A. S. ebd. Anm. 128.

414) Ebend. 3, p. 39 A. S. ebd. Anm. 132. Die Abstufung von genus generatissimum

zur species specialissima ist das Thema aller noch folgenden Capitel

dieses IV. Buches.

415) Ebend. p. 41 A. S. ebd. Anm. 32.

416) Ebend. 4, p. 42 A. S. ebd. Anm. 117.

417) Ebend. 6, p. 46 Bi Quod autem commune est et universate, semper est

coltectivum et adunativum Colligere et adunare sunt idem in substantia, differunt

tamen secundum rationem u. s. f. Vgl. Abschn. XIV, Anm. 473 f.

418) Ebend. V, 1. p. 50 A. S. vor. Abschn. Anm. 135.

419) Ebend. p. 51 f. S. ebd. Anm. 138—140.

420) Ebend. 2, p. 54 A u. B. S. ebd. Anm. 148 f.

421) Ebend. 3, p. 55 f. S. ebd. Anm. 145 f. u. 198.

102 XVII. Albertus Magnus.

Art-Begriff führt zur Erörterung darüber, dass die Gattung nur Potenz,

nicht aber Stoff sei 422), indem hiedurch die Aussagbarkeit der Differenz

als eines Universale bewahrt bleibe 423) , und zugleich an der engeren

Definition der Differenz festgehalten werden könne 424).

Ebenso verfährt Albert an der Hand der Araber auch beim pro

prium 425) und beim accidens, bei welchem er aber die Einwendungen

Avicenna's gegen Porphyrius nicht gelten lässt, sondern instinctmässig mit

den Schwächen des Letzteren sympathisirt 426). Hingegen was aus Avicenna

über die Berührungspunkte und Unterschiede der fünf Uni versahen

entnommen werden konnte, bietet Albert in unerträglicher Weitschweifig

keit dar 427), um zuletzt noch aus gleicher Quelle auf den substantiellen

Nexus aller Universalien hinzuweisen 42s).

Die Kategorien knüpft Albert (gleichfalls auf arabischer Grund

lage) dadurch an die Universalien an, dass es sich nur um jene „Gat

tungen" handle, welche unter die fünf Universalien subsumirt werden

können , wornach er das Wort „praedicamentum" förmlich als synonym

mit „praedicabile" behandelt 429). Die Auctorität aber einer Stelle des

Boethius veranlasst ihn, die Kategorien ziemlich nominalistisch zu be

trachten 43 °) , und ebendorther wiederholt er die scharf dualistische

Scheidung zwischen Substanz und Accidens 43t). Die Einzeln-Erörterung

aber bietet wenig Principielles dar; sie bewegt sich nur in einem höchst

422) Ebend. 4, p. 58 ff. S. ebd. Anm. 194, 140, 166, 301, 193.

423) Ebend. 5, p. 61 f. S. ebd. Anm. 141 f.

424) Ebend. 6, p. 63 f. S. ebd. Anm. 297 u. 144. Eine vereinzelte Pole

mik Albert's gegen Avicenna in diesen Discussionen habe ich bereits ebend. Anm.

150 angeführt. Uebrigens füllen Erörterungen über die engere Definition der

Differenz noch den ganzen Rest dieses V. Buches.

425) Ebend. VI, 1 u. 2, p. 70 ff. S. ebend. Anm. 152—155.

426) Ebend. VII, 1—3, p. 74 ff. S. ebd. Anm. 29 f. u. 156—159, woselbst

ich Avicenna's gerechte Bedenken erwähnte; Albert aber meint (p. 77 A): Arabes

phitosophi hanc Porphyrii aeeidentis descriptionem reprehenderunt Quod autem

subiungitur de divisione aeeidentis, ratio est, ut ostendatur assignatio vera de utroque

CIc c%clB7'tß U S W

427) Ebend. VIII, 1—13, p. 79—91. S. ebd. Anm. 162—170. Tadelnde Be

merkungen über Porphyrius werden aber von Albert auch hier ignorirt (z. B. jene

ebd. Anm. 171) oder ungeschickt widerlegt (z. B. jene ebd. Anm. 164 dorch die

Worte p. 80 A: Tam genus autem quam differentia praedicatur de plaribus speciebus,

dicit Avicenna. Quod quamvis non sit necessarium, tamen non est impossibite, quia

in pturibus hoc invenitur).

428) Ebend. IX, 1, p. 91 B. S. ebd. Anm. 172—174.

429) De praedicam. I, 1, p. 95 A: Sequitur igitur nunc determinare de his,

quae ad se invicem sunt ordinanda secundum genera, tpteies, differentias, pro

prio et aeeidentia Et ideo hic ordinabitia ad subiici et praedicari sunt ordinanda

et determinanda secundum omnem sui diversitatem, quae consistit in decem generibus

praedicabitium sive praedicamentorum. Vgl. ebd. Anm. 17 u. 91 u. ob. Anm. 114.

430) Ebend. : Ordo praedicabitium non potest determinari nisi secundum quod

sub voce habet praedicabüe designari, rebus enim inquisitive incognitis non possumus.

Propier quod dicit Boethius (s. Abschn. XII, Anm. 84), quod haec scientia, sc.

libri praedicamentorum, est de decem primis vocibus prima genera rerum significantibus

(die widersprechende Kehrseite hievon s. unten Anm. 444).

431) Ebend. : Partes autem huius subiecti sunt ordinabitia secundum diversum

modum praedicandi in substantia et aeeidente, et in aeeidentibus secundum omnia

novem genera aeeidentium; et sie multitudo infinita restringitur in decem genera, ut

dicit Boethius (s. ebend. Anm. 90).

XVII. Albertus Magnus.

weitschweifigen Commentare, in welchem wir durch den arabischen Stoff

hindurch noch die griechischen Commentatoren (namentlich den Simplicius)

durchblicken sehen. So begegnen wir als Gegenständen solcher Exegese

zunächst den Begriffen des Synonymen, Homonymen, Analogen u. dgl.432),

dann der sog. regula de quocunque, welche auch hier in Verbindung

kommt mit dem Dictum de omni433), ferner den Angaben über den

quidditativen Charakter der Substanz 434) , über den Unterschied der

substantia prima und secundai3b), über das substantiette436), über die

bloss subjective Bedeutung der Relation 437) u. s. f. Aber den tieferen

Fragen scheint Albert hier absichtlich aus dem Wege zu gehen, und so

benützt er auch jene Controverse nicht, welche Avicenna darüber geführt

hatte, ob Qualität und Quantität zu den Accidentien gehören 438). Hin

gegen fand er es für nöthig, zur Erklärung der sechs letzten Kategorien

das pfuscherische Machwerk des Gilbertus Porretanus nicht bloss voll

ständig aufzunehmen, sondern auch in peinlichster Ausführlichkeit zu

commentiren439), wodurch er sich das traurige Verdienst erwarb, dass

die „Sex prineipia" auf lange Zeit förmlich in das Organon reeipirt

blieben 44°). Ausserdem bürgerte sich durch Albert's Auctorität die

Nomenclatur „Antepraedicamenta" (Synonym u. s. f.) und „Postpraedicamenta"

(die vier Gegensätze, prius, simul, motus, habere), welche wir

allerdings auch schon bei Abälard trafen (Abschn. XIV, Anm. 272), nun

ganz allgemein ein441).

Bei Erklärung der Schrift De interpr etatione, welche hier zum

ersten Male in zwei Bücher getheilt erscheint442), hatte Albert einen

reichen Stoff vor sich, indem er mit den Commentaren der Araber auch

jenen ausführlicheren des Boethius verbinden konnte ; und indem er diess

432) Ebend. I, 3, p. 99 B. S. vor. Abschn. Anm. 191 n. 31.

433) Ebend. c. 6, p. 102 A. S. ebd. Anm. 192 u. Abschn. XI, Anm. 152.

434) Ebend. II, 1, p. 106 A. S. vor. Abschn., Anm. 33.

435) Ebend. c. 3, p. 107 f. S. Abschn. XI, Anm. 151.

436) Ebend; c. 10, p. 117 B. S. vor. Abschn., Anm. 196.

437) Ebend. IV, 1, p. 141 A. S. ebd. Anm. 35. Ebend. c. 7, p. 149 A, vgl.

ebd. Anm. 207.

438) S. vor. Abschn., Anm. 199.

439) Acht Tractate (p. 194—236) widmet Albert in stupider Hingabe jenem

Producte, dessen Armseligkeit ich oben, Abschn. XIV, Anm. 485 ff., za schil

dern hatte.

440) Wenn nemlich allerdings auch schon Lambert v. Auxerre bei Uebertragung

der byzantinischen Logik das Buch De sex prineipiis eingereiht hatte (s. oben

Anm. 116, vgl. auch Anm. 173 u. 308), so wurde diese Ergänzung doch nur durch

Albert zu einer so allgemein üblichen, dass noch die Drucke der lateinischen

Uebersetzungen des Organons bis ins 16. Jahrh. hinab sämmtlich dieser Sitte

huldigten.

441) De praedicam. I, 6, p. 102 A und VII, 1, p. 173 A. Bei der Frage, zu

welcher Kategorie die Bewegung gehöre, schliesst sich Albert (VII, 14, p. 190 A)

an Avicenna an (s. vor. Abschn., Anm. 208).

442) Periherm. II ; I, 1 , p. 268 A : Nunc sub alterius libri prineipio de consequentiis

enuntiationum u. s. w. Sicher beruht diese Trennung, gemäss welcher

(nach der jetzt üblichen Numerirung) mit dem 10. Capitel das zweite Buch begann,

ebensosehr auf arabischer Litteratur wie die Zertheilang des Buches Soph. Etench.;

s. ebend. Anm. 64. In den Drucken des Organons erscheint diese Abtheilung noch

bis in das 17. Jahrh.

104 XVII. Albertus Magnus.

wirklich tliat, haben wir auch hier nicht von individuellen Verdiensten

desselben zu berichten, sondern nur einige Punkte bezüglich ihrer Quellen

hervorzuheben. Er knüpft das Buch, von welchem er auch erwähnt,

dass es Andronikus für unächt gehalten habe 443), in boethianischer Auf

fassung derartig an die Kategorien, dass in letzteren die in Worten

bezeichnete Sache , in ersterem aber die redende Bezeichnung (sermo)

der Sache die Hauptsache sei 444), und in Bezug auf die nachfolgende

Syllogistik flxirt er den Sprachgebrauch der Worte „enuntiatio" und

„propositio" 445). Es folgen sodann unter Benützung der Araber die

üblichen Controversen über w# 446), nome» 447) und w&um 448), sowie

die Eintheilung der Satzarten 449), und hierauf in grösster Ausführlichkeit

die Erörterung über die sog. Infinitation 45°). Bei Besprechung der Ein

heit des Urtheiles nimmt Albert die arabische Unterscheidung auf, wornach

das copulative Urtheil nur als zusammengesetztes, hingegen das conditionale

und disjunctive als einheitlich verbundene (coniunctione unum) be

trachtet werden soll451), und ebenso folgt er arabischen Vorbildern

bezüglich der Qualität 452) und der Quantität 453) der Urtheile, sowie bei

ein paar einzelnen Schul-Controversen 454). Die Lehre aber von der Ent

gegensetzung und Aequipollenz entwickelt er vollständig nach Boethius 455),

so dass natürlich auch hier jene wahren inneren Schwierigkeiten des

aristotelischen Buches (s. Abschn. IV, Anm. 203 f. u.- 235) ungelöst

bleiben. Endlich bezüglich der modalen Urtheile wiederholt er den

443) Ebend. I; I, 1, p. 238 B. Die Quellenstelle des Boethius nebst jener

des Andronikus selbst s. Abschn. IX, Anm. 45.

444) Ebend. c. 2, p. 240 A: Est enim Uber praedicamentorum de decem vocibus

prima principia significantibus et secundum rerum proprietates, non vocum (seinen

eigenen Selbstwiderspruch, — s. oben Anm. 430 —, brauchte natürlich Albert

nicht zu bemerken). Hic autem in scientia de interpretatione est inchoatio a sermone

sive voce et terminatur in rem. S. Abschn. XII, Anm. 84 u. 110.

445) Ebend. c. 1, p. 238 A: Propositio est enuntiatio stans sub forma syltogismi.

S. Abschn. XI, Anm. 153, u. Abschn. XII, Anm. 111 f. u. 133.

. . 446) Ebend. II, 1 u. 2, p. 242 ff. S. vor. Abschn., Anm. 210.

447) Ebend. c. 4, p. 246 f. S. ebd. Anm. 211.

448| Ebend. III, 1, p. 254 ff. S. ebd. Anm. 38.

449) Ebend. II, 2, p. 243 A: Nec deprecaliva nec optativa nec coniunciiva nec

infinitiva cum vero vel f'also significant, sed quando est indicativa. Ebend. IV,

1, p. 258 A: Oratio perfecta dividitur; non enim omnis oratio enuntiatio est, sed

ilta sota, in qua indicative est significatum (der Herausgeber der Werke Albert's

bat ungeschickter Weise hierin eine Meinungsverschiedenheit zwischen Albert und

Thomas erblickt). S. bei Boethius Abschn. XII, Anm. 111.

450) Ebend. c. 5, p. 248 ff. S. vor. Abschn., Anm. 212.

451) Ebend. IV, 2, p. 258 B : Composita (sc. est enuntiatio) sive ptures, in qua

vel plura de uno vel unum de plaribus vel ptura de plaribus dicuntur, ut si

dicam „Socrates et Plato currunt" u. s. f. Coniunctione autem unae sunt, in

quibus consequentia , quam notat coniunetio, facit unitatem , et hoc non est nisi in

conditionali et disiunetiva. S. ebd. Anm. 215.

452) Ebend. V, 1, p. 260 f. S. ebd. Anm. 213.

453) Ebend. p. 261 A u. bes. II; 1, 3, p. 272 B. S. ebd. Anm. 214.

454) Ebend. II; 1, 5, p. 276 A u. 277 A. S. ebd. Anm. 40 f.

455) Ebend. I; V, 1, p. 260 ff. u. II; 1, 1 f., p. 269 ff. S. Abschn. XII, Anm.

113 —118. Nur bedient sich Albert der nicht-boethianischen Terminologie „aequipoltentiu".

XVII. Albertus Magnus. 105

Standpunkt, dass der Modus selbst Prädicat ist 456), ergänzt aber die

Verhältnisse der Entgegensetzung und Aequipollenz (wahrscheinlich aus

Alfarabi) vollständiger, als Boetius gethan hatte 457), wobei auch aus

Averroes die aristotelische Unterscheidung zwischen possibite und contingens

eingehalten wird 458).

In beiden Analytiken zeigt sich uns Albert als einen höchst red

seligen Exegeten des aristotelischen Textes, bleibt aber dabei ähnlich wie

Averroes der reinen Lehre des Aristoteles im Ganzen getreu. So nimmt

er betreffs des gegenseitigen Verhältnisses der zwei Analytiken in der

ersten wohl die arabische Unterscheidung zwischen Form und Stoff des

Schliessens auf 459) und denkt auch mit Avicenna an populäre nichtformulirte

Schlüsse 460), zieht aber bei Erklärung der Syllogistik selbst,

— insbesondere bezüglich der modalen Syllogismen461) —, die Araber

nur zur Verdeutlichung bei und eignet sich etwa höchstens die Ansicht

an, dass die Prämissen der Stoff und die Figur die Form des Schlusses

sei462), oder dass bei den drei Figuren die sechzehn möglichen Combinationen

der Urtheile zu erwägen seien 463), oder dass für Auffindung

des Mittelbegriffes die versinnlichende Darstellung des Averroes zweck

dienlich sei 464). Hingegen ist er nicht bloss bezüglich der theophrasti-

456) Ebend. II; II, 1, p. 279 A: St autem quaeritur, quid sit praedicatum in

enuntiatione modali, dicimus cum Boethio et Alfarabio, quod modus est praedicatum.

S. ebend. Anm. 119.

457) Ebend. c. 4, p. 283 A u. B : Est autem haec dispositio in figura, ut facilius

videatur, quod dictum est:

Prima linea: Secunda linea:

Possibite est esse. Possibite est non esse.

Non possibilo est esse. Non possibite est non esse.

Contingit esse. Contingit non esse.

Non contingit esse. Non contingit non esse.

Tertia linea: Quarta linea:

Non impossibilo est esse. Non impossibite est non esse.

Impossibite est esse. Impossibite est non esse.

Non necesse est esse. Non necesse est non esse.

Necesse est non esse. Necesse est esse.

In hac dispositione prima linea sequitur tertiam et secunda quartam per omnes

modos, et sie etiam correctus est error antiquorum et vera consequentia modalium

est disposita. Die unvollständigere Angabe des Boethius s. ebend. Anm. 122.

Uehrigens s. auch b. Algazeli, vor. Abschn., Anm. 262. Dass das Ganze nicht aus

der byzantinischen Logik entnommen ist, zeigt die Vergleichung mit obigen Anm.

45 u. 164; anders verfuhr Thomas, s. unten Anm. 541 ff.

458) Ebend. c. 6, p. 286 A. S. vor. Abschn., Anm. 315.

459) Anal. pr. I; I, 1, p. 289 f. S. ebd. Anm. 51, 265, 317.

460) Ebend. c. 2, p. 290 B. S. ebd. Anm. 80.

461) Nachdem ihn c. 11 ff. p. 299 ff. schon die Umkehrung der modalen Ur

theite sehr beschäftigt hatte, — s. ebd. Anm. 46 u. 218 —, verbreitet er sich III,

1—9 u. IV, 1-29, p. 325-383 in grösster Ausführlichkeit über die modalen

Schlüsse. S. ebd. Anm. 47.

462) Ebend. II, 2, p. 307 B. S. ebd. Anm. 216.

463) Ebend. c. 6, p. 312 B. S. ebd. Anm. 268.

464) Ebend. VI, 3, p. 401. S. ebd. Anm. 328. Auch hat sich von jener

Stelle des Averroes her durch Albert für die Erörterungen ,fie inventione medii"

die üblich gebliebene Terminologie „Consequentia, Antecedentia, Bepugnantia" ein

gebürgert.

106 XVII. Albertus Magnus.

sehen Modi der ersten Figur, welche bei ihm auch syllogismi conversi

heissen, zurückhaltend, indem er (Algazeli und Averroes hatten sie gänz

lich beseitigt) nur zwei derselben anerkennt465), sondern er bekämpft

auch mit Averroes ausdrücklich die Berechtigung einer vierten Figur 466).

Ja, was die Hauptsache ist, er überbietet sogar den Averroes darin, dass

er die hypothetischen Syllogismen völlig abweist 46 7) und somit im Gegen

satze gegen die übrigen Araber den Begriff der vitö&ioig ganz aristo

telisch behandelt468). — Als beachtenswerthe Einzelnheiten habe ich zu

erwälinen, erstens dass Albert in der Syllogistik die übliche Buchstaben-

Bezeichnung ebenso wie Boethius rechtfertigt und für dieselbe den Aus

druck „termini Iranscendentes" wählt 469), und zweitens ganz besonders

dass er gelegentlich einmal die byzantinische Lehre von der appellatio

verwerthet, und zwar merkwürdiger Weise in einer Form, welche nicht

bei Petrus Hispanus , sondern schon bei Wilhelm Shyreswood er

scheint470). Und es macht uns diese Stelle, sowie die obige des Robert

Capito (Anm. 357) so ziemlich den Eindruck, als wäre damals die

byzantinische Logik noch ganz unabhängig neben der aristotelisch - arabi

schen einhergegangen , denn später wenigstens gestaltet sich die Sache

ja ganz anders471).

Auch in der zweiten Analytik ist Albert's Verfahren überwiegend

nur exegetisch, doch lässt er sich dabei hier etwas mehr von den

465) Ebend. c. 2, p. 400 A: Ad syllogizandum indirecte ..... conversus erit

syllogismus conctudens minorem de maiori extremitate (vgl. Abschn. IX, Anm. 100).

Ebend. II, 13, p. 322 A: Est indireQte concladere in duobus modis, quorum unu« habet

maiorem universalom affirmativam et minorem universatem negativam, et alter habet

maiorem particularem affirmativam et minorem universatem negativam (d. h. es sind

diess unter den fünf theophrastischen Modi, s. Abschn. V, Anna. 46, die zwei letzten,

welche in der byzantinisch - lateinischen Logik, — s. oben Anm. 52 —, Fapesmo

und Frisesomorum, bei den Späteren aber Fesapo und Fresison heissen)

Quamvis autem Boethius ponat quinque modos indirecte conctudentium in prima figura

(Abschn. XII, Anm. 136), tamen Ate non ponuntur nisi duo qui dieti sunt, quia illi

formantur iuxta inutites coniugationes. S. vor. Abschn., Anm. 268 u. 321.

466) Ebend. c. 5, p. 311 B u. c. 13, p. 325 A. S. vor. Abschn., Anm. 322.

467) Ebend. III, 1, p. 326 A. S. ebd. Anm. 327.

468) Ebend. V, 1, p. 385 A. S. ebd. Anm. 324.

469) Ebend. I, 9, p. 298 A : Quia de syllogismo loquimur simplici, qui tantum

formaliter syllogismus est et in omni materia habet poni et nullius materiae est proprius,

ideo terminis utimur transcendentibus nihit et omnia significantibus . S. Abschn.

XII, Anm. 133.

470) Ebend. c. 10, p. 299 A: Ad haec autem solvenda et simitia (d. h. Bedenken

über die Umkehrung der Urtheile) duo praenotanda sunt, sc. regulae appellationum

et consequentiarum (über letzteren Begriff s. unten Anm. 610 ff.). Regulae autem

appellationum sunt, quod nomen „Aomo" supponens verbo praeteriti vel futuri temporis

potest appellare pro homine, qui est vel qui fuit, si verbum est praeteriti

temporis, vel pro homine, qui est vet qui futurus est, si est verbum futuri temporis.

S. bei Withelm Shyreswood oben Anm. 64 (bei Petrus Hispanus oben

Anm. 228 f.).

471) Indem nemlich keine Rede davon sein kann, dass bei Albert die byzan

tinische Lehre von den Proprietates terminorum als solche in die Logik aufgenommen,

geschweige denn etwa (wie bei Occam) systematisch mit derselben verflochten wäre,

werde ich durch solch vereinzelte Stellen in meiner obigen Annahme über Vincenz

v. Beauvais (Anm. 319—326) durchaus nicht irre gemacht. An eine Unächtheit

aber der Stelle des Albert oder jener des Capito zu denken, liegt keinerlei Ver

anlassung vor. Vgl. auch unten Anm. 544.

XVII. Albertus Magnus. Thomas v. Aquino. 107

Arabern beeinflussen. So finden wir ausser den einleitenden Bemer

kungen472) die arabischen Anschauungen über das xad' avxo 478), über

na&6lov und praedicatum primum*14), über die dignitates, d. h.

obersten Denkgesetze 47 5), ja auch über demonstratio potissima*'16). In

den Erörterungen über demonstratio quia und demonstratio propter

quid neigt er sich im Gegensatze gegen Alfarabi näher dem Avicenna zu,

als dem Averroes 477); hingegen in Unterscheidung einer definitio formalis

und definitio materialis, worauf er aucli anderwärts zu sprechen

kommt, folgt er wieder, wie schon Robert Capito (Anm. 355) gethan

hatte, dem Alfarabi 478).

Was endlich die Topik und Sophistik betrifft, welche beide er

gleichfalls in ausführlichster Weise commentirte, so weist er der ersteren

im Gegensatze gegen Alfarabi und Avicenna jene Stelle an , welche sie

traditionell im aristotelischen Organon einnahm479), und sucht auch ge

legentlich eine arabische Ansicht bezüglich des ganzen Gebietes der Dia

lektik zu berichtigen480).

Durch Albert nun lässt sich Thomas von Aquino (geb.1225 oder

1227, gest. 1274) leiten und bestimmen, und es wäre ein grosser Irr

thum, denselben für einen selbstständigen Denker zu halten481). Er ist

von zwei Auctoritäten zugleich gefesselt, von der christlich-dogmatischen

und von der (durch Albert's Belesenheit übermittelten) aristotelischen;

472) Die Stelle ist schon im vor. Abschn., Anm. 51 angeführt; vgl. ebend.

Anm. 276 f.

473) Anal. post. I; II, 8—11, p. 535—541. S. ebd. Anm. 56.

474) Ebend. c. 13, p. 543 u. IV, 11, p. 584. S. ebd. Anm. 57, 224, 283.

475) Ebend. I, 4, p. 520 u. III, 4, p. 559. S. ebd. Anm. 60 n. 225. Durch

die Uebersetzung der betreffenden Stelle des Aristoteles (Abschn. IV, Anm. 147)

blieb hiebei die Terminologie „subiectum, passio, dignitates" üblich.

476) Ebend. III, 6, p. 563. S. vor. Abschn. Anm. 62.

477) Ebend. II; I, 1, p. 610 ff. S. ebd. Anm. 62, 226, 342.

478) Ebend. I; II, 17, p. 551, u. II; II, 10, p. 630, n. Metaph. VII; I, 12,

p. 259. S. ebd. Anm. 52.

479) Top. I, Prooem. p. 659. S. ebd. Anm. 17 n. 230.

480) Metaph. IV; I, 7, p. 127 B: Dialoctici et sophistae in usu eandem

subindunt ftguram cum primo phitosopho Sed dijfert phitosophia a diatectica

quidem modo potestatis et virtutis medii, a sophistica vern differt secundum

vitae proaeresin. Ebend. III; III, 6, p. 107 B: Diatectica et prima phitosophia saepe

sunt circa eadem et de eisdem tractantes, sed diatectica inquisitiva est, nec

opinor vera esse, quae dicit Averroes, quod sc. dialecticus et primus phitosophus communicent

in probabitibus rationibus. S. ebd. Anm. 231 n. 380.

481) Es ist z. B. geradezu lächerlich, wenn K. Werner (in seinem dreibändigen

Werke „Der heitige Thomas von Aquino". Regensburg 1858 f.) der Logik und Er

kenntnisstheorie des Thomas 175 Seiten in einer Weise widmet, wie wenn die ganze

aristotelische Logik die „Lehre" des „heiligen" Thomas wäre. Für den Geschichts

forscher zeigt siih ja auch Thomas als eine höchst secundäre Natur. Uebrigens

verwerthet Werner bei seiner Darstellang, welche überhaupt manche argen Irrthümer

enthält, fortwährend Stellen ans den sachlich unächten Schriften des Thomas in

ungenirtester Gleichstellung mit den ächten. H. E. Plassmann, Die Schulo d. h.

Thomas e. Aqu. Erster Hörsaal: D. Phitos. d. h. Th. Erster Theit: Logik. Soest

1858. hat eigentlich mit Thomas durchaus Nichts zu schaffen, sondern entwickelt

jene abenteuerlichst zusammengestöppelte Logik , welche in den thomistischen Vor

lesungen und Priester-Seminarien des vorigen und jetzigen Jahrhunderts in Spanien,

Italien und gewissen Landstrichen Deutschlands üblich war oder ist,

108 XVII. Thomas von Aquino.

und wer sich in religiöser Beziehung volle Unbefangenheit bewahrt oder

errungen hat, wird in der ganzen sogenannten Philosophie des Thomas

Nichts weiter erblicken , als eine unverständige Verquickung zweier we

sentlich disparater Standpunkte; denn nur Sache eines unklaren Ver

standes kann es sein , wenn man (— wie ich schon wiederholt hervor

gehoben habe —) den aristotelischen Substanz -Begriff neben der christ

lichen Trinitätslehre festhalten zu können glaubt, oder wenn man die

aristotelische Ethik in christliche Moraltheologie verballhornt482).

Was wir über Thomas hier zu berichten haben, kann vor Allem nur

auf Ausscheidung der ächten und der unächten Schriften desselben be

ruhen; und indem in dieser Beziehung nur die sog. Opuscula in Frage

kommen können, bemerke ich, dass mir in Uebereinstimmung mit älteren

und neueren Untersuchungen 483) unter den zur Logik gehörigen (— denn

z. B. De unitate inteltectus contra Averroem gehört nur zur Psycho

logie —) kleineren Schriften nur folgende als ächt gelten : vor Allem die

Erstlingsschrift des Thomas De ente et essentia (Opusc. 30), sodann De

principio individuationis (Op. 29), De quatuor oppositis (Op. 37), De

natura verbi inteltectus (Op. 14), De propositionibus modalibus (Op. 40),

und De fallaciis (Op. 39). Die übrigen als unächt vorläufig bei Seite

lassend 484) muss ich, wie sich von selbst versteht, ausser den Commentaren

zu De interpr., zur zweiten Analytik und zur Metaphysik auch

die einzelnen entscheidenden Stellen aus den bekannten Hauptwerken

(Summa theologiae, Summa contra gentes, Quodlibetea, ad IV Sentent.

u. s. f.) beiziehen 485).

Indem Thomas betreffs der Eintheilung des Wissensgebietes Bemer

kungen aus Albert wiederholt486), schliesst er sich auch an diejenigen

482) An diesem Urtheile kann mich natürlich auch die geschichtlich lange

dauernde Wirkung des Thomismus durchaus nicht beirren , denn dass die naive

Verstandes-Unschuld an einem christlichen Aristotelismus Vergnügen fand, und dass

auch heutzutage noch Viele glauben , auf zwei Sätteln reiten zu können , ist wohl

unleugbare Tbatsache ; aber der Philosophie muss es unbenommen bleiben, diese

süsse Selbsttäuschung als das zu bezeichnen, was sie ist, — als eine Träumerel.

Eben darum bleibt es auch allen christlichen Theologen vollständig überlassen,

welcherlei Meinung sie ihrerseits über Thomas hegen. Uns berührt diess ebenso

wenig, als die Frage, ob nicht Thomas durch seine Verquickung mit Aristotelismns

etwa auch die theologische Auffassung alterirt habe.

483) Die Berichte der Zeitgenossen des Thomas und sonstige entscheidende

Punkte betreffs der Aechtheit einzelner Schriften finden sich schon bei Oudin,

Scriptt. eeetes. Vol. III, p. 254—280. Ausserdem s. Montet, Memoire sur S. Thomas

in den Uimoires de l'Acad. roy. de sciences mer. et polit. de l'inst. de France, tom. II,

Paris 1847, p. 525 ff. und insbesondere das vortreffliche Werk von Chart. Jourdain,

La phitos. de St. Thomas d'Aquin. Paris 1858. (Vol. I, p. 130 ff.)

484) Nemlich: De demonstratione (Op. 38), De natura aeeidentis (Op. 41), De

natura generis (Op. 42), De pturalitate formarum (Op. 45), De natura syllogismi

(Op. 47), Summa totius logicae (Op. 48), De sensu resp. singul. et intell. resp. unie.

(Op. 49), De inventione medii (Op. 50), De inteltectu et intelligibiti (Op. 53), De

universalibus (Op. 55 und 56). Dieselhen werden geeigneten Ortes weiter unten

besprochen werden. (S. Anm. 548 ff. u. Abschn. XIX, Anm. 265 ff.)

485) Ich citire nach der Römer Ausgabe v. 1570 (in 17 Bänden). Den Quellen-

Rückweis für die einzelnen „Aussprüche" (s. oben Anm. 359) des Thomas führe

ich, soweit thunlich, nur auf Albert zurück, woselbst ja dann der weitergehende

Rückweis auf Arabisches zu finden ist.

486) Ad Boeth. de trinit. (Vol. XVII, 2) f. 134. S. oben Anm. 360 ff.

XVII. Thomas von Aquino. 109

Stellen seines Meisters an, in welchen derselbe die Logik als blosses

Werkzeug und als Nicht-Theil der Philosophie bezeichnete 487). Indem

die Logik nur formale Principien betrachte 488), enthalte sie das „in

zweiter Linie Gedachte" (secundo inteltecta) und biete den modus procedendi

für die übrigen Wissenschaften dar489), daher sie auch als

Einleitung vorauszuschicken sei490). Auch die Eintheilung der Logik

(nach arabischer Weise mit Einschluss der Rhetorik und Poetik) ist nur

aus Albert, welcher hiezu auch den Standpunkt des Boethius beigezogen

hatte, entlehnt491).

Was die Universalien betrifft , konnte Thomas ja alles Beliebige

(wie wir sahen) aus Albert sich heraussuchen, und so sehen wir ihn

denn auch jenen nemlichen widerspruchsvollen Weg wandeln, auf

welchem sein Lehrer schliesslich beim theologischen Realismus anlangte.

487) Ebend. f. 128 r. A: Res autem, de quibus est logica, non quaeruntur ad

cognoscendum propter se ipsas, sed ut adminiculam quoddam ad alias scientias ; et

ideo logica non continetur sub phitosophia speculativa quasi principalis pars, sed

quasi quoddam reduetum ad eam, prout ministrat speculationi non tam est scientia, quam scientiae instrumentum. S. osbuean iAnnsmt.rum3e6n3tau,. u3n6d5e.

488) De pot. dei, qu. 6, art. 1 (Vol. VIII) f. 59 v. A : Logicus et mathematicus

considerant tantum res secundum principia formalia.

489) Ad Boeth. de Irin. f. 132 v. A: Oportet in addiscendo a togica incipere,

non quia sit facitior scientiis ceteris , habet enim maximam difficultatem, cum sit de

secundo intelloctis, sed quia atiae scientiae ab ipsa dependent, inquantum ipsa docet

modum procedendi in omnibus scientiis. S. besonders den Begriff „secunda intentio"

ob. Anm. 363, sowie noch weitere Stellen des Thomas unten Anm. 506.

490) Metaph. I, 1 (Vol. IV) f. 3 v. A: Plares artes sunt repertae quantum ad

utititatem, quarum quaedam sunt ad vitae necessitatem, sicut mechanicae, quaedam

vero ad introductionem in atiis scientiis, sicut scientiae logicaies u. s. f. S. oben

Anm. 368.

491) Anal. post. I, 1, (Vol. I) f. 16 v. A: Ars quaedam necessaria est, quae

sit directiva ipsius actus rationis, et haec est ars logica, i. e. rationalis scientia,

et ideo videtur esse ars artium Una actio inteltectus est intelligentia indivisibitium,

et haec operatio a quibusdam (d. h. Algazeli und Pseudo-Averroes,

s. vor. Abschn., Anm. 236 u. 346) dicitur informatio inteltectus sive imaginatio per

intelloctum ; et ad hanc operationem ordinatur Uber Praedicamentorum. Secunda

vero operatio intettectus est compositio vet dieisio ..... in libro Perihermenias. Tertius

vero actus rationis est, ut per id, quod est notum, deveniat in cognitionem

ignoti Est enim aliquis rationis processus necessitatem inducens; alius,

in quo ut in pturibus verum concladitur, nec tamen necessitatem habens; tertius vero,

in quo ratio a vero deficit Pars autem logicae, quae primo deservit processui,

iudicativa dicitur (über iudicium und inventio s. oben Anm. 368) Certitudo

autem iudicii est vel ex ipsa forma syllogismi tantum, et ad hoc ordinatur Uber

Priorum Anatyticorum, vel etiam ex materia, et ad hoc ordinatur Uber

Posteriorum Analyticorum Secundo autem rationis processui deservit alia pars

logicae, quae dicitur inventiva et ad hoc ordinatur Topica sive Diatectica,

Rhetorica, Poetica (s. oben Anm. 364 u. 370) Omnia autem haec

ad rationatem phitosophiam pertincnt Tertio autem processui rationis deservit

pars logicae, quae dicitur sophistica in libro Etenchorum. Periherm. I, 1, (Vol. I)

f. 1 r. A: Duptex est operatio intelloctus. Una quidem, quae dicitur indivisibitium

intelligentia ; alia est operatio inteltectus componentis et dividentis. Additur

autem et tertia operatio, sc. ratiocinandi , secundum quod ratio procedit a notis ad

inquisitionem ignotorum Cum autem logica dicatur rationalis scientia, necesse

est, quod eius consideratio versetur circa ea, quae pertinent ad fres praedictas operationes

inteltectus u. s. w., d. h. er begründet hiedurch die Reihenfolge des Organons:

Categ., De interpr., Anal. pr. S. oben Anm. 370—373.

110 XVII. Thomas von Aquino.

Die bereits traditionell gewordene Unterscheidung, d. h. ante rem, in

re, post rem 492), bekommt auch hier vorläufig die Färbung des sog.

aristotelischen Empirismus, indem von der Sinneswahrnehmung des Ein

zelnen aus der Denkart hinterdrein (posterius) durch Abstraction das

gleichmässige Verhalten ihabitudo) des einheitlich Gleichen erfasse und so

zur intentio universalitatis (s. ob. Ann». 363) gelange, während in den

Dingen selbst das Universale als das prius vorliege, welches im Entstehungsprocesse

sich verwirkliche 493). Und so spricht Thomas wieder

holt von einem colligere 494), idem ex pturibus accipere 495), von

communitas und selbst von indifferens 490) , und er betont ausdrücklich,

dass das commune als solches nur im Denkacte liege 4 9 7) , während die

Natur, welcher dieser Abstractionsprocess „widerfährt" (accidit) , nur in

492) Sentent. II, Dist. III, qu. 2, art. 2 (Vol. VI, 2) f. 15 r. A: Est triptex

universalo: quoddam , quod est in re seu natura ipsa, qua est in particularibus,

quamvis in eis non sit secundum rationem universalitatis in actu; est etiam quoddam

universalo, quod est a re aeeeptum per abstractionem, et hoc posterius est re; ....est

etiam quoddam universalo ante rem, quod est prius re ipsa, sieut forma domus in

mente aedificatoris. De pot. dei, qu. 5, art. 9, f. 55 v. A: Universalo tripliciter considerari

potest, et secundum quemlibet modum considerationis universalo est semper.

Uno modo secundum quod abstrahit a quolibet esse Alio modo .... secun

dum esse, quod habet in singularibus .... Tertio modo .... secundum esse, quod habet

in intelloctu. S. ob. Ann). 379 f.

493) S. theol. I, qu. 85, art. 3 (Vol. X) f. 285 v. A: Quia sensus est singularium,

intelloctus autem universalium, necesse est, quod cognitio singularium quoad

nos prior sit quam universalium cognitio f. 286 r. B : Universalo dupliciter

potest considerari: uno modo secundum quod natura universalis consideratur simul

cum intentione universalitatis ; et cum intentio universalitatis, ut sciticet unum et idem

habeat habitudinem ad multa, proveniat ex abstractione inteltectus, oportet quod se

cundum hunc modum universalo sit posterius (das Gegentheil hievon s. unten Anm.

511) Alio modo potest considerari quantum ad ipsam naturam, prout inrenitur

in particularibus ; et sie dicendum est, quod duptex est ordo naturae; unus secundum

viam generationis et temporis, alius est ordo perfectionis sive intentionis naturae,

sieut actus simpliciter est prius. Ebend. II, 1, qu. 29, art. 6 (Vol. XI, 1) f. 66 v. A:

De universali dupliciter contingit toqui: uno modo secundum quod subest intentioni

universalitatis; alio autem modo dicitur de natura, cui talis intentio attribuitur

Si aeeipiatur primo modo , universate fit per abstractionem a materia individuali.

Das Original bievon können wir uns aus obigen Stellen Albert's, Anm. 379,

383, 393, zusammenholen.

494) S. c. gent. I, 3, (Vol. IX) f. 3 r. A: Ea, quae in sensum non cadunt, non

possunt humano intelloctu capi, nisi quatenus ex sensibus earum cognitio colligitur.

Ob. Anm. 387 u. 393.

495) Anal. post. 1, 42, f. 51 r. A: Universate non cognoscitur sensu, sed ex

pturibus singularibus visis, in quibus multoties consideratis invenitur idem aeeidere,

aeeipimus universalom eognitionem. S. ebend.

496) De ente et ess. 3, (Vol. IV, 2) f. 11 r. A: Non oportet, ut diversarum

specierum, quarum est idem genus, sit una essentia, quia unitas generis ex ipsa

indeterminatione vet indifferentia (ob. Anm. 383) procedit Genus dicitur unum

per communitatem formae signatae; unde patet, quod per additionem differentiae remota

itla indeterminatione, quae erat causa unitatis generis, remanent species diversae

per essentiam.

497) S. c. gent. 1, 26, f. 31 v. B : Quod est commune multis (ob. Anm. 380 ff.),

non est aliquid praeter multa nisi sola ratione, sicut animat non est aliud praeter

Socratem et Platonem et alia animalia nisi intelloetu, qui apprehendit formam animalis

exspoliatam ab omnibus individuantibus et specific antibus. Ob. Anm. 379 n.

382 f. u. 391.

XVII. Thomas von Aquino. 111

den Einzeln-Individuen existire 49 8). Wenn daher folgerichtig die Einzeln-

Dinge erst durch diese ahstrahirende und sammelnde Denkthätigkeit wirk

lich Gegenstände des „Erkennens" werden oder sogar an sich dem

Erkennen unzugänglich sind 499), so i kann völlig im Sinne des Aristo

teles gesagt werden, dass die Sinneswahrnehmung der Boden und

der Ursprung des Erkennens sei, aber eben der Denkact vermöge

einer refiexio , durch welche er auch sich selbst ergreifen kann, sich

durch die sinnfälligen Dinge auf das ihnen zu Grunde liegende Allge

meine zurückbeuge und so das Hinderniss der Materialität überwin

dend zur Quiddität des Einzelnen vordringe 500). Indem Thomas auf

diese Weise einerseits die intentio universalitatis und andrerseits die

derselben unterworfene Objectivität unterscheidet, welch letztere wieder

einerseits in den Einzeln-Dingen materialisirt und andrerseits im Denken

universalisirt sei, kann er und muss er diese Auffassung zu einer

Polemik gegen Plato formuliren 501), welche er ausdrücklich an mehreren

498) S. Iheol. I, qu. 85, art. 2, f. 285 r. B: Cum dicitur universate abstractum,

duo intelliguntur, sc. ipsa natura rei et abstractio seu universalitas. Ipsa igitur

natura, cui aceidit (ob. Anm. 392) vel intelligi vel abstrahi vel intenfio universali

tat!I,, non est nisi in singularibus ; sed hoc ipsum, quod est intelligi vel abstrahi vel

intentio universalitatis, est in intelloctu. Anm. 391.

499) Ebend. qu. 86, art. 1, f. 290 r. A: Principium singularitatis in rebus materialibus

est materia individualis ; intelloctus autem noster intelligit abstrahendo

speciem inteltigibitem ab huiusmodi materia; quod autem a materia individuali abstrahitur,

est universalo. Unde inteltectus noster directe non est cognoscitivus nisi

universalium ; indirecte autem et quasi per quandam reflexionem potest cognoscere

singulare. Ebenso De verit. qu. 2, art. 6, f. 303 r. A. Weit schärfer aber und

völlig übertrieben erscheint diese Auffassung S. theol. I, qu. 14, art. 11, f. 63 v. B:

Inteltectus noster speciem intelligibitem abstrahit a principiis individuantibus ; unde

species inteltigibitis nostri intelloctus non potest esse simititudo principiorum individualium,

et propter hoc inteltectus noster singularia non cognoscit (es ist diess eben

der Gegensatz gegen Gottes Erkennen, s. unten Anm. 517 f.).

500) De princ. individ. (Vol. XVII, 1) f. 206 v. A: In cognitione humana fundamentum

et origo est sensus secundum phitosophum in libro Perihermenias (s.

Abschn. IV, Anm. 108) Impossibite est inteltectum ferri super itla aeeidentia

nisi per modum cuiusdam reflexionis. Reflexio autem est duplox Potest

igitur vel redire in se per actum et potentiam suam vel redire per obiectum in ipsam

originem obiecti, sc. per phantasmata in species sensibitium Cum enim in ipso

suo obiecto figitur acies, rationem universalis apprehendit, quod solam in istis inferioribus

ab intelloctu determinatur ut proprium obiectum, cum omnia singularia apud

nos materialia sint; materia enim impedit inteltectum , singulare vero non

(f. 207 r. A) Ideo quidditas rei materialis in ipsa sua particularitate est obiectum

rationis particularis , cuius est conferre de intentionibus particularibus. Ob. Anm.

391, 393 u. 382.

501) De anima II, 12 (Vol. III) f. 26 r. B: Universate potest aeeipi dupliciter.

Uno modo potest dici universate ipsa natura communis, prout subiacet intentioni uni

versalitatis (s. oben Anm. 489 und unten Anm. 506). Atio modo secundum se, sicut

et atbum potest aeeipi dupliciter Ista autem natura, cui advenit intentio

universalitalis, habet duplox esse, unum quid em materialo, secundum quod est

in materia naturali, aliud autem immateriate, secundum quod est in intelloctu. (Die

eklektisch benutzte Quelle dieser Dreigliederung s. oben Anm. 379 u. 383.) Secundum

igitur quod habet esse in materia naturali, non potest ei advenire intentio universali

tatis, quia per materiam individuatur. Advenit igitur ei universalitatis intentio,

secundum quod abstrahitur a materia individuali. Non est autem possibite, quod

abstrahatur a materia individuali realiter, sicut Platonici posuerunt; non enim est

112 XVII. Thomas von Aquino.

Stellen übt 502), um ganz entschieden sich zum Aristotelismus zu be

kennen 50 3). Ja Thomas spricht wie ein aristotelischer Nominalist, indem

er der platonischen Ideenlehre den begrifflichen Gehalt der Worte gegen

überstellt 504), in welchen der vollständige Ausdruck des Intelligiblen als

ein vom Menschen erzeugter liege 505).

Aber schnell wendet sich das Blatt (wie bei Albert), und Thomas

ist trotz all dieser peripatetischen Plagiate, deren Tragweite er natürlich

gar nicht versieht, Nichts weniger als ein Aristoteliker. Denn während

sein ganzer scheinbarer Aristotelismus sich in den arabischen Begriff der

intentio secunda concentrirt 506), so tritt bei ihm ja nun dieser secun-

Aomo naturalis, i. e. realis, nisi in his carnibus Relinquitur igitur, quod natura

humana non habet esse praeter principia individuantia nisi tantum in inteltectu.

Ebend. I, 1, f. 2r. A: De animali universali possumus loqui dupliciter; aut secundum

quod est universate, quod sciticet est unum in multis aut de multis, aut secundum

quod est animal; et hoc vel secundum quod est in rerum natura vel secundum quod

est in inteltectu.

502) De ente et ess. 4, f. 12 r. A: JVon potest dici, quod ratio generis, speciei,

differentiae conveniat esse, secundum quod est quaedam res existens extra singularia,

ut Plalonici ponebant; non enim potest dici, quod Socrates sit hoc, quod ab

eo separatum est. Ausserdem Anal. post. I, 1, f. 17 r. A u. 41, f. 49 v. A, u. ins

besondere De anima I, 5, f. 17 r. A, woselbst er die Worte Alberts (ob. Anm. 394)

niederholt ; vgl. auch Anm. 377.

503) S. theol. I, qn. 6, art. 4, f. 23 r. B : Haec opinio (sc. Platonis) irrationabitis

videtur quantum ad hoc, quod ponebat species rerum naturalium separatas per

se subsistentes, ut Aristotetes multipliciter improbat. Hiezu De substant. separ.- s. de

angelis, c. 2, (Vol. XVII, 1) f. 86 v. B: Non necesse est, ut ea, quae intelloctus

separatim intelligit, separatim esse habeant in rerum natura. Hude nee universalia

oportet separata poncre et subsistentia praeter singularia , neque etiam mathematica

praeter sensibitia, quia universalia sunt essentiae ipsorum particularium et mathe

matica sunt terminationes quaedam sensibitium corporum. Et ideo Aristotelos manifestiori

et certiori via processit ad investigandum substantias a materia separatas,

sc. per viam motus. S. ob. Anm. 388.

504) Periherm. I, 2, (Vol. I.) f. 1 v. B : Significat hoc nomen „homo'i naturam

humanam in abstractione a singularibus, unde non potest esse, quod significet hominem

immediate singularem, ut Platonici posuerunt, quod significet ipsam ideam hominis

separatam; sed quia hoc secundum suam abstractionem non subsistit realiter secundum

sententiam Aristotelis, sed est in solo inteltectu, ideo necesse fuit, Aristotetem dicere,

quod voces significant inteltectus coneeptiones immediate et eis mediantibus res. Letz

teres deutlicher ebend. 10, f. 7 v. B: nomina non significant res nisi mediante

intelloctu.

505) Allerdings stehen die eben angeführten Worte im Commentare zu jener

aristotelischen Schrift, welche, wie wir sahen, schon längst vor den Arabern den

Anhaltspunkt für nominalistische Auffassungen dargeboten hatte („universate est, quod

aptum natum est praedicari de plaribus", s. z.B. bei Scotus Erigena, Abalard U.A.),

und so kann auch ebend. 10, f. 8 r. B gesagt werden: Universate secundum quod

est in singularibus, cadit in apprehensionem hominum. Aber Thomas äussert sich

eben auch anderwärts in einer solch nominalistischen Betonung des Wortes, nemlich

: De natura verbi inteltectus (Vol. XVII, 1) f. 85 r. A : Sicut in prineipio actionis

inteltectus et species non sunt duo, sed unum est ipse inteltectus et species itlastrata,

ita unum in fine relinquitur, simititudo sciticet perfecta genita et expressa ab in

teltectu, et hoc totum expressum est verbum et est tolam rei dictae expressivum et

totum, in quo res exprimitur, et hoc intelloctum principate, quia res non intelligitur

nisi in eo ; est enim tanquam speculam, in quo res cernitur, sed non excedens id,

quod in eo cenütur.

506) Metaph. IV, 4, f. 43 v. A: Ens rationis dicitur proprie de iltis intentionibus,

quas ratio adinvenit in rebus consideratis , sicut intentio generis, speciei et

XVII. Thomas von Aquino. 113

dären Geltung als das Primäre etwas „ausserhalb der Seele" Seiendes

gegenüber 50 7), und zwar denkt er hiebei zunächst an den aristotelischen

Form-Begriff, welcher objectiv in den Dingen als Seins-Princip wirke 50f') ;

aber während er diess in dem antiplatonischen Sinne nimmt, dass nicht

etwa die allgemeinen Begriffe als Ideen eine getrennte Existenz haben,

versteht er es christlich-theologisch von den schöpferischen Formen in

Gott509). Denn sowie schon das Gleichniss vom Gesichts-Sinne zu einer

solchen Annahme einer species intelligibitis führt510), so werden nun die

Universalien, welche wir so eben (Anm. 493) als das posterius sahen,

hinwiederum im Hinblicke auf die formgebende Kunst Gottes als das prius

im begreifenden Erkennen bezeichnet511). Und da nun der inteltectus

aeternus der eigentliche Wohnsitz der Universalien ist512), und dieselben

simitium, quae quidem non inveniuntur in rerum natura, sed considerationem rationis

consequuntur, et huiusmodi ens rationis est proprie subiectum logicae. So auch

„tnZentio praedicabititatis" De ente et ess. 4, f. 17 r. B und ebend. 6, f. 30 r. B.

Anal. post. I, 21, f. 31 r. A. Hiezu obige Anm. 489 u. 501. Die Quelle bei Albert

s. Anm. 363. Wer die arabische Herkunft dieses Begriffes „intentio" nicht kennt,

mnss denselben missverstehen (so z. B. Aloys Schmid, Die thomistische u. scotistische

Gewissheitslebre. Ditlingen 1859. S. 19).

507) De pot. dei, qu. 7, art. 9, f. 74 v. A: Prima inteltecta sunt res extra

animam, in quae primo inteltectus intelligenda fertur. Secunda autem inteltecta

dicuntur intentiones consequentes modum intelligendi, sicut intentio generis et

speciei et secundarum substantiarum In nulto autem praedicamento ponitur

aliquid nisi res extra animam existens, nam ens rationis dividitur contra ens divisum

per decem praedicamenta. (S. die aristotelische Stelle Abschn. IV, Anm. 302.)

508) S. t/ieo/. I, qu. 85, art. 3, f. 286 v. A: Universate secundum quod aeeipitur

cum intentione universatitatis, est quidem quodammodo principium cognoscendi, prout

intentio universalitatis consequitur modum intetligendi, qui est per abstractionem.

Non autem est necesse, quod sit principium essendi, ut Ptato existimavit

St autem consideremus ipsam naturam generis et speciei, prout est in singularibus ,

sie quodammodo habet rationem prineipii formalis respectu singularium; nam singu

lare est propter materiam, ratio autem speciei sumitur ex forma. Sed natura generis

comparatur ad naturam speciei magis per modum materialis prineipii, quia natura

generis sumitur ab eo, quod est materialo in re, speciei vero ab eo, quod est formate.

S. ob. Anm. 391 u. vgl. unten Anm. 526.

509) Metaph. XI, 2, f. 139 r. A: MAi/ est in rerum natura praeter singularia

existens, sed tantum in consideratione intellectus abstrahentis communia a propriis

(B) Est aliqua substantia separata a sensibitibus, non quidem species rerum sensiirilium,

ut Platonici posuerunt, sed primi motoris.

510) De unit. intell. (Vol. XVII, 1) f. 104 r. A: Natura prout est in singutari

bus, est intettecta in potentiu, sed fit intellocta in actu per hoc, quod species a rebus

sensibitibus mediantibus sensibus usque ad phantasiam perveniunt et per virtutem

intelloctus agentis species intelligibites abstrahuntur, quae sunt in intettectu possibiti;

hae autem species non se habent ad intelloctum possibitem ut intettecta, sed sicut

species, quibus intetloctus inteltigit, sicut etiam species, quae sunt in visu, non sunt

ipsa visa, sed ea, quibus visus videt. S. ob. Anm. 396 u. 499.

511) De Veriiate, qu. 8, art. 9 (Vol. VIII) f. 334 v.A: Universale secundum quod

est in comprehensione nostra, qua comprehendimus res naturates, est o rebus naturalibus

aeeeptum. Sed universate in nostra comprehensione existens respectu artificialium

non est posterius, sed prius, quia per formas artis universalos apud nos

existentes artifieiata produeimus et simititer per rationes aeternas deus producit creaturas.

S. ob. Anm. 395.

512) S. theol. I, qu. 16, art. 7, f. 75 r. A: l/nirersa/e dicitur esse ubique et

semper, inquantum universalia abstrahuntur ab hic et nunc ; sed ex Itoc non sequitur,

ea esse aeterno, nisi in intelloctu, st quis est aeternus.

Prantl, Gesch. III. . 8

114 XVII. Thomas von Aquino.

im Geiste Gottes als Musterbilder und als Principien des Erkennens vor

liegen513), so handle es sich nur um eine Modification der platonischen

Ansicht, denn eigentlich habe Plato auf das Nemliche hingestrebt, was

Aristoteles ausgesprochen , und nur die Art und Weise der Immaterialität,

welche den Ideen zukommen soll, sei falsch514). Dass sonach Thomas

auch nicht Platoniker sei, durften wir allerdings nach dem Vorgange

seines Lehrers (Anm. 377) erwarten, aber indem wir die Einsicht ge

winnen, dass er den Aristotelismus und den Piatonismus durch die Mystik

des Buches De causis (vgl. Anm. 25), aus welchem er die Begriffe ens,

unum, verum, bonum zu einer theologischen Wendung benützt515), corrumpirt

habe, entdecken wir auch bei ihm in der Universalienfrage als

den innersten Kern das nicht -logische Motiv der mystischen Causalität

Gottes516), woran sich nur in Folge des üblichen Auctoritäts-Schwindels

ein unverdauter Aristotelismus als äusserliche Schale anschloss.

Aber eben jene höchste göttliche Instanz ist es, an welche sich bei

Thomas ein anderweitiges Moment knüpft, welches zwar überwiegend der

Ontologie angehört, jedoch hier nicht völlig übergangen werden darf,

insoferne es in den Universalien-Streit hinüberspielt und einige Zeit hin

durch sogar den Haupt-Gegenstand der Controversen bildete, so dass die

513) Ebend. qu. 15, art. 1, f. 69 v. A: Necesse est ponere in mente divina

ideas Per ideas intelliguntur formae uliarum rerum praeter ipsas res existentes.

Forma autem alicuius rei praeter ipsam existens ad duo esse potest; vet ut sit

exempiar eius, cuius dicitur forma, vet ut sit principium cogmtionis ipsius, secundum

quod formae cognoscibitium dicuntur esse in cognoscente (B) Wecesse est, quod

in mente divina sit forma, ad simititudinem cuius mundus est factus, et in hoc consistit

ratio ideae. Ebend. qu. 44, art. 3, f. 156 v. A. Ebenso De verit. qu. 3 art. 1,

f. 310 v. A. S. ob. Anm. 397.

514) Sentent. I, Dist. XXXVI, qu. 2, art. 1, f. 112 T.B: Plato et alii antiqui

phitosophi quasi ab ipsa veritate coacti tendebant in ittud, quod postmodum Aristo

telos expressit, et ideo Plato ponens ideas ad hoc tendebat, secundum quod et

Aristotetes posuit, sc. eas esse in intelteciu divino; unde hoc improbare phitosophus

non intendit, sed secundum modum, quo Plato posuit , formas naturalos per se exi

stentes sine materia esse. S. c. gent. III, 24, f. 259 r. B : Dicit Boethius in libro

de Trinitate (s. bei Gilbert Porretanus, Abschn. XIV, Anm. 463 ff.), quod formae,

quae sunt in materia, venerunt a formis, quae sunt sine materia. Et quantum ad

hoc verificatur dictum Piatonis, quod formae separatae sint principia formurum, quae

sunt in materia, licet posuerit eas per se subsistentes et causantes immediate formas

sensibitium. Nos vero ponimus eas in intelteciu existentes et causantes formas in

feriores per motum coeli.

515) Qu. de verit. I, 1 (Vol. VIII, 1) f. 289 r. B: Quaecunque se habent ut

prius et posterius, oportet esse diversa, sed verum et ens sunt huiusmodi, quia ut

dicitur in libro de Causis, prima rerum creatarum est esse, et omnia alia

dicuntur per informationem de ente et sie sunt ente posteriora Ea, quae dicuntur

communiter de causa et causatis, magis sunt unum in causa, quam in causatis, et

praeeipue in deo, quam in creaturis ; sed in deo ista quatuor „ens, unum, verum,

bonumu sie appropriantur, quod ens ad essentiam pertineat, unum ad personam patris,

verum ad personam filii, bonum ad personam spiritus saneti; personae autem divinae

non solam ratione, sed re distinguuntur, unde ad invicem non praedicantur ; ergo

multo fortius in creaturis debent amptius, quam ratione, differre. Vgl. Abschn. XIX,

Anm. 273.

516) S. c. gent. III, 25, f. 262 r.A: lntetloctus autem humanus cognoscit ens

universalo, desiderat igitur naturaliter cognoseerc causam eius, quae solam deus est.

De ente et ess. 5, f. 17 v. B: Intelligentia (d. h. causae primae) est habens formam

et esse, et aedpitur ibi forma pro ipsa quidditate vel essentia simptici.

XVII. Thomas von Aquino. 115

übrigen rein logischen Fragen in den Hintergrund traten. Was nemlich

das principium individualionis betrifft, welches wir auf arabischer Grund

lage schon bei Albert trafen (Anm. 388), so erstreckt sich ja nach Thomas

die Causalilät Gottes natürlich auch auf die Materie und hiemit für das

Erkennen auch auf die als Individuen auftretenden Objecte517); denn

zwischen Gottes Erkennen und dem menschlichen Erkennen sei eben der

Unterschied , dass letzteres den Befund der Materie und hiemit der Individualisirung

bereits vorfindet, aus welcher es nur die allgemeinen

Formen nachschaffend erzeugt, während ersteres die Form und den Stoff

schafft518). Die Individuation selbst aber verlegt Thomas ebenso wie

Albert (ob. Anm. 388) nach arabischem Vorbilde in den Begriff der

discreten Grösse, d. h. was er als materia signata bezeichnet, ist die

durch Raum-Dimensionen bestimmt abgegränzte Materie, welche den Art

begriff in der nemlichen Weise zu Individuen umgestaltet, in welcher der

artmachende Unterschied den Gattungs-Begriff zu Arten macht519). D. h.

die individuelle Substanz (die aristotelische substantia prima) werde

allerdings als solche durch jenes quantitative Moment der Raum-Dimension

nicht „verursacht", wohl aber von demselben stets „begleitet", so dass

das in die Sinne fallende Individuum durch seine örtliche und zeitliche

Determination (hie et nunc) jene Mittheilbarkeit, welche den allgemeineren

Substanzen eigen ist (Anm. 496 ff.), einbüsst und als incommunicabite

bezeichnet werden muss 520).

517) Senfent. II, Dist. III, qu. 2, art. 3, f. 15 v. B: Dens est causa rei non

solam quantum ad formam, sed etiam quantum ad materiam, quae est principium

individuationis; unde idea in mente divina est simititudo rei quantum ad utrumque,

sc. materiam et formam; et ideo per eam cognoscuntur res non tantum in universati,

sed etiam in particulari. Lieber das principium individuationis überhaupt s. auch

Montet a. a. 0. (ob. Aam. 483) p. 591 ff.

518) Quodl. VIII, 2 (Vol. VIII, 2) f. 52 v. B: Cum in mente divina sint omnium

creaturarum formae exemplares, quae ideae dicuntur, sicut in mente artificis, .... hoc

tamen interest inter formas exemplares, quae sunt in mente divina et in mente artificis

creati, quod creatus aitifex agit ex praesupposita materia ; unde formae exem

plares, quae sunt in eius mente, non sunt factivae materiae, quae est individuationis

principium, sed solius formae. De quat. oppos. (Vol. XVII, 1), f. 219 r. A. Jene

Beschränkung des menschlichen Erkennens s. ob. Anm. 499.

519) De ente et ess. 2, f. 7 v. A: Materia non quomodolibet aeeepta est prin

cipium individuationis, sed solam materia signata; et dico materiam signatam, quae

sub certis dimensionibus consideratur (s. vor. Abschn., Anm. 184); haec autem ma

teria poneretur in diffinitione Socratis, si Socrates diffinitionem haberet ; in

diffinitione autem hominis ponitur materia non signata. Ebend. 3, f. 9 r. B : Designatio

individui respeetu speciei est per materiam determinatam dimensionibus;

designatio autem speciei respectu generis est per differentiam constitutivam, quae ex

forma rei sequitur (s. ebend. Anm. 146).

520) S. c. gent. II, 49, f. 146 v. A: Principium diversitatis individuorum eiusdem

speciei est divisio materiae secundum quantitatem, sine qua substantia est «udivisibitis.

Vgl. S. theol. I, qu. 3, art. 2, f. 13 r. A. Insbesondere aber De princip.

individ. f. 207 r. A : Ipsa forma matcriatis diversificatur secundum multa esse incommunicabitia,

manens una secundum rationem muttis communicatam quod

redditur incommunicabitis per receptionem suam in materia (B) Quantitas determinata

dicitur principium individuationis, non quod aliquo modo causet subitctum

suum, quod est prima substantia, sed concomitatur eam inseparabititer et determinat

eam ad hie et nunc, lllad ergo, quod cadit sub ratione particulari, est hoc aliquid

per naturam materiae; quod autem cadit sub sensu exteriori, est per quantitatem.

8*

XVII. Thomas von Aquino.

Auf solcher Grundlage bespricht dann Thomas (hauptsächlich in der

Schrift De ente et essentia) in völligem Anschlusse an Avicenna die Be

griffe „essentia" und „existentia" , sowie die einzelnen Universalien selbst.

Nur Wiederholungen ja des arabischen Vorbildes lesen wir bei ihm über

den definitorischen Gehalt des Wesensbegriffes , welcher die Einheit der

Form (s. bei Albert ob. Anm. 385) in sich enthält521), über die Quiddität

der einfachen Substanzen 522), über Stoff und Form der zusammen

gesetzten Substanzen 523), über Unabhängigkeit der Essenz von der

Existenz 524), über Singularität und Universalität 525), über das Verhältniss

des Gattungsbegriffes zum Artbegriffe 526), über den quidditativen Cha

rakter des letzteren 527), über das Verhältniss des Gattungs-Begriffes zur

Differenz 528), über die Wortform des Differenz-Begriffes 529), und endlich

auch über das Accidens 53°).

Aus dem Umkreise der Kategorien besitzen wir von Thomas die

Monographie De quatuor oppositis 53t) , in welcher er zur Erklärung

auch die übrigen aristotelischen Stellen aus der Metaphysik, der Physik

und De sensu beizieht, so dass er (wie Avicenna) an der acht aristote

lischen Auffassung des Entblösstseins festhalten kann 532), während er

andrerseits auch Veranlassung nimmt, seine christliche Creations-Theorie

zu entwickeln 533).

Den Unterschied zwischen den Kategorien und dem Urtheile findet

521) De ente et ess. 1, f. 3 v. A: Ens per se dicitur dupliciter: uno modo, quod

dividitur per deeem genera (s. die aristotelische Stelle Abschn. IV, Anm. 341) ; alio

modo, quod significat propositionum veritatem , etiamsi in re nihit ponat

Ens primo modo dictum est, quod significat substantiam rei (f. 4 v. A) Quia

ittud, per quod res constituitur in proprio genere et specie, est, quod significamus

per diffinitionem indicantem quid est res, inde est, quod nomen essentiae a phitosophis

in nomen quidditatis mutatur (f. 5 r. B) Essentia dicitur, quod per eam

et in ea res habet esse. Die Hauptstelle über unitas formae betreffs des üblichen

Beispieles „homo" ist S. theol. I, qu. 76, art. 3, f. 245 v. A : Nihit est simpliciter

unum, nisi per formam unam, per quam habet res esse (B) Ergo oportet eandem

formam esse, per quam aliquid est animal et per quam aliquid est homo Ergo

dicendum, quod eadem numero est anima in homine sensitiva et inteltectiva et nutritiva.

Vgl. vor. Abschn. Anm. 92 f. u. 97.

522) De ente et ess. 5, f. 19 r. B. Vgl. ebd. Anm. 92.

523) Ebend. 2, f. 7 r. A. Vgl. ebd. Anm. 229.

524) S. theol. I, qu. 13, art. 9, f. 54 v. B (woselbst anch das übliche Beispiel

von der Sonne). De ente et ess. 5, f. 20 r. B. S. obige Anm. 387.

525) De ente et ess. 4, f. 12 v.— 15 v. auf wörtlicher Uebereinstimmung mit

Avicenna beruhend, s. vor. Abschn., Anm. 178.

526) Ebend. 3, f. 10 r. B: Patet ratio, quare genus et species et differentia se

habeant proportionaliter ad materiam, formam et compositum in natura, quamvis non

sint idem cum illis, quia neque genus est materia, sed sumitur a materia ut significans

totum, nec differentia est forma, sed sumitur a forma ut significans totum.

Aehnlich ebend. 6, f. 29 r. A und Periherm. I, 8, f. 6 r. B. Vgl. obige Anm. 508

n. vor. Abschn. 166.

527) De ente et ess. 3, f. 11 v. A. Vgl. vor. Abschn. Anm. 127 f.

528) Ebend. f. 10 r. A. Vgl. ebd. Anm. 116.

529) Ebend. 4, f. 11 v. B. Vgl. ebd. Anm. 150.

530) Ebend. 7, f. 30 v. — 35 r. Vgl. ebd. Anm. 96 ff.

531) Opusc. 37 (Vol. XVII, 1, f. 217 v. — 220 v.).

532) f. 217 v. B. Vgl. vor. Abschn., Anm. 145 u. 197 f.

533) f. 219 r. A. Vgl. ob. Anm. 518.

XVII. Thomas von Aquino. 117

er mit den Arabern darin , dass bei letzterem es sich um eine von der

denkenden Seele gemachte Verknüpfung oder Zusammensetzung handle 534).

Sein unvollendet gebliebener Commentar zum Buche De interpr. bietet

Nichts bemerkenswertes dar; denn während er im Ganzen die Erläu

terungen Albert's wiederholt535), kann er immerhin gelegentlich aus Apulejus

oder Augustinus die Bemerkung einschalten, dass die Partikeln nur

Bindemittel der Urtheile sind 536), oder aus Averroes den Begriff der

Syncategoreumata entnehmen 537) oder von Avicenna die Ansicht ent

leihen, dass „omnis" nur eine Modalität der Urtheile sei 538) oder den

Algazeli betreffs der Einheit der Urtheile ausschreiben 539), ohne dass

wir hierin etwa grosse Verdienste erblicken. Wenn wir aber gerne her

vorheben, dass er in ächt aristotelischem Sinne sogar mit grösserer Schärfe

als Averroes die hypothetischen Urtheile und Schlüsse abweist 540) , so

muss es uns hinwiederum als eine Inconsequenz erscheinen, dass Thomas

in seiner als ächt beglaubigten (s. ob. Anm. 483) Monographie De propositionibus

modalibus 54 1) diesen speciellen Gegenstand in vollständigem

Anschlusse an die byzantinische Logik behandelt. Während er nemlich

hierüber allerdings auch bei Albert Erörterungen vorfinden konnte (s. ob.

Anm. 456 f.) , verschmäht er offenbar diese Quelle , um den Wilhelm

Shyreswood (— denn mit diesem, nicht aber mit Lambert von Auxerre,

noch auch mit Petrus Hispanus, stimmen seine Angaben fast wörtlich

überein —) abzuschreiben 54 2). Die üblichen Verse aber sind in dem

gedruckten Texte des Thomas theils ungehörig umgestellt, theils sichtlich

aus späterer Zeit interpolirt543). Uebrigens gehört auch diese Benützung

534) Sentent. 1, dist. XIX, qu. 5, art. 1, (Vol. VI, 1) f. 65 v. A: Esse dicitur

dujiliciter: una modo secundum quod ens significat essentiam rerum, prouf dividitur

per decem genera ; o/io modo secundum quod esse significat compositionem, quam

anima facit, et istud ens phitosophus appeitat verum. Vgl. vor. Abschn., Anm.

17, 74, 82.

535) So z. B. f. 1 v. B anch die Bemerkung über Andronikus (s. ob. Anm. 443)

und f. 5 v. B über die Eintheilang der Satzarten (s. ob. Anm. 449).

536) f. 1 r. B : Aliae vero sunt magis coltigationes partium orationis, quam ora

tionis partes, sicut ctavi. S. Abschn. X, Anm. 7. u. Abschn. XU, Anm. 43.

537) f. 5 r. A: Syncategoremata, quae secundum se non significant aliquid absolatum,

sed solam habitudinem unius ad atterum. S. vor. Abschn., Anm. 309.

538) f. 8 v. B. S. ebd. Anm. 214.

539) f. 6 v. B. S. ebd. Anm. 259.

540) f. 1 r. B: Bypothetica enuntiatio non continet absotutam veritatem, cuius

eognitio requiritur in demonstratione, sed significat, aliquid verum esse e.t

suppositione , quod non sufficit in scientiis demonstrativis, et ideo Aristotetes

praetermisit tractatum de hypotheticis enuntiationibus et syllogismis. Vgl. ebd.

Anm. 327.

541) Opusc. 40 (Vol. XVII, 1), f. 226 r.B.

542) f. 226 r. B: Modi autem, qui compositionem determinant, sunt sex, sc.

verum, fatsum, necessarium, impossibite, possibite, contingens. Verum autem et falsum

nihit addunt supra significationes propositionum de inesse u. s. f., s. ob. Anm. 42 ff.;

namentlich stimmt anch die Figur (f. 226 v. A) genau mit jener des Wilhelm überein,

s. Anm. 45.

543) Es finden sich nemlich (f. 226 v. A) zunächst jene obigen Verse (Anm. 44)

in der Reihenfolge 2, 4, 1, 3, 5, 6; hierauf folgt jener Vers, welcher unten, Abschn.

XX, unter den späteren Erzeugnissen vorkommen wird , und dann noch die ersten

vier der ebendaselbst anzuführenden Verse.

118 XVII. Thomas von Aquino. Pseudo-Thomas.

byzantinischen Stoffes ebenso wie jene bei Robert Capito oder bei Albert

immer noch zu den vereinzelten Erscheinungen 544).

Der Commentar des Thomas zur zweiten Analytik545) enthält

ausser den wenigen Stellen, welche schon oben benützt wurden, durchaus

Nichts erwähnenswerthes ; er bewegt sich lediglich in einer erklärenden

Umschreibung des Originales und vermeidet jeden gelehrten Apparat ebenso

wie alle Controversen.

Endlich dem Umkreise der Sophistik, über welche er gelegentlich

eine Bemerkung Albert's wörtlich wiederholt 546), gehört seine Schrift

De fallaciis an. Dieselbe ist eine breite Paraphrase der ersten fünf Capitel

des aristotelischen Buches, von welcher höchstens hervorgehoben

werden mag, dass Thomas zuweilen Sophismen anführt, welche um

des erforderlichen Wortwitzes willen dem lateinischen Idiom angepasst

sind 547).

Insoferne aber unter den oben (Anm. 484) genannten unächten

Schriften des Thomas sicli einige befinden, welche demselben nur wegen

des entscheidenden Mangels an positiven Zeugnissen abgesprochen werden

müssen, hingegen ihrem ganzen Inhalte nach ebensowohl von Thomas

selbst verfasst sein könnten und namentlich nicht die geringste Spur einer

späteren Entstehung zeigen , so mögen dieselben gleich hier ihre Stelle

finden. Jedenfalls sind sie von ächten Thomisten oder Albertisten ge

schrieben, und zwar sichtlich ohne Berücksichtigung der alsbald eintre

tenden Controversen und Bereicherungen der Logik, und sowie sie eben

darum wenig Bemerkenswerthes enthalten, kann ich mich über sie sehr

kurz fassen.

So finden wir in der äusserst kurzen Schrift De sensu respectu

singularium et inteltectu respectu universalium wörtlich des Thomas

Ansicht über die Individuation (ob. Anm. 519), sowie über das Auftreten

der Universalien in den Dingen und im Denken (Anm. 501, auch die

dortige Polemik gegen Plato fehlt hier nicht). Höchstens könnte man

sagen, dass des Thomas Auffassung der menschlichen Worte (Anm. 504 f.)

etwas präciser ausgedrückt sei, wenn der Verfasser bemerkt, Prädikate

der Individuen seien nicht die Bezeichnungen der intentio (Anm. 493),

sondern die Bezeichnungen der objectiven Wesen selbst 548).

Auch die Schrift De natura syllogismorum bietet ausser einer von

Avicenna (vor. Abschn. Anm. 216) abweichenden Bemerkung, dass die

vier aristotelischen Ursachen im Syllogismus nachweisbar seien, durchaus

544) S. Anm. 357 u. bes. 471.

545) Vol. I, f. 16 v. — 73 v.

546) S. theol. II, 1, qu. 57, art. 6, f. 117 v. A. Ebend. 2, qu. 51, art. 4,

f. 124 r. A. Metaph. IV, 4, f. 43 r. A. Vgl. ob. Anm. 480.

547) Opusc. 39. Vol. XVII, 1, f. 221 r. - 226 r. S. dort z. B. f. 223 r. B:

Omnis populas est arbor, sed aliqua gens est populas. Oder (f. 223 v. A): Tu es

qui es, sed quies est idem quod requies, ergo tu es requies. Oder (ebend.): Quidquid

deus fecit invite, fecit invitus; sed racemos fecit in vite; igitur racemos fecit

invilus u. s. f.

548) Vol. XVII, 2, f. 35 v. A. Dort lesen wir (B) : Nomina communia significantia

naturas ipsas praedicantur de individuis, non autem nomina significantia

intentiones. Vgl. Abschn. XIX, Anm. 127.

XVII. Pseudo . Thomas. Bonaventura. 119

Nichts eigentümliches dar, denn ihr Inhalt bewegt sich in der allergewöhnlichsten

Angahe der „Regeln" der aristotelischen Syllogistik 549).

Ebenso ist die Abhandlung De inventione medii 55°) Nichts als

ein schulniässiges Excerpt der ausführlichen Erklärung, welche Albert

(ob. Anm. 464) der versinnlichenden Figur des Averroes gewidmet hatte;

dass dabei Beispiele für die vierzehn aristotelischen Modi (d. h. natürlich

bei der eisten Figur mit Ausschluss der fünf theophrastischen Modi)

gegeben werden, versteht sich von selbst.

Desgleichen zeigt die Schrift De demonstrationebbt) nur eine Wieder

holung desjenigen, was Albert in seinem Commentare zur zweiten Ana

lytik über demonstratio potissima (Anm. 476) und über subiectum, passio

und dignitates "(Anm. 475) unter Beiziehung der aristotelischen Beispiele

gesagt hatte.

Wenn aber nun der gleichzeitige Franziskaner Bonaventura

(d. h. Johann von Fidanza, geb. 1221, gest. 1274) gewissermassen

ein Gegenstück oder wenigstens ein Correlatum zu Albert und Thomas

bildet, und an seinen Schriften die nachmalige Fehde zwischen Domini

kanern und Franziskanern sich nährte, so kann die Geschichte der Logik

es mit Vergnügen den Mystikern oder andrerseits den gelehrten Theologen

anheimgeben , über die Verdienste desjenigen Autors , welcher ein Itinerarium

mentis ad deum schrieb, zu entscheiden. Denn sowie in dem

„deo frui" überhaupt nicht das Reiseziel der Logik liegt, könnten wir

den Bonaventura gänzlich der homiletischen Litteratur überlassen, wenn

er nicht gelegentlich Einen Punkt berührte , welcher uns hier interessirt.

Dass er als Mystiker die Universalien realistisch in extremem Piatonismus

nimmt und dieselben sogar als wesensgleichartig direct in den Schöpfer

verlegt 552), ist bei ihm wohl selbstverständlich, entzieht sich aber in

dieser Fassung jedem logischen Motive. Hingegen bezeugt er uns, dass

schon damals über das principium individuationis gestritten wurde,

indem die Einen die oben (Anm. 519) erwähnte Ansicht betreffs der

Materie vertraten, während Andere von einer eigenen „forma individualis"

sprachen ; aber wenn Bonaventura selbst eine dritte Ansicht als die

richtige bezeichnet, nemlich dass die Individuation durch eine Verbindung

von Materie und Form entstehe, so scheint er nicht zu wissen, was er

549) Ebend. f. 13 v. B : Causa efficiens syllogismi est anima rationalis

Materia vero sunt tres termini et duae propositiones Forma vero eius est potestas

inferendi conclasionem Finis autem eius est facere fidem. Sodann werden

über den kategorischen Schlass die bekannten Regeln (ex mere particularibus u. s. f.)

vorausgeschickt, hierauf die drei Figuren und deren Schlassfähigkeit erklärt und

begründet, und zuletzt folgt eine äusserst magere Zusammenstellang der modaten

Schlüsse.

550) Ebend. f. 35 v. B. (mit Beibehaltung der bei Albert recipirten Ter

minologie.

551) Vol. XVII, 1, f. 220 v. B.

552) Campend, theol. verit. I, 25 (Editio Lugdun. Vol. VII, p. 698): Ideae

rerum et exemplar et rationes sie in deo sunt, quod idca importat causam efficientem

conformem effectui, sed exemptar causam formatem, ratio vero causam finatem

(p. 699) Sieut in mente artificis prius est forma rei, quam opus exeat, sie ideae

rerum ante mundi constitutionem in mente creatoris erant Omnis creatura prius

in deo existit, et hoc per ideas, quae non aliud, quam ipse deus, sunt

et erunt.

120 XVII. Bonaventura. Roger Baco.

redet; denn nach seinen eigenen Worten fällt das Hauptgewicht doch

wieder nur auf die Materie, und was er von dem quidditativen Charakter

der Form sagt, wurde sicher von Jedermann zugegeben, trifft aber den

Fragepunkt nicht 553). Ja an einer anderen Stelle spricht er sich so aus,

als ob auch die forma specifica ein Resultat aus Materie und Form wäre

und dabei die concrete Existenz des Individuums sich ganz in den Art

begriff verflüchtigte554). Und um das Maass der Unklarheit voll zu

machen, bezeichnet er wieder anderwärts das „numerari", d. h. also die

Quantität (vgl. Abschn. XIX, Anm. 66 u. 141), als die Ursache der Ent

stehung des Singulären 555).

Neben Albert, Thomas und Bonaventura steht chronologisch als ihr

Zeitgenosse der Franziskaner Roger Baco (geb. 1214, gest. 1292 oder

1294), dessen schriftstellerische Thätigkeit grösstentheils nur wenige Jahre

nach jener des Thomas fällt 556); und wir sind auch aus inneren Gründen

553) In II Sentent., Dist. III, Pars 1, art. 2, qn. 3 (Vol. IV, p. 49) : Quaestio

de individuatione De ipsa fuit contentio inter phitosophicos viros. Quidam

enim dixerunt, quod individuatio venit a materia, quia Individuum supra speciem

non addit nisi materiam Aliis vero aliter visum est, sc. quod individuatio esset

a forma, et dixerunt, quod ultra formam speciei specialis simae est forma individualis

Est tertia positio satis plana, quod individuatio consurgit ex actuali

coniunctione materiae cum forma, sicut patet, cum impressio vel expressio sit

multorum sigitlorum in cera Individuum est hoc aliquid. Quod sit hoc, principalius

habet a materia, ratione cuius forma habet positionem in loco et tempore.

Quod sit aliquid, habet a forma; individuum enim habet esse, habet etiam existere;

existere dat materia formae, sed essendi actum dat forma materiae. Individuatio

igitur in creaturis consurgit ex duplici principio.

554) In III Sentent., Dist. X, art. 1, qu. 3 (Vol. V, p. 116): Individuatio est ex

communicatione materiae cum forma, et innotescere habet per aeeidentium coltectionem

Circumseriptis aeeidentibus et proprietatibus, quae individuationem non

faciunt, sed ostendunt, individuatio est a principiis intrinsecis, secundum quod unum

constituunt suppositum, in quo totum esse rei stabititur. Et quia ex concursu itlorum

principiorum constituitur individuum et resultat forma totius, quae est forma specifica,

hinc est, quemadmodum dicit Boethius, quod species est totum esse individui (s. Abschn.

XII, Anm. 97 f.) In individuo proprie dicto est principiorum substantialium unio

et primi suppositi constitutio in se ipso, non in attero.

555) In 1 Sentent., Dist. V, art. 2, qu. 1 (Vol. IV, p. 51) : Quoniam in crea

turis forma communis numeratur in suppositis, ideo in illis forma communis producitur

et corrumpitur, et ideo universate in singulari generatur, quia numeratur.

556) Erst seit neuester Zeit sind wir über Roger Baco etwas näher unter

richtet. Nachdem nemlich früher nur sein Opus maius ad dementem IV. (hrsggbn.

von Jebb, London 1733. fol.) bekannt gewesen war, erwarb sich J. S. Brewer durch

sein Werk „Fr. Rogeri Bacon opera quaedam hactenus inedita". Vol. 1. London 1859.

8. (als 15. Band der Rerum Britannic. medii aevi scriptores) das Verdienst neuer

Publicationen, in welchen wir nun nicht bloss das Opus minus (d. h. einen Auszug

aus dem Opus maius) , sondern auch das Compendium studii phitosophiae und das

umfangreiche Opus tertium in Textabdrücken kennen ternten. Indem aber gleich

zeitig, und zwar ohne Brewer's Leistung zu kennen, Emit Chartes eine Monographie,

betitelt „Roger Bacon, sa vic, ses ouvrages, ses doctrines d'apris des textes inedits"

(Paris 1861. 8), bearbeitete, zeigte sich in überraschender Weise, dass jeder Ver

such, den Boger Baco vollständig darzustelten, als ein verfrühter scheitern muss,

solange nicht das ganze reichhaltige Material gedruckt ist; nemlich E. Chartes fand

in den Bibliotheken Frankreichs und Englands sehr viel Neues und insbesondere

einen äusserst ausführlichen Text des Opus tertium, von welchem Ein Abschnitt in

einer Handschrift der Bibliothique Mazarine unter dem Titel „De communibus natura

lem" einen unerwarteten Reichthum philosophischer Erörterungen darbietet. Ein

XVII. Roger Baco. 121

um so mehr berechtigt, ihn hier einzureihen, als seine Ansichten mit

jenen Controversen, deren Entstehung und weiteren Verlauf der XIX. Ab

schnitt darlegen soll, höchstens den einen oder anderen ähnlichen Ge

sichtspunkt gemein haben, keinenfalls aber selbst wirksam in jenen Kampf

eingriffen. Allerdings beruhen Baco's Verdienste, — insoferne man über

haupt sich veranlasst sehen will, solche zu preisen 557) —, sicher am

wenigsten in dem Gebiete der Logik , wenn er auch ein paar logische

Schriften, welche übrigens noch ungedruckt sind, verfasste 558); aber

dennoch müssen wir selbstverständlicher Weise Dasjenige anführen , was

von seinen Kundgebungen hieher gehört.

Während er einmal bei Eintheilung der Wissenschaften (in theore

tische und praktische) die Logik neben der Grammatik unter den theo

retischen Zweigen aufzählt, daneben aber doch noch vom „modus sciendi"

zelne Proben seiner neuen Funde hat E.Charlos im Anhange seiner Schrift (p.334—416)

abdrucken lassen. (Was bei Jebb und Bremer sich findet, hat H. Siebert zu einer

Dissertation, Marburg 1861, verarbeitet.)

557) Dass Roger Baco ein vielseitig begabter Mensch war, wird und kann

Niemand verneinen. Aber man hüte sich vor Uebertreibungen , wie z. B. wohl

deren grösste war, dass man förmlich eine Secularfeier des grossen Mannes in

Vorschlag brachte. Hebt man hervor, dass er auf Sprachstudium, auf Physik und

insbesondere auf Mathematik hinwies, so soll man bedenken, dass vor ihm der

Grammatiker Heljjs"TSKe , aus welchem schon Vincenz v. Beauvais schöpfte, und

dass Albert mit reichen Händen Naturkunde spendete, sowie dass Robert Capito

die gleiche mathematische Neigung besass (s. ob. Anm. 335 u. 343). Glaubt man,

Baco rage aus seiner ganzen Zeit-Umgebung einzig hervor, so irrt man schon darum

gänzlich, weil er wie Alle im theologischen Auctoritätsglauben befangen ist und

bleibt (s. unten Anm. 562), und was von seiner angeblichen Betonung der „Erfah

rung" zu halten sei, werden wir sogleich, Anm. 568, sehen. Schon in Folge seiner

ungezügelten Phantasie steht er dem eigentlich philosophischen Impulse etwas ferner,

und nicht bloss durch die Eilfertigkeit der Composition seiner Werke (die drei

bedeutendsten der oben genannten schrieb er in anderthalb Jahren zusammen), son

dern auch durch seine Grosssprecherei (er verheisst, in drei Tagen das Hebräische

zu tehren , ebenso in drei Tagen das Griechische und in sieben Tagen die ganze

Geometrie, Op. tert. p. 65 f.) macht er genau ebenso wie sein berühmter Namens

vetter den Eindruck eines Charlatans oder eines Schwindlers. Endlich aber die

Hauptsache ist, dass wir hoffentlich auch ihn nicht von der Frage dispensiren,

welche wir ja an Alle richten, nemlich von der Frage, woher denn all seine Kund

gebung genommen sel. Und da zeigt sich für den besonnenen Forscher, dass Baco

auch all Dasjenige, was man in übertriebener Weise z. B. als Kenntniss oder Er

findung des Fernrohres, des Schiess-Pulvers, ja sogar der Dampfkraft, hat bezeichnen

wollen, sämmtlich den arabischen Naturforschern entlehnt hat.

558) Pitseus (De itlustr. Angl, scriptt.), der bekannte Lügner (s. Abschn. XIV,

Anm. 524), sagt, Baco habe geschrieben: Logica, De inteltectu et intettigibiti, De

vniversatibus, In posteriora Aristotelis. Lassen wir uns aber hiedurch natürlich

nicht in die Irre führen, so fand hingegen Bremer (a. a. O., Praef. p. LXIX) in der

Bodleiana noch handschriftlich vorhanden : „Summula dialoctices Rogeri Bacon'' und

ein Bruchstück : „Mag. Rogeri Bacon de sophismatibus et distinetionibus". Wenn

jedoch Brewer diesen beiden aus der gleichen Bibliothek noch als dritte Schrift

anreiht „Syncategorematica fratris Roberti", und unter der Bemerkung, dass Rogerus

und Robertus in den Handschriften häufig verwechselt werden, sofort auch hier den

.Namen „ßofon" substituirt, so muss ich diess jedenfalls als eine arge Voreitigkeit

bezeichnen. Auch liegt ja ein „Robert" aus jener Zeit wahrlich nicht in räthsel

hafter Ferne, sondern wir werden vielleicht nicht fehlgreifen, wenn wir sogleich an

den Robert Capito denken (s. ob. Anm. 356 f.).

122 XVII. Roger Baco.

als einem dritten Gliede spricht 559), hellt sich diese Unklarheit nach

einer anderen Stelle dahin auf, dass die beiden genannten Disciplinen als

„sermocinates'1 eben doch nur jenen „modus" enthalten 560). Aber bei

dem unendlichen Vorzuge, welchen für Baco das praktische Gebiet vor

dem theoretischen voraus hat, kann natürlich die Logik schliesslich nur

einen ethisch-religiösen Zweck haben561), sowie ja überhaupt die Philo

sophie, sobald sie nur auf sich selbst vertraut und nicht der Orthodoxie

dient, in „infernalische" Blindheit geräth, und die ungläubigen Philosophen

ohne Bedenken der Teufel holt 562). Baco führt auch in einseitigster

Uebertreibung einer arabischen Auctorität lang und breit aus, dass es eine

natürliche Logik (sowie eine natürliche Grammatik) gebe, nach welcher

auch die Laien sämmtlich richtig schliessen und disputiren, und in welcher

das ganze Verfahren, Unbekanntes aus Bekannterem zu erweisen, seine

letzte Stütze habe, und dass somit die sog. eigentliche Logik nur in der

Anwendung gewisser technischer Worte beruhe 568), — kurz Baco ver-

559) Comp, phitos. c. 1, p. 396: Studium sapientiae habet duas partes, uneen

sc. speculativam et aliam practicam Grammatica enim, logica, naturalis phitosophia,

vulgata metaphysica, quinque scientiae mathematicae, et plares aliae sunt

speculativae veritatum, quae non consistunt in operibus. Quatuor vero scientiae

mathematicae (quae novem sunt in universo) et alhimia, medictna, moralis phitosophia,

sub qua comprehendo ius civite, theologia cum iure canonico, et multae aliae

a parte phitosophiae sunt practicae (vgl. Albert ob. Anm. 360 und Avicenna vor.

Abschn., Anm. 71) Sed ad omnia scienda modus optimus requiritur, Aristo

telos vero in secundo Metaphysicae vult n. s. w., d. h. es folgt die Stelle Abschn.

IV, Anm. 177.

560) Op. maius, p. 59: Modi autem (s. ob. Anm. 363) phitosophiae aeeidentalos

(über diese Bezeichnung s. Anm. 564) sunt grammatica et logica. Op. tert. c. 28,

p. 104 : Cum logica comprehendo grammaticam, quia communi nomine utraque logica

dicitur, i. e. sermocinalis scientia, nam loyos idem est quod sermo in una significatione.

561) Op. maius, p. 47 : Sed cum volantas seu intelloctus practicus sit nobitior,

quam speculativus, et virtus cum felicitate excellat in infinitum scientiam nudam et

nobis sit magis necessaria sine comparatione, necesse est, ut habeamus argumenta

ad exercitandum per inteltectum practicum Logica speculativis scientiis per

(wohl zu tesen praebet) argumenta duo, quae sunt diatecticum et demonstrativum,

moralibus autem ministrat practica argumenta, et quia theologia et ius canonicum

mores et teges et iura determinant, ideo haec duo argumenta sunt eis necessaria.

Ebend. p. 59: Pinis logicae est compositio argumentorum, quae movent intelloctum

practicum ad fidem et amorem virtutis et felicitatis futurae. Vgl. ob. Anm. 361. u.

Abschn. XI, Anm. 125.

562) Ebend. p. 42: Phitosophia infidelium est penitus nociva et nihit videtur

secundum se considerata, nam phitosophia secundum se dueit ad caecitatem inferna

lem, et ideo oportet, quod secundum se sit tenebrae et caligo. Ebend. p. 37: Phito

sophia secundum se considerata nullius utititatis est, phitosophi vero infidetes

damnati sunt.

563) Op. tert. c. 28, p. 102: De logica non est vis tanta, quia scimus eam per

naturam, licet voeabula togicae in lingua, qua utimur, quaerimus per doctrinam ; sed

ipsam scientiam habent omnes homines ex natura (s. vor. Abschn., Anm. 80)

p. 103: Omnis homo reddit causas et rationes dictorum et factorum suorum et

omnes homines respondent ad falsa per negationem tinde licet laici non habeant

voeabula logicae, quibus cterici ulantur, tamen habent suos modos solvendi omne

argumentum falsum, et ideo voeabula sola logicorum deficiunt laicis, non ipsa scientia

logicae Cum omne, quod fit de novo notum, fit notum per notius (s. ebend.

Anm. 15), ibitur in infinitum, si logicam non sciamus naturaliter p. 104: Et

Avicenna dicit (s. ebend. Anm. 13 u. 81), guotf rusticus arabicus seit grammaticam

XVII. Roger Baco. 123

abschiedet im Hinblicke auf die Jedem angeborne Logik den Aristoteles

und bezeichnet die wissenschaftliche Theorie desselben als etwas Un

wesentliches 564).

Dafür substituirt er den Gegenstand seiner Lieblings-Neigung, nein

lich die Mathematik, und behauptet, die Logik hänge von der Mathematik

ab, was er komischer Weise damit begründet, dass in letzterer allein es

ein wirkliches Beweisen gebe 565). Hiemit aber hängt nun wieder sehr

eigenthümlich seine Auffassung der „Erfahrung" zusammen. Wenn nemlich

die Aussprüche einer Auctorität durch Beweise gestützt werden

sollen, Beweise aber schliesslich auf thatsächlicher Erfahrung beruhen 566),

so denkt Baco bezüglich dieser letzteren unmittelbaren Anschauung, bei

welcher allein die Seele sich beruhige, vor Allem an jene Autopsie, /^/ S

welche bei geometrischen Beweisen oder bei mechanischen Vorrichtungen/ '

(z. B. einem Astrolabium) erforderlich ist, und indem er alle Wissen- '-frC-t ;

schaften auf Mathematik begründen will, erblickt er in jenem unmittel- if

baren Schauen den dominirenden Ausgangspunkt für alles Wissen 567). jJeee^>

Aber sowie natürlich hiebei nicht etwa von einer „Methode der Erfah-

rung" die Rede ist, so findet Baco diese sensuale Unmittelbarkeit doch /.f f -

per naturam Vocabula enim grammaticae et logicae diseimus, sed naturalitet„,n.£_

seimus componere orationes ex dictionibus et argumenta ex propositionibus ; et hoc

docet grammatica et logica.

564) Ebend. p. 104: Ergo aliud regimen arguendi habemus, quam per artem

Aristotelis datum; sed non est aliud, quaminnatum; relinquitur igitur, quod a natura

ieimus arguere et simititer dissolvere argumenta (p. 105) Quapropter de logica

et grammatica non est necessaria instruetio humana, nisi propter vocabula linguarum,

et ideo patet, quod logica et grammatica sunt aeeidentates scientiae et non

principates.

565) 0p. maius, p. 60: Non solam dependet cognitio logicae a mathematica

propter suum finem, sed propter medium et cor eins, quod est Uber Posteriorum ; naro

itte Uber docet artem demonstrandi; sed nec prineipia demonstratiouis nec conctusiönes

nee ipsa tota potest cognosci nec manifestari nisi in mathematicis rebus, quia

ibi sotum est demonstratio vera et potens Quapropter necesse est, logicam a

mathematicis dependere,

566) Comp, phitos. c. 1, p. 397: Licet per tria sciamus, videlicet per auetoritatem

et rationem et experientiam, tamen auetoritas non sapit, nisi detur eius ratio,

nee ratio potest scire, an sophisma vel demonstratio, nisi conclasionem sciamus

experiri per opera.

567) Op. maius, p. 445 : Volo revolvere radices a parte scientiae experimentaiis,

quia sine experientia nihit sufficienter sciri potest. Duo enim sunt modi

cognoscendi , sc. per argumentum ei expmmenttim. "Argumentum concladit et facti

nos conctudere quaestionent,"sed non cerii/icäl neque removet dubitationem, ut quiescat

animus in intuitu veritatis, nisi eam inveniat via experientiae St hoc patet in

mathematicis, ubi potissima est demonstratio; qui enim habet demonstrationem potissimam

de triangulo aequitatero sine experientia, nunquam adhaerebit animus quae- ' I

stioni nec curabit, sed negligct, usque detur ei experientia per intersectionem duorum , <

circulorum. Ebend. p. 448: Mathematica habet experTentias ntfles circa qüaestiones

suas in figurando et numerando , quae etiam applicantur ad omnes scientias et ad

hanc experientiam, quia nulta scientia potest sciri sine mathematica. Ebend. p. 465 :

Veritates magnificas in terminis aliarum scientiarum, in quas per nullam viam possunt

Mae scientiae (ausgefallen pervenire oder dgl.), haec sola scientiarum domina speculativarum

potest dare Mathematica bene producere potest astrolabium sphaericum,

sed quod hoc corpus sie factum moveatur naturaliter motu diurno, non

est in potestate mathematicae, experimentator autem perfectus potest considerare vias

huius motus.

124 XVII. Roger Baco.

selbst wieder unzureichend sogar für die Erklärung der Körperwelt,

geschweige denn dass sie Aufschlüsse über das Geistige gebe, und so

mündet seine gepriesene „Erfahrung" vollständig in eine verzückte , in

sieben Stufen fortschreitende innere Erleuchtung aus 568); und diese

augustinische tux interior kann dann freilich denjenigen Wissens-Kreis

darbieten, welcher in mathematisirenden Beweisformen zu einem ortho

doxen Dogmen-Systeme umgewandelt werden soll.

Gelegentlich einmal deutet Baco an, dass er sich um die Fragen,

welche den „modus significandi" betreffen, interessire; und wir müssten

ihn sonach fast für einen Vorläufer des Duns Scotus halten , wenn nicht

seine Angaben über die in der objectiven Natur liegenden und die von

der subjectiven Seele ausgehenden „Zeichen" allzu kärglich wären, um

aus ihnen seinen Standpunkt sicher zu erkennen 569).

Auch betreffs der Universalienfrage blickt bei ihm eine Ansicht durch,

welche wenigstens in Einer Beziehung dem Grundgedanken des Duns

Scotus nicht sehr unähnlich ist; aber eine phantastische Ueberschwänglichkeit

lässt den Baco weit über das Ziel klarer Verständigkeit hinausschiessen.

Mit dem Vorbehalte allerdings, dass vielleicht spätere Ver

öffentlichungen handschriftlichen Materiales reicheren Aufschluss geben

können 570), lässt sich bis jetzt so Viel berichten, dass Baco vor Allem

für die Bedeutung und den Werth des Individuums förmlich schwärmt.

568) Ebend. p.446: Sed duptex est experientia. Una est per sensus exteriores,

et haec experientia est humana et phitosophica, quantum homo potest facere

secundum gratiam ei datam. Sed haec experientia non sufficit homini, quia non

ptene certificat de corporalibus propter sui difficultatem et de spiritualibus nihit

attingit. Ergo oportet, quod intelloctus hominis aliter iuvetur, et ideo sancti patriarchae

et prophetae, qui primo dederunt scientias mundo, receperunt itlaminationes interiores

et non solam stabant in sensu Et sunt septem gradus huius scientiae interioris.

Unus per itlaminationes puras scientiates; alius in virtutibus ; tertius in

septem donis spiritus sancti; quartus in beatitudinibus ; quintus in sensibus

spiritualibus; sextus in fructibus; septimus in captibus. Kurz wir stehen

somit bei dem gepriesenen Baco auf dem alten „Qui non experlas est, non credit,

non intelligit", und wir können es Jedem überlassen, einen solchen Standpunkt

etwa für einen Fortschritt gegenüber dem 13. Jahrh. zu halten. Schon Augustinus

ja hatte gesagt „credo, quia absurdum" und „credo, ut intelligam".

569) Op. tert. c. 27, p. 100: Addidi intentionem alterius partis grammaticae,

quae est utitissima in scientialibus quantum ad inquirendum et sciendum omnes

veritates speculativas phitosophiae et theologiae. Et est de compositione linguarum et

de impositionibus vocum ad significandum et quomodo significent per impositionem

Et quia haec non possunt sciri, nisi homo sciat rationes et modos significandi, ideo

aggressus sum, Mos modos ostendere Signa quaedam sunt naturalia et quaedam

data ab anima. Et itla, quae sunt naturalia, sunt dupliciter; quaedam sunt per

concomitantiam signatorum, ut habere magnas extremitates est signum fortitudinis ;

quaedam per configurationem, ut imago sancti Nicolai Et sie omnes species

rerum (s. Anm. 575 ff.) sunt signa Signum autem datum ab anima vel est naturaliter,

ut gemitus infirmorum, vel est ad placitum (p. 101) Et tunc

considero, quomodo vox imponitur univoce, quomodo aequivoce, et quot modis quantumeunque

(zu lesen utrumque), et quomodo analogice et quot modis (letzteres s. ob.

Anm. 432 u. vor. Abschn., Anm. 31).

570) Brewer, Praef. p. LXIX: In his Compendium theotogiae (welches bis jetzt

noch ungedruckt ist) he professed his intention to enter on the consideration of

those verbal disputes which divided the nominalists and the realists of his days ; and

in the same work he has devoted several pages to the consideration of the nature

of words. But in none of these instances has he entered on the subject of logic

XVII. Roger Baco. 125

Er sucht nemlieh zunächst in einer merkwürdig einseitigen Polemik, bei

welcher er uns auch bezeugt, wie sehr die ganze damalige Zeit sich vom

Piatonismus weggewendet habe, bezüglich der Universalien alle und jede

subjective Thätigkeit gänzlich auszuschliessen , weil ja das Einzeln-Sein

und hinwiederum das gleichartige Zusammentreffen der Einzeln - Dinge

objectiv auch dann bestünde, wenn es keine denkende Menschen -Seele

gäbe, und es erscheint ihm sonach die ganze Frage über die Aussagbarkeit

der Universalien als eine grosse Thorheit 5 7 1). Sodann aber hat er

auch in objectiver Beziehung für die Universalien nur Worte des Hohnes,

denn , meint er , die gepriesene Allgemeinheit und ewige Dauer der

Universalien habe überhaupt nur einen Sinn bezüglich der beständigen

Succession der Einzeln-Dinge 572). Erscheint ihm somit das Individuum

teith the same amount of care and interest as on grammar, mathematies or experi

mente'l sciences.

571) Bei E. Charlos, p. 386: Sed maior stultitia est (d. h. als die „stulta1'

quaestio de individuatione , s. Anm. 581) de natura universalis praedicabitis de sin

gularibus, quum quaerunt, quid faciat universate. Et est quintuptex positio praeter

positionem Platonis. Plato vero dixit, quod universalia fuerunt ideae et quia

stulta est positio et nullas nunc diät sicut Plato (vgl. Anm. 283, 352, 389 f., 394,

501, 514 u. Abschn. XIX, Anm. 42 u. 121), ideo ad positiones modernorum decurrendum.

Et est una solomnis, quod universalo non est nisi in anima. Alia est,

quod universate sit in rebus per animam. Tertia est, quod universalo sub ratione

universalis est in anima, ticet secundum id quod est sit in singularibus. (Aber in

der That sind diess nicht drei verschiedene Ansichten, sondern nur wechselnde

Redewendungen der aus den Arabern bei Albert und Thomas aufgenommenen An

nahme.) Quarta est, quod universate sit solam in singularibus et non dependeat ab

anima aliquo modo (diess ist Baco's eigene Meinung). Sed quod prima est falsa,

patet, quia, etsi non esset anima rationatis, duo tapides convenirent ad invicem; sed

haec convenientia facit universate; ergo universale remanet, etsi anima non esset.

Hem nihit, quod est extra rem, potest de ea praedicari per inhaerentiam ; sed uni

versalo praedicatur de singularibus ; ergo non potest separari ab eis. Item species

non praedicatur de singularibus nec est commune eis; imo quaelibet singularis facit

speciem a se proprium, universalo autem est commune pturibus et praedicatur de eis ;

ergo universate non est in anima. Dein dato, quod universate non est in anima,

patet, quod secunda positio est falsa; nam ostendo, quod anima nihit facit ad universalitatem,

quia duo esse habet individuum, unum absotutum, aliud comparatum

(s. Anm. 573), .sed utrumque esse habet, eisi anima non sit Ex quibus sequitur,

quod tertia positio sit falsa; nam quum in anima non sit universalo nec anima

operatur aliquid ad universalitatem, tunc universalo secundum rationem universalis

non est in anima Vanissimum est dicere, quod anima facit universate, sed ista

sunt .... quaedam sophismata, quae apud aliquos inducunt quintam opinionem de

universalibus (jedoch auch diess , was wir immer unter der Wortform „inteltectus

agit universalitatem'' trafen, ist ja keine „fünfte" Ansicht, sondern trifft mit obigen

dreien zusammen; so gehört Baco zu jenen Menschen, mit welchen eine Discussion

unmöglich ist, weil sie in ihrer Phantasterei uns das Wort im Munde umdrehen ;

auch dass er an einer anderen Stelle der nemlichen Schrift selbst von einer „ver

schiedenen", und zwar nominalistischen Ansicht gesprochen hatte, — s. Anm. 580 —,

scheint er hier schon wieder vergessen zu haben).

572) Ebend. p. 384: Homines imperiti adorant universalia propter hoc, quod

diät Aristotelos primo Posteriorum, quod universate est semper et ubique, singulare

est nie et nunc, et secundo de anima dicit, quod esse universalis est esse perpetuum

et divinum, singulare est corruptibite et non manet semper. Sed hoc et huiusmodi

solvuntur breviter, quod perpetuitas universalis et quod sit ubique, non est propter

eins dignitatem, sed propter sueeessionem singularium multiplicatorum in omni tem

pore et loco.

126 XVII. Roger Baco.

als das allein Preiswürdige, welches, wie die „Erfahrung" (vgl. Anm. 568)

zeige , weitaus den Vorrang vor dem Allgemeinen habe, — da ja auch

Gott die Welt nur um der Einzeln-Mensclien , nicht um des allgemeinen

Menschen, willen erlöst habe —, so muss nun wohl das Universale dem

Einzelnen ganz unversöhnt gegenübertreten, indem das Individuum die

alleinige wahrhafte und feste Position sein soll, und das Allgemeine zum

blossen relativen Zusammentreffen (convenientia respectu alterius) herab

sinken muss 573).

Während nun Baco in diesem Begriffe der Gemeinsamkeit (communis

natura), welchen er in einer Stelle bei Avicenna fand, eine wichtige

Entdeckung gemacht zu haben glaubt 574), steht die Sache freilich schlimm

genug. Denn einerseits kann er, da ja die Einzeln-Dinge selbst es sind,

welche in gewissem Gemeinsamen zusammentreffen, allerdings triumphirend

ausrufen, dass das Universale lediglich im Einzelnen ohne alle Beihilfe

der subjectiven Seele vorliege, aber andrerseits bleibt ihm für die Frage,

wie denn dann jenes in den Dingen steckende Universale dennoch in die

Seele komme, keine andere Antwort übrig, als die mystische, dass bei

der Einzeln-Wahrnehmung zugleich mit der kräftigen species singularis

auch eine species universalis herbeikomme, welche an sich mit der

„Schwäche" des Intellectus verwandt sei, aber durch die Vervielfältigung,

mit welcher sie auf die Dinge angewendet werde, zuletzt an Macht und

Stärke den Vorrang gewinne 575). Bei solchem Gerede nun muss sich

573) Ebend. p. 383: Unum individuum excellit omnia universatia de mundo,

nam universate non est nisi convenientia plarium individuorum. Duo enim sunt

necessaria individuo: unum absotute, quod constituit ipsum et ingreditur eins essentiam,

ut anima et corpus faciunt hunc hominem; aliud est, in quo conveniat cum

aliquo nomine et non cum asino nec porco, et hoc est suum universate. Sed abso

lata natura individui longe maior et melior est quam relata, quia habet esse fixum

per se et absolatum; et ideo singulare est nobitius quam suum universate, et noe

scimus hoc per experientiam rerum Et quia omnia, quae tracto, sunt propter

theotogiam, patet per rationes theotogicas , quod universate non habet comparationem

ad singuiaria ; non enim deus fecit hunc mundum propter universalom hominem, sed

propter personas singulares, nec redemit propter hominem universalom, sed propter

personas singulares Manifestum est igitur, quod singulare sine comparatione

est melius quam universalo Et quum natura semper intendit quod est optimum,

duae naturae, sc. universalis et virtus regitiva individui, intendent et operabuntur

individuum , sed hae duae praevalont virtuti regitivae speciei seu universalis.

Ergo simpliciter loquendo et absolate debemus dicere, quod individuum est prius secundum

naturam, tam secundum operationem quam secundum intentionem, quod

individuum est natura absolata et fixa habens esse per se, et universalo non est

nisi convenientia individui respectu alterius.

574) Ebend. p. 389: Dicendum est, quod primus modus universalium est, se

cundum quod natura aliqua est communis solis individuis, et hoc universate non est

nominatum adhuc et reperitur in onmibus universatibus Porphyrianis et est commune

ad omnia et quod universale dictum sit aliud praeter quinque, patet per

Avicennam in libro primo logicae, ubi hanc sententiam affirmat. S. vor. Abschn.

Anm. 179 f. (freilich schloss dann ebendort Avicenna hieraus jenen Grundsatz

„Intelloctus agit universalitatem'1, aber Baco lässt sich durch solche Kleinigkeiten

nicht beirren).

575) Ebend. p. 387: Si autem de speciebus universalibus loquitur (sc. Aristo

telos), h. e. quod universate facitius intetligitur et ideo universalia vocantur obiecta

intelloctus, hoc est per anianomasiam ; ab uno enim singulari non venit nisi sua

species singularis, per quam intelligitur; sed o quolibet singulari venit una species

XVH. Roger Baco. 127

jede weitere Frage, die wir an Baco richten möchten, in immer dichteres

Dunkel hüllen ; und so finden wir denn auch, dass ihm das Wort „species"

unter einem Duzend synonymer Ausdrücke alles Andere eher bezeichnet,

als was die Logik so nennt 576). Nemlich eine gewisse mystische actuelle

Kraft soll sowohl auf die Sinneswahrnehmung als auch auf das Denken

wirken, und dabei zugleich sowohl universelle Species des Universellen

als auch singuläre Species des Singulären sein 577); ja dieselbe soll auch

nicht, wie man gewöhnlich annehme, in der Form, noch aber auch im

Stoffe liegen, sondern von vorneherein die Species des aus Stoff und

Form zusammengesetzten Wesens sein576).

Darum muss dem Baco die Annahme einer Einheit der Materie als

der grösste Irrthum erscheinen, weichem er dadurch zu entgehen sucht,

dass er die Materie selbst je nach den sämmtlichen Einzeln-Wesen unter

schiedlich getheilt und vervielfältigt werden lässt579). Und daherkommt

universalis cum specie singulari, et ideo multiplicatur species universalis in anima,

et ideo fit fortior et potentior lnsuper intcttectus eit dcbitis (vgl. Anm. 287

n. 348) ; propter eam debititatem magis conformatur rei debiti, quae est universate,

quam rei, quae habet multum de esse, ut singulare. Sic igitur intelligenda est auctoritas

Aristotelis (./ !), et non aeeidit aliquid contra veritatem rerum universalium, quas

ponimus in singularibus sine anima.

576) Op.maius, p. 358: Essentia, substantia, natura, potestas, potentia, virtus,

vis significant eandem rem, sed differunt sola comparatione Virtus habet multa

nomina, vocatur enim simititudo agentis et imago et species et idolam et simulacrum

et phantasma et forma et intentio et passio et impressio et umbra phitosophorum

Species autem non sumitur hic pro quarto universali apud Porphyrium, sed transsumitur

hoc nomen ad designandum primum effectum cuiustibet agentis naturaliter.

577) Ebend. p. 66: Haec virtus vocatur simititudo et imago et species et multis

nominibus, ei hanc facit tam substantia quam aeeidens et tam spiritualis quam corporatis

Et haec species facit omnem operationem huius mundi, nam operatur

in sensum, in intettectum, et in totam mundi materiam. Ebend. p. 372 : Cum uni

versate non sit nisi in singularibus, nec potest singulare carere suo universali,

erit proportio speciei universatis ad speciem singularem, sicut rei universalis ad rem

singularem Sive in medio sive in sensu sive in intelloctu sunt species univer

sates,, oportet, quod ibidem sint species singulares ei respondentes.

578) Op. tert. c. 31, p. 109: Species substantiae agentis est composita et non

est solius formae, ut aestimatur, et species rei universalis est universalis et species

rei singularis est singularis. Op. maius, p. 367 : Species substantiae non est tantum

ipsius formae se* materiae, sed totius compositi. Ebend. p. 66: Omnis res natu

ralis producitur in esse per efficiens et materiam. Bei E. Chartes, p. 377 : Non est

triptex praedicamentum nec triplox genus generalissimum in praedicamento substantiae,

quia unum eorum est principate praedicabite, cum quo duo non ponunt in numero;

propter quod unum est genus generalissimum substantiae , sciticet compositum, per

quod attenditur unitas praedicamenti lnsuper compositum habet rationem per se

existendi in ordine entium; non sie materia et forma.

579; Op. maius, p. 88: Muttitudo vero phitosophantium non solam in forma

propria phitosophiae, sed in usu theologiae dicit et asserit, quod una est materia

numero in omnibus rebus et quod solam est diversitas a parte formarum ; sed hic

est error infinitus. Op. tert. c. 38, p. 121 : Cum omnes ponant, quod materia sit

una numero in omnibus rebus, et cum hic sit pessimus error, qui unquam fuit

in phitosophia positus, ideo aggredior hanc positionem p. 122 : Sicut forma

prima, quae praedicatur de omnibus formis et est communis iis et dividitur . . . . usque

ad specialissimam, habet unitatem generis et non est una numero, ergo simititer,

cum materia praedicetur de omnibus materiis rerum et sit eis communis et dividatur,

materia alia est spiritualis, alia est corporalis et paribus passibus descendit sicut

compositum et forma. Ebenso bei E. Charlos, p. 378.

128 XVII. Roger Baco.

es, dass er gegen die bei Albert und Thomas von den Arabern entlehnte

Ansicht polemisirt , dass die Materie den Process der Individualisirung

erst bewirke (s. Anm. 388 u. 519); denn indem Baco, wie wir sahen,

dem Einzeln-Ding eine grundsätzliche Priorität zuweist und in dem Fort

schritte zu dieser Vollkommenheit nur das „Dieses" (hoc) als maassgebend

erblickt, kann er weder in dem Artbegrifle, welcher nach seiner Ansicht

auf einer blossen Vergleichung beruht, noch auch in irgend einem Zusätze,

der zu demselben hinzukäme , die Ursache der Individualisirung finden,

sondern nur in der Eigenthümlichkeit (proprium) des individuellen Seins

selbst 580). Aber während diese Ansicht einem Vorspiele der haecceitas

des Duns Scotus gleicht (s. Abschn. XIX, Anm. 144 (f.), fällt Baco auch

hierin wieder in seinen plumpen mystischen Dualismus zurück, da er

sowohl für das absolute Sein der Individuen als auch für den relativen

Bestand der Artbegrifle kurzweg die Causalität Gottes verantwortlich macht

und somit in andächtiger Herzens-Einfalt folgerichtig die ganze Frage über

das Princip der Individuation ebenso wie jene über die Universalien als

eine grosse Thorheit bezeichnet581).

Als eine specielle logische Eigenthümlichkeit Baco's kann ich noch

580) Bei E. Charlos, p. 384: Dicunt aliqui, quod species est tota essentia individuorum

et habet esse sotum diversa in eis; et alii dicunt, quod materia addita

formae universali facit individuum; et alii, quod potentiae aliquid significatum additur

et sie significatur species significanda in diversis (diese Ansicht kann wohl nur

von nominalistischen Anhängern der byzantinischen Logik aufgestellt worden sein).

Sed omnia haec convineuntur falsa esse, quia postquam linea singularium vadit de

incomploto ad comptetum sicut linea universalium, patet, quod tum sicut se habet

animal ad hominem sie hoc animat ad hunc hominem, et ideo sicut „rationalo'' addifum

huic animali facit hunc hominem, et ita nee homo nec uliquid additum homini

faciet hunc hominem, licet hoc ponunt. Item patet ex dictis, quod lue homo est prius

homine secundum operationem et intentionem naturae, et homo advenit extra essentiam

eius simitis aeeidenti et tanquam itlad, in quo debet comparari ad aliud quoddam

individuum; ergo individuum habet prius esse individuum, inquantum est individuum,

et essentiam suam naturatem, antequam oriatur universalo suum. Ergo tunc nec

universalo nec aliquid additum ad ipsum facit individuum, et ideo prineipia propria

ingredientia essentiam individui faciunt ipsum.

581) Ebend. p.385: Dicendum, quod esse individuum duptex est; unum est absolatum

secundum sua prineipia, quae ingrediuntur suam essentiam, et sie species

non sunt esse individui; atiud est secundum comparationem eius ad aliud individuum,

cum quo convenit naturaliter, et itlad esse facit species. Et cum quaerunt, quid

erit causa individuationis, si nec species nec aliquid additum speciei causat eam,

quaerendum est primo ab eis, quid est causa universalitatis, si nec individuum nec

aliquid additum ad ipsum faciat universate. Ista quaestio est stulta, quum supponit,

nihit aliud posse reperiri, quod causat individuum, nisi species et aliquid cum specie.

Nam habet sua prineipia singularia ingredientia essentiam suam, sicut universale habet

univcrsalia. Et cum quaeritur de prineipiis iltis, ut materia et forma, quid est causa

individuationis, quaerendum est ab illis, quid facit universatia eorum esse universalia.

Et non possunt dicere, nisi quod creator facit quodtibet, secundum quod

proprietas eius exigit, et ideo naturam, in qua multa debent convenire, facit univer

salom, et materiam diversam ab alia facit singularem. Verum creator hanc materiam

primam fecit singularem, quia sua proprietas hoc requirit, et simititer formam, in

qua duae formae conveniunt, fecit universalom, et materiam, in qua duae materiae

partieipant, fecit communem, quia earum proprietas hoc exposcit, sicut fecit asinum

secundum eius proprietatem et hominem secundum suam et omnia. Et ideo stultitia

magna est in huiusmodi quaestione, quam faciunt de individuatione.

XVII. Erweiterung der byzant. Logik. 129

erwähnen , dass er getreu seiner Ueberschätzung der Mathematik alle

Kategorien auf die Quantität zurückführen will 582).

Endlich aber fällt noch gleichfalls in diese nemliche Zeit eine manigfache

Erweiterung der byzantinischen Logik, welche sich nur

dadurch erklären lässt, dass dieses ganze Material bereits in den ersten

- drei Jahrzehnten, welche seit seiner Aufnahme in die Litteratur des latei

nischen Abendlandes verflossen , an allen Orten die eifrigste Pflege ge

funden haben muss. Während es uns aber schlechterdings unmöglich ist,

irgend bestimmte Autoren-Namen zu nennen , ist dieses Mittelglied doch

geeignet, Eine jener vielen Lücken der Tradition, auf welche wir immer

hin noch stossen , einigermaassen zu ergänzen. Denn wir können nach

weisen, dass gegen das Ende des 13. Jahrhunderts fast der ganze Umkreis

der byzantinischen Logik allmälig eine erweiterte Umbildung, insbeson

dere durch Vermehrung der „Regeln", erlangt hatte, sowie dass hiebei

die Grundlagen der Lehre von den „Consequentiae", welche später zahl

reiche Vertreter fand, bereits ihre Formulirung gefunden hatten. Wohl

zu beachten aber ist, dass (abgesehen von einer einzigen noch späteren

Quellenstelle, s. Anm. 626) es nur zwei jüngere Zeitgenossen, nemlich

nur Duns Scotus und Raimundus Lullus, sind, welche uns das Material

für diese Episode liefern, indem dieselben ziemlich häufig Einzelnes in

derartiger Form anführen, dass es unmöglich ihr eigenes Erzeugniss sein

kann, sondern einer zu ihrer Zeit allgemein umlaufenden Lehre entnommen

sein muss (ja es ist dabei selbst von „verschiedenen Meinungen" oder

sogar von „Vielen", welche Etwas so oder so angeben, die Rede, s. Anm.

589, 595, 624). Wenn solche Quellen aus jener Zeit reichlicher flössen,

oder erst vollends, wenn die handschriftlichen Schätze aller Bibliotheken

ausgebeutet wären, liesse sich gewiss ein richtigeres Bild entwerfen,

welches dann auch die Namen der bis jetzt entschwundenen Autoren ent

halten könnte. Jedenfalls aber muss ich bei der einmal bestehenden

Beschränktheit der Quellen die Möglichkeit offen lassen, dass noch gar

Manches , was für uns erst bei Späteren zu Tag tritt , dennoch bereits

damals in reichem Schulbetriebe seine Entstehung gefunden haben kann.

Was nachweisbar in jene Zeit fällt, ist Folgendes.

Schon die Lehre vom Urtheile bot manche Gelegenheit zu Fortbildungs-

Versuchen dar; und zwar ist es zunächst das hypothetische Ürtheil, bei

welchem man zu den drei früher recipirten Arten desselben (Anm. 39

u. 158) noch weitere vier Arten, nemlich causalis, temporalis, localis,

rationalis , hinzufügte und analog der älteren Tradition nun auch für

diese Satzarten die „Regeln" der Wahrheit formulirte, wobei namentlich

betreffs der adverbia temporis et loci die Unterschiede der Bedeutung

(ob Ruhe oder Fortschreiten) als maassgebend betrachtet wurden 583).

582) Op. maius, p. 60: Constat, praedicamentum quantitatis cognosci non posse

sine mathematica Quantitati vero annexa sunt praedicamenta „quando" et „ubi";

praedicamentum „habitus" non potest cognosci sine praedicamento „ubi";

maior vero pars praedicamenti qualitaiiv continet passiones et proprietates quantitatum;

quidquid autem dignum est consideratione in praedicamento relationis, est

proprietas quantitatis.

683) flairo. Lutlas, Dialoct. introd, (s. folg. Abschn., Anm. 2), f. 3 v. B: Sex

(zu lesen septem) modi sunt hypotheticae propositionis, sc. copulativa, disiunctiva,

Prantl, Gesch. III. 9

130 XVII. Erweiterung der byzant. Logik.

Sowie aber hiebei zwischen causalis und rationalis der Leser kaum

einen greifbaren Unterschied erblicken kann, so lässt eine andere Notiz

die Erörterung über causalis ganz hinweg, wornach dann nur drei neue

Arten des hypothetischen Urtheiles verbleiben 584), wobei man sich auch

später unter Beseitigung der Terminologie „rationalis" begnügte; s.

Abschn. XX, Anm. 322.

Ferner ein sehr beliebter Tummelplatz der Logiker muss die Lehre

von den modalen Urtheilen gewesen sein (s. ob. Anm. 41 ff., 160 ff.,

456 f. und besonders bei Thomas Anm. 542). Vor Allem war die schon

bei Wilhelm Shyreswood (Anm. 43) auftretende Unterscheidung eines

modus adverbialis und eines modus, nominalis in die neue Terminologie

potenzirt worden, dass ersterer nun sensus compositus heisst und jene

Urtheile betrifft, in welchen der modale Ausdruck zum Subjecte oder zum

Prädicate gehört , während letzterer jetzt als sensus divisus denjenigen

Urtheilen anheimfällt, in welchen die Copula Trägerin des Modus ist;

und man konnte bei dieser Unterscheidung, welcher sämmtliche modalen

Urtheile unterworfen sein sollten , sowohl wieder allgemeine Regeln der

formalen Wahrheit aufstellen 585), als auch im Interesse der Syllogistik

conditionalis, causalis, temporalis, localis, rationalis, quanquam omnes possunt reduci

ad fres primos modos f. 4 r. A: Causalis est hypottietica habens in se duas

categoricas unitas per aliquam causalom coniunctionem. Ad veritatem eius requiritur,

quod sie esse, ut significatur per antecedens, sit causa sie essendi, ut per consequens

significatur . . In negativa, in qua negatio ponitur immediate ante con

iunctionem, requiritur ad eius veritatem, quod categorica praecedens negationem sit

vera, et requiritur, quod sie esse, ut secunda significat, non sit causa sie essendi,

ut prima significat Temporaiis est hypothetica habens in se duas catego

ricas unitas per adverbium temporate. Ad eius veritatem, si sit de praeterito vel

futuro nec habeat aliquam partem universalom nee adverbium denotans sueeessionem

vel simultatem temporis, requiritur, quod ita fuerit vet futurum sit in eodem tem

pore Sed si habet in se adverbium denotans ordinem temporalom, sufficit tunc,

quod ita fuerit vel futurum sit pro diversis saltem temporibus Si vero aliqua

pars est universalis, requiritur, quod tot propositiones singulares fuerint vel futurae

sint verae sueeessive, quot fuerunt vet erunt supposita (B) Si vero quaelibet

categorica sit de praesenti, tunc requiritur, quod ita sit in tempore praesenti

Ad falsitatem sufficit oppositum itlius, quod requiritur ad veritatem eius Localis

est hypothetica habens in se duas categoricas unitas per adverbium locate. Ad veri

tatem localis affirmativae non habentis adverbium denotans motum requiritur, quod

ita sit vel fiat in eodem loco Sed ad veritatem negativae sufficit, quod res non

sit vel /iat in eodem loco Sed ad veritatem localis habentis in se adverbium

denotans motum, aliquando requiritur, quod sit idem terminus ad quem, atiqu'ando,

quod sit idem terminus a quo Rationalis est hypothetica, in qua

coniunguntur plares categoricae mediante coniunctione causali. Ad eius veritatem re

quiritur et sufficit, quod, qualitercunque significatur esse per antecedens, ita sit, ut

significatur per consequens.

584) Ebend. Diatect. s. noe. log. (s. folg. Abschu., Anm. 3), p. 151 : Propositio

hypothetica est septuplox (hier hinwiederum ist doch sextuptex zu lesen), sc. copulativa,

disiunctiva, conditionalis, rationalis, temporalis et localis Rationalis est

itla , in qua sunt duae categoricae coniunctae per has coniunctiones „igitur" vel

„ergo" Temporaiis est, in qua sunt duae categoricae coniunctae cum adverbio

temporali, ut „bonitas est magna, quando magnitudo est bona". Localis est itla, in

qua sunt duae categoricae coniunctae cum aliquo adverbio tocali, ut „virlas est, ubi

iustitia est". Die Regeln über die Wahrheit dieser Urtheile sind dabei nicht

angeführt. Vgl. Abschn. XIX, Anm. 328.

585) Ebend. Dialoct. introd. f. 5 r. B: Propositio modalis est itta, in qua ponitur

XVII. Erweiterung der byzant. Logik. 131

darauf hinweisen , dass ja eigentlich doch nur der sensus divisus ein

wahrhaft modales Urtheil constituire, hingegen der sensus compositus den

Urtheilen des Stattfindens beizuzählen sei 586), während man hinwiederum

dennoch für beide Arten die üblichen Momente der Quantität, der Qua

lität, des Gegensatzes und der Umkehrung durchführte 587). Ferner ver

mehrte man innerhalb dieser neuen Zweigliederung der Modalität auch

die Zahl jener Begrifl'e selbst, durch welche ein Urtheil ein modales

wird; nemlich man fügte die Begriffe per se, dubium, ad utrumlibet,

scitum, opinatum, apparens, credibite, notum, volitum, ditectum hinzu,

so dass schon hier (vgl. unten Anni. 598, 600 f.) so ziemlich der ganze

Umkreis derjenigen Verba, welche einen sog. Accusativ. c. infinit, re

gieren, beigezogen ist 588). Zudem hatten sich an jene modalen Urtheils-

Formen , welche schon längst recipirt waren , gar manche Neuerungen

geknüpft. So wird bei den Möglichkeits-Urtheilen bezüglich ihrer Trag

weite, d. h. suppositio, merkwürdiger Weise aus Shyreswood's Syncategoreumata

(s. ob. Anin. 86 f., vgl. auch Anm. 63) der Unterschied zwischen

disjunctiver und copulativer Supposition formulirt, wodurch wieder Be

rührungspunkte mit der restrictio (Anm. 234) entstehen 589), und auf

terminus modificativus cum infinitivo Si termini praedicti seu modi ponuntur

in medio dicti, sc. inter actum et infinitivum ipsos dividendo, dicitur propositio divisa

seu in sensu diviso; aliter dicitur propositio composita seu in sensu composito. Ad

veritatem divisae sufficit, quod modus verificetur de propositione constituta ex proiumine

demonstrante „id", ut dicendo „calidum possibite est esse frigidum"

ad eius veritatem sufficit, quod haec propositio „hoc esse frigidum, est possibite"

sit vera Ad veritatem compositae requiritur, quod terminus seu modus verificetur

de propositione indicativa correspondente illi dicto.

586) Duns Scotus, Qu. sup. Anal. pr. I, 25, (Vol. I der Opp., s. Abschn. XIX,

Anm. 82) p. 309 B : Hu dum contingit dupliciter poni in propositione, sc in sensu

diviso, quando modus ponitur, ut sit determinatio copulae; vel in sensu composito,

quando modus ponitur a parte subiecti vel a parte praedicati. Et istae propositiones

multum differunt et quantum ad syllogizandum et quantum ad convertendum ; item

differunt, quia itla de sensu composito est propositio de inesse, et itla de sensu diviso

est modalis, quia semper propositio est denominanda a coputa.

587) Ebend. p. 310 A : Propositiones de modo in sensu composito sunt indefinitae,

v. g „Possibite est, Socratem currere", quia sua universalis est ista

„Nullam possibite est, Socratem currere" IIa conformiter dicitur de illis, in

quibus modus praedicatur. Vgl. obige Anm. 43.

588) Ebend.: Omnes propositiones ...in sensu composito de istis modis „necessarium,

per se, verum, possibite, contingens", — loquendo de contingenti pro possibiti

communi — (vgl. ob. Anm. 42 u. 162), consimititer convertuntur illis de inesse

De istis modis „impossibite, falsum, dubium" non convertuntur sicut itlae de

inesse, quia tunc istae regulae essent verae „Si antecedens est impossibite, consequens

est impossibite" De istis modis „scitum, opinatum, apparens, notum, votitum,

diloctum" non convertuntur simititer sicut itlae de inesse. Ebd. 26, p. 311 B: Pro

positiones de sensu diviso in illis modis „impossibite, falsum, contingens, ad utrum

libet" non convertuntur simititer illis de inesse Modalos de sensu diviso in istis

modis „cognosco, apparet" et huiusmodi non convertuntur proprie. Auch 36, p. 328 A

werden als modi die Begriffe „scio, opinor, credo, dubito, apparet" angeführt. Ueber

„opinabititer" s. schon bei Petr. Hispanus ob. Anm. 234.

589) Ebend. 26, p. 310 B: De propositionibus de possibiti duplex est opinio.

Una ponit, quod subiectum respectu verbi de possibiti (d. h. bei einem Urtbeile de

sensu diviso) in propositione indefinita vel particulari supponit disiunctive pro his,

quae sunt, et pro his, quae possunt esse, et in universali sive affirmativa sive nega

tiva supponit copulative Sed alia est opinio, quae ponit, quod itla de possibiti

9*

132 XVII. Erweiterung der byzant. Logik.

solcher Grundlage ergeben sich neue Regeln betreffs der Umkehrung

dieser Urtheile 59°), wobei man auch das contingens neben dem possibite

gesondert betrachtete 59 1). Betreffs der Nothwendigkeits-Urtheile finden

wir die spitzfindige Unterscheidung zwischen necessarium conditionate,

necessarium quando, necessarium simpliciter, welch letzteres wieder

entweder ut nunc oder pro semper sein könne 592), und sowie für diese

Unterarten die Regeln der Umkehrung untersucht werden 593), so spielt

dabei auch das Wechselverhältniss zwischen Unmöglich und Nothwendig

sowie zwischen Un-nothwendig und Möglich herein 594). Ausserdem

endlich werden noch sehr eigenthümliche Regeln über das Verfahren

aufgestellt, durch welches Möglichkeits-Urtheile in Urtheile des Stattfindens

umgesetzt werden können ; nemlich singuläre oder unbestimmte Möglich

keits-Urtheile sollen einfach in das Präsens des Stattfindens übergehen

können, und hei Möglichkeits-Urtheilen der Vergangenheit oder Zukunft

brauche nur das Prädicat, nicht aber auch das Subject, entsprechend

umgesetzt zu werden 59 5).

Andrerseits war es natürlich der ganze Abschnitt De terminorum

proprietatibus , welcher reichen Anlass zu fortbildenden Erweiterungen

darbieten konnte. Und so finden wir denn auch die Lehre von der

suppositio in einer eigenthümlichen Gestaltung, welche in ihren Grund

zügen wohl mehr an Shyreswood (Anm. 61), als an Lambert v. Auxerre

est distinguenda, quia vel eins subiectum supponit pro his, quae sunt, vel pro his,

quae possunt esse.

590) Ebend. p. 312 A: Affirmativac de possibiti pro his, quae sunt, non convertuntur

proprie Negativae de possibiti non convertuntur proprie, in quibus

subiectum supponit pro his, quae sunt Affirmativae de possibiti, in quibus

subiectum supponit pro his, quae possunt esse, simititer convertuntur Negativa de possibiti pro his, quae possunt esse, non convertituirl.lis de inesse.

591) Ebend. 30, p. 319 A: Propositio de contingenti (s. Anm. 588) potest converti

dupliciter. Uno modo in oppositam qualitatem .... manente eodem subiecto et

praedicato. Alio modo possunt converti ad utrumlibet transponendo terminos sicut

Mae de inesse.

592) Ebend. 26, p. 311 A: Triptex est propositio de necessario. Quaedam de

necessario conditionati, ut „Vacuum, si est, de necessitate est locus"; alia de ne

cessario quando, ut „Grammaticus, quando est, de necessario est Aomo"; sed tertia

est de necessario simpliciter, et talis est duplox, quia quaedam est de necessario ut

nunc solam, sed alia est de necessario simpliciter pro semper.

593) Ebend.: Propositiones de necessario conditionali aut etiam de necessario

quando non convertuntur , de necessario simpliciter pro nunc non convertuntur

proprie, quod talos propositiones possunt converti improprie per resotutionem ad

quandam de inesse De necessario simpliciter pro semper simititer convertuntur

illis de inesse.

594) Ebend. p. 312 A: lita de neces«ario de modo negato non dicitur proprie

de necessario, sed de possibiti, et e contra itta de possibiti de modo negato

non dicitur proprie de possibiti, sed de necessario.

595) Duns Scotus, Qu. inPhys.M, 2, 6, (Vol. II) p. 356 B: Loquendo in propositionibus

de possibiti aut de praeterito aut de futuro oportet uti duabus regutis,

quas multi ponunt universates. Prima regula est ista : Omnis propositio singularis

vel indefinita de possibiti debet poni in esse per unam propositionem de praesenti, ut

ista „Socrates potest currere1' in „Socrates currit". Secunda regula, quod in

omni propositione de possibiti vel de praeterito vel de futuro praedicatum appetlat

suam formam, et non subieclam (vgl. Anm. 601), h. e. quod talis propositio debet

poni in esse per unam de consimiti praedicato, et non oportet, quod per unam de

consimiti subiecto; et potest exemplificari de ista „Album potest esse nigrum''.

XVII. Erweiterung der byzant. Logik. 133

und Petrus Hispanus (Anm. 126 f. u. 202 ff.) erinnert, aber namentlich

in der Eintheilung sehr von der älteren Tradition in einer Weise ab

weicht, welche unleugbar den Vorzug der Klarheit für sich hat; nemlich

nach Ausscheidung der blossen Metapher (impropria) soll die proprio,

suppositio zerfallen in simptex, materialis, personalis, letztere in discreta

und communis, letztere wieder in determinata und confusa, diese letztere

in disiunctiva, copulativa (vgl. Anm. 589) und distributiva, und endlich

diese letztere erst in mobitis und immobitis 596). Auch hatte man be

treffs der suppositio acht Regeln formulirt, welche theils an die Qualität

und Quantität der Urtheile anknüpfen, theils die Lehre von der distributio

sowie einige Syncategoreumata in ihr Bereich ziehen, und auch ihrerseits

einen Beleg dafür geben, wie sehr überhaupt die Zahl der termini, wo

nur Gelegenheit dazu war, vermehrt wurde ; nemlich an die Comparativund

Superlativ-Formen (s. Anm. 265) und die hier ihnen gleichgestellten

Worte „differt" u. dgl. (Anm. 266) reihen sich nun noch „caret, distinguitur"

an, und mit „6t*, ter" (Anm. 254) werden „immediate, continus"

verbunden, während eine Reihe von Verbis, wie appeto, desidero, cupio,

opto, teneor, debeo, promitto, requiro, indigeo, spondeo, völlig neu hin

zukommen 597).

596) Raim. Lull. Dial. introd. f. 5 v. A : Suppositio primo dividitur in propriam

et impropriam. Impropria est, ut „Anglia pugnat" Proprio est, quando

terminus supponit pro intentione vet pro se vel sibi simiti vel pro itlo, ad quod

signandum est impositus. Proprio dividitur in simplicem, materiatem et personatem.

Simptex est, ut „homo est species'' Materialis est, quando terminus supponit

pro se aut sibi simiti, ut „homo est vox". ...vel „homo est terminus mentalis"

Personalis est, quando terminus supponit pro itlo, ad quod significandum est impositus

Personalis dividitur in discretam et communem. Discreta est, quando

terminus singularis supponit, communis est, quando terminus communis

Communis dividitur in determinatam et confusam Determinata est, quando ter

minus communis supponit pro aliquo, sub quo non copulative, sed disiunctive seu

per propositionem disiunctivam potest fieri descensus ad sua singularia Confusa

est, quando terminus communis supponit et non debet fieri talis descensus, sed vel

disiunctus per propositionem de disiuncto extremo vel copulatus per propositionem de

coputato extremo (vgl. folg. Abschn., Anm. 47) vel copulativus per propositionem

copulativam. Et ideo suppositio confusa est triplox, sc. vel est confusa tantum disiunctim

vel confusa tantum copulatim vel confusa et distributiva. Confusa tantum

disiunctim est, quando non potest fieri descensus per propositionem disiunctivam, sed

per propositionem de disiuncto extremo Confusa tantum copulatim est, quando

non licet fieri alium descensum nisi per propositionem de copulato extremo Con

fusa et distributiva est, quando potest fieri descensus per propositionem copulativam

uniformiter vel difformiter ad sua singularia Confusa et distributiva est duptex,

sc. mobitis et immobitis Mobiiis est, quando potest fieri descensus uniformiter

vet affirmative vel negative Immobitis est, quando non potest fieri descensus

uniformiter, sed difformiter, i. e. quando aliquae singulares sunt affirmativae et aliquae

negativae. Nor der Anfang dieser ganzen Eintheilang findet sich anch in des

Lullus Diatect. s. noe. log. p. 152.

597) Ebend. f. 6 r. A: De regulis suppositionum. Prima: Omnis terminus sin

gularis supponit discrete. 2. Cuiustibet propositionis particularis vel indefinitae subiectum

supponit determinate • etiam praedicatum affirmativae, si sit terminus communis

et non impediat syncategoreuma 3. Cuiustibet propositionis universalis subiectum

supponit confuse et distributive, et etiam praedicatum propositionis exctusivae

4. Cuiustibet propositionis universalis negativae subiectum supponit confuse et distri

butive, et etiam praedicatum 5. Signum universate affirmativum confundit et

distribuit suum terminum communem sequentem se, et confundit tantum terminum

134 XVII. Erweiterung der byzant. Logik.

Ebenso verhält es sich mit der ampliatio (s. Anm. 225 ff.). Man

hielt nun die verschiedenen Arten des terminus ampliativus (im Gegen

satze gegen terminus ampliatus) auseinander , welche im Futurum oder

Präteritum eines Verbums oder Participiums , in den Verbis potest oder

contingit, oder in den auf verschiedene Zeiten erstreckbaren Verbis significo,

intelligo, memoro, promitto, appeto u. dgl. (vgl. Anm. 588) liegen,

wobei natürlich grundsätzlich die erweiternde Function der ampliatio nur

dem Prädicate, sowohl nach seiner primären Bedeutung als auch nach

seinem connotatum (d. h. den abgeleiteten secundären Wortformen), zu

kommt, und der Subjectsbegriff der hiedurch erweiterte ist 598). So

mussten dann wohl erklärlicher Weise für die drei grammatischen Zeit

formen der ampliativen Sätze mit Einschluss der Participien und sogar

der abgeleiteten auf „bitis" endigenden Adjectiva jene Regeln , welche

schon bei Petrus Hispanus vorlagen, vermehrt und specieller formulirt

werden, und man unterliess es hiebei selbst nicht, auch wieder die

Modalität der Urtheile hereinzuziehen 589). In Bezug aber auf diesen

communem remotum ; omnis autem negatio et omnis dictio habens vim negativnis confundit

et distribuit terminos omnes sequentes se; est aulem talis dictio omnis comparativus,

supertativus et „differt, aliud , caret, distinguitur" 6. Praedicatum

cuiustibet propositionis universalis affirmativae et subiectum cuiustibet exchisivae af

firmativae, si sunt termini communes, supponunt confusc tantum. 7. Omnia adverbia

numeralia, ut „bis, ter, quater", et isti termini „immediate, continue" (vgl. Abschn.

XIX, Anm. 183) semper ubique confundunt terminos communes immediate sequentes

se confuse tantum et ista verba „appeto, desidero, cupio, opto, teneor, debeo,

promitto, requiro, indigeo, spondeo1' et universaliter omnia verba significantia actum

interiorem cum suis activis participiis et gerundiis et priore supino confundunt terminum

communem sequentem se confuse tantum 8. Ouitibet terminus habens

vim distribuendi terminum sequentem, quem invenit non distributum, est talis naturae,

quod, si invenit ipsum distributum, facit ipsum non esse distributum. 9. Omnis ter

minus communis supponit determinate , si non praecedat aliqua dictio habens vim

negationis vel vim confundendi.

598) Duns Scotus, Qu. sup. Anal. pr. I, 16, (Vol. I) p. 296 B: Terminus ampliatus

dicitur itlo, qui ampliatur passive, ita quod pro plaribus supponat, quam

ante; sed terminus ampliativus est iste, qui ampliat, v. g. praedicatum vel eopula,

si fuerit praeteriti vel futuri temporis aut de possibiti (p. 297 A) Quidam

sunt, ut verba praeteriti vel futuri temporis, alii sunt, ut participia ; alii sunt,

ut ista verba „potest, contingit'' et nomina derivata ab istis; item ista verba „significo,

intelligo, promitto1' et huiusmodi, et universaliter omne verbum, cuius actus potest

transire in rem praeteritam et futuram sicut in rem praesentem Praedicatum

dicitur appellare (zu lesen ampliare) suam formam et restringere ad supposita verbi

tam secundum significatum quam secundum connotatum (dieser Begriff begegnet uns

hier zum ersten Male, vgl. Abschn. XX, Anm. 273 u. 291) Subiectum ampliatur

per praedicatum, quia aliter multae propositiones essent falsae, quae tamen

sunt concedendae, ut „fiulla rosa existente rosa intctligitur'1 (vgl. bei Petrus

Hispanus, ob. Anm. 236).

599) Raim. Lull. a. a. O. f. 6 r. B : Ampliatio est statio termini eategorematici

pro aliquo vel aliquibus ultra hoc, pro quo actualiter existeret in propositionc simpliciter

prima. De ampliatione dantur hae regulae. Prima: Cuiustibet propositionis,

cuius copula est de praeterito, subiectum ampliatur ad supponendum pro eo, quod est

vel fuit 2. Cuiustibet propositionis, cuius copula est de futuro, subiectum am

pliatur ad supponendum pro eo, quod est vel erit 3. Cuiustibet propositionis,

in qua ponitur hoc verbum „potest' pro verbo principali, subiectum ampliatur ad

supponendum pro eo, quod est vel erit vel potest esse Idem dicendum de subiecto

propositionis, cuius copula est de praesenti et praedicatum est hoc participium

„potens". (Diese ersten drei Regeln finden sich ziemlich gleichlautend auch in des

XVII. Erweiterung der byzant. Logik. 135

logischen Werth der Zeitformen des Verbums (vgl. ob. Anm. 227) wurde

ausser den Participien und den Zeiten der Copula auch auf die eine Be

wegung oder Veränderung bedeutenden Verba ifieri, generari, corrumpi,

incipere, desinere) und wieder auf die eben erwähnten ampliativen Verba

(intelligo, promitto u. s. f.) selbst mit Beiziehung von causa, causatum,

catefactivum hingewiesen, so dass namentlich die Verba incipit und äesinit,

welche wir bei Petrus Hispanus unter den Exponibitia trafen (Anm. 263),

hier eine Anknüpfung an die ampliatio zeigen, welche ihrerseits sogar

durch die Umkehrung all dieser verschiedenen Urtheile klar gemacht

werden soll 600).

Auch die appellatio (s. oh. Anm. 228 f.) wurde in ähnlicher Weise

näher an grammatische Momente gerückt, indem schon in der Definition

derselben das Präsens des Verbums und das Auftreten eines demonstra

tiven Pronomens betont wird, und sodann bei Formulirung der Regeln

wieder die Rücksicht auf die Verschiedenheit der drei Zeiten, auf die

Modalität der Urtheile, und abermals auf jene Verba (intelligo etc.) ent

scheidend hervortritt 60 1).

Lullus Dialoct. s. noe. log. p. 152, woselbst die ampliatio definirt wird als statio

termini communis pro diversis temporibus) 4. Cuiustibet propositionis, cuius

praedicatttm est participium praeteriti temporis, sive copula sit de praesenti sive de

praeterito, subiectum supponit pro eo, quod est vel fuit 5. Cuiustibet pro

positionis, cuius praedicatum est nomen verbate terminatum in „Ulis", subiectum

ampliatur ad supponendum pro eo, quod est vel potest esse 6. Haec verba

jntelligo, cognosco, scio, concipio, memoro, opinor, arbitror" et cetera verba, quae

habent vim transeundi ita bene in rem praeteritam vel futuram vel possibitem sicut

in rem praesentem, ampliant casum, quem regunt, ad supponendum pro eins significatis

respectu cuiustibet temporis et possibititatis 7. Cuiustibet propositionis

de necessario in sensu diviso (s. Anm. 585) subiectum ampliatur ad supponendum

pro eo, quod est vel potest esse 8. Omnis propositio, cuius subiectum ampliatur

ad supponendum pro eo, quod est vel erit, vel pro eo, quod est vel fuit vel

potest esse, debet exponi per propositionem categoricam de subiecto disiuncto.

600) Duns Scotus a. a. O. 17, p. 298 A: Quatuor modis aliqua propositio

potest pertinere ad praeteritum vel futurum. Uno modo, si eins praedicatum aut

subiectum sil participium praeteriti vel futuri. Secundo, si copula verbalis sit prae

teriti aut futuri. Tertio, si copula verbalis significet vel connotet motum vel mutationem,

ut ista verba „fieri, generari, corrumpere, incipere, desinere" Quarto,

quando in propositione ponitur nomen vel verbum ampliatum (zu lesen ampliativum),

ut ista verba ,,significo, intelligo, appeto, promitto1' et ista nomina „causatum,

causa, catefactivum" et huiusmodi (p. 298 B) Verba „incipit, desinit, fit, ge

nerari" habent exponi per duas exponentes, quarum altera est de praeterito et alia

de futuro (p. 299 A) Verba „significo, intelligo, memoro, cognosco, opinor'1 et

huiusmodi . ampliant terminos, quos regunt, ad supponendum non sotum pro

praesentibus/ immo etiam pro praeteritis vel futuris In conversione huiusmodi

propositionum ista ampliatio debet explicari.

601) Raim. Lultus a. a. O. f. 6 v. B : Appellatio est verificatio praedicati sub

eadem forma, i. e. dictione in propositione de praesente de pronomine demonstrante

itlud, pro quo supponit subiectum propositionis, cuius ipsum praedicatum est pars

Dantur hae regulae. Prima: Ad veritatem propositionis de praesenti requiritur, quod

eius praedicatum in propria forma, i. e. sub eadem dictione, verificetur de pronomine

demonstrante itlam rem, pro qua supponit subiectum itlius propositionis 2. Ad

veritatem cuiustibet propositionis de praeterito requiritur, quod eius praedicatum sequens

verbum fuerit aliquando sub eadem ratione verificabilo de pronomine demonstrante

itlud, pro quo supponit subiectum 3. Ad veritatem cuiustibet propositionis de

futuro requiritur, quod eius praedicatum in propria forma aliquando futurum sit

verificabite in propositione de praesenti de pronomine demonstrante itlad, pro quo

136 XVII. Erweiterung der byzant. Logik.

In der Lehre von der distribulio, welche zwar damals, wie es

scheint, mehr mit der suppositio verflochten wurde (Anm. 597), ersehen

wir aus einer vereinzelten Notiz, dass man eine Schwierigkeit, welche

sich an die Tragweite des Wortes „omnis" knüpfte (ob. Anm. 240), nun

durch genauere Formulirung einer Regel zu erledigen suchte 602). Wie

weit man einer Definition der restrictio, welche dem Lambert v. Auxerre

näher steht als dem Petrus Hispanus 603) , etwa in Regeln eine ausge

dehntere Folge gegeben habe, wissen wir nicht.

Was das Gebiet der Exponibitia betrifft (ob. Anm. 256 ff.), finden

wir nicht bloss die eigenthümliche Wendung , dass man alle Arten der

exponiblen Urtheile als eine Aequipollenz hypothetischer Urtheile betrach

tete604), sondern auch die Neuerung, dass man grundsätzlich bezüglich

aller exponiblen Ausdrücke einen Unterschied statuirte, welcher zwischen

der blossen „Bezeichnung" (signatum , z. B. durch das Verhum excipio)

und der wirklichen „Ausübung" (exercitum, z. B. durch die Präposition

praeter) bestehe 605). Und auch bei den einzelnen Theilen dieser ganzen

Gruppe fehlte es nicht an fortbildender Erweiterung. So wurden obige

(Anm. 260) Regeln über die Exclusiv-Sätze dadurch vermehrt, dass man

neben der Qualität des Unheiles auch die Stellung der Exclusiv-Partikel

berücksichtigte, je nachdem dieselbe beim Subjecte oder beim Prädicate

oder bei der Copula (!) oder beim Subjecte und beim Prädicate stehe 60 6).

supponit subiectum 4. Ad veritatem cuiustibet propositionis divisae (s. Anm. 585)

de isto verbo „potest1' vel „contingit" vel de his modis „possibilo, contingens, necesse"

requiritur, quod iste modus sit verificabitis in propria forma de pronomine demonstrante

itlad, pro quo supponit subiectum tatis propositionis 5. Ista verba „cognosco,

intelligo, scio" et simitia, quae habent naturam transeundi in dictionem substantivam

et adiectivam et etiam in comptexionem ipsarum , appellant suam formam et etiam

comptexionem ipsius dictionis sequentis verhum et rectae ab eo; sed si talis dictio

praecedat verbum, non appellat comptexionem, sed solam suam formam.

602) Duns Scotus, Qu. sup. Anal. post. I, 38, p. 404 B: Signum universate

distribuit terminum non sub propria ratione suppositorum, sed sub rottone termini

communis, quia, si fieret distributio pro suppositis sub propria ratione, quaetibet

propositio universalis esset plares, et per consequens tunc periret syllogismus et

etiam contradictio in universalibus .

603) Raim. Lullas, Dialoct. s. noe. log. p. 152: Restrictio est statio termini

in propositione pro paucioribus siqnificatis , quam eius requirat natura, ut „omnis

homo albus currit". Vgl. ob. Anm. 130 mit 224.

604) Raim. Lultus, Dialoct. introd. f. 4 v. A: Propositio aequivalons hypotheticae

est propositio, in qua ponitur dictio, ratione cuius ipsa est exponibitis per propositionem

hypotheticam, ut sunt exclasiva, exeeptiva, reduplicativa. Hiezu Abschn.

XIX, Anm. 186.

605) Duns Scotus, Qu. s«p. Porph. 14, p. 97 B: Differentia inter actum signatum

et exercitum patet in multis; per „non" enim exercetur negatio, per „nego" vero

signatur, per „tantum" simititer exercetur exctusio, per „exclado" signatur, et ita de

„praeter^' et „excipi" et aliis. Die mehrseitige Durchführung dieses Grundsatzes

s. Abschn. XX, Anm. 288, 346, 365.

606) Raim. Lullas a. a. O. f. 4 v. A : Quando dictio exclasiva additur subiecto,

ut „tantum homo currit", exponitur sie „homo currit et nihit aliud ab homine currit"

Sed e contra est in negativa, quia tunc praedicatum removetur a subiecto et

attribuitur cuitibet alii. Quando autem dictio exclasiva additur praedicato, ut „Socrates

est tantum animat", exponitur sie „Socrates est animal et Socrates non est

aliud ab animali". Quando additur copulae, exponitur eo modo, quo quando additur

subiecto Quando additur tam subiecto quam praedicato, ut „tantum Socrates

XVII. Erweiterung der byzant. Logik. 137

Desgleichen wurden bei den Exceptiv-Partikeln (Anm. 261) nun die logi

schen Bedingungen, unter welchen ein Urtheil exceptiv sein kann, sowie

die Erfordernisse der Wahrheit für bejahende und verneinende Urtheile

formulirt 607). Bei der reduplicatio (Anm. 262) unterschied man nun

von der eigentlich reduplicativen Function der einschlägigen Worte (inquanlum,

secundum quod, ut) jenes Auftreten derselben, in welchem sie

„specificative", d. h. durch einen Rückweis auf den Art- oder Gattungs-

Begriff wirken, und man brachte auch die alietas (vgl. Anm. 260 u. 266)

mit der Beduplication in eine Verbindung, hielt aber daran fest, dass in

den reduplicativen Urtheilen das Prädicat das Entscheidende sei 608); auch

unterschied man in Berücksichtigung der Stellung der reduplicativen Par

tikel zwischen bejahenden und verneinenden Urtheilen und formulirte die

Regel der Wahrheit für diese Urtheils-Form , welche sicli in der Expo

sition derselben von selbst erprobt609).

Wohl der wichtigste Theil aber unter diesen Bereicherungen der

byzantinischen Logik betrifft den Ursprung der Lehre von den „Consequentiae",

über welchen uns hiemit eine etwas nähere Einsicht

est tantum animal", tunc cxponenda est sie „Socrates est animat, et nihit aliud a

Socrate est nihit aliud ab onima/t".

607) Ebend. : Ad propositionem exceptivam requiruntur quatuor termini tanquam

quatuor conditiones : Subiectum principalo, a quo fiat exceptio, dictio exceptiva,

per quam denotetur actus excipiendi, pars exceptiva, praedicatum, respectu

cuius fiat exceptio Requiruntur duae conditiones: prima est, quod subiectum sit

terminus communis cum signo universali sumptus habens plara imposita vel particularia

sub se ; secunda est, quod subiectum praedicari possit de excepto et de

omnibus eiusdem speciei in propositione affirmativa vera, et quod exceptum sit minus

commune Ad veritatem affirmativae requiritur, quod praedicatum non insit excepto

et insit omni alii contento sub subiecto Mo, a quo fit exceptio Sed ad veritatem

negativae requiritur e contra, sc. quod praedicatum insit excepto et nulli alii contento

sub subiecto principali.

608) Duns Scotus, Qu. sup. An. pr. I, 35, p. 327 A: Reduplicatio significat

immediationem praedicati ad subiectum Istae dictiones sunt reduplicativae „in

quantum, secundum quod, in eo quod" et aliquando haec dictio „uf" et consimites.

Tates dictioncs reduplicativae aliquando aeeipiuntur specificative et aliquando

reduplicative. Quando reduplicatio sumitur specificative, tunc designat aliquam conditionem

vel aliquem modum vel aliquem sensum, secundum quem propositio est vera,

quae aliter non esset vera Dictio reduplicativa reduplicative sumpta , et non

specificative, designat primo immediationem praedicati principalis ad itlad, super quod

cadit reduplicatio, et quandoque denotat convertibititatem ; exemplam primi „Homo,

inquantum animat, est corpus'' exemplam secundi „Homo, inquantum animat, est

sensibite" Reduplicatio designat alietatem sive diversitatem principalis praedicati

ab itlo, super quod cadit reduplicatio Propositio, in qua reduplicatio additur

praedicato principali, est falsa, supposito quod fiat ex terminis, qui pro pturibus

rebus supponunt Illad, super quod cadit reduplicatio, se debet teuere a parte

praedicati, et non subiecti.

609) Raim. Lultus a. a. O. f. 4 v. B : Reduplicativa quandoque quandoque est negativa negatione praecedente reduplicationem et evsetrbafufmirmpartiinvcai,

palo, aliquando vero est negativa negatione posita inter reduplicationem et ver

bum principalo In reduplicativa propositione quandoque ponuntur tres termini

dissimites, quandoque duo simites et unus dissimitis , quandoque sunt omnes tres

simites. Ad veritatem reduplicativae requiritur veritas unius copulativae compositae

quandoque ex tribus quandoque ex quatuor propositionibus categoricis, in qua pro

positione copulativa oportet, quod remota dietione reduplicativa praedicetur secundus

terminus praedictorum trium de primo et tertius universaliter de secundo.

138 XVII. Erweiterung der byzant. Logik.

vergönnt ist. Was nemlich in diesem Zweige später, wie wir sehen wer

den (Abschn. XX, Anm. 161, 279), üblicher Weise an die Fortbildungen

der Summula des Petrus Hispanus angeknüpft wird, fanden schon Duns

Scotus und Raimundus Lullus in ziemlicher Ausführlichkeit fertig vor,

und zwar als einen Gegenstand , mit welchem sich bereits Mehrere (s.

Anm. 624) beschäftigt hatten610). Die erste und ursprüngliche Quelle

der Consequentiae dürfen wir allerdings in der arabischen Logik suchen,

denn dort trafen wir schon den Begriff der „eonsequentia" selbst (vor.

Abschn., Anm. 367 ff. u. bes. Anm. 65), und zwar, was hauptsächlich zu

beachten ist, in einer Verflechtung mit der Topik (ebd. Anm. 372); dazu

kommt, dass bei den Arabern die hypothetischen und disjunctiven Syllo

gismen eine Aufnahme gefunden hatten (ebd. Anm. 48, 219, 269, 326);

und ein drittes Ingrediens liegt darin, dass die Araber an der Argumen

tation überhaupt eine formelle und eine materielle Seite unterschieden

(ebd. Anm. 51 f., 333). Aber diese dreifache Anregung ist offenbar sofort

nur im Dienste der byzantinischen Logik verstanden worden; denn für

diese konnte man in der eonsequentia ein verbindendes Mittelglied er

blicken, durch welches von dem hypothetischen Urtheile und von den

Exponibitia, welche man ja mit demselben verknüpfte (Anm. 604), ein

Uebergang zur Topik gewonnen werde 61 1), so dass man nun dieser letz

teren jenes nemliche Gepräge aufdrücken konnte, durch welches das ganze

Gebiet der Terminorum proprietates und was sich daran anschloss, ge

kennzeichnet ist. Ja dass schon von Anfang an die byzantinische Logik

es war , in welche man jenen Zweig arabischer Doctrin verwob , zeigt

uns am deutlichsten Wilhelm Shyreswood, welcher in der Lehre von den

Syncategoreumata bei Besprechung der Conjunction „st" bereits einige

Grundzüge der eonsequentia entwickelte (s. ob. Anm. 83) , wobei uns

sogar schon die Unterscheidung der eonsequentia simpliciter und der

eonsequentia ut nunc begegnet (s. Anm. 617). Und auf solcher Grund

lage konnten nun sicher mehrere Bearbeiter des byzantinischen Stoffes,

deren Namen und Thätigkeit sich jetzt unserer Forschung entziehen, in

der Zwischenzeit derartig fortbauen, dass zu Anfang des 14. Jahrh. diese

ganze Gruppe der Logik in einer gewissen Abrundung für den Schul

betrieb fertig vorlag. Auch Ton und Haltung der Lehre von den con

sequentiae und vor Allem die Bezugnahme auf Sophismen zeigen deut

lich, dass man durch dieses neue Element jedenfalls nur die byzantinische

Summula-Litteratur bereichern wollte.

Der Begriff der eonsequentia, im weitesten Sinne umfasst sowohl die

eigentliche Syllogistik als auch die rhetorische Argumentation der Topik,

welch letztere als „enthymematica" bezeichnet wird (vgl. ob. Anm. 193),

610) Wenn uns das Wort „con$equentia" — abgesehen von den Arabern —

zum ersten Male bei Albertus Magnus (Anm. 470) begegnete, so nehmen wir ja eben

ongefähr jenes Jahrzehnt, in welches die letzten Lebensjahre und Schriften des

Albert und des Thomas fatlen, für die Entstehung dieser Lehre in Anspruch. Vgl.

auch Abschn. XIX, Anm. 21.

611) Ja dass es Manche gab, welche sogar meinten, in der aristotelischen

Definition des Syllogismus seien auch die Exponibitia mitinbegriffen, s. Abschn.

XIX, Anm. 194.

XVII. Erweiterung der byzant. Logik. 139

und während dann eben diese als eonsequentia im engeren Sinne Gegen

stand jener weiteren Eintheilung und Erörterung ist, welche wir sogleich

kennen lernen werden 61 2), bleibt es immerhin daneben noch vorbehalten,

dass man bei eonsequentia auch an die aristotelischen Syllogismen zu

denken habe, wie wir diess alsbald hier (Anm. 624) und auch bei an

deren Formationen (Absehn. XIX, Anm. 194, u. Abschn. XX, Anm. 283)

sehen werden; ja sogar die Begriffe antecedens und consequens, welche

hauptsächlich der Doctrin der specielleren eonsequentia angehören, werden

auch wieder in dem weiteren Sinne gebraucht, dass man darunter Prä

missen und Schlusssatz versteht613). Das Wesen nemlich der eonsequentia

im engeren Sinne wird vor Allem in die hypothetische Satzform gelegt,

insoferne ein antecedens und ein consequens mittelst einer Conditionaloder

Causal - Conjunction derartig verbunden sind, dass, wenn ersteres

wahr ist, letzteres unmöglich unwahr sein kann , und dieses Verhältniss

constituirt zugleich den Begriff der bona consequentia 6 u). Wenn aber

somit hier die hypothetischen Syllogismen, welche bisher in der lateini

schen Tradition der byzantinischen Logik stets gefehlt hatten (s. Anm. 54,

122, 190), plötzlich eine Rolle zu spielen beginnen, so wäre allerdings

denkbar, dass etwa nun ein vollständigerer Text des Psellus (s. Abschn.

XV, Anm. 55) zu Grunde gelegt worden sei ; hingegen weit wahrschein

licher dürfte es sein, dass, wie bemerkt, arabische Doctrin den ersten

Anlass gab, denn man verband mit dem Hereinziehen der hypothetischen

Schlussformen auch jene anderen beiden erwähnten Momente, welche auf

Arabisches zurückweisen.

Nemlich diese eonsequentia im engeren Sinne wird nun in eine

formalis und eine materialis eingetheilt ; die erstere erstreckt sich auf

alle in den verbundenen Urtheilen enthaltenen Begriffe, vorausgesetzt dass

die Form und Anordnung derselben sich gleich bleibt und auch sämmtliche

Syncategoreumata , sowie die Modalität, die Qualität, die Quantität

der Urtheile berücksichtigt werden615); sie selbst kann wieder entweder

612) Duns Scotus, Qu. sup. Anal. pr. I, 20, p. 302 B: Quaedam est eonsequentia

enthymematica, et quaedam syllogistica. Consequentiarum enthymematicarum quaedam

sunt formates, quaedam materialos; materialium quaedam sunt simplices, quaedam

ut nunc.

613) Raim. Lullas, Dialoct. introd. f. 7 v. A: Argumentatio est totalis oratio ex

praemissis et conclasione sive ex antecedente et consequente composita. Aehnlich

Diatect. s. noe. log. p. 154: Argumentum est sermonum aggregatio, ex quibus alii

sermones sequuntur, oratio ex antecedente et consequente composita.

614) Duns Scotus a. a. O. 10, p. 287 B: Consequentia est propositio hypothetica

composita ex antecedente et consequente mediante coniunetione conditionali vel

rationali, quae denotat, quod impossibite est ipsis, sc. antecedente et consequente,

simul formatis, quod antecedens sit verum et consequens falsum. Et tunc, si ita est,

sicut ista coniunetio denotat, consequentia est bona, et si non, tunc consequentia non

vatet. Raim. Lultus a. a. O.: Antecedens est id, quod ponit in necessitate id, quod

per ipsum sequitur; consequens est, quod necessitatem ante se ostendit. Hiezu

Anm. 623 u. Abschn. XIX, Anm. 331.

615) Duns Scotus a.a.O.: Consequentia sie dividitur: quaedam est materialis, quae

dam formalis. Consequentia formalis est itla, quae tenet in omnibus terminis staute consimiti

dispositione et forma terminorum ; et vocantur termini in proposito subiecta et praedicata

propositionum vel partes subiecti et praedicati. Sed ad formam consequentiae

pertinent omnia syncategoreumata posita in consequentia, ut coniunetiones, signa uni

140 XVII. Erweiterung der byzant. Logik.

einen hypothetischen oder einen kategorischen Vordersatz haben , und im

letzteren Falle besteht die consequentia in einer Umkehrung oder in

Aequipollenz 616) , so dass hiemit einerseits der Begriff der logischen

Folgerung eine ziemlich weite Fassung erhält, und andrerseits uns eine

allererste Spur desjenigen Verfahrens begegnet, mit welchem man noch

später die Umkehrung u. dgl. als erste unvollkommnere Stufe der Syllogistik

einreihte. Die materialis consequentia hingegen kann nur durch

eine mit den Begriffen vorgenommene Veränderung erschlossen werden,

und zwar ist sie entweder bona simpliciter oder nur bona ut nunc,

d. h. wenn sie sich durch die Hinzunahme eines Nothwendigkeits-

Urteiles ergibt, ist sie bona simpliciter, was je nach den verschie

denen loci diatectici der Topik in sehr manigfacher Weise der Fall sein

kann617), daher hier Veranlassung dazu gegeben war, dass man sogar

die gesammte consequentia überhaupt von der Topik abhängig machte 6 1 8) ;

hingegen bona ut nunc ist sie, wenn sie mittelst eines Urtheiles ge

stützt wird, welches nur einen zufälligen Thatbestand ausspricht619).

Uebrigens erscheint diese Eintheilung und Unter-Eintheilung der logischen

Folgerung an einer anderen Stelle etwas modificirt, indem dort formalis,

simptes;, materialis, ut nunc als vier unter sich coordinirte Arten be

zeichnet werden 620).

versalia, particularia, negationes et huiusmodi. Secundo ad formam consequentiae

pertinet copula propositionis , et ideo non est eadem forma consequentiae ex propositionibus,

quarum copula est de inesse et quarum copula est de modo. Tertio ad

formam pertinet multitudo praemissarum, affirmatio et negatio propositionum et

huiusmodi, et ideo non est eadem forma arguendi ex affirmativis et negativis, et

ita de aliis.

616) Ebend. : Consequentia formalis subdividitur, quia quaedam est, cuius ante

cedens est una propositio categorica, ut conversio, aequipoltentia et huiusmodi; alia

est, cuius antecedens est propositio hypothetica; et quitibet istorum modorum potest

subdividi in ptures alios modos.

617) Ebend.: Consequentia materialis est itla, quae non tenet in omnibus terminis

retenta consimiti dispositione et forma ita, quod non fiat variatio nisi terminorum.

Et talis est duptex, quia quaedam est vera simpliciter, et alia est vera ut

nunc. Consequentia vera simpliciter est itta, quae potest reduci ad formatem per

assumptionem unius propositionis necessariae ; et sie est ista consequentia materialis

bona simpliciter „Homo currit, igitur animal currit", et reducitur ad formalom per

istam necessariam „Omnis homo est animat". Et ista subdividitur in multa membra

secundum diversitatem tocorum diatecticorum. Ein Beispiel einer solchen topischen

Unterart ist Qu. in Praedicam. 13, p. 146 A: Consequentia tenet per hanc regulam:

Nihit inest alicui supponenti disiunctive pro multis, nisi alicui ittorum indeterminate

sumpto insit, und ebend. p. 147 B: tenet per hanc regulam: Quod inest alicui stanti

disiunctive pro multis, inest alicui ittorum indeterminate, was übrigens bis anf Shyreswood

zurückweist, s. ob. Anm. 83 u. 87.

618) Raim. Lullas, Dial. introd. f. 8 r. B: Locus est progressus ab uno comptexo

ad atterum vel ad se ipsum sub alia conditione sumptum Ex locis tamen

modo edueuntur consequentiae affirmativae, modo negativae, modo utraeque diversis

modis. Hiezu Anm. 623.

619) Duns Scotus, Qu. sup. Anal. pr. I, 10, p. 288 A: Consequentia materialis

bona ut nunc est itla, quae potest reduci ad formatem per assumptionem alieuius

propositionis contingentis verae. Et sie posito, quod Socrates est albus, itla conse

quentia est bona ut nunc ,,Socrates currit, igitur album currit", quia reducitur ad

formalom per istam contingentem „Socrates est albus".

620) Ders. Qu. in Phys. I, 2, (Vol. II) p. 5 A: Quadruplox est consequentia.

XVII. Erweiterung der byzant. Logik. 141

Aber auch einzelne Regeln der consequentia im Stile des Petrus

Hispanus wurden formulirt, nemlich: dass aus dem Gegentheile des Nach

satzes das Gegentheil des Vordersatzes folgt; dass aus jedem formell

widerspruchsvollen Satze jede mögliche Behauptung folgt; dass aus einem

unmöglichen Urtheile materiell jeder beliebige Satz folgt; dass aus jedem

beliebigen Satze ein Nothwendigkeits-Urtheil folgt; dass aus jedem falschen

Urtheile wenigstens ut nunc jedes beliebige Urtheil folgt, und ebenso

jedes wahre Urtheil jeden beliebigen Vordersatz haben kann621), welch

letztere drei Regeln anderwärts wieder mit kleinen Abänderungen auf

treten622), — sämmtlich Dinge, welche an Blödsinn des Formalismus

Anderem, was die byzantinische Logik darbietet, wenigstens nicht nach

stehen. Andrerseits finden wir, — gleichfalls zum Beweise, dass die

ganze Lehre gleichzeitig von Mehreren bearbeitet wurde —, dass man

neben Wiederholung einiger dieser Regeln auch noch die sog. regula de

quocunque auf das Verhältniss des Vorder- und Nach-Satzes anwendete

und auch die Subalternation der Begriffe zur consequentia rechnete und

sogar noch die specifische Differenz beizog, dass man die Qualität und

Modalität der Urtheile zu eigenen Regeln der Abfolge verwerthete, sowie

insbesondere, dass man sich auf die Topik warf, indem man aus der

selben die Begriffe der Definition, Beschreibung, Interpretation, des Ganzen

und des Theiles, der Ursache und der Wirkung, des Aehnlichen, des

Grösseren und Kleineren u. dgl. aufnahm 623). Ausserdem noch erfahren

Quaedam formalis, quae tenet in omnibus terminis stante consimiti forma propositionis

et terminorum Secunda est consequentia simplox, quae tenet virtute

inclasionis terminorum in significando, ut „Aomo est, ergo animal est'

Tertia vocatur materialis, quae tenet virtute aticuius propositionis necessario

intelloctae Quarta est consequentia ut nunc, quae tenet virtute medii contingentis.

621) Ders. Qu. sup. Anal. pr. I, 10, p. 288 A : In omni bona consequentia ad

oppositum contradictorium consequentis sequitur oppositum contradictorium anteeedentis

Quando ad antecedens sequitur consequens, oppositum consequentis

repugnat antecedenti Ad quamlibet propositionem implicantem contradictionem de

forma sequitur quaelibet alia propositio in consequentia formali, e. gr. ad istam

„Socrates est et Socrates non est1' sequitur „Bacutus stat in angulo" (p. 288 B)

Ad quamlibet propositionem impossibitem sequitur quaelibet alia propositio, non con

sequentia formali, sed bona consequentia materiali simpliciter, ut sequitur

„Homo est asinus, igitur tu es Romae" Ad quamlibet propositionem sequitur

propositio necessaria bona consequentia simplici Ad quamlibet propositionem

falsam sequitur quaelibet alia propositio in consequentia bona materiali ut nunc

Omnis propositio vera sequitur ad quameunque aliam propositionem in bona conse

quentia materiali ut nunc.

622) Ebend. II, 3, p. 334 B: Sequitur iita regula, quod necessarium sequitur

ad quodlibet, quia quaelibet propositio sequitur ad impossibite, igitur ad cuiustibet

propositionis oppositum sequitur opposita impossibitis, quae est necessaria..... Quod

libet verum sequitur ad quamlibet propositionem; st ittud verum sit necessarium,

tunc est consequentia simptex; sed si sit contingens, tunc est consequentia ut nunc.

Als eine vereinzelte hieher gehörige Notiz ist auch zu betrachten, was Abschn. XIX,

Anm. 21 (Nro. 11) angeführt werden wird.

623) Raim. Lullas, Dial. introd. f. 8 r. B: Ponuntur sequentes regulae consequentiarum

et locorum: Ex veris non sequitur nisi verum In omni consequentia

bona formali quidquid sequitur ad consequens, sequitur ad antecedens (v. A)

Omnis consequentia, cuius antecedens cum opposito contradictorio consequentis in

142 XVII. Erweiterung der byzant. Logik.

wir, dass man auch den aristotelischen Syllogismus „Si ix&eoetog" mit

dem byzantinischen Begriffe des terminus discretus und hiedurch mit

der consequentia in Verbindung brachte. Indem man nemlich beim ter

minus discretus, welcher an sich gegen jede Manigfaltigkeit spröd ist,

nicht allein um der Trinität willen gewisse Concessionen machte, sondern

auch z. B. an die Fluss-Namen dachte , durch welche das unaufhörlich

verschiedene Wasser durch Ein gleichbleibendes Wort bezeichnet werde,

stritt man "darüber, ob Syllogismen, welche aus solchen Begriffen aufge

baut werden, überhaupt zur formalis oder nur zur materialis consequentia

zu rechnen seien, und gegen die letztere Annahme berief man sich eben

auf jenen syllogismus expositorius des Aristoteles und hielt daran fest,

dass derselbe bei richtiger Behandlung des materiellen Gehaltes der Be

griffe als formalis consequentia zu betrachten sei 624). Hieraus aber

veritate non concordat, est bona Ex opposito contradictorio consequentis se

quitar oppositum contradictorium antecedentis A particulari ad suam indeftnitam

est bona consequentia. Ab universati ad suam particularem, indefinitam et singularem

A veritate unius contradictoriae ad falsitatem alterius A tota

copulativa ad alteram eius partem (B) A tota disiunctiva ad alteram eius

partem cum destructione alterius Ab exclasiva ad suam praeiacentem Ab

exctusiva affirmativa ad exceptivam negativam A conversa ad convertentem

A diffinitione ad diffinitum (vgl. Abschn. XIX, Anm. 150), a descriptione ad descriptum,

ab interpretatione ad interpretatum A differentia consiitutiva speeiei ad

speciem A proprietate ad proprium Ab uno synonymo ad aliud

(f. 9 r. A) De quocunque affirmatur pars subiectiva, de eo affirmatur suum totum

A quocunque removetur totum, ab eo removetur pars subiectiva Negative aparte

subiectiva ad suum totum A toto integrali ad partes, sine quibus esse non

potest A toto in modo negative ad partem (B) Cuicunque convenit totum

in loco, et pars in loco ..... Negative a partibus in loco ad totum in loco A

toto in tempore ad partem in tempore Ab omnibus partibus in tempore ad tolam

in tempore (v. A) A Mo numerali ad partem Negative a parte numerali

ad totum Ab esse causae ad esse effectus A posteriori ad suum prius

Negative ab aeeidenti priori ad posterius (B) Si unum contrarium verificatur

de inferiori, etiam retiquum contrarium Si unum disparatum affirmatur, reliquum

negatur Si magis non inest, nec minus Si minus inest, et magis

De simitibus simite est iudicium (f. 10 r. A) A propositione affirmativa de praesenti

de praedicato infinito ad negativam ae praedicato finito A propositione

affirmativa de praesenti de praedicato finito ad negativam de praedicato infinito

(B) Ab uno relativo ad alterum. Nur die ersten dieser Regeln finden sich auch

in Diatect. s. noe. log. p. 159, woselbst nur noch die Definition der nota consequentiae

hinzukommt: Nota consequentiae dicitur itla coniunctio, mediante qua propositio,

quae est antecedens, et Ma, quae est conscquens, coniunguntur, ut „igitur,

ergo" et simitia.

624) Uuns Scotus, Quaest. sup. Anal. pr. I, 11, p. 289 B: Syllogismus expo

sitorius (s. Abschn. IV, Anm. 554) est itle, cuius medium est terminus discretus.

Sed est notandum, quod terminus discretus (vgl. bei Shyreswood ob. Anm. 61 und

bei Petrus Hispanus Anm. 229) est triptex. Unus, qui significat unam solam rem

ita, quod suae significationi repugnat significare quamtibet diversarum rerum sine

nova impositione vel demonstratione. Alio modo dicitur terminus discretus, qui

supponit vel significat unam rem singularem, cum hoc tamen significat quamlibet

diversarum rerum, quibus itla res singularis est eadem, e. g. „haec essentia divina.l1

Tertio modo dicitur terminus discretus, ut iste terminus „Sequana", quia

nunc significat aquam, quae nunc est, et postea significabit aquam, quae postea erit,

tamen istae aquae habent vel habuerunt vet habebunt aliquam unionem ad invicem

propter continuam sueeessionem (vgl. Abschn. XIX, Anm. 206). Atiqui

supponunt, quod terminus primo modo dictus est proprie discrelas, et alii minus

XVII. Erweiterung der byzaut. Logik. 143

ersehen wir jedenfalls , dass der damalige Begriff der consequentia thatsächlich

eine den eigentlichen Syllogismus umfassende Bedeutung hatte

(s. Anm. 612 f.).

Sind nun alle diese Dinge, welche ich als Erweiterung der byzan

tinischen Logik darzustellen hatte, unzweifelhafte und nachweisbare Vor

arbeiten der Gestaltung, welche die Summula-Litteratur später annahm,

so darf ich zum Schlusse denselben noch ein Glied beizählen , welches

zwar nur in leisen und unscheinbaren Anfängen auftritt , aber eben hiedurch

im Zusammenhalte mit den übrigen gleichzeitigen Erscheinungen

eine grössere geschichtliche Bedeutsamkeit erhält. Es müssen nemlich

auch die später so genannten „Obligatoria" (s. Abschn. XX, Anm. 298)

schon damals in ihren ersten Grundlagen entstanden sein, denn wir

finden unverkennbare Spuren einer sichtlichen Bezugnahme auf eine der

artige Doctrin. Allerdings würde Jeder, der die spätere Gestaltung der

Obligatoria nicht kennt, völlig unbefangen darüber hinweggehen , wenn

in dem uns zugänglichen Quellen-Materiale einmal auch gewisse Erforder

nisse der „disputatio" aufgezählt werden , nemlich dass beim Disputiren

das Streben nach Wahrheit obwalten solle, ferner dass die beiden gegne

rischen Behauptungen gleich möglich sein müssen, und dass die Beweis

führung die Formen des Beweises einzuhalten habe 625). Aber so un

wichtig und gleichgültig diese Notiz auch erscheinen mag, so wird doch

die Annahme, dass damals neben dem vielen Anderen auch dieser Punkt

in der üblichen Schul-Litteratur seine besondere Berücksichtigung gefunden

habe, dadurch bestärkt, dass wir (— ongefähr zwei Jahrzehnte später —)

einer Formulirung begegnen, welche bereits die später übliche Termino

logie zeigt. Mit den Ausdrücken nemlich, dass in einer Disputation der

„Opponent" und der „Respondent" wechselseitig in Bezug auf ihre Zu

geständnisse „obligati" sind, wird jene Schwierigkeit, welche auch in

der späteren Theorie der Obligatoria erscheint, erwähnt, dass die bei

den Disputirenden eigentlich im nemlichen Augenblicke Behauptung und

Acceptation aussprechen sollten, diess aber tatsächlich nicht möglich

proprie. Tunc dicunt, quod syllogismi facti ex terminis discretis primo modo sint

syllogismi boni gratia formae ; sed si fiant ex aliis terminis, non vere Contra

istud arguitur, quia tunc sequeretur, quod syllogismus expositorius non esset conse

quentia formalis. Consequens est falsum, quia per syllogismum expositorium

probatur conversio universalis negativac, secundo, quia per ipsum probantur

syllogismi tertiae figurae, qui sunt consequentiae formates Syltogismus exposi

torius non tenet gratia dispositionis vel formae propositionum et terminorum, sed

praecise gratia terminorum, qui sie vel sie significant, et hoc est tenere gratia materiae

Ideo dicendum est aliter, quod syllogismus expositorius tenet gratia

formae in omnibus terminis, dum tamen praemissae regutentur debite per vdici de

omni" vel „dici de nullo1', ita quod terminus discretus distribuatur mediantibus istis

dictionibus „quod est1', ut ista „Socrates currit" debet resolvi in istam „Omne quod

est Socrates, currit", et tunc syllogismus expositorius est consequentia formalis.

625) Raim, Lullas, Diatect. s. noe. log. p. 161 : Disputatio est contrarietas

spiritualis, quae per verbum manifestat coneeptionem , quam habet unus intelloctus

contra alium Disputans primo debet habere intentionem cognoscendi et amandi

veritatem Secundo, quod supponatur in prineipio, quod utraque pars quaestionis

sit possibitis Tertio quod arguens probet vel improbet per aliquam speciem probationis

Quarto, quod inter disputantes sit communis amicitia.

144 XVII. Erweiterung der byzant. Logik.

sei 62e). Und konnte nun dieser vereinzelte Punkt in solcher Weise

gelegentlich angeführt werden , so dürfen wir wohl schliessen, dass

wenigstens zu Anfang des 14. Jahrhunderts die Grundzüge der nach

maligen Obligatoria im Ganzen bereits zum Schulbetriebe der Summula-

Litteratur gehörten.

626) Burloigh, sup. artem veterem (s. Abschn. XIX, Anm. 574), f. 59 r. A:

In disputatione opponens si proponat istam „deus est", respondens habet istam concedere,

si non obligetur ad oppositum; sed non concedit istam, quando profertur,

quia sie opponens et respondens simut habent loqui, quud non est verum, et quando

non profertur, tunc non est; ergo habet concedere itlam, quando non est, et non

habet concedere non obligatus nisi verum; ergo haec est vera, quando non est u. s. w.

S. Abschn. XX, Anm. 401.

XVIII. ABSCHNITT.

RAIMUNDUS LULLÜS.

Wohl Niemand wird an der kleinen chronologischen Abweichung

ernstlich Anstoss nehmen , welche äusserlich darin liegt , dass ich über

Raimundus Lullus (geb. 1234 , gest. 1315) in einem beson

deren Abschnitte schon hier, d. h. noch vor jenen litterarischen Er

scheinungen handle, welche am Anfange des folgenden Abschnittes zur

Sprache kommen werden; denn strenge nach dem Faden der Chrono

logie hätte ich den Lullus erst nach Duns Scotus vornehmen dürfen.

Jedoch einerseits handelt es sich bei diesem Verstösse kaum um ein

Jahrzehent, da jene Dinge, welche ich später vorführen werde, un

gefähr zwischen 1277 und 1308 liegen, während die schriftstellerische

Thätigkeit des Lullus im Ganzen in die Jahre zwischen 1285 und

1314 fällt. Und andrerseits, — was das Wichtigere ist —, lag mir

für die Reihenfolge , welche ich einschlage , das Entscheidende in dem

Umstande, dass Lullus in den Schriften, welchen er seinen zwei

felhaften Ruhm verdankt , sowohl dem damals allgemein recipirten

Quellenkreise völlig fern steht, als auch in seinem vereinzelten und

vereinsamten Auftreten nicht den geringsten Einfluss auf die manigfaltigen

Controversen , welche seit Anfang des 14. Jahrhunderts die

Zeit bewegten , ausüben konnte. Sowie ich demnach den Lullus weder

dem vorigen Abschnitte beifügen konnte, noch auch durch ihn im

folgenden Abschnitte eine ganz unorganische Unterbrechung eines allmäligen

Ganges der Controversen hervorrufen durfte, so möge hiemit

der Mann auch hier für uns ebenso isolirt dastehen, wie er thatsächlich

es war.

Eine andere Frage wäre allerdings, ob denn Raimundus Lullus wirk

lich in einer Geschichte der Logik seine Stelle finden durfte. Und in der

Thal liegt in der Aufnahme desselben nur ein Zugeständniss, welches ich

den Erwartungen des Lesers mache; denn Logik ist die Ars magna

wahrlich nicht. Ich bin nemlich nicht berechtigt, irgend einen Gegen

stand etwa durch den Machtspruch , dass derselbe lediglich „dummes

Zeug" sei oder dgl., gleichsam zu escamotiren , sondern ich habe die

leidige Pflicht , auch den Unsinn , welcher im Laufe der Geschichte auf

tauchte, darzustellen; und die Erfüllung dieser Pflicht zu erwarten, hat

der Leser ein Recht. Vielleicht kann ich hiemit die Mitwelt (oder etwa

auch die Nachwelt) der Mühe überheben, in dem üppig wuchernden Wust

des Lullus zu blättern.

Pranii, Gesch. Iil. 10

146 XVIII. Raimundus Lullus.

Was die zahlreichen hieher gehörigen Schriften des Lullus, welche

wahrscheinlich nicht sämmtlich acht sind , betrifft 1) , so müssen wir die

selben vor Allem nach gewissen Gruppen unterscheiden , welche sodann

auch für unsere Darstellung maassgebend sind. Nemlich zunächst ist es

das Gebiet der gewöhnlichen Schul -Logik, welches Lullus zwar miss

achtete, aber doch bearbeitete; dahin gehören die unter dem ungeschickten

Titel „Logicalia parva" gedruckten Diatecticae introductiones 2) und

Diatectica seu logica nova 3) , sowie De venatione medii 4) und De demonstratione

per aequiparantiam1'); auch kann beigezogen werden De

prima et secunda intentione 6) und um der Universalien und Kategorien

willen Liber Chaos 7). Manches andere , z. B. ein Auszug der Logik

1) Von der Gesammtausgabe der Werke des Lullas, welche Salzinger (er

nennt sich erst in der Vorrede zum 6. Bande als Herausgeber) in zehn Bänden

besorgte oder vielmehr hesorgen wollte (Beati Raymundi Lutli opera omnia. Mogunt.

1721—42. fol.), finden sich der 7. und 8. Band in keiner einzigen Bibliothek,

und die Vermuthung ist höchst begründet, dass diese beiden Bände überhaupt nie

gedruckt wurden (wahrscheinlich in Folge einer Opposition der Jesuiten, s. Ad.

Helfferich, Raymuml Lull n. d. Anfänge d. catalonischen Literatur. Berl. 1858.

S. 72 f. u. 161 f.). Ergänzend kommen uns einige ältere Einzeln -Drucke und

ausserdem Dasjenige zu Hitfe, was der Strassburger Buchhändler Zetzner unter

dem Titel Raymundi Lultii Opera ea, quae ad adinventam ab ipso, attem universatem

scientiarum artivmque omnium pertinent etc. Argent. 1609. 8. veröffentlichte.

Jedoch hat sich mir immer wieder das gewichtige Bedenken aufgedrängt, ob denn

wirklich Altes, was unter dem Namen des Lullas gedruckt oder ungedruckt vorliegt,

aus der Feder desselben geflossen sei, und ich kam zu der Ansicht, dass hier die

litterarische Kritik erst noch von vorne beginnen müsse (s. z. B. Anm. 15 u. bes.

74 f.), während ich selbst für den hiesigen Zweck mich auf den Hauptinhalt, soweit

derselbe als acht gelten muss, beschränken durfte. Falls aber Jemand Lust hätte,

den begabten Querkopf Lullas zum Gegenstande einer umfassenden Monographie

zu machen, müsste vor Allem jene Forderung der Kritik erfüllt werden. Uebrigens

würde zu einer wahrhaften Gesammtausgabe , welche einem solchen Unternehmen

erst noch vorhergehen müsste, das vollständigste Material nur in der Münchner

Staatsbibliothek zu finden sein, welche in Folge der philosophischen Liebhaberei

eines pfalzbaierischen Herzoges eine staunenswerthe Menge lateinischer und catalonischer

(s. Anm. 23) Schriften des Lullas handschriftlich besitzt. Nach den dort

vorhandenen Aufzeichnungen dürfte die Mainzer Seminar-Bibliothek nur Weniges zur

Ergänzung darbieten.

2) Das in Alcala (in Acatl. Complatensi per A. G. Brocarium) l. J. 1518. 4. ge

druckte Buch trägt das Titelblatt „Logicalia parva itlaminati doctoris Raymundi

Lullii", aber die erste Seite beginnt mit der Ueberschrift: „Dyatectice introductiones

Illaminati doctoris et martyris Raymundi Lulli". Die Aufschrift am Titel blatte ist

Unsinn, denn einerseits existirte zur Zeit des Lullas der Ausdruck „Parva logicalia"

noch gar nicht, und andrerseits bedeutete derselbe, als er üblich wurde, etwas

ganz Anderes. Im 16. Jahrh. kam allerdings die Kenntniss dieser Dinge abhanden.

3) Ohne Titelblatt anfangend : „Deus cum tua summa perfectione. lncipit logica

brevis nova". S. I. e. a. (wahrscheinlich Veneiiis 1480). 4. Sodann Diatectica seu

logica nova venerabitis eremitae Raymundi Lullii per M. Bern. Lavinhetam. Paris.

1516. 4. Hernach bei Zetzuer p. 147—161.

4) Bei Lavinheta (vor. Anm.) und bei Zetzuer p. 162 — 165.

5) Bei Sahinger in Vol. IV, Salzinger's Ausgabe hat das Eigenthümliche, dass

in allen Bänden derselben (— gewiss nicht ohne Absicht — ) stets jede auch noch

so kurze Schrift eigens für sich paginirt und somit die Reihenfolge der Zusammen

stellang nur durch die Hanpt-Titelblätter der Bände festgestellt ist.

6) Ebend. in Vol. VI.

7) Ebend. in Vol. III.

XVIII. Raimundus Lullus. 147

Algazeli's (vgl. Anm. 24), ist noch ungedruckt8). Sodann aber konnte

ja Lullus bekanntlichst sich rühmen, selbstständig eine neue Technik er

funden zu haben, welche gemeiniglich als Ars magna bezeichnet wird;

die grosse Masse der Schriften jedoch, welche sich auf dieselbe beziehen,

ist l'olgendermaassen zu gruppiren: Vorerst ist es die Technik selbst,

welche mehr oder weniger ausführlich, sei es ganz oder theilweise, dar

gelegt wird in: Ars magna et ultimai*), Ars brevis ,0), De auditu cabbalistico

11), Tabula generalis 12), Brevis practica tabulae generalis und

Lectura compendiosa tabulae generalis 1 3) , De conversione subiecti et

praedicali 14) , Introductio magnae artis generalis 15). Sodann aber

wird auch speciell die praktische Anwendung dieser Technik gelehrt in :

Ars inventiva veritatis seu inteltectiva veri und Lectura super artem

inventivam et tabulam generatem 16). Aber die auf die einzelnen Wissen

schaften, und vor Allem auf die Theologie, bereits angewendete Technik,

d. h. somit die schliessliche reale Durchführung derselben, welche Lullus

beabsichtigte , erscheint in : Ars demonstrativa, Jntroductoria artis demonstralivae

, Lectura super figuras artis demonstrativae , Compendium

artis demonstrativae, Ars inveniendi particularia in universalibus,

Propositiones secundum artem demonstrativam 17) , Ars compendiosa

inveniendi veritatem seu ars magna et maior, Ars universalis seu

lectura artis compendiosae1*) , Libeltus correlativorum innatorum 19),

8) Nemlich: Compendium logicae Algazeli (s. Salzinger, Vol. I, Catal. libr.

p. 9 B), wie aus Cod. lat. Mon. 10538, f. 103—126, sich zeigt, nur eine excerpirende

Uebersetzung des arabischen Originales; ferner De quinque praedicabitibus et

decem praedicamentis (p. 27 B), De loco minori ad maiorem (p. 15 B), gleichfalls

beide in München handschriftlich vorhanden ; hiezu noch De significationibus (s.

ebd. p. 26, vielleicht beruhte auch diese Schrift auf Algazeli, s. Abschn. XVI,

Anm. 244).

9) Gedruckt ohne Titelblatt. , Deus cum tua summa perfectione. Incipit ars ge

neralis ultima. Veneiiis per magistrum Johannem Cordubensem. 1480. 4. Dann lllaminati

sacrae paginae professoris Raymundi Lulli ars magna generalis et ultima ete.

per magistrum Bern, la Vinlieta. Lugd. 1517. 4. Ferner bei Zetzuer p. 218—663.

10) Approbatio artis itlaminati doctoris magistri Raym. Lulli una cum arte brevi.

Roffloe 1513. 8. Ars brevis itl. doct. R. L. per Bern, de Lavinheta. Lugd. 1514. 8.

Bei Zetzuer p. 1—42.

11) Bei Zetzuer p. 43 — 110. Dass aber Titel, Einleitung und einzelne Stellen

dieser Schrift kritische Bedenken erregen, s. unten Anm. 74 ff.

12) Bei Salzinger in Vol. V. (auch in der unten, Anm. 16, anzuführenden

Ausgabe).

13) Beide bei Sahinger ebend.

14) In Lavinheta's Ausgabe der Diatectica (ob. Anm. 3), und bei Zetzuer

p. 166-177.

15) Gedruckt s. I. (wahrscheinlich in Lyon) 1515. 4. Jedoch diese Schrift

muss ich wegen der späteren Zusätze, welche sie enthält, entschieden als unächt

bezeichnen; im Ucbrigen ist sie nur ein karger Auszug der Ars magna et ultima,

und es lohnt sich auch darum keiner weiteren Berücksichtigung.

16) Beide in Divi Raymundi Lulli doctoris itlaminati Ars inventiva veritatis,

Tabula generalis, Commentum in easdem ipsius Raymundi (hrsggben von Atphonsus

o Proaza), Valontiae apud Didacum de Gumiet, 1515. fol„ sowie bei Salzinger

in Vol. V.

17) Sämmtlich bei Salzinger in Vol. III.

18) Beide ebend. in Vol. I.

19) Gedruckt bei der sogleich, Anm. 22, anzuführenden Logica nova.

10*

148 XV1I1. Rairaundus Lullus.

Arbor scientiae20). Auch aus dem Gesanimt-Umkreise der vielgestaltigen

Ars magna ist Vieles noch ungedruckt21). Ferner ein Mittelding zwi

schen der eigenen Ars des Lullus und demjenigen, was man gewöhnlich

Logik nannte und noch nennt, bietet er als „neue Logik" an, wie wir

aus der Darstellung seiner Schrift De novo logica12) ersehen werden.

Endlich aber war Lullus (— abgesehen von der Schule Notker s in

St. Gallen, s. Absehn. XIII, Anm. 244 ff. —) zu seiner Zeit der erste

Autor, welcher die Philosophie und auch die Logik von der Schulsprache

des Mittelalters zu emancipiren versuchte, indem er Vieles (zuweilen neben

einer lateinischen Bearbeitung des gleichen Gegenstandes) in seiner Mutter

sprache, d. h. im catalonischen Dialekte, und zwar häufig in gereimten

Versen, schrieb. Hievon gehört hieher eine Episode über Logik, welche

sich an die so eben erwähnte Nova logica anschliesst 23), und eine ge

reimte Bearbeitung der Logik Algazeli's 24).

Wenden wir uns hiemit behufs unserer Darstellung20) zuerst zu

dem Gebiete der gewöhnlichen Schul - Logik , so müssen wir vor Allem

beachten , dass Lullus sehr gering über dieselbe denkt. Denn schon die

aus Avicenna entnommene Bemerkung, dass es auch eine unmittelbare und

natürliche Logik gebe26), erhält bei ihm den Sinn, dass die technische

20) Häufig gedruckt; bei Snlzinger nicht.

21) Sämmtliches aber ist in München oder in Mainz handschriftlich vorhanden;

nemlich: Ars inteltectiva (s. Sahinger, Catal. p. 21 B), Ars compendiosa seu Vademecum

(ebend., — jedoch schwerlich acht —), Ars generalis ad omnes scientias

(ebend. p. 7 B), Applicatio artis generalis ad varias scientias (p. 6 B), De experientia

realitatis artis generalis (p. 13 A), Investigatio generalium mixtionum (ebd.), Regulae

introductoriae ad practicam artis demonstrativae (p. 19 A), De modo applicandi novam

logicam ad ius et medicinam (p. 16A), De venatione substantiae et aeeidentis (p. 20 A),

De syllogismis contradictionis (p. 19 B; aus Cod. lat. Mon. 10588, f. 149— 171, geht

hervor, dass diese Schrift nicht logischen Inhaltes ist, sondern Beweise und Gegen

beweise aus dem Gebiete der Theologie erörtert), De affirmatione et negatione (ebd.

p. 6 A, s. unten Anm. 109).

22) Raymundi Lullii Docloris itlaminati de nova logica etc. (der Herausgeber

ist wieder Alphons a Proaza, vgl. Anm. 16), Vatentiae ap. Georgium Costitla. 1512. 4.

23) Ueber die catalonischen Handschriften von Werken des Lullns in der

Münchner Bibliothek s. Catalogus eodd. mscrptt. bibl. reg. Monac. VII, p. 65 f., 88 fT.,

288. Die Linguistik könnte hier bei schwierigeren Wortformen durch die be

treffenden lateinischen Bearbeitungen die trefflichste Nachhilfe finden (so findet sich

z. B. im Cod. hisp. 56 ein catalonischer Text der eben erwähnten Nova logica).

In der interessanten neuen Publication „Obras rimadas de Rumon Lull por Gerönimo

Rossellö. Palma 1859. 4", welche aus Batearischen Handschriften geschöpft

ist, finden wir eine gereimte catalonische Darstellang der „Aplicaciö de t'art generat"

(p. 384 ff.), woselbst speciell die Logik (p. 400 ff.) behandelt isl. Näheres unten

Anm. 171 ff.

24) Cod. lat. Monac. 10538, f. 127—138, zeigt sich als Versification eines

abermaligen Excerptes aus obigem (Anm. 8) Compendium log. Algazelis. Ich will

daraus nur die Anfangs-Zeilen mittheilen, welche beurkunden, dass Lullas auch

Diejenigen zur Logik und Philosophie führen will , welche weder Lateinisch noch

Arabisch verstehen ; sie lauten : De logica tractam breument, Loqual es compendi

novelt En mon enteniment apelt, Que transtat de lati en romans, En rimes, en mots

qui son plans, Per tal que hom pusca mostrar Logica e phiiosofar A cells qui non

sahen tati Ni arabich etc. etc.

25) Jene Schriften, welche ihren Abdruck bei Zetzuer oder bei Salzinger ge

funden haben, citire ich nach eben diesen Ausgaben.

26) Introd, art. demmstr. p. 2 B : Aliqui per habitum acquisitum habent seien

XVIII. Raimundus Lullus.

Logik, welche an „sermo" gebunden sei (vgl. Vincenz v. Beauvais, vor.

Absclin., Anm. 295), eben nur diese logische „intentio" der Dinge er

fassen könne, während die Ars magna unmittelbar die natürliche Realität

und deren praktische Verwirklichung zum Gegenstande habe und daher

an Fülle des Wahrheits-Gehaltes weit über der Logik stehe27). Kurz es

ist die traditionell gewordene Auffassung der secunda intentio 2 8), welche

jedoch hier, — ein Zerrbild arabischer Doctrinen —, zur Geringschätzung

der Logik führt, denn nur die intentio prima soll der wahren Werkthätigkeit

des Intellectus, d. h. dem Gebiete der Tugend, angehören und »

sonach allein wahre Causalität sein und höchsten Werth besitzen 29). Ja

selbst in eigentlich logischer Beziehung erblickt Lullus in sehr ähnlicher

Weise wie Roger Baco (vor. Abschn., Anm. 571 ff.) die prima intentio

nur in dem Erfassen des Individuellen und Particularen , während alles

Generelle in Auffassung und Sprachschatz auf blosser Gemeinsamkeit

{commune) beruhe und so zur intentio secunda gehöre 30). Mag daher

immerhin Lullus sagen , das Denken sei in Grammatik , Logik und Geo

metrie activ, hingegen in den übrigen Wissenschaften passiv, und als

Drittes komme die Tugendübung hinzu31), so hat er bei jener Activität

tiam arguendi, alii habent, quod naturaliter arguant, nam et rustici quandoque

subtititer arguunt. S. Abschn. XVI, Anm. 80. Vgl. Roger Baco, vor. Abschn.,

Anm. 563 f.

27) Bree. prar.t. tab. gener. p. 24 A: Cum veritas sit unum de principiis huius

artis, et logica consideret verum in sermone potest fieri applicatio ad specialia

principia logicae et speciates regulas in logica applicatas ; logicus enim potest considerare

logicalom bonitatem secundum definitionem generalis bonitatis etc

(B) Quaeritur, utrum haec scientia et logica habeant idem subiectum; et dicimus,

quod non Per istam scientiam naturalis considerat agere naturate reate bonum,

sed logicus intentionalo, et per hanc scientiam inteltectus attingit plus de veritate,

quam logicus. Die gleiche Bevorzugung des Praktischen ebenfalls bei Roger

Baco, Anm. 561.

28) Ars magna et ult. p. 243 : Logica est de secundis intentionibus iunctis

primis. Ebenso ebend. p. 538. Hiezu Anm. 142.

29) De prima et sec. intent. p. 2 A : Intentio dividitur in duos modos, sc. in

primam et secundam; prima est melior et nobitior quam secunda, quia est magis

utitis et magis necessaria, et prima est prineipium secundae, et secunda movetur per

primam (B) Intelloctus, quem habes, est per secundam intentionem, el operatio

inteltectus, sc. intelligere, est per primam; nam operatio virtutis est melior quam

eirtus, cum virtus sit ad hoc, ut sit operatio. Diese ethische Auffassung (vgl.

Abschn. XVI, Anm. 13 u. 242) wird auch durch folgendes Gleichniss ausgedrückt

(ebend.): Si tu facis scribi quendam librum ab aliquo scriba, tu habes primam in

tentionem in faciendo libro et habes secundam ad dandum denarios illi scribae, et

scriba facit contrarium huius, quia ipse magis amat denarios, quos illi solvisti pro

suo tabore, quam librum. Vgl. Ars demonstr. p. 43 A. Ars compend. ine. verit.

p. 11 B.

30) Diatect. Introd. f. 1 v. A : Intentio est simititudo in anima alieuius vel aliquorum

naturaliter repraesentativo ; est autem duptex, sc. prima et secunda. Prima

est simititudo particularis vet singularis in anima correspondens termino primae impositionis

Secunda est simititudo in anima correspondens termino secundae impositionis

vel primae in communi sumptae. Unde simititudines seu coneeptus generates

sunt secundae intentiones, et particulares seu singulares sunt primae; ad modum

rerum realium, in quibus genera et species sunt per secundam intentionem et sua

partieularia per primam.

31) Ars magna et ult. p. 242: Habet inteltectus actionem et passionem, et habet

actionem in grammatica, logica et geometria, et passionem in scientiis positivis, et

habet bonitates per morates virtutes.

150 XV111. Raimundus Lullus.

der Logik dennoch nur seine Ars magna im Sinne; denn nur diese gilt

ihm als bleibend und beständig , während die Logik unbeständig und

schwankend (instabitis, labilis) sei und kein wahres Gesetz auffinden

könne , wozu auch noch die grosse Schwierigkeit der Logik komme , da

man in der Ars magna in Einein Monate mehr profitiren könne, als in

der Logik in einem Jahre 32).

Insoferae aber Lullus dennoch dieses von ihm gering geachtete Ge

biet bearbeitete, zeigt sich, dass er dabei durchgängig der Tradition der

byzantinischen Logik folgte33), — ein Umstand, durch welchen er uns

ja schon am Schlusse des vorigen Abschnittes mehrfach als Quelle diente.

Nach einer Definition der Logik , welche aus der boethianischen und der

arabischen Doctrin gemischt ist 34), theilt er den Umkreis der Logik sofort

nach terminus, propositio, argumentatio36). Der erste Theü, welchen

er nach der Terminologie seiner Schrift „Arbor scientiae" (s. Anm. 143)

als „Radices arboris" bezeichnet, knüpft an die Definition des terminus

eine Eintheilung desselben in einen categoreumatischen und syncategoreumatischen,

wobei an die Unterabteilung des ersteren 36) zugleich die

32) Ebend. p. 538 : Unde intetloctus cognoscit, per quem modum logica est

applicabitis , et etiam cognoscit, per quem modum logicus non potest stare coram

artista huius artis. Ouae sunt stabitia et immutabitio, confundit petendo ab eo, quod

intendit concladere, et intellocta conclasione coneladit cum stabititate et immutabititate

principiorum et regularum, et statim nesciet, quomodo evadet. Item logicus tractat

de diffinitione considerata per primam speciem regulae C tantum, generalis autem

artista huius artis per omnes species regulae C. (s. Anm. 97). Logicus tractat de

secundariis intentionibus adiunctis primis, sed generalis artista tractat de primis per

secundam speciem regulae C Et in isto passu cognoscit inteltectus, quod logica

est scientia instabitis sive labitis, haec autem ars permanens et stabitis. Item logicus

facit conclasionem cum duabus praemissis, generalis autem artista cum mixtione

principiorum et regularum. Adhuc logicus non potest invenire veram logem cum

logica, generalis autem artista cum ista arte invenit; nam itla tex est vera, quam

principia et regulae huius artis intrare possunt. Amplius logica est ars difficitis ad

addiscendum, haec autem ars est multum facitis ratione mixtionis et concatenationis

principiorum et regularum (s. Anm. 119); et ideo ptus potest addiscere artista de

hac arte uno mensc, quam togicus de togica uno anno. Hiezu Anm. 65.

33) Wenn die Eine Bearbeitung dieser Schul-Logik sich in der Titel-Ueberschrift

als „nova togica" bezeichnet (Anm. 3) , so lege ich hierauf kein Gewicht ;

denn einerseits stammt diess wahrscheinlich von späteren Verehrern lullianischer

Weisheit her, da Lullas selbst eine „neue" Logik wohl nur in jenem Mitteldinge,

welches zwischen alter Logik und Ars magna steht (Anm. 22), darbieten wollte ; an

drerseits allerdings nennt Lullas in seiner marktschreierischen Manier zuletzt Alles,

was er schreibt, eine grosse „Neuigkeit", selbst wenn es nur eine Wiederholang

Algazeli's ist (Anm. 24).

34) Dialoct. introd. (s. Anm. 2) f. 1 r. A : Logica est ars et scientia, qua verum

et fatsum ratiocinando cognoscuntur et unum ab altera discernitur verum etigendo et

falsum dimittendo. Fast ebenso Diatect. (b, Zetzner, s. Anm. 3) p. 147. S. Abschn.

XII, Anm. 76. u. Abschn. XVI, Anm. 15 ff.

35) Dial. introd. ebd. : Cuius principia specifica sunt tria, sc. terminus, pro

positio et argumentatio. Diatect. ebd. : In logica considerantur tria inter alia,

sc. u. s. f.

36) Dial. introd. ebd.: De radicibus arboris. Terminus est dictio significativa,

ex qua propositio constituitur (s. vor. Abschn,, Anm. 199) Dividitur in terminum

categoreumaticum et syncategoreumaticum (s. ebd. Anm. 34, 256 ff.). Catcgoreumaticus

dividitur in communem et singutarem (ebd. Anm. 61, 229, 610). Communis

dividitur in univocum, aequivocum et denominativum (diese Verwendung dieser Ein

XVIII. Raimundus Lullus. 151

Gliederung in Subject, Prädicat und Copula37), sowie die Gradabstufung

vom generalissimum bis zum specialissimum angereiht wird38), dem

letzteren aber alle „signa" der Universalität, Partieularität und Negativität

beigezählt werden 3'J)- Indem hierauf die schon oben, Anm. 30, erwähnte

Stelle über intentio und impositio folgt 40) , kann Lullus daran die Be

sprechung der quinque voces und der Kategorien anreihen41), wird aber

eben durch seine Auffassung der intentio veranlasst, die Universalien und

die Kategorien, bei welch letzteren er die arbor Porphyriana durch

sämmtlirhe zehn hindurchgeführt wissen will42), etwas näher an die

Mystik der Ars magna hinzurücken, d. h. er behandelt dieselben in Kürze

nach jenen Schablonen, welche wir unten (Anm. 94 ff.) treffen werden43).

Ja anderwärts sehen wir, wie er in Uebereinstimmung mit den Grund

sätzen der Ars magna die Realität der Universalien auf eine wahrhaft unver

ständige Weise zu begründen versuchte und dieselben überhaupt in einem

zügellosen theologischen Realismus nur als Schöpfungsacte Gottes nahm 44),

theilnng ist neu) Singularis vel diseretus dividitur in abstractum (z. B.

humanitas) et concretum (z. B. homo). Hingegen in Diateet. p. 147 ist nur die

Eintheilang des terminus in communis und diseretus angegeben.

37) Dial. introd. f. 1 r. B: Terminus categoreumaticus in propositione modo est

subieetum modo praedicdlum Copula est persona .... verbi „suma. Vgl. Diateet.

p. 147. S. vor. Abschn. Anm. 152.

38) Dial. introd. ebd.: Terminus categoreumaticus alia divisione dividitur in

generalissimum, subalternum, specialissimum, individuatem. In Dialoet. fehlt dieses.

39) Dial. introd. ehd. : Syncategoreumaticus terminus dividitur in universate

signum, particulare signum et partes orationis indectinabites. Hingegen Dialoet. p. 147:

Quidam termini dicuntur signa universalia et quidam particularia, negativa, und

als dergleichen signa kommen im Vergleiche mit Shyreswood (vor. Abschn., Anm.

68 ff.) und mit Petrus Hispanus (ebd. Anm. 238 ff.) hier neu hinzu: ubicunque,

quoeunque, semper, nunquam, nusquam, aliquando, alieubi.

40) In Dialoet. fehlt diese kurze Erörterung.

41) Diat. introd. f. 1 v. B. Hingegen in Dialoet. hält er sich an die Reihenfolge

der byzantinischen Logik , indem er dort die Praedicabitia und Praedicamenta erst

nach der Lehre vom Urtheite folgen lässt; auch finden wir dort nur einen dürren

nichtssagenden Auszug der gewöhnlichsten Lehre.

42) Dialoet. p. 153: Praedicamentum est ordinatio terminorum secundum sub et

supra (vgl. Dial. Introd. f. 1 v. B), ut patet in sequenti figura Sicut est facta

ista arbor in praedicamenta substantiae, ita potest fieri in aliis praedicamentis, ut

.... per tatem cognitionem melius possit homo rerum varietates inquirere.

43) Dial. introd. f. 2 r. Dass er das Gleiche auch in seiner Schrift De quinque

praedicabitibus et decem praedicamentis that, ersehen wir aus Cod. lat. Mon. 10517,

f. 49—52.

44) JVot'o logica, f. 8 r: Quaeritur, utrum genus sit ens realo ; et dicimusr quod

sit; quod probamus quinque rationibus: Necesse est, quod corpus sit genus

reate; alioquin corpus non esset divisibite naturaliter in corpus animatum et inanimatum

Natura universi non patitur vaeuitatem, quod faceret, si genus non

esset ens reate Constitutio mundi foret impossibitis, si genus non esset ens

reate St genus non esset ens realo, inferiora individua non suseiperent influentiam

a corporibus supracoelostibus Subieetum habitus animalitatis dieimus

esse ens reate, quod genus vocamus. Mit ganz analogen Gründen wird dann, ebend.

f. 9 r, die Realität der Species erwiesen. Liber Chaos, p. 19 A: Primus gradus

chaos est genus omnia entia in se continens p. 20 B: Cum creator omnium de

primo gradu chaos species in secundum produceret p. 21 B : Differentia est in

primo gradu chaos . inter agens et patiens essentiae ipsius chaos i. p. 23 B:

In primo gradu chaos deus fuit propriificativus p. 24 B : Quoniam in primo

152 XVIII. Raimundus Lullus.

und analog im Naturgebiete den Kategorien eine physikalisch-realistische

Geltung zuwies 45).

Als „truncus arboris" folgt sodann die Lehre vom Urtheile. Die

Erörterung über das kategorische Urtheil schliesst sich ganz an Petrus

Hispanus an46); neu kommt nur hinzu, dass Lullus auf den Gebrauch

der Worte „et" und „vel" im Subject und Prädicate hinweist47), und

dass er im Hinblicke auf die Ars magna noch von einer anderweitigen

nicht-logischen Umkehrung der Urtheile48) und ebenso von einer solchen

Entgegensetzung spricht49). Beim hypothetischen Urtheile nimmt er obige

Erweiterungen auf, für welche er selbst uns als Quelle diente50); des

gleichen, was die Verknüpfung der Exponibilia mit dem hypothetischen

Urtheile betrifft51). Die Modalität behandelt er, abgesehen von der Auf

nahme jener neuen Lehre über sensus divisus und compositum (vor.

gradu chäos est igneitas habens in se ignificativum et ignificabite, sequuntur aeeidentia,

sc. quantitas, qualitas, relatio et cetera.

45) Liber Chaos, p. 26 A: Substanliatum est primum chaos, quia omnia quatuor

elomenta una cum omnibus suis etementalibus sunt una substantia p. 27 B :

Ex interna quantitate igneitatis tam activa quam passiva composita est quantitas

primi chaos p. 28 B: Primum et secundum chaos relative se habuerunt per modum

generationis et creationis p. 30 A: Una qualitas extensa per totum primum

chaos producitur de qualitate igneitatis p. 31 A: Actio dividitur in substantiatem

et accidentatem p. 32 A : Sicut de actione dictum est, potest intelligi relativo

modo dictum esse de passione p. 33 B: Si iutetligere votumus, tempus esse

aliquod ens reate , considerare debemus motum in octava sphaera firmamenti

p. 35 B : Convenit locus omnibus, quae sunt sub suprema superficie octavae sphaerae

p. 37 B: Silaatus est primus gradus chaos de igneitate p. 40 A: Duptex

est habitus et assituatio chaos, sc. substantialis et aeeidentalis.

46) Dial. introd. f. 2 v. A u, B die Eintheilang nach Quantität und Qualität

nebst den drei Fragen und ihrem Memorialverse (vgl. Diatect. p. 148, woselbst

jedoch der Vers fehlt; s. vor. Abschn. Anna. 153). Dann in verbesserter Reihen

folge vorerst f. 3 r. A die Umkehrung (vgl. Dialoct. p. 149; s. ebend. Anm. 156),

hierauf f. 3 r. B die Entgegensetzung mit der üblichen Figur (vgl. Dialoct. p. 149 f.;

s. ebend. Anm. 154), sodann f. 3 v. B die Aequipollenz mit dem fünften der dor

tigen Memorialverse (s. ebend. Anm. 159; in Diatect. fehlt die Aequipollenz); hin

gegen die Notiz über die dreifache Materie (s. ebend. Anm. 155) ist erst nach den

modalen Urtheiten f. 5 v. A eingereiht (in Diatect. ist sie p. 150 an der üblichen

Stelle).

47) Dial. introd. f. 3 r. A: Propositio categorica est duplox, sc. de disiuncto

extremo et de copulato extremo. De disiuncto extremo est itla, in cuius subiecto vel

praedicato vel in utroque ponitur coniunctio disiunctiva. Ebenso entsprechend das

Urtheil de copulato. Vgl. Dialoct. p. 150. (Die Veranlassung hiezu bei Shyreswood,

s. vor. Abschn., Anm. 86 f.)

48) Dial. introd. f. 3 r. B: Extra animam est alius modus conversionis, qui

spectat ad altiorem artistam, quam logicus sit etc., d. h. er meint die Operation,

welche wir unten, Anm. 86, treffen werden (in Dialoct. fehlt diess).

49) Ebend. f. 3 v. A: Propositiones possunt esse contradictoriae duobus modis,

sc. de modo vel de lege. Contradictoriae de modo sind sie nach den gewöhnlichen

Regeln. Contradictoriae de loge sunt, quae, licet non participent in subiecto et prae

dicato et licet non sibi repugnent in quantitate et qualitate, servant tamen tegem

contradictoriarum, d. h. er denkt an ein Verfahren in der Ars magna, s. unten Anm.

87 (fehlt gleichfalls in Diatect.).

50) Ebend. f. 3 v. B u. Dialoct. p. 151. S. vor. Abschn., Anm. 583 f.

51) Dial. introd. f. 4 v. A (in Diatect. nicht). S. ebend. Anm. 604, 606 f.

u. 609. Was f. 5 r. A über lncipit und Desinit gesagt ist, beruht nur auf Petrus

Hispanus, s. ebend. Anm. 263.

XVIII. Raimundus Lullus. 153

Absehn., Anin. 585 f.), äusserst kurz durch blosse Wiederholung der bei

Petrus Hispanus vorfindlichen Figur52); nur fügt er den Begriffen des

possibite und impossibite eine theologische Modification bei53).

Hieran wird als „branchae arboris" nicht bloss jene Episode aus

den proprietates terminorum angereiht, bei welcher wir den Lullus schon

oben als Quelle benützen mussten 54) , sondern es folgt auch noch eine

sehr eigenthümliche Erörterung über demonstratio. Diese nenilich wird

wohl nach der üblichen arabischen Doctrin als Ableitung eines Unbe

kannten aus Bekanntem definirt55), aber wenn dann zur arabischen

Zweitheilung in demonstratio quid und demonstratio quia als neues

Drittes die demonstratio per aequiparantiam hinzukommt 5B), so werden

alle diese drei Arten völlig in das Gebiet der Topik hinübergezogen ;

denn nicht bloss in den ersten beiden können wir nur eine Durchführung

der Topen „a causa et effectu" wiedererkennen57), sondern aueh die

aequiparantia enthält nur das aequate als ein ideales (göttliches)

Mittelding zwischen den Topen „a minore et maiore"b8), daher auch

Lullus dieses Beweis - Verfahren, welches ihm als das höchste gilt, ander

wärts unter Berufung auf seine Ars magna vor Allem zur Stütze der

Trinitätslehre verwenden zu müssen glaubt59). Uebrigens wenn er an

einer anderen Stelle die „probatio" derartig als die umfassendere Gattung

521 Dial. introd. f. 5 r. A. Diatect. p. 152.

53) Dial. introd. ebend. : Possibite est duplox; unum est per causam, alterum

est per infinitam potestatem Impossibite est duptex; quoddam est per contradictionem,

.... aliud per defeetum causae ; alias modus impossibititatis est, qui

consistit per perfectionem maximam, et haec solam convenit deo.

541 Ebend. f. 5 v. A — 7 r. A u. Diatect. p. 152. S. vor. Abschn., Anna.

596—603.

55) Dial. introd. f. 7 r. A : Demonstratio est alicuius ignoti per aliquod notum

vel minus noti per aliquod magis notum cognitio seu inteltectui manifestatio. Vgl.

Diatect. p. 154. S. Abschn. XVI, Anm. 15.

56) Dial. introd. ebend. : Demonstrationis tres sunt species, sc. per quid, per

quia et per aequiparantiam.

57) Ehend.: Demonstratio per quid est, quando effectus demonstratur per cau

sam vel inferius seu posterius per superius sive prius; ei potest fieri tribus modis.

Primus est, quando causa simpliciter demonstrat effectum suum See und us, quando

causa demonstrans effectum demonstrat, ipsum esse causam alterius effectus .

Tertius, quando causa demonstrat de suo effectu , quod ipse est effectus alterius

tausae Demonstratio per quia est, quando per effectum causa demonstratur vel

per inferius seu posterius demonstratur superius sive prius; et potest fieri tribus

modis. Primo simpliciter de effectu ad causam Secundus, quando effectus probat,

causam suam esse effectum atterius causae Tertius, quando effectus demonstrat,

causam suam esse causam alterius effectus. (Vgl. Diatect. p. 154.)

58) Ebend. f. 7 r. B : Demonstratio per aequiparantiam est, quando per aliquid

aequate notum aliud aequate ignotum demonstratur vet aequate minus notum per

aequate magis notum Et fit tribus modis. Primus, quando potentia demonstratur

per potentiam vel actus per actum Secundus, quando per aequalitatem principiorum

probatur aequalitas actuum Tertius, quando per aequalitatem actuum

demonstratur aequalitas dignitatum Et haec demonstratio potior est, quam Uta

de quid et Ma de quia; haec enim maxime et propriissime fit in deo, in quo

ma'us et minus sunt impossibitia.

59) De demonstr. per aequip., p. 1 A : tntendimus probare distinctionem in

divinis per aequiparantiam et aequivatentiam actuum divinarum rationum p. 2 A:

cum faciamus hanc investigationem per prineipia nostrae artis generalis , quod sunt

Ina prineipia consecutiva, sc. concordantia, differentia, aequalitas (s. Anm. 87), quibus

154 XVIII. Raimundus Lullus.

betrachtet, dass dieselbe in auctoritas, necessaria ratio und demonstratio

zerfallen soll, so waltet hiebei die gleiche Rücksicht auf die Topik, da

auch aucloritas ein Topus ist, und ausserdem die probatio überhaupt

als „apparens" bezeichnet wird 80).

Als „flores arboris, e quibus nascitur fructus" folgt hierauf die

Lehre von der Argumentation in jener weiteren Bedeutung, nach welcher

sie auch die consequentia umfasst 6 1). Indem Lullus schon in der Eintheilung

der argumentatio sich dem Petrus Hispanus anschliesst 62), folgt

er demselben auch wörtlich in Aufzählung der neunzehn Schlussweisen

des kategorischen Syllogismus unter Benützung der Kunstworte Barbara

etc.63). Die hypothetischen und modalen Schlüsse fehlen auch hier64).

Hingegen hat Lullus jenen speciellen Zweig der Syllogistik, welcher seit

Averroes schon den Albert und den Thomas beschäftigt hatte (s. vor.

Abschn., Anm. 464 u. 554), nemlich die inventio medii, in einer eigenen

kleinen Monographie besprochen, wobei er vorerst zwei Arten des Mittelbegriffes,

einen „natürlichen" für die wahrhaft wissenschaftlichen Syllo

gismen und einen bloss „logischen" für die dialektischen Wahrschein

lichkeits-Schlüsse, unterscheidet65); von dem ersteren gibt er dann (wie

Thomas die fünf indirecten Schlussmodi bei Seite lassend) vierzehn Bei

spiele, welche sich in den Begriffen der Ars magna bewegen66), und

hierauf lässt er noch sechs Beispiete folgen, in welchen der Mittelbegriff

in Folge seiner Unbestimmtheit nur einen dialektischen Schluss zulässt 67).

Es hatte übrigens dieser Gegenstand für Lullus ein specielles Interesse,

da, wie wir sehen werden, seine ganze Ars magna schliesslich als ein

zigen logischen Kern nur die inventio medii in sich birgt, s. Anm. 86,

89 f., 110, 113. In den beiden Compendien der Logik aber folgen nun

nach dem kategorischen Schlusse einige Angaben über induetio, welche

mediantibus demonstrabimus per aequiparantiam supradictam distinctionem. Vgl. Bree.

pract. tab. gen. p. 36.

60) Diatect. p. 154: Probatio est argumentum, in quo veritas est apparens (s.

Abscha. XVI, Anm. 51 ff. u. 276 ff.), et potest fieri tribus modis, sc. auetoritate,

necessaria ratione et demonstratione.

61) S. vor. Abschn., Anm. 613.

62) Dial. introd. f. 7 v. A: Argumentationis quatuor sunt species, sc. syllogis

mus, induetio, enthymema, exemptum. Ebenso Dialoct. p. 154. S. vor. Abschn.,

Anm. 193.

63) Dial. introd. a. a. O. n. Dialoct. p. 154 ff. S. vor. Abschn., Anm. 185;

von Memorial-Versen erscheinen hier nur die letzten zwei der ebend. Anm. 156

angeführten und derjenige, welchen wir bei Shyreswood, ebend. Anm. 51, trafen.

Betreffs der Kunstworte vgl. auch folg. Abschn., Anm. 204.

64) S. vor. Abschn., Anm. 122 u. 190.

65) De venatione medii, p. 162 : Medium existens inter subiectum et praedicatum

intendimus venari duobus modis. Primo modo medium naturate et secundo modo

medium logicale; et hoc faeimus, ut cognoscamus verum medium reate et etiam na

turate et per consequens necessarium syllogismum, ac etiam ut per medium probativum

et opinativum cognoscamus syllogismum diatecticum sive logicatem et intentionatem.

Es stimmt dieser Dualismus völlig mit der oben erwähnten Geringschätzung

der Logik zusammen, s. Anm. 27 ff.

66) Ebend. p. 162 ff. Bonitas, potestas, volantas U. dgl. sind die Lieblings-

Beispiele.

67) Ebend. p. 164.

XVIII. Raimund us Lullus. 155

er nach seiner beliebten Dreigliederung unterscheidet68), über enthymema

und exemptum^9) , sodann in dem Einen aus der Topik nur jene drei

'Popen, welche für die demonstratio per aequiparantiam eine Bedeutung

haben (s. Anm. 58), nemlicli a maiore, ab aequali, a minore 70), hingegen

in dem anderen jene Stelle, welche unter der Ueberschrift De antecedente

et consequente uns schon oben als Quelle für die üblich gewordene

Lehre von der consequentia diente und eine durchgängige Verflechtung

mit der Topik zeigt71).

Hierauf noch reiht sich als „folia arboris custodientia fructum a

macula" die Sophistik an, welche im Ganzen dem betreffenden Abschnitte

des Petrus Hispanus folgt 72). Endlich die Schlussbemerkung über disputatio

habe ich schon oben als muthmaassliehen Anfang der späteren Obligatoria

angeführt73). ' ,'

Soll ich es aber nun versuchen, die Ars magna darzustellen, so

möchte ich vorerst jener Frage , welche ich an alle Autoren des Mittel

alters richten musste und grossentheils beantworten konnte, auch bei

Lullus nicht aus dem Wege gehen, der Frage nemlich, woher das Ganze

und seine Theile entnommen seien. Denn dass Lullus die einzige Aus

nahme von jener Regel sei, welcher alle Schriftsteller des Mittelalters

unbedingt unterworfen sind , d. h. dass er lediglich von sich selbst aus

seine mystische Technik ersonnen habe, möchte ich eben für völlig un

glaubhaft halten. Allerdings nun wird Jeder, der in der oben (Anm. 1)

erwähnten Zetzuer'schen Ausgabe nur einmal flüchtig geblättert hat, sofort

sagen, Lullus gebe ja selbst seine Quelle an, und diese sei Nichts anderes,

als die Kabbala. Aber wenn wir die Schrift De auditu cabbalistieo

sowohl nach ihrem Titel als auch in den einzelnen Stellen, welche eine

directe Hinweisung auf die Kabbala enthalten 74), näher erwägen, so muss

68) Dial. introd. f. 7 v. B: Inductio est argumentatio, in qua proceditur ab inferioribus

sufficienter Immerath ad itlorum immediatam universatem. Et fit tribus

modis. Primo procedendo a singularibus ad suam universalom Secundo procedendo

ab indefinitis ad suam universatem genericam Tertio ab universalibus inferioribus

ad universalom superiorem. Vgl. Diatect. p. 157.

69) Diatect. ebend. In Dial. introd. f. 8 r. A erscheinen bei Besprechung des

exemptum in dem oben, vor. Abschn., Anm. 144, angeführten Beispielsatze hier die

Städte-Bewohner Florentini, Pisani, Panormitae, Drepanenses.

70) Diatect. p. 158.

71) Dial. introd. f. 8 r. A ff. n. Dialoct. p. 159. S. vor. Abschn., Anm. 618

n. 623.

72) Ebend. f. 10 r. B ff. Diatect. p. 159-161.

73) Dialoct. p. 161; s. vor. Abschn., Anm. 625.

74) De aud. cabbal. p.43: Esse sive verbum sub ratione inseparabititatis o rebus

est subiectum adaequatum huius sapientiae Kabbalisticae Omnis doctrina disciplinaque

tria in se essentialiter comprehendit, sc. scire partes sui subiecti, scire finem

quaesitum, et scire medium ad ipsum finem, et propterea haec sapientia Kabbalistica

dividitur in fres partes (p. 44) Et dicitur haec doctrina Kabbala, quod idem

est secundum Hebraeos ut reeeptio veritatis cuiustibet rei divinitus revelatae animae

rationali, et secundum modernes Kabbalistas Kabbala cum sit nomen compositum ex

duabus dictionibus, sc. „abba" et „ala", „abba enim arabice idem est quod „pater"

latine, et „ala" arabice idem est quod „deus meus", propterea dieimus, quod hoc

vocabulam „Kabbala'', quod scribitur per litteram K, nihit aliud est arabice importans

latine praeter „superabundans sapientia". Est igitur Kabba habitus animae

rationalis ex recta ratione divinarum rerum cognitivus. Auch wird im weiteren Ver

156 XVIII. Raimundus Lullus.

uns vor Allem auffallen, dass Lullus, von welchem wir doch so viele

Schriften besitzen, und welcher in steter Wiederholung das nemliche Thema

dutzendmal bearbeitete, in seinen sämmtlichen übrigen Schriften nicht mit

einer Sylbe die Kabbala erwähnt75); dazu kommt, — abgesehen von

einer wunderlichen Etymologie —, dass in der genannten Schrift einmal

auch von „moderni Kabbalistae" die Rede ist und den Kabbalisten das

Studium jener Darstellung der Ars magna empfohlen wird. Kurz ich

halte dieses Buch für eine (übrigens ganz geschickt gemachte) Bearbeitung

der Ars magna durch einen späteren Kabbalisten, welcher hiedurch so

wohl dem Lullus als auch der Kabbala förderlich sein wollte. Aber

während ich auf solche Weise dieses äussere Zeugniss als solches unbe

dingt zurückweise, möchte ich doch vermuthen, dass der Mann, welcher

De auditu cabbalistico schrieb, nach Lage der Sache inhaltlich nicht Un

recht hatte. Freilich nur schüchtern darf ich einen solchen Ausspruch

wagen, denn eine genügende Geschichte der kabbalistischen Litteratur

muss wohl erst in Zukunft noch geschrieben werden 76), und ausserdem

liebe ich es nicht, in fremde Gebiete einzupfuschen 77). Wenn es nemlich

richtig ist, dass das von Simeon Ben Jochai verfasste Buch Sochar gegen

Ende des 13. Jahrhunderts durch Moses Ben Nachman nach Gatalonien

gebracht wurde78), so wäre der äussere Anknüpfungspunkt nach Zeit

und Ort festgestellt. Inhaltlich aber darf vielleicht schon im Allgemeinen

j auf jenes Combinations-Spiel hingewiesen werden, welches in der Kabbala

mit den Buchstaben und dem Zahlen- Werthe derselben79) oder mit einem

1 „himmlischen Alphabete" 80) getrieben wurde. Noch specieller aber läge

möglicher Weise eine Anknüpfung an die Kabbala in jenen Begriffen,

welche ich sogleich in dem „Alphabetum" des Lullus anzuführen habe;

denn dieselben haben doch eine frappante Aehnlichkeit mit den letzten

sechs unter den zehn Sephirot81), und auch jene vorwiegende Berücklaufe

noch öfters der Ausdruck „sapientia Kabbalistica" gebraucht, so p. 55, 67,

101, 106, oder auch „Aaec Kabbala" (p. 67), ja sogar „schola Kabbalistica" (p. 93),

und am Schlnsse (p. 110) lesen wir: ad quae quitibet Kabbatista recurrere dchet ad

perfectam inteltectionem etc.

75) Hätte Lullas als Kabbaiist auftreten wollen, so würde er dieses ebensosehr

hundertmal bei jeder Gelegenheit sagen, wie er überhaupt glaubt, Alles nicht oft

genug sagen zu können.

76) Schwerlich dürfte ich bei den Fachmännern auf Widerspruch 6tosseo,

wenn ich das Buch von /.. Frank, La Kabbate, Paris 1844 (deutsch von Jellineck,

Lpzg. 1846) nicht für genügend halten kann.

77) Niemand, der litterarisch arbeiten gelernt hat, wird es mir zumuthen, dass

ich bei dem kaum zu bewältigenden Umfange meiner eigenen Aufgabe um des

Halb-Narren Lullas willen ein Quellenstudium über kabbalistische Litteratur hätte

unternehmen sollen, welches allein ein gelehrtes Menschen-Leben in Anspruch

nähme.

78) Frank a. a. O. p. 67 u. 95 (nach Jellineck's Bearbeitung).

79) Ebend. p. 46, 105, 112 f., 121.

80) Ebend. p. 158.

81) Nemlich magnitudo, gloria und bonitas erscheinen dort, — s. ebend. p.

127 u. 143 — i wohl unzweifelhaft, und ohne viele Interpretations-Künste dürfen

wir vielleicht auch sapientia (ebend. p. 134), veritas (p. 137), potestas (p. 142)

wiedererkennen.

XVIII. Raimundus Lullus. 157

sichtigung der parallel einander gegenübergestellten Tugenden und Laster

könnte dort ihr Vorbild gehabt haben 82).

Doch sei dem , wie es wolle , — denn gerne nehme ich von den

Fachmännern eine Widerlegung dieser meiner Vermuthung an —, Lullus

beabsichtigte jedenfalls eine allumfassende Technik, scientia generalis, ars

generalis, zu entwickeln, in welcher die Principien aller Einzeln-Wissenschaften

enthalten sein und alle nur erdenklichen Fragen ihre Erledigung

finden sollen 83). Um aber dieses vielversprechende Unternehmen des

balearischen Projectenmachers darzustellen , müssen wir die oben (Anm.

9 ff.) angegebene Unterscheidung verschiedener Gruppen von Schriften ein

halten und somit zunächst die Technik selbst als solche (abgesehen von

ihrer Anwendung) betrachten 84).

Lullus fällt mit der Thflre ins Haus, indem er uns sofort als Prima

pars folgende Tabelle unter dem Titel „Alphabetum" aufdringt:

B. C. I). E. F. G. H. I. K.

Bonitas. Magni

tudo.

Aeternitas

seu

Duratio.

Potestas. Sapientia.

Volantas. Virtus. Veritat. Gloria.

Differentia.

Concordantia.

Contrarietas.

Principium.

Medium. Finis. Maioritas.

Aequalitas.

Minoritas.

Utrum? Quid? De quo? Quare? Quan

tum?

Qualo? Quando ? Ubi? Quomodo

?

Cum quo?

Ueus. Angelas. Coelam. Homo. Imaginatio.

Sensitiva. Vegeta

tiva.

Elomentativa.

Instrumentativa.

lastitia. Prudentia.

Fortitudo.

Temperantia.

Fides. Spes. Charitas. Patientia. Pietas.

Avariiia. Gula. Luxuria. Superbia. Acidia. Invidia. ira. Mendacium.

lnconstantia.

82) Ebend. p. 163.

83) Ars magna et ult. p. 218: Quia quaelibet scientia habet sua principia propria

et diversa a principiis aliarum scientiarum, idcirco requirit et appetit inteltectus, quod

sit una scientia generalis ad omnes scientias, et hoc cum suis principiis generatibus,

in quibus principia aliarum scientiarum particularium sint implicita et contenta,

sicut particulare in universali Amplius quidem haec scientia generalis potest

nuncupari, quia quaesiiones generates habet ad omnes alias quaestiones, quaecunque

sint, applicables (s. Anm. 127) Item ars ista est generalis ratione mixtionis

principiorum et regularum, quam habet (s. Anm. 119). Ars bree. p. 1 : Subiectum

huius artis est, respondere de omnibus quaestionibus, supposito quod sciatur, quid

dicitur per nomen.

84) Ich versuche, jede der drei Hauptgruppen aus den sämmtlichen zu ihr

gehörigen Schriften cullectiv darzustellen, denn ausserdem wäre der Wiederholangen

kein Ende; und so lege ich bei der ersten für die Stellen-Citate im Ganzen die

Ars magna et ultima zu Grunde , welche Lullas selbst gewissermaassen als einen

Abschlass bezeichnet (p. 218: Quoniam multas artes fecimus generates, ipsas votumus

ctarius exptanare per istam, quam vocamus ultimum; quia de cetero non proponimus

ali am facere, ipsam quidem ex aliis compitamus et aliqua nova explicite

addimus); betreffs der parallel-laufenden Schriften begnüge ich mich mit Ziffern-

Citaten. Der aufmerksame Leser kann hieraus sowohl den Plan und Inhalt der

letzteren Schriften entnehmen als auch mich bei jedem Schritte controlliren.

158 XVIII. Raimundus Lullus.

Die oberste Reihe enthält neun „praedicata absotuta", die nächste

neun „praedicata relata", dann folgen neun „quaestiones", hierauf neun

„subiecta", und zuletzt ebensoviele „virtutes" und „vitia". Die Haupt

sache aber dabei liegt in den Buchstaben, welche oberhalb der einzelnen

Columnen stehen; denn jeder derselben soll alle jene Worte zugleich

bedeuten, welche in seiner ganzen Columne enthalten sind, und es wird

auch ausdrücklich eingeschärft, dass man nicht eher in die Ars magna

eintreten dürfe, als man dieses Alphabetum vollständig „auswendig"

wisse 85). Der Leser sieht jetzt gewiss, dass wir hiemit das Gebiet eines

sinnlosen Treibens betreten haben; denn um selbst von der Buchstaben-

Spielerei abzusehen, was soll denn materiell die läppische Auswahl jener

neun Prädicate oder neun Subjecte u. s. f. bedeuten? warum denn nicht

andere neun, oder warum denn nicht zehn u. s. w. ? Doch wir müssen

das Ganze geniessen.

Unmittelbar hierauf nemlich beginnt im zweiten Theile das Combinations-

Spiel, welches auf der willkürlichsten Grundlage gewisser Momente,

welche verschiedentlich combinirt werden sollen, den Hauptcharakter der

ganzen Technik ausmacht. Vorerst folgt als „Figura A" die:

d. h. die Verbindungslinien, welche von jedem der neun Begriffe zu den

je übrigen acht führen, zeigen an, dass im Ganzen 72 Urtheile (z. B.

bonitas est magna, magnitudo est durans u. s. f. u. s. f.) gebildet

85) Ars magna et ultj p. 219: Hoc, vero alphabetum cordetenus oportet scire ;

quodsi non, artista minime poterit uti ista arte sive ipsam practicare, Et est positum

hoc alphabetum in hac arte, nt per ipsum significentur prineipia et quaestiones

huius artis et ea quac in ipsis continentur. Ars bree. p. 1 : Per unam litteram habentem

multa significala intellectus est magis generalis ad respiciendum. Vgl. De

aud. cabbal. p. 44.

Figura praedicatorum absotutorum

XVIII. Raimundus Lullus. 159

werden sollen , worin Lullus eine Förderung der Einsicht in die Umkehrbarkeit

der Urtheile und selbst ein Mittel zur inventio medii er

blickt 86).

Sogleich hierauf erscheint als „Figura T" die:

, Figura praedicatorum relativorum,

Durch dieselbe sollen die neun relativen Prädicate , und zwar je drei

derselben in einem Dreiecke unter sich verbunden , auf die ihnen zuge-

86) Ars magna et ult. p. 220: Prima figura dicitur circularis, quia subiectum

mutatur in praedicatum et e converso, ut cum dicitur „Bonitas magna, Magni

ludo bona" J'er talom circulationem quidem poterit artista cognoscere ea, quae

convertuntur, et ea, quae non convertuntur. Ars brce. p. 3 : In- ipsa figura inquirit

artista naturatem coniunctionem inter subiectum et praedicatum, dispositionem et proportionem,

ut ad faciendum conctusionem possit medium invenire In principiis

istius figurac est implicatum, quidquid est, nam quidquid est, aut est bonum aut

magnum etc. Vgl. De aud. cabbal. p. 45 ff. Ars invent. verit. p. 3 ff. Tab. gener.

p. 2. Brev. pract. tab. gener. p. 1. Lect. art. ine. \|. 12.

160 XVIII. Raimundus Lullus.

hörigen Gebiete bezogen werden; nemlich differentia, concordantia, contrarietas

(in den Ecken eines grünen Dreieckes untergebracht) sollen den

Dualismus zwischen sensus und inteltectus zum Gegenstande haben, sowie

maioritas, aequalitas, minoritas (in den Ecken eines gelben Dreieckes)

den Dualismus zwischen Substanz und accidens , hingegen principium,

medium, finis (in den Ecken eines rothen Dreieckes) vertheilen sich

einzeln auf ihre verschiedenen Modalitäten , welche in den betreffenden

Feldern des Kreises eingetragen sind 87). Ausserdem wird darauf

hingewiesen , dass man auch mit dieser zweiten Figur in der ersten

„agiren", d. h. diese relativen Prädicate mit den absoluten verbinden

solle 88).

Letzteres aber führt zur dritten Figur:

BC]CD!DE |EF !FG'lGH ! HI ! IK |

BD !CE!DF 1EG|FH!GI HK!

BE!CF!DG!EH|FI !GK|

BF !CG !DH! EI |FK|

BG |CH! DI !EK!

BH ! CI !DK|

BI ! CK |

BK|

Dieselbe ist nemlich nur eine Schablone, welche zeigt, wie die absoluten

Prädicate und die relativen Prädicate paarweise zu Urtheilen verbunden

werden sollen, wobei man, wie Lullus meint, allmälig vom Allgemeinen

zum Speciellen herabsteige und so auf die Frage geführt werde, durch

87) Ars magna et ult. p. 222 : Secunda figura est de tribus triangulis Super

unguium differentiae scribuntur „Sensuate et Sensualo etc.", et sie super angulis concordantiae

et contrarietatis, ad significandum differentiam, quae est inter sensuate et

sensualo u. s. f. Super angulam prineipii scripta sunt „Causa etc."; per causam

prineipia substantialia significantur ; per quantitatem et tempus significantur

prineipia aeeidentalia, sieut sunt novem praedicamenta. Super angulam medii scripta

sunt „Coniunctio etc." ad significandum tres species medii Sit /na angulam finis

scripta sunt „l'erfectionis etc." ad denttandum, quod sunt tres species finis

Supra angulam maioritatis et sie de angulis aequalitatis et minoritatis scripta sunt

„Substantia et subst. etc." ad significandum, quod una substantia est maior alia

u. s. f. (p. 223) Triangulas viridis (in Salzinger's Ausgabe erscheinen diese

Figuren auch immer in sehr schönem farbigen Drucke), qui est de differentia, con

cordantia et contrarietate , est generalis ad omnia, nam quidquid est, aut est in

differentia aut concordantia aut contrarietate Triangulas rubeus, qui est de prin

eipia, medio et fine, est generalis ad omnia, cum, quidquid sit, vel est in prineipio

vet medio vel fine (p. 224) Per triangutum croceum intelligitur una maioritas

universalis, cui omnes atiae maioritates sunt subalternatae, et hoc idem est de

aequalitate et etiam minoritate. Vgl. Ars bree. p. 4 ff. De aud. cabbal. p. 48 ff.

Ars inrent. verit. p. 7 ff. Tab. gener. p. 3. Bree. pract. tab. gener. p. 2 A. Lect.

"rt- V p. 23. . „

88) Ars niasna et ult. f. 224: Secunda figura instrumentum est tntetloctus, cum

quo agit in prima figura, quoniam per differentiam distinguit inter bonitatem et magni-

,ud'fiem et huiusmodi et sie de aliis suo modo. Item distinguit cum diffe

rentia in essentia bonitatis per bonificantem, bonificatum et bonificare u. s. f. Vgl.

Ars brev. p. 6.

XVIII. Raimundus Lullus. 161

welchen Mittelbegrilf die Prädicate jener Urtlieile mit ihren Subjecten zu

vermitteln seien 89).

Diess aber soll dann die vierte Figur leisten:

Denn es handelt sich dabei nur um eine Mechanisirung der Combination

der neun absoluten und der neun relativen Prädicate , indem bei der

Drehbarkeit der beiden inneren Kreise an jedem der neun Felder des

äusseren Kreises neun Felder des mittleren und wieder an jedem von

diesen die neun Felder des inneren Kreises vorbeispazieren können,

aber die Felder des mittleren Kreises als Mittelbegriffe von Schlüssen

fungiren sollen 90).

89) Ars magna et ult. p.225: Tertia figura est composita ex prima et secunda,

quae habet in se triginta sex cameras Intentio, quare haec figura in hac arte

est posita, est ad significandum, ut cum uno principio homo appliect vel associet

aliud principium Haec figura docet descendere de universali ad particulare gradatim.

Ars brev. p. 7: In qualibet camera sunt duae litterae in ea contentae; ipsae

significant subiectum et praedicätum , in quibus artista inquirit medium, cum quo

subieclam et praedicätum coniunguntur. Vgl. De aud. cabbal. p. 53 f. Ars invent.

verit. p. 12 A. Tab. gener. p. 5 A. Bree. pract. tab. gen. p. 2 B. Lect. art.

«in. p. 43.

90) Ars bree. p. 9: Quarta figura habet tres circulos, quorum superior est immobitis,

duo autem inferiores sunt mobites, ut in figura patet (in Handschriften und

den oben erwähnten älteren Drucken ist meistens diese Beweglichkeit auch wirklich

hergestellt, indem die Mittelpunkte der aus anderem Papiere ausgeschnittenen

inneren Kreisflächen mit dem Mittelpunkte des äusseren Kreises durch einen Faden

verbunden sind). Circulas medius volvitur sub circulo superiori immobiti , circulas

autem inferior volvitur sub circulo media Sic per media camerarum homo

Prantl, Gesch. III. U

162 XVIII. Raimundus Lullus.

Als dritter Theil folgen hierauf die Definitionen der achtzehn „prineipia",

d. h. eben der absoluten und der relativen Prädicate ; dieselben

aber sind so überaus einfältig91), dass sogar dem Lullus selbst eine

Ahnung hierüber aufgestiegen sein muss; denn er findet sich zu der

Bemerkung veranlasst, dass nur Hunde-Zähne und Schlangen-Zungen seine

Definitionen tadeln könnten 92). Auch eine beigefügte Angabe über ver

schiedene Arten des Definirens ist werthlos 93).

Nachdem so im Bisherigen die ersten zwei Quer-Reihen des obigen

Alphabetums ihre fruchtbare Berücksichtigung gefunden haben, kommt

nun vorläufig einmal die dritte zur Erörterung, indem die dortigen neun

(oder eigentlich zehn) Fragen unter dem eigenthümlichen Titel „Regulae"

den vierten Theil der lullischen Technik bilden 94). Dass diese Fragen

als allumfassende und adäquate Gefässe uns über jedes erdenkliche Sein

und somit über das Object aller möglichen übrigen Fragen Aufschluss

ertheilen, wird mit marktschreierischer Emphase von Lullus verheissen95).

Aber — „professus grandia turget" — wir finden eine gar dürftige

Weisheit in der Behandlung jener (mit den Buchstaben des „Alphabe

tums" bezeichneten) Fragen oder Regeln. Nemlich „utrwn" ist eigentlich

venatur necessarias conclasiones Erunt CCLII camerae. Diese Zahl aber ist

falsch (s. unten Anm. 106 n. 112); denn es ergeben sich 9X9X9 — 729 Combinationen.

Gleichlautend mit Ars bree. erscheint dieses Capitel De aud. cabbal.

p. 54 f., hingegen in A.s mugna et ult. p. 226 f. ist die Erklärung der Figur sehr

nachlässig. Vgl. Ars invent. verit. p. 12 B. Tab. gener. p. 5 B. Brev. pract. tab.

gen. p. 3 A. Lect. art. ine. p. 109.

91) Ars magna et ult. p. 227 : Ista tertia pars est de diffinitionibus principio-

«im, ut est diffinitio bonitatis, quae est haec: Bonitas est ens, ratione cuius bonum

agit bonum. Et magnitudo est ens, ratione cuius bonitas, duratio et rtliqua sunt

magna .... Duratio est id, ratione cuius durant bonitas, magnitudo et cetera, und

so fort in diesem Stite auch bei den übrigen. Wörtlich ebenso Ars brev. p. 10,

u. De aud. cabbal. p. 57. Vgl. Ars invent. verit. \i. 3— 12. Tab. gener. p. 6— 14.

Bree. pract. tab. gen. p. 3 ff. In Lect. art. ine. erscheinen die ersten neun Defini

tionen bei der ersten Figur (p. 12—23) und die letzten neun bei der zweiten

Figur (p. 26—43).

92) Ars magna et ult. p. 229 : Amplius aliquis forte Iialiens dentem caninum et

linguam serpentinam prineipia nostra et eorum diffinitiones spemet et catumniabitur.

Ars autem vult, quod unum prineipium adiuvet aliud.

93) Ehend. p. 228: Diffinitio plaribus modis fieri potest, et omnes ad duos

modos redueuntur, et quitibet modus habet quatuor species. Primus quidem modus

est, quando fit per efficientem, potentiam, muterium et finem (s. Abschn. IV, Anm.

676) Secundus modus est, ut in reguta C dicemus (s. Anm. 97) Sed ultra

artem est alius modus confusus, quando difßnitiones fiunt ad placitum sive per contingcntiam

Amplius autem diffinitiones fiunt per compositionem, sc. quando unum

prineipium diffinitur cum alio, ut cum dicitur bonitas magna.

94) Diese ganze Partie findet sich ziemlich gleichlautend in Ars bree. p. 11 —14,

De aud. cabbal. p. 58—63, Tab. gener. p. 15—22, Bree. pract. tab. gen. p. 7 ff.,

Comp. tect. tab. gen. p. 9 ff., Lect. art. ine. p. 2—9, u. Ars magn, et ult. p. 229—251.

Ich führe nach letzterem Texte das Nöthigste in Kürze an.

95) Ars magna et utt. p. 229: Regulae sunt decem, sc. „utrum, quid etc.", ut

in atphabeto iam signatum est (Anm. 85). tstae regulae sunt decem quaestiones generates,

per quas omnes esse omne quaesitum, et quomodo id, de quo quaeritur, ponitur,

in ipsis est lacefactum. p.250: Regulae sunt vasa ad omnia intelligibitia et proportionabites

intellectui humuno.

XVIII. Raimundus Lullus. 163

nur grammatisch gefasst 36) , „quid" bezieht sich auf die Kategorie der

Substanz und soll die Lehre von der Definition in sich schliessen 9 7),

„de quo" enthält die Causalität, welche in einem Stofflichen liegt98),

„quare" soll sich auf Dasein und Thätigkeit beziehen99), „quantum"

10°) und „quate" 10 1) enthalten natürlich die betreffenden Kate

gorien, „quando" soll die Modifikationen der Substanz, des Stofflichen

und des cum quo umfassen102), sowie „ubi" alle diese drei und

ausserdem noch das quomodo 103); in „quomodo" selbst werden die

Arten der Modalität ,04) und in „cum quo" jene der Instrumentalität zusammengefasst

iob}.

Unmittelbar hierauf aber kehrt der fünfte Theil doch wieder zu den

so eben verlassenen ersten zwei Quer -Reihen des Alphabetums und zu

den Figuren , welche denselben bis dahin gedient hatten , zurück. Es

wird nemlich unter dem Titel „Tabula generalis" ein Combinations-

Spiel in 84 Columnen angereiht, deren erste zwei sich folgendermaassen

gestalten :

96) Ebend. p.240 (die Paginirung überspringt durch Druckfehler zehn Zahlen):

Regula de B est „utrum" et est de possibititate, utrum hoc, de quo quaeritur, sit

vel non sit Ista quidem regula de B habet tres species, quae sunt : dubitatio,

affirmatio et negatio.

97) Ebend.: Regula de C est de quidditate, eo quod est subiectum et fons diffinitionum

(p. 241) Ipsa quidem reguta habet quatuor species. Prima est de

dißnitione et diffinito, quod cum ipsa diffinitione convertitur (vgl. folg. Abschn.,

Anm. 150) . . .. Secunda species est, quando quaeritur de eo, quod habet in se essen

tialia et naturaliter, sine quo ipsa res non potest esse Tertia species est,

quando quaeritur, quid est res in alio Quarta..., quando quaeritur, quid habet

res in atio.

98) Ebend. p. 242: Regula de D. Tertia quaestio est de materialitate et habet

tres species. Prima est, de quo res est.... Secunda species est, quando quaeritur,

de quo est aliquid factum sive constitutum Tertia species est, quando quaeritur

de aliquo, cuius est, sicut „cuius est regnum".

99) Ebend. p. 244: Regula E. Quarta quaestio est de quare; quae duas habet

species. Una est per existentiam , alia vero est per agentiam.

100) Ebend.: De regula F. Quinta quaestio quaerit de quantitate; quae duas

habet species, sc. simpticem et compositum; secundum compositionem quaeruntur

mensurationes entium et numerus eorum.

101) Ebend. p. 245: De regula G. Sexta quaestio quaerit de qualitate; quae

duas habet species, sc. proprium et appropriatam Propriae qualitates sunt causae

superiores, et appropriatae sunt inferiores.

102) Ebend. p. 246: De regula H. Septima regula quaerit de tempore et tot

habet species, quot habet secunda regula et tertia et nona et decima.

103) Ebend. p. 247: De regula 1. Octava quaestio quaerit de loco et

ista regula quindecim habet species, quae sunt de secunda, tertia, nona et de

cima regula.

104) Ebend. p.248: De regula modalitatis signatu per K. Nona quaestio est

de modo, sc. quaerere, quomodo sunt res. Et habet quatuor species. Prima quaestio

est , quomodo res est in se Secunda, .... quomodo est in atio Tertia,

quomodo est in partibus suis Quarta, quomodo transmittit suam simititudinem

extra se.

105) Ebend. p. 249: De regula K, quae est de instrumentalitate (nemlich nach

obigem „Alphabet" gehören zum Buchstaben K zwei Fragewörter). Decima regula

ist de instrumentatitate , h. e. quaerere, cum quo res sunt sive cum quo agunt. Et

habet quatuor species simites illis, quae sunt de regula modalitatis.

11*

164 XVIII. Raimundus Lullus.

BCD BCE

BCTB BCTB

BCTC BCTC

BCTD BCTE

BDTB BETB Diesen beiden genau analog folgen noch 82

BDTC BETC Columnen für: BCF, BCG, BCH, BCI, BCK, BDE,

BDTD BETE BDF, BDG, BDH, BDI, BDK, BEF, BEG, BEH, BEI,

BTBC BTBC BEK, BFG, BFH, BFI, BFK, BGH, BGI, BGK, BHI,

BTBD BTBE BHK, BIK, CDE, CDF, CDG, CDH, CDI, CDK. CEF,

BTCD BTCE CEG, CEH, CEI, CEK, CFG, CFH, CFI, CFK, CGH,

CDTB CETB CGI, CGK, CHI, CHK, CIK, DEF, DEG, DEH, DEI,

CDTC CETC DEK, DFG, DFH, DFI, DFK, DGH, DGI, DGK, DHI,

CDTD CETE DHK, DIK, EFG, EFH, EFI, EFK, EGH, EGI, EGK,

CTBC CTBC EM, EHK, EIK, FGH, FGI, FGK, FH1, FHK, F1K,

CTBD CTBE Gill, GHK, G1K, HIK.

CTCD CTCE

DTBC ETBC

DTBD ETBE

DTCD ETCE

TBCD TBCE

Sehen wir davon ab, dass die Comhination niathematisch nicht er

schöpft ist106), so erkennen wir sogleich, dass diese ganze Tabulagene

ralis, wie Lullus auch ausdrücklich bemerkt, nur durch die vollzogene

Drehung der Kreise in obiger vierter Figur (Anm. 90) entstanden ist,

und dabei der Buchstabe T (das Symbol der zweiten Figur) bloss die

Function hat, anzuzeigen, dass die in den Combinationen vor ihm stehen

den Buchstaben nach der Bedeutung der ersten Figur und somit als ab

solute Prädicate zu verstehen sind , während die dem T nachfolgenden

Buchstaben in der Bedeutung der zweiten Figur, d. h. als relative Prä

dicate, genommen werden sollen107). Und wenn Lullus hierauf an der

106) Denn wenn z. B. bei BCD, welche drei Buchstaben sich ternarisch 27mal

combiniren lassen, wohl die Combinationen BBC, BBD, BCC, BDD, DBD, CCD, CDC,

CDD ohne Bücksicht auf die Wiederholangen aufgenommen sind, versteht sich von

setbst, dass auch DBB, DCC, DDB, DDC, CBB, CCB nicht fehlen durften. Hingegen

wieder ist es eine planlose Vervielfältigung, wenn BCB und BCC in sämmtlichen

ersten fünf Columnen wiederkehren. Kurz es fehlt an einem mathematischen Prin

cipe des Combinations-Verfahrens. Das Richtige wäre, dass es 9 X 9 X 9 — 729

ternarische Combinationen der neun Buchstaben gibt (s. ob. Anm. 90), und da bei

jeder derselben das hier eingeschobene T eine vierfache Stellang haben kann, so

ergäben sich nicht 20X84 = 1680, sondern 4X729 = 2916 Combinationen für

das in der Tabula generatis eingeschlagene Verfahren.

107) Ars magna et uli. p. 258: Tabula ista composita est ex LXXXIV colamnis,

et est subiectum sive instrumentum, in quo investigantur solationes quaestionum re»

eipiendo ad propositum, affirmando vel negando, concordando prineipia et regulas et

evitando eorum contrarietatem. Significat autem T in tabula, quod litterae, quae sunt

ante ipsum, prineipia sunt de prima figura, et litterae, quae sunt post ipsum, sunt

de secunda; sicut in camera BCTB, in qua B praecedens T dicit bonitatem et C

magnitudinem et B post T dicit differentiam. lnvestigatio autem, quae fit in tabula,

est in altiore gradu significativnis veritatum, quam iila, quae fit in figuris. Tabula

vero a quarta figura derivata est votvendo circulam secundum et tertium, ut in ipsa

tabuta apparet (s. ob. Anm. 90) usque ad LXXXIV cotumnas, in qua revolatione con

XVIII. Raimundus Lullus. 165

ersten Columne beispielsweise zeigt, wie in Folge der Combination in

jeder der 84 Columnen zwanzig „Fragen" sich ergeben, welche den

manigfaltigen Nexus der absoluten und der relativen Prädicate betreffen108),

so dürfte hiedurch zur Genüge ersichtlich sein, welch zweckloses und

läppisches Treiben uns die Ars magna zuniutlie , denn wir müssen doch

immer im Auge behalten , dass sowohl die ursprüngliche Auswahl der

neun absoluten Prädicate und nicht weniger die der relativen schlechter

dings blind und willkürlich ist, als auch dass das mechanische Combinations-

Verfahren den logischen Verstand noch lange nicht der Prüfung

überhebt, ob denn jede der einzelnen Combinationen überhaupt einen

denkbaren Sinn enthalten könne. Lullus hingegen , welcher auch ander

wärts die wechselseitigen Beziehungen der absoluten und relativen Prä

dicate als „conditiones principiorum" erörterte und hiedurch der „inventio"

dienen wollte t09), war der sicheren Ueberzeugung , dass durch

sijf>t ligamen colamnarum Et sie in qualibet cotumna sunt omnes colamnae

implicatae, ratione cuius implicationis quaelibet colamna est coadiuvativa alterius.

Ad quamlibet sotutionem unius quaestionis possunt applicari omnes significationes

omnium quaestionum abstractarum et manuductarum ad ipsam quaestionem. In der

Ars bree. p. 14 und ebenso De aud. cabbal. p. 63 werden nur die ersten sieben

Colamnen zum Muster angeführt. Aber sämmtliche 84 sind am deutlichsten ge

druckt bei Salzinger (Vol. V) als Einleitung zur Tabula generis ; vgl. ebend. p. 22.

108) Ars magna et ult. p. 258: In qualibet colamna sunt viginti quaestiones

per ordinem. Et de hoc dabimus exemplam in prima colamna, quae est VCD, praedicando

primo de bonitate, deinde de magnitudinc, postmodum de aeternitate, et hoc

sie: Prima est, utrum bonitas sit intantum magna, quod sit aeterna? Secunda, utrum

sit aliqua bonitas intantum magna, quod continet in se res differentes? Tertia, utrum

bonitas sit intantum magna, quod continet in se res concordantes? Quarta, utrum bo

nitas continens in se res contrarias sit magna? Quinta, utrum bonitas aeterna sit

differens? 6) utrum bonitas aeterna sit concordans? 7) utrum bonitas aeterna habeat

in se contrarietatem? 8) utrum bonitas in se contineat differentiam et concordantiam?

9) utrum bonitas contineat in se differentiam et contrarietatem? 10) utrum bonitas

in se contineat concordantiam et contrarietatem? 11) quid est magna differentia aeternitatis?

12) quid est magna et aeterna concordantia? 13) quid est magna et aeterna

tontrarietas? 14) quid est magna differentia et concordantia? 15) quid est magna

differentia et contrarietas? 16) quid est magna concordantia et contrarictas? 17) diffe

rentia concordantiae aeternitatis de quo est? 18) differentia aeternitatis de quo est?

19) concordantia contrarietatis et aeternitatis de quo est? 20) differentia concordantiae

et contrarietatis de quo est? Hierauf nun folgt (p. 259—267) allen Ernstes die Er

örterung dieser zwanzig Fragen. Hat vielleicht der Leser Lust, sämmtliche 1680

Fragen zu stellen? Auch damit aber wäre die „ars" des Lutlas noch nicht befrie

digt; denn er fährt hierauf p. 267 fort: Et quaestiones, quas feeimus de colamna,

sunt generates., et possunt applicari ad quaestiones particulares descendendo per scalas

trianguli viridis (s. ob. Anm. 87), per quas inteltectus est discursivus faciendo scientias

differentes. Et ad hoc damus exemplam in eadem colamna ad solvendum quae

stiones per viginti rationes differentes ratione dictarum camerarum, a quibus extrahuntur:

„Utrum mundus sit aeternus", — eine Frage, zu deren Verneinung nun

(p. 267 —278) die zwanzig „Kammern" der eisten Colamne aufgeboten werden.

Vgl. Comp. tect. tab. gen. p. 4 ff.

109) Ars invent. verit. p. 13 —36, woselbst unter dem Titel „Conditiones prin

cipiorum'' die achtzehn Principien derartig ternarisch in fallender Progression combinirt

werden, dass sich im Ganzen 833 Urtheile ergeben. Hingegen in Lect. ort.

mr. p. 59 — 109 wird eine paarweise Combination der achtzehn Begriffe unter dem

Titel „inuenfio" höchst ausführlich erörtert. Eben dahin gehört auch die noch un

gedruckte Schrift De affirmatione et negatione (Cod. lat. Hon. 10517, f. IIB — 16A),

166 XVIII. Raimundus Lullus.

diese Combinationen und das damit verbundene Auf- und Absteigen der

Begriffe wesentlich die inventio medii gefördert werde110).

Als sechster Theil folgt hierauf Evacuatio tertiae figurae, d. h.

Lullus fordert, dass für jede der 36 „Kammern" der dritten Figur (Anm.

89) vorerst durch ein Combinations- und Umkehrungs-Spiel 12 Urtheile

formirt und diese dann durch einen erkünstelten allgemeinen Mittel

begriff gestützt werden sollen, worauf dann 24 Fragen zu beantworten

seien, da bei jedem jener Urtheile sowohl utrum als auch quid gefragt

werden müsse , sowie ausserdem die obigen Definitionen und aus der

zweiten Figur die Momente der differentia und concordantia und obige

Modalitäten des utrum und des quid berücksichtigt werden sollen. So,

meint Lullus , werde die dritte Figur nach ihrem vollen Inhalte ausge

beutet (— evacuare —) und der Intellectus in Bezug auf applicatio,

inventio, disputatio, sotutio quaestionum gefördert111).

Den siebenten Theil bildet Multiplicatio quartae figurae, welche

wieder nur auf die Tabula generalis zurückgreift, insoferne die einzige

welche mit der Lehre vom Urtheile Nichts zu schaffen hat, sondern die Verbin

dungen jener ncmlichen achtzehn Principien bejahend und verneinend erörtert.

110) Ars magna et ult. p. 278: Apparet, per quem, modum intelloctus habet ge

nerate subiectum, sc. tabulam huius artis ad inveniendum media, de quacunque materia

sint (posito, quod sciatur, quod dicitur per nomen), de quibus et cum quibus mediis

sit conctusio, quae quidem media sunt subiectum huius artis. De aud. cabb. p. 63 :

Intelloctus efficitur assertivus et ascensivus et descensivus in illis figuris et per itlas

figuras, sc. A et T; procedit namque inteltectus in eis a generalis simo ad specialissimum.

Vgl. Ars bree. p. 14. Ars invent. verit. p. 2 B.

111) Ars magna et ult. p. 278 ff.: Tertia figura est divisa in XXXVI cameras,

ut in ipsa patet, et in qualibet camera sunt implicatae XII propositiones et XXIV

quaestiones et solationes earum. Et vocamus evacuare, quando extrahimus propo

sitiones et quaestiones et solationes earum et de implicatione ad expticationem ipsam

dedueimus doctrinam In camera faciemus propositiones mutando subiectum in

praedicatum, deinde faciemus quaestiones et postmodum sotutiones faciemus probando

Inteltectus evacuat cameras eo, quia abstrahit ab ipsis tantum quantum

potest Et sie ipse intetloctus facit se applicativum, investigativum et inventivum

De camera BC inteltectus haurit XII propositiones dicendo sie: Donita s est

magna. Bonitas est differens. Bonitas est concordans. Magnitudo est bona. Magni

tudo est differens. Magnitudo est concordans. Differentia est bona. Differentia est

magna. Differentia est concordans. Concordantia est bona. Concordantia est magna.

Concordantia est differens Deinde evacuet eam duodeeim mediis eo, quod consistit

inter subiectum et praedicatum, cum quibus conveniunt genere auf speeie. Et

cum illis mediis inteltectus faciet se disputativum et determinativum. Et ista media

extrahuntur, ut cum dicitur: „Omne id, quod magnificatur a magnitudine, est magnum ;

sed bonitas est id, quod magnificatur a magnitudine; ergo bonitas est magnum''

Facfa ista evacuatione inteltectus evacuet ipsam cameram XXIV quaestionibus, quia in

qualibet propositione sunt duae quaestiones implicatae; et hoc sie: „Bonitas est magna.

Utrum bonitas sit magna? Quid est bonitas magna?" Deinde intettectus evacuet

cameram cum diffinitionibus bonitatis etc. (Anm. 91) ef cum tribus speciehus differentiae

et concordantiae, ut patet in secunda figura (Anm. 87). Deinceps evacuet ca

meram cum tribus speciebus regulae B (Anm. 96) et cum quatuor speciebus regutae C

(Anm. 97). Ef expedita ista evacuatione inteltectus postmodum solvat quaestiones

praedictas sequendo conditiones camerae affirmando aut negando. Et sie in

teltectus expeltit a camera dubitationes et consistit in itla quietatus et etiam cognoscit

se valde generatem et artificiatum et de magna scientia habituatum. So werden

dann (p. 280—300) in grösster Ausführlichkeit sämmtliche 36 Kammern discutirt.

Vgl. Ars bree. p. 15. De aud. cabb. p. 64. Bree. pract. tab. gen, p. 38. ,

XVIII. Raimund us Lullus. 167

neue Erwägung darin besteht, dass in den ternarischen Kombinationen

(z. B. BCD) jeder der drei Buchstaben je zu den zwei übrigen in irgend

einem Verhältnisse (conditio) stehe, so dass sich bei jeder Combination

zunächst sechs conditiones ergeben , deren Zahl sich aber verdoppelt,

sobald in der vierten Figur der innere Kreis um ein Feld gedreht wird;

und wenn dann je an die drei combinirten Begrille sich eine Frage an

knüpft, so erblickt Lullus in dieser ganzen Procedur abermals ein för

derliches Mittel für inventio und aber auch für jedes Beweisverfahren112).

Nemlich da die inventio medii immer sich durch den mittleren Kreis

der vierten Figur (s. Anm. 90) ergebe113), meint er, dass nun hiemit

die probatio in all ihren Arten bewerkstelligt werde 114), und der Kenner

der Ars magna weit über alle Sophistik triumphireud erhaben sei115),

deren Vernichtung sich nun von selbst ergebe116). Kurz diese Erwei

terung der vierten Figur gilt dem Lullus als der umfassendste Schlüssel

aller Wissenschaften 117) und als eine Ausgleichung, welche der Intellectus

112) Ars bree. p. 16: Multiplicatio quartae figurae consistit in hoc videlicet,

quod prima camera BCD in quarta figura significat, quod B unam conditionem habet

cum C et aliam cum D, et C unam conditionem habet cum B et aliam cum D, et D

unam conditionem habet cum B et aliam cum C. Et sie sunt in ipsa camera sex

cotIditiones, cum quibus intelloctus se conditionat et disponit ad investigandum et

inveniendum et obiieiendum et probandum et determinandum. Post istas sex conditiones

mtelloctus acquirit alias sex conditiones volvendo circulam minorem, ponendo

suum E sub C circuli medioeris, sub quo erat suum D. Et quia mutata est camera,

ideo mutantur eius conditiones, et sie inteltectus habituat se XV (s. sogleich) conditionibus.

Et sie per alias cameras muttiplicando colamnas et volvendo itlas. Con

ditiones, quas inteltectus multiplicat per isfum modum, sunt difficites ad enumerandum,

mm de qualibet camera potest intettectus sie evacuare XXX propositiones et XC

quaestiones. Jedoch alle diese Zahlen sind unrichtig; theitweise besser tesen wir

de aud. cabb. p. 67 : volvendo rotutam minorem factae sunt aliae sex conditiones,

et hoc modo volvendo intelloctus multiplicat de uno quoque spatioto XII

propositiones et XXIV quaestiones. Wenn aber hinwiederum ebend. p. 66 gesagt

ist „multiplicantur cntia per spatiola quartae figurae ad numerum CCLII", so stimmt

allerdings dieser Calcul mit der Erwägung überein, dass in der Tabula generalis

{kam. 106 f.) je in den ersten Kammern der ersten sieben Colamnen BC sieben

Combinationen eingeht , und sonach für BC 7 X 12 = 84 „conditiones" entstehen,

bei deren jeder im Hinblicke auf die drei combinirten Buchstaben drei Fragen, also

im Ganzen 3 X 84 = 252 Fragen erwachsen. Aber nach der Drehungs-Operation,

welche in der vierten Figur vorgenommen werden soll, ist überhaupt dieser ganze

Calcul unrichtig (s. Anm. 90 u. 106). In Wahrheit sind es ja 729 Combinationen,

und insoferne deren jede sechs conditiones erhalten mag und zu jeder conditio drei

Fragen gehören, gewinnen wir 18 X 729 = 13122 Fragen.

113) ArS magna et ult. p. 301: Cum artista vutt medium, semper investigat in

media circulo. Nam sieut animali competit, stare mensurative et coniunetive inter

substantiam et hominem, quando concladitur, quod homo est mbstantia, sie littera,

quae est in media circulo, debet stare inter litteram existentem in superiori circulo

et titteram, , quae est in inferiori. •

114) Ebend. p. 304: Probatio est genus, et suae species sunt per „demonstrationem

propter quiij," et per „demonstrationem aequiparantiae" et per „quod" divisae.

S. ob. Anm. 56 ff.

115) Ars bree. p. 16 f.: In Mo passu cognoscit se intelloctus valde generatem

et artificiatum supra alium inteltectum ignorantem istam artem et sie sophista

coram tali inteltectu non potest stare. Ebenso De aud. cabb. p. 67.

116) Ars magna et ult. p. 305—313. (Ein Excerpt aus den Soph. Etenchi).

117) Ebend. p. 313: Per quartam figuram verius, quam per alias datur modus,

quo aliae scientiae possunt facititer et breviter acquiri, sicut theologia, phitosophia

168 XVIII. Raimundus Lullus.

mittelst seiner ihm ^„angeborenen" Principien mit dem gesammten objectiven

Gegenstande des Wissens überhaupt finde118).

Trotzdem aber sind wir mit dieser Technik noch nicht zu Ende,

sondern es folgt als achter Theil die Mixiio principiorum et regularum,

wobei noch einmal die „Principien" (d. h. die absoluten und die relativen

Prädicate), um welche sich schon alles Bisherige gedreht hatte, den Ge

genstand bilden; dieselben sollen nemlich nun sowohl wieder unter sich

derartig zu Urtheilen verbunden werden , dass jedes durch die übrigen

siebzehn eine nähere Bestimmung findet, als auch sollen nun an die ein

zelnen achtzehn Begriffe sämmtliche obige Fragen (d. h. „Regeln", s. Anm.

94 ff.) angelegt werden119).

Und nun erst kommt noch der übrige Theil des Alphabetums (Anm.

85), welcher bisher noch keine Rolle gespielt hatte, zur Betrachtung,

indem der neunte Theil die dortigen „novem suMecta" erörtert, bei

welchen als allgemeine Gesichtspunkte ihre Definition , ihre Unterschiede

und ihr Uebereinstimmen, sowie ihre Gradabstufung bezeichnet werden120).

Sämmtliche neun Subjecte , ausserhalb deren , wie sich Lullus einbildet,

es überhaupt Niehls gibt, sollen ihrerseits nun wieder durch die achtzehn

Principien und die zehn Fragen hindurchgeführt werden121). Von dem

neunten derselben aber, d. h. von instrumentum , gewinnt Lullus einen

etc., et hoc inveniendo medium non existens generalissimum neque specialissimvm.

Ratio huius est, quod ista scientia habet prineipia generalissima et etiam regulas gene

rali ssimas , aliae vero scientiae habent subalternata prineipia, et sie medium earum

est imperfectum sine ista scientia.

118) De aud. cabb. p. 64: Finis quaesitus in hac methodo non est nisi docere

modum, cum quo adaequatur intcttectus humanus cum re intcttecta de unoquoque

scibiti ; et hoc fit per evacuationem tertiae figurae et cum multiplicatione quartae

fignrae. Lib. correl. innat. f. 50 A : Subiectum huius artis est innata pturalitas primitiva

vera et necessaria, d. h. eben die achtzehn „Principien".

119) Ars magna et ult. p. 315: De mixtione principiorum et regularum. Pars

ista in duas partes dividitur, sc. in mixtionem principiorum deduetorum uno dedueto

cum alio, secunda pars est de prineipiis deductis per regulas. Datur doctrina, quomodo

unum prineipium cognoscatur per alia deducendo ipsum per ipsa prineipia et

per omnes species regularum Et ista mixtio est centrum et subiectum huius artis.

Hierauf werden in der That vorerst (p. 316—340) die achtzehn „Principien" je

einzeln in Beziehung zu den übrigen siebzehn gebracht, und sodann (p. 340—375)

wieder jedes derselben an den zehn obigen Fragen gemessen. Vgl. Ars bree. p. 17.

De aud. cabb. p. 67 ff. Bree. pract. tab. gener. p. 37 ff. Comp. loct. tab. gen.

p. 1 B.

120) Ars bree. p. 17: Ponuntur novem subiecta in alphabeto significata , in

quibus cadit, quidquid est, et extra ipsa nihit est (p. 18) Tractatus istorum

subiectorum consideramus cum quatuor conditionibus Prima conditio haec est,

ut quodlibet subiectum habeat suam diffinitionem Secunda conditio est, quod in

iudicio sive in practica conservetur dijferentia subiectorum Tertia conditio est,

quod concordantia, quae est inter unum subiectum et aliud subiectum, non destruatur

Quarta est, quod, secundum quod unum subiectum est nobitius et altius, ei

attribuantur attiora et nobitiora prineipia. Ebenso De aud. cabb. p. 70 ff.

121) Ars magn. et ult. p. 375: Quoniam in novem subiectis omne, quod est,

implicatur et extra nihit est, ideirco volamus ponere ipsa in hac arte, ut cum ipsis

ars sit generalis, eo quod sunt generalia ad omnia. Et ideo discurrendo praedicta

subiccta per prineipia huius artis et regulas de ipsis subiectis notitiam habere poterimus

u. s. f. Diess geschieht nun mit den ersten acht unter jenen nenn Subjecten

(p. 376 —443), indem jedesmal zuerst die „prineipia" und dann die „regulae" zur

Erörterung verwendet werden.

XVIII. Raimundus Lullus. 169

etwas halsbrecherischen Uebergang zu den letzten zwei Quer-Reihen des

Alphabetums, nenilich zu den neun Tugenden und neun Lastern, deren

Erörterung ich ohne Neid der Geschichte der Ethik überlasse 122). Uebrigens

glaubt Lullus auch hiedurch wieder Erspriessliches für die inventio

medii geleistet zu haben123).

Was hierauf noch folgt, gehört eigentlich schon mehr der Praxis

dieser Technik an. Nemlich den zehnten Theil bildet unter dem Titel

„Applicatio" die ausführliche Hinweisung darauf, dass zur Verdeutlichung

die Subjecte auf ihre Prädicate und die abstracten Substantiv-Formen auf

ihre Adjectiva angewendet werden sollen , sowie dass überall stets der

gesammte Inhalt der vorhergegangenen neun Theile der Ars magna zur

Ausübung kommen soll , wozu jedoch nun noch zwei neue Bestandtheile

hinzutreten ,24). Zunächst nemlich reihen sich „Centum formae" an,

d. h. hundert Begriffe, welche aus sehr verschiedenen Disciplinen (auch

122) Ebend. p. 443: De nono subiecto, quod est de instrumentalitate. Nonum

subiectum est de artificio et habet tres species. Prima est de moralibus, secunda de

artibus liberalibus, tertia de mechanicis. De prima, sc. de moralibus bic tractabimut

n. s. f., und es folgen hiemit (p. 443—487) in gleicher Durchführung durch die

Principien und durch die Regeln vorerst die neun Tugenden und dann die neun

Laster. Hingegen Ars bree. p. 23: Istud subiectum est de instrumentalitate et consideratur

duobus modis, sc. naturalitcr et moraliter Instrumentum quidem

naturate potest coqnosci deducendo ipsum per prineipia et requlas Simititer et

instrumentum morate ; tatem autem deduetionem dimittimus inteltectui bene iniuenti,

et si inteltectus artistae deficit in tati deductione, recurrat ad artem maqnam,

in qua larqius tractamus de moralibus. Somit besteht hier ein anderes Eiutheilaugs-

Motiv der instrumenta, als in der Ars magna; aber das rasche Umspringen zu den

moralia ist beiden Redactionen gemeinsam.

123) Die Erörterung dieser novem subiecta bildet nemlich auch den ausschliess

lichen Inhalt der kleinen Schrift De conversione subiecti et praedicati , und dort

tesen wir p. 166: Subiectum huius libri est medium, per quod investigamus conversionem

subiecti et praedicati. p. 167: Si inteltectus invenit medium substantiate inter

subiectum et praedicatum, cognoscit, quod ex tali media fiat demonstratio ; et sie non

fiet syllogismus opinativus.

124) Ars bree. p. 24 f. : Applicatio dividitur in tres partes. Prima est, quando

applicatur implicitum ad explicitum; secunda est, quando applicatur abstractum ad

concretum; tertia est, quando applicatur quaestio ad locu huius artis. De prima

parte sie dicemus: Si termini quaestionis sunt impliciti, applicentur ad terminos huius

artis explicitos, sicut, quando quaeriiur, utrum deus sit, aut utrum angeli sint,

applicentur ad bonitatem, magnitudinem etc De secunda parte sie dicendum est:

Si termini quaestionis sunt abstracti, applicentur ad suos terminos concretos, sicut

bonitas ad bonum etc., et videatur, quomodo se habent terminus abstractus et concretus

discurrendo per prineipia et regulas. Tertia pars, quiie est de applicatione ad

loca, dividitur in XIII partes, quae sunt hae: Prima figura, Secunda figura, Tertia

figura, Quarta figura, Diffinitiones, Regulae, Tabula, Evacuatio tertiae figurae, Multiplicatio

quartae figurae, Mixtio prineipiorum et regularum, Novem subiecta, Centum

formae, Quaestiones. Diese tertia pars ist in De aud. cabb. p. 79 folgendermaassen

in novem species eingetheilt : Prima fig., See. /fg., Tert. flg., Qu. fig., liixtio princ.

et reg., Regulae, Novem subiecta, Quidditas centum formarum, Quaestiones. Hingegen

Ars magn. et ult. p. 488 stimmt mit Ars bree. überein, nur werden dort ohne

Ober- und Unter-Abtheilang sofort fünfzehn partes der applicatio gezählt (d. h.

1. imptic. ad explic., 2. abstr. ad concr., 3. Prima figura, 4. See. fig. a. s. f.).

Die ersten dreizehn derselben enthalten nun dort (p. 488 —496) nur eine „practische"

Recapitnlation desjenigen, was über die einzelnen Theile schon im Obigen ent

wickelt worden war. Vgl. Comp. loct. tab. gen. p. 2 B. In Lect. art. ine. p. 109—133

wird nur über implicite und explicite gehaadelt.

170 XVIII. Raimundus Lullus.

aus der Logik selbst, z. B. die Kategorien) entnommen und in möglichst

dummer Weise deflnirt und hierauf näher erläutert werden125). Uebrigens

sind dabei auch diejenigen , welche der Logik angehören , durch

aus nicht im Sinne der Logik, sondern nur im Stile der Ars magna

besprochen126).

Sodann aber sind es (als elfter Theil) Quaestiones , welche einer

seits abermals den vorhergegangenen Inhalt recapituliren und andrerseits

materiell auf das Gebiet der Theologie hinüberweisen127).

125) Ars magna et ult. p. 496: Vocamus quidem centum formas, nam in abs

tracto ipsas quidem si consideramus, aliquae erunt generalissimae, aliquae erunt

subatternae ; et cuitibet formae assignamus suum concretum, ut quaelibet forma intettectui

magis elacescat, u. s. f. Und nun werden (p. 496—562) in ziemlich plan

loser Ordnung folgende hundert Begriffe definirt und erörtert: Entitas, Essentia,

Uvitas, Plaralitas, Natura, Genus, Species, Individuitas, Proprietas, Simplicitas, Compositio,

Forma, Materia, Substantia, Aeeidens, Quantitas, Qualitas, Relatio, Actio,

Passio, Habitus, Situs, Tempus, Locus, Matus, lmmobititas, Instinctus, Appetitus,

Attractio, Receptio, Phantasma, Ptenitudo, Diffusio, Digestio, Expulsio, Significatio,

Pulchritudo, Novitas, Idea, Mathematica, Ens in potentia, Punctuitas, Linea, Triangulas,

Quadrangulus, Circulas, Corpus, Figura, Generates rectitudines, Monstruitas,

Derivatio, Umbra, Speeulam, Color, Prqportio, Dispositio, Creatio, Praedestinatio,

Misericordia, Necessitas, Fortuna, Ordinatio, Consitium, Gratia, Perfectio, Dectaratio,

Transsubstantiatio , Alteratio, lnfinitas, Deceptio, Honor, Capacitas, Existentia, Comprehensio,

lnveatio, Simititudo, Antecedens, Potentia, Generatio, Theologia, Phitosophie,

Geometria, Astronomie, Arithmetica, Musica, Rhetorica, Logica, Grammatica, Moralitas,

Politica, Jus, Medictna, Regimen, Mititia, Mercatura, Navigatio, Conscientia, Praedicatio,

Oratio, Memoria. Vgl. Ars bree. p. 25 ff. Hingegen De aud. cabb. p. 80 ff.

fehten hievon: Proprietas bis Materia, dann lmmobititas, Phantasma, Ens in potentia,

Derivatio, und sämmtliche von Speculam an bis Memoria, nur Necessitas und Potentia

ausgenommen; neu aber kommen dort hinzu: Initium, Indivisum, Etementivum,

ldem, Simite, Primum, Perfectum, Finitum, Totum, Deminutum, Persona, Hoc, Aliud,

Sustentans , Agens, Actu praeditum , Vacuum, Alteratio, Antiquitat , so dass .dort.es

nur 64 Definitionen sind. Vgl. Bree. pract. tab. gener. p. 14—35. Hingegen eine

sehr abweichende Zusammenstellang s. unten Anm. 163.

126) Z. B. Ars m. et utt. p. 500: Individuitas est diffinibitis per primam speciem

regulae C, nam sicut bonitas est ratio bona, quod agat bonum, sie individuitas est

ratio individuo, quod producat individuum, et sicut individuitas est bona per bonitatem,

sie bonitas individuata est per individuitatem.

127) Ars bree. p. 29 : De quaestionibus. Haec pars dividitur in XII partes seu

loca disposita et proportionata ad quaestiones secundum materiae diversitatem , ex

qua sunt Videlicet : Prima figura, Secunda figura, Tertia figura, Quarta figura,

Diffinitiones , Regulae, Tabula, Evacuatio tertiae figurae, Multiplicatio quartae figurae,

Mixtio prineipiorum et regularum, Novem subiecta, Centum formae. Die ersten sechs

Gegenstände sind mir in Ars brevis (p. 30—33) behandelt. Die Ars magna et ult.

beginnt erst mit den Fragen über Tabula generalis und erörtert (p. 563 — 582) zur

Probe die ersten acht ,, Kammern" der ersten Colamne , lässt dann in Kürze (p.

582—584) die nächsten drei Gruppen folgen, um hierauf in grosser Ausführlichkeit

(p. 584—599) die Fragen über die novem subiecta folgen zu lassen , wobei wieder

wie oben (Anm. 122) von „hstrumentum" auf die Tugenden und Laster überge

gangen wird, deren Erörterung (p. 599— 625) gleichfalls sehr gedehnt ist. Dann

folgen die Fragen über applicatio (p. 626—630) ganz im Anschlusse an obige

Theorie derselben (Aiim. 124), so dass schliesslich die Fragen über die centum

formae sich anreihen, in welchen (p. 630—661) der ganze obige Inhalt in Frage-

Form recapitulirt wird. In De aud. cabb. beginnt dieser Abschnitt (p. 101) erst

mit den novem subiecta, auf welche dann (p. 107 - 110) noch in Kürze die ersten

14 der centum formae folgen. In Tab. gener. p. 23 —75 werden die Fragen von

„Prima figura1' bis „Tabula'' durchgeführt, und der Rest (p. 55 —75) als „Quaestiones

per alias quaestiones" erledigt. In Ars inv. ver. p. 66—204 n. teil. art. inv, p.

XVIII. Raimundus Lullus. 171

Endlich den Schluss bilden zwei kurze Abschnitte, deren einer die

habituatio , d. h. die Angewöhnung der Technik128), der andere aber

das Verhalten des Lehrers betrifft 129) , woran etwa auch noch die

Disputirkunst geknüpft werden konnte130). Ergötzlich aber ist es, wie

Lullus betreffs der Lernenden drei Gradabstufungen des Talentes nach

der Geschwindigkeit abmisst, mit welcher man sich die ganze Technik

aneigne 13 1).

Jene beiden Schriften des Lullus, welche die specielle Aufgabe haben,

zu lehren , in welcher Weise die Technik praktisch angewendet werden

soll (s. Anm. 16), musste ich allerdings schon im Obigen mehrfach durch

Bezeichnung betreffender Parallelstellen berücksichtigen; denn nicht bloss

die vier Figuren und die Definitionen und Erklärungen der absoluten und

der relativen Prädieate schliessen sich dort der übrigen Behandlung der

Ars magna fast gleichlautend an (s. Anm. 86, 87, 89— 91, 94, auch

bes. 109), sondern auch da, wo uns schon im Bisherigen die Praxis der

Technik begegnete, finden wir im Wesentlichen Uebereinstimmung (s. Anm.

124 u. 127 f.). Aber das Eine, was hier neu hinzukommt und zugleich

durchaus ein Mittelglied zwischen der Technik selbst und der bereits (auf

Theologie) angewendeten Technik repräsentirt, darf ich eben darum nicht

unerwähnt lassen.

Nemlich nach den vier Figuren folgt hier 132) ein „Alphabetum",

welches im Vergleiche mit dem obigen (Anm. 85) sehr mpdificirt ist.

Wohl sind die ersten beiden Commnen (mit den neun Buchstaben B—K

bezeichnet) identisch mit den ersten beiden Quer -Reihen des obigen

Alphabetes, aber die dritte Columne besteht aus neun „Regulae" und die

vierte aus neun theologischen oder naturphilosophischen Quaestiones. Und

was nun jene „Regulae" betrifft, so enthalten dieselben etwas ganz An

deres als dasjenige , was oben (Anm. 94 ff.) so genannt worden war.

Denn wenn auch allenfalls die Regel über suppositio uns an das dortige

134—311 sind es neun Fragen, welche tediglich der Theologie angehören, aber in

peinlichster Ausführlichkeit auftreten, und in letzterer Schrift folgen dort noch (p.

311 —358) Mitte minutae quaestiones aus dem Gebiete der Theologie (es sind jedoch

in Folge des Zustandes der Handschrift nur 912).

128) Ars magna et ult. p. 662: Habituatio dividitur in tres partes. Quarum

prima est de tribus partibus, in quas haec ars dividitur, et Mas artista habituare

ifcliet Secunda pars est, quod habituet modum et proeessum huius artis

Tertia pars est, quod ipse habeat modum multiplicandi quaestiones et solationes.

Ebenso Ars brec. p. 42. Vgl. Tab. gener. p. 75. Ars ine. ver. p. 204 ff.

129) Ars m. et ult. p. 662 : Doctrina dividitur in quatuor partes. Quarum prima

est, ut artista bene sciat cordetenus. Secunda, quod ipse dectaret bene textnm

schotaribus Tertia, quod ipse faeiat quaestiones coram scholaribus et solvat eas.

Quarta, quod faeiat scholaribus quaestiones , ut ipsi de iltis respondeant.

Ebenso Ars bree. a. a. 0. Vgl. Brev. pract. tab. gen. p. 11 ff.

130) Bree. pract. tab. gen. p. 39 f. werden Regeln über disputatio und p. 40 ff.

ober deelaratio textus gegeben.

131) Ars m. et ult. p. 663: Homo habens optimum inteltectum et fundatum in

togica et in naturalibus et ditigentium poterit istam scientiam scire duobus mensibus,

iino mense pro theorica et altera mense pro practica. Homo habens inteltectum metiorem

poterit ipsam scire quatuor mensibus Homo habens mtelloctutn bonum

poterit ipsam scire in media anno.

132) Ars ine. verit. p. 13.

172 XVIII. Raimundus Lullus.

utrum erinnern könnte133), so reihen sich noch Regeln über folgende

verschiedene Gesichtspunkte an: de modo essendi et intelligendi134), de

modo investigandi ta5) , de speeificatione generalis136), de contradictione131),

de necessario et contingenti13^), de demonstratione*39), de

punctis transcendentibusti0), de maioritate /im's141).

Diejenigen Schriften nun, welche nach der Absicht des Lullus das

Resultat der auf Alles angewendeten Technik und somit gleichsam eine

Encyclopädie der Wissenschaften enthalten, gehen eben darum über die

logische (?) Manipulation der Technik selbst hinaus, ja Lullus meint, diese

seine Mystik stehe als höheres Drittes über Logik und Metaphysik142). Und

133) Ebend. p. 37: Prima regula est, in prineipio investigationis supponere,

utramque partem contradictionis possibite esse veram sive falsam.

134l Ebond. p. 38: Cum sit differentia inter modum essendi rei et modum eam

intelligendi, considerandum est, qua ratione procedit medium conctusionis, an per

concordantiam utriusque modi, an per contrarietatem.

135) Ebend. : Duobus modis est in hac arte investigatio facienda. Primus consistit

in speculatione figurarum (p. 39) Seeundus consistit solam in inteltectu,

et iste in quinque modos est divisus , sc. quod inteltectus simpliciter, dupliciter,

triangulariter, quadrangulariter et circulariter per terminas discurrat (die Ausdrücke

„triangulariteri' u. „quadr." bedeuten hier Dur eine dreifache und eine vierfache

Combination, „circulariter" aber das Durchlaufen all jener Combinationen).

136) Ebend. p. 41 : Ex generali omnino generali et speciali omnino speciali

tertium constituitur sapiens naturam utriusque ; est enim itlad tertium membrum magni

ambitus tanquam medium extremitatum Specificando ipsa universalia per contractionem

eorum ad ipsas proprietates.

137) Ebend. p. 43: Fallitur inteltectus ignorantis aliquoties in his, quae contradicere

videntur nec tamen contradicunt, vel in Ins, quae non videntur esse in contradictione

et sunt.

138) Ebend. p. 44: Omne, quod est, aut est necessarium aut contingens, quare

inter ea discurrere est multum utite, nam esse sive agere uniuseuiusque rei in atiquo

istorum duorum versatur.

139) Ebend. p. 45: Demonstrationum alia est simititudinaria, quae per exempla

et metaphoras habetur Demonstratio vero propria in tres species est divisa (d. h.

quid, quia u. per aequiparantiam, s. ob. Anm. 56 ff.).

140) Ebend. p. 47: In omni materia punctum transcendentem dieimus im eniri

posse (die Wortform „puncto*" ist damals allgemein üblich, nur im Plaral sagte

man häufig auch „punefa"); causator enim puncto« transcendens ex excessu, quem

atia potentiurum hominis habet supra aliam aut aliquando supra se ipsom

Quaedam ergo punctorum transcendentium causantur ex hoc, quod intelloctus,

qui est superior potentia , imaginationi et sensui naturaliter est unitus Quidam

vero punctorum transcendentium causantur ex hoc, quod intelloctus transcendit per

rationem obiecti rationem sui ipsius. Als solche transscendente Punkte der ersteren

Art werden dann (p. 47—51) besprochen: Etementativa, Vegetativa, Sensitiva, tmaginativa;

die tetztere Art wird (p. 51 —61) aufgezeigt in: Rationativa , Moralitas,

Coeleste, Angclas, Divina quidditas.

141) Ebend. p. 61 : Est maioritas finis id, quod est melius et melius et quod

oportet esse necessario melius; et consistit duobus modis, sc. secundum proportionem

et secundum comparationem.

142) Introd. art. dempnstr. p. 1 A: Metaphysica considerat res, quae sunt extra

animam, prout conveniunt in ratione entis; logica autem considerat res secundum

esse, quod habent in anima, quia tractat de quibusdam intentionibus , quae consequuntur

esse rerum intelligibitium (B) Sed haec ars tanquam suprema omnium

humanarum scientiarum indifferenter respicit ens secundum istum modum et secundum

itlam Solam docet viam inveniendi communia et propria prineipia in quacunque

scientia, solam ponit aliquos terminos prineipiorum, quibus mediantibus

possunt formari infinitae propositiones.

XVIII. Raimundus Lullus. 173

wenn ich schon zur Besprechung der Technik mich fast widerwillig entschloss,

so könnte ich wohl diese ganze Gruppe in Anbetracht ihres In

haltes völlig bei Seite lassen. Doch will ich Folgendes erwähnen.

Am nächsten noch schliesst sich an Obiges die Schrift „Arbor

scientiae" an, insoweit in derselben wenigstens jene nemlichen „achtzehn

Principien" beibehalten sind, welche nun als achtzehn Wurzeln des Baumes

erscheinen: den Stamm desselben bildet das Chaos, die Aeste und Zweige

die vier Elemente und deren Zusammensetzungen, die Blätter die Accidentien

, die Blüthen die Werkzeuge , und die Früchte die individuellen

Wesen143). In den übrigen Schriften aber, welche zu dieser Gruppe

gehören, werden auf die abenteuerlichste Weise die „Principien" und die

obigen Kreis -Figuren vermehrt und bereichert. So erscheint die erste

Figur (Anm. 86) nun als „figura dei" mit 16 Feldern, indem perfectio,

iustitia, largitas, misericordia, humititas, dominium, patientia neu hin

zukommen144). Auch obige figura T (Anm. 87) ist erweitert, indem zu

den dortigen drei Dreiecken noch zwei neue, eines mit den Ecken dem,

creatura, operatio, das andere mit den Ecken affirmatio, negatio, dubilatio,

hinzugefügt werden145). Ferner wird eine secunda figura T vor

geführt, welche einen in 15 Felder (modus, species, ordo, alteritas,

identitas, communitas, prioritas , simultas, posterioritas , superioritas,

eonvertib iiitas, inferioritas, universate, indefinitum, singulare) getheilten

Kreis zeigt 146). Desgleichen neu ist figura S oder „veritatis" oder

„animae", welche in 16 Feldern eines Kreises verschiedene Moditicationen

der Begriffe memoria, actus, votuntas , inteltectus, compositio unter

bringt147). Auch die Tugenden und Laster (s. im Alphabetum, Anm. 85)

werden, jedoch unter Weglassung von sapientia, pietas, mendacium, inconstantia,

in einen Kreis von 14 Feldern gebracht, welcher „figura V"

heisst 148). Die figura Iheologiae und figura iuris überlasse ich gerne

diesen beiden Facultäten 149), sowie die figura etementalis den Natur-

143) Diese ganze Gruppirung, welche durch einen (in mehreren älteren Drucken

bunt bemalten) Baum versinnlicht ist, wird dann behufs einer Encyelopädie auf eine

ganze Menge von Bäumen angewendet, nemlich : arbor etementatis, vegetalis, sensualis,

imaginalis, humanalis, moralis, imperialis, apostolicalis, coetestialis, angelicalis,

aeternalis, maternalis (d. h. Maria, welche Lullas ja auch in Gedienten ver

herrlichte), divinalis-humanalis (d. h. Christus), divinalis, exemplificatio, quaestionalis,

an welch tetzteren sich Fragen über die obigen (Anm. 125) „centum formae1' anschliessen.

. , ,

144) Ars demonstr. p. 2, Lect. art. dem. p. 2, Comp. art. dem. p. 20, Propos.

sec. art. dem. p. 18 u. 45, Ars ine. pari, in univ. p. 2, Ars magna et maior p. 5

u. 43, Lect. art. comp. ine. ver. p. 9 u. 50.

145) Lect. art. dem. p. 12, Comp. art. ilem. p. 7, Propos. sec. art. dem. p. 2,

13 u. 41, Ars inv. pari. p. 2, Ars magna et maior p. 42, Lect. art. comp. ine. ver.

p. 4 u. 25.

146) Ars demonstr. p. 2 f. u. die so eben angeführten ührigen Stellen.

147) Lect. art. dem. p. 7, Comp. art. dem. p. 14, Propos. s. art. dem. p. 3,

20 n. 46, Ars ine. part. p. 2, Ars magna et maior p. 41, Lect. art. comp. ine.

ver. p. 2<

148) Lect. art. dem. p. 17, Comp. art. dem. p. 28, Propos. s. art. dem. p. 4,

23 u. 49, Ars magna et maior p. 6 u. 43, Lect. art. comp. ine. ver. p. 12 u. 84.

149) Ars demonstr. p. 52 ff., Lect. art. dem. p. 42 ff., Comp. art. dem. p. 35

u. 49, Propos. s. art. dem. p. 5, 27, 30, 52, 55. S. auch Savigny, Gesch. d. röm.

Rechtes im Mittelalt. V (2. Aufl.), p. 616 ff.

174 XVIII. Raimundus Lullus.

, forschern 150). Ein Höhepunkt der Tändelei aber ist die figura derivationum,

welche in 13 Feldern eines Kreises die Sylben re, ri, ans, us,

te, tus, nus, do, ne, er, in, prae, de vorführt151). Ausserdem noch

,„..£i werden sämmtliche Figuren in Eine figura universalis zusammengefasst,

welche aus 13 concentrischen Kreisen mit je 16 Feldern besteht152), und

überdiess für alle einzelnen Figuren die möglichen paarweisen Combinationen

(nach dem Muster der obigen dritten Figur, Anm. 89) vor Augen

gestellt153). Das Ziel aber liegt hiebei überall in einer Unzahl theolo

gischer quaestiones 154); denn, wie Lullus selbst sagt, diese ganze Behandlungsweise

der Ars magna soll nur der Verherrlichung Gottes und

der Zerknirschung der Seele dienen 155). Darum endlicli befindet sich

auch die figura phitosophiae, welche in 16 Feldern die Begriffe „prima

causa, motus, intelligentia , orbis , forma, materia, natura, etementa,

appetitus, potentia, habitus, actus, mixtio, digestio, compositio, alteratio"

enthält , auf einem Gebiete , welches uns für die Logik durchaus nicht

interessirt 156).

Während aber Lullus in dem Gesammtunikreise seiner Ars magna

das einzige Heil der Wissenschaft erblickte (vgl. Anm. 117 f. u. 142) und

dagegen die gewöhnliche Schul-Logik für etwas Schwaches und Unter

geordnetes hielt (Anm. 32), scheint hinwiederum die traditionelle Auctorität

der letzteren ihm das Zugeständniss abgenöthigt zu haben , dass seine

Ars magna dem üblichen Betriebe der Logik sich doch nicht ganz verschliesse,

sondern dass man in seiner obigen mulliplicatio quartae figurae

(Anm. 112 ff.) und auch in den „centum formae" (Anm. 125) all Das

jenige, — natürlich in viel besserer Weise —, finde, was in der ge

wöhnlichen Logik gelehrt werde 157). So konnte er sich auch herbei-

150) Lect. art. dem. p. 23, Comp. art. dem. p. 58, Propos. s. ort. dem. p. 6,

33 u. 56. Dass Lullas zu den hervorragenden Alchimisten gehörte, ist bekannt;

s. Kopp, Gesch. d. Chemie, I, p. 67 ff. 11, 178 ff.

151) Ars demonstr. p. 91. lntrod. art. demonstr. p. 25 B : „Re" significat verba

activa . . . . * „fii" significat verba passiva , „Ans" vel „us" significat participia

aut potentiatitatem, ut bonificativus , „Le, 3'us" significant passiva , „JVus"

concreta, ut bonus , „Co" abstracta, ut magnitudo , „JVe, Er" adverbia ,

„In, Prae, De" significant compositiones, ut iniustitia. Auch beruht hierauf die

kleine Schrift Correlata innata (s. bes. dort f. 50 B).

152) Comp. art. dem. p. 71 , Propos. s. art. dem. p. 7, 37 u. 58, Leet. art.

comp. in«, ver. p. 19.

153) Ars demonstr. p. 8, Propos. s. art. dem. p. 10, Lect. art. comp. ine.

ver. p. 25.

154) Ars demonstr. p. 52 ff., Comp. art. dem. p. 89 ff., Propos. s. art. dem.

p. 40 ff., Ars magna et maior p. 31 ff.

155) Lect. art. demonstr. p. 1 A: Quoniam deus multum est recolibitis, intelligibitis

et amabitis, est ideo multum nobis necesse, ut eo fruamur speculantes eum

recotendo, intettigendo et amando in tota unima nostra et viribus eins, quod est

ultimus finis eius; ad hoc siquidem hanc artem duximus dectarandam, quae instrumentum

est actibus animae . Ad dei magnificentiam haec ars facta est. Comp.

art. demonstr. p. 1 A: Haec ars instruit nos, intelligere et ditigere deum, adhaerere

virtutibus , odire vitia et confundere infidetium erroneas opiniones. Ars magna et

maior p. 1 B : Potest homo invenire veritatem sub compendio et contemplari et

cognoscere deum et vivificare virtutes et mortificare vitia.

156) Ars demonstr. p. 99 ff., Lect. art. dem. p. 46, Comp. art. dem. p. 45,

Propos. s. art. dem. p. 5, 28 u. 53.

157) Ars magna et ult. p. 537: Logica est ars, qua logicus invenit emiunetio

XVIII. Raimundus Lullus. 175

lassen , Schriften zu verfassen , welche als ein Mittelding zwischen der

Ars magna und der traditionellen Logik auftreten. Solcher Art nemlich

ist zunächst die Nova logica, durch welche die Weitschweifigkeit und

Hinfälligkeit der alten (aristotelisch-hyzantinischen) Logik vermieden und

das Auswendiglernen der logischen Lehren erleichtert werden soll158).

Dieselbe hat sieben distinctiones. Die erste beginnt mit ens, welches im

Sinne der Schrift „Arbor scientiae" eingetheilt wird und so zu corpus,

animal, homo führt109), worauf unmittelbar die obige Erörterung der

zehn Fragen oder „regulae" folgt160). Die zweite enthält die fünf Uni

versalien , welche natürlich als reale Wesen gelten und sämmtlich nun

eben jenen zehn Fragen unterworfen werden101); die dritte entwickelt

die Kategorien gleichfalls mittelst dieser nemlichen Fragen162). Den Ge

genstand der vierten Distinction bilden wieder „centum formae", welche

jedoch von den obigen (Anm. 125) stark abweichen, und deren erste

beide, — zur Probe davon, was mit den übrigen 98 geschehen solle —,

jenen nemlichen zehn Fragen unterstellt werden163). In der fünften

folgt nun in Kürze die Lehre vom Urtheile164), von der Definition165) und

uem inter subiectum et praedicatum, quae est medium, cum quo necessarias conctusiones

seit facere. Logicus per diffinitionem medii invenit medium contiguum, et

de hoc datur exemplam in multiplicatione quartae figurae. Adhuc logicus tractat de

V praedicabitibus et de X praedicamentis, et de hoc exemplam in tractatu centum

formarum. (p. 538; Item togicus tractat de syttogismo et de figuris et de fallaciis,

et de omnibus istis exemplificatum est in multiplicatione quartae figurae Logicus

facit praedicatum superioris de inferiori . ... Item ponit multiplicitatem generis, ponit

genus generati ssimnm et simititer speciei multiplicitatem Logicus tractat

de differentia differentiando et de concordantia concordando et de contrarietate contrariando

.

158) Nova logica, f. 3 r.: Considerantes, veterem et antiquam logicam ab eam

inquirentibus propter sui prolixitatem cum tabore maximo ptenius acquiri et acqui

situm propter sui labititatem cum nimia difficultate in memoria retineri diutius, ideirco

ad prolixitatem et tabititatem huiusmodi evitandam cogitavimus , divino auxitio mediante

novam et compendiosam togicam invenire, quae ab ipsam inquirentibus citra

mmiam difficultatem acquiratur et acquisita in memoria plonarie conservetur.

159) f. 3 v. — 6 r. S. Anm. 143.

160) f. 6 r. — 8 r. S. Anm. 94-105.

161) f. 8 r. — 13 r. Jene Stelle, welche das offene Bekenntniss des Realismus

enthält, wurde schon oben, Anm. 44, angeführt.

162) f.J3 v.— 20 v.

163) f.*20 v. - 25 r. Die hundert Begriffe sind hier: Individuum, Bonitas,

Magnitudo, Duratio, Potestas, Sapientia, Volantas, Virtus, Veritas, Gloria, Concordantia,

Contrarietas, Principium, Medium, Firns, Maioritas, Aequalitus, Minoritas, Essentia,

Natura, Forma, Materia , Immobititas, Mobititas, Motus, Dubitatio, Affirmatio, Negatio,

Memoria, lntentio, Generatio, Corruptio, Privatio , Opinio, Suspicio, Conditio, Ante

cedens, Consequens, Derivatio, Influentia, Refluentia, Abstractum, Concrelam, Causa,

Effectus, Oeeasio, Simplox, Compositum, Intensitas, Existentia, Agentia, Figura, Nccessitas,

Contingentia, Fortuna, Dispositio, Subtititas, Ptenum, Vacuum, Potentia, Obiectum,

Actus, Umbra, Subiectum, Praedicatum, Significatio, Attractio , lmpressio,

Simititudo, Numerus, Etementativa , Vegetativa, Sensitiva, lmaginativa, Rationativa,

Obstinatio , Contradictio , Capacitas , Proportio, Circumstantia , Suppositio, Punctus,

Linea, Humidum radicate, Humidum nutrimentalo , Alteratio, Confusio, Augmentatio,

Consummatio, Sueeessio, Mors, Secretum, Ordo, Continuitas, Divisio, Cogitatio, Audacia,

Artificium, Scientia, Applicatio.

164) f. 25 v.

165) f. 26 v. s. Anm. 93.

176 XVIII. Raimund us Lullus.

vom Beweisverfahren, bei welch letzterem ein kleines Stück der Topik166)

vor dem Syllogismus167) vorhergeht und dann die Sophistik folgt168).

Die sechste Distiuction enthält eine Anwendung der zehn Fragen auf

Natur, Theologie, Philosophie, Moral, Recht und Arzueiwissenschaft169),

die siebente aber gibt Fragen über den sämmtlichen Inhalt der vorher

gegangenen sechs Abschnitte170).

Endlich ein anderes derartiges Mittelding ist, was Lullus über Logik

in gereimten catalonischen Versen schrieb. Dort knüpft er an die Defi

nition der Logik, welche die Kenntniss der wahren und falschen Beweise

sei, sofort die fünf Universalien und die Kategorien der Substanz und

des Accidens , welche sämmtlich in den Figuren der Ars magna ihre

Mischung finden sollen171). Sodann werde durch die Anwendung der

obigen regulae (d. h. der zehn Fragen) die Verknüpfung der Begriffe

bewerkstelligt und so die Einsicht in das Urtheil nach Quantität, Qualität

und Modalität gewonnen172). Die hiedurch vorgenommene Vergleichung

führe dann zur Lehre von der Definition173), und hierauf komme man

durch die Mischung der obigen „eonditiones" (Anni. 112), d. h. durch

die multiplicatio quartae figurae, zum Verständnisse der Particularität

und Universalität174), und hiedurch sei man befähigt, in den verschie-

166) f. 27 r., woselbst an die drei Arten der demonstratio (s. Anna. 56 ff.)

die Topen a minori,a maiori, ab aequali (vgl. Anm. 70) und einige Bemerkungen

über possibite und impossibite geknüpft werden.

167) f. 28 v.— 30 v. Vor der Angabe der drei Schlassfiguren wird sogar der

Begriff „sytlogismus" jenen zehn Fragen unterworfen.

168) r. 30 v. — 36 r. s. Anm. 72.

169) f. 37 r. — 40 v.

170) f. 41 r.-49 v.

171) Bei Rossellö (Anm. 23) p. 400: De la primera distineeiö. Lögica es

sciencia Per la qual home sapia Partar assufismadment E fer ver e fals argument.

E lögica 's d'universals , E ab las figuras höm sab quals Estän en lo lar mesctament

Las res d'hon höm fd l'argument (folgt als Beispiel bonea) Vet donchs,

los sinch universals Qui 'n lögica son principals Comenc-aments , que son trobat En

las figuras et meselat. Con d'ellas en fds meselaments Per tots tos turs comencaments,

Substancia et aeeident D'hon son Ii deu predicament, Pots en las figuras trobar

Si 'ls comencaments sabs mesctar.

172) Ebend.: De la segona distineeiö. Los sinch universals sercats Ab las

reglas los vas quirent, Car un no t'en pot escapar ; E ab las reglas pords dar

Conexenca del predicat Ab lo sobjet; e si 's girat Lo sobjet, coneixer pords Ab lo

predicat; et si fds Ab las reglas comparament Substantial 6 d'aeeident, La comparuciö

saubrds Ab las reglas per tots los pas. Aco mateix d' affirmativ a Universal

6 negativa, E autre si particutar Ab las reglas pords trobar, Si fds ver 6 fals ar

gument E 'ts individus exament Ab las reglas pöts impossibol Coneixer et go

qui 's possibut; E.autre si necessitdt E contingcnt serdn mostrat; E autre si falacid

Ab las regtas se trobard Preposiciö conjuntiva E autre si de disjunctiva , Ab

las reglas la pöts trobar, Si ab totas las völs sercar. E ayco mateix taut con dura

Lögica, pords per mesura En las reglas tota trobar, Si ab ellas sabs ensercar.

173) p. 402: De ta terca distineeiö. Ab aquesta distineeid Saubrds far diffinicid

De tuyt Ii sinch universats, D'els predicaments autre tat, Vet donchs,

per quat ensenyaments Saubrds far diffinicions Siguent tas comparacions Que per

Vart general se fan.

174) Ebend.: De la quarta distineeiö. Si mesctas las condicions De lögica et

sos sermons Ab condicions qui estan En esta art, coneixer s'han; Car tuyt Ii condicionar

Qui son en Ii particular, Cove que sian derivat Universal et atrobat. Pots

XVIII. Raimundus Lullus. 177

denen Bedeutungen der Begriffe den combinatorischen Faden des Denkens

festzuhalten und so über jeden Stoff genügende Syllogismen an der Hand

der Figuren zu bilden175). Den Schluss machen auch hier Fragen, welche

das Vorhergehende recapituliren 17 6).

Dass die ganze „Kunst" des Lullus schlechthin werthlos ist, bedarf

nun wohl keines besonderen Nachweises mehr. Eher möchte ich einen

Tadel darüber befürchten , dass ich diesem Unsinne überhaupt einen so /

grossen Raum in meiner Darstellung schenkte. Doch würde mich wohl

ein stärkerer Tadel treffen, wenn ich die Ars magna mit Stillschweigen

übergangen hätte ; und wenn ich mich einmal auf dieselbe einliess, konnte

ich Dasjenige, was angeführt werden musste, kaum kürzer fassen, als ich

gethan habe.

donchs en Iägica formar Condicio particular Ab condicio gener at, Hon particular s h an

hostal (d. h. ihre Wohnung in den betreffenden Feldern der Kreise) E per ella

estdn regtades.

175) p. 403: De la sinquena distineeiö. En la taula atrobards Los significats

que volvrds A Iägica atribuir; Car si i B, C, D venir Väls, et als altres coronetts

(d. b. Kreise), JVo fö hanc en null capdells (d. h. Richtung) Negü fit tant fort enflogat,

Com estdn Ii significat En la taula per demostrar Qo que t'en poräs aplicar

A Iägica argumentant. Vet donques, qu'es et per qual sembtaut Pots de la taula

derinar A Iägica mant consirar, Mante materia venir A (0 que voirds conclair Per lo

molt grand abundament Vengut per significament De las cambras, si 'l sabs trovar

E a Iägica aplicar.

176) Ebend.: De la sisena distineeiö. Per sisena distineeiö Respondrds a la

questio Que per Iägica häm te pot far, Ab que sapias pendr' exemplar De las questions

qui estdn En esta art, et qu'el semblan Prengas en ta responsid.

Piartl, Gesch. Iii. 12

XIX. ABSCHNITT.

ALLMÄLIGE FORMULIRUNG VERSCHIEDENER PARTEI-ANSICHTEN.

Müssen wir hiemit den geschichtlichen Faden wieder an den Schluss

des XVII. Abschnittes anknüpfen, so treten wir in jene Periode der Scho

lastik ein, welche in einem bunt und üppig verschlungenen Verlaufe bis

in das erste Drittel des 16. Jahrhunderts fortwuchert und durch die

Renaissance des 15. Jahrhunderts in dem inneren Principe ihres Betriebes

nicht nur sich nicht stören lässt, sondern auch ausdrücklich den Kampf

gegen die humanistischen „Neuerer" aufnimmt, bis sie zuletzt doch in

diesem Kampfe (um das Jahr 1520) unterliegt. Es ist demnach zunächst

innerlich Ein einheitlicher Verlauf, neben welchem äusserlich als neue

Stoff-Zufuhr das wiedererwachende Alterthum hinzutritt. Die blosse Stoff-

Zufuhr war ja seit den ersten Jahrhunderten der christlichen Aera allein

das Entscheidende und blieb es fortwährend, bis der gesunde natura

listische Hauch der Antike durch eine länger dauernde Wirkung seines

Wiedererwachens es endlich zur Folge hatte , dass der philosophische

Impuls sich der Auctorität der Tradition entwand und allmälig mit

innerer Selbstständigkeit von sich aus die Lösung seiner Aufgabe zu

unternehmen begann.

Jede Eintheilung des scholastischen Zeitalters, welche nicht auf die

sem Motive der Stoff-Zufuhr beruht, ist ein aprioristisches Treiben, welches

der Geschichte Gewalt anthut; und wenn man z. B. bei Occam von einer

Selbstauflösung der Scholastik oder dgl. gesprochen hat, so kann ich

Solches nur als eine theologische oder eine philosophische Grille be

zeichnen ; denn bei richtiger geschichtlicher Einsicht zeigt sich, dass jene

angebliche Selbstauflösung gar äusserlich durch ein paar Stellen aus Ari

stoteles und ein paar Capiteln aus der als aristotelisch angebeteten byzan

tinischen Logik veranlasst wurde.

Indem ich daran festhalten muss, dass die ganze Scholastik nur von

der Masse und dem Inhalte des zugeführten Stoffes bedingt wird , und

ich auch den Nachweis hievon wahrlich nicht schuldig geblieben bin,

konnte mich nur ein äusserlich praktisches Motiv dazu veranlassen, jenen

einheitlichen Faden der Scholastik, welcher sich vom Ende des 13. bis

zum Anfange des 16. Jahrhunderts fortspinnt, in einzelne Stücke zu zer

legen. Nemlich nur um die Ziffern der Anmerkungen nicht in die Tau

sende anschwellen zu lassen und dem Leser gleichsam einmal einen

Ruhepunkt zu gönnen, scheide ich die „allmälige Formulirung der Partei-

Ansichten", soweit dieselbe bis Occam (einschliesslich) zu Tage tritt,

XIX. Die Stoff-Zufuhr. 179

vorläufig als eigenen Abschnitt ab, um sodann das „üppigste Wuchern

der scholastischen Logik", welches sofort an Occam's Auftreten sich

knüpfte , bis zu den „ersten Erscheinungen der Renaissance" zu be

gleiten und hierauf nach diesen die „reiche Nachblüthe" der Scholastik

darzustellen. '

Jene Stoff-Zufuhr nun, welche (wie Abschn. XVII zeigte) im 13.

Jahrh. von byzantinischer, aristotelischer und arabischer. Seite her statt

gefunden hatte , musste nothwendig gleichsam einem Verdauungs-Processe

unterliegen, bei welchem wir allerdings Gelegenheit haben, in ähnlicher

Weise, wie Walther von der Vogelweide in anderem Sinne gethan, die

Grösse des Magens der Kirche zu bewundern; denn es ist Staunenswerth,

wie viel heidnische Litteratur seit Albertus Magnus all jene frommen

Männer verschluckten, ohne hierüber die geringsten Beschwerden zu ver

spüren. Man bedenke nur, dass neben der reichen Saat byzantinischen

Unsinnes die sämmtlichen Bücher des Aristoteles, d. h. auch die physika

lischen und naturwissenschaftlichen Schriften nebst der Ethik und Politik,

sowie die Metaphysik mit ihrem astronomischen Gottesbegriffe, und ausser

dem neben einzelnen griechischen Commentatoren die ganze Litteratur

der arabischen Erklärer, welche ihrerseits zugleich auch auf Ptolemäus,

Euklides, Geber, Galenus und Hippokrates hinübergriffen, binnen etlicher

Jahrzehnte eingedrungen waren und ihrer weiteren Pflege an den tradi

tionell bestehenden Schulen harrten.

Diese massenhafte Wucht eines neuen Lehrstoffes musste sowohl im

Allgemeinen in pädagogischer Beziehung als auch insbesondere für den

Betrieb der Logik eine weitgreifende Wirkung ausüben. Nemlich auch

der übliche Schul -Unterricht überhaupt musste nun im Vergleiche mit

den früheren Jahrhunderten nothwendig eine völlige Umänderung er

fahren; denn unter den sieben freien Künsten war es einerseits gerade

die „Diatectica", welche jetzt zu einer ausgedehnten aristotelischen,

byzantinischen und arabischen Schul - Litteratur anschwoll. Und andrer

seits musste sich an den höheren Lehranstalten seit dem Ende des 13.

Jahrhunderts allmälig jener Uebergang vermitteln, welcher von der facultas

„artium" zur facultas „phitosophorum", sowie zur Selbstständigkeit der

medicinischen Facultäten führte. Alle Lehrgegenstände aber, — auch die

Theologie nicht ausgenommen, welche ja bekanntlich an der Pariser Uni

versität das Maassgebende war —, besassen eine Voraussetzung und eine

unerlässliche Vorbedingung an der Logik, welche hiemit neben ihrer neuen

quantitativen Fülle auch qualitativ eine bevorzugte Stelle einnahm, wie

keine andere der sieben Künste sich einer solchen rühmen konnte. Nur

die „Grammatica" erhielt sich selbstständiger und wurde nicht (wie die

übrigen Disciplinen) in dem neu sich gestaltenden philosophischen Cursus

absorbirt. So kam es, dass die „logische" und (— wenn für das 13. Jahrh.

der Ausdruck zulässig sein soll —) die „philologische" Schulbildung wie

gleichberechtigt nebeneinander stehen, ja zuweilen sich gegenseitig be

kämpfen konnten (ein Vorspiel der Zustände nach dem Wiedererwachen des

Alterthumes), zumal da die „Logiker" in der unausgesetzten Uebung ihrer

abstrusen Schulweisheit leicht verknöchern und, was sonstige Leetüre be

trifft, förmlich verwildern mussten, so dass sie mit Recht zum Gespötte

ihrer philologischen Gegner wurden.

12*

180 XIX. Pädagogisches.

Doch um nicht weiter in die Geschichte der Pädagogik hinüberzugleiten

1), beschränke ich mich darauf, Ein Document zu erwähnen, welches

einen solchen Thatbestand für jene Zeit constatirt. Es ist diess des

Heinrich von Andly (um d. J. 1270) Gedicht „Die Schlacht der sieben

freien Künste" 2) , in welchem die Pariser Logiker einerseits und die

grammatische Schule zu Orleans andrerseits als die kämpfenden Parteien

auftreten. Den orleanistischen Philologen, in deren Schlachtreihen mehrere

klassische Autoren kämpfen 3) , war von den Parisern der Spitzname

„Autoriaux" gegeben worden, hingegen die Logiker wurden von ihren

Gegnern „Quiquelique" oder wohl richtiger „Quiqueliquique", d. h. zu

deutsch „Kikeriki", genannt 4). Der Kampf selbst, in welchem als Führer

der Logiker einige uns nicht näher bekannte Personen erscheinen 5), aber

auch der „Barbarismus" sich denselben als Bundesgenosse beigesellt 6),

führt zuletzt dazu , dass die Philosophen auf dem Mont l'He'ri von den

Grammatikern belagert werden und in grosser Bedrängniss einen Parla

mentär zu den Feinden schicken , welcher jedoch als gänzlich unver

ständlich von diesen zurückgeschickt wird 7). Indem aber endlich die

1) Ich muss hier die gleiche Resignation üben wie Abschn. XIII, Anm. 1.

Welcherlei Schul-Logik aber pädagogischer Stoff gewesen sei, fällt natürlich der

Geschichte der Logik anheim.

2) Es ist dieses der provencalischen Litteratur angehörende Gedicht selbst

noch ungedruckt, und wir sind auf eine französische Inhaltsangabe desselben in

Notices et Extraiis des Manuscripts etc. Vol. V, p. 496 ff. angewiesen. (Uebrigens

hat der nemliche Henri d' Andly auch eine Liebesklage des Aristoteles — Lai d'Aristote

— im Troubadour-Stile verfasst; s. Legrand d'Aussy, Fubliaux et Contes, 3. Aufl.

Paris 1829, Vol. I, p. 273 ff.)

3) Not. et Extr. a. a. O. p. 503 u. 508 f. Neben Donatus, Priscianus und

Marcianus Capella erscheinen: Virgilius, Horatius, Propertius , Terentius, Aratus,

Seneca, Persius, Juvenalis, Statius, Lucanus, Claudianus, Avienus, Cato, auch Sedulius

und Prudentius. Wenn auch Homer genannt wird , so ist schwerlich an

Leetüre desselben zu denken.

4) Ebend. p. 503. Die richtigere Form „Quiqueliquique" treffen wir merk

würdiger Weise in dem gleichzeitigen Roman du Renart (ed. Mion, Vol. III, p. 53)

v. 21205 ff., d. h. in jener Branche, in welcher Renart und der Kater Tybert die

Vesper singen. Dort lesen wir: Sez-tu (Sais-tu) rien de dialoctique? Oil (Oui); tote

Quiqueliquique. Repondras moi se ge t'opos. Oit; par derere mon dos. Or entent

dont ä l'argument, Ge di pain d'orge est de froment, Ge di pain de froment est

d'orge. Mate aventure ait ainz ta gorge, Que pain d'orge soit de froment u. s. f,

5) Not. et Extr. p. 503 f. : 'A cette nouvellc Logique fut effrayee. He tas,

s'ecria-t-elte, j'avais dans Raoul de Bu Uli un defenseur redoutabte, et la mort

me l'a enteve. Cependant eite ne perdit point courage , eilo s'oecupa du soin

d'assemblor des troupes, et menda cellos qu'elte avait d Tournai (vgl. Abschn. XIII,

Anm. 326). La etaient Jean le Page, Poilane de Gamaches, Nicote-auxhautes-

fe sses. Ello depecha vers eux Pierre de Courtenai, et tes fit invüer

par lai, de se rendre au platot a Paris. Iis placerent sur une cuve dans un char

Trive et Quadruve, et se mirent en marche. Le char itait traine par los bedeaux et

conduit par Rober t -l*-N ain (diesen trafen wir schon früher, s. Abschn. XIV,

Anm. 447 ff.) et Chtron-le-Vieux, qui l'aiguitlon en main piquaient l'attelage.

6) Ebend. p. 508: Dom Barbarisme, quoique homme-lige de Grammaire, avait

pris tes armes contre eite, parce qu'it possidait des terres dans lo pays de Logique.

7) Ebend. p. 511: Dans cette ditresse Logique envoya proposer la paix ä

so rivate; mais te diputi qu'elte choisit pour ce message connaissait si peu tes

riglos du langage et it s'exprima si mal, qu'on ne voutut pas l'ttcouter, et qu'it

fut renvoyt.

XIX. Die Parteispaltung. 181

Astronomie ihre Blitze gegen das Heer der grammatischen Philologie

schleudert, zieht sich dasselbe nach Orleans und Blois zurück und meidet

auch in Zukunft Paris 8). Der Dichter des Ganzen aber schliesst mit

einer Prophezeiung und zugleich einer Warnung vor grammatischer Ver

wilderung 9).

Was aber hingegen die innere Entwicklung der logischen Theorie

selbst, und was vor Allem die zahlreichen Controversen und verschiedenen

Partei-Stellungen betrifft, so muss ich mit grösster Entschiedenheit den

allgemeinen Grundsatz , welcher seinen reichen Detail - Nachweis finden

wird, vorausschicken, dass auch für diese ganze Periode der Scholastik

die Abhängigkeit vom vorhandenen Stoffe das allein Maassgebende ist. Das

zugängliche Material war nun weit reichhaltiger geworden , als es im

12. Jahrh. gewesen war, und darum haben jetzt die Logiker mehr An

knüpfungs-Punkte und mehr Auctoritäts-Aussprüche bei ihren Disputationen

zur Verfügung, als damals. Aus diesem Grunde, und aus keinem anderen,

entsteht nun eine weit manigfaltigere Controversen-Litteratur. Wenn schon

im 12. Jahrh. auf Grundlage eines ungleich beschränkteren Materiales

dreizehn verschiedene logische Parteien entstanden waren, so ist es nicht

zu wundern, wenn jetzt seit dem Ende des 13. Jahrh., wo man auf eine

grosse Zahl neuer Quellen - Stellen sich berufen und Jeder irgend eine

einzelne derselben für sich in Anspruch nehmen konnte, die Partei-

Stellung sich fast ins Endlose zersplittert und dabei zugleich in manigfaltigster

Kreuzung und Mischung wieder verwandtschaftliche Berührungs

punkte entgegengesetzter Meinungen aufzeigt.

Man glaube nur ja nicht, dass man mit den zwei Schlagworten

„Realismus" und „Nominalismus" die logische Parteistellung irgendwie

erfassen , geschweige denn geschichtlich entwickeln könne. Jene beiden

Worte existirten in derjenigen Periode, mit welcher wir uns vorerst zu

nächst beschäftigen müssen, gar nicht; und es wird erst der spätere

Verlauf zeigen, wann diese zwei Partei-Worte von den Theologen in

Umlauf gesetzt wurden, wobei jedoch zugleich zu Tag treten wird, dass

man dann auch von „Terministen" und von „Formalisten" sprach.

Ebenso verfehlt ist es, wenn man nur den Gegensatz zwischen

„Thomisten" und „Scotisten" ins Auge fasst und hiedurch die Parteiung

erledigen zu können glaubt. Allerdings zwar hat jenes polemische Ver

halten zwischen Dominikanern und Minoriten für die Geschichte der Theo

logie und der priesterlichen Hierarchie eine wesentliche Bedeutung; aber

sowie die Geschichte der Logik einerseits in der glücklichen Lage ist,

alles theologische Gezänke ignoriren zu dürfen, so findet sie andrerseits

auch den thatsächlichen Stand der Dinge, dass in der Darlegung der

8) Ebend. : Astronomie, riduite au disespoir, lanca la foudre sur eux, eilo

brula leur tentes, dissipa teur armie Depuis ce jour- Poisie-la-couHoise s'est

rttirie entre Ortians et Blois, mais eite n'ose plas se prisenter en France, oü sa

rivate domine.

9) Ebend.: Messieurs, los choses dureront encore ainsi une trentaine d'annies.

Mais lorsqu' une geniration nouvello naitra, celte-ci fera de la Grammaire te cas

qu'on en faisait au temps de Henri d'Andly. En attendant je vous dictare que tout

eterc qui ne connait point tes rigtes du langage et qui n'y conforme point ses

discours, est un homme a eonspuer.

182 XIX. Die Parteispaltung.

logischen Theorie Dominikaner Manches aus der Lehre des Scotus auf

nehmen und umgekehrt Franziskaner sich in einigen Ansichten an Thomas

anlehnen. Kurz gerade in der Logik erscheinen damals wohl Einige

als blosse Nachtreter einer stricten Partei-Observanz , aber viele Andere

verfolgen ihre eigenen Wege, indem aus dem vorliegenden Materiale der

Eine diese und der Andere jene Quellen « Stellen zu seinem Stützpunkte

wählte , so dass hiedurch fast alle nur möglichen Schattirungen , auch

mit Einschluss von Extremen, zu Tag traten. Erst am Ende des 15.

und im 16. Jahrhundert fanden es die Theologen bequemer, die ein

schlägige Litteratur nur in zwei Lager zu theilen, wobei dann Thomisten

und Scotisten sich wie Weifen und Ghibellinen gegenseitig in den

Haaren lagen.

Ueberhaupt ja ersehen wir auch, dass jenen Autoren des Mittelalters,

welche bisher in der Geschichte der Philosophie (sei es in grösseren Werken

oder in kleineren Compendien) stets regelmässig als weit hervorragende

besprochen wurden und werden, noch eine erkleckliche Anzahl Anderer

beizufügen ist, welchen man die Ebenbürtigkeit schwerlich bestreiten

kann. D. h. in speculativer Beziehung gelten mir überhaupt alle Schrift

steller des Mittelalters als werthlos; aber in demjenigen, was sie einmal

als Schriftsteller zu Tage gefördert haben, finde ich es nicht gerecht

fertigt, wenn man mit so ungleichem Maassstabe misst, dass man gegen

über einigen traditionell gebliebenen Hauptfiguren über Andere gänzlich

mit Stillschweigen hinweggeht oder sie höchstens mit etlichen schablonen

artigen Bemerkungen abfertigt.

Die reiche Fülle verschiedener Meinungen, welche aus dem aufge

speicherten Materiale hervorwuchsen, beruhte nun ursprünglich nicht in

einem Streite über die Universalien, sondern wurde vorerst durch theo-

Togische Bedenken hervorgerufen, welche in Bezug auf ein paar ander

weitige Lehren des von Albert und Thomas vertretenen arabischen Aristotelismus

auftauchten. Den ersten Anstoss nemlich gaben, wie sich zeigen

wird, die Fragen über das principium individuationis und über unitas

formae oder beziehungsweise pturalitas formarum, wobei, je nach

dem man diese Fragen beantwortete , die Orthodoxie gefährdet zu

sein schien.

Aber eben mittelbar hingen diese Gesichtspunkte mit der Auffassung

der sog. „Universalien in re" zusammen, und so wurde wohl auch der

Universalien-Streit in Mitleidenschaft gezogen. Aber dieser letztere tritt

nun in ganz anderer Weise auf als im 12. Jahrhunderte. Denn jene

arabische von Albert und Thomas acceptirte Theorie, dass die Universalien

zugleich ante rem und in re und post rem seien, war doch gar zu be

quem, um nicht von Allen zugegeben zu werden. Keiner verneint, dass

die allgemeinen Ideen der Dinge ursprünglich im göttlichen Schöpfer be

gründet sind , Keiner verneint, dass sie in der erscheinenden Welt in

das Einzeln-Sein hinaustreten , und Keiner verneint , dass sie aus diesem

Gebiete des Singulären wieder vom menschlichen Denken erfasst werden.

Ein Streit ist nur darüber möglich , was Gegenstand der Logik sei, ob

sämmtliche drei Universalien, oder ob zwei derselben, oder ob nur Eines;

und je nachdem diese Frage entschieden ist, kann dann noch darüber

gestritten werden, wie die Universalität mit der Singularität sowohl in

-

XIX. Die Parteispaltung. 183

den objectiven Dingen als auch in der subjectiven Denk -Werkstätte zu

vereinbaren seL

Zur Erörterung aber der hierüber entstehenden Coutroversen war

man auf Auctoritäts-Stellen des vorhandenen Materiales angewiesen. Und

da musste der Piatonismus den Kürzeren ziehen ; denn den Plato kannte

man nur aus dem Timaeus (d. h. Chalcidius), aus Augustinus und aus

einzelnen Stellen der Araber, indem die Originalschriften Plato's bekannt

lichst erst zur Zeit der Renaissance kund wurden. Darum gibt es vor der

florentinischen Acadeinie der Mediceer keinen eigentlichen Platoniker.

Und der augustinisch-kirchliche Piatonismus tritt im 14. Jahrh. nur ent

weder schüchtern (Heinrich von Göthals) oder roh polemisch (Franciscus

Mairon) oder in unklarem Selbstwiderspruche (Walter Burleigh) auf, wobei

wir zugleich das Schauspiel haben, dass auch solche platonisch Gesinnte

sich dennoch der übermächtigen Auctorität der aristotelischen Logik nicht

entwinden können.

Hingegen eben ein reiches Material lag in den Schriften des Aristo

teles und der Araber, sowie Einzelnes in der byzantinischen Logik vor.

Und sowie im 12. Jahrh. jede der verschiedenen Parteien sich auf irgend

eine vereinzelte Stelle des Boethius gestützt hatte, so waren es nun, wie

sich von selbst versteht, vor Allem einzelne Stellen aus Aristoteles, an

welche man anknüpfte, wobei ja jetzt auch die Metaphysik, De anima,

die Physik und die Ethik zu Gebot standen. Sowie aber von einem

wirklichen Verständnisse der Gesammt-Philosophie des Aristoteles in jener

Zeit natürlich keine Rede sein kann, so sind es nur die wechselnden

Bilder eines halbverdauten Aristotelismus , welche aus herausgerissenen

Stellen formulirt uns als Partei-Ansichten begegnen. Was man in solcher

zerbröckelter Weise sich aus den genannten Schriften des Aristoteles

(— um selbst vom Organon abzusehen —) herauslas, war bald ein Dua

lismus zwischen Idealität und Empirie (s. Abschn. IV, Anm. 16, 25, 76),

bald ein Psychologismus (ebend. Anm. 54, 56—61), bald ein Empirismus

(ebd. Anm. 50, 52), bald ein Sensualismus (ebd. Anm. 62, 69 f.), bald

ein Intellectualismus (ebd. Anm. 65, 86), welcher die in der Seele auf

tretenden Universalien (ebd. Anm. 64, 176) aus den bleibenden Sinnes-

Eindrücken (ebd. Anm. 63, 87) durch eine schaffende Thätigkeit zur

Verwirklichung bringt (ebd. Anm. 68, 85, 97) und so durch Erkenntniss

des Singulären (ebd. Anm. 82) in dem uns Kenntlicheren das Ideelle

erfasst (ebd. Anm. 74), bald hinwiederum die species intelligibitis (ebd.

Anm.' 63) , bald die für das Denken entscheidende Function der mensch

lichen Sprache (ebd. Anm. 23, 101, 109—113) oder die Modalität der

Bezeichnung (ebd. Anm. 147), bald auch das principium identitatis (ebd.

Anm. 163 ff., 171, 178). Hiezu aber kam aus der arabischen Litteratur

der schon bei Albert und Thomas recipirte Begriff der intentio secunda

in allen möglichen Wendungen und Avicenna's Bemerkungen zum Porphyrius.

Und die byzantinische Logik spendete als einflussreiche Beisteuer

ihren Begriff des terminus nebst all seinem Zubehör.

So kam es bei jedem einzelnen Autor jener Periode nur darauf an,

welche und wie viele der erwähnten Ingredienzien und in wie starker

Dosis er dieselben mischte (Duns Scotus ist hierin wohl der umfassendste);

seine Parteistellung wurde hiedurch erzeugt Und in solcher Art erwuchs

184 XIX. Die Parteispaltung. Stephan Tempier.

jenes bunte Vielerlei von Ansichten , welches ich nun in seiner wech

selnden Gestaltung einzeln darzustellen habe. Jene Momenle aber, welche

bei Aristoteles selbst das schwerer Wiegende waren, bedingten zuletzt

durch ihre eigene Wucht auch das Zünglein der Wage im geschicht

lichen Verlaufe.

Paris und Oxford waren die hervorragendsten örtlichen Sitze der

logischen Litteratur, und dort auch wurden die ersten Fäden gesponnen,

welche, wenn auch ursprünglich rein theologischen Inhaltes, für die spätere

Paf teistellung der Logiker maassgebend wirkten ; und zwar war es Paris,

in welchem man hauptsächlich die Frage über das principium individuationis

anregte, sowie andrerseits in Oxford die Controverse über unitas

formae überwiegend in den Vordergrund trat.

Nenilich in Paris hatte der Bischof Stephan Tempier schon i. 1.

1270 mehrere philosophische und theologische Sätze als irrthümliche be

zeichnet und wiederholte i. J. 1276 diese Censur in sehr vermehrter Auf

lage 10). Diese oberhirtliche Fürsorge für das Seelenheil der Gläubigen

würde uns jedoch nicht im Geringsten interessiren, wenn nicht Ein Punkt

in die Geschichte der Logik eingriffe; und zwar müssen wir zugestehen,

dass, wenn man einmal auf dem Standpunkte der Orthodoxie steht, hier

mit schärferem Denken, als bei Albert und seinem Nachtreter Thomas,

die Consequenzen des arabischen Aristotelismus erfasst werden. Tempier

nemlich verneint zunächst kurzweg, dass (— wie jene Beiden dem Aviccnna

nachgebetet hatten —) der Grund der Individualisirung in der

Materie liege11); sodann aber führt ihn eine der Creations-Theorie ent

nommene Wendung12) zu der präcisen Formulirung seines Einwandes,

dass , wenn die Materie das principium individuationis wäre , sowohl

die Einzeln-Persönlichkeit der Engel als auch die Individualität der Seele

preisgegeben werden müsste 13) , wohingegen ja bekanntlichst in diesen

beiden Beziehungen die Orthodoxie von immateriellen Individuen spricht.

Dass aber mit diesen Censuren , welche auch bei anderen Autoren jener

Zeit stets mit diesen nemlichen Worten angeführt werden14), wirklich

10) Gedruckt sind diese Censuren Tempier's fast in allen Ausgaben des Felms

Lombardus (als Anhang zum IV. Buche), auch bei loh. Chrysost., de non cond. eeel.

Ed. Paris 1560, ferner in Pibl. Patr. Max. Vol. III, sodann bei Bulaeus, Hist. an.

Paris., Vol. III, p. 434 ff., zuletzt unter Vergteichung mehrerer Handschriften bei

Car. Du Plossis d'Argentri , Coli, iudic. de noe. error. (Par. 1728. fol.), Vol. I, p.

175 ff. u. p. 188 ff. (Hiernach citire ich).

11) p. 198, Nro. 1: Quod formae non recipiunt divisionem nisi secundum divisionem

materiae (fast ebenso p. 183, Nro. 191). p. 198, Nro. 4: Quod individua

eiusdem speciei, ut Socrates et Plato , differunt sola positione materiae (ebenso

p. 180, Nro. 97). Vgl. Thomas, Abschn. XVII, Anm. 519, und Albert, ebend.

Anm. 388.

12) p. 180, Nro. 96: Quod deus non potest multiplicare individua sub una

specic sine materia (ebenso p. 190, Nro. 41).

13) p. 179, Nro. 81 : Quod, quia intelligentiae non habent materiam, deus non

possei facere ptures eiusdem speciei (ebenso p. 192, Nro. 17). p. 188, Nro. 6:

Quod deus non posset facere plares animas in numero. Arabische Meinungen , an

welchen man in dieser Beziehung Anstoss nehmen musste, s. Abschn. XVI, Anm.

117 u. 134.

14) Z. B. Henr. Goethals, Quodlib. (ed. Venet. 1613. fol.) II, 8, f. 55 v. Aegid.

Rom., Quodlib. (ed. Bonon. 1481. fol.) II, 7.

XIX. Stephan Tempier. Robert Kilwanlby. 185

Thomas gemeint sei, indem Tempier nur eine volle Consequenz desselben

aufdeckt, steht sowohl an sich für jeden Kenner dieser Litteratur als

auch durch bestimmte gleichzeitige Zeugnisse fest15). Jener zweite controverse

Punkt , nemlich die Frage über unitas formae , erscheint

bei Tempier noch nicht vollständig formulirt, sondern erst nur im

Keime 16).

Hingegen in Oxford treffen wir in eben dieser letzteren Beziehung

eine ganz entschiedene Parteistellung. Dort war in jenem nemlichen

Jahre 1276 der Erzbischof von Canterbury Robert Kilwardby (gest.

1279) mit einer Censur mehrerer Lehrsätze aufgetreten 17), wobei unter

Anderem die Annahme, dass die Form eine einheitliche sei, an dem

üblichen Beispiele von homo oder humanitas mit klaren und einschnei

denden Worten als eine irrthümliche bezeichnet wird18). Dass aber auch

bei diesem Verdammungs-Urtheile nicht logische, sondern nur theologische

Motive (betreffs des Körpers Christi und der Heiligen) obwalteten, ist

uns ausdrücklich bezeugt19); ja, was das logische Motiv der Universalien

betrifft, müssen wir gleich bei diesen ersten Regungen einer Partei-

Polemik entschieden darauf hinweisen , dass auch Kilwardby mit der

15) Der nach den so eben angeführten Worten „deus non passet facere plares

eiusdem speciei" in den Druckausgaben erscheinende Zusatz „et qvod materia non

est in angelis; contra fratrem Thomam'' fehlt allerdings in den von D'Argentri be

nutzten Handschriften. Aber in der Sache ändert diess Nichts. Denn schon Gott

fried von Fontaines, der Zeitgenosse und Mitkämpfer jener Controversen (s. unten

Anm. 58 ff.), war sich dessen genau bcwusst, dass jenes Pariser Verdammungs-

Urtheil hierin gegen Thomas gerichtet war. Derselbe sagt nemlich in einer von

D'Argentri, p. 215 A, aus Handschriften mitgetheilten Stelle: Isti autem articuli

sunt etiam in detrimentum non modicum doctrinae studentibus perutitis recentissimi

et exceltentissimi doctoris, sciticet fratris Thomae, quae ex praedictis articulis

minus iuste aliqualiter diffamatur. Hiezu das ausdrückliche Zeugniss des Duns

Scotus, unten Anm. 124. Was über diese Angelegenheit die modernen Anbeter des

„heiligen" Thomas denken, ist gteichgültig, und die Uukritik, welche durch

Werner's Werk (Abschn. XVII, Anm. 481) sich hindurchzieht, bleibt erfolglos.

16) D'Argentri a. a. O. p. 180, Nr. 104: Quod humanitas non est forma rei,

sed rationis (ebenso p. 196, Nro. 2); und p. 196, Nro. 5: Quod homo est homo

praeter animam rationalom.

17) Gedruckt in Hist. et antiqu. univ. Oxoniensis {Oxf. 1674, fol.), Vol. I, p.

125 f., und hierauf gleichfalls bei D'Argentri.

18) D'Argentri, p. 186, Nro. 12: Quod vegetativa, sensitiva et inteltectiva sunt

una forma simpliciter. Vgl. Thomas Abschn. XVII, Anm. 521.

19) Ans einem Schreiben des Johannes Peeeam (s. über ihn unten Anm. 25)

theilt Wood in Hist. et ant. un. Oxon., I, p. 130, Folgendes mit: Unum vero itlorum

erpresse notavimus articulam quorundam dicentium, in homine esse tantummodo

formam unam, quod ex ipso sequitur, ut putamus, nee corpus Christi fuisse

«nurn numero vivum et mortuum, nec aliqua sanetorum corpora tota vel secundum

partes aliquas in orbe existere vel in urbe, quoniam sine substantialis formae

unitate nulla potest numeraliter substantia esse una. Ebenso berichtet etwas später

auch Oeeam, Dialog, (ed. Lugdun. 1494, fol.), Pars I, Lib. II, c. 24, f. XIV r.B:

Saepe audivi a multis Anglicis et Britonibus enarrare, quod de opinione Thomae de

unitate formae, quando conclasiones, quae ex ipsa sequuntur, explicabantur, scandatum

fuit in Anglia prope infinitum Quod corpus Christi non fuit idem numero

vivum et mortuum, et quod corpus Christi, quod iaeuit in sepulcro, in ipso triduo

nunquam fuit corpus Christi, dum viveret ; quod corpus et reliquiae, quae a fidelibus

pro corporibus sanetorum venerantur, nunquam fuerunt corpora, quia caro

mortua nunquam fuit viva.

186 XIX. Robert Kilwardby.

allgemein rccipirten arabisch-aristotelischen Auffassung einverstanden war,

wornach die Universalien auf Grund vorausgegangener Sinneswahrnehmung

erst in der denkenden Seele entstehen20).

Aber neben jenem Einen folgenreichen Punkte erstreckte Kilwardby

seine Kritik auch auf das eigentliche Gebiet der Logik, und zwar sind

es merkwürdiger Weise mehrere der byzantinischen Logik angehörende

Sätze, welche er als irrthümliche verurtheilt, so dass wir hier neuerdings

einen Beleg dafür finden, dass im 13. Jahrh. sich sehr Viele und sehr

einlässlich mit diesem Zweige der Logik beschäftigt haben müssen. Nemlich

neben zwei selbstverständlichen logischen Ketzereien werden hier

neun einzelne herausgerissene Sätze verdammt, welche theils die suppositio

und distributio, theils die ampliatio, theils die restrictio, ja sogar

bereits die consequentia betreffen 2 1).

Es gehört jedoch Kilwardby überhaupt zu den fruchtbarsten logi

schen Schriftstellern seiner Zeit, und nur durch eigenthümliche Verhält

nisse kann es gekommen sein, dass man am Ende des 15. Jahrh., wo

doch eine überreiche Litteratur der Logik gedruckt wurde, diesen Autor

völlig bei Seite setzte. Wahrscheinlich ignorirten ihn die Thomisten ab

sichtlich, während er bei den Franziskanern durch Duns Scotus und

20) Aus Kilwardby's ungedruckter Schrift De ortu scientiarum theilt Haureau,

De la Phitos. scol. II, p. 244 nach einer Pariser Handschrift eine längere Stelle

mit, in welcher wir lesen : Omnis doctrina ei disciplina inteltectiva ex praeexistenti

fit cognitione, sciticet sensitiva Haurit igitur anima rationalis a rebus extra

scientiam per sensum, .... per quoddam haustorium, quo defcruntur species sensibites

ab extra usque ad animam rationalom, in qua fit universate, quod est principium

scientiae. S. bei Thomas, Abschn. XVII, 493 ff.

21) D'Argentri a. a. O. p. 185: De erroribus in togica. 1. Quod contraria

possunt simul esse vera in aliqua materia. 2. Quod syllogismus peeeans in materia

non est syttogismus. 3. Quod non est suppositio in propositione magis pro supposito,

quam pro significato (d. h. eine Gleichstellang des suppositum und des significatum

verstiesse gegen die ersten Grundlagen der Supposition, s. bei Petrus Hisp.

Abschn. XVII, \nm. 201, u. bei Shyreswood ebend. Anm. 59 f.). 4. Et ideo idem

est dicere „cuiustibet hominis asinus currit" et „asinus cuiustibet hominis currit"

(diess wäre eine Consequenz einer solchen falschen Gleichstellung, weil im ersteren

Satze das Gewicht auf dem suppositum, und in tetzterem auf dem significatum \üge).

5. Item quod animal (so in Hist. un. Oxon., D'Argentre gibt nach Einer Handschrift

omnis [sie] animal) est omnis homo ('s. das Sophisma bei Petrus Hispamis ebend.

Anm. 240). 6. Quod signum non distribuit subieetum in comparatione ad praedicatum

(diess verstiesse gegen die bei Petras Hisp. ebend. Anm. 240 gegebene

Dislinction). 7. Quod veritas de necessitate praedicati tamen est existentia subiecti

(so richtiger in Hist. un. Oxon., als bei D'Argentri ; inhaltlich konnte dieser Satz

an die ampliatio des Petr. Hisp., ebd. Anm. 225, angeknüpft werden, zumal da

schon Shyreswood die necessitas in einer Weise besprochen hatte, — s. ebend.

Anm. 80 — , welche uns bei Späteren wieder begegnen wird, s. folg. Abschn.,

Anm. 382). 8. Quod non est pon'ere demonstrationem sine rebus entibus (diess be

zieht sich auf die Lehre betreffs der restrictio, s. Abschn. XVII, Anm. 236). 9. Quod

omnis propositio de futuro vera est etiam necessaria (wir trafen diese Controverse

bezüglich der ampliatio, — ebd. Anm. 226 —, schon bei Robert Capito , s. ebd.

Anm. 357). 10. Quod terminus cum verbo de praesenti distribuitur pro omnibus

differentiis temporum (wie bei Albertus Magnus, ebd. Anm. 470, so weist auch hier

dieser streitige Punkt mehr auf Shyreswood, ebd. Anm. 64, als auf Petrus Hispanus

zurück). 1 1 . Quod ex negativa de praedicato finita sequitur affirmativa de praedicato

infinito sine constantia subiecti (dass dieses die Lehre von der consequentia betrifft,

ist ersichtlich; s. Abschn. XVII, Anm. 610 ff., bes. 621 ff.).

XIX. Robert Kilwardby. 187

Üccam verdunkelt war. Ausser Commentaren zu den naturphilosophisclien

Büchern und zur Metaphysik des Aristoteles verfasste er gegen zwanzig

Schriften, welche sich auf Logik beziehen und das ganze Organon um

fassen ; aber all Dieses ist nur noch in Handschriften vorhanden 22). Er

zeigt sich uns dabei als einen höchst einlässlich breiten und scrupulösen

Commentator, welcher Wort für Wort dem aristotelischen Texte folgt, un

aufhörlich auf den Faden des Zusammenhanges hinweist , jede Zeile zu

klarstem Verständnisse zu bringen sucht, und hiebei nach Art der Araber

immer Schwierigkeiten erhebt, nur um dieselben zu widerlegen und so

einer vollständigen Erklärung zu dienen 23).

22) Nach Quitif, Scriptt. ord. Praedic. I, p. 374, und Balaeus, Scriptt. itl. Mai.

Brit. IV, c. 46, schrieb er: In Isagogen Porphyrii, De rebus praedieabitibus, In Praedicamenta

Aristotelis, De divisione entis, De unitate formarum. De relativis, De

natura relationis. De relationis praedicamento, In sex prineipia Gitberti, Perihermenias,

In Priora et Posteriora Analytica, In Topica Arist., In Elonchos, In divisiones

Boethii, De modo significandi, Quaestiones diatecticae, Sophistria grammaticalis, So

phistria logicalis. Die beiden letzteren Schriften jedoch scheinen mir etwas ver

dächtig zu sein, da Solches unter solchem Titel schwerlich vor Duns Scotus verfasst

wurde.

23) Wenn nemlich Eauriau a. a. O. p. 246 von ihm sagt: „St nous n'avions

pas nigligi los mystäres de Baroco et de Baralipton, pour circonscrire nos recherches

dans la limite des questions reeommandtes par Porphyrius, nous aurions ä faire connaitre

ici tes inginieuses explications donnies par Bobert Kitwardby sur tes formes

variies du syllogisme ; nous diront simptement que ce fut un des plas habites logiciens

du XIII. stiete", so muss ich nach genauer Einsichtnahme des von Hauriau

erwähnten Codex Sorbonn. 1791 allerdings mir erlauben, dieses Urtheil etwas ein

zuschränken. Denn dass Kilwardby un habite logicien war, gebe ich gerne zu;

aber inginieuses sind seine Erklärungen der Syllogistik wahrlich nicht, indem er

auch dort nur mit ängstlichem Fleisse bemüht ist, sämmtliche Schlassweisen einem

eifrigen, wenn auch stupiden, Schüler verständlich zu machen. Ich könnte aus

genannter Handschrift z. B. berichten, wie er in der Einleitung zur ersten Analytik

mehrere Seiten den Discussionen widmet, inwieferne die Logik modum inquirendi

lehre (s. Albert und Thomas, Abschn. XVII, Anm. 363 u. 489), und hierin des

Boethius inventio et iudicium (Abschn. XII, Anm. 76) lieIje, aber dabei das Verbältniss

zu den übrigen Wissenschaften zweifelhaft sei, ob ferner, wenn die Logik

das alten Gemeinsame enthält und so modum sciendi und zugleich scientiam lehrt,

ihr nicht abermals zu ihrer Rectificirung eine Wissenschaft vorausgehen müsse, oder

wie sie sich zur Metaphysik, welche gleichfalls Gemeinsames lehrt, verhalte, u. s. f.

Nur zur Probe aber will ich eine beliebige Stelte aus der Syllogistik (in welcher

er nirgends die byzantinischen Kunstworte oder Memorialverse anwendet) über die

zweite Schlassfigur anführen: Dubitatur de hoc, quod dicit, secundam figuram esse,

quando medium de utroque extremo dicitur omni vet nullo ; hoc enim non videtur,

cum nunquam sit syllogismus ex negativis. Dubitatur de his, quae eontrarie dicit

in littera (bekanntlich heisst „Wtera" immer der zu erklärende Text); medium enim

esse, per quod unum extremum distat ab alio ; sed per id, quod praedicatur de

utroque extremo, non distat unum ab altero ; ergo id quod praedicatur de utroque,

non erit ipsorum medium, cuius oppositum dicit in littera. Adhuc medium est, quod

aequaliter distat ab utroque extremorum; ergo extrema aequaliter distant a medio;

ergo unum extremum non est propinquius medio, cuius oppositum dicit. Adhuc me

dium, cum sit id, per quod extremum distat ab extremo, est inter extrema; ergo

non est primum in positione, cuius tamen oppositum dicit. Haec omnia solata sunt

aequivocatione medii; obiecta enim procedunt aeeipiendo medium proprie, quod est

medium in continuis ; ita enim est inter extrema secundum positionem et aeque distans

ab eis; hic autem aeeipitur medium metaphysice pro eo, quod est medium uniendi

mteltectus extremorum. Et notandum, quod medium syllogisticum aliquando est utro

que modo medium, et talo medium est in prima figura; aliquando autem sieut

188 XIX. Robert Kilwardby. Johannes Peccam.

Der geschichtliche Faden aber der sich steigernden Controversen-

Litteratur knüpft nicht an die Conimentare Kilwardby's, sondern an jenes

Verdict an, welches er gegen die unitas formae gefällt hatte. Und jeden

falls stand er hierin nicht allein, sondern es hatte schon i. J. 1278 eine

geschlossene Fraction den Kampf gegen Thomas nach dieser Seite hin

aufgenommen. Wenigstens berichtet in jenem Jahre ein Vertheidiger des

Thomas, Aegidius von Lessines (s. unten Anm. 52 ff.), dass seine Gegner

die unitas formae nur als die additive Einheit einer Zusammensetzung

(„aggregatum") verstehen wollen. Diese Ansicht nemlich, welche eben

sosehr als jene des Thomas auf Avicenna beruhte , stützte sich darauf,

dass sowohl im Körper als auch in der Seele die vielen einzelnen Glieder

und Bestandtheile eine selbstständige Wesensform an sich haben, und

somit im Menschen nur die letzte zusammenfassende (comptexiva) Form

eine Verbindungs-Einheit herbeiführe, während , wenn man (wie Thomas)

in die intellectuelle Seele die ausschliesslich einzige Form des Menschen-

Wesens verlege , alle übrigen Einzeln-Formen der Bestandtheile erdrückt

und vernichtet werden müssten 24).

Hatte somit diese Polemik gegen Thomas "einen Rückhalt an einer

compacteren, wenn auch vielleicht noch kleinen , Partei gewonnen , so ist

es erklärlich, dass Kilwardby's Nachfolger im erzbischöflichen Stuhle,

Johannes Peccam, i. J. 1284 die Censuren seines Vorgängers in wenig

geänderter Form erneuerte 25) und hiedurch jedenfalls verbinderte, dass

der Streit etwa eingeschlafen wäre. Uebrigens ist um der folgenden Ent

wicklung willen der Umstand sehr beachtenswerth , dass, während Kilin

aliis figuris solam dicitur medium, quia est unitivum extremorum, unde in secunda

figura dicitur medium primum positione, quia obtinet in syllogismo situm et conditionem

eins, quod est primum in ordine praedicabiti; maior vero extremitas dicitur

esse propinquius positione media, quia magis habet conditionem et situm med« tn

ordine praedicabiti, subiicitur enim et praedicatur ; minor vero extremitas dicitur esse

tongius posita medio, quia privatur conditione medii in ordine praedicabiti, subiicitur

enim tantum. Patet igitur u. s. f. Solcher Art aber ist der ganze Commentarl

24) Ans einer Pariser Handschrift mitgetheilt bei Hauriau a. a. O. p. 248:

Dicunt enim, quod homo unam habet formam, quae non est una simpliciter, sed ex

multis composita, ..... quarum ultima et comptexiva totius aggregati est intelloctus.

Sicut enim ex multis diffinitis ad invicem naturaliter ordinalis una diffiniti est forma,

sie est in rebus compositis per naturam de formis constituentibus eas. Et sicut ex

parte corporis multa sunt membra proprio« formas et propriam materiam habentia,

quorum nullam est alterum , tamen constituunt unum corpus per ordinem et colligationem

naturatem, quam habent ad invicem, sed non constituunt unum corpus sim

pliciter: sie ex parte animae multae sunt partes essentialiter differentes, quae tamen

per ordinem et colligationem naturatem unam animam efficiunt, non tamen ita, quod

anima sit simptex Et ex formis corporalibus iam memoratis et hac spirituali,

quae constat ex multis, humanitas una resultat. Aham unitatem formarum dicunt

non esse secundum phitosophiam quod positio de unitate formarum secundum

istum modum est veritate subnixa Secundum vero alium modum, quando (Haureau

gibt „quidem") dicitur ultima forma compositi omnium aliarum actiones supptere

et in eins adventu omnes alias corrumpi, dicunt, quod nulla veritate fulta est. Dass

aber auch für diese unitas compositi, welche in Wahrheit eine pturalitas ist, die

Quelte bei Avicenna vorliege, s. Abschn. XVI, Anm. 92.

25) Hist. unie. Oxon. I, p. 129 f. Aus der byzantinischen Logik erscheinen

hier (in sehr fehlerhaftem Drucke) von obigen Sätzen (Anm. 21) nur die Nummern

3, 5, 6 u. 10. Der Tbesis betreffs der unitas formae ist nur die Wendung ge

geben: Corpus vivum et mortuum est aequivoce dictum; vgl. Anm. 19.

XIX. Johannes Peccam. Wilhelm Lamarre. 189

wardby noch dem Dominikaner-Orden (— Albertus und Thomas —) ange

hörte, Peccam schon Franziskaner war 26). Wir werden nemlich sehen,

wie der Gegensatz dieser beiden Orden sich auch für die Logik principieller

ausbildet. S. Anm. 221.

An Peccam nun schliesst sich der Franziskaner Willi elm Lamarre

an, welcher in eben jenem Jahre 1284 sein „Correctorium fratris Thomae"

(die Thomisten nannten es immer „Corruptorium") ausgehen liess. Diese

Schrift selbst zwar ist verloren , wir kennen jedoch ihren Inhalt hin

reichend genau aus den langen wörtlichen Anführungen in jenem „Defensorium",

welches fälschlich (— s. unten Anm. 71 —) für ein Werk

des Aegidius Romanus gehalten wurde27). Lamarre gab nicht bloss den

bisherigen Einwänden gegen Thomas eine präcisere und reichere Begrün

dung, sondern vermehrte dieselben auch um einen sehr wichtigen Punkt.

Einen wahrlich komischen Eindruck bei seiner Polemik macht allerdings

die Art und Weise, wie er dogmatische Momente als ganz ebenbürtig

neben arabisch-aristotelischen Auctoritäten verwendet; aber es ist diess nur

die natürliche Folge der von Thomas angebahnten Verquickung. Was

das principium individuationis betrifft, so kehrt hier nicht bloss das

obige (Anm. 13) Motiv aus der Angelologie wieder28), sondern es wird

auch ausdrücklich die Gefahr hervorgehoben, welche der persönlichen

Unsterblichkeit durch einen averroistischen Monopsychismus droht29). Be

züglich der unitas formae, bei welcher Lamarre gleichfalls (vgl. Anm. 19)

an den Körper Christi und auch an die Transsubstantiation denkt, formulirt

er jene so eben (Anm. 24) angeführte gegnerische Ansicht nur etwas

präciser dahin , dass in dem Beispiele von homo oder humanitas die

vegetative und die sensitive und die intellectuelle Seele eine pturalitas

formarum begründen, bei welchen eine Gradabstufung der Vervollkomm

nung zur additiven Einheit des „zusammengesetzten" Wesens führe, und

auch er erinnert daran, dass, falls die intellectuelle Seele die alleinige

Wesens-Form wäre, beim Ausscheiden derselben das Sein des Körpers

untergehen müsste30). Neu aber und für den weiteren Verlauf der Par-

26) Ebend. p. 131.

27) Unter den mehreren Drucken desselben citire ich nach „Defensorium seu

Correctorium fundamentarii doctoris domini Egidii Bomani in Corruptorium librorum

Angelici doctoris sancti Thomae o quodam emulo depravatorum''. Venet.

1516. fol.

28) Ebend. f. 9v.B: Quod impossibite est duos angelos esse eiusdem speciei

Dicimus, quod habent materiam spirituatem, et tunc materiae eorum distinguuntur

non per divisionem quantitatis, sed per muttiplicationem numerabititatis, sicut

cum unus pmtctus fit duo puncta (über die Wortform „punctus — puncto'' s. vor.

Abschn., Anm. 140). Das nemliche Thema f. 17 r. B u. f. 47 r. A.

29) Ebend. f. 54 v. B: Individuationem animae fieri per corpus, videtur esse

falsum, quia . sequitur ex hoc, quod vel anima post separationem a corpore

desinat esse, vel saltem quod post mortem hominum erit unus intelloctus tantum vel

anima, quod erat error Averrois.

30) Ebend. f. 18 r. A: Haec positio de unitate formae substantialis reprobatur

a magistris primo, quod ex ipsa sequuntur plara contraria fidei catholieae, secundo

quia contradicit phitosophiae, tertio quia repugnat sacrae scripturae (B) Contra

fidem de corpore Christi mortuo Fides ponit, quod in sacramento altaris etc

St sola anima inteltectiva immediate esset perfectio materiae primae, tunc in homine

non esset forma animalis nec mixti Forma una et eadem numero dabit esse

190 XIX. Wilhelm Lamarre. Heinrich Goethals v. Gent.

teiung höchst beachtenswerth ist, dass er auch gegen jene übertriebene

Formulirung kämpft , mit welcher Thomas gesagt hatte , dass es kein Er

kennen des Singulären gebe (Abschn. XVII, Anm. 499). Nemlich neben

geschmacklosen theologischen Gründen bemerkt Lamarre ganz richtig, dass

dann auch keine singulären Urtheile möglich seien und über Einzelnes

Nichts syllogistisch erschlossen werden könne, ja überhaupt es unbegreif

lich bleibe, wie dann jenes „völligere" der Universalien (ebd., Anm. 494)

von Statten gehe 3 1). Was aber die dreifache Geltung der Universalien

betrifft, so schliesst auch er sich unter ausdrücklicher Anführung des

Avicenna an die allgemein recipirte Auffassung an 3'2).

Indem aber auch Heinrich Goethals von Gent (geb. 1217, gest.

1293), welcher in der Sorbonne als Lehrer auftrat und bekanntlich den

Beinamen Doctor sotemnis erhielt, sich selbst als einen Theilnehmer der

Pariser Censuren bekennt33), so liegt hierin jedenfalls schon eine äussere

Anknüpfung an die so eben erwähnte Richtung; dass aber auch innere

Gründe uns veranlassen, . ihn gerade hier zu erwähnen, wird die folgende

Darstellung seiner Ansichten von selbst zeigen. Bei dem Verluste seiner

„Logica", welchen wir beklagen, vielleicht aber auch verschmerzen können,

sind wir auf seine um d. J. 1278 verfassten Quodlibeta und auf die etwas

später geschriebene Summa quaestionum theologiae angewiesen 34) , und

wenn es den Versuch gelten soll, diesen so verschieden aufgefassten

Autor35), insoweit er die Geschichte der Logik berührt, in möglichster

corporate et spiritualo (f. 18 v. A) Ponimus, formam animae inteltectivae primo

perficere materiam suam spirituatem et mediante hac materiam suam corporalom

Sunt duae, quae sunt incomptetae, quae dant esse incomptetum corpori humano, quod

perficitur et comptetur adveniente anima rationati Vegetativa, sensitiva et inteltectiva

sunt tres formae, quae se habent secundum esse complotum et incomplotum,

secundum potentiam et actum convenientes quoad essentiatem unitatem Pturalitas

ergo formarum non est contra unitatem compositi essentiatem, nisi sint talos, quae

non se habent secundum esse incomptetum et comptetum. f. 50 v. B : Res, in qua est

multitudo et gradus formarum, est una per formam uliimam. Hiezu f. 29 v. A: Si

materia hominis nullam aliud habet esse, quam animae intetloctivae, materia hominis

in instanti separationis animae perdit omne esse, cuius contrarium videmus.

31) Ebend. f. 4 v. A: Secundum hoc animae separatae et angeti Christum non

cognoscerent Peeeatum actio singularis est, et de hoc, quod homo non

cognoscit, non poenitet nec se corrigit St inteltectus non cognoscit singutaria,

tunc non poterit facere propositionem aliquam, in qua esset singutaris res, et ita nec

syllogizare. Tunc non posset ex multis singutaribus cotligere unum universate; ex

incognitis enim non potest intentionem cognoscibitem abstrahere.

32) Ebend. f. 48 r. B. S. Abschn. XVI, Anm. 184. Vgl. vor. Anm. 20.

33) Henrici Goethats a Gandavo aurea Quodlibeta ed. Zueeolius, Venet. 1613.

fol., II, 9, f. 59 v. A: Error est, substantiam sine operatione non esse in loco, ut

dicit unus articulas inter damnatos nuper per sententiam episcopi (d. h. des Stephan

Tempier). f. 60 v. B : In hoc enim concordabant omnes magistri theologiae congregati

super hoc, quorum ego eram unus, unanimiter eoncedentes.

34) Erstere citire ich nach der so eben genannten Ausgabe , letztere nach :

Summae quaestionum ordinariaium iheologi recepto praeconio Sotemnis Henrici a

Gandavo. Paris 1520. fol. 2 Voll.

35) So lesen wir z. B. in dem sonst vortrefflichen Werke Hauriau's, II, p. 276 :

Duns-Scot vint reprendre, commenter Vune apres Vautre tes thises du Docteur Sotennet,

et lai emprunter ses principaux arguments contre te peripatetisme ontologique

de Saint Thomas (diese Auffassung hat K. Werner gedankenlos, wie immer, in sein

Buch über Thomas, I, p. 866, aufgenommen). Wohl weit richtiger urtheilt über

XIX. Heinrich Goetals v. Gent. 191

Kürze zu charakterisiren , so dürfte nach meiner Ansicht das Richtige

vielleicht in Folgendem liegen. Der äusserst redselige Goethals, welcher

am Liebsten aus Augustin, Bernhard v. Clairvaux, Hugo v. St. Victor u. dgl.

schöpft 3(i) , wäre nach seiner ganzen Anlage der ausgesprochenste Platoniker

gewesen (s. Abschn. XVH, Anm. 571 z. Anf.), wenn ihn nicht

hieran die allgewaltige Auctorität des damaligen arabischen Aristotelismus

gehindert hätte. Und so gestaltet sich bei ihm einerseits der unklare

Mischmasch des Thomas zur lächerlichen Monstrosität, während er andrer

seits die erwähnten dogmatischen Bedenken, welche man gegen den Thomismus

erhob, theilte. Darum hatte ein scharfsinniger Kopf wie Duns Scotus

ebensosehr ein leichtes Spiel gegen ihn, als die Thoniisten mit Vergnügen

ihn angriffen.

Indem Goethals aus Thomas das Verhältniss der Universalien zur

Sinneswahrnehmung selbst mit Einschluss der sog. „reflexio" adoptirt37),

betont er schon bezüglich der Musterbilder, in welchen die Wahrheit der

Dinge liege, sehr stark den helfenden allgemeinen Einfluss der höchsten

Intelligenz , welcher auch bei dem blossen natürlichen Erkennen nicht

ausgeschlossen sei38), und da er sodann diese Musterbilder (im Unter

schiede gegen Thomas) ganz entschieden platonisch als selhstständige

Wesen fasst und dieselben so den künstlichen Gebilden der intentio

Goethals Ch. Jourdain, La phitos. de St. Thomas., II, p. 46: Dien qu'it soit toujours

eite avec honneur, et que son adversaire habituet, Duns Scot, respecte en lai, tout en

te combattant, une des lamieres de la scholastique, it est un peu resti dans l'isolement.

In der Monographie von Francois Huet (Recherches hist. et crit. sur la vie,

tes ouvrages et la doctrine de Henri de Gand. 1838) gebricht es in sehr fühlbarer

Weise aa der nöthigen Kenntniss der damaligen Sachlage der philosophischen

Controverseo überhaupt.

36) Daher auch seine gänzliche Intoleranz gegen jedweden Betrieb einer Wissen

schaft, insoferne derselbe nicht der Theologie dient; z. B. S. theol. VII, 10, f. LX r.:

De scientiis igitur phitosophicis pure speculativis absotute dicendum, quod non licet

eas addiscere nisi in usum theologiae, nisi forte quis aliquam itlarum scientiarum

discat, ut melior disponatur ad discendum quaedam atia, veluti logicam.

37) Ebend. I, 1, f. I v. : Homo autem nihit pereipit de re nisi sotum idotum

eius, ut speciem reeeptam per sensus, quae idohim rei est, non ipsa res (bei Thomas

hiess es phantasma, Abschn. XVII, Anm. 500). Ebend. XIII, 6, f. XCIV v.: Intel

tectus sub speciebus sensibitium investigando, quasi subtus fodiendo, penetrat ad

cognoscendum ea, quae tatent intelligibitia sub speciebus sensibitium. Ebend. XL,

2, f. CCLVIf r.: Proprium obiectum intelloctus creati universate est, quod est ei ratio

cognoscendi onmia singuläria sub ipso. Quodlib. IV, 21, f. 201 r. A : Directe ergo

et per se inteltectus noster non cognoscit nisi universate abstractum a singulari; indirecte

autem et quasi quadam reflexione convertendo se ad phantasmata, in quibus

sunt formae sub rationc singularis (die genaue, ja wörtliche Uebereinstimmung mit

Thomas s. ebd. Anm. 499).

38) S. theol. I, 2, f. IV v.: Homo per suam animam absque omni speciali divina

itlastratione potest aliqua scire aut cognoscere, et hoc ex puris naturalibus; ....dico

autem „ex puris naturalibus" non excladendo generatem influentiam primi intctligentis,

quod est primum agens in omni actione inteltectuali et cognitiva ..... In prima

cognitionc inteltectus noster omnino sequitur sensum Ex parte autem intelligibitis

ratio est Quia igitur verum dicit intentionem rei in respectu ad suum

exemplar, intentio veritatis in re apprehendi non potest nisi apprehendendo

conformitatem eius ad suum exemplar. Ebind. II, 2, f. XXIII v. : Adspiciendo ad

exemplar increatum, quod est causa rei; cognitio enim, quae acquiritur per

phantasmata, non potest esse, quin sit obscurata. (Vgl. bei Thomas, Anm. 513.)

192 XIX. Heinrich Goethals v. Gent.

secunda gegenüberstellt39), so muss nun das Gebiet der letzteren, d. h.

die Universalien post rem, in eine niirakulöse Verbindung mit der gött

lichen Region treten, indem das „Organ" des Gottesbewusstseins im Men

schen den Schlüssel zur Erkenntniss der wahren Wesenheiten enthält41)).

Ja die Erkenntniss der im ewigen Lichte liegenden Universalien ist zu

letzt ein Geschenk der Gnade Gottes, welcher ganz nach Belieben sie dem

Einen verleiht und dem Anderen entzieht 4 1). Mit dieser augustinischen

Weisheit könnten wir nun den Goethals füglich seinem Schicksale über

lassen , wenn nicht der Umstand hinzukäme , dass er trotzdem sagt , es

sei eigentlich doch das Gescheideste , wenn man den Plato und den Ari

stoteles miteinander verbinde42), was ihm jedoch abermals unmöglich

Ernst sein kann , da er anderwärts mehrmals die Ansicht Plato's jener

des Aristoteles principiell vorzieht43). Was Wunder, wenn den Ge

schichtschreiber der Philosophie bei solchen Autoren nur das Gefühl des

Ekels überkommt.

Wenn sodann Goethals sich der allgemein geltenden Tradition be

treffs der mehrfachen Geltung der Universalien anschliesst, so lässt er

allerdings einmal gelegentlich durchblicken, dass ihm die praedicabititas

derselben gerade nicht besonders am Herzen liege44); und überhaupt ja

39) Quodlib. VII, 1, f. 386 v. A : Sunt ideae principalos quaedam formae vel

rationes aeternae , quae divina inteltigentia continentur, secundum quas formatur

omne, quod oritur, et quarum participatione fit, ut sit, quidquid est, quomodo est

Eorum quae sunt in creaturis, quaedam sunt res aliqua naturalos, quaedam vero non

sunt res, sed tantum intentiones secundae intelloclas sive rationis circa res, . .../oraiae

artificiates tantum, quae per viotentiam habent esse (vgl. bei Thomas, Anm. 506 u.

bes. 511) De istis ultimis generibus entium dico, quod non habent proprias

ideas in deo, sed sohm dico ideas rerum naturalium, circa quas intelloctus concipit

intentiones secundas.

40) S. theol. XXIV, 9, f. CXLVI r. : Deus ut lax est et veritas prima et ratio

cognoscendi alia in eo, quod per ipsum alia cognoscuntur et discernuntur. Ebend.

1, f. CXXXVII v.: Debet igitur homo habere in se organum, per quod potest in speculationem

essentiac et quidditatis dei per intelloctualom operationem procedere.

41) Ebend. I, 2, f. VII v. : Homo ex puris natuvalibus attingere non potest ad

regulas /uris aeternae, ut in eis videat rerum sinceram veritatem; licet enim pura

naturalia attingant ad ipsas, non tamen ipsa naturalia ex se agere possunt, ut

attingant Mas; sed Mas deus offert, quibus vult, et quibus vult, subtrahit. Hiezu

Quodt. IX, 15, f. 111, wo er sich fast wörtlich wie Albert (Abschn. XVII, Anm.

396) äussert.

42) S. theol. I, 4, f. XII v. : Modus Aristotelis, si non sensit id, quod dixit

Plato, erat diminutus, quia nimium attribuebat, immo totum, causis particularibus

Modus Platonis, si non sensit, quod Aristoteles, simititer erat diminutus, quia nimis

parum attribuebat causis particutaribus Dictum ergo utriusque, et Aristotelis et

Platonis, coniungendum est in omnibus et in istis generutionibus istarum formarum.

Vgl. bei Thomas, ebd. Anm. 515.

43) Ebend. XXV, 3, f. CL1V v.: Plato multo melius sentiebat et fidei magis congruentia,

quam Aristotelos Plato verius, quam Aristotelos sentiebat. Quodlib.

iX, 15, f. 111 v. : Nihit omnino concladunt rationes Aristotelis contra Platonem, ut

patet inspicienti eas. Ebenso, jedoch mit jener Mental-Reservation des Thomas (a. a.O.),

lesen wir S. theol. I, 2, f. VII v. : Iste ergo est verior modus acquirendi scientiam et

notitiam veritatis, quam itte, quem posuit Aristotelos ex sola sensuum experientia,

si tamen sie intelloxit Aristotetes et in idem cum Piatone non consensit, immo, quod

verius creditur, ctsi Platoni in modo dicendi obviavit oeeultando divinam doctrinam

magistri sui, eandem tamen cum Piatone de notitia veritatis habuit sententiam.

44) S. theol. I, 3, f. X v. : Est considerare tres veritates sibi correspondentes ;

XIX. Heinrich Goethals v. Gent. 193

waren bei ihm, wie gesagt, die Universalien post rem in eine so glück

liche mystische Nähe an die Universalien ante rem hinangerückt worden,

dass es ihm zuletzt sogar gleichgültig ist, ob jene „Wesenheiten", welche

die Gattungsbegriffe sind, in der menschlichen Seele schon angeboren liegen

oder erst durch Erfahrung „gesammelt" werden 45).

Hingegen sind es die Universalien in re, an welche sich seine antithomistischen

Ansichten knüpfen. Nenilich indem es sich hiebei um die

existentia im Gegensatze gegen die essentia, welche in den Universalien

ante rem liegt, handelt46), muss die Materialität in Betracht kommen,

welche jedoch Goethals durchaus nicht als ein bloss potenzielles Sein an

erkennen will; sondern er hält daran fest, dass die von Gott erschaffene

Materie als selbstständiges Wesen zunächst das absolute Substrat aller

Entwicklung sei, hernach aber erst als formungsfähig in das Stadium der

Potenzialität trete, um hierauf nach Actualisirung der Form als Stütze

des Ganzen zu verbleiben , so dass in jenem zweiten Stadium auch die

formgebenden Universalien gleichfalls in einem Mittel-Zustande der Poten

zialität und der Actualität sich befinden47). Sowie aber bei einem derprimo

veritatem exemplaris divini, secundo veritatem rei productae ab itla, tertio

veritatem in conceptu mentis ab utraque expressam. Quodlib. VII, 1, f. 388 r. B:

Sciendum, quod quidditas et essentia rei, licet solam duplox esse habet, sc. unum in

singutaribus extra inteltectum, aliud in ipso intetloctu, quadrupticem tamen habet

considerationem : unam, ut est in ipsis singularibus extra; aliam , ut habet esse in

inteltectu ; aliam, ut abstrahitur a singutaribus et Herum applicabite est eisdem per

praedicationem ; quartam vero habet secundum se et absolate, quae secundum istam

considerationem, ut dicit Avicenna (Abschn. XVI, Anm. 93), non est nisi id quod

est, ut „humanitas" non est nisi humanitas tantum, cui omnia atia aeeidunt. (Auch

Albert hatte ein vierfaches Sein der Universalien aufgezählt, während er von einem

dreifachen hatte reden wollen , s. Abschn. XVII , Anm. 395). S. theol. XLIII, 2,

f. IX r.: Est sciendum, quod ratio universalis consistit non tam in modo praedicandi

idem de pturibus, quam in natura et proprietate praedicatae rei, quae debet esse

natura et essentia aliqua Secundum rationem triplicis esse consideratur, sc.

esse quidditativi et esse naturalis et esse rationis. Et secundum primum esse praecedit

esse naturalo et esse rationis, sicut simptex compositum (also die objective

Wesenheit bat den Vorgang vor der Erscheinung und vor dem Begriffe).

45) Quodjib. IV, 7, f. 148 r. A: Quorundam erat opinio (nemlich des Albert

and des Thomas, s. Abschn. XVII, Anm. 382 u. 500) de inteltectu quocunque creato,

quod ex se solam in potentia est ad actum intettigendi quaecunque, propter quod

oportet ipsum determinari per aliquid ad ittud (B) Tate autem determinans, ut

dixit itla opinio, non est nisi species intelligibitis informans intetloctum et impressa

ipsi ut subiecto f. 150 r. B : Falsum est ergo, quod dicit dicta opinio, quod

itla omnia non habent fieri in intelligente nisi per speciem impressivam. lmmo sunt

per essentiam intelligibitis informantem actum intelligendi et per hoc ipsum intelli

gentem, ut est forma expressiva exemptaris (v. A) Habemus quasi regulariter

infixam naturae humanae notitiam, secundum quam, quidquid talo aspieimus, statim

hominem esse cognoseimus .Secundum hanc notitiam cognitio nostra informatur

et secundum species et secundum genera rerum, vei natura insita vel experientia

collocta.

46) Ebend. V, 4, f. 234 v. A : Ea, quae alia sunt a deo, dupliciter possunt

considerari: uno modo quoad esse essentiae eorum, quod est esse eorum quidditativum;

alio modo quoad esse existentiae.

47) Ebend. I, 10, f. 13 r. A: Oportet excladere falsam imaginationem, quam

habent quidam (d. h. jedenfalls Aristoteliker, s. bei Albert ebend. Anm. 388) de

materia, videlicet quod nihit sit nisi potentia quaedam et ita, quantum de se est,

non est (v. A) Jlfaterio non ita est prope nihit nec ita in potentia, quin sit

Prantl, Gesch. III. 13

194 XIX. Heinrich Goethals v. Gent.

artigen Realismus das principium individuationis überhaupt nicht in die

Materie verlegt werden kann, so schliesst auch Goethals sich jenen obigen

theologischen Bedenken gegen Thomas (Anm. 13 u. 28) an, durchschneidet

aber die Schwierigkeit in ebenso überraschender als kindlicher Weise,

indem er (wie Roger Baco, s. Abschn. XVII, Anm. 581) kurzweg den

lieben Gott für die Individuation verantwortlich macht und somit sich

auch dabei beruhigt, dass der liebe Gott schon wissen werde, wie das

Ding wohl zugehe48).

Eine adäquate Erledigung findet auch die Frage über unitas formae,

an welche er einmal ausführlich den aristotelischen Standpunkt als Maass

stab anzulegen versucht49). Aber wo er sie zu lösen unternimmt, kömmt

er unter Erwähnung der verschiedenen Ansichten und Hinweisung auf

die theologischen Momente zu dem Resultate , dass , da eine Unterschei

dung mehrerer Wesensformen in Einem Wesen immer nur auf einer be

grifflichen oder einer reellen Verschiedenheit beruhen könne, im Menschen

jedenfalls zwei Formen, eine natürliche und eine übernatürliche, anzualiqua

natura et substantia, ....nec habet esse suum, quo est quid capax formarum,

a forma, sed a deo (so auch schon Thomas, ebd. Anm. 517) f. 14 r. A: Est

igitur in materia considerare triplox esse, sc. esse simpliciter, et esse aliquid duptex,

unum, quo est formarum quaedam capacitas, aliud, quo est compositi futcimentum.

Esse primum habet participatione quadam o deo Esse secundum, quo materia

est capacitas quaedam, habet a sua natura, qua est id, quod est differens a

forma Esse tertium non habet materia nisi per hoc, quod iam capit in se itlad,

cuius de se capax est. Ebend. IV, 14, f. 174v. A: Materia dicitur subiectum secundum

triplicem statum. Uno priusquam actu transmutatur ad formam, et dicitur subiectum

absotute. Alio, inquantum iam actu transmutatur ad formam, et tunc dicitur, quod

est subiectum generationis et ens in potentia medium inter non ens purum et ent

simpliciter Tertio modo, inquantum actu est sub forma, et tunc habet in actu

esse itlius formae f. 175 r. B.: Materia id, quod est, in potentia est, et sin

gulare compositum id, quod est, in attu est; universate autem quasi medium quodammodo

est atiquid in actu, quia est forma, et quodammodo in potentia, quia est

incompteta; et ideo debet materia educi de potentia in actum procedendo a formis

universalibus ad singulares.

48) S. Iheol. XXV, 3, f. CLVr. : Necessc esse aeeidentibus dividi non potest;

per materias etiam dividi non potest, quia necesse esse non potest habere materiam,

quia materia est in potentia Proprietatem enim esse alterius, non removet, eam

esse proprietatem huius, puta, st ponantur duo angeli eiusdem esse speciei sine

omni materia et aeeidentibus, quibus distinguantur. Quodlib. II, 8, f. 54 v. A. :

Quaestio ista (d. h. über die zwei Engel) tangit difficultatem de causa individua

tionis (vgl. ob. Anm. 14) f. 56 r. A: Sancti nostri, qui vere sciunt, eas esse

creaturas, sentiunt, hoc in eis factum esse a deo, qui est natura naturatis omnia,

quia sciticet sunt multa individua in qualibet specie l'atet igitur ctarissime,

quod materia et quantitas non possunt dici praecisa ratio et causa individuationis

f. 56 v.B: Solam quod increatum est, id est deus; omne enim creatum ab eo, qui

creavit, i. e. deo, terminatur. Sed quates secundum substantiam sint differentes,

neseimus; solas autem deus, qui fecit eos, novit. Die nemliche Frage ebend. XI, 1,

f. 180 ff. Was hingegen die Individualisirung der Species betrifft, so äussert sich

Goethals ebend. V, 8, f. 244 ff. mit Berufung auf Gilbert (Abschn. XIV, Anm. 479)

ganz übereinstimmend mit Thomas, s. Abschn. XVII, Anm. 520.

49) Quodlib. IX, 14, f. 108 ff. Er kommt dort unter Beiziehung vieler Stellen

des Aristoteles zu dem Resultate, dass aus demselben streng genommen weder die

unitas formae noch die plnralitas formarum erwiesen werden könne, d. h. er spricht

die Incommensurabilität aus, welche zwischen dem Aristotelismus und den dama

ligen theologischen Bekümmernissen besteht.

XIX. Heinrich Goethals v. Gent. Aegidius v. Lessines. . , 195

nehmen seien 50). Freilich konnten wir schon aus seinen Erklärungen

über die Materie entnehmen, dass er zu jenen gewöhnlichen christlichen

Dualisten gehöre , welche das Sein so scharf als möglich in zwei Theile

zerreissen, um die Kluft zuletzt durch ein göttliches Wunder zu über

brücken. In solcher Weise hat er ja auch betreffs der Erkenntniss des

Einzelnen, welche Lamarre schärfer ins Auge fasste (ob. Anm. 31), ledig

lich ein der Moraltheologie entnommenes Bedenken 51). ,

War somit im 8. und 9. Jahrzehnt des 13. Jahrhunderts der Thomismus

von verschiedenen Seiten her zum Gegenstande bestimmter immer

wiederkehrender Angriffe gemacht worden, so verhielten sich erklärlicher

Weise die Schüler und strengen Anhänger des Thomas nicht als ruhige

Zuschauer, sondern vertheidigten nach Kräften ihren Lehrer.

So suchte schon Aegidius von Lessines in einer i. J. 1278

verfassten Schrift „De unitate formae" 52) den Thomas gegen den Ver

dacht der Anorthodoxie zu schützen53); in philosophischer Beziehung

aber wiederholt er dabei auf dem Standpunkte des thomistischen Aristo-

50) Ebend. III, 14, f. 108 r. A: In formis substantialihus, quae sunt actus tantumnonnati

per se existere nec agere separatim, nullam est inconveniens, quod ipsa

essentia earum est ipsa potentia, qua compositum agit suam proprium et per se

actionem debitam ei ratione formae substantialis. Ebend. IV, 13, f. 162 t. B: Est

autem positio ponentium gradus formarum in omnibus talis, sc. quod in qualibet re

naturali et individuali sunt plares formae substantialos ordinem et colligantiam natu

ratem ad invicem habentes et simul per suam substantiam existentes in eodem, quarum

Ma, quae est ultimo adveniens, comptetiva est entis itlius (s. ob. Anm. 24 u.

30) f. 164 v. A : Quia aliquibus apparet, quod non sit alia ratio, quare in

eodem ptures formas secundum gradus ponere oportebat, quam diversitas operationum,

negant plaralitatem formarum de qualibet re f. 166 r. A: Quandoque in scriptis

aliquorum phitosophorum vel aliorum doctorum inveniatur gradus et prdo formarum

substantialium in eadem re a solo agente naturali producta in esse, semper debet

exponi quoad diversas rationes intentionum in intettigendo vel quoad diversas virtutes

et principia agendi. Hierauf folgen f. 168 die obigen theologischen Einwände

betreffs des Körpers Christi und des Abendmahles (s. Anm. 19 u. 30), sodann aber

die Entscheidung f. 170 v. B: Dicimus igitur negando plaralitatem formarum re et

natura differentium in rebus naturalibus a solo unico agente naturali productarum,

quod necesse est ponere pturalitatem et gradum formarum in homine propter duptex

agens, unum naturate et alterum supernaturalo Agens supernaturate producit de

nihito formam, quae est anima, pcrficientem hominem comptetive in esse specifico, ad

quam suscipiendam disponit materiam agens naturate. Hiezu ebend. 14, f. 181 v. B:

Homo secundum duas formas est tantum unum in actu.

51) Ebend. IV, 21, f. 201 r. A: Si intelloctus rationalis singularia non cognosceret,

nec volantas rationalis ad singularia amorem habere posset ; vanum enim

esset praeceptum de ditectione proximi. Hierauf aber folgt die oben, Anm. 37, an

geführte Stelle, welche von Uebertreibungen des Thomismus absehend demselben

zustimmt. . . .. •

52) Die Wissenschaft verdankt eine nähere Kenntniss dieses Autors dem Fleisse

Baurtau's, welcher (De la phit. scol. II, p. 247 ff.) aus einer Sorbonner Handschrift

Einiges mittheilt.

53) Ebend. p. 247: Quoniam in quaestione de unitate formae in uno ente,

circa quam doctores tam in theologia quam in phitosophia authentici et famosi divtrsimode

sentiunt et diversa tenent ac tradunt, nonnulli eorum sie suam positionem conantur

adstruere, ut reliquam damnent et reprobent ac eam asserant nec veritate

subnixam et non solam inopinabitem esse sed etiam haereticam et contra fidem catholicam,

ideo sequens opus attentavimus u. s. w.

13*

196 XIX. Aegid. v. Lessines. Bernh. v. Trilia. Gottfr. v. Fontaines.

telismus 54) nur in verstärkter Betheuerung die Ansicht seines Lehrers,

indem er an der Hand Avicenna's die Einheit der Wesensform, in welcher

das totale Sein des Dinges nach all seinen Theilen liegt , behauptet und

die Manigfaltigkeit der verschiedenen wesentlichen Bestandteile als eine

bloss accidentelle den Momenten der Gestaltung und der äusseren Thätigkeit

zuweist 55).

Auch von Bernhard von Trilia (gest. 1292), welcher ongefähr

zur selben Zeit mit seinen „Quaestiones de cognitione animae" zur

Verteidigung des Thomismus auftrat, können wir, soweit unsere Kunde

reicht, betreffs der logischen Streitpunkte nichts Anderes berichten , als

dass er die Universalien sowohl in objectiver Beziehung 56) als auch

hinsichtlich des subjectiven Erkennens ganz im Anschlusse an Thomas

besprach 5 7).

Wenn sodann der Sorbonnist Gottfried von Fontaines (oder

de Fontibus) jene Verdammungs - Urtheile , welche Tempier gegen ein

zelne Artikel gerichtet hatte, missbilligte, da jene Dinge durchaus nicht

so spruchreif, sondern erst noch eines näheren Studiums bedürftig

seien58), so werden wir ihn schon darum den Anhängern des Thomas

54) Ebend. p. 250 : Dicimus cum Aristotete summo phitosopho, omnes formas

materieItei produci de potentia materiae , quae naturaliter et per viam naturae

producuntur.

55) Ebend.: Primo sciendum, in unoquoque ente uno singulari unam tantum

esse formam substantialom, dantem esse subiecto et omnibus, quae subiecto (zu lesen

de subiecto) et quae in subiecto dicuntur ante adventum huius formae. Concedimus

et ponimus ita, quod totum esse subiecti et omnium partium eius essentialium sit

ab ipsa forma, quae dat esse ipsi subiecto speeificum Corpus tate, quod est

subiectum animae, rationem, qua est corpus huius animalis, habet a forma, quae est

anima; et rationem, qua est physicum corpus huius animalis, simititer habet ab

anima; et rationem, qua dicitur esse corpus physicum organicum huius animalis,

habet ab eadem anima (p. 251) Quia totum esse individui est ipsum esse speciei,

ideo , quia ab anima inest huius esse speciei , per consequens ipsa erit esse totum

quod est individuo; unde dat esse et corpori et partibus eius et omnibus, quae di

cuntur esse in ipso individuo ltlad esse, a quo denominantur partes ipsius

subiecti in quantum differunt in esse, e. g. quod coro dicitur caro et non os et

sie de singulis, non est aliud ab esse, quod habent ab anima, nisi per aeeidens tantum,

inquantum istae partes considerantur distinctae per figuram animalis et per

officio diversa. Vgl. Abschn. XVI, Anm. 93 u. 98.

56) Gleichfalls von Haurtau ans Handschriften veröffentlicht, ebend. p. 255:

Alii . . , . posuerunt , omnes formai naturates esse totaliter ab extrinseco , et hoc vet

per partieipationem idearum, ut flato posuit, vel ex influentia inteltigentiae separatae

Sed neutra istarum opinionum videtur conveniens esse Ideo alii

mediam viam tenentes posuerunt, omnes formas naturates praeexistere in materia in

potentia, non in actu, et haec est positio phitosophi et omnium Peripateticorum.

Vgl. Abschn. XVII, Anm. 508.

57) Ebend. p. 256: Circa adquisitionem formarum intelligibitium in anima

quidam posuerunt, originem humanae scientiae totatiter ab interiori esse, ponentes,

formas omnium rerum cognoseibitium inditas animae naturatiter ex sua creatione

Requiritur, quod animae rationates non habeant potentiam inteltectivam natura

liter per species Meltectualos a prineipio complotam, sed compteatur in eis sueeessive

aeeipiendo eas a rebus per aeiionem alieuius agentis naturalis lntelligere est

proprio operatio et perfectio animae rationalis. Vgl. ebd., Anm. 493.

58) Aus Sarbonner Handschritten der Quodlibeta Gottfried's mitgetheitt bei

D'Argentrt (s. ob. Anm. 10), I, p. 214: Cum aliqua materia est sie indeterminata

in certitudine veritatis, quod absque periculo fidei et morum licet circa hoc diversi

XIX. Gottfried v. Fontaines. 197

beizählen dürfen. Und es bestärkt uns hierin Dasjenige, was wir von

seinen um d. J. 1283 verfassten Quodlibeta wissen 5a), wenn auch in den

kirchlichen Fragen, durch welche damals die Pariser Universität in Be

wegung gesetzt war, die Stellung Gottfrieds als eines Lehrers an der

Sorbonne einen bestimmenden Einfiuss ausüben musste.' Für uns hier

ist ja nur die logische Parteistellung maassgebend. Vor Allem steht auch

Gottfried wie alle Uebrigen auf der arabischen Doctrin vom dreifachen

Sein d«r Universalien , und es hat dabei (im Hinblicke auf Albert und

Thomas) selbst nichts Auffallendes , wenn er die Universalien post rem

als ein „esse diminutum" bezeichnet60). Auch finden wir ihn in wört

licher Uebereinstimmung mit Thomas, was das Verhältniss des abstrahirenden

Denkens zur Sinneswahrnehmung61), und was die Singularität

der existirenden Dinge betrifft 62) , so dass auch hier in antiplatonischem

Sinne die Realität der Universalien beschränkt wird 63) , indem nach

thomistisch- aristotelischer Weise auch bei der Schöpfung die ewigen

Formen im Denken Gottes nur als Potenzen des göttlichen Willens-Actes

der Verwirklichung vorliegen sollen *4).

mode opinari absque temeraria cuiuscunque partis asiertione, ponere vincutum vel

ligamen , quo hommes ad unam opinionem detinentur, est impedire notitiam verilatis

Quantum ad articulos autem plares sunt, de quibus diversimode

opinari licet, worauf er namentlich die zwei oben, kam. 12 u. 13, angeführten

Artikel nennt und wieder hinzufügt: videntur posse pro opinabitibus reputari

(p. 215) Patet ergo per dictos articulos, quod studentes condemnatione ipsorum in

profectu studii plarimum impediuntur. Hiezu ob. Anm. 15.

59) Wir sind auf dasjenige angewiesen , was Hauriau a. a. O. p. 291 ff. aus

Handschriften veröffentlicht. Ich möchte jedoch nicht behaupten, durch jene frag

mentarischen Mittheilangen zu einer vollständig klaren Einsicht gelangt zu sein,

zumal da der Text der dabei benützten Handschriften jedenfalls in einem argen

Zustande sich befindet.

60) Hauriau, p. 303: 11 commence par itablir qu'it y a trois manieres d'etre

pour tes choses: dans la nature „esse reate", dans l'inteltect humain „esse diminufum",

dans l'intelloct divin avant la criation „esse in eausis, esse in potentia1'. Die

Bezeichnung „esse diminutum" ist nur ein verschärfter Ausdruck desjenigen, was

wir bei Albert und Thomas (Abschn. XVII, Anm. 393 u. 505) als „simititudo" und

besonders in des Letzteren (ebd. Anm. 500) Redeweise „materia impedit inteltectum"

trafen.

61) Ebend. p. 294: Universalia in suo esse universali et abstracto non habent

esse in rerum natura, sed tantum in inteltectu. p. 296: Inteltectus agens aliquid

faeit circa rem sive circa phantasma, quod est repraesentativum rei intelligibitis,

qvia intellectus facit universalitatem in rebus. S. ebend. Anm. 378, 493, 500.

62) Ebend. p. 297: Nulla res materialis existit extra in rerum natura, nisi

singulariter sit, sc. per conditiones individuantes designata. p. 302: Res non existunt

nisi singulariter, prout nomine proprio significantur ; communiter autem sive secundum

suam communilatem non existunt, sed sotum intelliguntur, et sie etiam nomine

communi generis et speciei significantur. S. ebend. Anm. 497 f., 509.

63) Ebend. p. 297 : Rei extra non dat inteltectus universalitatem realom et for

matem, sed hoc dat ei, quod, quia attingitur secundum nunc modum quo sie attingitur,

fit obiectum inteltectus abstracti et causat abstractum coneeptum, qui est uni

versate formaliter; et hoc est, quod dicitur, quod, licet res existant singulariter,

tamen universaliter intelliguntur. S. ebend. Anm. 497, 501, 505.

64) Ebend. p. 303 : Res antequam existant, non habent aliquod esse reate, nec

quantum ad esse essentiae sicut nec existentiae (vgl. ob. Anm. 46), nisi esse inteltectum

et in potentia sive potentiate IViM ponitur in deo habere rationem temporalis

exemplaris ad constituendum aliquid, nisi ratio idealis, quae est etiam ratio

198 XIX. Gottfried v. Fontaines.

Auch das principium individuationis scheint Gottfried doch nur in

der Absicht ausführlichst erörtert zu haben, um zuletzt den Standpunkt

des Thomas zu vertheidigen und zu begründen. Nemlich davon aus

gehend , dass ja das totale Wesen der Species im Individuum zur Er

scheinung komme, bestreitet er, dass die Individualisirung auf einem

accidentellen Momente beruhen könne, da ein solches gleichsam die Un

wesentlichkeit selbst sei, und man dann nicht bloss das Wesen und den

Träger desselben ungehörig zerreissen müsse, sondern auch die substan

tielle Verschiedenheit der Individuen gänzlich tilge 65). Während aber

alle Vervielfältigung und Manigfaltigkeit sicher ein Quantitatives zu sein

scheine, und man daher geneigt sein müsse, die Individuation , wenn je

überhaupt in ein Nicht-Substantielles, vor Allem gerade in die Quantität

zu verlegen, so kehre sich jener principielle Einwand von selbst auch

gegen diese Annahme, weil eben die Quantität (als eine der übrigen neun

Kategorien, welche der Substanz gegenüberstehen) zu dem Accidentellen

gehöre66). So bleibt zur Lösung der Frage nur der aristotelische Be

griff der individuellen Substanz übrig, welche freilich nie ohne die quan

titativ auftretende Materie ein Sein haben kann ; eben aber die concrete

Determination, welche somit von materiellem Bestande begleitet ist, sei im

effectiva aeeedente votuntate, sicut in nobis ars medicinae et domus in mente

In divina scientia vel intelligentia nihit ponitur nisi istae ideae , per quas intelligimus

cognitiones, quas deus habet de rebus quantum ad totum id, quod sunt vel

natae sunt esse ; et sie de rebus, antequam in se ipsis existant, non ponitur nisi esse

cognitum eorum. S. Abschn. XVII, Anna. 501, 511, 513.

65) Ebend. p. 298 : Cum individua ptura sub eadem specie in aliquo conveniant,

per ittud autem, per quod conveniunt, differre non possunt, videtur, quod

supra naturam, quam importat species, addat individuum aliquid, per quod natura

communis in Mo individuetur Sed non videtur posse intelligi, addi aliquid pertinens

ad essentiam et naturam individui , quia itlam totam dieit species , quae est

totum esse individuorum (vgl. ob. Anm. 55); ergo si aliquid additur, videtur esse

aliquod pertinens ad naturam aeeidentatem Videtur ergo, quod individuatio fiat

per aeeidentia Secundum hoc esset dicendum , quod quidditas et habens quidditatem

differrent realiter Sed ittud non videtur posse stare, quia individuum non

addii supra speciem id, quod non ptus inctuditur in significato individui quam

speciei Item quod posterius est altero, non potest esse causa itlius secundum

quod posterius. Sed omnia aeeidentia individua (diess letztere Wort ist als sinnlos

zu streichen) videntur esse posteriora et adventicia substantiae Item non videtur

posse dici, quod aeeidentia faciant individua vel numero divisa, quia nec secundum

se habent esse simpliciter Item si per aeeidentia solam fieret individuatio et

formalis divisio vel distinetio singularium sub una specie, non differrent substantialiter

ad invicem, sed solo aeeidente, nec esset unus homo alius ab altero in

substantia Ergo individuatio in genere substantiae non videtur causari ex

aeeidentibus.

66) Ebend. p. 300: Sed quia inter omnia entia quantitati soli per se videtur

convenire divisibititas in plura eiusdem rationis, videtur ergo, quod haec indi

viduatio vel divisio vel distinetio secundum numerum et individuum habet esse

per ipsam solam quantitatem; et ideo tota difficultas praesentis inquisitionis quantum

ad entia materialia videtur versari circa quantitatem; nam si aliquod aeeidens sit

causa individuationis, hoc videtur quantitati tribuendum (p. 301) Oportet dicere,

quod, si quantitas divisa sit praecisa ratio formalis huius diversitatis , et non ipsa

forma substantialis , unum individuum differret ab alio sotum aeeidentaliter sive

secundum formam aeeidentatem, et essent plara secundum quantitatem sive ptura

quanta, et non secundum substantiam, sive non essent plares substantiae, quod est

manifestum inconveniens.

XIX. Gottfried v. Fontaines. t99

Vergleiche gegen das undeterminirte Wesen der Species der Grund der

Individuation 67).

Ebenso verbleibt Gottfried, was die unitas formae betrifft, bei der

gleichen thomistischen Auffassung. Sowie er nemlich die dogmatischen

Bedenken des Tempier durch eine Distinction zwischen Individuum und

Form beseitigt 68), so betont er auch die Einheitlichkeit jenes Vorganges,

durch welchen ein scheinbar zusammengesetztes Wesen aus dem poten

ziellen Sein zum actuellen hinübergeführt wird69); und dasjenige, was

als eine Manigfaltigkeit mehrerer Formen in Einem Wesen erscheinen

könnte, setzt er eigentlich auf Rechnung der intentio secunda, indem er

es als verschiedene „significata", oder als verschiedene Begriffsbildung

(res aliter et aliter concepta), welche an Einer und der nemlichen Sache

wirkt, bezeichnet 70).

Sowie es aber eine besondere Aufgabe der Anhänger des Thomas

sein musste, den oben (Anm. 27 ff.) erwähnten Angriffen Lamarre's ent

gegenzutreten, so unterzogen sich derselben auch wirklich mehrere Thomisten,

nemlich Richard Clapwel, Johannes Parisiensis, Aegidius Romanus,

und etwas später Herveus Natalis und Wilhelm Durand. Jedoch es sind

diese Vertheidigungsschriften entweder verloren gegangen oder nur hand-

67) Ebend. p. 301: Cum suppositum dicat individuum in genere substantiae,

est ens per se existens et in se subsistens; talo quid autem est substantia prima,

quae proprie et principaliter et maxime dicitur substantia. Ergo in sua ratione

non incladit nisi quae ad rationem substantiae pertinent, et sie, quamvis non

habeat esse sine quantitate, inquantum est substantia materialis, tamen Wam per se

in sua ratione non incladit Quidquid importat natura significata nomine communi

sub ratione communi et indeterminata , cum hoc non sit nisi id quod ad

substantiam pertinet, hoc totum est naturate, quod (Haureau gibt totum et natura

aliquid) importat sub ratione propria et determinata suppositum significatum nomine

individui Dicendum est de hoc homine, puta Socrate, comparato ad hominem,

quod huiusmodi aeeidentia determinata non magis sunt de significato vet ratione in

dividui, puta Socratis, quam aeeidentia indeterminata de ratione speciei, puta homi

nis, cum species tamquam substantia secunda de individuo tamquam de substantia

prima per se et essentialiter praedicetur. Vgl. bei Thomas, Abschn. XVII, Anm. 520.

Vielleicht träte die Uebereinstimmung noch deutlicher hervor, wenn unsere Quelle

reichlicher flösse.

68) Bei D'Argentre1 a. a. O. p. 216: Alia autem opinio, quae ponit plares

formas, ponit, quod eodem modo oportet ponere idem corpus numero in

aliis hominibus, sicut in Christo (s. ob. Anm. 19 u. 30) Etiam nec Parisiis

habetur pro errore, quod corpus Christi vel alterius hominis, quantum ad formam,

sit aliud vivum et mortuum vel divisum, licet esset error ponere de corpore Christi,

quod non sit idem, quantum ad suppositum, vivum et mortuum.

69) Bei Hauriau a. a. O. p. 291 : Non alia productione producitur potentia et

aeeidens, sed eo ipso, quo producitur unica produetione totum compositum per se ex

potentia et acta, produeuntur partes in Mo composito ex consequenti, quia produeto

toto produeuntur partes. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 521. Auch hier jedoch wäre

eine reichere Mittheilang wünschenswerth gewesen.

70) Ebend. p. 294: Nec entia specialia se habent ad ens sicut species determinanles

ipsum, sed magis sunt significata eius etiam usque ad specialissima descendendo.

p. 302 : Patet quomodo suppositum est idem vel non idem cum natura, quia

non differt sicut coneeptus communis et indeterminatus , qualis est coneeptus generis,

et coneeptus speciatis et determinatus, qualis est coneeptus speciei, nec differt

natura speciei, quae significant unam et eandem rem aliter et aliter conceptam et

inteltectam, quantum ad id, quod ad ipsam essentiam rei pertinet. Vgl. bei Thomas,

ebd. Anm. 506, und unten Anm. 74.

200 XIX. Johannes von Paris.

schriftlich vorhanden mit Ausnahme jener einen, welche unter dem Namen

des Aegidius Romanus gedruckt wurde, aber mit grosser Wahrscheinlich

keit dem Johannes Parisiensis dem Jüngeren (um d. J. 1290)

zugeschrieben werden muss71). Die Widerlegung selbst ist hier, was

den ersten Angriffspunkt, d. h. das principium individuationis (s. ob.

Anm. 28 f.), betrifft, unendlich schwach, denn sowohl bei der Individua

lität der Engel 72) als auch bei jener der menschlichen Seele 73) appellirt

der Verfasser einfach an die göttliche Allmacht und kann so seinem

Gegner Goethals (s. Anm. 48) brüderlichst die Hand reichen. Besser

ist die Frage über unitas formae erörtert, indem vorerst die Bedenken

hervorgehoben werden, welche aus der Annahme einer Vielheit der Formen

(auch bei jener Gradabstufung der Vervollkommnung, s. ob. Anm. 30) sich

ergeben, sodann aber gleichsam ein Vermittlungsversuch folgt, welcher

die grösste Aehnlichkeit mit der so eben erwähnten Ansicht des Gottfried

von Fontaines hat; nemlich auch hier wird daran festgehalten, dass sach

lich nur Eine Form wirke und bestehe, aber andrerseits knüpft sich das

Zugeständniss daran, dass die Denkauffassung an Einem Wesen verschie

denes bald höher bald niedriger liegendes Allgemeines festhalten und in

gleicher Weise mehrere Formen des Einen Wesens unterscheiden könne 74).

71) Die Gründe , warum Aegidius Romanus nicht der Verfasser des Defensorium's

sein könne, hat schon Oudin, Comm. de scriptt. eeetes. III, p. 635 ff.

schlagend dargelegt, und die Motive, aus welchen er dasselbe dem Johannes Pari

siensis zuweist, halte ich, soweit in solchen Dingen überhaupt sichere Resultate

erreichbar sind, für nahezu hinreichend. Dass von den beiden Johannes Parisienses,

welche dem 13. Jahrh. angehören, nur der Jüngere, welcher den Beinamen „Pungens

asinum" trug, in Frage kommen kann ( — der Aeltere blühte um 1230 —), versteht

sich von selbst. Was über beide in Hist, litt, de la France, XIX, p. 422, gesagt

ist, lohnt sich kaum der Mühe des Lesens.

72) In der oben (Anm. 27) angeführten Ausgabe f. 9 v. B : Cum eo ipso, quod

sunt formae simplices sine materia subsistentes, manifestum sit, eos differre sola

differentia formali, quae facit diversitatem in specie, dicere, eos non esse posse

eiusdem speciei, non ptus derogat divinae potentiae, quam dicere, quaecunque differunt

specie, non posse esse eiusdem speciei. (Als Beispiele dieses göttlichen Wunders

folgen dann canis und lapus!)

73) Ebend. f. 54 v. B : Multa sunt impossibitia naturae, quae non sunt impossibitia

deo (f. 55 r. A) Deus ipse est principium effectivum animae tam quoad

esse, quam etiam quoad numerationem.

74) Ebend. f. 18 v. B : Multifarie multisque modis magistri et multi circa unitatem

formae substantialis laboraverunt (f. 19 r. B) Oportebit istos secundum

modum, quo loquuntur, fingere, quod forma animae rationalis primo perficiet suam

materiam pure spiritualom, et mediante hac materiam sensitivae minus spiritualom,

et mediantibus illis ulterius materiam vegetativae minime spirituatem, et tandem ul

timo materiam corporatem; et erunt quatuor (f. 19 v. A) Oportet, itlam formam

perfectiorem inctudere in se totom imperfectionem, quae est in forma imperfectiori

(B) Ex quo sequitur, quod in itla «na re, cuius sunt istae formae, sunt duae existentiae

vet duo actus essendi vel subsistendi, quod est impossibite. Esse enim est ipsa

actualitas quidditatis vel naturae, cuius est Impossibite est omnino per modum,

quo isti ponunt, plaralitatem formarum substantialium in eodem sustinere. Ergo

modus alius, siquidem possibite est, inveniatur et hoc ex dicendis in articulo

proximo domino adiuvante patebit. Diese Lösung nun ist folgende: (f. 20 v. B)

Omnes formae substantiates in hac proprietate conveniunt, quod quaelibet dat esse

substantiae et constituit ens subsistens, et ideo inteltectus noster habet unum communem

conceptum et abstrahtt unam formam communem, secundum quam quodlibet

constitutum dicitur substantia (f. 21 r. A) Et sie intelligendum est de generibus

XIX. Joh. v.Paris. Th.Docking. OI.Brito. Jac.v.Rav. K. v. Halberst. 201

Der Vorwurf endlich betreffs der Erkenntniss des Singulären (Anm. 31)

wird hier im Anschlusse an jene Stellen, in welchen sich Thomas weniger

einseitig geäussert halte, glücklich beseitigt 75).

Möglicher Weise nun könnte auch die eine oder andere jener klei

neren Schriften, welche mit Unrecht dem Thomas von Aquin zugewiesen

wurden (s. Abschn. XVII, Anm. 484), bereits in diesen ersten Stadien

der Parteikämpfe ihre Entstehung gehabt haben, nemlich allenfalls „De

natura generis" und „De inteltectu et intelligibiti" ; da jedoch andere

derselben entschieden schon auf scotistische Ansichten Bezug nehmen, so

halte ich es für besser, die Darstellung des Pseudo-Thomas nicht allzusehr

zu zerreissen, und somit auch die zwei genannten kleinen Schriften neben

anderen erst unten nach Scotus zu besprechen 76) , indem ja zwingende

chronologische Gründe betreffs einer früheren Abfassungszeit jener beiden

nicht vorliegen.

Hingegen soll um der Vollständigkeit willen nicht unerwähnt bleiben,

dass noch jener Zeit sowohl Thomas Docking (Cancellarius in Oxford),

welcher die zweite Analytik commentirte 77), als auch Olivier Brito,

welcher eine Erläuterung zu Sophist. Etenchi schrieb 78) , angehörten.

Diese Schriften Beider aber besitzen wir nicht mehr. Auch Jacobus de

Ravanis (gest. 1296) möge nicht gänzlich ungenannt bleiben, wenn auch

die frühere Annahme, dass er als der erste die Logik auf die Jurispru

denz angewendet und hiedurch einen gänzlichen Umschwung des Rechts

studiums hervorgerufen habe, in neuerer Zeit auf ein höchst bescheidenes

Maass geschichtlicher Wahrheit reducirt wurde79). Ob Konrad von

Halberstadt (um 1295) wirklich „De logica" geschrieben habe, muss

dahingestellt bleiben80).

Nun aber traten alle jene Controversen , welche durch die Logik

des Albert und des Thomas hervorgerufen worden waren und theils

für theils gegen den Letzteren Partei genommen hatten, durch den Franet

speciebus sibi invicem subordinatis .... Cum enim species sit id ipsum quod genus,

puta „homo" est itlad ipsum quod „animal", prout animal de homine praedicutur

nee est pars hominis secundum rem, sed sotum secundum rationem, simititer

oportet dicere, formam speciei esse formam ipsius generis Una igitur forma

secundum rem est ptures secundum rationem, sc. magis universalis et minus univer

salis. Et sie materiam reeipere formam magis universatem ante aliam, non est aliud,

quam materiam reeipere formam conceptam secundum rationem unam ante semetipsam

roneeptam secundum rationem aliam. S. Anm. 70, woselbst „atiter et aliter concepta".

So stehen wir hier jenen älteren Ansichten über „status" (Abschn. XIV, Anm. 129)

oder über „maneries" (ebend. Anm. 85) so ziemlich nahe.

75) Ebend. f. 4 v. A: Per species intelligibites universalos, quas abstrahit inteltectus,

non potest actu intelligere nisi convertendo sc ad phantasmata singularium

Thomas intendebat solam, quod non cognoscit singularia rerum materialium

primo et directe u. s. f., kurz mit den nemlichen Worten , wie wir bei

Thomas, vor. Abschn., Anm. 499 f. „reflexio" oder „materia impedit" u. dgl.

trafen.

76) S. unten Anm. 265 ff.

77) Oudin a. a. O. III, p. 525.

78) Hist. litt, de la France, XXI, p. 303.

79) Savigny, Gesch. d. röm. Rechts im Mittelalt., V (2. Aufl.), p. 605 ff.

80) Denn die Glaubwürdigkeit des Trithemius (Ann. Hirsaug. ad ann. 1295) ist

bekanntlich sehr gering. Was aber die angebliche „Mensa phitosophica1' Konrad's

betrifft, s. unten bei Auguilbertus in Abschn. XXII.

202 XIX. Duns Scotus.

ziskaner Johannes Duns Scotus (gest. 1308 — bekanntlich „Doctor

subtitis" genannt —) insoferne in ein höheres Stadium, als derselbe sie

strenge und präcis formulirte und hiemit in fester Parteistellung folge

richtig durchführte. Es ist leicht gesagt, Duns Scotus sei der abstruseste

aller Scholastiker, während doch ein genaueres (allerdings mühevolles)

Studium seiner Schriften ihn uns als einen scharfsinnigen Denker zeigt,

welcher das damals zugängliche Material vollständig kannte und zugleich

mit distinctivem Verstande durchdrang. Anziehende Reize als Schriftsteller

besitzt er wahrlich nicht, denn seine Methode besteht bis zur Ermüdung

des Lesers darin, dass er unablässig bei jeder Frage oder jeder Thesis

zunächst mit „Videtur, quod non" die möglichen Gegengründe (zuweilen

wirklich mit haarsträubender Spitzfindigkeit) aufstöbert, sodann unter „In

oppositum" die Gegengründe der Gegengründe und die positiven Gründe

vorführt, und hierauf zuletzt die „Sotutio" darbietet, und zwar meist mit

detaillirter Rückbeziehung auf die Gründe und Gegengründe. Aber hinter

dieser struppigen Form steckt ein Denken, welches, soweit diess im Mittel

alter überhaupt möglich war, wenigstens weiss, was es will, und auf

Grundlage der damaligen allgemeinen Anschauungen die Tragweite der

Begriffe durchmisst, und diess ist im Vergleiche mit der Bornirtheit eines

Albert und eines Thomas jedenfalls für den Leser wohlthuend. Auch

besitzt Scotus darin unsere Sympathie, dass er (— um mit modernen

Worten zu sprechen —) auf der Unerkennbarkeit des Absoluten steht,

dass er als Indeterminist die thomistische Unterordnung des Praktischen

unter das Theoretische entschieden bekämpft, und dass er der Theologie

nur eine praktische Wirksamkeit im Gebiete des praktischen Glaubens zu

weist, wobei sich in dem Verzichte auf theoretische Begründung des

Dogmas wieder einmal die Richtigkeit des^augustinischen „Credo, quia

absurdum" zeigt. Doch diese Gesichtspunkte überschreiten die Gränzen

der Geschichte der „Logik" 8

iicu Um aber dasjenige darzustellen, was von Scotus hieher gehört, ist

es vor Allem nothwendig, unter seinen Schriften 82) die zweifelhaften oder

unächten von den unbestreitbar ächten auszuscheiden. Somit müssen hier

in Betracht kommen vor Allem seine Quaestiones in universam logicam

(d. h. zum Porphyrius und zum ganzen Organon mit Ausschluss der

Topik) , sodann abgesehen von einzelnen Stellen der Commentare zu De

anima und zur Physik auch die Quaestiones in metaphys. (die Conctusiones

ex libr. metaph. sind eigentlich eine blosse Inhaltsangabe), ferner,

wie sich von selbst versteht, der ausführliche Commentar zum Petrus

Lombardus, d. h. das sogenannte Opus Oxoniense, sowie die Reportata

Parisiensia (eine Art Auszug des eben genannten grösseren Werkes),

auch der Tractatus de modis significandi seu grammatica speculativa**).

81) Mit einigen Worten jedoch müssen wir unten (Anm. 221) wieder darauf

zurückkommen.

82) Es gibt nur Eine Gesammt -Ausgabe der Werke des Scotus, welche der

überaus gelehrte Wadding (Lugdun. 1639, 12 Bände fol.) besorgte und durch »ahl

reiche Commentare bereicherte.

83) Letzterer Zusatz in der Titel-Ueberschrift dürfte wohl erst von der scotistischen

Schule ausgegangen sein ; wenn aber als Verfasser dieses Buches auch

XIX. Duns Scotus.

und der Tractatus de primo principio und die Theoremata; in den

Quaestiones quodlibetates aber lehnt Scotus die Detail-Erörterung der

logischen Haupt-Controversen meistens ab, insoferae dieselben schon bei

Erklärung des Sententiarius besprochen sind. Hingegen muss ich als unächte

Schriften bei Seite lassen sowohl den Commentarius textualis in libr.

metaph.8i) als auch die Quaestiones miscellaneae de formalitatibus 85).

Die Logik des Duns Scotus, welche, wie sich zeigen wird, einen

reichhaltigen Kreis scotistischer Litteratur zur Folge hatte, beruht nicht

etwa auf völlig neuen Pfaden, welche er von sich aus geschaffen und er

öffnet hätte, sondern derselbe ist, was das traditionelle Material betrifft,

ebenso abhängig und bedingt wie alle Autoren des Mittelalters. Aber er

unterscheidet sich von Anderen zunächst durch eine überaus reichliche

Beiziehung der byzantinischen Logik, bei welcher er häufig auch bis zu

Wilhelm Shyreswood zurückgreift86), und sodann vor Allem durch eine

begriffsmässige Präcision und Consequenz , mit welcher er das aristote

lische, arabische und byzantinische Material ausnützt, so dass hiedurch

wirklich manche neuen Wendungen aus dem alten Stoffe heraustreten und

sich trotz aller Gegnerschaft der Uebergang zu Occam vermittelt.

Was zunächst die Stellung der Logik überhaupt betrifft, so tritt die

selbe bei Scotus ebenso wie bei Albertus Magnus grundsätzlich innerhalb

der „speculativen" Begabung des Menschen dualistisch neb.en die „realen"

Disciplinen (Physik, Mathematik, Metaphysik), indem die „rationale" Wissen

schaft (Grammatik , Rhetorik und Logik enthaltend) dem subjectiven Er

fassen des Objectiven angehört87). Das Verhältniss der Grammatik zur

der Augustiner Albertus de Saxonia genannt wurde, so scheint Wadding (Vol. I,

p. 41 f.) diesen Verdacht der Unächtheit genügend beseitigt zu haben.

84) Derselbe ist entweder ganz von Antonius Andreas (s. unten Anm. 443 ff.)

verfasst oder wenigstens von ihm revidirt und vermehrt, eine Annahme, welche

auch durch den von Wadding (Vol. IV, Prooem.) zu Hilfe gerufenen Cavelii nicht

widerlegt ist.

85) Der Bericht selbst, welchen Wadding (Vol. III, p. 441) dieser unvollendeten

Schrift vorausschickt, enthält eigentlich mehr Gründe der Unächtheit, als der Aechtheit.

Es versteht sich von selbst, dass das Buch der scotistischen Schule angehört.

Wir werden unten die Keime desselben beim ächten Scotus (Anm. 147 ff.) und

später die scotistische Lehre betreffs der Formalitates selbst sehen (Anm. 529 ff.).

86) An Einer Stelle Quaest. in metaph. V, 7, (Vol. IV) p. 618 B nennt er ge

legentlich des „infinitum" den Shyreswood mit Namen ; andere stiltschweigende

Rückbeziehungen werden wir unten mehrere treffen.

87) Sent. Lib. III, Dist. 34, (Vol. VII) p. 728 f., woselbst Scotus in folgender

tabellarischer Form den habitus des Menschen eintheilt:

Qu. >up. An. post. I, 47, p. 415 A (die logischen Commentare stehen sämmtlich in

Vol. I): Ens rationis est subiectum logicae, ens inquantum mobite est subiectum nainteltectualis

medicina und sämmtliche Gewerbe

204 XIX. Duns Scotus.

Logik wird dabei allerdings in der üblichen Weise abgegränzt; aber in

Bezug auf Wahrheit und Falschheit der Urtheile, worin natürlich der Um

kreis der Logik liegt, hält sich Scotus nicht bloss an die aristotelischen

Bestandtheile des Urtheiles, sondern zieht principiell auch den Inhalt der

byzantinischen Logik bei, indem er an significatio und suppositio terminorum,

sowie an consequentia und copulatio u. dgl. denkt88).

Auch den Unterschied, welcher zwischen Logik und Metaphysik neben

manchen Berührungspunkten doch als ein wesentlicher besteht, erblickt

Scotus ebenso wie all seine älteren und jüngeren Zeitgenossen in jener

intentio secunda, welcher wir nun seit den Arabern stets schon begeg

neten , und er spricht in manigfaltigen Wendungen wiederholt es aus,

dass die Logik jene Momente, welche von ratio oder von inteltectus oder

von conceptus ausgehen, kurz also der subjectiven Werkstätte angehören,

auf das objcctive Wesen der Dinge „anwende" — applicare — 89).

Eben hiedurch entscheidet er auch jene Frage, ob die Logik als

modus sciendi selbst eine Wissenschaft sei (s. bei Albert und Thomas

Abschn. XVII, Anm. 363 ff. u. 489), im Anschlusse an Alfarabi dahin,

dass die Logik einerseits als docens wirklich eine Wissenschaft ist und

turalis scientiae, ens sub absolata ratione est subiectum metaphysicae. Vgl. Abschn.

XVII, Anm. 362, und selbst Hugo v. St. Victor, Abschn. XIV, Anm. 45.

88) Ou. sup. An. pr. I, 19, p. 301 B: De partibus orationis . . . . grammaticus

considerat ....in ordine ad congruitatem Sed logicus considerat de istis in ordine

ad veritatem et falsitatem, sc. prout possunt esse partes principates enuntiationis verae

vel falsae, sc. subiectum, praedicatum, vel copula, et tates partes sunt praecise nomina

et verba. JVam aliae partes orationis non sunt nisi determinationes vel dispositiones

designantes significationem vel suppositionem terminorum, sc. nominis et verbi; aut

modum significandi vel supponendi, aut diversum modum sequendi unius ex altero,

vel diversum modum copulandi diversa ab invicem, et sie de aliis.

89) Qu. sup. Elonch. 1, p. 224 A: Logica est de communibus et phitosophia

prima (s. Abschn. XVII, Anm. 480 u. 546), sed diversimode ; nam phitosophia prima

considerat ens, inquantum ens est, unde considerat rem secundum suam quidditatem,

et quia quidditas rei est entitas per se rei, considerat rem secundum suam entitatem

Simititer logica est de ente communi, sed ens est duplox, sc. naturae

et rationis; ens autem naturae inquantum tate est, cuius esse non dependet ab anima;

sed ens rationis dicitur de quibusdam intentionibus, quas adinvenit ratio in ipsis

rebus Quia ergo logica est de huiusmodi intentionibus, quae applicabites sunt

omnibus rebus, ideo dicitur ex communibus procedere. Qu. sup. An. post. 1,43, p.412B:

Scientia dicitur communis dupliciter: uno modo communitate subiecti, alio modo communitate

applicationis. Primo modo metaphysica est scientia communis ; secundo

modo diatectica est communis. Sent. Lib. II, Dist. 3, Qu. 1, (Vol. IV) p. 357: Non

solam ipsa natura est de se indifferens ad esse in inteltectu et in particulari ac per

hoc ad esse universalo et singulare, sed et ipsa habens esse in intelloctu non habet

primo ex se universalitatem ; licet enim ipsa intelligatur sub universalitate ut sub

modo intelligendi ipsam, tamen universalitas non est pars conceptus eins primi, quia

non coneeptus metaphysici, sed logici; logicus enim considerat secundas intentiones

applicatas primis secundum ipsum Avicennam (s. Abschn. XVI, Anm. 74). Qu. in

Praedicam. 2, p. 126 A: Praedicamenta dupliciter possunt considerari: uno modo, in

quantum considerantur a ratione, sive aliqua proprietas ab inteltectu causata eis attribuitur.

Primo modo de eis considerat metaphysicus, secundo modo hic de eis

consideratur. Qu. sup. An. post. I, 27, p. 387 B : Aristotelos in tota logica concladit

passiones de intentionibus secundis, ut de enuntiatione et syllogismo, quia intentiones

secundae sunt subiectum logicae, de quibus logica considerat passiones. Vgl. Abschn.

XVII, Anm. 363, 380, 394, 489, 506.

XIX. Duns Scotus.

andrerseits als utens den modus für alle übrigen enthält 90), so dass wir

hier wieder in anderer Weise als bei Lambert v. Auxerre (ebend. Anm.

104) den Begriff einer „angewandten Logik" treffen.

Was aber den eigentlichen Gegenstand und Zweck der Logik be

trifft, so erwähnt Scotus jene Ansicht, nach welcher der Begriff als das

wesentliche Object betrachtet und in den Thätigkeiten des einfachen Er

fassens, des Zusammensetzens und des Erörterns (— Kategorien, Urtheil,

Syllogistik —) die Begriffsbildung in den Vordergrund gestellt wurde91),

und er schliesst sich auch ausdrücklich an eben diese traditionelle Dreitheilung

des Gebietes der Logik an92); aber er stellt sich dabei grund

sätzlich auf jene Seite der arabischen Auffassung (Abschn. XVI, Anm. 15,

78 f., 240), nach welcher zum Behufe des Fortschreitens von Bekanntem

zu Unbekanntem der Syllogismus als der ursprüngliche und eigenthümliche

Gegenstand der Logik zu bezeichnen ist, so dass die einfachen Be

griffe und deren Zusammensetzung in den Urtheilen nur als Bestandteile

90) Qu. sup. Porph. 1, p. 87 A: Quaero, utrum logica sit scientia. Videtur,

quod non. Modus sciendi non est scientia; logica est modus sciendi; ergo etc

Dicendum, quod togica est scientia; quae enim in ea docentur, demonstrative concladuntur

sicut in aliis scientiis; ergo sciuntur.... lntelligendum est tamen, quod togica

dupliciter consideratur. Uno modo inquantum est docens, et sie ex necessariis et propriis

prineipiis procedit ad necessarias conclasiones, et sie est scientia. Alio modo

inquantum utimur ea applicando eam ad itla, in quibus est usus, et sie non est ex

propriis, sed ex eommunibus, nec sie est scientia p. 88 A: Materialiter haec

vraedicatio „Modus sciendi est scientia" est vera, quia logica docet modum sciendi

pro tanto, quia est de syllogismo vel de argumento, per quod tantum habetur scientia.

Qu. sup. An. post. I, Prooem. p. 343 A: Scientia demonstrativa dupliciter potest considerari.

Uno modo , inquantum utitur demonstratione , per itlam sc. demonslrans

effectus in aliis scientiis, et isto modo dicitur quaelibet scientia demonstrativa. Atio

modo, quae docel, ex quibus et ex quatibus debet esse demonstratio. Das

arabische Original s. Abschn. XVI, Anm. 15. Natürlich hat diese Unterscheidung

Nichts damit zu schaffen, wenn Scotus anderwärts (Qu. sup. Etench. 3, p. 225 B)

mit Aristoteles sagt: Scientia dialoctica traditur per demonstrationem, usus tamen

eius in probabitibus consistit; denn Letzteres bezieht sich auf die rhetorische Praxis

des Dialektikers.

91) Qu. sup. Porph. 3, p. 88 B : Dicitur, quod subiectum logicae est coneeptus

formatus ab acta iationis, quia ille communis est omnibus in togica consideratis.

JVam cum actus rationis sit triptex, primus sc. indivisibitium intelligentia, secundus

compositio vel divisio istorum simplicium, tertius discursus formatus a noto ad ignotum,

de coneeptu formato a primo actu est Uber Praedicamentorum, qui est de incomploxo

(Qu. sup. An. pr. I, 7, p. 282 B: Definitio et descriptio dantur de terminis

incomptexis) , de conceptu formato a secundo actu est Uber Perihermenias, de

coneeptu formato a tertio actu est tota nova logica, quae est de syltogismo et de

eius partibus subiectivis. Die Grundlage dieser Ansicht s. bei Thomas , Abscbn.

XVII, Anm. 491.

92) Op. II sup. Periherm., Prooem. p. 211: Duptex est operatio intelloctus.

Una, quae dicitur indivisibitium intelligentia, secundum quam dicitur intelloctus formare

coneeptus simplices ; alia est, secundum quam componit et dividit Istis

duabus operationibus additur tertia, quae est discurrere ab uno ad aliud, ut a nalis

ad ignota Est universatiter Uber Praedicamentorum de simplieibus coneeptibus,

qvos format, vel quae sunt intelligibitia secundum quod sunt dieibitia et ordinabitia

in genere per se (vgl. ebend. Anm. 429) De secunda est Uber Perihermenias,

.. ... inteltectus enim componens et dividens format enuntiationem, et non est

enuntiatio ipse actus intetloctus, sed magis agitur ab intelloctu. De istis autem,

quae cadunt sub tertia operatione intetloctus, sunt libri novae logicae, in qua docetur,

quomodo est procedendum a noto ad cognitionem incogniti.

206 XIX. Duns Scotus.

der Schlüsse eine logische Geltung besitzen83); d. h. er erkennt an, dass

die durchgeführte Wissenschaft als solche doch nur durch die Operation

des Schliessens zu Stande komme , wahrend die ersten Principien aller

dings unmittelbar durch einen einheitlichen Act des Intellectus erfasst

werden müssen 94). Von besonderer Wichtigkeit aber ist uns dabei, dass

Scotus in jenen drei so eben angeführten Stellen die Syllogistik (d. h.'

die beiden Analytiken und die Topik) als „nova logica" und die Kate

gorien nebst der Lehre vom Urteile als „vetus logica" bezeichnet , und

somit diese litterarische Unterscheidung, welche wir schon früher in ihrer

Entstehung betrachten konnten, hier bereits als reeipirt erscheint 95).

Aber im Dienste dieser syllogistischen Aufgabe der Logik ist es eben

jene Denk-Operation als solche (ob. Anm. 89), welche den entscheidenden

Partei-Standpunkt des Scotus in Auffassung der Logik überhaupt und ins

besondere der Universalien mit sich bringt; nemlich wenn derselbe sich

präcis und deutlich dahin ausdrückt, dass die Logik weder eine scientia

realis noch eine scientia sermocinalis sei, sondern coneeptus und actus

rationis gerade als Drittes in Mitte zwischen res und vox stehen, so

befinden wir uns hier, wenn je irgendwo, bei einem Conceptualismus,

welcher allerdings das Verhältniss des Denkens zur Sprachbezeichnung

nicht ausser Acht lassen kann 9u), aber auch die Beziehung zu den Denk-

Objecten feststellen muss, so dass Sein und Denken gleichsam parallel

laufen und der Grundgedanke einer gewissen Wechselwirkung zu einer

Auffassung führt, welche zugleich metaphysisch realistisch auftritt und

logisch nominalistische Handhaben darbietet.

Während nemlich alle Theile der Logik (d. h. Alles, was eine innere

Beziehung zum Syllogismus hat) in der subjectiven Werkstätte des Geistes

93) Qu. sup. Porph. 3, p. 89 A: Dicendum ergo, quod subiectum primum et

proprium logicae est syllogismus, quia statim post determinationem de eius par

tibus in liefert logica praemittit eius definitionem in primo Priorum Propter

ipsum enim in veteri logica determinatur de eius partibus integralibus, sc. de incomptexo

et de enuntiatione, et de partibus subiectivis in libris Topicorum, Priorum et

Posteriorum, et de aliis speciebus argumentationis, quia itlae reducuntur ad ipsum

Ergo penes eius divisionem et attributa illi patet divisio logicae . Syltogismus

quoad proprietates formaliter ipsum consequentes est subiectum libri Priorum; est

autem subiectum totius logicae quoad omnes passiones in se vel in suis partibus inte

gralibus et subiectivis vel redueibitibus ad ipsum. Schon Albert (s. ebend. Anm. 370)

hatte gegen eine solche Auffassung, welche den Syllogismus allzu einseitig betont,

polemisirt.

94) Qu. sup. An. post. I, 1, p. 344 6: Principia proprie non sunt scita, sed

inteltecta; inteltectus enim est prineipiorum , scientia conclasionum. Hiezu unten

Anm. 108.

95) S. Abschn. XVII, Anm. 5 u. 103.

96) Qu. in Praedicam. 1, p. 12&A: Logica non est scientia realis nec sermo

cinalis, quia nec sermonem nec sermonis passiones considerat; ....immo quod ista

divisio sit insufficiens, sie ostenditur: medium inter rem et sermonem vel vocem est

coneeptus. Ergo sient est aliqua scientia per se de rebus, atiqua per se de voeibus

significativis, ita potest aliqua scientia esse per se de coneeptu-, et haec est

logica, unde per se habet dici scientia rationalis, quod est de coneeptibus formatis

ab actu rationis Muttum convenit cum sermone propter duo : primo, quia

coneeptus est immediatum significatum per vocem, de quo coneeptu est logica; secundo,

quia passiones coneeptus insunt voci significativae, sieut incomptexum et comptexum,

significare verum vel falsum, ut signo per naturam significati. S. Abschn. IV,

Anm. 111 ff.

XIX. Duns Scotus. 207

— mens ein selbstständiges Sein besitzen, welches an sich vom Wort

ausdrucke unabhängig ist und seine innere Priorität auch in dieser äusseren

Verflechtung bewahrt97), sind die Uni Versalien bei Leibe nicht fictiones

inteltectus, denn dann wäre ja die Metaphysik und jede andere reale

Wissenschaft für sich gegenstandslos oder mit der Logik identisch98),

sowie umgekehrt die Universalien nur dann als blosse Figmente betrachtet

werden könnten , wenn es in der objectiven Welt keine reale Wesens-

Einheit, sondern nur numeräre Einzelnheit gäbe "). Kurz Scotus erweist,

wie schon Albert gethan hatte, die objective Existenz der Universalien in

der That aus der subjectiven Auffassung, weil es ja von dem Nicht

Seienden keine Erkenntniss geben könne und somit dem Universale Etwas

ausserhalb „entsprechen" (correspondere) müsse, was eben bei bloss Fingirtem

nicht der Fall sei, d. h. das Universale komme ursprünglich und

dem Stoffe nach durch gelegentliche Veranlassung von der objectiven

Eigentümlichkeit der Dinge her, formell aber in seinem wirklichen Auf

treten als Universale liege es im Intellectus 10°). Hierin nun liegt der

Schlüssel zu allem Folgenden ; denn Scotus kann so in dem traditionellen

arabischen Spruche „Inteltectus agit universalitatem in rebus" zugleich

den Accent auf die Worte „in rebus" in realistischem Sinne legen101)

und dabei die ratio universalitatis als eine das Wesen der Dinge an

sich nicht berührende Modalität, welche auf Rechnung des subjectiven

Denkens fällt, bezeichnen102); er kann das Denken an dem Maassstabe

der objectiven Realität und zugleich die mit künstlerischem Wirken er

zeugten Gedanken an dem Maassstabe des subjectiven Denkens messen,

so dass schliesslich für die Dinge und für das Denken der höchste

97) Ebend. p. 124 B: Iste Uber (d. h. Categoriae) non est de decem voeibus

ut de primo subiecto, nec aliqua pars togicae est de voce, quiit omnes passiones

syllogismi et omnes partes eius possunt sibi inesse secundum esse, quod habent in

mente, etiamsi non proferantur; sed est de aliquo priore, quod respectu vocis significativae

tantum habet rationem significati. Ebenso Qu. sup. Periherm. I, 1, p. 186 A.

98) Theorem. 4, (Vol. HI) p. 269 A: Universalia non sunt fictiones intetloctus;

tunc enim nunquam in quid praedicarentur de re extra nec ad definitionem pertinerent,

nec metaphysica diffenet a logica, immo omnis scientia esset logica, quia de universali.

Vgl. unten Anm. 154.

99) Sent. Lib. II, Dist. 3, Qu. 1, (Vol. VI) p. 336: Si omnis unitas realis est

numeratis, ergo omnis diversitas realis est numeralis, ef ita omnia essent aeque

distineta, et tunc sequitur, quod non ptus potest inteltectus abstrahere a Socrate et

linea, et esset quodlibet universate pure figmentum.

100) Qu. sup. Porph. 4, p. 90 A: Universate est ens, quia sub ratione non entis

nihit intelligitur, quia intelligibite movet intelloctum (B) Universate est ab inteltectu,

et cum dicitur „ergo est figmentum'', dico, quod non sequitur, quia figmento

nihit correspondet in re extra, universali autem atiquid extra correspondet , a quo

movetur intelloclas ad causandum tatem intentionem E/fective est ab intelloctu,

sed materialiter sive originaliter sive oeeasionaliter est a proprietate in re, figmentum

vero minime est. S. Abschn. XVII, Anm. 297.

101) Ebend. 9, p. 93 B: Intelloctus facit universalitatem in rebus (s. Abschn.

XVI, Anm. 181, vgl. Abschn. XVII, Anm. 378); ergo itla est in re, non in intettectu.

102) Ebend. &, p. 90 B: Universalo est per se intelligibite, quod patet sie:

Primum obiectum intettectus, sc. quod quid est, intelligitur sub ratione universati

tatis ; itla vero ratio non est idem essentialiter cum itto quod quid est, sed modus

eius aeeidentalis ; ergo intelloctus potest cognoscere differeatiam inter suum obiectum

primum et ittum modum. S. bei Albert ebend. Anm. 392. . , „

XIX. Duns Scotus.

Maassstab in Gott liegt103); und er kann in einer an Abälard erinnernden

Weise in den Universalien das esse in mullis und das praedicari de

mullis vereinigen104).

Natürlich liegt in dieser Unklarheit über das Wesen eines logischen

Subjectivismus und eines metaphysischen Objectivistnus auch bei Scotus

eine höchst bedenkliche Schwäche speculativer Auffassung vor; aber für

einen „Philosophen" wird ja hoffentlich ohnediess Niemand irgend einen

Autor des Mittelalters halten. Hingegen hat Scotus von einem solchen

durch die allgemeine Tradition damals besiegelten Standpunkte aus als

ein verstandesmässig sehr geschulter Denker die Consequenzen durch alle

einzelnen Fragen hindurch festgehalten und durchgeführt. So nimmt auch

Scotus vor Allem die allgemein recipirte arabische Unterscheidung einer

doppelten intentio in dem Sinne auf, dass die secunda intentio , d. h.

die eigentlich logische, ein nachfolgendes Erzeugniss der Denk-Operation

sei und so als Universale bezeichnet werde, während die prima intentio

als ursprünglich unbedingtes Erfassen auf die objective Quiddität gehe,

welche wohl gleichfalls Universale genannt werde , aber an sich gleich

gültig gegen Allgemeinheit oder Einzelnheit sei und daher auch im Denken

nicht mit concreter Gegenständlichkeit (subiective), sondern eben nur un

mittelbar vorstellungsweise (obiective) auftrete105). Und hierin liegt bei

ihm auch die Auffassung der üblichen arabischen Dreigliederüng in wniversalia

ante rem, in re, post rem; denn er findet das Universale zu

nächst eben in der secunda intentio, und dann aucli in dem von derselben

benannten Gegenstande der prima intentio, indem der letztere entweder

103) Op. II sup. Periherm., 3, p. 215 B: Duptex est intelleetus. Quidam est

mensuratus a rebus, quidam est mensura rerum. Intelloctus noster per comparationem

ad res naturates est mensuratus et dicitur verus ex hoc, quod est conformis rei, quae

est sua mensura. Artificialiu autem comparantur ad iuteltectum nostrum sicut mensurata

ad suam mensuram ; igitur dicuntur vera ex hoc, quod aningunt per suam

formam perfectionem formae artificis Quaelibet res naturalis secundum suam

formam imitatur quodammodo speciem eius in mente divina , unde vera dicitur, se

cundum quod ad rationem itlius speciei attingit Inteltectus noster simititer

dicitur verus, quia est conformis suae mensurae.

104) Qu. sup. Porph. 6, p. 91 B: Inest aliquid universali, quia st definitio

ipsius universalis vera sit, quae est „praedicabite de plaribus" (s. Abschn. IV, Anm.

197), tunc convertibite praeter essentiam universalis erit itlad, quod ponit

primo Posteriorum, sc. „esse unum in multis et de muttis" (ebend. Aum. 137). Et

e c'onverso, si itlad sit definitio bona et vera, itlad erit proprium. Vgl. Abschn.

XVII, Anm. 167. u. Abschn. XIV, Anm. 291 ff.

105) Qu. de anima, 17, 14 (Vol. II) p. 546 A: Universate ueeipitur aliquando

pro intentione secunda, quae sequitur operationem primam intelloctus, qua intetligitur

quidditas absolate, et isto modo est in inteltectu tanquam aliquid factum per

operationem intelloctus Aliquando autem universalo aeeipitur pro re subiecta

intentioni secundae, i. e. pro quidditate rei absolata, quae, quantum est de se, nec

est universalis nec singularis, sed de se est indifferens (s. Abschn. XVI, Anm. 74);

et talo est obiectum inteltectus directum, von autem est in intelloctu subiective, sed

tantum obiective. An unzähligen Stellen treffen wir fortan bis in das 18. Jahrhun

dert (d. h. bis Alex, Baumgarten) diesen Gebrauch der Worte „subiective" und

„obiective", welcher zu dem jetzigen sich genau umgekehrt verhält: nemlich damals

hiess subiectivum dasjenige, was sich auf das Subject der Urtheite, also auf die

concreten Gegenstände des Denkens, bezieht; hingegen obiectivum jenes, was im

blossen obiieere, d. h. im Vorstelligmachen, liegt und hiemit auf Rechnung des

Vorstellenden fällt. .

XIX. Duns Scotus. 209

das entferntere Object, nemlich die ursprüngliche quidditative Natur (d. h.

ante rem), oder das nähere Object, nemlich das individualisirte Wesen

(d. Ii. in re) sein kann, in welch letzterem Falle die Universalität nur in

der indeterminirten Allgemeinheit der Aussagbarkeit liegt100). Auch be

zeichnet er das Universale ante rem ausdrücklich als das ursprünglich

erste Vorgestellte des Denkens , sowie die secunda intentio (d. h. post

rem) als „forma", und das Universale in re als ein „Aggregat aus Ge

genständlichkeit und Form" 10 7). Ja er ist geneigt, für die Erkenntnis*

der einfachen Begriffe (Kategorien) und für die Zusammensetzung der

selben (Urtheil) demjenigen, was Sache der prima intentio ist, eine

Priorität zuzuschreiben und die secunda intentio principiell (vgl. ob.

Au in. 93 f.) dem syllogistischen Verfahren zuzuweisen, durch welches so

dann die wissenschaftliche Entwicklung der prima intentio erfolge

Beachtenswerth aber ist (— um Occain's und seiner Vorläufer willen —),

dass bei Scotus zum ersten Male jene Dreistellung der Universalien auch

im Gewände byzantinischer Logik auftritt, indem das Universale dasjenige

beisst, was von einem Gemeinbegriü'e bezeichnet wird, welcher eine wirk

liche Objectivität bedeutet, und somit das Universale in re zum „esse in

suppositis" wird, während die anderen beiden Stellungen des Universale

als Quiddität und als Denkform wiederkehren 10SI).

Schon aus dem Bisherigen aber ist ersichtlich, dass bei Scotus die

hauptsächliche Schwierigkeit sowohl logisch als auch ontologisch in den Uni-

106) Qu. in metaph. VII, 18, (Vol. IV) p. 723 A: Universalo sumi potest tripliciter:

Pro intentione secunda, quae est quaedam relatio rationis in praedicabiti ad

itlad, de quo est praedicabite Alio modo aeeipitur pro Mo, quod denominatur

ab ilta intentione, quod est aliqua res primae intentionis, nam secundae intentiones

applicantur primis. Et sie aeeipi potest dupliciter: Uno modo pro itlo, quod qfiasi

ut subiectum remotum denomiuatur ista intentione; atio modo pro subiecto propinquo;

primo modo dicitur natura absolate sumpta universate, quia non est de se haec ;

secundo modo non est universalo, nisi sit actu indeterminatum ita, quod unum intelligibilo

numero sit dieibite de omni supposito. Vgl. Anm. 109.

107) Qu. sup. Porph. 3, p. 89 B: Universate sicut cetera concreta tripliciter

sumitur. Quandoque enim sumitur pro subiecto, i. e. pro re primae intentionis, cui

applicatur intentio universalis, et hoc modo universate est primum obiectum inteltectus

; quandoque sumitur pro forma, sc. pro re secundae intentionis causata ab

intettectu et applicabiti rebus primae intentionis, et sie loquitur logicus proprie de

universali; tertio modo pro aggregato ex subiecto et forma, et ittud est ens per accidens,

quia aggreyat diversas naturas, ex quibus non fit unum per sc. Vgl. unten

Anm. 147.

108) Qu. sup. An. post. I, 46, p. 414 B: Triplox est operatio intcttectus. Una

esi inteltigentia simplicium; alia est compositio vet divisio. Ei quoad Mas duas

operatioues res primae intentionis sunt notae prius intelloctui, quam secundae. Tertia

est operatio discursiva a praemissis ad conclasiones, et itlo discursus est intentio

secunda et est actus rationis, per quem dueimur in cognitionem primarum intentionum

et atiarum scientiurum; et ideo quoad hunc actum logica est prior et ita prior inquantum

ad doctrinam, quia per discursum doctrinamur.

109) Qu. sup. Porph. 11, p. 94 A: Significatum termini communis significantis

veram naturam tripliciter potest considerari. Uno quidem modo secundum esse in

suppositis, quod dicitur esse materialo eius ; secundo modo consideratur absotute

secundum esse quidditativum; tertio modo ut per formam inteltigibitem ab in

telloctu apprehenditur, quod est esse cognitum, et sie insunt ei intentiones. lntelteclas

enim considerans naturam hominis unam in muttis et de multis ab uliqua proprietate

reperta in natura sie considerata moveiur ad causandum intentionem et itlam causatam

altribuit Mi naturae, cuius est proprietas et a qua aeeipitur.

Prantl, Gesch. III. 14

210 XIX. Ihins Scotus.

Versalien in re auftrete, und dass durch die Art und Weise der Lösung

derselben auch die Auffassung der Universalien ante rem und post rem

modificirt werden müsse. Der Kern der ganzen Frage liegt bei Scotus

in dem Begriffe der „species intelligibitis" (s. bei Aristoteles, Abschn.

IV, Anm. 63, und aus diesem bei Thomas, Abschn. XVII, Anm. 499 u. 510),

welche einerseits in den ltealismus der ursprünglichen Wesens-Quiddität

(ante rem) zurückgreift und andrerseits doch zu einem anti-platonischen

Conceptualismus verarbeitet wird. Dasjenige nemlich, durch welches die

Thütigkeit des Denkens veranlasst wird (s. ob. Amn. 100), könne unmög

lich das blosse sinnliche Bild der Gegenstände sein, denn dieses sei von

vorneherein ungleichartig, sondern sowohl bei Particularem als auch bei

Universellem wirke auf den Intellectus eine gestaltende Form {species

infurmans), durch welche derselbe als thätiger mittelst eines Sammeins

(culligere) oder gleichsam mittelst eines Vermehrens die Form eines uni

versalen Objectes erfasse110). Eben diese species intelligibitis stehe dem

nach in Mitte zwischen der reinen Spiritualität des Denkens und der

Materialität des Sinnes-Eindruckes. sowie ja auch bei letzterem selbst

wieder eine dreifache Abstufung in Object, Medium und Organ vorliege111).

Und somit sei hiebei nicht in platonischer Weise von Einflüssen der Ideal-

Welt, sondern von Formen die Rede , welche in den Dingen unter individualisirenden

Umständen auf die Sinnes-Wahrnehmung wirken, aber von

der Denkthätigkeit in andere Formen umgesetzt werden112); denn nach

Plato's Ansicht müsse der inteltectus agens hinvvegfallcn, hingegen gerade

wenn das Universale als solches nicht in concreter Existenz sich findet,

110) Qu. de rer. princ. 14, 3, (Vol. III) p. 129 A : Species intelligibitis requiritur

in intelteetu propter duo. Unum est, si res inteltecta sit corporalis, quin species

sensus propter suam materialitatem et improportionem non possent movere intetleetum

; et ideo est necessc, ut fiat ab ea abstrnetio seu, ut melius dicam, multiplicatio

specici inteltigibitis virtute laminis inteltectus agentis.... Secundo requiritur

species propter obieeti apsentiam (B) Inteltectus per speciem informantem intefligit

tum universalia quam particularia et aliu specie particularia et alia univer

salia Ab omnibus istis speciebus, puta sensationis a specie rei sensibitis, ut

est in sensu et ut est in inviginationc, colligit speciem rei universalis intettectus

communis. Ebend. 15, p. 137 A: Obiecta bene agunt in inteltectum immittendo

speciem, maxime cum hoc ftat in virtute inteltectus agentis. Dass ich grundsätzlich

darauf verzichte, in die Geschichte der Psychologie (intelloctus passivus u. activus

u. dgl.) überzugreifen, habe ich schon längst oben, Abschn. XV(, Anm. 4 f. aus

gesprochen.

111) Ebend. 14, p. 124 B: Habet species sensibitis esse tripliciter, sc. in obiecto

extra, quod est materie'te; in media, et hoc esse est quodammodo spirituate

et immateriate; habet esse in organo et hoc adhuc magis spiritualiter (p. 125 A)

Ex liis patet, qualiter Phantasma habet esse quodtlam materiate respectu eorum, quae

sunt in sensu Sic in inteltectu non potest deveniri ab extremo, sc. a phantasmute,

ad extremum, sc. ad inteltectum seu ad actum intelligendi, qui est pure spiritualis,

nisi per medium iatcr spirituate et corporate; buiusmodi autem medium est

species inteltigibitis, quae von habet adeo esse materiate sieut phantasma, nec adeo

spirituate ut inteltectus.

112) Qu. sup. An. post. I, 3, p. 347 B: Dicitur secundum Platonicos, quod nos

mtelligimus per species infiuxas ab ideis (p. 348 A) fies multiplicat suam

speciem per sensus exteriores usque ad phantasiam, et ista species existit sub

modo matcriali et coneipitur sub conditionibus individuantibus ; sed ista, ut sie, non

potest perficere inteltectum. Ideo inteltectus agens ex itta specie in phantasmate posita

gignit aliam speciem in intelteetu possibiti.

XIX. Duns Scotus. 211

sei es Sache des Intellectus, das existirende Ding als Darsteller eines

Universale zu fassen, so dass dabei der auf die Singularität gerichtete

Sinnes-Eindruck mitspielt und doch zugleich die Quiddität der species intelligibilis

aus dem Einzelnen „hervorleuchtet" 1 1 3). Ja es folge aus dieser

provocirenden Wirkung der species intelligibilis eine passive Empfäng

lichkeit, welche mit dem Denken wesentlich verbunden sei und eine

passio intentionalis genannt werden könne114), jedoch nur in dem Sinne,

dass diese Passivität des unmittelbar natürlichen Empfangens dem activen

Wirken der Denkthätigkeit vorhergeht115), und die objectiven Dinge nur

die gelegentlichen Veranlasscr der universalen Auffassung sind116). So

seien die Universalien, welche der Intellectus trotz aller Abhängigkeit von

dem Sinnlichen doch in höherer Weise erfasse, in der That „erworbene"

Formen — species acquisitae — 117), und wenn man z. B. von Artbe

griffen spreche, so sei diess nicht so zu verstehen, dass dieselben als

solche wirklich existiren , sondern nur dass sie mittelst der aus den

Einzelndingen geschöpften species intelligibilis vom Intellectus actuell

erfasst werden118). Eben die Einzelndinge aber seien es demnach,

welche der Intellectus zunächst früher erkenne , denn gerade weil das

Universale als wirkliches Universale nicht in dem Einzelndinge selbst

sein , sondern nur durch das Denken aus ' demselben gemacht werden

könne, müsse doch dasjenige, an welchem die abstrahlende Thätigkeit

113) Sent. Lib. I, Dist. 3, Qu. 6, (Vol. V) p. 521 : Si essentiae rerum essent

universalos , sicut posuit Plato, non indigeremus secundum ipsum inteltectu agente.

Cum autem universate inquantum universate nihit sit in existentia, sed tantum sit in

aliquo ut repraesentante ipsum obiectum sub tali ratione, intelloctus agens facit

aliquid repraesentativum universalis de eo, quod fuii repraesentativum singularis.

Ebend. p. 538: Nihit intelligimus in universali nisi cuius singulare phantasiamur,

nec est alia conversio ad phantasma, nisi quod intelligens universate imaginatur sin

gulare eius, nec intelloctus videt quod quid est in phantasmatibus sicut in ratione

videndi, sed intelligens quod quid est relacens in specie inteltigibiti videt itlad in suo

singulari viso. Vgl. Report. Paris. I, »ist. 3, Qu. 4, (Vol. XI) p. 47 A.

114) Sent. Lib. I, a. a. O. p. 529: Non tantum intettectus patitur ab obiecto

reali imprimente tatem speciem reatem, sed ab itto obiecto ut in specie intelligibili

patitur passione intentionali, et itla passio est reeeptio intelloctionis, quae est ab

inteltigibiti, inquantum intettigibite est relacens in specie intelligibiti, et istud pati

est intelligere.

115) Ebimd. p. 517: Inteltectus potest habere obiectum actu universate perfecte

sibi praesens in ratione obiecti prius naturaliter, quam actu intelligat; in itlo

priori habet obiectum sibi praesens in specie intelligibiti, et ita habet speciem intelligibitem

priorem actu.

116) Q«. in Praedicam. 3, p. 127 B: Res non est Iota causa intentionis , sed

tantum oeeasio, inquantum sciticet movet intettectum, ut actu consideret, et inteltectus

est principalis causa. S. Anm. 100.

117) Ott. sup. An. post. I, 46, p. 414 A: Qmnes virtutes sensitirae ordinatae

sunt ad inteltectum; prius enim apprehenditur species a sensibus extcrioribus, et

postea a sensu communi, tertio a phantasia, quarto ab inteltectu, et ita inteltectus

in cognoscendo aliquo modo dependet a potentiis sensitivis et loquor de inteltectu,

secundum quod cognoscitur per species acquisitas.

118) 0«. sup. Porph. 18, p. 104 B: Ad rationem generis requiritur, quod multas

habeat actu species, non quae existant actu vet potentia, sed quod tantum actu condpiantur

per speciem intelligibitem ab individuis aeeeptam quandoque existentibus,

et quod actu habeant aptitudinem partieipandi genus, quia talis actualitas est itlorum,

inquantum dicuntur species generis.

14*

212 XIX. Duns Scotus.

geübt werden soll, zuerst berührt werden, und wenn man wohl sagen

könne , dass in solcher Erkenntniss des Einzelnen ein unbestimmt (confuse)

Allgemeines erfasst werde, so sei eben hier die Allgemeinheit noch

in die örtliche Individualisirung verflochten , während das logisch Allge

meine gerade diese Verflechtung ausschlösse; kurz bei dem Erkennen

des concret Existirenden (entitas actualis oder exutentia actualis, s. unten

Anm. 139 ff.) seien drei Stufen, deren erste das concrete Sein sinnfällig

betrachte, während die zweite das reflexive Bewusstseiu (vgl. unten Anm.

124) dieser Betrachtung enthalte, und die dritte das Object mit dem

Universale vergleiche (comparare) und so als lutellectus auftrete 1 1 Jene

abstrahlende Thätigkeit aber, welche Scotus wieder unterscheidet, je

nachdem entweder bloss von den Einzelmlingen oder zugleich auch von

materiellen Modalitäten abgesehen werden soll, und welche er so mit der

byzantinischen Lehre von der distributio in Verbindung bringt120), will

er in entschiedenem Gegensatze gegen Piatonismus ausdrücklichst nicht

als ein „Entblössen" (denudare) von allem sinnlichen Eindrucke betrachtet

wissen, denn das Universale müsse wesentlich von den sinnfälligen Ein

zelndingen ausgesagt werden können, und eben nur darin liege die Er

hebung des Actes der Intelligenz über jene unbestimmte Allgemeinheit

119) Qu. de rer. princ. 13, 3, (Vol. IM) p. 117 B: Prius cognoscit inteltectus

singulare, quam universate; impossibite est enim, quod rationem universalis ab aliquo

abstrahat, nisi id, a quo abstrahit, praecognoscat (p. 118 A) Si cognitio

refertur ad modum, quo intelloctus perficitur, cum universalo inquantum tate omnino

non sit in re, sed fiat actione animae per abstractionem a singularibus, necesse est,

ut actio inteltectus prius attingat singulare, ex quo per actionem quasi de quadam

materia faeiat universate, et posterius universate attingat, et sie materiatiter loquendo

prius cognoscat particulare In hoc homine particulari existente actu haec

humanitas et haec animalitas, quae actu existunt, primo supponunt hanc entitatem

actuatem Unde cum dicitur, quod cognitio nostra incipit a magis confusis et

magis universalibus, talis confusio et universalitas non excladit singular itatem et

signationem actualis existentiae in re extra, nec tate confusum et universale est itlad,

a cuius raitone excladitur „Aic et nunc", immo in eo incladuntur Universate

autem, de quo quaeris, alterius generis est, quia de ratione sua excladit „Aic et

nunc" et signationem et actualitatem existentiae. (Vgl. Abschn. XVII, Anm. 500.)

(B) Naturuli ordine intellectus primo apprehendit actualitotem existentis rei sensibitis

, secundo actum imgginatiouit et rem imaginatam, et ab isto potest abstrahere

universate per considerulionem, et sie est verum, quod apprehensio universatis

semper est posterior apprehensione particularis Prior est notitia singularis et a

sensu et ab intelloctu, quam notitia universalis. Ebend. p. 112 A: Intelloctus tripliciter

versatur circa cvgnitionem aclaalis existentiae rei: uno modo specutando

ipsum actu esse in ipsa sensutione , alio modo reflexive (vgl. ebend. Anm. 520

u. unten Anm. 124) intelligendo, se intelligere, itlad esse actu, tertio modo

comparando itlad ad universate intettigendo, quia haec albedo non sotum est actu.

sed etiam est color.

120) Qu. sup. An. post. I, 37, p. 403 A : Duptex est abstractio. Una est a

materia et suppositis, sieut homo abstrahitur ab Mo homine et ab isto et a muteria,

ut ab homine albo et nigra Alia est abstractio a suppositis, ied non a materia,

sieut homo albus abstrahitur ab Mo homine et ab isto, sed non a materia, quia

album consequitur passiones materiates. Duplici isti abstractioni correspondet duptex

signum distributivum, quia termino eommuni abstracto a suppositis et n materia

correspondet hoc signum „omnis'i Sed hoc signum „unusquisque" correspoudet

termino eommuni abstracto a suppositis, sed non a materia. Was wir bei Pctrus

Hispanus (Abschn. XVII, Anm. 240 ff.) über „omnis" saheo, erhält somit hier eine

spitzfindige Bereicherung.

XIX. Duns Scotus. 213

(commune), welche in der noch sinnlichen Stufe des Wahrnehmens

walte121). So kann Scotus nicht bloss der aristotelischen Auffassung

betreffs desjenigen, was uns und was an sich kenntlich ist, sich anschliessen

,22), sondern auch zugestehen, dass es Allgemein-Begriffe gibt,

welche mit dem Beisatze (eircumstantia) der Particularität behaftet und

in dieser Verflechtung mit sinnlichen Eindrücken selbst den Thieren zu

gänglich sind, wohingegen die eigentlichen Universalien dem Intellectus

anheimfallen123). Jedenfalls aber muss Scotus mit jener oben (Anm. 31)

erwähnten Polemik übereinstimmen, welche schon Lamarre gegen Thomas

betreffs der angeblichen Unerkennbarkeit des Singulären geführt hatte,

und Scotus hält daran fest, dass mit dem Universale zugleich das Ein

zelne erkannt werde, indem ja Letzteres von Ersterem nicht ausgeschlossen

werde , sondern eben nur die Individualisirung des Allgemeinen sei, so

dass auch der thomistische Begriff der reßexio nicht völlig genügen

könne124); kurz an dem sinnfälligen Veränderlichen seien seine Verän

derlichkeit und seine Unveränderlichkeit nicht schroffe Gegensätze, sondern

nur verschiedene Beziehungen , welche eben auf Einzelnheit und Allge

meinheit beruhen m).

121) Sent. Hb. II, Dist. 3, Qu. 1, (Vol. VI) p. 360: Universate in actu est

itlad, quod habet unitalem indifferentem, secundum quam ipsum idem est in potentia

proxima, ut dicatur de quolibet supposito Apparet improbatio Ulms dicti, quod

inteltectus agens facit universatitatem in rebus per hoc, quod denudat ipsum quod

quid est in phantasmate existens. tiam ubicunque est, antequam in inteltectu possibiti

habeat esse obiective, non tarnen est tate, cui potentia proxima convenit

dici de quolibet, sed tantum est in potentia proxima, ut sit in intettectu possibiti;

est ergo in re commune, quod non est de se hoc, et per consequens ei de se non

repugnat esse non hoc; sed tate commune non est universate in actu, quia deficit ei

ilta differentia, secundum quam ipsum idem aliqua identitate est praedicabite

de quotibet individuo. Ebenso Report. Paris. II, Dist. 12, Qu. 5, (Vol. XI) p. 328 B.

Vgl. auch Qu. in metaph. VII, 18 (Vol. IV) p. 721 f.

122) Qu. de anima, 16, 1, (Vol. II) p. 539 A: Minus universate est, quod prius

nolum est nobis prioritate temporis et cognitione confusa Illad cognoscitur

posterius, cuius abstractio est difficitior Prius cognoscitur magis universate a

nobis cognitione distincta. !

123) Qu. in Phys. I, 5, (Vol. II) p. 16 A: Duptex est coneeptus universalis;

quidam cum eircumstantia particutari sibi appropriata, ut .,/iw corpus"...., atius est

sine tati eircumstantia Cum intettectus habet actualiter coneeptum universatem

cum circumstantiis , oportet, quod actualiter respiciat et intendat ad phantasmata

(p. 17 B) Brutis insunt coneeptus universates cum circumstantiis

singularibus.

124) Qu. de anima, 22, 3, (Vol. II) p. 574 A: Dicit .... Thomas , quod

inteltectus noster pro statu viae non potest cognoscere singulare, quia secundum ipsum

materia est prineipium singularitatis Contra hoc procedendum est destruendo

suum prineipium individuatiotris, unde exeommunicatus est Parisiis iste articutus, quod

non possint esse plara individua eiusdem speciei (s. ob. Anm. 15) lmpossibilo

est, abslrahere universalia a singulari non cognito singulari Inteltectus non potest

mtelligere universate, nisi simul intelligat singulare, non ergo tantum per reflexionem

(vgl. Anm. 119) Singutare est a nobis intelligibite secundum se, quia intelligibititas

sequitur entitatem Singulare nihit addit ultra universate nisi gradum

singularitatis, sed non excladitur ratione universalitatis in eo contentae. S. Abschn.

IV, Anm. 82.

125) Qu. sup. An. post. I, 10, p. 357 A: De mutabiti, secundum quod mutabilo,

est scientia. et etiam secundum quod immutabite. Istae rationes non sunt

oppositae, quia rctatae sunt ad diversa. Scientia enim est de mutabiti, secun214

XIX. Duns Scotus.

Aus all diesem geht hervor, dass nach des Scotus Auffassung die

Uaiversalien als reiue Quiddität der Dinge ante rem die metaphysische

Grundlage sind (bis zurück zu Gottes Denken, Anm. 103), aber zugleich

in re mit Individualisirung behaftet nicht wirkliche Universalien genannt

werden können, sondern nur als Sache der prima intentio (Anm. 107)

bei jener gelegentlichen Reizung des Intellectus durch die wahrnehmbaren

Einzelndinge die Wirkung einer species informans äussern (Anm. 100

u. 110), um sodann in der secunda intentio durch die Thätigkeit des

Intellectus zu eigentlichen Universalien pust rem erst gemacht zu werden.

Durch diese Grundlage aber ist hiemit bei Scotus sowohl in logisch subjertiver

Beziehung die Auflassung der significatio, als auch ontologisch

objectiv die Begründung des Principes der Individuation und der pturalitas

formarum folgerichtig bedingt.

Vor Allem nemlich sei es gerade jene species intelligibitis , nicht

aber die concrete Sache selbst, welche durch den menschlichen Sprachausdruck

(toi) bezeichnet werde (vgl. Avicenna, Abschn. XVI, Aum. 85),

und zwar beziehe sich diese Bezeichnung auf die objective Seite der

species intelligibitis, d. h. insoferne dieselbe den Wesensgehalt einer

Sache vorstelle , nicht hingegen insoferne sie subjectiv den Intellectus

reize; die Sache selbst daher könne vom Worte nur mittelbar, d. h. eben

mittelst der species intelligibitis (s. auch Anm. 118), bezeichnet werden,

denn insoferne die Dinge als concrete existiren , werden sie auch nicht

an sich unmittelbar erkannt, sondern nur insoferne sie Gegenstand der

Denk-Auffassung sind 126). Also jene aristotelischen passiones animae

(vgl. ob. Anm. 114), welche der Intellectus durch die das Wesen ent

haltende species intelligibitis empfängt, sind Gegenstand der Wortbezeichnung,

nicht hingegen der reine Uract der Quiddität noch auch der

individualisirte Bestand der concreten Sache, denn nur demjenigen, was

der Intellectus erfasst, wird, sobald er es thut, ein Name aufgeprägt,

welcher nach seiner psychologischen Geltung ein Gleichniss der Sache

und nach seiner Geltung für die Wissenschaft das ursprüngliche Medium

ist, mittelst dessen die species intelligibitis als ein Zeichen der Sache

vom Intellectus festgehalten wird 127).

dum quod est immutabite non in se, sed respectu passionis immatabitis. Vgl. unten

Anm. 145.

126) 0u. sup. Periherm. I, 2, p. 187 A: Potest quaeri, utrum nomen significet

rem vet speciem in anima, et intelligitur quaestio non de nominibus impositis ad

significandum sinnlitudines vet species, sed de , quocunque alio nomine cuicunqne

imposito Dico autem speciem intetligibitium simititudinem intetligibitem, quae

est in inteltectu ut in subiecto, sicut species sensibitis est simititndo rei sensibitis,

quae est in sensu ut in subiecto ...... . (B) Species intelligibitis immediate significatur

per vocem, sed. itlu duplizter consideratur , aut inquantum est quid aeeidens

(zu lesen e.rcitaus), sc. informans animam, aut inquantum repraesentat rem (vgl. ob.

Aunh 113). Primo modo non \ignificatur per vocem sed secundv modo; cum

euitti omne signum, inquantum signum, sit signum signati, sequitur, quod vox significuns

simititudinem, inquantum signum rei, signifieat ipsam rem, sed mediate, quia

sc. immediatc significat id, quod est signum ei, inquantum et Signum ..... p. 188B:

Res significatur, non tamen secundum quod existit, quia nec sie per st intelligitur,

s«d secundum quod per se pereipitur ab inteltectu. S. Anm. 124.

127) 0p. II sup. Periherm. 1, p. 212 B: Nomen primo significat passiones animae

(s. Ahschn. IV, Anm. 108) t. e. coneeptiones inteltectus, Tria se habent secunXIX.

Duns Scotus. 215

Insoweit nun auf diese Weise Denkart und Bezeichnung innig mit

einander verbunden sind , unterscheidet Scotus zunächst für beide ge

meinschaftlich ein „abstractes" Auftreten von einem „concreten" (-— ein

Sprachgebrauch, welcher sich durch die Scotisten vollends einbürgerte —),

insoferne ersteres auf die Wesenheit in ihrer reinen Eigenthümlichkeit,

letzteres auf ihre in den Einzelndingen geäusserte gestaltende Kraft ge

richtet ist128). Sodann aber bemüht er sich, Denkart und Bezeichnung

selbst wieder zu unterscheiden, und da weist er dem eigentlichen „modus

intelligendi" das Gebiet der secunda intentio zu, d. h. jene Momente,

welche den bezeichneten Dingen nur durch eine bestimmte Auffassungs

weise zukommen (wie z. B. „Mensch" nicht nothwendig als „Art" zu

denken ist, sondern auch als „dieser Mensch" gedacht werden kann) und

daher nur in äusseriicher Verknüpfung durch „est" mit dem Bezeichneten

verbunden werden, wohingegen, der „modus significandi" von der Namengebung

her dem Bezeichneten einwohne und stets untrennbar mit ihm

verbunden bleibe, daher in diesem Modus das „principium formate" der

Einheit des Bezeichneten liege129). Und diese Betrachtung führt er nun

in jener oben (Anm. 83) erwähnten Schrift, welche in ihrem grössten

Theile der Grammatik angehört, weitläufiger aus. Nemlich der modus

significandi sei entweder activus, insoferne er in der Eigentümlichkeit

des Wortausdruckes selbst , oder aber passivus , insoferne er in der

dum ordinem. Primum est species intelligibitis, secundim quam est in actu, sicut

actus primus in sua propria natura Secundum est, quod ratio rei est quod

quid erat esse rei (d. h. das Tö rC i\v etvai), quod obiicitur virtuti inteltectivae,

inquantum est actus, qui est species intelligibitis, secundum quem actum fertur virtus

cognoscens in ipsum quod quid erat esse (p. 213 A) Tcrtium est res particulariter

existens sub conditionibus individuantibus. Primum neu significatur primo per vocem,

quin quod quid est primo intelligitur, quam species rei inteltigitur, quia intettectus

species intelligibites non intelligit nisi per rcflexionem, sicut actum '»n,

Tertium vero, sc. res existentes individualiter per suam rationem propriam, non

possunt primo significare, quia inteltectus est in actu primo per suum obiectum pro

prium, quod est quod quid est rei; inteltectus non intelligit primo singulare, sed

quod quid est sine conditionibus materialibus, et sicut intelligitur, imponitur

ei nomen Simititudinem convenit ostendere dupliciter: vel secundum esse, quod

habet in anima, vel secundum quod est ductivum in cognitionem rei. Si primo modo

consideretur, sie nomen significat simititudinem rei ; st autem consideretur, prout

ducit in cognitionem rei, tunc non primo signifieatur, sed est, quo primo inteltigibite

intettigitur ...... Nomen mediante specie in anima, quam primo significat, signi

ficat posterius rem (p. 213 B) Voces significant species, inquantum sunt

signa rerum.

128) Qu. in Praedicam. 8, p. 136 B: Quamlibet essentiam contingit sub ratione

propria inteltigere et etiam significare, et tali modo inteltigendi correspondet modus

significandi abstractus; alio modo contingit intetligere istam essentiam, inquantum

informat subiectum, et huic modo inteltigendi correspondet modus significandi concretus.

S. Abscho. IV, Anm. 147.

129) 0«. sup. Porph. 16, p. 102 A: Quidam sunt modi, qui proprie dicuntw

modi significandi, qui conveniunt dictioni ex impositione , et illi sunt u significato

inseparabilos . . .. .. Atii vero sunt modi magis proprie dicti .modi intelligendi, quia

tantum insunt significato, secundum quod sub aliquo certo modo coneipitur, qui quidem

sunt separabites; potest enim ,,/iomo" intelligi sub opposito huius intentionis

„species'1 sine repugnantia, ut „iste homo" Modi, qui sunt inseparabites a signi

ficato, .... sunt formalia prineipia seu rationes, sub quibus significata uniuntur

Secundi modi extranei sunt significatis et uniuntur per hoc verbum „est". Esse enim

est rei per se, istae autem intentiones non insunt rebus per se, sed ut comparantur

216 XIX. Duns Scotus.

Eigentümlichkeit der bezeichneten Sache liege, und (— - wohei wieder

byzantinische Logik, und zwar namentlich Shyreswood beigezogen ist —)

das Wort bekomme durch den Intellectus die doppelte Function, dass es

sowohl als dictio etwas bezeichnet (significat) , als auch gemeinschaftlich

mit anderen diess thut (consignificat) und somit zum Redetheile wird130).

Dabei aber sei daran festzuhalten, dass jeder modus significandi activus

dennoch ursprünglich von einer Eigentümlichkeit einer Sache herkomme,

denn nur durch Objecte ja könne der Intellectus determinirt werden (s.

ob. Anm. 114), und auch die erdichteten oder privativen Ausdrücke seien

hiegegen kein Einwand, indem dieselben jedenfalls auf einem positiv realen

Vorgange in der Seele beruhen ,31). Ja eben darum müsse auch der

modus intelligendi als ein activus und ein passivus unterschieden wer

den, indem letzterer in der Eigentümlichkeit der aufgefassten Sache und

ersterer in der Eigentümlichkeit der Auffassung selbst liege, so dass

hiemit der modus significandi activus unmittelbar von einem modus in

telligendi activus herrühre132). Auch knüpft sich die folgerichtige Be

merkung daran , dass somit das Sein und die passiven Modalitäten des

Denkens und des Bezeichnens sachlich das Nemliche sind, aber der Form

nach (formaliter) sich unterscheiden , wohingegen Passivität und Activität

des Denkens und Bezeichnens formell zusammentreffen und materiell

divergiren 133); auch liege die passive Modalität des Bezeichnens stofflich

ad inteltectum ; ideo isti modi non sunt Iiniti per se nec sunt principia formalia,

sub quibus significata formalia uniuntur.

130) Gramm, spec. 1, (Vol. 1) p. 45 A: Modus significandi activus est modus

sive proprietas vocis ab intelloctu sibi concessa, qua mediante vox proprietatem rei

significat. Modus significandi passivus est modus sive proprietas rei, prout est per

vocem significata Inteltectus duplicem voci ratiunem tribuit, sc. rutionem signi

ficandi, Per quam efficitur signum vel significans, et sie formaliter est dictio, et rationem

consignificandi, per quam vox significans fit consignum vi consignificans, et sie

formaliter est pars orationis. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 32, 67, 125, 199.

131) Ehend. c. 2, p. 46 A : Oportet, omnem modum significandi activum ab aliqua

rei proprietate radicaliter oriri, quia inteltectus ad ipsam rei proprietatem

aspicit, quia inteltectus, cum sit virtus passira de se indeterminata, ad actum

determinatus) non vadit , nisi aliunde determinetur Sed si contra hoc obiieiatur,

quia privationes et figmenta sub nutlis proprietatibus cadunt, dicendüm,

quod non oportet, quod semper modus significandi activus dictionis trahatur a pro

prietate rei itlius dictionis, cuius est modus significandi, sed potest aeeipi a proprie

tate rei alterius dictionis Privationes intelligimus ex suis habitibus Licet

privationes non sint entia positiva extra animam, sunt tamen entia quia eorum intetligi est eorum esse (s. Abschn. IV, Anm. 422)p.ositiva in auima,

132) Ebend. c. 3, p. 46 B : Modi significandi aclivi immediate a modis intelli

gendi passivis sumuntur Modus intetligendi activus est ratio coneipiendi, qua

mediante inteltectus rei proprietotes significat, concipit vet apprehendit ; modus autem

inteltigendi passivus est proprietas rei, prout ab inteltectu apprehensa Modi

significandi activi non sumuntur a modis essendi, nisi ut hi modi essendi ab intettectu

upprebenduntur.

133) Ebend. c. 4, p. 46 B: Modus essendi et modus intelligendi passivus et

modus significandi passivus sunt idem materialiter et realiter, sed differunt forma

liter; (p. 47 A) nam modus essendi dicit absotute proprietatem rei, et modus

intelligendi passivus dicit proprietatem rei sub modo intelligendi et modus signifi

candi passivus Modus intelligendi activus et passivus differuat materialiter et

conveniunt formaliter Modus significandi activus et passivus differunt materialiter

et sunt idem formaliter.

XIX. Duns Scotus. 217

in den Dingen und formell im Worte, hingegen die aetive stofflich im

Worte und nur nach entfernterer oder näherer Kausalität in den Dingen

oder im Denken 134).

rWas aher nun hingegen die objective Seite der Universalien in re

betrifft, so tritt zunächst die Frage über das principium individuationis

in den Vordergrund , welche bei Scotus ganz folgerichtig wieder auf

seinen Conceptualismns zurückweist. Vor Allem muss bezüglich der Individualisirung

die concrete Existenz, d. h. wie es Scotus nennt, das esse

existere, so scharf als möglich von der Wesenheit, d. h. von dem esse

essentiae, sowohl bei Substanzen als auch bei Merkmalen getrennt wer

den135), was sich auch bis in den Sprachgebrauch des Wortes „ens"

erstreckt 13 B). Die Wesenheit selbst nemlich ist nur die substantielle

Form überhaupt, und aus ihr folgt in erster Linie nur das „Sein" des

wirklich Seienden (esse actualiter entis) , hingegen Existenz ist nur eine

Folge der Individualisirung, so dass das Existiren für Wesenheiten etwas

Accidentelles , für Individuen aber das Wesentliche ist137). Und wenn

somit der aristotelische Begriff des GvvoXov erfasst wird 138), so sucht

Scotus den sich hieran knüpfenden Folgerungen zu entgehen , um nicht

jenen Bedenken Raum zu geben , welche seitens der Orthodoxie gegen

die Lehre des Albert und des Thomas erhoben worden waren. Nemlich

auch bei ihm bietet die Angelologie die Veranlassung dar (vgl. oben Anm.

13 ff., 28, 48), über das Princip der Individuatiori eine feste Ansicht zu

gewinnen und auszusprechen. In einer Weise, welche fast an Gilbertus

134) Ebend. c. 5, p. 47 A: Modus significandi passivus materialiter est in re ut

in tuhiecto, formatiter autem est in eo subiecto, in quo est modus significandi

activus Modus autem significandi activus, cum sit proprietas vocis significativae,

materialiter est in voce signifir.ativa ut in subiecto, in jnoprietate autem rei sicut

causatum in causa remota, in inteltectu sicut causatum in causa proxima, in con

stitutione sicut efficiens in suo effectu proprio.

135) Q«. sup. An. post. I, 30, p. 392 B: Substantiae duptex est esse, sc. esse

essentiae et existentiae. Esse essentiae est de essentia, esse existere non. Eodem

modo inesse aeeidentis est duptex , sc. inesse existere et inesse essentiae

(p. 393 A) Inhaerentia accideatis actualis non est de essentia aeeidentis; in

haerentia tamen secundum aptitudinem est de eius essentia.

136) Ebend. II, 4, p. 420 B: „Ens" nomen et „ens" participium non significant

purum entitatem rei sive quidditatem, sed „ens" participium significat rei existentiam,

quae est extra essentiam et illi essentialiter aeeidit.

137) Ebend. 6, p. 422 A: Esse, quod est actuatiter entis, non est de essentia.

Huius potest esse duptex ratio. Prima, quia esse est modus essentiae, modus autem

rei non est de essentia. Item, si esse esset actus intrinsecus essentiae, et etiam

ipsius essentiae est unus actus essentialis, ut forma substantialis, tunc unius compositi

essent duo actus substantiates compteti; sed dm actus substaatiates compteti

fuciunt duo composita; ergo unum compositum esset duo composita. Patet ergo, quod

esse, quod est actualiter entis, non est de essentia, sicut nec esse existere. Ista

tamen duo esse sunt distincta, quin esse, quod est actualiter entis, primo consequitur

essentiam et est proprium esse ipsius essentiae, sed esse existere primo consequitur

ipsum individuum. Ebend. 4 , p. 420 A : Esse existere non consequitur

essentiam primo, sed primo consequitur individuum ; individuum enim per se et primo

existit. essentia nonnisi per accidens.

138) Ebend. I, 39, p. 406 B: „Hoc aliquid" et „simul totum" in re sunt

necessario coniuneta, quia nan est ponere, naturam speciei existere, sicut ponit Ptato,

praeter singularia. igitur corrupto „synolon" necessario corrumpitur „hoc aliquid".

Vgl. Absdin. XVII, Anm. 391.

218 * XIX. Duns Scotus.

Porretanus erinnert, nimmt er Individuation als eine Untheilbarkeit, welche

einen inneren Gegensatz gegen Manigfaltigkeit in sich trage, und indem

er als Grund dieser Sprödigkeit des Individuums die conerete Position

selbst, d. h. die entitas positiva, bezeichnet1 3 polemisirt er ausführlich

gegen Thomas; denn gegen die Annahme einer Bestimmtheit durch Raum-

Dimensionen (Abschn. XVII, Anm. 519) spreche jedenfalls schon der Um

stand, dass es immaterielle Individuen gebe , und somit von der natür

lichen Materie abzusehen sei, wohingegen der Begriff einer substantialitas

singularis allseitig genüge140); auch könne die zum „Dieses -Sein" be

stimmte Einheit {unitas signata ut haec) überhaupt unmöglich in der

Quantität liegen , denn diese sei jedenfalls keine Substanz , sondern nur

ein Accidens (vgl. Gottfried v. Fontaines, ob. Anm. 65 f.) , und enthalte

auch nicht den Unterschied singulärer Individualitäten in sich, da ja die

Zahlen sich gegenseitig als Art-Unterschiede verhalten, wozu noch komme,

dass die Theile eines Quantums nie den Begriff des Ganzen als ihr Prädicat

annehmen, während von den Individuen stets die Species als Prädicat

ausgesagt wird14.1); ebensowenig aber könne auch die Materie der Grund

der Individuation sein, denn, — wie schon Lamarre bemerkt hatte, s. ob.

Anm. 30 — , die Materie verbleibe auch noch beim Tode des Indivi

duums142). Das Einzige hingegen, wodurch das Individuum eben zum

Individuum werde, könne nur dasjenige sein, was in seinem Begriffe

gegenüber allen höherliogenden Begriffen als Eigentümliches liege, und

139) Sent. Lib. II, Dist. 3, Qu. 2, (Vol. VI) p. 375: Necesse est, per aliquod

positivum intrinsecum huic lapidi tanquam per rationem proprium repugnare sibi,

dividi in partes subiectivas; et ittud positivum erit, quod dicitur esse per se causa

individuationis, et per individuationem intelligo istam indivisibititatem Cum in

qualibet unitate sit dare entitatem positivam, quae sit ratio per se itlius unitatis et

itlius repugnantiae ad multitudinem oppositam, maxime vel aequaliter erit hoc dare

in unitate perfectissima. Vgl. Abschn. XIV, Anm. 479.

140) Qu. in metaph. V, 4, (Vol. IV) p. 605 B: Dicit Thomas, quod unitas numeralis

causatur ex materia una, seiundum quod substat dimensionibus determinatis.

Contra: In immaterialibus est unum, et tamen non est ibi talis materia

Manifestior est nobis unitas in materialibus, quam in immaterialibus, non tamen

exctudit, quin sit in immaterialibus Singulare simpliciter substantiate habet

rationem materiatem, et substaniialitas appropriatur simpliciter singulari, unde

unum numero est, cuius materia est una numero, i. e. cuius substantialitas est

singularis simpliciter, et tunc nihit est ad materiam realom.

141) Sent. Lib. H, Dist. 3, Qu. 4, (Vol. VI) p. 383: Intelligo per individua

tionem sive unitatem numeratem sive per singularitatem non quidem unitatem indeterminatam,

secundum quam quodlibet in specie dicitur unum numero, sed unitatem

signatam ut „Anne" p. 384: Substantia est prior naturaliter omni aeeidente

Ergo convenit substantiae primae ex ratione sua, quod sit „haec", prius naturaliter,

quam determinetur aliquo aeeidente p. 389: Si quantitas sit primo individuans

substantiam, operteret, quod ipsa in se primo sit haec et de se distincta numeraliter

ab alia ; sed tunc Iva propositio non est vera, sc. quod omnis differentia formalis

est specificu; quantitas euim haec et itta sunt formae, ergo different speeifice

p. 391 : Totum universate, quod dividitur in individua et in partes subiectivas, praedicatur

de qualibet itlarum partium subiectivarum ita, quod quaelibet pars subiectiva

est ipsum; partes autem quantitativae, in quas fit divisio totius continui, nunquam

reeipiimt praedicationem totius divisi in ipsas.

142) Ehend. 5, p. 402: Materia est eadem in generato et corrupto; ergo habet

eamtem singularitatem in genito et corrupto. Vgl. überhaupt Report. Par. II, Dist. 12,

Oh. 5 ff., (Vol. XI) p. 326 ff.

XIX. Duns Scotus. 219

diess sei nun die entitas positiva143), wofür Scotus als Ausdruck des

aristotelischen rode n tlvcti auch das Wort „haecceitas" gebraucht144).

Und wenn auch die Entstehung der Individuen eine quantitative und

materielle Vervielfältigung des Artbegriffes mit sich bringe, so sei doch

nur die haecceitas die wahre und unerlässliche Ursache (causa, sine qua

non), und darum folge alle Entstehung und Zeugung diesem Impulse der

Individuation ; daher auch walte in der objectiven Welt eben nur diese

Duplicität von Allgemeinheit und Einzelnheit (vgl. ob. Anm. 125), denn

erstere werde in letzterer individualisirt, hingegen für den subjectiven

Begriff, also für den Standpunkt eines Conceptualismus , liege allerdings

die abstract gefasste haecceitas selbst in Mitte zwischen dem Universale

und dem singulären Dinge145). So werde das Sein der ursprünglichen

Quiddität (d. h. das Universale ante rem) im Denken scharf geschieden

von dem Sein des Individuums , denn in der Quiddität selbst kann kein

Grund der Individuation erblickt werden, und die entitas quidditativa

liege jedenfalls dem Formalen und hiemit im Urtheile dem Prädicate

näher, während die entitas individui dem Materiellen und somit (wie

die aristotelische ngcorrj oiaicc) dem Subjecte der Urtheile zugewen

det sei 14 6).

143) Sent. a. a. O. Qu. 6, p. 403: Omne inferius incladit in se aliquid, quod

non inctuditur in intelleetu superioris; ergo aliquid per se incladitur in ratione

naturae ; ittud autem inctusum est entitas positiva.

144) Report. Paris. II, Dist. 12, Qu. 5, (Vol. XI) p. 327 B: Non potest intelligi

haeeeeitas ut universalo , cum ipsa haeeeeitas de se sit „haec" p. 329 A :

Haeeeeitas est numero haec essentialiter.

145) Qu. sup. An. post. I, 36, p. 401 B: Naturae speciei aeeidit multiplicari

per mutta eius divursa individua; individua enim per quantitatem multiplicantur et

atias conditiones materiates ; sed naturae speciei aeeidunt conditiones materiates,-ideo

multitudo individuorum aeeidit naturae speciei (p. 402 A) Haeeeeitas est causa,

sine qua non, et non causa positiva, et isto modo generatio primo consequitur naturam

in hoc Generatio primo potest inesse diversis individuis, non tamen inquantum

distineta sunt hypostatice, sed pro eo, quod generatio consequitur primo

naturam, quae est in hoc et quae est in Mo. Et ita generatio quodammodo est

universalis, non simpticiter, quia non ut universate est abstractum, quia universate

abstractum sie non coneipitur, inquantum hoc positive, nec sub hoc, sed ita quod

haeeeeitas sit causa, sine qua non. Sed naturae tamen inest primo generatio contingenter,

non tamen contingit sine haeeeeitate (somit vollständig das aristo

telische „nVfpwjrof iiv&QtoTiov yfvi'if", s. Absehn. IV, Anm. 463) Tu dices:

ergo est ponere medium inter universalo et singulare. Dicitur, quod non sequitur.

Sed tantum, quod sit ponere medium inter universate et singulare, secundum quod

coneipitur inquantum hoc: sed inter simpliciter universate ct simpliciter singulare non

est medium. Natura enim, quae in hoc primo generatur, non est simpliciter univer

salis, sed est simpliciter singutaris'; est tamen universalis secundum quid, quia non

coneipitur inquantum hoc positive.

146) Sent. Lib. II, Dist. 3, Qu. 6, p. 408: Entitas individui est diversa ab omni

entitute quidditativa, quia intelligendo quameunque entitatem quidditativam non

habetur in quidditate inteltecta, unde ipsa sit haec; ergo itla entitas, quae de se est

haec, est alia entitas a quidditate Omnis realitas sjiecifica constituit in esse

formali, quia in esse quidditativo ; realitas individui r.onstituit praecise in esse materiati,

h. e. in esse contracto. Et ex hoc sequitur itla distinctio logicalis, quod ista

entitas essentiatiter est formalis et itla materialis, quia itla constituit in ratione

subiicihitis et ista in ratione praedicabitis. praedicatum autem formate habet rationem

[ormae, et subiicibite habet rationem materiae. Ebenso ebend. p. 419.

220 XIX. Duns Scotiis.

Hieran aber knüpfen sicli bei Scotus noch Erwägungen , welche in

Bälde von seinen Schülern so sehr ausgebeutet wurden (insbesondere

betreffs der Trinität), dass sieli allmälig fast eine eigene kleine Litteratur,

nemlich die der „Formalitat es", abzweigte. Schon im Bisherigen auch

(s. Anni. 1 29 u. 1 33) waren uns Stellen begegnet, in welchen das Wort

„formaliter" zur Bezeichnung der subjectiv logischen Auffassung diente,

und diese letztere kommt nun bezüglich der Individuation noch näher in

Betracht. Vorerst Deutlich ist die so eben erwähnte entitas quidditativa

sowohl im Stoffe als auch in der Form und in der Zusammensetzung des

Stoffes und der Form (s. ob. Anm. 107) der eigentliche Prioritäts-Stand

punkt, zu welchem behufs der Individuation, d. h. der „entitas ut haec",

efst noch eine ultima realitas hinzutreten muss, und während dann im

Individuum jene drei Momente sachlich coincidiren , müssen sie doch

logisch als formaliter distineta betrachtet werden147). Sodann gilt inner

halb der entitas determinativa des Individuums das Gleiche auch in Bezug

auf die in ihm individualisirten Gattungs- und Art-Begriffe, denn sachlich

treffen diese im Einzeln-Dinge zusammen , aber formell sind sie sicher

„nun idem", so dass in einer Gradabstufung sowohl die Gattung als

auch die Art als auch das Individuum je für sich eine eigene „formalitas"

besitzt, und insbesondere die Formalitas des Individuums einen

über die Quiddität hinausgehenden Zusatz in der Häcceität enthält 14S).

Auf diese Weise kann dann zwischen einer identitas formaiis und einer

iitentitas realis derartig unterschieden werden, dass in letzterer die erstere

durchaus nicht involvirt ist, denn formell identisch ist nur, was ursprüng

lich und begrifflich ein „idem" ist; und jener Unterschied selbst soll

wieder nicht so fast durch das positive Wort „distinetum", sondern

besser durch den negativen Ausdruck „formaliter non idem" ausge

sprochen werden ,49). Natürlich liegt hiemit der Höhepunkt der formellen

147) Ebend. p. 413: Enlitas quidditativa est naturaliter prior ista entitate, ut

est haec Sicvt compositum non includit suam entitntem, qua est hoc, inquantum

natura, ita nec materia, inquantum natura, incladit suam entitatem, qua est haec,

nec forma, inquantum natura, incladit suam. Ergo ista entitas non est matcria vel

forma nec compositum, inquantum quodlibet istorum est natura, sed est ultima realitas

entis, quod est materia vel forma vel compositum, ita quod quodlibet commune

et tamen determinabite adhuc potest distingui, quantumeunque sit una res, in ptures

realitates formaliter distinetas, quarum haec formatiter non est itla.

148) Report. Paris. II, Mtt. 12, Qu. 8, (Vol. XI) p. 331 B: Cum singularia

sunt differentia, ipsa redueuntur ad prima divena; itta non sunt nihita, non acadentia.

non natura, igitur aliqua entitas determinativa naturae, ut proprietates individuales

Igitur non neeesse est, rem, a qua aeeipitur differentia speeifica, esse

aliud re ab itla, a quo est genus aceeptum; semper tamen est non idem formaliter.

Et ista proprietns individui nunquam est res alia a forma speeifica, tamen semper

est non idem formaliter Dissimite tamen est in hoc, quod formalitas speeifica

semper est simpliciter perfectior gradu vel formalitate generis; sed non oportet proprietatem

individui esse simpliciter perfectiorem formalitate speeifica. Secunda dissimititudo:

formalitas speeifica contrahit ad esse quidditativum simpliciter perfectum,

sed formalitas individui contrahit quidditatem ad aliquid extra quidditatem, quia

omnino al terms rationis.

149) Sent. Lib. I, Dist. 2. Qu. 7, (Vol. V) p. 355 (getegentlich der Trinitäts-

Lehre) : Voco autem identitatem formatem, ubi itlad, quod sie dicitur idem, includit

itlad, eui sie est idem, in ratione sua formali et per consequens Essentia non incladit in ratione sua formali proprietatem suppeprossietipnreicmoe mcoodno

XIX. Duns Scotus. 221

Identität in jener identitas adaequata, welche zwischen der Auffassung

einer Definition und der Auffassung des Definirten besteht150), während

im Uebrigen sogar bei dem Unendlichen (— Trinität —) immer noch

eine formelle Nicht-Identität möglich bleibt151). Sowie aber bezüglich

der Frage, ob Etwas idem oder distinctum sei, die Probe im contradictorischen

Urtheilc liegt152), und überhaupt dabei logische Momente in

die grammatischen Formen einwirken, da z. B. albus nur materiell iden

tisch mit color, hingegen albedo formell identisch ist153), so weisen

andrerseits gerade sämmtliche formalitates quidditativae auf das ontologische

Gebiet der metaphysischen Grundlagen des Seienden hinüber154).

Iii eben diesem letzteren Momente aber finden wir wieder die

Brücke zu demjenigen , was bezüglich der ontologischen Seite der Uni

versalen in re uns noch zu besprechen übrig ist, nemlich zur pturalitas

jormarum. In dieser Frage kann Scotus, wie sich erwarten lässt, nicht

den Standpunkt eines Gottfried v. Fontaines oder eines Johannes Parisieusis

theilen , welch beide die in Einem Wesen enthaltene Vielheit der

Formen dem subjectiven Denk-Verfahren zuwiesen (s. ob. Anm. 70 u. 74),

sondern er stellt sich grundsätzlich auf die objective Auffassung des

Lamarre (Anm. 30) und gelangt bezüglich des Menschen-Wesens zum Dua

lismus des Goethals (Anm. 50). Dass die Wesen aus einer wesentlichen

veno, et ideo potest eoncedi, quod ante omnem actum inteltectus est realitas esseatiae,

quae formaliter von est itla vel non est eadem formaliter illi. Numquid igitur

debet eoncedi aliqua distinctio? Respondeo: Melius est uti ista negativa „Hoc non est

formaliter «Jeiu", quam „Hoc est sie et sie distinctum". Sed nonne sequitar: „A et

B non sunt idem formaliter, ergo sunt formaliter distincta"? Respondeo, quod non

oportet sequi, quid formatitns in antecedente negatur et in consequente affirmatur,

Manifestatur per exempla Si ponatur albedo speeies simptex, est tamen in albediue

atiquid realiter, unde habet rationem coloris, et aliquid, unde habet rationem

differeutiae, et haec realitas formaliter non est itta realitas; imo una est extra reatitatem

alterius, formaliter loquendo, sieut si essent duae res, licet modo per identitatem

istae duae reulitates siut una res. Hoc exemptum , quod identitas reatis

non necessario coneladit identitatem formatem.

150) Quodlib. Ou. 1, (Vol. XII) p. 11: Aliquid est idem essentialiter, sire

sit idem essentialiter identitate adaequata, sieut in creuturis itlad est idem, quod

iutetligitur per definitionem, ei, quod intelligitur per definitum, sive sit idem tanquam

inctusum essentialiter in itlo, quomodo illad, quod intelligitur per paitem defmitionis,

possei dici idem ei, quod intettigitur per definitum. Diess dürfte wohl auf die Lehre

von der Consequentiu zurückweisen, s. Ahschn. XVII, Anm. 623.

151) Semt. Lib. I, Dist. 5, Qu. 2. (Vol. V) p. 663: Perfectio identitatis exetudit

omnem compositionem ei quasicompositionem, quae identitas est propter infinitatem,

et tamen infinitas non tollit formaliter raiiones, quin haec formatiter non sit itla.

152) Sent. IM. IV, üist. 49, Cm. 2, (Vol. X) p. 338: Distinctorum in entitute

absolata alterum potest esse absque contradictione sine altero. Quodlib. Qu. 3,

(Vol. XII) p. 82: Universaliter enim qund convenit aticui sie, quod omnimoda contradictio

sit, itlad esse sine hoc, hoc est idem realiter illi.

153) Qu. de anima, 21, 12, (Vol. 11) p. 567 B: Licet genus et differentia non

sint idem formaliter, quia ratio differentiae non ineludit rationem formalom generis,

tamen sunt idem realiter vel identice ; quandocunque enim aliqua sunt idem formaliter,

si iungantur sine medio, est nugatio, ut „color albedo1', non tamen si sunt idem

identice solam, et non formaliter, ut „color albus'1.

154) Sent. Lib. II, Dist. 16, 0«. 1, (Vol. VI) p. 772: Ens continet multas passiones,

quae non sunt res aliae ab ipso ente, ... i tüstinguuntur tamen ab invicem

formaliter et quidditative et etiam ab ente, formalitate dico reali et quidditativu ;

aliter nutaphysica non esset scientia reatis. Vgl. ob. Anm. 98.

222 XIX. Duns Scotus.

Mehrheit zusammengesetzt sind, steht ihm von vorneherein fest, und nur

wenn man sicli an den Wortausdruck anklammern wolle, gestehe er zu,

dass die letzte anschliessend hinzukommende Form des Zusammengesetzten,

wodurch es ist, was es ist, allerdings Eine sei, aber eben hiemit sei die

Vielheit der hiedurch verbundenen Formen nicht verneint155). Eine zeit

liche Stufenfolge aber der verschiedenen Formen, deren die je frühere

auf die je spätere mitwirke, verhindere es, dass das zusammengesetzte

Wesen etwa bloss ein Aggregat wäre150); und selbst bei der Annahme

einer gleichzeitigen Wirkung bestehe eine natürliche Rangfolge der For

men , welche bei Substanzen zu grösserer Vollkommenheit und hei Accidentien

abwärts zur allmäligen Unvollkommenheit führe157). So sei auch

beim Mensehen-Wesen in der Form der „Mischting" die ganze Vielheit

vorausgehender Formen enthalten , und es trete biezu als zweite Hauptform

das Intellectuelle hinzu158). Abgesehen aber von der fortschreitenden

wirksamen Kraft der Wesens-Bildung könne allerdings eine Vielheit von

Formen als eine gleichzeitig existirende nur z. B. in den Körpertheilen

bestehen, deren jeder seine eigene Wesensfonn hat, hingegen für das

Zustandekommen des schliesslich einheitlichen Wesens wirke eben eine

Uradabstufung (gradus) mehrerer Formen 15 9); und insoweit beim Ent-

155) Senf. Lib. IV, Dist. 11, Qu. 3, (Vol. VIII) p. 649: Esse totius compositi

incladit esse omnium partium et inctudit mutta esse paitialia muttarum partium vel

formarum, stcut totum ens ex multis formis inctudit Mas actualitates partialos. Si

tamen omninu fiat vis in verbo, concedo, quod formate esse totius compositi est

principalitei per unam formam, et Ma forma est, qua totum compositum est hoc

ens; ista autem est ultima adveniens omnibus praecedentibus. Et hoc modo totum

compositum dividitur in duas partes essentialos, in actum proprium, sc. ultimam for

mam, qua est itlad, quod est, et in proprium potentiam ittius actus, quae incladit

materiam primam cum omnibus formis praecedentibus. Et isto modo concedo, quod

esse itlad totalo est complotive ab una forma, quae dat toti itlad, quod est; sed

ex hoc non sequitur, quod in toto inctudatur praecise una forma, vet quin in toto

inchidantur ptures formae p. 653 : Frustra enim poneretur corporeitas alia ab

inteltectiiia, si ipsa incladat vegetativam et sensitivam et sensitiva et vegetativa incladant

corporeitatem ; sed secundum aliam viam est facitis responsio; hic enim est

neeessitas ponendi plura p. 654: Licet inteltectiva non habeat propriom repugnuntiam

ad aliquam formam naturalom, tamen informando materiam requirit qualitates

aliqvas; itlae autem sunt qualitates consequentes formam priorem.

156) Theorem. 21, (Vol. III) p. 319 A: Forma prior adveniens posteriori dat

perfectionem non tantum sibi proprium, sed etiam posteriori proprium; aliter non

fieret unum ex materia et forma, nisi aggregatione. Ehend. 22, p. 327 A: Si

formae sunt plares in esse perfecto, et actiones; quia forma est principittm sufficiens

actionis.

157) Sent. a. a. O. p. 645 : Plares sunt mutationes partialos terminatae ad

ptures formas partiates praeeedentes vel ordine durationis, si ponatur una forma prius

tempore induci quam alia, vet ordine naturae, si ponamus omnes itlas simul tempore

induci p. 648 : Quamdiu proceditur in substantialibus , semper posterior est

perfectior prioribus; quando autem venitur ad aeeidentalos, sequens est imperfeetior

ultima praecedente.

158) Ebcnd. p. 640: Forma mistionis continet virlaaliter omnes formas, quae

possunt esse seorsim in aliis formis corporis, ldeo autem intelloctiva non continet

istam formam mistionis, forma autem mistionis continet omnes alius extensas

vel extensibites ; et ideo itlae duae sufficiunt in homme.

159) Q«. de anima, 15, 12, (Vol. II) p. 533 A: Secundum diversos gradus in

formis plares formae possunt unam materiam iam informare per hoc, quod forma

praecedens teuet se ex parte materiae, et hoc terminat potentialitatem eins disponendo

XIX. Duns Scotus. 223

stehungs-Processe eines Wesens zwei Formen in ihrem Zusammentrafen

eine neue dritte bewirken, sei diese letztere eben hiedurch eine intensivere

(intensior) , als die vorausgehenden, während hei denjenigen Formen,

welche nicht zum Vorgange der Wesensbildung selbst gehören (z. B. den

Formen der Körpertheile) sehr wohl mehrere Formen gleicher Art neben

einander bestehen können 10ü). — Uebrigens bot Scotus, indem er auf

physikalischem Gebiete diese Gradualität der Formen, d. h. die Steigerung

und das Nachlassen derselben, näher erörterte101), auch hierin die Ver

anlassung dazu dar, dass bald von verschiedenen Seiten mehrere Schriften

„De intensione et remissione formarum" verfasst wurden.

Mag somit dasjenige seine Erledigung gefunden haben, was bei Scotus

die Auffassung der Universalien und die Entscheidung der mit denselben

zusammenhängenden Controversen betrifft, so bleibt uns nun noch übrig,

ihn auch durch die einzelnen Theile der Logik hindurch zu hegleiten,

tliebei aber wird sich uns als seine wichtigste Eigentümlichkeit zeigen,

dass er häufig und in reichem Maasse die Lehren der byzantinischen

Logik einflicht, für deren allniälige Fortbildung er uns ohnediess schon

oben (vor. Absens., Anm. 586 ff.) als geschichtlicher Zeuge gedient hatte;

und während es allerdings auch möglich wäre, die sämmtlichen byzan

tinischen Gruppen des Scotus abgesondert für sich darzustellen , will ich

dieselben doch lieber, um einen sachgemässeren Eindruck hervorzubringen,

einzeln dort einreihen, wo sie Scotus selbst gleichsam als Ergänzungen

betrachtet zu haben scheint (in ähnlicher Weise musste ich ja bereits

oben an zwei Stellen, Anm. 88 u. 109, verfahren).

Im Commentare zur Isagoge benützt Scotus das von Albert auf

gespeicherte Material und erörtert so die Fünfzahl der Universalien m),

die verschiedenen Definitionen des genus te:i), wobei er daran festhält,

dass die Gattung nicht Stolf ist!64), die Definitionen der speciesX6b) uud

der differentla unter Beiziehung der arabischen Unterscheidung zwischen

ipsam ad formam sequentem, sicut e converso una forma potest plares materias informare

per hoc, quod attera se tenet ex parte formue. Qu. in Phys. 1, 24, 4, (Vol. Ii)

p. 97 B: Quod impossihite est-, simul ptures formas substantie'los esse in eodem subiecto,

est verum, nisi secundum diversas portiones materiae, in quitms sunt dieersae

partei formue, et ex quibus constituitur'una forma; secundo islad est verum de

formis eductis de potentia materiae.

160) Qu. in metaph. V, 7, (Vol. IV) p. 618 B: Quaecunque formue eiusdem

speciei in eodem faciunt unum, itlad uuum tertium est intensius utroque; si tunc

duae species sint simul in media et faciunt unum, cuusabunt speciem unam intensiorem

p. 619 Ii: Omnes formue habentes differentiam in eodem subiecto, si

inducantur per motum, necessario diffcruut specie; tamen de atiis non induetiS per

motum non est necessarium, imo possibite est, quod dvuic talos eiusdem speciei sint

in eodem subiecto. Ebend. VII, 20, p. 733 B, wo ji'doeh nur die Mehrheit der

Theile eines lebenden Wesens gemeint ist , deren jeder seine ihm eigentjiämliclie

Wesensform haben mnss.

161) Qu. in phys. III, 4, 14, (Vol. II) p. 180 B.

162) Qu. sup. Porph. 12, p. 95 f. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 400. u. Absclro.

XVI, Anm. 107.

163) Ehend. 15, p. 98 f. u. 17, p. 103. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 401. und

Abschn. XVI, Anm. 109.

164) Ebd. 16, p. 100. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 422.

165) Ebd. 20 f., p. 106 ff. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 411. u. Abschn. XVI,

Anm. 121.

224 XIX. Duns Scotus.

substantiette und essentiateiüü) und Fixirung der richtigen Wortform167),

sodann noch proprium und accidens im Anschlusse an Avicenna (jedoch

ohne ihn zu nennen) polemisch gegen Porphyrius lu8); was aber bei

Albert über die Tabula logica und das wechselseitige Verhältniss der

fünf Universalien sich findet"'"), ist hier nicht berücksichtigt.

Bei Erörterung der Kategorien verwirft Scotus Albert's Auffassung

des Begriffes „praedicabite" 170), bespricht aber im Anschlusse an Albert

das „ens" äusserst ausführlich171), desgleichen die sog. Anteprädicamente172)

und die regula de quocunquei13); die Begründung der Zehnzahl

der Kategorien weist er der Metaphysik zu 17 4) und lässt in der

weitschweifigen Detail-Erklärung auf die Substanz die Quantität, dann die

Relation und erst hierauf die Qualität folgen175). Als ein Verdienst muss

hervorgehoben werden, dass er im Vergleiche mit Albert verständig genug

ist, behufs einer Ergänzung der Kategorien das stümperhafte Machwerk

des Gilbertus Porretanus zu verschmähen 1 7 ü).

In der Lehre vom Urt heile nimmt Scotus von vorneherein in

Shyreswood's Weise den byzantinischen Begriff der Syncategoreumata auf,

welche nicht, wie das Subject und das Prädicat, auf ein von ihnen be

zeichnetes und ihnen entsprechendes Ding hinweisen , sondern nur den

Sinn der Auffassung modificiren 17 '') und daher auch nie als selbstständige

Redetheile auftreten178); denn wenn sie beim Prädicate stehen, sind sie

nur ein Theil desselben, ohne es in seinem Verhältnisse zum Subjecte zu

determiniren, und wenn sie beim Subjecte stehen, bestimmen sie dasselbe

166; Ebd. 23-27, p. 109— 114. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 418 ff. u. Abschn.

XVI, Anm. 94, 135 ff., 158.

167) Ebd. 29, p. 114 f. Vgl. Abschn. XVI, Anm. 150 (das übliche Beispiet

ist auch hier „rationate'').

168) Ebd. 30 ff., p. 116 ff. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 425 ff. u. Abschn. XVI,

Anm. 152 ff.

169) S. Abschn. XVII, Anm. 414 u. 427.

170) Qu. sup. t'raedicam. 2, p. 126; s. Abschn. XVII, Anm. 429.

171) Ebend. 4, p. 128 ff. Qu. sup. Etench. 15, p. 237 A: Quod quaedam res

ad invicem habent hubitudinem, ideo dicit primus phitosophus (d. h. der Metaphy

siken, quod „ens'' dicitur de substantia et aeeidentibus anatogice; sed quia logicus

considerat res, ut sub ratione cadunt, ideo dicit, quod „ens" aequivoce dicitur de

substantia et aeeidente. Vgl. ebd. Anm. 415. u. Abschn. XVI, Anm. 32.

172) Qm. sup. Piaed. 5-8, p. 131-137.

173) Ebd. 9, p. 138.

174) Ebd. 11, p. 142 B. Doch findet sich eine solche metaphysische Erörte

rung hei ihm nicht.

175) Ebd. 12 — 30. Die gleiche Reihenfolge trafen wir auch bei Vincenz y.

Benuvais, Abschn. XVII, Anm. 309.

176) Vgl. Abschn. XVII, Anm. 439 f.

177) Qu. sup. An. pr. 1, 8, p. 284 B: In propositione inveniuntur duplices termini:

quidam, qui sunt ut subiectum et praedicatum, et sunt Urmini categoremutici ;

alti sunt termini syncategorematici, ut signa universatia, particularia, coputa univer

salis, coniunetiones et huiusmodi, et istis terminis non correspondet aliquod significatum

aliud a significatis terminorum categorematicorum, sed per ipsos inteltectus

aliter intettigit et apprehendit eandem rem. (Auch Shyreswood hatte ja die Copula

„esf" zu den Syncategoreumata gerechnet, s. Abschn. XVII, Anm. 78.)

178) Op. II sup. Periherm., l'rooem. p. 212 : Nomina et verba sunt magis partes

interpretationis , quam interpretationes , et dictiones syncategorematicae non habent

rationem interpretationis, quia non sunt dictiones per se significantes.

XIX. Duns Scotus. 225

nur im Vergleiche zum Prädicate, ohne selbst ein Theil des Subjectes zu

sein 179), d. h. sie heben dann nur die Unentschiedenheit des Subjectsbegriffes

auf, um ihn in ein bestimmtes Verhältniss der Supposition zu

bringen 18°). Hingegen ebendarum verbleibt dem Verbum als solchem

seine sachliche Geltung, indem es nicht, wie die Syncategoreumata, eine

blosse Modalität, sondern einen Thatbestand ausdrückt, neben welchem die

satzbildende Function als zweites hergeht181).

Diese grundsätzliche Bezugnahme auf byzantinischen Stoff tritt bei

Scotus nun überall hervor, wo Gelegenheit dazu ist. In Bezug auf die

Quantität der Urtheile polemisirt er ausdrücklich gegen eine Erörterung,

welche über das Wort „omnis" sich bei Petrus Hispanus findet, da bei

dem Zeichen der Universalität es genüge, die Function aufzufassen, welche

es für die Supposition überhaupt ausübe 182). Dann auch fasst er die

Frage als eine ganz allgemeine auf, ob die quantitativen Momente für

sämmtliche Arten der Urtheile Geltung haben, und hiebei führt er aus

dem „Auetor Summularum" (d. h. aus Petrus Hispanus) eine Menge von

Beispielen an, denkt auch an die hypothetischen, exclusiven, exceptiven

Urtheile , und erwähnt gelegentlich die Worte „continue, ab aeterno,

omnino", auch „ceteri, singuli", neben vielen anderen längst traditio

nellen Syncategoreumata ts3). Und während betreffs der Qualität etwa

179) Qu. in Praedicam. 12, p. 144 B: Omne syncategorematicum in praedicato

est pars praedicati; ... aliter ex veris sequeretur falsum sie „Nullas homo est omnis

hämo"' (s. bei Petrus Hispanus, Abschn. XVII, Anm. 246) p. 145 A: Synca

tegorematicum additum praedicato non determinat ipsum in comparatione et ita est syncategorematicum respeetu partis praedicati, sed non raedspescuthuiepctruame,

dicati, quia ipsum est alia pars praedicati. Sed syncategorematicum additum subiecto

non est pars subieeti, quia determinat itlad , cui additur, in comparatione ad

praedicatum. Somit steht Scotus auch hierin auf dem Eintheilangs- Motive des

Shyreswood (s. ebend. Anm. 66 f. u. 80), nicht aber auf dtm engeren Begriffe des

Syncategoreuma, wie er bei Petrus Hispanus (Abschn. XVII, Anm. 256) erscheint;

und auch die Späteren folgen dem Scotus.

180) Ebend. p. 144 A: „Homo" de se indifferens est ad multas aeeeptiones, sc.

pro voce, pro intentione, pro suppositis ; signa vero, ut „omnis, aliquis", sibi addita

indifferentiam ad intentiones et ad voces toltunt et detcrminaat ipsum ad aeeeptionem

tantum pro suppositis.

181) Op. II sup. Periherm. 4, p. 217 B: Verbum non tantum est unio sive modus

uniendi extrema, sed et est res quaedam unita, cui apponitur praedicatum; quia in

verbo sunt duo, sc. compositio et res.

182) Qu. sup. An. pr. I, 7, p. 282 B: Signum universate non requirit aliquem

certum numerum suppositorum termini communis, cui additur, sicut aliqui dicunt

(s. Abschn. XVII, Anm. 241), quod hoc signum „omnis" ad minus requirit tria

supposita; quia signum universate affirmativum non denotat aliud, quam praedi

catum dici de omni supposito subieeti, non connotando multitudinem vel paucitatem

suppositorum.

183) Ebend. 4, p. 278 A: An omnis propositio sit universalis, particularis, indefinita,

vel singularis. Arguitur, quod non, de istis propositionibus „Omnis homo est

totum in quantitate" (s. bei Petrus Hispanus , Abschn. XVII , Anm. 208) , „Omnis

homo est terminus communis signo universali determinatus" (ebd. Anm. 202), ...de

quibus non videtur, quod sint universates, quia tunc essent falsae, et tamen ponit

ipsas auetor Summularum Ista „Omnis Phoenix est" (ebd. Anm. 242) non est

universalis, quia subiectum non distribuitur pro plaribus, et tamen hoc signum

„omnis" ad minus requirit tria supposita (ebd. Anm. 241) Dubitatur de propo

sitionibus hypotheticis, quantae sint Tria quaesita „Quae, Qualis, Quanta"

(ebd. Anm. 153) non solam quaerunt de categorica, immo tam de categorica quam

Prantl, Gesch. III. 15

XIX. Duns Scotus.

erwähnt werden mag, dass im Anschlusse an arabische Lehre bei Urtheilen

jeder Art das Hauptgewicht auf die Stellung der Negation gelegt wird 184),

und daher die Zusammensetzung des Verbums mit einer Negation das

Urtheil zu einem negativen macht185), so ist es hinwiederum die Moda

lität, welche Anknüpfungen an Byzantinisches darbietet. Scotus nemlich

zieht das ganze Gebiet der Exponibitia bei und betrachtet (wie auch

schon Andere gethan hatten, s. Abschn. XVII, Anm. 604) als versteckt

hypothetische Urtheile alle Exclusiv-, Copulativ-, Reduplicativ - Sätze und

auch diejenigen Sätze, welche auf incipit und desinit oder auf den jün

geren Syncategoreumata generari, corrumpi beruhen 1 86), sowie er gleich

falls aus den späteren Erweiterungen jener Logik bei den Worten „scio,

cognosco, ignoro" u. dgl. die Unterscheidung eines sensus compositus

und eines sensus divisus aufnimmt187), während die Berücksichtigung

der Relativa auf die ältere Formation zurückweist188). Auch benützt er

hypothetica, ut patet in Summulis ; propositiones hypotheticae sunt quantae

iecundum quantitatem categoricarum, ex quibus componuntur, ut ista „Si omnis

homo currit, omnis homo movetur1' (hier jedoch tauscht den Scotus sein Gedachtniss,

denn in den „Summutae" findet sich Solches nirgends, wohl hingegen bei

Algazeli, s. Abschn. XVI, Anm. 261) Dubitatur de propositionibus exelusiiis,

exceptivts et huiusmodi, ut ista „Tantum animal est homo" aequipoltet isti copulativae

„Animal est homo, et nihit ab animali est homo" (s. Petr. Hispanus, Abschn.

XVII, Anm. 260) Dubitatur de ista „Omnes apostoli sunt duodeeim" (ebd.

Anm. 240), quod hoc signum „omnis" tenetur coltective Dubitatur de ista

,,Tutus Socrutes est minor Hocrate" (ebd. Anm. 252), et dicitur, quod est universalis

capiendo hoc signum „tolas" distributive (ebd. Anm. 267) Dubitatur de pro

positionibus , in quibus ponitur aliquis istorum terminorum „continue (vgl. ebend.

Anm. 597), ab aeterno, omnino" et huiusmodi (abermals eine Vermehrung der Syn

categoreumata) Dubitatur de ista „Infinita puncta sunt in continuo" ; respondetur,

quod aeeipiendo hoc signum „infinita" syncategorematice tunc ipsa est univer

salis affirmativa (s. ebend. Anm. 264) Dubitatur de propositionibus, in quibus

ponuntur relaiiva diversitatis, ut ista nomina „ceteri, singuli" et huiusmodi (ebd. Anm.

217, woselbst jedoch ausser „o/t«i" kein anderes Beispiel erwähnt ist).

184) Ebend. 1, 3, p. 277 A: Propositio categorica, in qua ponitur terminus infinitus

sive a parte subiecti sive a parte praedicati, est affirmativa, dum tamen

coputam non praecedat negatio aliqua Propositiones hypotheticae non sunt

affirmativae vet negativae ratione categoricarum, ex quibus componuntur, sed ratione

coniunrtionis. S. bei Algazeli/ Abschn. XVI, Anm. 260.

185) Qu. sup. Periheim. II, 1, p. 204 B: Verbum infinitum in oratione positum

non differt a verbo pure negativa (p. 205 A) Negatio non tantum referlar ad

rem verbi, sed ad eompositionem ; ideo ubi ponitur verbum infinitum in oratione, itla

est propositio negativa simpliciter.

186) Qu. sup. An. pr. I, 3, p. 276 B: Quaedam est propositio mere categorica

et aliqua hypothetica et aliqua, quae non est hypothetica per coniunctionem expressam,

aequipollot tamen hypotheticae, ut propositio exclasiva (s. Abschn. XVII,

Anm. 76 f. u. 260), copulativa (ebd. Anm. 86 u. 589), reduplicativa (ebd. Anm. 262)

et propositiones, in quibus ponuntur ista verba „incipit, desinit (ebd. Anm. 81 u. 263),

generari, corrumpi" vel consimitia (ebd. Anm. 600) p. 277 B : Propositiones,

in quibus ponuntur huiusmodi dictiones, possunt dici affirmative vel negative cum

additione.

187) Qu. in phys. III, 1, 3, (Vol. II) p. 170 A: Ista verba „scio, cognosco,

ignoro" faciunt propositionem in sensu composito, sc. quando praecedunt vel sequuntur

totam propositionem, sed in sensu diviso, quando ponuntur inter partes propositionis.

S. ebend. Anm. 585 f. u. 598.

188) Qu. sup. Periherm. II, 10, p. 208 A: Relativum substantiae refert idem cum

suo antecedentc, „qui" vero est relativum substantiae etc. s. ebend. Anm. 213.

XIX. Duns Scotus. 227

hiebei erklärlicher Weise die ampliatio189) und greift mit der copulatio

bis zu Shyreswood zurück190). Und diese letzteren Momente verwertet

er auch bei Erörterung eines aristotelischen Beispieles, welches schon im

früheren Mittelalter die Erklärer beschäftigt hatte („Homerus est poeta",

s. Abschn. XIV, Anm. 211), indem die Tragweite eines iin Präsens stehen

den Verbums durch die distributio191) und beziehungsweise aucli durch

die restrictio bedingt ist I92). Auch modificirt er jene von Späteren (s.

Abschn. XVII, Anm. 595) über die Umsetzung modaler Urtheilc in Ur

teile des Stattfindens aufgestellten Regeln in spitzfindigster Weise, je

nachdem in dem ursprünglichen Urtheile ein Pluralis oder eine copulative

Conjunction oder ein Zahlwort oder ein Syncategoreuma ent

halten ist193).

Was die Lehre vom Schlusse betrifft, so begegnen wir sofort

einer Berücksichtigung des Begriffes der consequentia (s. ebend. Anm.

610 ff.), indem Scotus Denjenigen gegenüber, welche bei der aristoteli

schen Definition des Syllogismus an die Exponibitia dachten, auf den

Unterschied hinweist, welcher zwischen Syllogismus und consequentia

189) Qu. sup. Anal. pr. I, 12, p. 291 A: Propositionum de inesse quaedam

sunt, in quibus ponitur aliquis terminus ampliativus (ebd. Anm. 225 f. u. 598) subiecti

vel praedieati ad supponendum pro suppositis possibitibus praeteriti vel

futuri aut cuiustibet temporis indifferenter; atiquae sunt, in quibus non ponitur huiusmodi

terminus.

190) 0p. II sup. Periherm. 6, p. 218 A: Utrum verbum de praesenti coputet

„nunc'', quod instat, vel indifferenter quodlibet praesens „Hie homo est homo"

copulat pro isto nunc, et cras cum dico „homo est", copulabit pro ista nunc, quod

est tunc, sub rjatione praesentialitatis et non pro hoc singulari nunc. Unde sie copulat

verbum de praesenti pro quotibet praesenti , quousque habeat rationem praesentis, et

non pro instanti significato. S. bei Shyreswood, Abschn. XVII, Anm. 63, vgl. ebend.

Anm. 127.

191) Qu. sup. Periherm. I, 9, p. 196 B: Utrum terminus communis suppositus

verbo de praesenti supponat tantum pro praesentibus. 10, p. 197 B : Utrum in propositione

de praeterito stet subiectum tantum pro illis, quae fuerunt, et de futuro

tantum pro illis, qui erunt. Vgl. ebend. Anm. 470. Auch gebraucht Scotus in all

diesen Capiteln (qu. 6 ff.) häufig das Beispiel „Antichristus", vgl. ebend. Anm. 224.

11, p. 198 A: Terminus communis in quacunque propositione supponit pro quibuscunque

suppositis sive existentibus sive von existentibus Terminus pro

omnibus distribuitur in quacunque propositione, in qua absolate sumitur. Vgl. ebend.

Anm. 238 ff.

192) Ebend. 13, p. 202 A: Utrum terminus communis possit restringi

(B) Terminus supponens verbo de praesenti restringitur, et causa restrictionis est

actualis inhaerentia praedieati ad subiectum p. 203 B : Sed cum per propositionem

de praesenti non plas signifieatur, nisi extremum inesse extremo, potest dubitari,

per quid significetur actualis inhaerentia, quae est causa restrictionis (die Lösung

aber dieses Zweifels fehlt). S. ebend. Anm. 230 ff.

193) Q«. in phys. VI, 2, 6, (Vol. II) p. 356 B: Istae regulae sunt modificandae.

Primo st alterum extremum sit plaralis numeri, non oportet, quod Ma propositio

ponatur in esse per unam de praesenti Secundo si alterum extremum sit copulatum,

non oportet, quod per unam propositionem ponatur in esse, sed per plares

Tertio quando ab uno extremo propositionis ponitur terminus numeralis, tunc itla

ponenda est in esse per ptures propositiones Quarto quando a parte praedieati

propositionis ponitur syncategorema vel aliquod incladens syncategorema, tunc non

oportet, quando itla propositio ponitur in esse, quod ittud syncategorema maneat sub

proprio forma o parte praedieati Istis quatuor conditionibus observatis itlae

regulae sunt univenaliter concedendae.

15*

228 XIX. Duns Scotus.

bestehe, indem zur letzteren auch schon die Umkehrung, die Aequipollenz,

das Enthymema u. dgl. (s. ebend. Anm. 611 u. 616) gehöre, wobei nur

aus Einem Satze ein anderer gefolgert werde194). Doch hängt eben

damit wieder die äusserst ausführliche Erörterung über die Umkehr ung

der Urtheile zusammen, indem dabei die consequentia in ihrer engeren

Bedeutung mitspielt und überhaupt trotz allem Anschlusse an Aristoteles,

bei welchem natürlich die Lehre von der Umkehrung nur im Dienste der

Syllogistik steht, doch jener Standpunkt durchblickt, nach welchem die

Umkehrung eine niedrere Stufe des Syllogismus selbst sein soll (s. ebend.

Anm. 616). Scotus zeigt bei dieser Gelegenheit die ganze Schärfe seines

logischen Denkens, und wenn wir auch für den byzantinischen Wust

grammatischer Dinge uns wahrlich nicht erwärmen können und gerne

zugestehen, dass Scotus da, wo gebotene Gelegenheit gewesen wäre195),

die principiellen Schwierigkeiten des aristotelischen Buches De interpr.

ebensowenig als Albert (ebd. Anm. 455) gründlich gelöst habe, so trifft

er doch bezüglich der Umkehrung der Urtheile vielfach das Richtige,

indem er auf Fälle hinweist, in welchen die bloss den Umfang der Be

griffe berücksichtigende traditionelle Lehre nicht zureicht.

So weist er an der Hand byzantinischer Logik betreffs des allgemein

bejahenden Urtheiles nicht bloss darauf hin, dass die übliche Regel der

Umkehrung desselben für das exceptive, exclusive und reduplicative Urtheil

(s. Abschn. XVII , Anm. 260 ff.) nicht gelten könne , sondern hebt auch

ausdrücklich hervor, dass ein allgemein bejahendes Urtheil, dessen Prädicat

ein nicht vereinzelter Gemeinhegriff ist, rein umgekehrt werden kann,

wenn Subjects- und Prädicats-Begriff vertauschbar sind, wenn ein Unter

begriff von einem Oberbegriffe ausgesagt wird , und wenn (nach den

Regeln der consequentia) der Vordersatz eine Unmöglichkeit enthält196).

194) Qu. sup. An. pr. I, 5, p. 280 A: lita definitio (d. h. des Syllogismus bei

Aristoteles) competit consequentiae, in qua arguitur ab exponibitibus ad expositam,

ut dicendo „animal est homo, et nihit aliud ab animali est homo; igitur

tantum animul est homo" (s. Abschn. XVII, Anm. 260). Und die Lösung dieses

Einwandes lautet p. 280 B: Ponuntur ista „in qua quibusdam positis" (d. h. eben

diese in der aristotelischen Definition des Syllogismus vorkommenden Worte) ad

differentiam consequentiae, in qua ex una propositione infertur alia, cuiusmodi est

conversio, aequipoltentia, enthymema et huiusmodi, quarum aliquae sunt consequentiae

formates et aliquae materiates.

195) Q«. sup. Periherm. II, 3 CT., p. 205 ff.

196) Qu. sup. An. pr. 1, 14, p. 293 B: Propositio exclasiva est universalis

affirmativa, et tamen convertitur simpliciter in universalom affirmativam Pro

positio exceptiva est universalis affirmativa , et tamen non convertitur in particularem

affirmativam. Propositio reduplicativa est universalis affirmativa , et

tamen non convertitur in particularem affirmativam. Hierauf werden ausführlichst

sämmtliche Fälle unterschieden, je nachdem im allgemein bejahenden Urtheile das

Prädicat ein terminus discretus (s. Abschn. XVII, Anm. 624) oder communis und in

letzterem Falle entweder non distributus oder distributus ist (s. ebend. Anm. 238 ff.),

welch letzteres wieder entweder affirmative oder negative eintreten kann. Und da

wird z. B. betreffs der gewöhnlichen aristotelischen Urtheilsform bemerkt (p. 294 A):

Universalis affirmativa, cuius praedicatum est terminus communis non distributus ,

in tribus casibus potest converti simpliciter gratia materiae: Quando antecedens est

impossibite, et ideo sequitur „Omnis homo est asinus, igitur omnis asinus est homo",

quia ad impossibite sequitur quodtibet (s. ebend. Anm. 621 ff.) Quando subiectum

et praedicatum sunt termini convertibites (es ist diess vollständig richtig,

XIX. Duns Scotus. 229

Auch beim allgemein verneinenden Urtheile fällt ihm für die Umkehrung

das Hauptgewicht auf die distributio , denn wenn dieselbe durch die

Salzform ausgeschlossen ist, lässt sich das Urtheil nur particular umkeh

ren , und wenn sie negativ auftritt , muss die Umkehrung mittelst eines

Relativsatzes vorgenommen werden 197). Desgleichen wird das particular

bejahende Urtheil, falls sein Prädicat eine Distribution zulässt, in ein all

gemein bejahendes umgekehrt werden müssen; wenn aber das Prädicat

ein terminus discretus ist, tritt auch hier das Mittel eines Relativsatzes

ein ,98). Und auch die Frage über das particular verneinende Urtheil

(dieselbe blieb bekanntlichst noch später ein Gegenstand verschiedener

Ansichten) erledigt er in gleicher Weise, indem ihm die Umkehrung des

selben in ein particular verneinendes Urtheil jedenfalls statthaft erscheint,

insoferne nur im umgekehrten Urtheile die Distribution ausgeschlossen

bleibt (d. h. die Negation dem Prädicate vorangeht); denn nach consequentia

formalis muss die im ursprünglichen Urtheile stattfindende

Distribution bei der Umkehrung wegfallen, während nach consequentia

materialis sie in jenen nemlichen Fällen möglich bleibt, in welchen

das allgemein bejahende Urtheil rein umgekehrt werden kann199). Aber

man denke nur an Urtheile, wie z. B. „Alle Körper sind schwer" oder „Alle Wirbel-

Ihieie haben Blatgefässe" u. dgl.) Quando inferius praedicatur de suo superiori

„Omne animal est homo, igitur omnis homo est animat". Sodann noch:

Omnis universalis affirmativa, cuius subiectum est terminus communis distributus,

convertitur gratia formae in particutarem affirmativam Omnis propositio uni

versalis affirmativa de terminis rectis infert exclasivam de terminis transpositis.

197) Ebend. 12, p. 291 B: Duptex est universalis negativa; quaedam cuius

praedicatum distribuitur, ut „nultus homo est asinus"; aliqua, in qua praedicatum

non distribuitur, ut „omnis homo animat non est" Omnis propositio universalis

negativa, cuius praedicalam distribuitur, potest converti simpliciter Universalis

negativa, cuius praedicatum non distribuitur, non potest converti simpliciter, ut

ista „Omnis phoenix animal non est" convertenda est in istam „Quoddam animal

non est phoenix'' Omne signum positum a parte subiecti in conversa debet

manere a parte praedicati in convertente, sc. quando subiectum est terminus com

munis restrictus, .. ..: ut ,flullas homo est mulier", igitur „Mulla mulier est nullas

homo" Oportet mutare signum secundum dectinationem grammaticatem, ut

„Nultus homo est capra", „Nulla capra est aliquis homo" (p. 292 A)

Quando praedicatum distribuitur negative, ut ista „Nullas homo est nultum animat"

convertitur in istam „Nihit, quod est nullam animat, est homo".

198) Ebend. 13, p. 292 B: Duptex invenitur propositio particularis affirmativa;

quaedam, cuius praedicatum est terminus discretus, ut „Quidam homo est Socrates",

et talis sine aliquo addito non potest converti simpliciter, sed per aeeidens in singularem;

si addantur istae dictiones „quod est", bene convertitur simpliciter....

„Aliquid, quod est Socrates, est homo" Atia est propositio particularis, cuius

praedicatum distribuitur, ut „Quaedam lana est omnis tuna", et infert quandam uni

versatem de terminis transpositis, ut istam „Igitur omnis tuna est tuna".

199) Ebend. 15, p. 295 B: Quaedam est particularis negativa, cuius praedicatum

est distributum, sc. quando praedicatum sequitur negationem, ut „Quidam homo non

est asinus"; alia est, cuius praedicatum non distribuitur eo quod praecedit nega

tionem, ut „Quidam homo animal non est" Omnis particularis negativa, sive

sit de praedicato distributo sive non distributo, convertitur in particularem negativam,

cuius praedicatum non est distributum (p. 296 A) JVu//a propositio particularis

negativa de praedicato distributo convertitur in particularem negativam de praedicato

distributo gratia formae Et dico notabititer „consequentia formali", quia in aliquibus

terminis sequitur gratia materiae Quando uterque terminus est convertibilis

Quando superius negatur de inferiori Quando antecedens est

impossibilo Quando consequens est necessarium. S. Abschn. XVII, Anm. 623.

230 XIX. Duns Scotus.

höchst unnütz verschwendet ist der Scharfsinn, wenn Scotus sich auch

um die Umkehrung von Urtheilen bemüht, in welchen ein sog. Casus

obliquus vorkommt, und hiefür sogar Regeln aufstellt200). Was endlich

die Umkehrung der modalen Urtheile betrifft, macht es sich Scotus mit

der aristotelischen Lehre ziemlich leicht, indem er die Schwierigkeiten

dadurch beseitigen zu können glaubt, dass Aristoteles die Modalität eben

nur nach dem sog. sensus divisus (s. Abschn. XVII, Anm. 585) verstanden

wissen wolle 201).

In jenem Abschnitte der ersten Analytik, welcher den Syllogismen

selbst und ihren Formen gewidmet ist, begegnen wir dem gleichen Ein

flusse byzantinischer Logik. Um nemlich eine anderweitige Stelle nur

der Vollständigkeit willen zu erwähnen , woselbst Scotus auch die logi

schen Censuren Kilwardby's in der Frage über Stoff und Form des

Syllogismus berücksichtigt 202), sehen wir, wie er die Giltigkeit der Regel,

dass aus bloss negativen Prämissen ein Schlusssatz nicht erreicht werden

könne , mit Gründen bestreitet, welche der Lehre von der consequentia

entnommen sind, da nach consequentia formalis aus einem negativen

Satze nicht bloss stets ein hypothetisches Urtheil, sondern auch jedenfalls

irgend Etwas durch Umkehrung, Aequipollenz und Subalternation gefolgert

werden könne 203). Dass er im Commentare überall häufig sich der seit

Shyreswood auftretenden Kunstworte (Barbara, Celarent u. s. f., s. Abschn.

XVII, Anm. 52) bedient, hat für uns durchaus Nichts auffallendes, aber

er ist hierin unter den Erklärern des Organons der Erste 204). Bei der

200) Ebend. 18, p. 300 A: Propositiones, in quibus termini obliqui sunt subiecta,

exsolvendae sunt in quasdam alias de subiecto recto per istud pronomen „quod'1,

e. g. „Hominis asinus currit" resolvenda est in istam „Homo est, cuius asinus

currit" Sunt aliquae regulae in conversionibus propositionum de obliquo observandae,

e. g. „Cuiustibet contradictionis altera pars est vera" primo resolvenda

est in istam „Quaelibet contradictio est aliquid, cuius altera pars est vera" et tune

convertenda est in istam „Aliquid, cuius altera pars est vera, est contradictio"

„Asinus est hominis" convertitur in istam „Ens hominis est asinus".

201) Ebend. 26, p. 310 B: Aristotetes .... dicit, quod propositiones modates

simititer convertuntur illis de inesse (s. hingegen Abschn. IV, Anm. 545 ff.), et inteltigit

de illis in sensu diviso. Ehend. 28, p. 316 B: Aristotetes non intelligit de

modulibus propositionibus in sensu composito, quia sie pauca eius dicta essent vera.

202) Qu. sup. Elench. 4, p. 226 B: Utrum syllogismus peeeans in materia

sit syllogismus (s. ob. Anm. 21, woselbst Nro. 2) (p. 227 A) Syllogismus sie

se habet, sicut circutus nullam materiam sibi determinat, unde in quacunque

materia reperiatur sive forti sive debiti, dummodo forma circuti ibi salvetur, circutus

dicitur; simititer syllogismus.

203) Qu. sup. An. pr. 1, 21 , p. 304A: Ad unam categoricam de inesse negativam

sequitur formaliter una hypothetica, quia quaelibet propositio infert se ipsam

formaliter cum quacunque alia subdisiunetione, sicut sequitur formaliter „Nullas homo

turrU", igitur ,flultus homo currit vel deus non est" Ex una negativa beut

potest sequi alia negativa gratia formae per conversionem, per aequipoltentiam,

.per subalternationem. Vgl. ob. Anm. 194.

204) Ehend. 7, p. 283 A; 22 ff., p. 305 ff.; 25, p. 309 A; 27 ff., p. 313 ff.;

II, 3, p. 333 A ; 6, p. 337 A. u. s. f. Man sagte bisher zuweilen, diese Kunstausdrücke

habe schon Thomas aufgenommen; dass aber dieses nur Pseudo-Thomas

sei, s. unten Anm. 344. Hingegen wenn wir dieselben auch bei Raimundus Lullas

trafen (vor. Abschn., Anm. 63), so fallt allerdings, wie ich schon oben hervorhob,

die schriftstellerische Thatigkeit des Lullas im Ganzen um einige Jahre später, als

jene des Scotus.

XIX. Duns Scotus. 231

ersten Schlussfigur erwähnt und löst er ein Bedenken , welches auf den

ampliativen Worten und dem Sophisma „Nichts Lebendiges ist todt, Alle

Menschen sind lebendig, Kein Mensch ist todt" (vgl. ob. Anm. 191) be

ruht205). Auch den syllogismus expositorius (s. Abschn. XVII, Anm. 624)

erörtert er und gibt unter Benützung jenes nemlichen Beispieles betreffs

der Flussnamen einige auf distribulio beruhende Regeln über die formale

Geltung dieses Schlusses200). Wo er die Frage über die Zulänglichkeit

der drei Schlussfiguren bespricht, sagt er nicht bloss, dass die hypothe

tischen Schlüsse damit überhaupt Nichts zu schaffen haben (s. sogleich

Anm. 209), sondern weist auch ausdrücklich (wie Albert, s. Abschn. XVII,

Anm. 466) die vierte Figur als unberechtigt ab, da aus einer Umstellung

der Prämissen keine Verschiedenheit der Figur folge, sondern die Anord

nung des Ober- und des Unter-Begriffes das Maassgehende sei 207). Bei

den modalen Schlüssen vergisst er nicht, auch jene Modalitäten in Er

wägung zu ziehen, welche durch die Begriffe „seio, opinor" u. dgl. hin

zugekommen waren (Anm. 187), und stellt im Hinblicke auf sensus

compositus oder divisus (vgl. Anm. 201) Regeln auf 208). Den hypo

thetischen Schluss aber bespricht er in ächt aristotelischem Sinne 209).

205) Ebeod. 22, p. 305 B : Dicunt aliqui, quod isti modi (d. h. die ersten

vier Modi der ersten Figur) tenent gratia formae exceptis duobus casibus. Primus

est, quando arguitur in termihis divinis. Secundus, quando arguitur ex terminis,

qui ampliantur (vgl. ob. Anm. 189), et ideo non sequitur „Nullam vivum est

mortuum, Omnis homo est vivus, Igitur nutlus homo est mortuus". Die Lösung

dieses Zweifels folgt c. 23, p. 307 A: Debet concladi additis istis dictionibus „qui

estu ad subiectum conctusionis arguendo sie: „Nultum mortuum est vivum, Omnis

homo est vivus, Igitur nullas homo est, qui est mortuus''. Vgl. Anm. 197 f.

206) Ebend. 11, p. 290 A : De syllogismo expositorio affirmative dico, quod in

qualibet trium figurarum potest fieri bonus „Socrates est musicus, atbum. est

Socrates, igitur album est musicum" „Haec essentia divina est pater, fitius est

haec essentia divina, igitur fitius est pater" „Sequana fuit a centum annis,

haec aqua est Sequana, igitur haec aqua fuit a centum annis" (B) De syllo

gismo expositorio negativo dico, quod vatet in prima figura gratia formae maiore

existente negativa Non valot in prima figura, si minor fuerit negativa; et causa

est, quia si minor fuerit negativa et maior affirmativa, tunc maior extremitas non

est distributa in praemissis, immo stat determinate, et tamen stat confuse et distri

butive in conctusione , modo ex non distributo nunquam sequitur distributum

gratia formae.

207) Ebend. 34, p. 325 A: Utrum omnis syllogismus fiat in aliqua trium figurarum.

Arguitur primo, quod non Quot modis potest fieri ordinatio, tot erunt

figurae; sed quatuor modis diversis potest fieri huiusmodi ordinatio; igitur quatuor

erunt figurae Secundo, quod syllogismi ex hypothesi non redueuntur in

praedictas figuras Non oportet, fieri syltogismum hypotheticum in aliqua trium

fiqurarum, et hoc dico, quantum ad totatem processum (p. 326 A) Vocatur

syllogismus ostensivus, qui immediate infert conclasionem intentam; sed vocatur syl

logismus ex hypothesi, qui immediate non infert conctusionem intentam Solam

tribus modis potest fieri debita ordinatio respectu extremorum secundum subiectionem

et praedicationem ; igitur tres erunt figurae et non plares Propter solam transpositionem

non provenit diversitas alieuius praemissae nec conctusionis, per consequens

nec diversitas figurae.

208) Ebend. 36, p. 329 A: Ex maiore de hoc modo „scire" in sensu composito

et minore de inesse non fit syllogismus ad concladendum de hoc modo „scire", ticet

bene ad conctudendum de inesse De hoc modo „opinor1' fit bonus syllogismus

sumendo maiorem in sensu diviso et minorem de inesse.

209) Ebend. II, 1, p. 332 A: lstum syllogismum vocat Aristotetes syllogismum

232 XIX. Duns Scotus. Manigfaltigkeit der Parteien.

Im Commentare zur zweiten Analytik schliesst sich Scotus viel

fach an Robert Capito an, welchen er häufig selbst citirt, entnimmt aber

auch Manches aus Albert, wie z. B. die Angaben über dignitas, subiectum

und passio 21°) und die Grundlagen der höchst ausführlichen Erörterungen

über per se („perseitas") , primo und necessarium 2 1 1) , wobei übrigens

selbst hier noch aus Petrus Hispanus die restrictio im Begriffe der „necessitas

diminuta" hereinspielt212). Auch die üblichen Bemerkungen über

demonstratio potissima fehlen nicht213).

Was endlich den Commentar zu Soph. Elenchi betrifft, welchen

der scotistische Herausgeber der Gesammtwerke des Scotus unmittelbar

nach der Lehie vom Urtheile einreihte214), so behandelt derselbe über

haupt nur die ersten fünf Capitel der Schrift215), aber Einzelnes in

wahrhaft peinlicher Ausführlichkeit, so z. B. die aequivocatio und die

amphibologia2tü), wobei auch Vieles aus des Boetbius Erklärung der

ciceronischen Topik entnommen ist. Natürlich fand Scotus hier gleich

falls manigfache Gelegenheit, auf byzantinischen Stoff einzugehen, und

so begegnen wir wieder der distributio2il) und der copulatio 2 1 s), sowie

im Anschlusse an ältere Formationen den Syncategoreumata „et"219)

und „sotus" 22n).

Jene manigfaltigen Folgen nun, in welchen das Auftreten des Scotus

bis zu Occam hinab und auch über diesen hinaus eine nachhaltige Wir

kung äusserte , werden wohl nur dadurch ihre angemessene Darstellung

finden können, dass wir in der Hauptsache uns vom chronologischen

Faden leiten lassen; denn vorerst in jenen fünfzig Jahren, welche im

Ganzen zwischen der Thätigkeit des Scotus und jener Occam's liegen,

zeigt es sich als unthunlich, eine Gruppirung nach Parteien für die Dar

stellung zu Grunde zu legen, da, wie ich schon bemerkte, erstens die

ad transsumptionem (s. Abschn. IV, Anm. 583 u. 592), quia quando debemus probare

unum, transferimus nos ad probandum aliud, ex quo virtute atieuius suppositionis

inferimus intentum. Vgl. Anm. 207.

210) Q«. sup. An. post. I, 4, p. 349 A. S. Abschn. XVII, Anm. 475.

211) Ebene]. 15—40, p. 365—407. S. ebend. Anm. 473 f.

212) Ebend. 39, p. 406 A. S. ebend. Anm. 234.

213) Ebend. 44, p. 413 A. S. ebend. Anm. 476.

214) p. 224 ff.

215) I). h. nur bis zur Rückführung aller Sophismen auf ignoratio etenchi.

Schon die Vertreter der byzantinischen Logik behandelten nicht das ganze Buch,

schritten aber doch bis Cap. 15 vor; s. ebend. Anm. 197.

216) 0«. sup. Elonch. 9—22, p. 231-244.

217) Ebend. 14, p. 234 B : Utrum signum universate adveniens termino aequivoco

possit ipsum distribuerc pro omnibus suppositis cuiustibet sui significati. Die Frage

wird bejaht, denn (p. 235 A) distributio est aeeeptio alieuius communis pro quotibet

eins supposito, quorum quodlibet est ipsum. S. Abschn. XVII, Anm. 66 u. bes. 238.

218) Ebend. 10, p. 230 B: Utrum terminus aequivocus contineat sua significata

per modum copulationis lita significantur copulative per terminum, quae actu

coneipiuntur sermone prolato. Vgl. ob. Anm. 190.

219) Ebend. 30, p. 251 A: Utrum haec dictio „et" operetur potentiatem multiplicationem

Coniunctio per se copulat inter terminos, per aeeidens autem inter

propositiones. Vgl. bei Shyrcswood, Abschn. XVII, Anm. 86.

220) Ebend. 32, p. 252 B: „So/am" potest teneri categorematice vel syncategorematice

Si syncategorematice, tunc significat praecisam aeeeptionem itlius, cui

adiungitur. S. gleichfalls bei Shyreswood ebd. Anm. 76.

XIX. Manigfaltigkeit d. Parteien. Dominikaner u. Franziskaner. 233

beliebte bequemere Scheidung in Thomisten und Scotisten als zwei aus

schliesslich bestehende Parteien dem tatsächlichen Verhältnisse nicht ent

spricht, und zweitens, wenn man auch behufs einer leichteren Uebersichtlichkeit

diese Zweiteilung mit Gewalt in die Geschichte hineinconstruiren

wollte, dennoch die beständige Rücksicht, welche jeder einzelne Autor

auf seine jeweiligen Zeitgenossen und nächsten Vorgänger nimmt, den

monotonen Charakter eines angeblichen Thomismus und eines angeblichen

Scotismus sehr fühlbar unterbrechen würde. Das Richtige ja ist, dass

neben etlichen Autoren, welche in bornirter Treue die Ansicht des Einen

der beiden Meister nur der Operation des Wiederkäuens unterwerfen, in

den einzelnen Fragen die bunteste Kreuzung verschiedener Ansichten auf

Grund gewisser Auetori täts-Stellen zu Tag tritt; dieses Verhältniss aber

spinnt sich während eines halben Jahrhunderts gleichsam von Jahr zu Jahr

von Autor zu Autor fort bis zu Occam.

Allerdings zieht sich Ein bestimmtes Motiv durch diese Verschieden

heit der logischen Ansichten hindurch, welches mit dem Geiste der reli

giösen Orden , denen Thomas und Scotus angehörten , in theologischer

Hinsicht zusammenhängt. Nemlich die Dominikaner oder Prädicatoren,

aus welchen die meisten Thomisten hervorgingen, vertraten die gelehrte

Theologie in einer speculativen Construction des Dogmas, welche auch die

obersten Principien desselben demonstrirbar zu fassen versuchte; hingegen

die Franziskaner oder Minoriten, welche den Scotus zu den ihrigen

zählten, standen in Bethätigung der Seelsorge den Interessen des sog.

niederen Volkes näher und betonten so grundsätzlich das Uedürfniss einer

praktischen Theologie als einer Seelen-Arzuei, während sie auf eine theo

retische Construction der obersten Fragen verzichteten oder sogar auf

zeigten, dass dieselbe eben durch die logische Formulirung sich leicht in

dialektische Widersprüche verwickeln lasse. So mussten die Franziskaner

allerdings sich dahin neigen , dass sie auch für die Logik einer prakti

schen Tendenz zusteuerten , wobei das hierin waltende rhetorische Motiv

eine Werthschätzung der menschlichen Sprache nahe legte; und Jedermann

weiss , dass der sog. Nominalismus Oceam's eben aus dem Franziskaner-

Orden hervorging. Aber gewiss ist auch einerseits, dass ohne die byzan

tinische Logik "jene Richtung, welche man später als Nominalismus stiginatisirte,

nicht entstanden wäre, und andrerseits dass darum durchaus noch

nicht die Dominikaner als ledigliche Realisten den Franziskanern gegen

überzustellen seien, denn Realist (— wenn man überhaupt diese Stich

worte so anwenden dürfte —) war vor Allem auch der Franziskaner

Scotus selbst. Kurz also , wenn auch zugegeben wird , dass in den

Ordens-Principien gewisse Momente lagen , welche (analog dem Conflicte

zwischen den Bettelordcn und der päpstlichen Hierarchie) ihrerseits in

die Logik herüberspielen konnten, so ist doch nicht zu vergessen, dass

gerade die Logik als solche ein etwas neutraleres Gebiet war, auf welchem

weit speciellere Controversen nach Maassgabe eines neu anwachsenden

Materiales durchgekämpft werden mussten. Und so besteht auch hierin

wieder eine vielfach sich durchkreuzende Manigfaltigkeit, indem durchaus

nicht sämmtliche Dominikaner kurzweg Thomisten oder alle Franziskaner

lediglich Scotisten sind, sondern innerhalb beider Orden die verschiedensten

234 XIX. Dominikaner u. Franziskaner. Siger v. Brabant.

Nüancirungen heraustreten221). Was eine fortschrittliche Tendenz betrifft,

ist es nach dem Gesagten allerdings nicht zu wundern, dass im ge

schichtlichen Faden das relative Uebergewicht unleugbar auf Seite der

Franziskaner liegt.

Der erste, welcher uns in der langen Reihe der vorzuführenden

Autoren begegnet, ist Siger von Brabant (oder de Curtraco, ge

storben noch vor d. J. 1300), welcher anfänglich an der Sorbonne mit

den übrigen dortigen Lehrern die scotistische Auffassung der Theologie

vertrat, hernach aber zu den Thomisten überging 222), wodurch er sich

auch die beifällige Erwähnung erwarb, welche er in Dante's Divina commedia

fand 223). Was uns über seine noch ungedruckten Schriften be

kannt ist , lässt darauf schliessen , dass dieselben noch in der Zeit der

scotistischen Richtung des Verfassers entstanden sind. Schon der Umstand,

dass er sich mit den „Modi signifieandi" beschäftigte, gibt einen Finger

zeig224). Auch eine uns einzeln überlieferte Aeusserung Siger's über

die Universalien, welche er zum Gegenstande einer Monographie gemacht

zu haben scheint, enthält nicht bloss gleichfalls eine Betonung der significatio,

sondern auch den durchaus scotistischen (s. ob. Anm. 107) Aus

druck „aggregatum" 225). Er bearbeitete die zweite Analytik in einem,

wie es scheint, höchst ausführlichen Commentare, in welchem er bereits

ein besonderes Gewicht auf die verschiedenen Arten der Fehlschlüsse

gelegt haben muss 226), so dass er wohl einer Lieblings-Neigung folgte,

221) Ich werde daher häufig ausdrücklich darauf hinweisen, welchem Orden

ein Aulor angehört habe.

222) Was sein Leben betrifft , findet sich eine (ausnahmsweise) vortreffliche

Abhandlang über ihn in Msteire tittir. de la France, Vol. XXI, p. 96— 127; bezüg

lich seiner Schriften hätte ich allerdings eine reichere Detait-Mittheilung aus dem

handschriftlich in Paris vorhandenen Materiale gewünscht.

223) Paradiso, X, v. 136: Essa i la lace eterna di Sigieri, Che teggendo nel

vico degli strami (d. h. in Paris in der rue du fouarre) sitlogizzä imidiosi veri.

Dass Dante überhaupt der thomistischen Richtung angehörte, ist bekannt, s. Ch.

Jourdain, La phitos. de St. Thomas d'Aquin, 11, p. 128 ff. u. Wegete, Dante Aüghieii's

Leben u. Werke, 2. Aufl. (Jena 1865), p. 387, 409, 457 ff., 490. Speciell

für die Gesch. d. Logik bieten Dante's Schriften keinen Anliiss dar, näher auf ihn

einzugehen.

224) Hist. Uti. de Fr. a. a. O. p. 117, wornach der Anfang einer Schrift

Siger's „Summa modorum signifieandi" lautete : Quoniam grammatica est sermoeinatis

scientia, sermonem et passiones eins in communi ad exprimendum principaliter

mentis conceptus per sermonem conivgatum considerans, conceptus autem mentis

duptex etc.

225) Ebend. p. 120 lesen wir, dass Siger's „Quaestiones logicalos" folgendermaassen

beginnen: Varia discutienda per ordinem proponimus. Primum est, utrum

terminus conceptionis significet universaliter conceptum mentis, sicut quidam votunt.

Secundum est, utrum universaliter significet formam, sicut Plato volait, vel et aggre

gatum. Tcrtium est, utrum anima per terminum conceptionis sit significabitis. Auch

diese Verwendung des byzantinischen Begriffes „terminus" würde uns eine Ver

öffentlichung der Schrift Siger's wünschenswerte machen. Eine andere Stelte aus

derselben lautet (ebend): Et si universalia, inquantum universalia, esse conceptus

mentis quis dubitet, requirat in rescripto a nobis, quod sie ineipit „Significatum est

nobis, nonnullos doctores" (diese letztere Schrift fand sich in den Pariser Hand

schriften nicht mehr).

226) Ebend. p. 119, woselbst als Gegenstände der Erörterung, welche in 215

Fragen geptlogen wird, beispielsweise angeführt werden: Quid est syllogismus con

XIX. Siger von Brabant. Richard von Middleton. 235

indem er specielle Schriften über „fallaciae"'227) und auch über „Impossibitia"

verfasste 228).

Hingegen trat schon zur nemlichen Zeit der Franziskaner Richard

von Middleton (oder de media villi, gest. i. J. 1300) gewissen mög

lichen Uebertreibungen der Lehre des Scotus gegenüber und sympathisirte

somit mit den Dominikanern, wobei die Art und Weise seines Thomismus

uns mehrfach an Gottfried von Fontaines erinnert. Allerdings ist Richard,

von welchem wir Quodlibeta und einen Commentar zum Petrus Lombardus

besitzen 229), ein Autor, an welchem die Theologie ein grösseres

Interesse haben wird , als die Logik ; was jedoch von seinen Ansichten

hieher gehört , dürfte Folgendes sein. — In der Universalien-Frage be

gegnen wir auch bei Richard der üblichen arabischen Dreigliederung, nur

modificirt er dieselbe betreffs der Universalien post rem; denn er spricht

i von einer Viergliederung, indem das Universale zunächst als Causalität

(in causando, d. h. somit ante rem) bis zurück zur Schöpferkraft Gottes

zu fassen sei, sodann aber (in re) eine Gleichartigkeit (indifferenUa in

informando) der Formbildung in der Vielheit bestimmter concreter Wesen

enthalte, und hiedurch (j?oit rem) einerseits eine Gleichartigkeit der Vor

stellung in der Seele (indifferenUa in repraesentando) und andererseits

eine Gleichartigkeit der Aussage (indifferenUa in praedicando) bedeute;

und während nun das Universale in den ersten drei Beziehungen, d. h.

ante rem und in re und in repraesentando, in Wahrheit doch nur ein

Singuläres sei, komme ihm nur in der vierten Bedeutung eine eigentliche

Universalität zu, denn nur da enthalte es die von numerärer Einzelnheit

absehende Denkauffassung der Wesenheit und zugleich die Aussagbarkeit,

so dass es nach keiner dieser beiden Seiten als Universale objectiv existire,

sondern eben nur auf secunda intentio beruhe 230). Erinnert uns

trariae deceptionis. Quid est syllogismus infirmus. Quid est syllogismus fntuus. Quid

est syllogismus medicus (?). Quid est syllogismus diversivus. Ferner sei auch die

Rede von einem syllogismus lingiosus (doch wohl litigiosus ?), falsigraphicus, ostensivus

etc. Als Proben der Beantwortungen werden ebend. folgende Regeln mitgetheilt:

Syllogismus contrariae deceptionis est syltogismus ignorantiae, sodann Sylto

gismus fatuus est, qui est ex diversis propositionibus diversimode sumptis, dicendo

„In nova fert animus (bekanntlich der Anfang der Metamorphosen Ovid's); ergo tu

es asinus". Ferner Bene syllogizare est ex probabitioribus et notioribus propositum

demunstrare.

221) Ebend. p. 117, wo wir aus den „Fallaciae" nach einem unverständlich

abgedruckten Sophisma folgende zwei Beispiele finden: Quod ambulat, calcat; ambulat

autem totam diem; ergo calcat totam diem. Quidquid bibisti, habes in corpore;

cyphum vero bibisti; ergo habes cyphum in corpore.

228) Ebend. p. 120 f. aus den „Impossibitia" ein Beispiel: Deus non est. JVon

omnia habent causam unam; ergo deus non est.

229) Authorati theologi Ricardi de media vitla, minoritane famitie ornamenti,

tria reeognita reconcinnataque Quodlibeta etc. Venetiis 1509. fol. und Sacratissimi

theoiogi Ricardi de Mediavitta ordinis scraphici minorum conventualium In libros sententiarum

quaestiones. 4 Bände. Venet. 1507—9. fol.

230) In Sentent. II, dist. 3, qu. 1, f. 17 r. A: Universalo quadrupliciter potest

aeeipi. Uno modo in causando, secundum quem modum dicimus, quod deus est

universalis causa omnium. Alio modo per indifferentiam aptitudinis ad informandum

plara, secundum quem modum forma, quantum ex se natu est informarc ptures

partes materiae unigeneas, diceretur universalis, si esset actu existens a materia

separata. Tertio modo per indifferentiam in repraesentando, secundum quem modum

236 XIX. Richard von Middleton.

nun dieses theilweise an den naiven Wirrwarr eines Albert und eines

Thomas (s. Abschn. XVII, Anm. 383 u. 496), sowie an die Indifferenz-

Lehre des 12. Jahrh. mit Einschluss des Gilbertus Porretanus (Abschn.

XIV, Anm. 132 ff. u. 473 ff.), so kann Richard allerdings antiplatonisch

mit Gottfried v. Fontaines sagen, dass die Universalien in Gottes Denken

eben nur als gedachte, nicht aber als reale Wesen existiren 231) , und

folgerichtig muss er auch betreffs der Universalien in re jeder scotistischen

Ausschreitung entgegentreten, da ja die Annahme, dass das im Singulären

enthaltene Universale der ursprüngliche und erste Gegenstand des Er

kennens sei , und dass das Universale als ein der Art nach identisches

sehr wohl in mehreren Individuen ungetheilt bestehen könne, nicht bloss

im Widerspruche mit Aristoteles (bezüglich der Undefinirbarkeit des Sin

gulären) stehe, sondern auch zu der Alternative führe, dass entweder

das Universale, welches doch ein erschaffenes Ding ist, ebenso wie Gott

Einheit und Mehrheit in seinem ungetheilten Wesen enthalte, oder dass

es ganz überflüssig sei, neben den Einzeln-Dingen überhaupt noch von

einer Existenz eines Universale als solchen zu sprechen232).

Ist sonach durch diese Auffassung der Universalien bei Richard nur

species in inteltectu existent dicitur universalis sub ratione, qua non repraesentat

hominem hune vel itlam, sed hominem inquantum homo est; de qua dicit Avicenna

quinto metaph. (s. Abschn. XVI, Anm. 184), quod quamvis respeetu individuorum sit

universalis, tamen respeetu animae, in qua imprimitur, est singularis. Quarto modo

per indifferentiam in praedicando, secundum quem modum dicit Porphyrius ; et

hoc est proprte universalo, nam universalo dictum tribus modis primis secundum rei

veritatem singulare est. Dico ergo, quod ipsum universate duo comptectitur, sc. id

quod est universate, ut ipsam hominis vel angeli essentiam ut intelloctam praeter

unitatem et multitudinem numeratem, et ipsam universalitatem, quae est praedicabitis

de plaribus. Sed neutro modo est in reali existentia angelas universalis nec quaecunque

res alia, quia ipsa universalitas est res constituta a ratione et dicitur

secunda intentio.

231) In Sentent. I. dist.19, qu. 3, f. 68 v. B: Sicut essentiae omnium naturarum

ab aeterno fuerunt intelleetae a divino intelloctu, quamvis ab aeterno non fuerunt,

ita veritates, quamvis ab aeterno non fuerunt, tamen ab aeterno fuerunt intettectae.

S. ob. Anm. 64.

232) In sentent. I, a. a. O. : Dixerunt aliqui, quod universate quorumeunque

singularium est in reali existentia non separatim a singularibus in quolibet singulari

(s. bei Scotus Anm. 141, 145, 148 u. bes. 138), quod sub ipso continetur existens

indivisum (s. Anm. 139). Unde universalo Itominum, cum unus homo corrumpitur,

non corrumpitur, quia in aliis remanet totum, et cum aliquis homo generatur,

universate hominis non generatur, sed itte homo universate, quod in aliis erat satvatum,

in se susripit. Et hoc dicebant itlad esse, quod est proprium obiectum

inteltectus et primum et itlad, quo intelligitur singulare per refiexionem; quia

enim est in singularibus, ideo per cognitionem ipsius reflectilar inteltectus ad singu

larium cognitionem (s. Anm. 124). Et cum dicebatur, quod idem crealam non potest

esse in plaribus suppositis indivisum, dicebant, hoc esse verum de identitate in

numero, non de identitate in specie (s. Anm. 148 f.). Sed haec opinio falsa est et

improbabitis ; satis patet per ea, quae phitosophus septimo metaph. probat (s.

Abschn. IV, Anm. 484 ff.) Praeterea aut ipsum universalo esset de ratione

cuiustibet singularis sui aut non. Si sie, tunc res creata simptex indivisa esset de

ratione plarium suppositorum ; quod est impossibite, solius enim divinae essentiae

proprium est, quod sine multiplicatione sui sit tota de ratione pturium suppositorum.

Si non, tunc ipsum universalo realiter existere, ut dicunt, esset inutite, quia non

esset utite ad singularium existentiam, cum esset aliquid extra essentiam eorum, nec

ad eorum cognitionem, cum non esset de ratione eorum.

XIX. Richard von Middleton. 237

dasjenige mit Protest zurückgewiesen , was man den Realismus der Scotisten

nennen könnte , so verbleibt immerhin der Conceptualismus des

Scotus mit Einschluss seiner sprachlichen Seite (ob. Anm. 96) als positive

Ansicht Richard's. Indem aber dabei ebenso, wie bei Scotus, die grösseren

Schwierigkeiten in den Universalien in re liegen, lenkt Richard nach dieser

Seite hin mit seinem sprachlichen Conceptualismus mehr in einen geläu

terten Thomismus ein. Nemlich im Anschlusse an Thomas nimmt er an,

dass in Gottes Denken um der Verwirklichung des Einzelnen willen auch

die Idee der Individuen (nicht bloss der Art-Begriffe) liegen müsse 233),

und ebenso nimmt er betreffs des Einzeln-Seins aus Thomas die Begriffe

„esse signatum" und „incommunicabile" beifällig auf 234). Aber wenn

es sich um die Frage über das principium individuationis handelt, folgt

er schon darin der Ansicht des Gottfried v. Fontaines, dass das Sein der

Individuen keinenfalls ein accidentelles sein könne 235), und auch an den

nemlichen Autor erinnert uns die Erklärung, dass das concrete Seiende

stets durch anderweitige Wesenheiten bedingt sei und die bestimmt determinirte

Modification der Form im Individuum auf eine Verbindung eines

Materiellen und eines Formellen hinweise238). Eben darum kann sich

Richard durchaus nicht mit der „species intelligibilis" des Scotus (s. Anin.

1 1 0) befreunden , denn dieselbe habe höchstens einen Sinn , wenn man

unter ihr das begriffsmässig entstandene „Wort" verstehe, denn die Idee

eines Dinges als ewige könne nicht ein Werkzeug für unser mit Ver

gänglichkeit behaftetes Denken sein, und letzteres habe seinen Ausgangs

punkt, auf welchen es sich stütze, nur in den Sinnen, vermöge deren

wir die Eigenthümlichkeiten der Dinge erfassen , um dann aus den vorfindlichen

Aehnlichkeiten („simititudo", s. Abschn. XVII, Anm. 393 u. 395,

u. Abschn. XIV, Anm. 474) auf syllogistischem Wege auf ein für sich

bestehendes Substrat zu gelangen 237). So erhält Richard's Conceptualismus

233) Quodl. f. 1 r. B: In mente divina sunt ideae specierum et singularium

contentorum sub speciebus Cum ipsa idea sit ipsa divina essentia, inquantum

apprehensa a divino inteltectu ut imitubitis ab aliis a se, et ideo cum non tantum

sit imitabitis a speciebus, sed etiam ab individuis specierum, dico, quod est idea

non tantum specierum, sed etiam singularium. In Sentent. I, Dist. 36, art. 3, qu. 4,

f. 111 v. B: Idea in deo non tantummodo dicit rationem cognitionis, sed etiam rationem

factionis rerum. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 518.

234) Quodl. a. a. O. : Magis differt Petrus a Paulo, quam Petrus ab nomine ;

Petrus enim non est Paulas, sed Petrus est homo; aliquo tamen modo differt Petrus

ab homine, inquantum id, quod dicit „homo" sub esse non signato, dicit „Petrus"

sub esse signato, et ideo, quod dicit „homo" sub ratione communicabiti, dicit „Petrus"

sub ratione incommunicabiti. lgitur dico, quod maior est differentia secundum ra

tionem inter ideas duorum singularium, quam inter ideam speciei et individui. Vgl.

Abschn. XVII, Anm. 520.

235) Ebend. f. 4 v. A : Esse actualis existentiae, quo creatura est in primo

actu, non est aeeidens essentiae ipsius creaturae. S. ob. Anm. 65 u. hingegen bei

Scotus Anm. 137.

236) Ebend. f. 5 r. A: Omni essentiae crealae ad suam existentiam necessarium

est aliquid aliud a se, quia omnem essentiam creatam oportet ab alia essentia esse

et ab alia essentia conservari Si intelligatur esse per essentiam sicut per quoddam

principium formate essendi vel per modum formae significatum, haec propter

hoc in compositis essentiae comprehendit materiam et formam; sie dico, quod ens

creatum est per suam essentiam S. ob. Anm. 67.

237) In Sentent. II, Dist. 24, art. 3, qu. 3, f. 100 v. A: In statu corruptibiti

238 XIX. Richard v. Middleton. Petrus v. Auvergne.

eine sehr entschieden empiristische Färbung , welche nicht bloss über

Thomas (Abschn. XVH, Anm. 500), sondern auch über Scotus (oh. Anm. 114)

weit hinausgeht, wenn das Erkennen überhaupt principiell als etwas

Passives bezeichnet wird 23b). In jener Frage hingegen, welche die unitas

formae betraf, entfernt sich Richard wieder von den Thomisten, indem

er eine Mehrheit von Formen , welche in Einem Wesen sich vereinigen,

zulässt, aber für diejenige, welche bei Entstehung der Wesenheit zuletzt

abschliessend gewirkt hat, die Function einer anmachenden Einheit be

ansprucht, so dass er hierin auf Seite des Scotus, nicht aber des

Lamarre tritt239).

Ein umgekehrtes Verhältniss zeigt sich bei einem anderen Zeitge

nossen ; nemlich der Dominikaner Petrus von Auvergne (seine Blüthezeit

fallt um d. J. 1300), welcher als äusserst fruchtbarer Schriftsteller

in zahlreichen (bis jetzt ungedruckten) Commentaren zu den physikalischen

und naturgeschichtlichen Werken des Aristoteles, sowie auch zur Politik,

zur Metaphysik und zur Logik, sich im Ganzen an Thomas anschloss 24°),

glaubte dennoch zugleich die Gründlichkeit der Exegese durch Aufnahme

mancher Erläuterungen des Scotus steigern zu können. In dem Commentare

zur Isagoge folgt Petrus allerdings darin dem Thomas, dass die Logik

non cognoseimus per naturam de loge communi substantiam per propriam eius speciem,

nisi aeeipiatur species pro verbo, quod inteltectus concipit de ea per suas proprietates.

Nun enim cognoseimus eam immediate per suam speciem increatam, quae

est idea, (B) cum divina idea non possit habere rationem Instrumentalis agentis

respectu nostri actus intelligendi, quia divinam essentiam non cognoseimus im

mediate per naturam Pruetcrea non cognoseimus substantiam per propriam eius

speciem acquisitum, nisi aeeipiendo speciem pro verbo Inteltectus noster nullnm

potest reeipere speciem inteltigibitem ab inferiori nisi per ministerium sensuum

Non cognoseimus substantiam per propriam eius speciem, sed per suas proprietates

argumentando, eo quod in illis est aliqua simititudo substantiae (f. 101 r. A)

Intettectus concladit, quod illi enti natum est atiquod ens subsistere, et fandern concladit,

ittud ens esse per sc subsistens, et sie devenit in cognitionem substantiae.

238) Ebend. qu. 2, f. 100 r. A : Nostrum intelligere consistens in simptici apprebensione

, in qua non est compositio nec divisio, est pati Motio enim inteltectualis

est ab intelligente per activum inteltectus, et est in intelloctu per passivum

intettectus, et cum ipsa motio inteltectualis, inquantum est in intelligente, sit

passio, sequitur, quod intelligere sit pati.

239) Quodl. f. 6 v. A : Anima intettectiva est humani corporis -forma ita, quod

est forma principalissima ipsius hominis, h. e. forma hominis comptetiva, per quam

homo reponitur in speeie hominis (B) Anima intelloctiva est forma ultima,

quia in homine nulla est nobitior ea; sed forma ultima est, per quam compositum

reponitur in specie. Ebenso In Sentent. II, Dist. 17, ort. 1, qu. 3, f. 70 r. A. Vgl.

ob. Anm. 30 u. 155.

240) Handschriftlich sind von Petrus de Alvernia in Paris noch vorhanden :

Supptementum commentarii S. Thomae in librum tertium de coelo, Quaestiones super

quatuor libros de coelo et mundo, Super quatuor libros meteororum, Super Arist. de

iuventute et senectute , De somno et rigitia, In quosdam parvorum naturalium libros

a S. Thomo expositus, In Arist. de plantis, In Arist. de motu animalium, Super libros

roliticorum, Super duodeeim libros metaphysicorum, Super totam logicam veterem,

Super Porphyrium, Sophisma determinatum. S. Hauriau, De la phit. scol. II, p. 260 ff.

Eben durch Haurean wurde ich auch auf die Pariser Handschrift, welche „Cod.

Sorbonn. Nro. 955" signirt ist, hingewiesen, aus welcher ich Einiges zur Probe mit

theite. Die genauere Einsicht derselben zeigte mir auch , dass die Schrift Super

Porphyrium eben doch nur der erste Theil des grösseren Ganzen Super totam logicam

veterem sel.

XIX. Petrus von Auvergne. 239

modus sciendi sei241), und auf gleicher Quelle und einer Stelle Albert's

beruht es, wenn die Logik ausdrücklich als „formalis" der Metaphysik

gegenübergestellt wird242). Aber indem Petrus sodann eine neuere

Formulirung der Ansicht erwähnt, dass der Syllogismus nicht der primäre

und wesentliche Gegenstand der Logik sei243), benützt er zur Wider

legung dieser Meinung und zur Begründung der gegenteiligen fast

wörtlich die betreffende Auseinandersetzung des Scotus 244). Was die

Universalien betriüt, bei welchen er auch von Avicenna beetuflusst

wird 245), greift er zum Nachweise einer objectiven Existenz derselben

gleichfalls nach Gründen, welche Scotus (sowie auch Vincenz v. Beauvais)

angeführt hatte246); aber natürlich gilt ihm die objective Seite der Uni-

241) Cod. Sorbonn. 955 (f. 83 ff.): Circa librum Porphyrii quaeruntur quaedam

in generali Primo de subiecto ipsius logicae, utrum togica sit de mo to

sciendi tanquam de subiecto. Ei arguitur quidem sie: Id est subiectum in scientia,

de quo et de cuius partibus terminatur in tota scientia; sed de modo sciendi et de

partibus eius terminatur in tota logica; ergo etc Praeterea itlad est subiectum

in scientia, penes cuius divisiones dividitur itla scientia; sed secundum divisionem

modorum sciendi dividitur tota logica in artem dividendi, diffiniendi et cottigendi

etc. S. Abschn. XVII, Anm. 489.

242) Secundo quaeritur, utrum sit de ente tanquam subiecto. Et argumentatur,

quod non. Duarum diversarum scientiarum nun debet esse subiectum idem, et causa

Auius est, quod diversitas subieeti causat diversiiatem scientiarum; sed metaphysica

est de ente tanquam de subiecto; ergo logica non est de ente tanquam de subiecto,

cum sit diversa a metaphysica. Praeterea scientia, quae est de ente, est realis, sed

logica non est realis, sed formalis. S. ebend. Anm. 362 u. 488.

243) Tertio quaeritur, utrum sit de syttogismo tanquam de subiecto (vgl. ob.

Anm. 93 u. Abschn. XVII , Anm. 370). Et videtur, quod non, quia, si totum est

subiectum in toto, et pars in parte, ergo, si syllogismus est subiectum in tota logica,

ergo et partes sytlogismi in partibus logicae; sed scientia libri etenchorum pars est

logicae; eo syllogismus non est subiectum, quia syllogismus tophisticui non est

syltogismus Praeterea omnis scientia, quae est de syllogismo tanquam de suhiecto,

est alieuius generis determinati, nam syllogismus genus determinalam est; sed

logica non est alieuius generis determinati. Vgl. ebend. Anm. 370.

244) Ad id dicendum, quod logica est de syllogismo tanquam de subiecto; de

syllogismo enim secundum verba et non secundum rem Et sie est tota nova

logica, quae distinguitur secundum divisionem ipsius sytlogismi, quae statim apparebit

Dicendum est enim, quod tota logica est de syltogismo tanquam de sub

iecto, et hoc potest esse dupliciter, aut de ipso sytlogismo in se et absolate aut de

his, quae attribuuntur syllogismo. Si primo modo, sie est Uber Priorum. Si vero

secundo modo, sie est dupliciter, quia alia attribuuntur syllogismo aut tanquam partes

integralos aut tanquam partes subiectivae; si primo modo, hoc est dupliciter, quia

attribuuntur ei tanquam partes integrates remotae, et sie est Uber Praedicamentorum,

aut sieut partes integrates propinquae, et sie est Uber Periermenias. Si autem sit

de his, quae attribuuntur tanquam partes subiectivae, sie est tota nova togica, quae

dividitur sie: aut syllogismus contrahitur per medium, quod est necessarium, et sie

est Uber Posteriorum, aut per medium, quod est probabite, et sie est Uber Topicorum,

aut per medium, quod est privatio eius, et sie est Uber Elenchorum. Alii autem veteris

logicae sunt de bene esse, ut Uber Porphyrii, qui sc. ad cognitionem praedicamentorum.

S. bei Scotus, ob. Anm. 93, das Original dieser Erörterung.

245) Liber Porphyrii , cuius subiectum sunt universalia, non inquantum

sunt quinque, sed inquantum uniuntur sub hac forma, quae est universate. Vgl.

Abschn. XVI, Anm. 171 f.

246) Quaeritur, utrum universalia habeant esse. Et videtur, quod non, quia

omne, quod est, ideo est, quod unum numero est, sed universate non est antun

numero Ad hoc dicendum, quod universalia possunt probari esse per hoc,

quod dant esse inteltectui ; haec enim est eorum operatio ; quia id, quod dat esse,

240 XIX. Petrus v. Auvergne. Alesander v. Alessandria.

versahen nicht als die ausschliessliche, sondern er ist dabei wieder Thomist

genug, um in jenen bequemen Dualismus einzumünden, welcher durch die

aristotelische Unterscheidung des Potenziellen und des Actuellen einigermaassen

übertüncht ist247).

Hingegen viel enger, wenn auch nicht ausschliesslich, hängt mit der

Lehre des Scotus Dasjenige zusammen, was Alexander von Alessan

dria (gest. i. J. 1314) in seinem Commentare zur Metaphysik kundgab,

welchen man früher für eine Arbeit des Alexander Alesius (s. Abschn.

XVII, Anm. 274) hielt. Allerdings wenn ein zweifaches Auftreten der

Universalien, nemlich sowohl in causando als auch in praedicando, unter

schieden wird (wobei der Wortausdruck uns an Richard v. Middleton

erinnert, s. Anm. 230), kann man immerhin sagen, es sei diess nur der

gewöhnliche thomistische Dualismus 248), und auch die gegen Plato geübte

Polemik liesse sich trotz ihrer schärferen Formulirung auf die nemliche

Quelle zurückführen'-49). Aber Alexander spricht sich hinwiederum sehr

entschieden dabin aus, dass die Universalien überhaupt sachlich nicht ge

trennt von dem Einzelnen existiren, hingegen wohl logisch als ein „modus"

mittelst des „conceptus" losgetrennt werden können 250). Und diesem

scotistiseben Standpunkte bleibt er auch bei der Frage über das Princip

der Individuation getreu, indem er im Hinblicke auf die Controverse be

treffs der Angelologie daran festhält, dass auch ausserhalb der Materie

eine Individualisirung dadurch stattfinden könne, dass die Wesenheit sich

habet esse necessario; absurde est enim dicere, quod id, quod non habet esse, darct

esse alieui. S. ob. Anm. 100 u. Abschn. XVII, Anm. 297.

247) Secundo quaeritur, utrum sint separata a singularibus. Et videtur, quod

sint, quoniam omnis scientia est incorruptibitium Ad id dicendum, quod opinio

Platonis fuit, quod universalia essent separata a singularibus (vgl. Abschn. XVII,

Anm. 501) Et Aristotetes contra ipsum argumentatur, ... .quoniam id, quod faciat

cognitionem de particularibus , ipsis debet esse in eis Potest esse scientia de

universalibus , quia etsi non de corruptibitibus secundum se, de corruptibitibus tamen

per aeeidens bene potest esse scientia Universalo quantum ad rem subiectam

intuitioni est universate potentia et hoc modo est coniunctum ipsis particularibus,

..... sed universate quantum ad ipsam intuitionem est universalo in actu et est in

ipso intelloctu et apprehenditur ab eo et hoc modo separatum est ab ipsis sensibitibus

lntelligendum ergo secundum intentionem Aristotelis, quod universalia uno

modo separata ab ipsis singularibus et alio modo non, et uno modo corruptibitia et

alio modo non. Vgl. ebend. Anm. 493, 508.

248) Atexandri de Ates, doctoris irrefragabitis , in XII Aristot. Mctaphysicae

libros etc. Veneiiis 1571. fol. Fol. 7 v. A : Notandum est, quod universate dicitur

duobus modis, sc. in praedicando et in causando Possumus loqui de universali

in causando vel de universali in praedicando. Ebenso f. 283 v. A. S. Abschn.

XVII, Anm. 507 f.

249) Ebend. f. 28 v. A : Plato in sua positione ineurrebat duo opposita ; ponebat

enim speciem separatam et quod haberet esse independens ; ponebat autem se

cundo, quod haec species esset universate; cum autem universalo habeat esse

dependens ad iitud, cuius est universate, sequitur, quod ista species debuit esse

dependens; ei ita erit independens et dependens. S. ebend. Anm. 501.

250) Ebend. f. 66 r. B: Si loquamur de separatione secundum rem, impossibite

est, quod universate sit separatum a singulari, eandem enim rem, quam dicit

haec humanitas, dicit humanitas ; st autem loquamur de separatione secundum

rationem, sie universalo separatum est a singularibus ; licet enim unam et eandem

naturam dicant universalo et singulare, tamen itlam dicunt secundum differentem

modum et differentem coneeptum; „hie homo" enim dicit naturam humanitatis cum

intetloctu et coneeptu prineipiorum individuantium. S. ob. Anm. 129.

XIX. Alexander v. Alessandria. Gerhard v. Bologna. Radulph Brito. -241

mit jenem Auftreten verbinde, welches dem „suppositum" als solchem

zukommt251), wobei wir beachten müssen, dass hiemit bereits damals

im Anschlusse an Scotus selbst (ob. Anm. 109) die Häcceität durch jenen

byzantinischen Begriff ausgedrückt wurde. Auch die Annahme, dass die

Individuation für die Wesenheit selbst etwas Accidentelles sei, wiederholt

Alexander aus Scotus 252). Und so dürfen wir uns nicht wundern, wenn

bei ihm auch die Lehre betreffs der formalitates (ob. Anm. 147 ff.) eine

Anwendung findet 25 3). Eigentümlich aber ist es, dass er dann dennoch

die Frage über unitas formae ganz in der nemlichen Weise wie Gott

fried von Fontaines und Johannes Parisiensis beantwortet 254).

Vielleicht irren wir auch nicht, wenn wir den Gerhard von

Bologna (gest. 1317) den Vertretern einer scotistischen Richtung bei

zählen, wenn auch bis jetzt noch nicht hinreichendes Material vorliegt,

um die ihn betreffenden Fragen genügend zu entscheiden 255).

Zuversichtlicher möchte ich mich über Radulph Brito (um 1317

thätig) äussern, obwohl ich hiebei in Widerspruch mit Haureau's Forschung

gerathe. Wir sind nemlich bezüglich Radulph's nur auf Dasjenige ange

wiesen , was der genannte Gelehrte aus Pariser Handschriften mittheilte ;

251) Ebend. f. 118 v. B: Posito, quod diversitas numeralis sub una specie non

potest esse nisi per materiam, in separatis a materia non potest esse nisi unum

numero sub una specie Hanc positionem non reputo reram; credo enim, quod

multiplicatio individualis sub una specie possit esse in separatis a materia ita, quod

haec duo fierent simut, quod ipsa forma sit separata a materia et etiam multiplicari

possit individualiter et numeratiter Imaginabimur enim, quod agens super

naturate formas separatas multiplicare potest infra unam speciem per diversa supposita

ita, quod compositio ex supposito et essentia facit multiplicationem individualom,

sicut est compositio ex materia et forma in formis materialibus. Vgl.

ob. Anm. 13, 28 u. bes. 109, 139, 145.

252) Ebend. f. 203 v. B : Principia individuantia aeeidunt ipsi essentiae. S.

Anm. 137.

253) Ebend. f. 103 v.B: Non solam formalitas propinqua dicitur formalitas rei,

sed etiam formalitas remota, quae est de essentia formalitatis propinquae ; eo modo,

quo dicimus, quod humanitas nön sotum est formalitas Socratis, sed etiam animalitas.

Vgl. f. 201 v. B, 231 r. B.

254) Ebend. f. 44 r. A : Quaelibet forma specifica componitur ex conceptibus

formatibus, ef explicatio härum conceptuum est definitio rerum; et in his con

ceptibus est prius et posterius, et unus conceptus per se facit aliam rationem, quam

secundus, et omnes simul faciunt unum conceptum, v. g. in specie hominis est con

ceptus rationalitatis el animalitatis et substantiae et entitatis et hi omnes faciunt

conceptum hominis. S. ob. Anm. 70 u. 74.

255) Hauriau, welcher Handschriften zweier Werke des Gerhard in Händen

hatte, beruft sich (II, p. 384) auf einige Stellen derselben, in welchen Gerhard

betreffs der Universalien und der unitas formae mit Thomas übereinstimme. Jene

Stelle aber, welche Haureau im Wortlaute mittheilt, ist eher geeignet, unsere

Zweifel über Gerhard's Stellang zu erregen. Denn wenn wir dort lesen „Formae

communes, in quibus inveniuntur universalia, sunt entia in potentia; et ideo scire

aliquid, secundum quod est universate, est scirc in potentia; communicatio ergo, quae

intelligitur in formis communibus, habet esse extra animam in potentia; ista autem

communicatio, quae intelligitur in materia, est pura privatio, cum non intelligitur

nisi secundum ablationem formarum individualium ab co", — so weiss ich nicht,

ob Solches nicht vielmehr eine Uebertreibung scotistischer Anschauungen sei (s.

Anm. 112—121 ü. 142). Allerdings ist es misslich, sich aus etlichen herausge

rissenen Zeiten eine Ansicht bilden zu sollen, und Gerhard wird eine zweifelhafte

Gestalt bleiben, bis Mehreres aus Handschriften veröffentlicht ist.

Pbantl, Gesch. III. 16

242 XIX. Radulph Brito.

aber ich glaube , mir aus jenem Materiale eine andere Auffassung ent

nehmen zu müssen. Wenn nemlich Radulph schon die intentio secunda,

wie er ausdrücklich sagt, nur „in concreto", nicht aber „in abstracto"

verstanden wissen will, wornach Gattungs- und Art-Begriffe eben nur

nach ihrem „esse in pturibus" zu ' betrachten seien , so streift dieses

offenbar an die Auffassung des Scotus 256), und ebendahin dürfte sicher

auch die entschiedene Betonung der denominatio zurückführen 257). Ferner

unterscheidet Radulph ebenso , wie der vorhin genannte Alexander , ein

doppeltes Auftreten der Universalien in causando und in praedicando,

womit er Erklärungen über Priorität und Posteriorität des Singulären

verbindet, welche auf bekannten aristotelischen Stellen beruhen und darum

allerdings sowohl bei Thomas (Abschn. XVII, Anm. 511) als auch bei

Scotus (ob. Anm. 122) eine Rolle spielten 258). Aber völlig unzweideutig

tritt der scotistische Standpunkt darin hervor, dass Radulph gleichfalls

(vgl. ob. Anm. 147 u. 155 ff.) an der pturalitas formarum, und zwar

gerade im Interesse der Aussagbarkeit der Universalien , festhalten zu

müssen glaubt 259).

256) Bei Hauriau II, p. 389 (aus Pariser Handschriften mitgetheilt) : Intentio

nihit aliud est, quam quaedam ratio intelligendi rem, ut est in pturibus, seu quaedam

cogitatio rei, sicut universate nihit aliud est, quam quaedam ratio intelligendi,

ut est in pturibus Logica igitur est de secundis intentionibus non in abstracto,

sed in concreto, ut coneernunt rem primo intelloctam; unde logicus non considerat

de generalitate et specialitate in abstracto, sed considerat de genere et specie in con

creto modo. Istae intentiones sunt triplices secundum triplicem operationem intelloctus.

Una enim est operatio intelloctus, quae apprehendit simplicia; alia est, quae

simplicia apprehensa componit et dividit ; tertia est, discurrere a praemissis ad consequentiam.

Vgl. ob. Anm. 100 ff.

257) Ebend. : Unde genus et species dicuntur quaedam incomploxa, ut denominata

sunt intentionibus Licet aliqui dicant, quod ista sint per se, quia genus

et species dicunt rem, tamen istae intentiones non dicunt res, nisi ut denominatae

sunt intentionibus, ut „homo est species". S. ob. Anm. 127.

258) Ebend. p. 390: Quaedam sunt universalia causalitate, alia propositione

(dass jedoch statt propositione sicher praedicatione,. gelesen werden muss, zeigen die

sogleich folgenden Worte ; s. auch Anm. 248). Modo si quaeratur de universatibus

causalitate, dico, quod itla sunt notiora secundum naturam, quam singularia, tarnen

non sunt notiora quoad nos Si autem loquimur de universali praedicatione,

dico per distinctionem, quia aut aeeipitur pro intentione universalis aut pro re subiecta

intentioni. Si pro intentione universali, sie dico duo : primo quod universate

itlo modo est posterius singularibus, aeeipiendo singulare pro re; secundo dico, si

aeeipiatur singulare pro intentione, quod universate prius est singulari

Aeeipiendo singulare pro intentione et universalo pro intentione singulare posterius est

quam universalo Si autem aeeipiatur universalo et singulare pro re subiecta

intentioni, qdhuc dupliciter possunt considerari, quia vel pro re abstracte sumpta vel

ut consideratur sub aliquibus proprietatibus Si considerentur pro re abstracte,

sie unum non est prius nec posterius altero Si autem aeeipiatur pro re ut stat

sub aliqua proprietate, primo in eodem genere cognitionis universalia sunt

prius ; secundo non facta relatione ad unam cognitionem universalia sunt

priora singularibus secundum naturam, non quoad nos.

259) Ebend. p. 388: Si genus esset aliquid unum in re per unam formam,

itla forma esset unius speciei tantum et tunc non passet genus praedicari de atia

specie nisi de itla sola, cuius est forma. Si itla forma sit communis omnibus speciebus,

tunc arguo : itla forma communis aut est eadem cum forma cuiustibet speciei

aut diversa. Si est eadem essentialiter cum formis specierum, tunc, cum formae

specierum sint multae et non una, sie etiam ista forma generis non erit una, sed

multae. Si sit diversa a formis specierum, aut est diversa numero aut specie aut

XIX. Petrus v. Abano. 243

Treffen wir somit unmittelbar nach dem Auftreten des Scotus ein

relatives Ueberwiegen der von ihm verfochtenen Anschauungen , so dass

dieselben sogar auf thomistischer Seite eine gewisse Aufnahme fanden

und dabei zugleich ihrerseits nicht in schroffer Ausschliesslichkeit festge

halten wurden, so musste es als eine gebotene Notwendigkeit erscheinen,

dass nun auch die Thomisten (wie schon früher, s. Anm. 71 ff.) sich

behufs der Reinheit ihrer Lehre zusammenschaarten. Und so treffen wir

den Thoniismus im Kampfe nicht bloss gegen Scotisten , sondern auch

gegen Halbthomisten, — ein Kampf, an welchem uns hier natürlich nur

die logischen Controversen interessiren.

Absehend von allem Theologischen darf ich somit hier mit ein paar

Worten auch den berühmten Mediciner Petrus von Abano (gest. 1320)

erwähnen, welcher als Averroist dem Verdammungsurtheile der Kirche

verfiel 260). Denn auf dem Gebiete der Logik zeigt sich derselbe als

reiner und strenger Anhänger des Thomas, dessen Ansichten er lediglich

wiederholt, sei es dass es sich um die Universalien261), oder um das

principium individuationis 262), oder um unitas formae handelt 263).

Theologische Thomisten hingegen knüpften vielfach an jene früheren

Controversen bezüglich der Schrift „Correctorium fratris Thomae" (s.

bei Lamarre ob. Anm. 27 ff.) an; da jedoch von dieser polemischen

Litteratur, welche in die ersten zwei Jahrzehnte des 14. Jahrh. fällt,

häufig nur die Namen der Autoren und die Titel der Schriften über.

liefert sind , können wir, so lange nicht alle einschlägigen Handschriften

gedruckt sind, nicht beurtheilen, in welcher Weise sich etwa die logische

Parteistellung gestaltet habe 264). Aber Einiges, was zu unserem Zwecke

genere ; si sit diversa numero ab istis, vere non poterit praedicari de istis, sicut non

vere dicitur, quod Socrates sit Plato, qui diflerunt numero; nec si sit diversa specie

vel genere, etiam non praedicabitur vere de istis speciebus Ergo genus non

potest esse idem essentialiter in diversis speciebus. Hier scheint mir das Missverständniss

Haureau's deutlich vor Augen zu liegen, denn derselbe erklärt die von

ihm mitgetheilte Stelle so, als ob es sich dabei um die Frage handle ,,si lo gerne

peut etre pris commc une chose" ; aber davon ist ja gar nicht die Rede, sondern

nur von der unitas formae und den ihr entgegenstehenden Bedenken.

260) Da Petrus v. Abano noch starb, ehe der für ihn bestimmte Scheiter

haufen errichtet war, konnte sich die Kirche das Vergnügen nicht versagen,

wenigstens nachträglich die Gebeine desselben zu verbrennen. „Eeetesia non sitit

sanguinem".

261) Conciliator controversiarum, quae inter phitosophos et medicos versantur,

Petro Abano Patavino, phitosopho ac medico ctarissimo, auctore etc. Venet. 1565. fol.,

f. 7 v. B: Universalo habet duptex esse: unum quidem in intelloctu iam possibiti in

actum aliquando deducto; aliud secundum se, prout a multis particularibus est quaedam

forma communis per inteltectum abstracta; hic enim species et simititudines

rerum abstrahtt a particularibus et signatis congregans, unam quandam naturam

communem natam inesse vel dici de pturibus.

262) Ebend. f. 36 r. B : Individuum est, quod de uno solo praedicatur particulari

Numero sunt idem, quorum materia est una, quod ipsa existens sub certis

dimensionibus signatis principium est individuationis et formae susceptionis.

263) Ebend. f. 24 r. A : Ex pturibus entibus actu non fit unum actu per essentiam

Si formae permaneant etementorum in misto actu, ipsum iam plarium existet

formarum ; quod est fals-um, cum unius rei sit unicum esse perfectivum.

264) So finden wir einen Rambert von Bologna (gest. 1308), welcher

„Apologeticum contra corruptorium Thomae pro itlius doctrinae defensione" schrieb (s.

Quetif, Scriptt. ord. Praedicatorum, I, p. 504) , einen Bernhard von Auvergne

16*

244 XIX. Pseudo-Thomas.

hieher gehört, liegt uns in mehreren jener sog. Opuscula vor, welche

man später für Arbeiten des Thomas selbst hielt und so in die Ausgaben

der Werke des Thomas aufnahm (vgl. ob. Anm. 76 u. Abschn. XVII, Anm.

484 u. 548 ff.). Es sind dieses Schriften, welche grösstentheils erst

nach Scotus entstanden sein können , aber eben dem Zwecke dienen,

die thomistische Auffassung gegen verschiedene Angriffe zu schützen.

In diesem Sinne stelle ich hier diese Litteratur eines Pseudo-Thomas

zusammen.

Ziemlich unbedeutend an Inhalt sowie an Umfang ist die Schrift De

natura accidentis, welche in der Erörterung des accidens naturate und

seines Verhältnisses zum substantiate sich ganz an Avicenna anschliesst 265),

aber daneben als eine zweite Art das accidens logicum bezeichnet, welches

(ähnlich wie einmal bei Albert) die Universalien in sich enthalten soll 266).

Was das principium individuationis betrifft, so wird hier gelegentlich

unter Berufung auf die schöpferische Kraft der Universalien der Standpunkt

des Thomas wortgetreu wiederholt 267). Hingegen die Lehre von der

unitas formae erscheint mit der neuen Wendung, dass in den concreten

Wesen die Eine entscheidende Form verschiedene anderweitige Formen

je nach bestimmten Verhältnissen (proportiones) , in welchen sie zur Ma

terie stehen, zur Wesens-Einheit vereinigt 268).

Auch die ausführlichere Monographie „De natura generis" hält sich

in Erörterung des Gattungsbegriffes durchgängig an Avicenna 269), dessen

* Angaben auch bei anderweitigen Punkten, z. B. in Bezug auf esse und

quidditas, ausdrücklich citirt werden 270). Bemerkungen über das Verhältniss

der Logik zur Metaphysik und über die Eintheilung des ens sind

unmittelbar aus Aristoteles entnommen271). Was über prima und se-

(oder de Gannato), welcher von dem angesehenen Thomisten des 15. Jahrb. Johannes

Capreolas öfters beifällig erwähnt wird und mehrere Schriften betreffs jener Controversen

verfasste, nemlich Contra die tu Henrici de Gundavo, quibus impugnat Thomam

, Contra Godefridum eadem de causa, Contra Jacobum Neapolitanum eadem de

causa (Quetif, a. a. O. p. 493); letzterer Jacobus v. Neapel ist identisch mit

Jacobus de Viterbo (oder Capoeeius), und gegen ihn schrieb auch Robert Orphordius,

welcher ausserdem unter gleichem Titel wie Bernhard gegen Heinrich

Göthals polemisirte (ebd. p. 431). Auch Wilhelm Mackefield schrieb ebenso

gegen Heinrich und ausserdem Contra corruptorem Thomae und De unitate formarum

(ebd. p. 493).

265) In der oben (Abschn. XVII, Anm. 485) erwähnten Ausgabe als Opusc. 41

gedruckt, Vol. XVII, 2, f. 1. Vgl. Abschn. XVI, Anm. 157 ff.

266) Ebend. f. 1 v. A : De aeeidente logico Omnia universalia accidentia

quaedam sunt sequentia res secundum esse, quod habent in anima. Vgl. Abschn.

XVII, Anm. 379.

267) f. 1 r. A: In materia natae sunt inesse quaedam formae generales et quae

dam specialos, quarum natura est, in materia facerc, quidquid formae generalos

natae sunt facere (B) Materia est principium individuationis sub dimensionibus

certis. Vgl. a. a. O. Anm. 508 u. 519.

268; f. 1 r. B: Ipsum constitutum ex materia et forma, cuius est esse acta, in

quo cum non possint esse ptura esse substantialiu sub una forma, quam sub aliqua

alia forma, per «nom formam sequuntur omnia, quae in diversis per diversas formas

contingunt; proportiones vero, quae pertinent ad istam materiam, ordinant eam ad

diversas essentias formarum determinate.

269) Opusc. 42 ebd. f. 1 v. A—7 r. A. Vgl. Abschn. XVI, Anm. 106—117.

270) f. 1 v. B u. 2 v. A; vgl. ebend. Anm. 103 u. 93.

271) f. 2 r. B. Vgl. Abschn. IV, Anm. 231, 298, 380.

XIX. Pseudo-Thonias. 245

cunda intentio gesagt wird, enthält Nichts neues, wenn auch vielleicht

ein leiser Einfluss des Scotus dabei bemerkbar ist272). Hingegen zum

ersten Male begegnet uns hier die Aufzählung von sechs transcendentia,

nemlich ens, res, aliquid, unum, bonum, verum, wobei nicht bloss jene

vier Begriffe, welche uns schon beim ächten Thomas begegneten (Abschn.

XVII, Anm. 515) hier um zwei neue {res und aliquid, sicher nach ara

bischem Vorbilde) vermehrt sind, sondern auch die Bezeichnung „transcendentia"

als neu erscheint; und schwerlich irren wir, wenn wir auch

darin eine Einwirkung der scotistischen formalitates erblicken, dass ge

sagt wird, jene sechs Begriffe seien sachlich identisch und nur logisch

von einander verschieden 273). Eigenthümlich ist auch, dass der Schluss

der ganzen Schrift in Mathematik und Naturwissenschaft ausmündet274).

In der Schrift „De pturalitate formarum" ist bereits von Schmähun

gen die Rede, welchen die wichtige Lehre von unitas formae ausgesetzt

sei; um aber dieselbe zu befestigen, könne man theils ex distinctione

formarum, theils ex entitate, theils ex unitate Beweisgründe schöpfen275).

Indem aber die Abhandlung entweder von ihrem Verfasser unvollendet

gelassen oder fragmentarisch überliefert wurde, finden wir nur die beiden

ersten Motive ausgeführt, und zwar in ziemlich wunderlicher Weise.

Wenn nemlich die Formen sich dadurch von einander unterscheiden, dass

die eine vollkommener ist und höher steht, als die andere, und wenn

hiebei wie bei den Zahlen die niedrere in der höheren enthalten ist, so

werde die Natur, welche Nichts überflüssiges thue, doch wohl nicht den

unvollkommneren Grad der Form noch neben dem vollkommneren zur

besonderen Existenz bringen276); ja eine Form müsse gerade um so

einfacher sein, je vollkommner sie sei, denn indem die sämmtlichen nach

272) f. 4 r. B : Nomina primae intentionis sunt, quae rebus sunt imposita ab

solate mediante conceptione, qua fertur inteltectus super ipsam rem in se; nomina

autem secundae intentionis sunt itla, quae imponuntur rebus non secundum quod in

se sunt, sed secundum quod subsunt intentioni, quam intelloctus facit de eis. Vgl.

ob. Anm. 105.

273) f. 1 v. B : Sunt autem sex transcendentia, videlicet ens, res, aliquid, unum,

verum, bonum, quae re idem sunt, sed ratione distinguuntur. Vgl. Abschn. XVI,

Anm. 32, u. ob. Anm. 149 (mit den puncta transcendentia des Raimundus Lullas,

vor. Abschn. Anm. 140, hat diess keinenfalls Etwas zu schaffen); s. unten Anm. 355.

274) f. 4 v. B De metaphysica autem et logica et earum consideratione , quae

ad omnia se extendunt, actum est; nunc vero de naturali et mathematica restat

agendum.

275) Opusc. 45, ebd. f. 11 r. B: Inter veritates siquidem de principiis naturae

de unitate formae in uno individuo ad plarimas se extendit veritates, sufficiat

ad praesens, quasdam rationes communes in scriptis adductas contra cavitlationes

fortificore Ostenditur autem propositum tribus viis ad praesens: prima sumitur

ex distinctione formarum a se invicem, secunda ex ratione entitatis, tertia ex ra

tione unitatis.

276) Ebend.: Formae rerum sunt sicut numeri et figurae, quantum ad hoc, quod

una forma addit perfectionem super aliam, sicut unus numerus addit super alium

et sicut una figura super aliam et virtute continet ipsam; forma ergo perfectior virtute

continet formam imperfectiorem ; posita ergo forma perfectiori superflait ponere

imperfectiorem ; cum ergo in natura nihit sit superfluum, non permittit natura, quod

in eodem composito sint duae formae, quarum una sit perfectior alia. Ad huius

rationis evidentiam considerandum est, quod omnes formae substantialos sunt

eiusdem generis.

246 XIX. Pseudo-Thomas.

verschiedenen Graden abgestuften Formen zu Ein und der nemlichen

Gattung gehören, sei ein gleichzeitiges Zusammrnbestehen derselben un

möglich2'7). Auf dieses erste Motiv könne man dann auch sofort das

zweite stützen, oder letzteres durch den Hinweis auf die reale Wirkung

der in sich einheitlichen Form erledigen 278).

Die kurze Abhandlung „De inteltectu et intelligibUi" zeigt uns neben

dem gewöhnlichen thomistischen Dualismus zwischen Singulärem und

Allgemeinem279) eine entschiedene Bezugnahme auf Scotus , indem als

Gegenstand der Wortbedeutung nur die subjectiv begriffliche Auffassung,

nicht aber die species inteüigibilis , bezeichnet wird 280). Uebrigens

knüpft sieh hieran eine etwas mystische Dreitheilung der Sprache , je

nachdem dieselbe vom Herzen oder von der Einbildungskraft oder vom

Munde ausgeht 2 8 1).

Unter dem Titel „De universalibus" sind uns zwei Tractatus er

halten, deren zweiter jedoch durchaus nicht eine Fortsetzung des ersten

ist, sondern jeder derselben behandelt das Thema derartig in seiner

eigenen Weise, dass wir zweifellos zwei ganz verschiedene Verfasser vor

uns haben 282). Der erstere beginnt sofort mit einer Aufzählung und

Kritik der verschiedenen Meinungen über die Universalien , wobei die

Epikureer, die Platoniker, die einseitig übertreibenden Scotisten, und die

Anhänger Bonaventura's sämintlich durch aristotelische Stellen widerlegt

werden 283). Und dasjenige, was sich Thomas aus Aristoteles und Avi-

277) f. 12 v. A: Omnis forma est simplox, et nulla est eomposita ex formis, et

tanto forma est simplicior, quanto maior est et perfectior (B) Unde impossibite

est, quod compatiatur secum aliam in eodem subiecto, cum sit eiusdem generis cum

unaquaque, sicut et omnes formae aliae sunt incvmpossibites propter hoc, quod sunt

eiusdem generis.

278) f. 12 v.B: Secunda via ostendendi propositum sumitur ex potestate essentiali

formae substantialis, ex hoc sc. quod quaetibet forma substantialis constituit

ens simpUciter; quod possei probari ex prima via supposita incompossibititate

formarum; ex hoc enim statim sequitur, quod omne subsistens materiate, cum sit

unum subiectum unam tantum habens materiam, tantum sit una forma cuiustibet,

quae faciat esse subsistens. Sed tamen ex propriis huius viae est procedendum ;

pro prineipio autem huius viae sumendum est, quod omnis forma naturalis est prineipium

alieuius motus naturatis et quietis.

279) Opusc. 53, ebd. f. 37 v.B: Ipsa natura, cui aeeidit (vgl. ob. Anm. 266)

inteiligi , non est nisi in singuldribus ; sed hoc ipsum, quod est intelligi , est in

inteltecla.

280) f. 37 v. A: Vox exterior neque significat ipsum intelloctum neque speciem

intelligibitem neque actum intelloctus, sed coneeptionem, qua mediante refertur ad rem.

Vgl. ob. Anm. 126 f.

281) Ebend.: Triptex estverbum: verbum cordis sive inteltectualo, verbum imaginationis

sive imaginabite, verbum oris sive vocalo ; primum est manans, secundum

disponens, tertium operans.

282) Opusc. 55, ebd. f. 38 r. A, und Opusc. 56, f. 39 r. B. *

283; f. 38 r. A: Circa universalia multiptex fuit et diversorum phitosophorum

opinio. Quidam enim, sicut Epicurei, non ponentes distinetionem esse nisi secundum

sensum dicebant, quod nihit est universate Quidam posuerunt, ea esse et

subsistere praeter singularia et praeter inteltectum, et isti fuerunt Platonici; .... philosophus

dicit contra liatonem deridendo eum „gaudeant genera et species, monstra

enim sunt" (s. Abschn. III, Anm. 66). Sumamus autem necessarium argumentum,

quod format Avicenna contra eum (folgt die Stelle Abschn. XVI, Anm. 188)

Quidam posuerunt universalia nobis innata et concreta per dictum phitosophi,

quod intelligimus, cum votumus (Abschn. IV, Anm. 107), quod non esset dictum,

XIX. Pseudo-Thomas. 247

eenna behufs eines bequemen Dualismus herausgelesen hatte, bildet nun

die positive Ansicht des Verfassers, welcher in seinem Wortgebrauche

fast das ganze Register der Terminologie des Albert und des Thomas

(s. Abschn. XVII, Anm. 398) erschöpft und hiezu noch den älteren Aus

druck „diversi respectus" (s. Abschn. XIV, Anm. 137) hinzufügt und

auch seine Uebereinstimmung mit dem thoniistischen Princip der Individuation

kundgiebt 284). Daran schliessen sich Erörterungen über intentio

universalitatis und über universalia accidentium an, welche wörtlich

theils dem Thomas theils dem Avicenna entnommen sind 285); hierauf

aber folgt eine förmliche Casuistik über Priorität oder Posteriorität der

Universalien (vgl. ob. Anm. 258), indem hiebei vorerst der Unterschied

zwischen realem Sein und Erkennbarkeit derselben festzuhalten sei, und

ersteres entweder als Abstractum oder als Form gefasst werden könne,

wovon wiederum die Form sowohl nach ihrer Thätigkeit als auch nach

ihrer Absicht (intentio) betrachtet werden müsse, für welch beide Ge

sichtspunkte abermals zu unterscheiden sei zwischen höher liegenden und

tiefer stehenden Universalien, deren erstere wieder entweder auf ihre

eigene oder auf eine mittelbar entferntere Individuation bezogen werden

können 286). Der Rest aber enthält Bemerkungen über den artmachenden

nisi ipsa nobis universalia innata essent et semper actu praesentarentur ipsi animae

(diese Ansicht konnte nur von extremen Scotistin ausgehen, welche den Begriff der

species inteltigibitis in augustinischem Sinne forcirten, vgl. ob. Anm. 100 u. 114— 125).

Contra quod est etiam phitosophus (folgt die empiristische Stelle Abschn. IV, Anm.

53) Alii vero posucrunt, quod formae intelloclaales effluunt in mentem nostram

ab intelloctu agente, ponebant autem, intelloctum agentem non esse in nobis, sed

extra nos, et dicebant, istum esse deum (s. Bonaventura, Contra istos est phitosophus in tertio de anima (s. AbsAcbhsnc.hnI.V,XVAInIm,. A6n3m.ff.5) 52)

284) f. 38 r. B : Sententia tamen Aristotelis vera est, et tangitur in hoc

duplox esse universalis, unum, secundum quod est in rebus, aliud, secundum quod

est in anima Natura, quae individuatur per materiam in singularibus, efficitur

postea universalis per actionem intellectus depurantis ipsam a conditionibus, quae

sunt hic et nunc Lapis non est in anima, sed species lapidis (Abschn. IV,

Anm. 176) Diversis respectibus potest aliquid esse genus et species et univer

salo et particulare Est universalis, inquantum habet rationem uniformem ad

omnia individua, prout aequaliter est simititudo omnium Habet rationem

communitatis, secundum quod est communis per repraesentationem pturium Unitas

generis ex ipsa indeterminatione procedit vel indifferentia.

285) f. 38 v. A. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 493. u. Abschn. XVI, Anm. 103.

286) Ebend. : Utrum autem universalo sit prius, quam singulare, dicendum,

quod universalo esse prius contingit dupliciter, sc. universalo in essendo et universate

in cognoscendo. Si in essendo, lanc universate aeeipitur pro specie, quae est abstracta

a conditionibus materialibus, et isto modo patet, quod prius est singu

lare, a quo abstrahitur talis forma Alio modo consideratur universalo, prout

est forma realiter existens in rebus, et hoc dupliciter; aut enim refertur ad operationem

naturae aut ad intentionem. Si primo modo, aut loquimur de universali speciei

specialissimae aut de superiori ad ipsam. Si de superiori, aut comparatur ad suum

proprium singulare aut ad id, quod mediate continetur ab ipso. Si ad proprium,

tunc prius est in operationc naturae hoc animat, quam animat, quod omnis

operatio est singularium Si formamus universalo superius ad singulare non

proprium, ut animal ad hunc hominem, sie in operatione naturae universate praecedit

singulare Si autem loquamur de universali inferiori, ut de specie specialissima,

sie quantum ad operationem naturae singulare praecedit universalo Si autem

referamus universalo quantum ad intentionem naturae, sie adhuc distinguendum est,

quia loquimur aut de universali superiori, ut de genere, aut de inferiori Si

248 XIX. Pseudo-Thomas.

Unterschied, über Einheit, und über das Verhältniss zur Objectivität, welche

sich wörtlich an Avicenna anscliliessen J87).

Der Verfasser der zweiten Abhandlung, welcher auch auf andere

von ihm verfasste Schriften hinweist 288), vertritt eine mehr realistische

Auffassung des Thomismus. Indem er an den aristotelischen Begriff des

»a&ökov anknüpft, nimmt er das Universale als eine „Sache", welche in

mehreren) Gleichartigen „ist" und so von der secunda intentio erfasst

wird , und er verstösst somit ausdrücklich und absichtlich gegen den

älteren Spruch „res de re non praedicatur" 289). Dabei aber hält er

einerseits mit Thomas in einer unverkennbar polemischen Wendung gegen

Scotus daran fest, dass das Singuläre nur durch ein Entblössen von seiner

Particularität Gegenstand des Erkennens werden könne-'90); und andrer

seits gebraucht er für jenes aus dem Einzelnen herausgeschälte Universale

den scotistischen Ausdruck „species inteliigibilis", woran sich aber be

züglich der unitas formae ähnlich wie bei Gottfried v. Fontaines und

Johannes Parisiensis die Annahme knüpft, dass Gattungs- und Art-Begriffe

nur auf einem „diversimode intelligere" beruhen 291)- Freilich liegt

hiebei immer nur der unklare Dualismus des Thomas zu Grunde, denn

es wird hinwiederum gesagt, dass das Universale einerseits in seiner

eigentlichen Bedeutung formaliter nur in der denkenden Seele als ein

loquamur de superiori, dico, quod universate non intenditur a natura Si

autem de universall inferiori, ut de specie specialissima loquimur, dicendum,

quod intentione naturae prius est universate Et sie patet, quid sit dicendum

de universali quantum ad esse suum. Si autem loquamur de universali quantum ad

cognitionem suam, hoc potest esse dupliciter, quia est aliquid notius quoad nos, et

est aliquid notius simpliciter sive quoad naturam.

287) f. 38 v. B z. B. rationalitas, s. Abschn. XVI, Anm. 150, und Abschn. XVII,

Anm. 529; über unitas, s. Abschn. XVI, Anm. 102; sodann f. 39 r. A: Animat, inquantum

est animat, nec est genus nec species nec individuum nec unum u. s. f.,

s. ebend. Anm. 74.

288) Opusc. 56 f. 40 r. A, woselbst wir einmal finden „ut alibi dectarabitur",

dann wieder „sicut patebit in l'opicis" und hierauf „patebit capitulo de proprio".

289) f. 39 r. B : Quoniam diät Aristotetes primo Posteriorum (s. Abschn. IV,

Anm. 132) , dico, quod universate, secundum quod universate, comprehendit

primam rem, quae de se nata est, in plaribus esse secundum intentionem secundam.

f. 39 v. A : Quando dicitur „universate praedicatur de pturibus", sensus est, quod

res subiecta universalitati praedicatur de plaribus. Vgl. Abschn. XIV, Anm. 287.

290) f. 39 r. B : Res, secundum quod est in materia particulari, intelligi non

potest, nisi abstrahatur ab omnibus conditionibus individuantibus ; lapis enim non

potest intelligi, nisi per inteltectum abstrahatur ab hie ei nunc. f. 39 v. B : Singu

laritat ex hoc, quod est singularitas, non impedit aetionem inteiloctus ; aliter intelligentiae,

cum sint singulares, non possent intelligi, quod falsum est Sin

gularitas non opponitur actioni intelligibitis, nisi cum sit cum materia; sed cum

denudatur a materia, erit intelligibitis. Vgl. Abschn. XVIf, Anm. 499. u. ob. Anm.

31, 75 u. 121.

291) f. 39 r. B: Prima intentio, quae de lapide est, in inteltectu est species

lapidis, quae competit lapidi, secundum quod lapis , et ab ista prima intentione haec

vox „lapis" imposita est ad significandum naturam lapidis Inteitectus intetligit

naturam lapidis mediante specie intelligibiti (s. ob. Anm. 110 (f.), quia sibi non

repugnat esse in plaribus; secundo intelligit eam, ut est participabitis a plaribus, et

secundum diversum partieipationis modum sie diversimode intelligit ; nam inquantum

est participabitis a pturibus differentibus specie, intelligit eam sub intelloctu generis ;

et si solam participabitis est a plaribus differentibus numero, intelligit eam sub in

telloctu speciei. Vgl. ob. Anm. 70 u. 74.

XIX. Pseudo-Thomas. 249

Accidens des objectiven Wesens vorliege und andrerseits zugleich der

Gegenstand selbst sei , welcher vorstellungsweise (obiective) dieser Auf

fassung unterworfen werde 292) , — eine Annahme, welche auch hier

an jene Stellen Avicenna's geknüpft wird , denen wir schon so oft be

gegneten 293). Auch eine Polemik, welche gegen eine platonisirende An

sieht, dass die Universalien individuelle Wesens-Einheiten seien, gerichtet

ist, beruht auf den nemlichen Grundlagen 294). Aber Eine eigenthümliche

Annahme hat diese Schrift vor allen übrigen damaligen Erzeugnissen zum

Voraus: es wird nemlich aus dem Umstande, dass die secundae intentiones

nur in der Seele, und zwar als ein Accidentelles , sich finden, hier der

Schluss gezogen, dass die Logik nur in ungewisser Weise (incertitudinaliter)

eine Wissenschaft sei, da ihr Gegenstand im Vergleiche mit anderen

(realen) Disciplinen und insbesondere im Vergleiche mit der Metaphysik

der schwächste (debitissimum) und ungewisseste sei, denn dasjenige, was

nur psychologisch existire, habe am Wenigsten am Sein Theil 295). Noch

wunderlicher aber gestaltet sich die Sache, wenn der Verfasser wohl

hieraus folgert, dass ein eigentliches Wissen (scire) der Logik nur auf

Grundlage einer Kenntniss der realen Wissenschaften erfolgen könne296),

aber dann doch zugleich behauptet, die Logik müsse vor den übrigen

Disciplinen gelernt werden , weil jene secundae intentiones allem Seien

den gemeinsam seien , und somit auch die Logik selbst gemeinschaftlich

allen Wissenschaften einwohne und für alle das Beweisverfahren ent

halte 297).

292) f. 39 v. A: Quaeritur autem, utrum universate sit substantia vel aeeidens.

Et per hoc solvitur ista quaestio, quoniam loquendo de universali, secundum quod

universate, est sotum in anima et est aeeidens (Abschn. XVII, Anm. 379); sed to

quendo de re subiecta dicitur, quod quandoque est substantia et quandoque aeeidens

secundum diversitatem universaiium Secunda intentio, quam universate incladit,

formaliter (diess ist scotistische Terminologie, s. ob. Anm. 129 n. 133) solam est

in anima Res subiecta illi intentioni non dicitur proprio subiecta, sed obiecta.

293) Ebend.: Logica principaliter est de secundis intentionibus ; sed quia secundae

intentiones principaliter aeeipiuntur a proprietatibus rerum mediantibus primis, ideo

dicit Avicenna, quod logica est de secundis intentionibus adiunetis primis*

(Abschn. XVI, Anm. 74) Avicenna dicit, quod tribus modis dicitur universate

(s. die Stelle ebend. Anm. 184).

294) f. 39 v.B: Aliqui dixerunt, quod universate esset unum numero numerositate

essentiac ; hoc autem falsum est. Nam non requiritur ad unitatem universalis unitas

essentiae, quoniam genus non dicit essentiam unam, sed plares; sed ideo

dicitur universate unum numero, quia intentio itla, quae est in anima, est una

in numero.

295) f. 40 r. A: Speeies respectu animae aeeidens est, et simititer de aliis in

tentionibus secundis Solam habent essein anima Et ex hoc patet, qualiter

incertitudinaliter logica est scientia, quia ipsa infer omnes alias scientias incertior

est ; quod est, quia certitudo scientiae dependet a certitudine subiecti. Dicitur enim

metaphysica certissima, eo quod habet subiectum certissimum Sed inter omnia

subiecta scientiarum debitissimum et incertissimum est subiectum logicae, quia unumquodque,

quantum habet de entitate, tantum habet de veritate ; nunc «ufern se

cundae jnfentiones solam habent esse in anima et ab anima, ex quo sequitur, quod

habent debitissimum esse; nam inter omnia genera entium entia, quae sunt in anima,

minus participant de entitate. Vgl. bei Albert, Abschn. XVII, Anm. 363.

296) Ebend.: Ideo impossibite est, logicam scire, nisi fuerit sciens et experlas

in aliis scientiis et specialiter in metaphysica.

297) Ebend.: Verumtamen, quia huiusmodi secundae intentiones communes sunt

250 XIX. Pseudo-Thomas.

Das eigcnthümlichste Protluct aber innerhalb dieser ganzen pseudothomistischen

Litteratur ist die „Summa tolius logicae Aristotelis" 298),

welche aucli geschichtlich Manches interessante darbietet (sei es selbst

nur um Leibnitz's willen). Es ist unmöglich, dieses Buch dem Thomas

zuzuschreiben, denn der Verfasser desselben behandelt nicht nur ausführ

lich die hypothetischen Syllogismen , sondern verweist auch auf eine von

ihm selbst geschriebene Monographie über dieselben 2 9 .J), während Thomas

gerade für das demonstrative Wissen die hypothetischen Urtheile und

Schlüsse abwies (s. Abschn. XVII, Anm. 540). Auch ersehen wir aus

einer einzelnen Stelle , dass der Verfasser nicht blos in Spanien lebte,

sondern selbst ein Spanier war 300). Wie er hiess, wird ohne neue

Hülfsmittel nimmer zu ergründen sein. Ein thomistischer Standpunkt im

Allgemeinen liegt dem Buche wohl zu Grunde , aber um so auffallender

ist manches Einzelne und insbesondere die häufige Einllechtung byzan

tinischer Logik.

Die wesentliche Aufgabe der Logik erblickt der Verfasser (— hierin

von Albert abweichend —) in dem syllogistischen Beweisverfahren, und

so folgt er dem arabischen Motive (Abschn. XVI, Anm. 16 f.) der Eiutheilung

der Logik nach den Bestandtheilen des Syllogismus301), will

aber für seine ganze Darstellung auf das Gebiet der Topik und Sophistik

verzichten 302). Was zunächst den Inhalt der Isagoge betrifft, schliesst

er sich in der Universalienfrage an Albert und Thomas an , deren Ter

minologie er durch das antiscotistische Wort „denudare" uud durch den

bei Roger Baco vorkommenden Ausdruck „convenientia" bereichert 303),

in omnibus entibus, ideo logica est communis omnibus scientiis et potest arguerc in

qualibet scientia, nam secundae intentiones ducunt in cognitionem primarum, inquantum

fundalae sunt in eis Ideo logica debet addisci prius omnibus

aliis scientiis.

298)' Opuse. 48, ebend. f. 14 v. B — 35 v. A. Unter die Werke des Thomas

konnte dieses Buch wahrlich nur durch jenen principiellen Mangel an aller Kritik

gerathen, durch welchen sich das Mittelalter in gleicher Weise auszeichnete, wie

heutzutage die modernen Thomisten in St. Pölten und in Kheiuprcusscn (s. Abschn.

XVII, Anm. 481).

299) f. 32 r. B : De quibus omnibus compositis propositionibus et earum varietate

et syllogismis, qui ex eis fiunt, diffuse dixi in libro, quem feci de hypotheticis

syllogismis ; ideo diffuse de eis nunc tractare praetermitto, sed videamus sotum modos

syllogizandi.

300) f. 24 v. B: Verba infinitivi modi aliquando ponuntur ex parte subiecti, ut

cum dicimus „currere est moveri'', et hoc est, quia habent vim nominis; unde Graeci

addunt eis articulos sicut nominibus ; hoc idem facimus nos in logica vulgari, nam

dicimus „el corere mioi', «6t littera „e/" est articulas.

301) f. 14 v. B: Omnes homines natura scire desiderant (bekanntlich die Anfangsworte

der aristotelischen Metaphysik) ; scire autem est effectus demonstrationis ;

quia demonstratio est syllogismus, ad cognoscendum eam necesse est praecognoscere

syitogismum; syllogismus autem cognosci non poterit partibus ignoratis.

Vgl. hingegen Albert, Abschn. XVII, Anm. 370.

302) f. 15 r. A: De syllogismo vero applicato ad materiam probabitem, qui pertinet

ad partem logicae, quae dialoctica dicitur, de quo tractalar in libro Topicorum,

et de syllogismo applicato ad materiam sophisticam, de quo tractatur in libro Etenchorum,

non intendo me ad praesens intromittere.

303) Wir finden nemlich (f. 15 r. A) nicht bloss die Begriffe secunda intentio,

materia signata, hic et nunc (s. Abschn. XVII, Anm. 519), conformitas (s. Abschn.

XIV, Anm. 474), sondern unmittelbar neben letzterem auch convenientia (s. Abschn.

XIX. Pseu(lo-Thomas. 25t

während er dabei zugleich den thomistischen Dualismus mit der byzan

tinischen Wendung ausspricht, dass das praedicabite in dem „dici de"

und das universate in dem „esse in" liege, was natürlich mit der Unter

scheidung eines intellec.tuellen und eines sachlichen Auftretens der Uni

versalien zusammentrifft 301). Wenn aber in Folge der abstrahlenden

Thätigkeit, welche im Intellectus vor sich geht, die Universalien vorstellungs

weise (pbiective, s. ob. Anm. 105) im Denken sich vorfinden 305), so wird

zur Ueberbrückung der Kluft zwischen Subject und Object die species

intelligibitis des Scotus als jene Anschauung herbeigeholt, in welcher die

Universalien gegenständlich (subieclive) im Intellectus sind 306) ; nur ver

bleibt dabei dem subjectiven Denkacte immer noch jede Verknüpfung und

wechselseitige Beziehung der Gedankendinge, und so kann in aller Schärfe

gesagt werden, dass die Wahrheit überhaupt nur vorstellungsweise be

steht307). Die Frage aber, wie die Universalien in den Dingen zur Individualisirung

gelangen , wird ganz im Sinne des Thomas beantwortet,

wobei jedoch, um der Schwierigkeit betreffs der Angelologie zu entgehen,

jeder Engel sich gefallen lassen muss, zu einer eigenen Species ernannt

zu werden 308). Auch die Controverse über unitas formae wird nach

thomistischer Anschauung erledigt, indem die Aeusserungen Avicenna's,

welche sich auf die Form beziehen, zur Verwendung kommen 309).

Ueberhaupt ja ist es Avicenna, von welchem der Verfasser auch in der

Einzeln-Erörterung der fünf Universalien innerhalb seines Thomismus sich

leiten lässt310).

XVII, Anm. 573) und als Ausdruck der abstrahirenden Thätigkeit denudare (vgl.

hingegen Scotus ob. Anm. 121 u. 290).

304) Ebend. : Universalia dicuntur, prout inteltectus attribuit eis esse in pturibus;

praedicabitia vero dicuntur, prout intelloctus attribuit eis dici de pturibus (s. bei

Petrus Hispanus, Abschn. XVII, Anm. 167). Ziemlich plamp spricht sich dieser

Dualismus in den Worten aus, f. 15 r. B: Licet intentiones fiunt ab inteltectu, tamen

oportet, quod aliquod fundamentum habeant in re extra, oder ebenso wenn gesagt

wird, f. 25 v. B: Universate autem potest dupliciter considerari : uno modo quasi

separatum a singularibus , sc. secundum esse, quod habet in inteltectu obiective; alio

modo secundum esse, quod habet in singularibus.

305) f. 15 v.B: Forma substantialis habet duptex esse. Unum est obiective in

intelloctu (hiezu vor. Anm. am Schlass), et secundum hoc esse inteltectus attribuit

sibi nomen abstractum, considerat enim eam intelloctus non considerando materiam,

in qua est, et propterea dat sibi nomen abstractum, ut „humanitas". Aliud esse

habet in materia.

306) f. 25 r. A : Dico, quod in inteltectu quaedam sunt subiective, ut species

intelligibilos (s. ob. Anm. 118 u. 126 ff.) et actus intelligendi et huiusmodi; quaedam

sunt obiective, ut ea, quae intelloctus intelligit.

307) Ebend.: Quando ergo res, quae est in inteltectu obiective, est conformis

sibi ipsi, ut est in rerum natura, tunc talis conformitas dicitur veritas (B) Veritas

est relatio rationis, entia autem rationis nusquam sunt subiective, nisi largo

modo intelligatur, secundum itlad, cui ratio attribuit tatem respectum rationis; habet

ergo veritas solam esse obiective ; et simititer dico de falsitate. Die Folgerung je

doch, welche wir aus diesem Standpunkte in einer anderen Schrift (ob. Anm. 295)

fliessen sahen, wird hier nicht gezogen.

308) f. 15 v. A: Principium individuationis proprium est a materia signata

Angeli non differunt inter se numero, sed quitibet angelas facit speciem per se.

309) f. 15 r. B u. f, 17 v. A; vgl. Abschn. XVI, Anm. 93. u. Abschn. XVII,

Anm. 523 f.

310) f. 15 v. B über den artmachenden Unterschied (vgl. Abschn. XVI, Anm.

252 XIX. Pseudo-Thomas.

An die Lehre von den Kategorien, welche in der nenilichen Weise,

wie bei Albert, mit den Universalien in Verbindung gebracht werden311),

knüpft sich vorerst an der Hand aristotelischer Stellen eine Besprechung

des Begriffes „ens"312), welcher jedoch nicht als Gattungsbegriff gefasst

werden soll313). Eigenthümlich aber ist dem Verfasser nicht nur, dass

er die ersten drei Kategorien als „absolute" den übrigen sieben als „re

lativen" gegenüberstellt314), sondern auch dass er erst hier bei der Ka

tegorie der Substanz die arbor Porphyriana verwerthet, mit welcher er

jedoch ebensowenig wie Avicenna durchgängig einverstanden ist315). In

ungleiehmässiger Ausführlichkeit behandelt er die Kategorie der Quantität,

Qualität und Relation , in deren Erörterung er auch viele theologische

Fragen verflicht310), und betreffs der sechs letzten Kategorien liefert auch

er einen Commentar zum Gilbertus Porretanus317).

In der Lehre vom Urtheile entlehnt er dem Albert die Unterschei

dung zwischen enuntiatio und propositio 318) , folgt aber hinwiederum

bezüglich der fünf Arten des Satzes lieber der Auctorität des Boethius319),

und nimmt dann aus der byzantinischen Logik den Begriff der copula

sowie den Memorial -Vers „Quae ca vel hyp" u. s. f. auf320). Auch da,

wo er bezüglich der allgemeinen Urtheile Gelegenheit findet, seinen thomistischen

Dualismus kundzugeben, und sowohl für die logische Auffassung

als auch für das reale Auftreten der Universalien die möglichen Fälle

einer allgemeinen Aussage formulirt, bewegt er sich in byzantinischen

Beispielen und in der byzantinischen Ansicht, dass z. B. omnis eben doch

nur ein Syncategoreuma und ein blosses „Zeichen" sei321), daher er auch

144 ff. u. Abschn. XVII, Anm. 529); f. 16 r. A über Accidens (vgl. Abschn. XVI,

Anm. 156 ff.).

311) f. 15 r. A: Praedicamentum nihit aliud est, quam ordinatio praedicabitium

in ordine praedicamentali. S. Abschn. XVII, Anm. 429. Auch die Erörterung über

die Synonyma und insbesondere über die Analoga (f. 17 r. A) schliesst sich an Al

bert an; s. chend. Anm. 432.

312) f. 17 r. B; vgl. Abschn. IV, Anm. 298 u. 301.

313) f. 16 r. A; s. Abschn. XVI, Anm. 32. u. Abschn. XVII, Anm. 415.

314) f. 17 r. B: Contrahitur ens per duos modos, quorum unus est esse ad esse,

et iste modus comprehendit tria praedicamenta absolata, sc. substantiam, quantitatem

et qualitatem; secundus est esse ad aliud, et iste modus comprehendit septem prae

dicamenta respectiva.

315) f. 17 v.B: Qualiter autem praedicamentum substantiae sit ordinatum, patet

in arbore Porphyrii, quam gratia exempli ponimus, licet non in toto reperiam eam

veram. Vgl. Abschn. XVI, Anm. 134.

316) f. 18 v. B — 21 v. A.

317) f. 21 v. B — 24 r. B. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 439.

318) f. 24 v. A ; vgl. ebend. Anm. 445. Getegentlich der Definition von vox

wird eine aristotelische Stelle (Abschn. IV, Anm. 701) mit Benützung des byzanti

nischen Begriffes „suppositum" (vgl. ob. Anm. 109 u. 251) verwendet: Est differentia

inter diffinitionem suppositorum et diffiuitionem formarum etc.

319) f. 25 r. A; vgl. Abschn. XII, Anm. 111. u. Abschn. XVII, Anm. 449.

320) f. 25 v. A; s. Abschn. XVII, Anm. 152 u. 108.

321) Auf die oben, Anm. 304, angeführte Stelle, f. 25 v. B, folgt unmittelbar:

Primo modo considerato universali aliquid de eo potest dupliciter enuntiari. Uno modo,

quando ei attribuitur aliquid, quod pertinet ad solam actionem inteltectus , ut cum

dieimus „homo est species" Alio modo, quando itlad, quod ei attri

buitur, non pertinet ad actum inteltectus, sed ad esse , quod habet ipsa natura t'ntellocta

in rebus, quae sunt extra animam, ut si dicatur „homo est dignissima crea

XIX. Pseudo-Thomas. 253

Albert's „Individuum vagum" mit einem anderen derartigen Zeichen,

nemlich mit quidam, in Verbindung bringt 322). Wenn aber dann bei

Erörterung der Entgegensetzung der Urtheile sieben Erfordernisse des

contradictorischen Gegentheiles aufgezählt werden323), so fühlen wir es

merklich, dass wir uns allmälig dem üppigsten Dickicht der Scholastik

nähern. Bei der Aequipollenz wird der Memorial-Vers „Prae contradic

u. s. f." angeführt 324), auch folgt hierauf eine längere Erklärung der

byzantinischen Iriptex materia der Urtheile 325). Desgleichen wird die

Modalität der Urtheile ausführlich nach älterer und neuerer Tradition der

byzantinischen Logik behandelt, denn auf letztere weist die Unterscheidung

der „modates de dicto" und „modates de re" hin32'1), und ersterer

gehört die Auffassung des Begriffes modus selbst, sowie die Memorial-

Worte „Purpurea u. s. f." an 327). Ebenso schliesst sich die Erörterung

über die hypothetischen Urtheile dem nemlichen Vorbilde an, und zwar

ist es die jüngere Formation, aus welcher die Eintheilung des conditionellen

Urtheiles in rationalis, causalis, temporalis entnommen ist 328).

Die Syllogistik knüpft der Verfasser an den traditionellen arabischen

Begriff der Argumentation 329), verbindet aber hiemit den Standpunkt des

Boethius, wornach inventio und iudicium die Aufgabe der Logik sind,

turarum" (wörtlich dasselbe Beispiel s. AbschD. XVII, Anm. 206) Secundo modo

euuntiatur aliquid de universali dupliciter. Uno modo cum attribuitur sibi ali

quid ratione ipsius universalis; alio modo, quando attribuitur ei aliquid ratione

singutaris Et quia iste modus enuntiandi aliquid de universali cadit in communi

apprehensione hominum, ideo inventae sunt quaedam dictiones ut hoc signum „omnis" (s. ebend. Anm. 238 f.). ad designandum modum,

322) f. 26 r. A : Haec dictio „quidam'' vel „aliquis" indeterminate formam

alicuius singularis significat, unde et dicitur individuum vagum; s. ebend.

Anm. 406.

323) Ebend. : Quod sit contradictio inter aliqua, requiruntur septem. Primo,

quod opponantur duae propositiones, quarum una sit affirmativa et attera negativa,

quod talos enuntiationes sint eiusdem subiecti. Tertio, quod sint eiusdem praedicati.

Quarto, quod non fiat praedicntio secundum diversas partes subiecti Quinto,

quod non sit diversus modus ex parte praedicati Sexto, quod non sit diversitas

ex parte mensurae, loci et temporis Septimo, quod non sit diversitas ex habitudine

ad aliquid extrinsecum.

324) f. 26 v. A, s. Abschn. XVII, Anm. 40.

325) Ebend., s. ebd. Anm. 155.

326) f. 26 v. B : Quaedam sunt propositiones modalos de dicto, ut „Socratem

currere est necesse", in quihus sciticet dictum subiicitur et modus praedicatur (vgl.

ebd. Anm. 161), et istae sunt vere modalos Quaedam autem sunt modates de

re, in quibus videlicet modus interponitur dicto, ut „Socratem necesse est currere",

quod in Socrate sit necessitas ad currendum. Im Wesen nemlich ist diese

Eintheilnng verwandt mit jener, welche wir oben (ebend. Anm. 585) trafen.

327) f. 27 r. A, s. ebd. Anm. 161 u. bes. 164. Die übliche Figur ist hier sehr

vereinfacht, indem in den vier Ecken derselben nur die Satzformen auftreten:

Necesse est esse, Possibite est esse, Impossibite est esse, Possibite est non esse.

328) f. 27 v. A, vgl. ebend. Anm. 584. Wenn dort gesagt wird „Harmonius

ponit duplicem hypothesim'1, so ist natürlich Ammonius zu lesen, und es ist damit

eine Stelle gemeint, welche Boethius (Abschn. XII, Anm. 156) aus Ammonius (Abschn.

XI, Anm. 167 f.) entnommen hatte.

329) f. 27 v. B: Est autem argumentatio oratio significativa discursus rationis

ab uno cognito ad aliud incognitum vel a magis cognito ad minus cognitum. Vgl.

Abschn. XVI, Anm. 15. Hierauf folgt abermals obige (Anm. 318) Unterscheidung

zwischen propositio und enuntiatio.

254 XIX. Pseudo-Thomas.

und erblickt in letzterem das Wesen der aristotelischen Analytik, so dass

wir hier fast ein Vorspiel der späteren Bedeutung des Wortes „iudicium"

finden könnten 3S0). Als „Principien" des Syllogismus bezeichnet er das

Dictum de omni und Dictum de nullo, wozu als Drittes der syllogismus

conversivus komme, welcher (in deutlicher Anknüpfung an die Lehre von

Consequentia, s. Abschn. XVII, Anm. 613) bei Erhärtung der Schlusskraft

einiger Syllogismen seine Anwendung finde 33 1). Die Erörterung des

Einzelnen, bei w-elcher er, wie Albert, sich der termini transcendentes,

d. h. der Buchstaben, bedienen will 332), beginnt er, — uns hierin an

Scotus erinnernd, s. ob. Anm. 194 —, mit der Lehre von der Umkehrung

der Urtlieile 333), wobei er die Annahme, dass das allgemein verneinende

Urtheil auch particular umgekehrt werden könne, als unuöthig abweist334)

und an der Nicht - Umkehrbarkeit des particular verneinenden Urtheiles

festhält335), daher er auch nur den Einen Memorial -Vers „Feci simpliciter

u. s. f." anführt330). Auch die Umkehrung der modalen Urtheile

bespricht er ausführlich im Anschlusse an die spätere Formation der

byzantinischen Logik337).

Nachdem er hierauf die Dreizahl der kategorischen Schlussfiguren

ohne polemische Beziehung auf eine vierte Figur ziemlich schwach durch

blosse Berufung auf einen Memorial-Vers motivirt hat33b), erörtert er die

330) Ebend. : Logica, ut Boethius in sua Topica dicit (s. Abschn. XII, Anm. 76),

duas habet partes, sc. inventivam et iudicativam Judicium autem, ut hic sumitur,

est recta determinatio rationis in his, quorum est iudicium Et ideo scientia,

quae est recta determinatio scibitium, est per causas, sc. cum ratio resoloit causata

in causas, et propterea haec pars logicae, sc. iudicativa, dicitur analytica seu resolatoria,

quia resolvit principiata in principia.

331) f. 28 r. A : Dico autem principia primas propositiones per se notas; haec

autem principia sunt dici de omni et dici de nullo Aliqui syllogismi non possunt

immediate probari per dicta duo principia et propterea indigent uno alio principio

Hoc autem principium est : Quando ex opposito consequentis infertur oppositum

antecedentis primae conctusionis , tunc prima consequentia fuit bona Et

haec reduetio vocatur ab aliquibus „per impossibite", a phitosopho vero „per syllogismum

conversivum". Letzteres ist natürlich falsch, denn gerade „per impossibite"

ist aristotelischer Ausdruck (s. Abschn. IV, Anm. 623), hingegen „conversivus",

welches allerdings bei Albert vorkommt (Abschn. XVII, Anm. 465), weist durch den

Boethius hindurch (Abschn. XII, Anm. 136) nur bis zu den alteren Peripatetikern

zurück (Abschn. V, Anm. 46).

332) Ebend.: In talibus syllogismis et eorum propositionibus non curatur, in

qua materia sint ; ideo atemur terminis transcendentibus. S. Abschn. XVII, Anm. 469.

333) Auch die logische Begründung der Umkehrbarkeit bewegt sich, wie bei

Scotus, in den Ausdrücken der Lehre von den Consequentiae.

334) /. 28 r. A : Per aeeidens convertuntur universalis af'firmativa et, ut

aliqui dicunt, universalis negativa; tamen non est necessarium hoc ponere,

existentibus enim universalibus veris semper particulares sunt verae. Hiernach kann

es zweifelhalt sein, ob mit jenen „aliqui" etwa Scotus gemeint sei ; s. ob. Anm. 196.

335) f. 28 r. B : Particularis vero negativa non convertitur, quia ex opposito

consequentis non infertur oppositum antecedentis. Vgl. hingegen ob. Anm. 199.

336) Nemlich der zweite der vier Verse, welche bei Petrus Hispanus vor

kommen (Abschn. XVII, Anm. 156), musste bei solcher Ansicht des Verfassers

wegfallen.

337) f. 28 r. B u. v. A. S. Abschn. XVII, Anm. 587 u. 594.

338) f. 29 r. A: Plaves figurae non possunt esse, quia tres termini in duabus

propositionibus non possunt pturies variari. Unde versus : Sub prae u. s. f. s. Abschn.

XVII, Anm. 51 (vgl. ebd. Anm. 181).

XIX. Pseudo-Thomas. 255

inutites coniugationes, wobei er die bekannten Regeln , dass nicht beide

Prämissen negativ , noch auch beide particular sein dürfen , durch den

Zusatz vermehrt, dass das Gleiche auch vou der Singularität und von der

Unbestimmtheit der Urtheile gelte 339), worauf er die unzulässigen Coinbinationen

betreffs der einzelnen Figuren zusammenfasst340). Hierauf gibt

er für die drei Figuren vorerst nur die vierzehn aristotelischen Modi

an341), fügt aber dann für alle drei Figuren noch „indirecte" Schluss

weisen hinzu, welche er darauf begründet, dass jeder umkehrbare Schluss

satz eines Syllogismus in seiner bewerkstelligten Umkehrung gleichfalls

als Schluss-Resultat zu betrachten sei; hieraus ergeben sich für die erste

Figur die ersten drei theophrastischen Modi (d. b. nach damaliger Ter

minologie Baralipton, Celantes , Uabitis, oder nach jetziger Bamalip,

Cal&mes, Dimatis), ferner für die zweite Figur zwei neue Modi (d. h.

Caesaro und Camestros), und ebenso drei neue für die dritte Figur

(neml ich Umkehrung des Schlusssatzes in Darapti, Disamis und Datisi);

betreffs der zwei letzten theophrastischen Modi der ersten Figur (d. h.

nach damaliger Bezeichnung Fapesmo und Frisesomorum , nach jetziger

Fesapo und Fresison) wird die völlig richtige Bemerkung gemacht, dass

dieselben auf dem Versuche beruhen, unzulässige Combinationen der ersten

Figur dennoch schlussfähig zu machen 342). Indem aber der Verfasser

liiebei den Boethius tadelt, weil er die indirecten Modi der zweiten und

dritten Figur vernachlässigt habe, müssen wir beachten, dass hier Boethius

den doctores moderni beigezählt wird 34 3). Jedoch trotz dieser Be

reicherung der Syllogistik zählt er zuletzt doch nicht 24, sondern nur

die üblichen 19 Schlussmodi mittelst jener nemlichen Memorial- Verse auf,

welche wir schon seit Shyreswood trafen 344). Hierauf reiht er eine Er-

339) Ebend. : lnutitium coniugationum quaedam possunt fieri in omnibus figuris.

Sunt quatuor: prima est, si ambae praemissae sunt negativae; secunda, si

ambae praemissae sunt particulares ; tertia, si ambae sunt indefinitae; quarta, si

ambae sunt singulares Ex puris negativis, particularibus , indefinitis et singularibus

nihit sequitur.

340) Ebend.: Inutites vero coniugationes, quae non sunt in omnibus figuris, simt

duae. Una convenit primae et tertiae figurae, sc. quando minor propositio est nega

tiva; secunda convenit primae et secundae figurae, sc. quando maior propositio est

particularis. Vgl. bei Cassiodorus, Abschn. XII, Anm. 182.

341) f. 29 r. B u. v. A.

342) f. 29 v. B : Restat nunc dicere de syllogismis indirecte conctudentibus

Talos autem syllogismi sunt numero decem; quinque enim sunt in prima figura, duo

in secunda, et tres in tertia figura. Sciendum, quod omnis syllogismus conctudens

aliquam conctusionem, quae converti potest, etiam potest concladere itlam, in quam

convertitur. Cum ergo omnes conclasiones dictorum syllogismorum possunt converti

exceptis particularibus negativis, omnes talos syllogismi poterunt concladere indirecte.

Talos autem in prima figura sunt tres, sc. primus modus, secundus et tertius ; in

secunda sunt duo, sc. primus et secundus; in tertia sunt tres, sc. primus et tertius

et quartus. Adducantur autem in prima figura duo modi, qui sunt contra duo prineipia

sive regulas datas in prima figura; nam ambo habent et alter eorum habet maiorem particularem. S. Abschn. IX,miAnnomr.em10n0e.gativam,

343) Ebend. : Doctores autem moderni, sc. Boethius, praetermissis quinque, sc.

secundae et tertiae figurae, de solis quinque primae figurae fecerunt mentionem (diess

ist niebt durchaus richtig, s. Abschn. XII, Anm. 136 f.). Quorum primus constat

n. s. f., d. h. es folgen nun die fünf theophrastischen Modi der ersten Figur.

344) f. 30 r. A: Ad memoriter tenendum praedictos syllogismos inventi sunt quidam

versus, qui taliter designantur : Barbara u. s. f. s. Abschn. XVII, Anm. 52 (nur

256 XIX. Pseudo-Thoinas.

örterung de inventione medii an, welche er dem Albert entnimmt 345),

und auf gleicher Quelle beruht, was er in ziemlicher Breite über die

modalen Syllogismen angibt 346).

Hingegen glaubte er offenbar, die an Albert und Thomas sich an

schliessende Logik dadurch ergänzen und verbessern zu können, dass er

in reichlicher Ausdehnung die Lehre von den hypothetischen Schlüssen

aufnahm (vgl. Abschn. XVII, Anm. 467 u. 540). Hatte er sich bezüglich

des hypothetischen Urtheiles an die byzantinische Logik angeschlossen (ob.

Anm. 328), so lässt er nun die dort übliche Dreitheilung fallen 347), um

in dieser Gruppe der Logik vollständig dem Boethius zu folgen 34 8).

Sehen wir hierauf von einer ganz augenscheinlichen Interpolation

ab, welche aus der späteren Formation der byzantinischen Logik eine

Episode über die Reduplicativ - Sätze als Exponibitia enthält 349), so

bildet den Schluss des Ganzen die Lehre de demonstratione , bezüg

lich deren der Verfasser sich wieder an Albert anlehnt, welcher seiner

seits den arabischen Standpunkt recipirt hatte, dass es sich hier um

finden wir hier Brocardo statt Bocardo). Hierauf wird ausführlich und deutlich die

Bedeutung der Buchstaben, welche in jenen Kunstworten vorkommen, erklärt (vgl.

ebend. Anm. 187), wobei es den Anschein hat, als wolle das Siglam „C" in Bro

cardo und Baroco auf den Ausdruck „conversivus syllogismus" (s. ob. Anm. 331)

zurückgeführt werden; wenigstens tesen wir dort: aliquando invenitur C et significat,

quod iste syltogismus . . . potest reduci . . . solam per syllogismum conversivum.

345) f. 30 r. A. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 464 (es werden dabei hier nur die

14 directen Schlassmodi in Betracht gezogen).

346) f. 31 r. A. Vgl. ebend. Anm. 461.

347) f. 32 r. A: Tres sunt species propositionum hypotheticarum, sc. conditionalis,

copulativa et disiunetiva (s. ebend. Anm. 158). Syllogismi autem, qui sunt ex pro

positionibus copulativis, eodem modo sc habent sicut et syllogismi categorici, et ideo

de eis praetermittamus. Sed quia ex propositionibus conditionaKbus et disiunetivis

aliter fiunt syttogismi, quam in propositionibus categoricis, ideo de eis dicendum est.

348) Vorerst nemlich werden (f. 32 r. A) die conditionaten Urtheile nach Boe

thius eingetheilt (s. Abschn. XII, Anm. 146 u. 142), dann folgen von den condi

tionalen Schlüssen nur die ersten vier Modi (s. ebend. Anm. 155), d. h. nur der

sog. modus ponens, während der modus tollons wohl erwähnt, aber nicht näher

entwickelt wird; hingegen findet aus Avicenna (Abschn. XVI, Anm. 219) die relative

Satzform (mit „qui") ihre Verwendung. Hierauf reihen sich (unter Verweisung auf

eine ausführlichere Monographie des Verfassers, s. ob. Anm. 299) die ersten 16

zusammengesetzten hypothetischen Schlüsse des Boethius an (s. Abschn XII, Anm.

157), auf welche in kürzerer Zusammenfassung jene 48 Modi des zusammengesetzten

hypothetischen Syllogismus folgen, welche Boethius (s. ebend. Anm. 159— 161)

nach den drei Figuren des kategorischen Schlasses geordnet hatte. Auch das disjunetive

Urtheil wird (f. 32 v. A) grundsätzlich in der nemlichen Weise aufgefasst

wie bei Boethius (s. ebend. Anm. 141 u. 148), woraus sich ebenso eine Redoction

der verschiedenen disjunctiven Urtheilsformen auf entsprechende hypothetische Ur

theite ergibt (s. ebend. Anm. 163).

349) f. 32 v. A, woselbst auf den Abschlass der Syllogistik (Dictum ergo sit

ilc syllogismis hoc modo; de aliis autem speciebus argumentutionis non me intromitto

; s. ob. Anm. 302) nun unmittelbar folgt: Notandum ad hoc: quod propositio

reduplicativa sit vera, requiritur, quod quatuor propositiones erponentes ipsam , sc.

tres categoricae et una hypothetica, sint verae u. s. w., d. h. es folgen nun Regeln

über die Wahrheit der Rednplicativ-Sätze, wie wir sie früher, Abschn. XVII, Anm.

262 u. bes. 608 f. trafen. Und um den Charakter einer Interpolation zweifellos

festzustellen, folgen hierauf noch einige Bemerkungen über die Umkehrung der

kategorischen Urtheile.

XIX. Pseudo-Thomas. Aegidius fiomaiius. 257

die „Materie" der Syllogismen handle 350). Mit Ausschluss jener Erör

terungen, welche in der zweiten Analytik des Aristoteles, sowie natürlich

auch im Commentare Albert's, der Definition gewidmet waren, wird

hier in ausführlicher Breite über per se u. dgl.351), über demonstratio

potissima352) , über die sog. dignitates 353), und zuletzt über die Ein

heitlichkeit einer Wissenschaft gesprochen 354), ohne dass wir irgend

Bemerkenswerthes hieraus hervorheben könnten. Nur das Eine dürfte

zu erwähnen sein, dass wir auch hier, wie bereits in einer anderen

Schrift (s. ob. -Anm. 273), den sechs transcendenten Begriffen be

gegnen 355).

Gleichfalls den Thomisten wurde Aegidius Romanus (oder de

Colonna, gest. i. J. 1316) beigezahlt, von dessen ausgedehnter schrift

stellerischer Thätigkeit hieher gehören: ein Commentar zur sog. vetus

logica3oü), desgleichen zur ersten Analytik357), zur zweiten Analytik358),

zu Soph. £/enc/w" 359), ferner eine Schrift De ente et essentia 3u0) , so

dann der Commentar zu Petrus Lonibardus 36 1) , sowie Quodlibeta 362),

und ausserdem unter drei kleineren Tractaten die Schriften De parlibus

phitosophiae und De gradibus formarum363). Die Commentare des

Aegidius zum Organon gehören zu denjenigen, welche man „ad litteram"

nannte, d. h. sie geben, abgesehen von den allgemeineren Einleitungen,

uur eine erklärende Umschreibung des Originales Satz für Satz oder, wo

nöthig, Wort für Wort, wobei, was wohl zu beachten ist, nirgends das

350) f. 32 v.B: Quaedam sunt, quae pertinent ad materiam demonstrationis.

Auch war schon in der Einleitung des ganzen Buches, f. 15 r. A, dieser letzte Theil

bezeichnet als: de sytlogismo applicato ad materiam demonstrativam seu de demon

stratio™. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 459.

351) f. 33 r. A u. B; vgl. ebend. Anm. 473.

352) Ebend. vgl. ebd. Anm. 476.

353) f. 33 v. A u. f. 34 v. B; vgl. ebd. Anm. 475. u. Abschn. IV, Anm. 147.

354) f. 35 r. B; vgl. Abschn. IV, Anm. 675.

355) f. 33 v. B : Aliquarum propoiitionum termini sunt in communi omnium

notitia, ut sunt „ens, verum, bonum, unurn, aliquid, res" et huiusmodi, quae per

tinent ad primas conceptiones intelleetus.

356) Expositio in artem veterem, videlicet in universalibus, praedicamentis , postpraedicamentis,

sex principiis et Periermenias. Venet. 1507. fol. (auch später wieder

gedruckt Bergomi 1591. 4). Der Umkreis der „Ars vetus" war ja schon längst

abgegränzt ; s. ob. Anm. 95. u. Abschn. XVII, Anm. 5 u. 103.

357) Expositio super tibros Priorum. Venet. 1516. fol.

358) Expositio super libros Posteriorum Aristotelis cum texla eiusdem. Venet.

1500. fol.

359) Expositio super libros Elonchorum Aristotelis. Venet. 1500. fol.

360) Egidius Romanus de esse et essentia. Venet. 1503. fol.

361) In primum Sententiarum. Venet. 1492. fol. u. 1521. fol. u. ed. Aguitar.

Corduba 1699. fol. (nach letzterer Ausgabe citire ich). In seeundum Sententiarum.

Venet. 1482. fol. u. 1581. fol. In tertium Sententiarum, ed. Galtueei. Romae

1623. fol.

362) Ohne Titelblatt : Incipiunt quodlibet celoberrimi ac .exccttentissimi doctoris

domini Egidii de Roma. Bonon. 1481. fol. und Fertitissimi Aegidii Romani Quodtibetta

[sie] ed. Rhodiginus. Venet. 1504. fol. und ed. Coninck. Lovan. 1646. fol.

(nach letzterer citire ich).

363) Tres tractatus domini Egidii de Roma De partibus phitosophiae

essentialibus De differentia rhetoricae et politicae De gradibus formarum.

S-. I. e. a. 4.

Prantl, Gesch. III. 17

258 XIX. Aegidius Romanus.

Material Her byzantinischen Logik beigezogen wird. Es sind daher nur

einige Einzelnheiten, welche in dieser Beziehung unten zur Erwähnung

kommen müssen. Hingegen, was die Kernfragen betrifft, welche damals

in der Logik umliefen , so äussert sich Aegidius gelegentlich hinreichend

ausführlich, um seinen Standpunkt völlig erkennen zu lassen. Wenn zu

weilen gesagt wurde, durch ihn habe sich die Schule der Thomisten erst

förmlich consolidirt, so ist diess bezüglich der Logik nicht durchaus

richtig. Bei den Theologen galt er wohl als der hervorragendste Thomist

364); aber in der Logik ist es keineswegs ein reiner und stricter

Thomismus , welchem wir hier begegnen , sondern auch Aegidius hat in

ähnlicher Weise, wie wir es auch schon bei Anderen sahen, in die Doctrin

des Thomas manche scotistische Elemente aufgenommen.

Die bei Albert und bei Scotus recipirte Eintheilung der Wissenschaft

in eine reale und eine sermocinale wiederholt Aegidius , jedoch mit der

Wendung, dass die letztere „adminiculativa" sei, und indem er dann

der Logik den Syllogismus als wesentlichen Gegenstand und als Motiv

ihrer näheren Eintheilung zuweist, folgt er völlig dem Petrus v. Auvergne

und dem Scotus 3 65). Aber da er zugleich daran festhält, dass die Logik

eben doch nur modus sciendi und somit nicht eigentlich selbst eine

Wissenschaft sei, da es auch ein Wissen ohne Logik (nemlich bei Glaubens

gegenständen , wie z. B. betreffs der Engel) gebe 366), so betrachtet er

den Unterschied zwischen logica docens und logica utens in einer von

Scotus sehr abweichenden Weise367). Ja er bringt den Begriff des

364) Z. B. Coninck theilt in der Vorrede seiner Ausgabe der Quodlibeta aus

den „Constitutiones s. ordinis Augustiniani" folgende Vorschrift mit: Volamus , ut

magistri regentes in tectionibus et determinationibus disputationum in omnibus sequi

et tueri debeant sanam et catholicam doctrinam fundatissimi doctoris nostri B.Aegidii

Romani, quondam nostri s. ordinis generalis; ubi vero eius scripta non reperiuntur,

ex D. Thomae Aquinatis doctrma suppteantur. Oder z. B. Aguilar (in der Ausgabe

des Commentares zu Sentent. 1) nennt den Aegidius kurzweg „defensor operum

divi Thomae1'.

365) Expos, in art. vet. f. 2 v. B : Scientia speculativa dividitur in principalem

et adminiculativam : principalis est Ma, quae est de rebus; adminiculativa dicitur

quasi adiuvans itlam reatem scientiam, sicut sermocinates (s. Abschn. XVII, Anm.

362 f. n. obige Anm. 87). Ista autem principalis, quae est de rebus, dividitur in

tres, sc. in naturatem, metaphysicam et mathematicam f. 3 r. A : Adminicula

tiva autem dividitur in tres partes, sc. in grammaticam , logicam et rhetoricam.

Logica, in qua subiectum est sytlogismus, sie dividitur: aut est de syllogismo aut

de partibus eius; si de partibus, aut propinquis aut remotis. Si de remotis, sie est

Uber Praedicamentorum ; si de parte propinqua, sie est Uber Periermenias .....

Si autem de syllogismo, hoc erit aut de syllogismo in communi non contracto ad

aliquam materiam, et sie est Uber Priorum; aut contracto ad aliquam materiam, et

hoc dupticiter, quia aut contrahitur ad materiam necessariam, et sie est Uber Posteriorum,

aut ad materiam probabitem; et hoc dupliciter, quia aut ad probabitem

simpliciter, et sie est Uber Topicorum, aut ad probabitem apparenter, et sie est Uber

Etenchorum. Omnes alii libri sunt de bene esse (ebenso Expos, s. libr. Etench.

f. 2 r. B). S. ob. Anm. 244.

366) Expos, s. libr. Poster. f. 2 r. A: Logica est quaedam via ad ceteras scientias,

quare est magis modus sciendi, quam scientia; nam non est necessaria

logica propter res scitas, sed propter nostrum modum sciendi. Possunt enim res sciri

absque logica; nam substantiae separatae, quia non intelliguntur cum discursu, ut

sciantur, non indigent logica. Ebenso Expos, s. tibr. Etench. f. 2 v. B.

367) Expos, s. libr. Poster. f. 5 v. A: Logicus, ut est docens, docet togicam,

XIX. Aegidius Romanus. 259

modus sciendi in ähnlicher Weise, wie wir es bei einem Thomisten

sahen (ob. Anm. 330), in Verbindung mit der boethianischen Zweitheilung

des logischen Gebietes 3 ü 8), und findet so in der Erörterung der Syllo

gismen und ihrer Bestandtheile das wesentliche Mittel zur Vermeidung

vou Irrtiimern 360). Dass aber eben der Syllogismus der eigentliche

Gegenstand der gesammten Logik sei, erweist er dadurch, dass er ver

schiedenen Gegengründen , welche auch schon Petrus v. Auvergne ange

führt hatte, anderweitige Beweisgründe entgegenstellt, und auch die An

nahme Anderer, dass ens rationis oder dass actus rationis oder dass

modus sciendi als solcher der Gegenstand der Logik sei, beseitigt er in

überraschender Geschwindigkeit durch die Behauptung, dass ja gerade der

Syllogismus all diese verschiedenen Momente schon in sich enthalte 370).

Nur schwankt er mit diesem seinem Standpunkte ein anderes Mal doch

wieder in den Begriff der traditionellen intentio secunda und hiemit in

eonceptus, jedoch in einer von Scotus (ob. Anm. 92) abweichenden Weise,

hinüber, indem er die Erzeugnisse des Erkenntniss-Actes (— formatum

per actum intelligendi —) , unter welchen freilich der Syllogismus das

höchste ist, als Gegenstand der Logik bezeichnet371).

quae non est scientia, sed modus sciendi, ....ut est utens, aggenerat opinionem . . . .

Demonstratio proprie simpta non aggenerat modum sciendi nec opinionem, sed scientiam.

Vgl. Expos, s. libr. Elonch. f. 2 v. B. S. hingegen bei Scotns ob. Anm. 90.

368) Expos, s. tibr. Prior, f. 2 r. A : Logica modum et rationem discernendi

debet determinare ; sed ratio discernendi secundum Boethium duas habet partes, sc.

imentionem et iudicium (Abschn. XII, Anm. 76) Logica simul determinat scientiam

et modum sciendi; et non est inconveniens, est enim logica de modo sciendi,

unde potest itla se ipsam rectificare (B) Ars inveniendi in Topicis et Etenchis,

ars autem iudicandi in Prioribus et Posterioribus traditur.

369) Expos, s. libr. Poster, f. 2 r. B : Ne in conceptionibus erretur, necesse fuit

tradere scientiam libri Praedicamentorum Ne in formando enuntiationem erretur,

necesse fuit invenire scientiam libri Periermenias Ne in syllogizando et inducendo

conctusiones ex principiis error aecideret, necesse fuit invenire ittam partem

logieae traditam in arte nova, ubt de omni syllogismo traditur notitia. Ebenso Expos,

s. libr. Elonch. f. 2 r. B.

370) Expos, s. ort. vet. f. 3 v. B : Quaeritur, utrum syltogismus sit subiectum

in logica. Et arguitur, quod non. Nam sicut se habet subiectum ad scientiam, ita

pars subiecti ad partem scientiae ; sed in aliqua parte logieae, ut in libro Etenchorum,

non est subieclam aliqua pars syllogismi (vgl. ob. Anm. 243) Nihit est

subiectum totius et partis; sed Syllogismus est subiectum in parte logieae, ergo non

erit subiectum in tota logica in oppositum arguitur: Illad est subiectum in

aliqua scientia, cui attribuuntur omnia determinata in itla scientia; sed omnia determinata

iri logica attribuuntur syllogismo; ergo Ad hanc quaestionem contradicunt

quidam, quod ens (muss heissen ens rationis, s. sogleich) est subiectum in tota

logica, quia de omnibus ibi praedicalar determinatis. Alii dicunt, quod hic sit sub

iectum actus rationis, qui est triplox, sc. simplicium apprehensio, compositorum intelligentia,

intettectorum collatio. Alii dicunt, quod modus sciendi, qui est simititer

triplox, sc. eüffinitivus, divisivus, coltectivus. Sed dicendum, quod syllogismus non

differt ab istis, prout etiam ponitur subiectum; norn idem est, quod actus rationis et

quod ens rationis, et una pars modus sciendi, sub quo alii ad minus comprehenduntur

materiatiter ; nam in syllogismo ponuntur termini, qui diffiniuntur et etiam dividuntur.

Et ita dico, quod syltogismus est subiectum.

371) Expos, s. libr. Etench. f. 2 v. A : Etsi aliquo modo de actibus rationis sit

logica, proprie tarnen non est de actibus, sed est de intentionibus et coneeptibus, qui

formantur per huiusmodi actus Diatectica ergo, quae proprie rationalis est,

magis erit de huiusmodi coneeptibus, quam de ipsis actibus (B) In intelligendo

17*

260 XIX. Aegidius Romanus.

Schon dieses eklektische Herumtappen zeigt uns den Aegidius als

einen Geistesverwandten des Albert, und so wird nun auch die Univer

salienfrage von ihm in einer Weise erledigt, dass der ursprüngliche

Thomismus manche Erweiterung oder Abschwächung erfährt. Er gibt

einmal eine kurze Charakteristik der Ansicht Plato's und jener des Ari

stoteles, in welch letztere er einen sowohl dem Thomas als aucli dem

Scotus mundgerechten Dualismus hineininterpretirt, und fügt ausserdem

noch eine dritte Annahme hinzu, welche nach ihrem Wortlaute die meiste

Aehnlichkeit mit Aussprüchen des Roger Baco hat 372). Auch eine andere

Stelle ist ohne grossen Belang, insoferne nur gesagt wird, dass die Uni

versalien aussagbar und vervielfältigbar sein müssen, sowie dass sie nicht

selbstständig für sich, sondern nur in anderen Wesen existiren und dort

dann ihre verschiedene singuläre Determination finden 373). Hingegen da,

wo er die Frage erörtert, ob die Universalien in der Seele oder in den

äusseren Dingen seien, gelangt er nach Anführung der beiderseitigen

Gründe zu dem merkwürdigen Ausspruche , dass , obwohl es neben dem

„in anima" und dem „extra" kein anderweitiges Drittes gebe , dennoch

die Sache an sich (res de se), welche nur als erkannte ein Universale

sein kann, weder in der Seele noch im äusseren Dinge sei, d. h. doch

wohl, dass man von der „Sache an sich" überhaupt nicht reden könne,

hingegen als Universale sei der Gegenstand des Erkennens nicht ausser

halb der Seele, denn es komme ihm da Gemeinsamkeit zu, welche in

den äusseren Dingen nicht sei ; kurz er umschreibt den Dualismus des

Thomas mit Ausdrücken des Scotus, wie z. B. species informans und

referre, mit welchen er wieder die Terminologie des Ersteren, z. B.

abstrahere und simititudo, verbindet, und so kommt er zuletzt mit scotistischer

Wendung zu dem Resultate, dass das Universale in seinem for

mellen Sein in der Seele und nach dein materiellen Sein in den äusseren

conclasiones in prineipiis formamus syllogismum ; libri ergo artis novae non eruut de

actu intelligendi , quo intetligimus conctusiones in prineipiis, sed de syllogismo, qui

formatur per tatem actum. Patet ergo, de quo sit logica universaliter, quia est de

huiusmodi coneeptibus et intentionibus formatis per actum inteltigendi. Ebenso De

part. phitos. essent. p. 1 f.

372) In I Sentent., Dist. XIX, Qu. 1, art. 1, p. 389 A: De universali sunt

diversi modi dicendi. Nam Plato posuit, universalia esse abstracta; volobat enim,

de omnibus rebus esse multa per partieipationem et unum per essentiam (B)

Atia positio universalis fuit Aristotelis, qui votuit, quod universate est id, quod praedicatur

de rebus nec proprie est substantia, eo quod est commune multis nec habens

proprium esse nec per se esse ; hoc autem universalo nec est quid reate solam nec

quid rationis sotum, sed quantum ad esse materialo est quid reate et est in particularibus,

esse tamen formate reeipit ab anima Isti autem duplici modu uni

versalis superadditur modus tertius, sc. quod species, quae est in intelloctu abstracta,

dicitur universate, eo quod habet ' respectum ad ptura, non quia de plaribus praedicatur,

sed quia pturibus est simitis. S. Abschn. XVII, Anm. 571, 573, 577.

373) Ebend. Dist. XXV, Qu. 1, art. 2, p. 480 B: Ad esse universalis quatuor

coneurrunt: Primo, quod praedicetur de plaribus , secundo, quod plarificetur in

iltis , tertio, quod non significet per modum hypostasis sive per modum per se

subsistentis, sed quod significet per modum existentis in alio , quarto, quod in

his, in quibus exisiit, habeat aliud et aliud esse, nam homo non secundum idem

esse est in Socrate et Platone. Das einzig Entscheidende in dieser Aufzählang ist

eine antiplatonische Tendenz, welche sich aber, wie wir nun schon so oft sahen,

fast von selbst verstand.

XIX. Aegidius Romanus. 261

Dingen sei 374). Jenes räthselhafte Dritte aber, nemlich die „Sache an

sich" entpuppt sich so als die „speeies intelligibilis" des Scotus, welche

als potenzielle inlentio das Mittlere zwischen Sinneswahrnehmung und

Denken sei375). So kann Aegidius mit der Passivität, welche Scotus dem

Denken zuwies , einverstanden sein , da „passio , simititudo , inteltectus,

conceptus" all das Nemliche seien376), und er kann zugleich mit dem

sog. Empirismus des Aristoteles, welchem ja auch Thomas eine Berech

tigung zugestand, sympatisiren , da nach einer aristotelischen Stelle die

Seele an sich eine tabula rasa sei 377). Und wiederum kann er das

„esse essentiae" des Scotus beiziehen, welches eben der Denkbetrachtung

{consideratio apud inteltectum) unterliege und in seinem Ansichsein Sache

der prima intentio, aber als Universale Gegenstand der secunda intentio

sei 378); ja mit diesem Begriffe der consideratio gelangt er zu einer

374) Expos, in art. vet. f. 3 v. B : Quaeritur, utrum universatia habeant esse

in anima vel in re extra. Et arguitur, vjuod in re extra , nam universate est in Ma

natura, quae praedicatur de pturibus, sed res extra est huiusmodi. Secundo sie:

Universate est in eo, cui aeeidit (s. Abschn. XVII, Anm. 392) intentio universalis,

sc. genus et speeies ; sed istae intentiones aeeidunt rebus extra. In oppositum ar

guitur : Ofling, quod est in re extra, est particulare signatum per materiam (s. ebend.

Anm. 519); sed universale non est particutare, ergo non est in re extra. Secundo

sie: Si universate esset in re extra, sie bene praedicaretur, ut diceretur „Socrates

est universate'1; sed hoc est falsum ; ergo universate non est in re extra. Dicendum

ad hanc quaeationem, quod res de se non est universalis nisi in eo, quod intelligitur;

nam res de se non habet esse in anima nec in re extra. Licet non sit dare

tertium esse, quin sit in anima vel in re extra, tamen de se in nullo horum est

f. 4 r. A : Secundum esse universate non est extra animam , nam de ratione univer

salis est, ut sibi praesint duo, sc. civitas (natürlich zu tesen unitas) et communitas;

in re autem extra nihit est commune (vgl. bei Scotus, ob. Anm. 100 u. 121). Prout

autem itla res et itla natura est in anima per suam speciem, adhuc potest considerari

dupliciter. Uno modo, prout informat animam, et sie est res singularis (die „speeies

informans" des Scotus, ob. Anm. 110); alio modo, prout habet esse in anima et

ultcrius referlar ad res extra, et sie est universalis (das „re/erre" s. Abschn. XVII,

Anm. 377 u. 392 und bei Scotus Anm. 125) fies inteltecta significata (ebenso,

ob. Anm. 129 ff.) per ista nomina „homo, animat" potest dici universate, prout est

inteltectus abstractus, i. e. secundum quod simititudo (s. Abschn. XVII, Anm. 393

u. 395) apprehensa ab anima refertur ad rem, cuius est simititudo; et itla talis res

non est in anima nisi sicut obiectum in potentia, quam perfieit, sed est in re extra.

Et sie patet sotutio, quod universate secundum esse formate est in anima (also

die scotistische „formalitas", ob. Anm. 129, 133, 147 ff.), secundum esse materiate

est extra animam, ut dicatur universate itlad, cuius est inteltectus abstractus et simi

litudo eius est apprehensa ab anima.

375) Quodlib. III, 11, p. 170 B: A sensibiti ergo in medio, quod est intentio

in potentia, causatur speeies intelligibitis in medio, quae est intentio in acta;

ab huiusmodi autem intentione in actu existente in medio causatur intentio in sensu.

p. 171 A: Ab hoc ergo extremo, quod est solam potentia intelligibite, ad hoc

aliud extremum, ut ad inteltectum, per quem sumus intelligentes actu, nun est transitus

nisi per medium, ut per speciem intelligibitem. S. ob. Anm. 111.

376) Expos, in art. vet. f. 47 v. B : lita quatuor nomina, sc. passio, simititudo,

intelloctus et conceptus, idem penitus significant. S. bei Scotus, Anm. 114 n. 127.

377) Ebend. f. 2 r. A: Intelloctus est in potentia passiva ad intelligendum quodlibet

inteltigibite, quod patet per ipsum phitosophum dicentem, quod anima in prima

sui creatione est tanquam tabula rasa, in qua nihit est depictum (s. Abschn. IV,

Anm. 97). Ebenso In II Sentent., Dist. XXVIII, Qu. 1, art. 1, p. 360 A.

378) Quodlib. II, qu. 6, p. 62 B: Res considerata secundum esse essentiae habet

esse ralionis, et inteltectus est itte, qui ferlar in ipsam essentiam secundum se ; et

ipsa essentia creata secundum se non habet esse, sed sotum habet considerationem

262 XIX. Aegidius Romanus.

blossen Relativität des Universellen und des Particularen, welche uns nicht

nur an Gottfried von Fontaines und Johannes Parisiensis, sondern fast

noch treffender an die Status- und Indifferenz - Lehre des 12. Jahrh.

erinnert 379).

Auch bei der Frage über das Princip der Individuation zeigt uns

Aegidius den gleichen Halb-Thomismus , denn allerdings hält er sich an

das „hic et nunc", durch welches die Einzelndinge von den ewigen Uni

versalien unterschieden seien380), und er verlegt so die Individualisirung

in die quantitativ auftretende Materie381); aber indem er diesen Thomismus

gegen die Pariser Censur Tempier's , welche er als voreilig und

unüberlegt bezeichnet, vertheidigen will, begründet er die Möglichkeit

immaterieller Individuen ebenso, wie Alexander v. Alessandria, in scotistischer

Weise auf das esse selbst, durch welches ja auch allein die

Form der Existenz bestimmt sein könne 382), — eine Erklärung, welche

freilich zuletzt, wie bei Göthals und bei Johannes Parisiensis, an Gottes

Allmacht appellirt 383).

apud inteltectum (vgl. Scotus, ob. Arno. 135 ff.). Unde esse essentiae , prout est

aliud ab esse naturae, est esse secundum inteltectum, et esse essentiae non differt ab

esse universalitatis, quasi unum sit esse rationis et non aliud, ut isti videntur dicere,

dum volant, quod res, ut habet esse particulare, habeat esse naturae, ut vero habet

esse universate, habeat esse rationis, ut autem habet esse essentiae, habeat esse, quod

nee sit esse naturae nec esse rationis. Utrumque enim, tam esse universalitatis quam

esse essentiae, est esse rationis; sed esse essentiae est rationis tanquam intentionis

primae , esse universalitatis est rationis tanquam intentionis secundae. Vgl. In 1

Sentent., Dist. XXX, Qu. 1, art. 3, p. 571 A.

379) In III Sentent., Dist. XXIII, Qu. 1, art. 1, p. 584 B: Eadem res considerata

cum conditionibus materiae est particularis, sine conditionibus est universalis, et ut est

particularis , est corruptibitis, ut universalis incorruptibitis Atiter et aliter con

siderata potest esse universalis et particularis. Vgl. ebend. Dist. XII, Qu. 2, art. 3,

p. 475 B. In II Sentent., Dist. III, 2, Qu. 2, art. 4, p. 255 A. S. ob. Anm. 70 u. 74.

u. Abschn. XIV, Anm. 85, 129, 137, 141.

380) In I Sentent. Dist. XV, 2, Qu. 1, art. 3, p. 292 B: Universalia sunt

aeterna, non quod non ineeperint esse, sed quia sunt abstracta a conditionibus ma

teriae, quae sunt hic et nunc, ratione quarum variabititas temporum habet esse. S.

Abschn. XVII, Anm. 520.

381) Quodlib. I, 11, p. 24 B: Hoc ergo modo fit individuatio, quia materia

habet esse extensum per quantitatem, et in diversis partibus materiae reeipiuntur

diversae formae ; forma dividitur et divisa individuatur per materiam extensam ; sed

cum extensio per quantitatem fiat, ad quantitatem est recurrendum, cum loqui votumus

de individuatione corporum. Ebenso In II Sentent., Dist. III, 1, Qu. 1, art. 1,

p. 163 A.

382) Ebend. II, 7, p. 65 A: Dicendum, quod de hoc sit articulas Parisiensis

(s. ob. Anm. 13) Optandum vero foret, quod maturiori consilio tates articult

fuissent ordinati, et adhuc sperandum, quod forte de iis in posterum sit habendum

consitium sanius (B) Forma sub duplici respectu considerari potest; primo enim

potest comparari ad materiam, secundo ad esse p. 66 A: Dicere possumus,

quod , quando forma determinatur per esse, non sit inconveniens, esse plura in

eadem specie, quia tunc itla ptura per se et primo differunt per esse p. 67 B :

Sicut materia aliquando unitur propter formam, aliqnando forma diversificatur propter

materiam, sie aliquando esse unitur propter formam, aliquando forma pturificatur

propter esse p. 68 A: lmaginandum est enim, quod secundum naturae cursum

deus det tantum de esse ipsis substantiis separatis, quantum possunt ipsae reeipere.

S. ob. Anm. 251.

383) Ebend. 18, p. 96 B : Consuevit communiter dici, quod secundum naturae

cursum animae individuentur in suis corporibus, et, postquam separatae sunt a

XIX. Aegidius Romanus, 263

An die gleichen Vorgänger, nemlich an Gottfried v. Fontaines und

Johann v. Paris, schliesst er sich auch betreffs der unitas formae an,

nur verbindet er mit der Ansicht derselben, dass die Mehrheit der Formen

nur in der subjectiven Denkauffassung liege, das Motiv des Scotus, wornach

die Wesens-Einheit jedenfalls auf Einer letzten abschliessenden Form

beruht 384), so dass neben und trotz dieser Einheit durch die denkende

Betrachtung in Einem Wesen immerhin mehrere wirkende Principien erfasst

werden können 385). Und sowie er darauf hinweist, dass bei Sub

stanzen die reelle pturalitas formarum in Conflict mit dem christlichen

Dogma komme, so hält er auch für die Accidentien die Einheit der Form

aufrecht, da dieselben nur nach dem Grade der Intensität ihrer einheitlichen

Form eine Manigfaltigkeit an sich tragen386), welch letztere, d. h. intensio

et remissio, er gelegentlich an dem schon bei Scotus vorkommenden Bei

spiele des Warmen und Kalten darlegt 387).

Was die Einzeln-Exegese des Organons betrifft, so treten aus der

selben , wie schon oben bemerkt wurde , nur etliche Punkte als erwähnenswerth

hervor; nemlich dass Aegidius bezüglich der Schrift De sex

principiis, welche er in unerträglicher Weitschweifigkeit commentirt, nicht

einmal gewiss weiss , ob dieselbe wirklich von Gilbert , oder nicht vieleorporibus,

suam distinctionem retinent secundum esse, quod acquisiverunt in corporibus

Possei tamen deus, st veilot, sine corporibus individuare animas; possei

enim dare animabus tate esse signatum sine corpore, quod est aequalo illi esse,

quod habent, quando infunduntur corporibus (d. h. der liebe Gott kann vermöge

seiner Allmacht auch Unsinn treiben). Ebenso In I Sentent., Dist. IV, Qu. 1, art.

3, p. 108 A. Vgl. ob. Anm. 48 u. 73.

384) De esse et essentia, qu. 10, f. 24 r. A: In corporibus animatis non

sunt ptures formae nec ptures naturae nisi secundum rationem (vgl. Anm. 70 u. 74)

Quod anima sentit et intelligit, ex hoc non arguitur, quod sint diversa esse,

sed sotum conctuditur, quod in ea sint diversae qualitates et diversae potentiae

Esse non numeratur secundum formas partis, sed solam secundum formas totius, vel

si numeratur secundum formas partis, hoc erit solam secundum formam ultimum et

comptetivam , et quod quantumcunque in re ponantur ptures formae partis, tamen

semper est ibi una forma tojius et una forma comptetiva; ideo semper est ibi unum

esse (vgl. ob. Anm. 156 ff.). In III Sentent., Dist. XXI, 2, Qu. 1, art. 3, p. 565 A:

Una igitur forma secundum rem et ptures formae secundum rationem.

385) In I Sentent., Dist. VI, Qu. 1, art. 1, p. 134 B: A diversis rationibus sunt

imposita, nam licet sit eadem forma substantialis, per quam homo est substantia

et animal et homo, tamen ut per eam est substantia, est principium essendi, ut est

animat, est principium vitae, ut est homo, est principium eins, quod est intelligere.

386) De gradibus formarum, p. 1 (der Druck selbst hat übrigens keine Paginirung):

Videtur sufficienter ostendi ex diffinitione aeeidentium, quod genus in talibus

non contrahatur per additionem alicuius formae, sed solam ex additione subiecti.

Non ergo in talibus est dare realiter gradus formarum, sed si in eis est dare tates

gradus, hoc erit solam secundum quandam intentionem et rationem; nam de ipsis

aeeidentibus non diffinitiones reates vel physicae, sed sotum intentionalos et logicae

dari possunt (p. 2) In ipsa generatione substantiarum forte videretur aticui,

quod innotescerent nobis formarum gradus, cum embryo prius vivat vita plantae,

postea vita animalis, ultimo vila hominis JVon est gencratio entis, nisi sit generatio

unius (p. 3) Quaestio tamen est, utrum ponere ptures formas in composito

repugnat his, quae teuere debemus secundum fidem catholicam Gradus enim

formarum primo repugnat morti et passioni Christi, secundo repugnat eius unioni

u. s. w.

387) Quodlib. III, 11, p. 153 f. u. VI, 9 f., p. 386 ff. S. oben Anm. 160 f.

264 XIX. Aegidius Romanus. Herveus Natalis.

leicht von Alfarabi oder gar von Aristoteles selbst (!) verfasst sei 388);

ferner dass er sieh der Polemik anschliesst, welche Albert und Scotus

gegen die Berechtigung einer vierten Schlussfigur geübt hatten 389), dass

er ebenso, wie wir es bei einem anderen Thomisten sahen (ob. Anm. 331),

das Dictum de omni und de nullo als letzte Principien der Syllogistik

betrachtet, dabei aber dieselben als den ersten „Hammer" bezeichnet,

mittelst dessen die übrigen Hämmer geschmiedet werden390); endlich

dass er betreffs der Definition des Mittelbegriffes (wahrscheinlich anderen

Logikern gegenüber) die Seht aristotelische Ansicht vertrat391).

Auch Herveus Natalis (oder Brito, gest. i. J. 1322) gehört zu

dieser Gruppe der Halb-Thomisten , unterscheidet sich aber durch schär

feres Denken sehr zu seinem Vortheile von Aegidius und Anderen. Wir

besitzen von ihm einen Commentar zum Sententiarius 392) , Quodlibeta

nebst acht anderweitigen Tractaten , unter welchen De unitate formae

hieher gehört 393), und eine Monographie De intentionibus 394). Was die

Aufgabe der Logik betrifft, so bestreitet Herveus die Ansicht, dass sie

388) Expos, in art. vet. f. 31 v. B: Causa efficiens huius libri ignoratur (es

war nenilich durch Albertus Magnus üblich geworden, nach Art der Commentatoren,

s. Abschn. XI, Anm. 141 , in der Einleitung zum Commentare einer jeden Schrift

verschiedene Fragen zu beantworten) ; quidam dicunt , quod fuit Aristotelos, alii

dicunt, quod fuit Alpharabius, alii dicunt, quod fuit Gitbertus Porretanus Hie

Uber dividitur in partes tres, sc. in anteprineipia, prineipia et postprineipia.

389) Expos, s. libr. Prior, f. 10 r. B: Videtur, quod quarta deberet esse figura,

ubi medium praedicaretur de primo et subiieeretur postremo Et dicendum, quod

medium syllogisticum aut habet conditionem primi in ordine praedicabiti, et tunc est

figura secunda, aut conditionem ultimi, et tunc est figura tertia, aut conditionem

medii in ordine praedicabiti, et tunc est figura prima Patet igitur, cum non

sint nisi tres dietae conditiones medii, non potest esse figura alia. S. Abschn. XVII,

Anm. 466 u. ob. Anm. 207.

390) Expos, s. libr. Poster, t. 3 v. A: Si aliquis faber fabricaret omnem mar

tellam, non posset per martellam aliquem omnem martellam fabricare, quia tunc itte

.narteltus fabricaret se ipsum Est tamen aliquis syllogismus, qui probat et roborat

omnem syllogismum In quibuscunque syllogismis est prineipium „dici de omni"

vel „dici de nullo", illi sunt perfecti syllogismi Reducuntur ad propositionem

hanc, quod non contingit simul esse et non esse. Um ' Spinoza's willen mag das

Gleichniss fs. Abschn. XVII, Anm. 104 u. 366) beachtenswerth sein.

391) Expos, s. libr. Etench. f. 67 v. — 70 v. findet sich unter dem Titel Quaestio

defensiva opinionis de m.-dio demonstrationis Aegidii eine kleine Abhandlang eines

Anhangers des Aegidius über diese Frage. Letzterer nemlich hatte auch schon in

seiner Expos, s. libr. Poster, f. 122 ff. die Ansicht vertreten, dass bei der demon

stratio potissima es sieb behufs des Mittelbegriffes um die Definition der „passiones

subiecti" handle (s. Abschn. IV, Anm. 699); und da nun Andere die Definition des

Snbjectes selbst für das Haupterforderniss hielten, so polemisirt gegen diese der

Schüter des Aegidius.

392) Hervei Britonis in quattuor Petri Lombardi sententiarum volamina.

Venet. 1505. fol.

393) Die älteste Ausgabe (ohne Titelblatt: Hervei Britonis quattuor quolibeta

feliciter ineipiunt. Venet, 1486. fol.) ist unvollständig. Das Ganze ist nur

gedruckt in: Subtiiissima Hervei Natalis Britonis quolibeta undeeim cum octo

ipsius profundissimis tractatibus De beatitudine, De verbo, De aeternitate mundi,

De materia coeli, De relatione, De pturalitate (im Titel des Tractates selbst, f. 71 r. A,

steht hingegen richtiger De unitate) formarum, De virtutibus, De motu angeli. Venet.

1513. fol.

394) Hervei Britonis theologi excettentissimi Uber de intentionibus feliciter

ineipit. S. I. e. a. 4.

XIX. Herveus Natalis.

actus intelligendi zum eigentlichen Gegenstande habe (vgl. ob. Anm. 370),

da hieraus folgen würde, dass sie eine praktische Disciplin sei, und seihst

wenn man diese Consequenz nicht ziehen wolle, jedenfalls jener actus

intelligendi nicht ein Erzeugniss der Logik seihst sei, sondern auf natür

lichem Wege von den vorgestellten Dingen hervorgerufen werde; und da

eben das Wie dieser Entstehung vom Logiker untersucht werde, seien

sonach die entia rationis, welche vorstellungsweise (obiective, s. sogleich

unten Anm. 399) im Denken sind , der Gegenstand der Logik , und der

nominalistische Einwand, dass die Logik die Wortbezeichnungen zu Syllo

gismen ordnend verbinde, falle darum hinweg, weil die syllogistische

Anordnung schliesslich doch gleichfalls von der Natur der Dinge provocirt

werde395). So bespricht Herveus den Begriff der intentio; er unter

scheidet nemlich eine subjective Bedeutung, welche die Modalität des

Vorgestelltwerdens (als species intelligibilis oder als actus intelligendi

oder als conceptus) enthält, und andrerseits eine sachliche Bedeutung, in

welcher die Bestimmtheit (terminatio) des Verhältnisses zwischen Ding

und Vorstellung, folglich auch das Ding selbst als vorgestelltes liegt; und

insoferne bei letzterer Redeutung wieder die übliche Unterscheidung einer

prima und secunda intentio gemacht wird, sucht er den schwierigeren

Begriff der prima intentio genau festzustellen; nemlich die sachlich ge

nommene intentio könne entweder „abstract" (s. bei Scotus ob. Anm. 128)

als ledigliche intentionalitas selbst, d. h. -als das Aufgefasstsein über

haupt, oder „concret" als der Gegenstand der Auffassung verstanden

werden, und im letzteren Falle wieder könne man den Gegenstand ent

weder gleichsam als Gefäss der begrifflichen Auffassung oder gleichsam

als Zielscheibe der begriffsmässigen Namenbezeichnung nehmen; und nun

von diesen drei Bedeutungen enthalte weder die erste (als blosse Abstraction)

noch die zweite (als concrete Verflechtung) , sondern nur die

dritte (als Quelle der Wortbezeichnung) den wahren Begriff der intentio

prima396). Stimmt nun letzteres völlig mit Scotus überein (s. ob. Anm.

395) Quodlib. I, 3, f. 8 r. B : Cum logica sit de acta intelligendi, qui est quoddam

operabite a nobis, ut videtur, ergo logica erit practica (v. A) Dicendum,

quod videtur quibusdam , quod logica non sit de actu intelligendi ut de obiecto, sed

de entibus rationis consequentibus res, ut sunt obiective in intelloctu, quae non fiunt

o nobis per habitum logicae , sed fiunt in nobis ab ipsis rebus sie ex natura sua

ordinate moventibus inteltectum nostrum. Secundo dico, quod dato, quod actus in

telligendi obiectum esset ipsius logicae, non tamen ipsa logica esset practica, quia

actus intelligendi, qui consideratur in logica, non fit in nobis per logicam, sed fit in

nobis naturaliter ab obiectis , unde homo per togicam non considerat, qualiter faciat

actum intelligendi, sed qualiter actus intelligendi fit ab obiectis naturaliter in

nobis. Et si arguatur contra, quia docet facere syllogismum, respondeo : Si intelligas

per „facere syllogismum" sie ordinare voces significativas, sie potest fieri per logicam

syllogismus ; si autem intelligas tatem ordinem motionis intelligendo res, sie logicus

non facit tatem ordinem, sed natura rei sie movens.

396) De intent., f. 1 v: Uno modo dicitur intentio ex parte ipsius intelligentis,

sc. omne itlad, quod per modum alieuius repraesentationis ducit inteltectum in cognitionem

alieuius rei, sive sit species intelligibitis sine actus inteltectus sive conceptus

mentis Alio modo dicitur intentio, quod se tenet ex parte rei inteltectae , et

hoc modo dicitur intentio res ipsa, quae intelligitur, inquantum in ipsam tenditur

sicut in quoddam cognitum per actum intelligendi, et intentio sie dicta formaliter et

in abstracto dieit terminationem , quae est quaedam habitudo rei intelloctae ad

actum intelligendi Prima intentio concretive et materialiter dicit itlad, quod

266 XIX. Herveus Natalis.

127), so gilt das Gleiche auch von dem hiemit verwandten Grundsatze,

dass die entia rationis überhaupt nicht mit realer Gegenständlichkeit im

Denken auftreten , sondern nur Dasjenige enthalten , was aus den realen

Dingen in der Werkstätte der Vorstellung erfolgt 397); und wenn hier

nach die Wahrheit als „Uebereinstimmung des Dinges mit jenen seinen

in der Vorstellung erfassten Folgen" definirt wird und die verschiedenen

Modalitäten dieser „Folgen" das Motiv der Eintlieilung der Logik dar

bieten , so wird eben diese in Ausdrücken dargelegt, welche gleichfalls

bei Scotus sich finden 398). Indem aber dabei die Wortbezeichuung, d.h.

obige intentio prima, für alle logische Thätigkeit als Voraussetzung gilt,

kann nun die Frage über den eigentlichen Gegenstand der Logik völlig

präcis dahin beantwortet werden, dass ens rationis und intentio secunda

und jene „Folgen des Dinges in der Vorstellung" all das Nemliche sind

und so den Inhalt der Logik ausmachen, welche eben hiedurch den ge

meinschaftlichen modus des wissenschaftlichen Verfahrens darbiete 399).

Bei solcher Auffassung der intentio secunda und des Begriffes der

Wahrheit versteht es sich von selbst, dass nun auch die Universalien nur

intelligitur Quae conveniunt rebus secundum quod sunt obiective in intelloctu,

sieut est „abstraclam" et „universate" et simitia, ista pertinent ad secundam intentionem.

Ebend. f. 7 v. : Intentio, prout se tenet ex parte rei intelloctae , dupliciter

potest aeeipi, sc. in abstracto ipsa intentionalitas et in concreto pro eo, cui ista intentionalitas

convenit; et hoc dupliciter adbuc, quiv itlad , cui tatis intentionalitas

convenit, sc. res inteltecta, potest aeeipi, ut incladit intentionem istam, vel potest

aeeipi absolate pro eo, cui itla intentionalitas convenit, non ut incladit, ipsam denominantem

(dass jedoch denominans zu lesen ist, zeigen die sogleich folgenden

Worte). Ista tria se habent quantum ad aeeidens rationis sieut in aeeidente reali

se habent albedo, album et corpus f. 8 r. : Si aeeipiatur intentio in abstracto,

sc. ipsa intentionalitas, sie nec „homo" nec „Socrates" dicit primam intentionem; si

autem aeeipiatur in concreto inctudendo ipsam intentionem denotantem, sie adhuc

„homo" vel „Socrates" non signant primam intentionem, sicut nec corpus signat esse

album; si autem aeeipiatur prima intentio pro eo, quod ab itla intentiunalitate dtnominatur,

sie tam „homo" quam „Socrates" dicunt primam intentionem. Ebenso

Quodtib. I, 9, f. 20 r. B.

397) Quodlib. III, 1, f. 68 r. B: Entia rationis non dicunt aliquid -existens rea

liter subiective in inteltectu vel in aliqua natura reali, sed dicunt ea, quae consequuntur

rem, prout est obiective in intelloctu. S. ob. Anm. 105.

398) Ebend. f. 69 r. B : Veritas est quaedam conformitas rei ad id, quod de

ea intelligitur consequens rem, ut est obiective in intelloctu enuntiativo (v. B)

Quaedam entia rationis sive secundae intentiones consequuntur inteltectum simplicem,

sieut universate, singulare sive consimitia ; quaedam consequuntur rem, ut est obiective

in inteltectu enuntiativo, sicut est oppositio, contradictio, contrarietas, veritas et falsitas;

quaedam consequuntur rem, prout est in intelloctu discursivo, sicut antecedens

et consequens et simitia. Et sie patet, quod veritas dicit habitudinem rationis

sive ens rationis. S. ob. Anm. 91.

399) De intent. f. 64 v. : Logica est de secundis intentionibus ut de primo et

per se subiecto, non sie intetligendo, quod omnes secundae intentiones sint primum

et per se subiectum ipsius logicue vel sunt partes subiectivae ipsius primo et per se

subieeti, sed sie intetligendo, quod ipsa est de aliqua secunda intentione sive de

aliquo ente rationis ut de primo et per se subiecto, quo continentur aliquae partes

subiectivae Itla scientia, quae considerat principatitcr res quantum ad ea, quae

consequuntur eas, prout sunt obiective in inteltectu, est de secunda intentione sive

de ente rationis ut de primo et per se subiecto; sed logica est huiusmodi. Ebend.

f. 73 v. : Consideratio talium entium rationis quantum ad ea, quae eis secundum se

et in suo esse rationis compelant, valot ad habendum modum communem procedendi.

XIX. Herveus Natalis. 267

vorstellungsweisc im Denken liegen 400), und Herveus sagt ausdrücklich,

dass die Gattungs- und Art-Begriffe als solche nicht sachliche Einheiten,

sondern nur denkniässige Unterscheidungen seien401), d. h. er spitzt eine

Ausdrucksweise des Thomas (s. Abschn. XVII, Anm. 497) nach der Seite

hin zu, dass das Zusammentreffen der Objecte in einem höheren Begriffe

und ihre Gemeinsamkeit erst im Denken vorstellungsweise zu einer Ein

heit (unitas communitatis) sich gestalte402); und hiemit tritt wie bei

Albert (Abschn. XVII, Anm. 384) der natürliche Bestand dem logischen

Denken dualistisch gegenüber, indem das genus naturate als solches nicht

aussagbar, sondern nur Gegenstand einer natürlichen Veränderung (iransmutatio)

sei , hingegen das genus logicum die Einheitlichkeit des Seins

und zugleich die Bestimmbarkeit der Specialisirung enthalte und so Gegen

stand der Wissenschaft sei 403). So erblicken wir dennoch schliesslich

auch hier jenen gewöhnlichen Dualismus , in welchem sicli Thomas und

Scotus die Hand reichen konnten 404), wenn auch die Terminologie der

400) In l Sentent., Dist. 19, Qu. 3, f. 40 v. B: Primum et per se obiectum intelloctus

non est verum, sed ens f. 41 r. B : Veritas est ens rationis pertinens

ad intentiones secundas ; talia autem non ponunt aliquid secundum rem in aliquo

sicut in subiecto, sed secundum rationem intelligendi tantum ... . secundum quod est

obiective in inteltectu Et sie ista conformitas, quae veritas dicitur, contingit

rei et est in re secundum rationem intelligendi Et ideo talia dicuntur esse in

intelloctu, sicut veritas et universale et simitia, quia non conveniunt rebus nisi

prout sunt obiective in inteltectu.

401) In II Sentent., Dist. 3, Qu. 2, f. 8 v. A: Divisio generis in species vet

speciei in individua non est divisio secundum rem, sed secundum rationem, quia ibi

itlad, quod dividitur, non est unum secundum rem, sed secundum rationem intelti

gendi; quum enim unum lignum scinditur secundum rem, unum lignum dividitur in

duo ligna, quae erant antea partes integralos, et quando lignum in communi

dividitur in hoc lignum et itlad, non est unum re, sed unum ratione, quia

mdistincte inteltectum dividitur in tigna particularia sicut in partes subiectivas.

402) Quodlib. I, 9, f. 20 r. B: Convenientia, hominis et equi in animali potest

attendi quantum ad duo, sc. quantum ad hoc, quod animal convenit homini et equo,

et hoc est ex natura rei et est quid reate, quia ex natura rei homo habet, quod

sit animal ; et quantum ad unitatem ipsius communis, et . ... hoc est secundum ra

tionem tantum, quia unitas et indeterminatio, qua obiieitur animal ut unum obiectum

indeterminatum ipsi inteltectui, consequitur animat, ut est obiective in intelloctu, licet

habeat fundamentum a re. ' •

403) In II Sentent., Dist. 3, Qu. 3, f. 9 r. A: Duptex est genus, sc. naturate

et logicum. Genus naturate non videtur mihi esse aliquid commune praedicabite,

communitas enim cuiuscunque praedicabitis, quodeunque sit ittud, est communitas

rationis tantum, et ideo non est ibi unitas nisi logica, quae facit genus togicum.

Unde non videtur mihi, quod communitas, qua conveniunt homo et equus in animali,

sit communitas in genere naturali, immo in genere logico, sc. ut mihi videtur, per

genus naturate debet intelligi aliquod commune subiectum transmutationis, et

non vocatur genus subiectum scientiae, sed genus subiectum transmutationis De

ratione autem eins, quod est in genere logico, videntur mihi esse tria. Primum, quod

habeat unum modum essendi communem et simitem cum aliis, ex quo sumatur aliquo

modo unitas rationis generis logici. Secundo debet habere quandam potentialitatem

, ut sit limitatum ad genus et speciem. Tertio, quod sie incladat aliquem

actum speciatem, per quam determinetur ad speciem. Vgl. Quodlib. I, 9, f. 20 r. A.

Uebrigens beruht die ganze Unterscheidung auf einer aristotelischen Stelle; s.

AbschD. IV, Anm. 334 u. 392.

404) Quodlib. I, 9, f. 20 v. A : Praedicamenta vel genus generalissimum dupliciter

potest aeeipi: uno modo pro ipsis intentionibus praedicabititatis et generalitatis , alio

modo pro rebus, in quibus talos intentiones fundantur. Ebend. f. 22 v. B : Distinctio

268 XIX. Herveus Natalis.

Gegensätze zwischen esse formate und esse materiate*06) oder besonders

zwischen esse und existere mit Beiziehung der significatio entschieden

doni Scotismus näher liegt406), welchem ja auch die Ausdrücke natura

und suppositum angehören 407). Darum nimmt bei Herveus auch die

Beantwortung der B'rage, wie die allgemeinen Begriffe aus der Singu

larität der Erfahrung hervorgehen können, d. h. die Erörterung der thomistischen

abstractio, einen Charakter an, welcher zwischen den Ansichten

des Thomas und des Scotus in Mitte steht und doch zu beiden hinüber

schwankt (vgl. ob. Anm. 121 — 125); nemlich das abstrahere sei weder

ein removere noch ein imprimere, sondern nur motio inteltectus, welche

in aristotelischem Sinne von den Einzelndingen provocirt aus einem po

tenziellen Zustande zur Actualität führe 408); und auf einem solchen

Rückhalte fussend kann Herveus in Einem Athemzuge die Begriffe

idea, simititudo und des Scotus species intelligibilis zugleich ver

werten 409).

entis in substantiam , quantitatem etc. est distinctio vel in diversas' res vet in ea,

quae aliquam diversam realitatem important, et quantum ad hoc nihit facit operatio

intelloctus; quantum autem ad distinctionem entis in ista, prout praedicamenta sunt,

sc. prout praedicamentum aeeipitur pro secunda intentione, sie facit operatio

inteltectus.

405) In 1 Sentenf., Dist. 35, Qu. 1, f. 52 v. B: Aeeeptio absolata formae est

eius aeeeptio secundum esse formate, et aeeeptio eius secundum esse contractum est

eins aeeeptio secundum esse materiate.

406) Ebend. Dist. 8, Qu. 1, f. 23 r. B: Esse dicit actum essentiae et essenlia

dicit eius subiectum in abstracto, ens vero dicit et ipsam essentiam et ipsum esse in

concreto; ita „ens" participium importat formaliter actum existendi et ex modo

significandi importat subiectum eius. Vgl. Anm. 135 f.

407) In III Sentent., Dist. 1, Q«. 1, f. 2 r. B : Differentia naturae et suppositi

potest attendi vel secundum differentiam universalis et particularis vel secundum

differentiam, quam habent in singulari ut „Aoec humanitas" et „hic Aomo" Si

aeeipiamus in singulari, differunt quantum ad modum essendi et quantum ad

modum significandi, cui et correspondet aliquis modus essendi ex parte rei (vgl. Anm.

109, 129 u. 251).

408) In II Sentent., Dist 17, Qu. 2, f. 23 v. A: lita abstractio speciei a phantasmate

est realis actio, qua fit species in inteltecla possibiti, quae non praedicatur

de phantasmate, a quo abstrahitur, sieut homo praedicatur de Socrate, a quo abstrahitur;

ergo qua dicitur intelloctus abstrahere a phantasmatibus, non est aliud,

quam quaedam realis motio , qua movetur intelloctus a phantasmate vel ad speciem

intelligibitem vel ad actum, intelligendi Opinio est, quod intettectus agens agit

in phantasma non aliquid imprimendo phantasmati, sed removendo, unde re materiali

et singulari proposita inteltectus agens separat a natura universali conditiones indiivduantes

, quibus impediebatur itla natura Alia opinio est , quae ponit , quod

intelloctus agens aliquid imprimit phantasmati, in cuius virtute agit, et ittud im

pressum est aliqua motio sive immutatio spiritualis Est tertius modus ponendi,

qui videtur mihi magis probabitis , sc. quod phantasma dicitur movere inteltectum

potentialom in rirtutem inteltectus agentis, non quia ex parte sua aliquid reeipiat ab

intelloctu agente, sed magis ex parte effeclas.

409) In I Sentent., Dist. 36, Qu. 1, f. 53 v. A: Idea formaliter dicit formam,

quae repraesentat, quae quidem forma non est formatiter respectus, sed est itlad, ad

quod sicut ad per se fundamentum sequitur respectus Unde nec idea nec forma

exemplaris nec simititudo intelligibitis existens apud inteltectum, quam vocamus spe

ciem intelligibitem, est formaliter respectus (B) Idea est prineipium cognoscendi,

prout eticitur aut cognoscitur a cognoscente; nam quando res cognoscitur per ali am

prius notam, itlad prius notum supponendo speciem mediante specie movet ad cognitionem

sui et aliorum.

XIX. llerveus Natalis.

Hauptsächlich aber interessirt er sich um die zwei brennenden Par

teifragen, nemlich um principium individuationis und um unitas formae,

und in diesen beiden Punkten zeigt er allerdings einen überwiegenden

Thomismus. Was den ersteren betrillt, spricht er vorerst von dem Vor

handensein dreier verschiedener Ansichten410), deren erste wir schon

bisher einige Male durchblicken sahen, vielleicht am deutlichsten bei

Aegidius (ob. Anm. 382 f.), aber theilweise auch bei Gottfried von Fontaines

(ob. Anm. 66, vgl. übrigens auch Anm. 308 ) ; dieselbe geht dahin,

dass die Individuen einer Gattung schon in sich selbst durch ihre eigene

essentia in das Einzeln-Dasein treten, indem durch die Wesens-Einheit

selbst eine numerositas essentiae begründet sei, in welcher eben der

Unterschied der Einzeln-lndividuen und hiemit das negative Moment der

Individualität liege, so dass die Substanz zu ihrer Individualisirung durch

aus nicht einer ausser ihr liegenden Beihilfe bedürfe 4 1 Wenn man

aber bei Formulirung dieser Ansicht den Begriff „esse" statt „essentia"

anwende (— womit wohl sicher Aegidius gemeint ist —), so sei diess

von vorneherein unzulässig412). Als zweite führt dann Herveus jene der

Thomisten an, welche jedoch den Gesichtspunkten der ersteren nicht ge

nügen könne413). Gegen die dritte Annahme aber, nemlich gegen die

des Scotus, polemisirt er ausführlich; nemlich wenn man in der haeeeeitas

den Gegensatz der Gemeinsamkeit erfasst zu haben glaube, so sei doch

zu bedenken, dass eine sachliche Gemeinsamkeit auch im Stoffe und in

der Form nicht vorliege (d. h. jedes Einzelnding habe seinen eigenen

Stoff und seine eigene Form), hingegen eine logische Gemeinsamkeit ebenso

gut auch der Häcceität zukomme, weil eben die Häcceität selbst in ver

schiedenen Häcceitäten individualisirt werde; und wenn eben die Häcceität

selbst erst noch einer besonderen Determination bedürfe, so gelte das

410) Quodtib. III, 9, f. 81 r. A : Utrum materia sit principium sunt tres opiniones Prima est, quod unumquodque se ipso sionldoiviedstuatfioornmias,

liter distinctum ab omni alio. Secunda est, quod tatis distinetio in rebus materiatibus

fit per quantitatem. Tertia est , quod nec sie nec sie, sed unumquodque est

distinctum per suam haeeeeitatem.

411) Ebend.: Prima opinio probatur: Unumquodque genus habet propria

individua nihit incladentia nisi rem sui generis, sed hoc non esset, nisi unaquaeque

res cuiustibet generis se ipsa per essentiam suam individuaretur in se ipsa et distingueretur

ab omni alio (B) Ab eodem habet unaquaeque res entitatem et unitatem

eseentialom Unaquaeque res est diversa numero per essentiam numerositate

essentiae ab alia lllad, quod non addit supra naturam nisi negationem, non

habet aliam causam suae unitatis, quam naturam Individua habent unitatem et

distinctionem numeralom per essentium suam, non per aliquid additum, quid , si

substantia habet unitatem per aliud a se, aut hoc est, quia materia habet tatem uni

tatem per formam, aut forma per materiam, aut ambo per quantitatem; sed nullo

itlorum modorum natura substantialis potest individuari per aUquid diversum a se.

412) Ebend. VIII, 12, f. 152 v. A : Dicunt multi, quod individuatio est per esse,

quia in esse reati non convenit rei universalitas. Sed hoc non est bene dictum, quia,

licet ipsa universalitas non sit extra animam, et unaquaeque res sit individua in

suo esse reati, non tamen oportet propter hoc, quod ipsa individuatio sit per esse;

immo essentia magis erit principium individuationis, quam esse.

413) Ebend. III, 9, f. 81 v. A: Quidam tenent, quod divisio numeralis est vel

per divisionem subiectorum sicut in aeeidentibus vel per quantitatem sicut in substuntiis

materialibus generalibus et corruptibitibus ; sed isti, licet habeant probahites

rationes, tamen non satisfaciunt rationibus alterius opinionis.

270 XIX. Herveus Katalis.

Gleiche auch von Materie und Form, und es sei hiemit kein Grund vor

handen, warum die Häcceität in höherem Grade Princip der Individualisirung

sei, als jene beiden; wolle man aber die Häcceität völlig von

Materie und Form distinguiren, so könne sie jedenfalls nur entweder eine

Substanz oder ein Accidens sein; im ersteren Falle aber komme man

zuletzt doch wieder bei der Materie an , sowie im letzteren bei der

Quantität414). Ausserdem auch sei jenes negative Element, welches der

Häcceität einwohne, als Erklärungsgrund der Positivität des Unterschiedes

der Individuen untauglich415). Die eigene Ansicht endlich des Herveus,

bei deren Darlegung er hauptsächlich an die theologische Frage betreffs

der Engel denkt, nähert sich sehr der ersteren unter den drei ange

führten ; nur modificirt er dieselbe dahin, dass die essentia nur inneres

Princip (intraneum) der Individuation sei , was nicht hindere , dass da

neben zuweilen auch noch ein äusseres Princip (extraneum) wirke, d. h.

die vervielfältigende Function der Materie solle nicht geleugnet werden,

wohl aber die Möglichkeit einer Individualisirung ohne Materie offen

bleiben416); und in den materiellen gleichzeitig existirenden Dingen sei

414) Ebend. f. 81 v. B: Quod autem haeeeeitas sit ittud, per quod Individuum

est individuum, contra arguo sie: Quando dicitur „itlad, quod est commune

multis, non est prineipium individuandi ipsorum", aut intelligitur de eo, quod est

commune secundum rem, aut secundum rationem. Si de eo, quod est commune secundum

rem, sie nec materia nee forma est communis, saltem simut entibus

actu Si autem intelligatur de eo, quod est et habet unitatem secundum ratio

nem , tunc haecceilas est ita communis sicut materia et forma ista modo , quia haec

haeeeeitas est haeeeeitas, ergo et itla , et ideo non plas individuabit haeeeeitas,

quam materia et forma. Dices, quod haeeeeitas in communi non est prineipium individuationis

, sed haeeeeitas signata Contra: Sicut haeeeeitas signata non est

communis, sed propria, ita materia et forma signatae , et per consequens non plas

individuabit haeeeeitas signata Dices, quod haeeeeitas dicit signationem formae

Contra: Cum haeeeeitas possit aeeipi ut communis et ut signata, sicut forma, non

datur ratio, quare dicit signationem formae ptus, quam e conversa Item quaero,

utrum ista haeeeeitas sit aliquid diversum a materia et forma signatis per ipsam aut

non. Si non, ergo ponis idem prineipium individuationis , quod etiam materia. Si

sie , quaero , aut est substantia aut aeeidens aut nihit. Si substantia , adhuc

incidis in idem cum aliis, sc. quod materia est prineipium individuationis Si

aeeidens, relinquitur, quod, si atiquid aeeidens sit, hoc sit quantitas, et hoc est,

quod ponunt alii (über Letzteres vgl. ob. Anm. 66).

415) in II Sentent., Dist. 3, Qu. 2, f. 8 v. A : Quidam dicunt, quod in omni

specie cuiuscunque naturae creatae possunt esse plara differentia numero ; itlad autem,

per quod distinguitur, est, ut dicunt, non ipsa forma secundum se, sed hoc, quod

est esse indistinetum in se, quod importat negationem divisionis in se ipso, et esse

distinetum ab alio, quod importat negationem, secundum quam hoc non est itlad

(vgl. Scotus, ob. Anm. 139) Sed istud nihit est dictum, quia negatio pura non

potest distinguere positivum a positivo.

416) Quodl. III, 9, f. 82 r. B: Animae rationates non pturificantur per

actuatem suseeptionem in materia, sed per suas essentias, in quantum in tali

gradu entitatis sie potentiates sunt Rationes induetae ad primam opinionem

bene concladunt, quod unumquodque distinguatur numeratiter ab alio per suam essentiam

sicut per prineipium intraneum, sed quod praeter hoc non requiratur aliquod

aliud prineipium extraneum (v. A) Sufficit, quod itla individua, quantum ad hoc,

quod sunt, et quantum ad hoc, quod distinguuntur numeraliter, intranee distinguantur

per essentiam suam ; nihitominus tamen possunt extrinsece habere et entitatem

et pturatitatem ab alio a se...... Ratio non concladit, quod forma nunquam plurificetur

per materiam, sed quod quandoque non plarificatur per materiam, sicut in

formis, quae pturifieantur in eadem materia sueeessive, vel etiam si qua forma est.

XIX. Herveus Natalis. 271

eben ein Quantitatives der Grund der Individuation , aber selbstverständ

licher Weise nur die räumliche (d. h. geometrische , nicht die arithme

tische) Quantität417). Sollen somit nur die scotistischen Einwände, welche

gegen Quantität und Materie gerichtet waren , abgewiesen sein 4 18) , so

muss Herveus dem Thomismus nur noch in der Angelologie auf die Beine

helfen, was er dadurch thut, dass er eine immaterielle Individuation auf

eine Potenzialität, welche der Form in Bezug auf Vervielfältigung ein

wohne, begründet und so ganz hübsch auf den Begriff einer immateriellen

Materie gelangt419), welche er recht deutlich als eine quantitätslose be

zeichnet420).

Auch betreffs der unitas formae unterwirft er die Meinungen An

derer einer Kritik ; nehme man nemlich (wie Lamarre gethan hatte, s. ob.

Anm. 30) von vorneherein eine pturalitas formarum an , so könne man

dieselben entweder für gleichartig halten, dann aber unmöglich die ein

zelnen selbst wieder als vielheitliche ins Unendliche fort betrachten

(— dieser Einwand ist dumm —), oder andrerseits , wenn man sie als

ungleichartig nehme, sei es unerklärlich, wie dann aus ihnen Ein Wesen

quae virtute divina possit esse sueeessive in diversis materiis; quin autem formae

simul existentes in materia et maxime, prout secundum cursum naturae dependent a

materiis in sua plaralitate, dependeant a materia, non concladit.

417) Ebend. VIII, 12, f. 152 v. B: Quod quodtibet Individuum divisum sive

distinctum sit ab alio eiusdem speciei, principium individuationis substantiarum materiatium

est quantitas, quantum ad ea , quae sunt simul , quia materia non

potest dividi in partes simites nisi per quantitatem Notandum autem, quod diversitas

in quantitate potest esse dupliciter, una secundum situm, quantum ad partes

simul existentes, alia secundum sueeessionem unius quantitatis post atiam

Diversitas quantitatis est principium individuationis rerum materialium simul existentium

primo modo, non secundo; immo dico, quod diversitas numeralis quantitatis

permanentis et aliorum aeeidentium sibi in eodem subiecto sueeedentium provenit ex

diversitate quantitatis sueeessivae, quae est tempus.

418) In II Sentent., Dist. 3, Qu. 2, f. 8 v. A : Cum in quolibet individuo eius

dem speciei inveniatur itlad, quod est principium distinctivum aliorum, oportet,

quod individua conveniant secundum unitatem rationis in eo, quod est distinctivum

individuorum. Cum ergo individua non conveniant in forma nisi secundum unitatem

rationis, non videtur necessarium, quod individua eiusdem speciei non possint distingui

per formam circumscripta quantitate et quacunque materia Sic oportet ponere in

Socrate atiquid reate, per quod realiter differt a Piatone, quidquid sit itlad, sive

itlad sit sua forma, sive aliquid aliud.

419) Ebend. f. 8 v. B: Cum omnis forma sub se habens multa habeat quandam

latitudinem, forma autem dupliciter latitudinem possit habere, unam secundum diversos

gradus formates, quorum unus secundum se est nobitior et perfectior alten (et

hoc est latitudo generis, sub quo sunt diversi gradus formalos specifice differentes),

aliam vero secundum plarificationem numeratem in eodem gradu, prima convenit formis

secundum suam rationem specificam absolate aeeeptam, secunda autem latitudo

non potest convenire formis secundum suam rationem absolatam, quia sie plarificari

videtur importare quandam potentialitatem et imperfectionem Ad hoc, quod

tates formae plarificentur sub specie, oportet, quod habeant ittam potentialitatem, quae

facit partem reatem Dicere, quod propter hanc causam deus non possei facere

plares angelos, quia non est in eis materia, esset error, quia sequeretur, quod non

possent esse plares animae separatae, cum in eis non sit materia. Ebend. Dist. 12,

Ob. 1, f. 17 v. B: Ratio materiae potest aeeipi vel secundum quod est subiectum

formae, vel secundum quod est subiectum transmutationis.

420) Quodl. VIII, 12, f. 162 v. B: Carentia materiae non est causa, quare

non sint ptura individua eiusdem speciei in angelis, sed carentia materiae quanti

tatem habentis.

272 XIX. Herveus JNatalis.

zusammengesetzt werden soll; und spreche man, um diesem zu entgehen,

von einem Aggregate, welches zu Einer abschliessenden Form sich selbst

ergänze (s. Scotus ob. Anm. 155 f.), so würde jene letzte Form nur eine

accidentelle, nie aber eine substantielle sein. Somit bleibe nur übrig, an

der Einheit der Wesensform festzuhalten und dasjenige, was man an ihr

für vielheitlich halten könnte, als eine Manigfaltigkeit von Vervollkommnungs-

Stul'en (diversae perfectiones) zu betrachten , welche dann durch

verschiedene Namen ausgedrückt und bezeichnet werden, d. h. Herveus

ist wieder bei Gottfried v. Fontaines (ob. Anm. 70) und Johannes Parisiensis

(Anm. 74, vgl. auch Anm. 291) angekommen421)- Erklärlicher

Weise aber verwirft er von diesem Staudpunkte aus entschieden die formalitates

des Scotus422); ja er will die Einheit der Form auch für die

accidentellen Qualitäten gerettet wissen, bei welchen (vgl. Anm. 160 u. 387)

421) De unit. form. 5, f. 73 v. A: Quidam dixerunt, quod omnium rerum natu

ralem formae erant compositae ex plaribus et diversis tanquam ex partibus essentialibus,

sicut humanitas ex anima et corpore (B) Si autem forma sit composita

ex forma et forma ita, quod una sit composita ex duabus, tunc aut erunt ambae

eiusdem speciei aut diversarum; si eiusdem, sequeretur , quod ad minus Mae

duae sint simplices, atias oporteret abire in infinitum; si autem sint diversarum

specierum, tunc impossibite erit, ipsas essentiali compositione componi ad invicem,

(f. 74 r. A) cum nullas modus essentiatis compositionis inveniatur in ipsa

Ideo alii aliter dixerunt; posuerunt enim, quod formae naturates erant compo

sitae Mo modo, qui est per aggregationem plarium formarum ad efficiendam et comptendam

unam formam resultantem ex eis, sicut ex plaribus membris resultat

unitas corporis humani Sed haec positio magis irrationabitis est, quam prima.

Sequitur, quod itla forma erit aeeidens et non substantia, et per consequens

non erit forma complotiva Sequitur, quod omnes res naturalos sint in genere

aeeidentis (B) Et ideo aliter dicendum, sc. quod forma naturalis est simplox

(v. A) et quod in nullo composito sunt diversae formae substantiates, sed sunt

ibi diversae perfectiones. Ebend. 12, f. 77 r. B: Oportet dicere, quod una sit forma

seu essentia generis et speciei et individui differens solam penes determinatum sive

signatum et non signatum, nam designatio individui respectu speciei est per

materiam individuatem, designatio autem speciei respectu generis est per differentiam

constitutivam, quae sumitur ex principali perfectione, quam dat forma rei (v. A)

Cum species rerum sint ad modum numerorum, in quibus unus addit perfectionem

super alium, oportet necessario dicere, quod perfectiones inferiorum sint in superioribus,

ac per hoc in una et eadem re sint diversae perfectiones essendi, sicut videmus,

quod in nomine est perfectio esse et vitae et sensus et intellectus. Et ideo, cum ratio

rei sumatur ab ipsa re, secundum quod stat sub aliqua perfectione vel actu, ratio

autem rei sit, quam significat nomen, contingit, ipsam rem diversis nominibus nominari

vet significari, secundum quod diversae sunt essentialos perfectiones ipsius. Vgl.

ebend. 18, f. 86 r. B.

422) Quodlib. I, 9, f. 18 v. B : üicunt quidam, quod genus et differentia dicunt

diversas formalitates realiter differentes, species autem differt a genere et differentia

sicut comptectens duas formalitates realos; unde species se habent ad genus per additionem

realis formalitatis, species autem realiter differunt non se totis, quia in

genere conveniunt, sed differentiis differunt; differentiae autem se totis differunt.

Dicunt autem isti, quod distinctio formatitatis maior est in creaturis, quam in divinis.

(Vgl. bei Scotus, ob. Anm. 148 u. 151) f. 19 r. A: Si natura generis differt

reatiter a natura differentiae, sequitar, quod quodtibet individuum sit compositum ex

tot rebus, quot sunt inter generalissimum et speciatissimum; sed hoc est falsum ....

(B) Restat ponere opinionem, quam credo esse verum: In uno et eodem individuo

genus generatissimum et omnes differentiae intermediae dicunt unam et eandem

rem et sumuntur ab una et eadem re, quia si in Socrate substantia, corporeum,

vivum, sensibite, rationalo dicerent diversas res, sequeretur, quod in uno et eodem

esset atiqua differentia re differens a natura generis.

XIX. Johannes von Jandun. 273

in Folge physikalischer Vorgänge nur eine intensio oder remissio der

Einen Form eintreten könne423).

Der Averroist Johannes von Jan dun (um 1320) zeigt, was die

logischen Fragen betrifft, gleichfalls einen halb-thomistischen Standpunkt4'2 1)

und erinnert uns in dieser Hinsicht an Petrus von Abano (ob. Anni. 260 if.).

In seinem Connuentare zur aristotelischen Metaphysik1'-3) nimmt er be

züglich der Universalien jene Unterscheidung in causando und praedicando

auf, welcher wir schon bei Alexander v. Alessandria (Anm. 248)

und bei Radulph Brito (Anm. 258) begegneten 426), knüpft abef an die

Aussagbarkeit auch die weitere Distinction , dass dahei entweder der Ge

genstand der Auffassung als sachliche Grundlage der Einzeln-Dinge oder

die intentio selbst gemeint sein könne , welch letztere dann wieder in

prima und secunda zerfalle , wobei man jedoch nicht so fast auf den

modus essendi, als vielmehr auf die quidditativen Momente des Erkennens

blicken solle 427). Jedenfalls kann so mit antiplatonischer Wendung das

esse in anima und das esse extra animam dualistisch verbunden wer

den428), da die Universalien post rem vorstellungsweise im Intellectus'

423) /u I Sentent., Dist. 17, Qu. 4, f. 36 r. A: DicuiU quidam, quod nutta

forma secundum suam absolatam et specificam aeeeptionem potest habere variationem

aliqupm vel secundum magis vel secundum minus Et ideo, ut dicunt, itla accidentia,

quae vel inveniuntur in subiectis diversarum specierum vel quae sunt separabitia,

suscipiunt magis vel minus Ista opinio non videiur mihi vera

(B) Si sie intetligatur, sc. quod in essentia talium formarum non sit reatiter loquendo

aliqua latitudo graduum sie, quod albedo intensa essentialiter non sit perfectior, quam

remissa, credo esse falsum (v. A) Ratio, quare aliquud accidens dicitur suseipere

magis et minus, est, quod secundum formam natus est fieri motus Secundum

autem formam substantialom non est natus esse motus, ideo nulla forma substantiatis

habet tatem latitudinem. Quodtib. II, 13, f. 61 r. A: Sicut in atteratione

non est nisi unum mutatum esse in acta, ita non est ibi nisi una forma.

424) Betreffs anderweitiger Anschauungen desselben, welche nicht die Logik

betreffen , s. Näheres bei E. Renan, Averroes et l'Averroisme, p. 269 ff. Uebrigens

verfasste Johann v. Jaudun gemeinschaftlich mit seinem Freunde Marsitius v. Padua

auch die bekannte publicisüsche Schrift „üefensor pacis", welche sich im Sinne

Occam's über das Verhältniss zwischen Staat und Kirche äussert.

425) Perspicacissimi speculatoris ac summi peripathetici Johannis de Janduno

quaestiones in XII libros metaphysicae (mit Zimara's Commentar). Venet. 1505 fol.

und wiederholt Venet. 1560. fol. (nach letzterem Drucke citire ich).

426) I, 20, p. 82 : Duplox est universate, unum in pruedicundo, aliud in cau

sando. Universalo in causando est deus et substantiae ubstractae; universatia

in praedicando capiuntur dupliciter; uno modo quoad simplicem apprehensionem, ....

alio modo quoad inhaerentiam passionis ad subiectum.

427) VII, 24, p. 523 : Quoddam est universalo per causalitatem, quoddam per

praedicationem Universate secundum praedicationem est duplex: uno modo capitur

pro re intentionata et denominata ab intentione; atio modo capitur pro

intentione, et hoc iterum dupliciter, vel pro prima intentione, vel pro secunda

(p. 524) Uti, qui aeeipiunt conceptus generis et speciei a modis essendi, dicunt,

quod prima intentio est conceptus rei vel inteltectio secundum suum modum essendi

proprium; sed secunda intentio est conceptus rei secundum modum essendi

communem Sed secundum dicentes, conceptus generis et speciei capi a quidditate

generali vel speeifica, dicitur, quod intentio prima rei est inteltectio secundum

quidditatem generatem et potentialom, sed secunda intentio est intellectio rei communis

in plaribus Sed universalo pro re subiecta est res, quae est apta nata esse in

plaribus vel multiplicari in ptura.

428) I, 16, p. 57 : Universate potest intelligi dupliciter. Uno modo pro esse

reuli extra animam, quod esse habet subiective in suis suppositis, et pro ista esse

Pbantl, Gesch. III. 18

274 XIX. Joh. v. Jandun. Joh. v. Neapel. Augustinus v. Ancona.

sind, während sie inre die objective Bedingung des Wissens enthalten429),

da ja in der eoncreten Subsistenz das Allgemeine und das Einzelne trotz

aller Wesens-Verschiedenheit vereinigt seien 430). Und sowie hiemit für

die subjective Auffassung sich der Begriff des ens rationis (vgl. Anm. 395)

einstellt431), so können nun auch ebenso, wie bei Herveus (Anm. 405)

genus naturate und genus logicum dualistisch nebeneinandertreten 432).

Desgleichen wird die intentio et remissio formarum , was die substan

tiellen Formen betrifft (vgl. Anm. 423), auch hier verneint433).

Hingegen einen etwas strengereu Thomisinus scheint Johannes

von* Neapel (gest. i. J. 1330) in diesen Controversen vertreten zu

haben, insoferne wir erfahren, dass er gegen des Herveus Auffassung der

veritas (s. Anm. 398) im Sinne des Thomas polemisirte434).

Auch Augustinus von Ancona (mit dem Beinamen Triumphus,

gest. i. J. 1328) lenkt mehr zu Thomas zurück, welchen er besonders

durch reichliche Benützung Avicenna's zu ergänzen sucht; nur streift er

zuweilen auch an Auffassungen hin, welche erst später (bei Aegidius und

Herveus) in die Controversen eingetreten waren. Seine Schrift De cognitione

animae 435) liegt zwar einer Geschichte der Psychologie näher,

jedoch können wir aus ihr etwa Folgendes hervorheben. Als Gegenstand

der Logik, welche er mit Aegidius adminiculativa nennt 436), gilt ihm

universate actu habet esse c.vtra animam Alio modo pro esse intentionali, quod

subiective est in anima, causative extra animam, et itlad solam non habet esse potentialo

extra animam Platonici posuerunt universalia secundum esse existcntiae

separata a singularibus, Aristotetes, quod universalia subiective essent in singularibus,

abstracta tamen secundum intelloctum intelligentem ea non intelligendo singularia

Sed quod universate non generatur seorsim existens a singularibus, ut

Platonici posuerunt, patet sotutio etc.

429) VII, 24, p. 524: Universate pro prima et secunda intentione est reatiter

separatum a singularibus in inteltectu subiective Universate pro re obiecta,

quae denominutur ab intentione, non est separatum a singularibus sensibitibus

et corporibus secundum esse extra animam Si quidditas rerum esset separata a

rebus naturalibus, tunc de rebus naturalibus non esset scientia.

430) Ebend. p. 525: Universalia et singutaria non sunt coniuncta totaliter, quia

sunt separata secundum essentiam, sed tamen sunt coniuncta secundum subsistentiam.

431) V, 12, p. 312: Si loquamur de specie pro prima vel secunda intentione,

tunc non est extra intelloctum, sicut nec conceptus, cum sint entia rationis.

432) X, 22, p. 636 : Duptex est genus : quoddam est naturate, quoddam logicum.

Genus naturalo dicitur, quod est commune multis, quae conveniunt in materia

Sed genus logicum est, quod habet unum modum praedicandi communem univocum

de multis speciebus.

433) VIII, 6, p. 549: Si formae substantialos elomentorum intenderentur et remitterentur,

tunc gencratio non esset terminus alterationis; sed hoc est fulsum

Si forma substantialis intenderetur et rcmitteretur, tunc generatio formae substantialis

esset simul cum alteratione.

434) Da mir des Johannes Neapolitanus Quaestiones variae quadiaginta duae

Parisiis disputatae. Neapoli 1618. fol. nicht zu Gebot standen, muss ich auf Das

jenige verweisen, was Hauriau (II, p. 403) in französischer Paraphrase aus Einem

einzelneu Capitel jener Schrift anführt.

435) Opusculum perutite de cognitione animae et eins potentiis Augustini de

Anchona. Bononiae 1503. 4.

436) IV, 2 (das Buch ist nicht paginirt): Finis scientiae speculativae est reri-

,as Circa huiusmodi adaequationem rerum ad inteltectum scientiae tripliciter se

habere possunt. Primo directive et adminiculative (s. Anm. 365), secundo prineipaliter

et ubiective, tertio ex consequenti et subalternative. In primo gradu sunt säen

XIX. Augustinus v. Ancona. 275

im Anschlusse an Avicenna die Verbindung der secunda intentio mit der

prima, und da nur hiedurch die Gefahr vermieden werde , dass der In

halt der Logik zuletzt aus Erdichtetem (figmenta) bestehe, so solle man

auch nur von solchen entia rationis sprechen, welchen etwas Sachliches

entspricht (correspondei) , und in diesem Sinne liege dann der haupt

sächliche Gegenstand der Logik immerhin um der Vermeidung des Irrthumes

willen in der syllogistischen Verknüpfung der secundae intentionesi31).

Nemlich in die prima intentio verlegt er sowohl dasjenige,

was Thomas intentio universalitatis genannt hatte, als auch, was bei

demselben reflexio und conversio ad phantasmata hiess 438), sowie er

der secunda intentio gleichfalls im Anschlusse an Thomas die ver

gleichende und verbindende Function des Denkens zuweist4,39). So fasst

er auch den Uebergang, welcher von der Sinnes- Wahrnehmung zur Allge

meinheit des Denkens stattfindet, völlig in thomistischer Weise440), bedient

tiae sermocinalos, ut grammatica et logica, in secundo physica, mathematica et metaphysica,

in tertio medicina, musica, astronomia.

437) III, 6: Secundum Avicennam logica est de secundis intentionibus adiunctis

primis (s. Abschn. XVI, Anm. 74) JVom si secundae intentiunes non adiungerentur

primis, non corresponderent eis res mediantibus primis intentionibus, et sie

essent pure figmenta, sieut chimaera (vgl. ob. Anm. 98) Et ex hoc patet,

falsam esse positionem itlorum, qui dicunt, ens rationis esse subiectum in logica

(vgl. Anm. 370) Logica non poterit esse de entibus rationis tanquam de subiecto,

cum entia rationis, secundum quod huiusmodi, solam sint entia apud animam.

Oportet ergo, quod sit de talibus entibus rationis, quibus aliqua res correspondeat ;

et talia entia rationis sunt secundae intentiones (s. bei Hervens, Anm. 395)

JVec etiam oportet, secundas intentiones universaliter sumptus esse subiectum in logica,

saltem ut docens est, quia tunc non magis esset logica de syllogismo vel ad reetificandum

actus syllogisticos, si non esset ptus necessaria, quam ad rectificandum conceptus

generis vel speciei; quod falsum est, cum in actibus simplieibus inteltectus

per se non erret, in actibus autem syllogisticis etiam per se errare habeat (s. bei

Aegidius, Anm. 369).

438) III, 4: Intetloctus dupliciter in cognitione rei ficri potest. Primo directo

adspectu, ut quando intelligit rem sub esse universali; secundo per quandam reflexionem

et conversionem ad phantasmata Directo adspectu intelloctus intelligit

naturam cuiuscunque rei sub esse universali, quod quidem universate est primum et

directum obiectum intelloctus, ut intelligit naturam hominis inquantum homo

Per reftexionem intelleclas uniendo se sensibus et phantasmatibus apprehendentibus

ipsa singularia speculatur naturam hominis Ergo intelligendo rem secundum

suum esse singulare et materiate prima intentio formari habet Illae intentiones,

quibus inteltectus intelligit vel directo adspectu vel per reflexionem, primae intentiones

dicuntur, et tam sub esse universali quam sub esse singulari primae intentiones

formari habent (s. Abschn. XVII, Anm. 500 f.).

439) Ebend. 5: Videre votumus, quae sunt secundae intentiones, quae genus et

species et individuum et syllogismus appellantur Post informationem, qua informatur

intellectus coneeptione uniuseuiusque rei secundum sc consideratue quasi secun

daria modo intelloctus circa huiusmodi coneeptiones negotiatur considerando convenientiam

coneeptionum vel primarum intentionum ad invicem, secundum quod possunt

plaribus vel paucioribus convenire Genus ergo et species et simitia nomina

secundarum intentionum sunt, eo quod sunt hae coneeptiones, quas inteltectus sibi

format de rebus mediantibus primis intentionibus (s. Abschn. XVII, Anm. 499 u. 506).

440) I, 11: Cum species rerum informantes ipsos sensus repraesentant ipsas

res sub tali esse signato et sub esse particulari ipsarum, ut in rerum natura subsistunt,

oportet, huiusmodi species, ut sunt in sensibus, particulares et materiates

esse Si simititudines rerum sub esse universali existerent in aliqua potentia

sensitiva. non indigerent huiusmodi simititudines depurari per inteltectum agentem ad

18*

276 XIX. Augustinus v. Ancona. Antonius Andreas.

sich aber dabei ebenso, wie Aegidius, auch des scotistischen Begriffes

der species intelliyibilis 44 1) , welchen er jedoch wieder mit Ausdrücken

des Albert (z. B. similitudo) und mit einem Gleichnisse des Thomas er

läutert442).

Hatte somit die thomistisehe Dichtung (wenn auch unter kleinen

Zugeständnissen an die Gegner oder wenigstens mit einigem Schwanken)

bis dahin entschieden das quantitative L'ebergewicht behauptet, so gewann

nun auch der Scotismus, welcher bereits, wie wir sahen, bei Richard v.

Middleton, Radulph Brito und besonders bei Alexander v. Alessandria

sich sehr merklich geregt hatte, einen hervorragenden Vorkämpfer an dem

Franziskaner Antonius An,dreas (oder Andreä, gest. i. J. 1320),

einem unmittelbaren Schüler des Scotus , welcher im Ganzen getreu den

Ansichten dieses seines Lehrers folgte, wenn er auch einige Male dem

thomistischen Dualismus näher tritt, als die stricte Observanz seiner Schule

vielleicht billigen konnte. Ausser einem Commentare zum Sententiarius,

in welchem Antonius lediglich den Scotus excerpirt (daher es für mich

unnöthig ist, weiteren Bezug darauf zu nehmen), besitzen wir von ihm

eine Expositio super artem veteremiis), wobei hier zum gewöhnlichen

Unikreise der Ars vetus (s. ob. Anm. 356) auch noch Boethius de divisione

beigezogen ist, während in üblicher Weise die Syllogistik zur novo,

logica gerechnet wird 444); ferner einen Commentar zur Metaphysik 445)

und eine Monographie De tribus prineipiis 440). Die Exegese der logi

schen und metaphysischen Schriften zeigt uns, was die Form betrifft,

hoc, quod possent informare intelloclam possibitem; num tota causa, quare oportet

ponere inteltectum agentem, videtur esse materialitas et particularitas specierum existentium

in sensu, quod ipsa universalia sunt intelligibitia actu, eo quod actu

possunt movere inteltectum possibitem (s. ebend. Anm. 493 ff.).

441) II, 4: Ponitur inteltectus agens, in cuius virtute phantasmata, quae sunt

particularia, inteltigibitia solam in potentia flunt et postea actu universalia et actu

intelligibitia et per consequens actu possunt intelloctum possibitem movere et species

intelligibites in ipso cuusare (s. ob. Anm. 375).

442) Ebend. 1 : Ex tumine inteltectus agentis species intelligibitis reeipit actualitatem,

per quam inteltectum possibitem potest movere. Ebend. 2 : JVon est possibite,

res secundum se esse praesentes ipsi intellectui, propter quod oportet, eas in ipso

intellectu existere per suas simititudines (s. Abschn. XVII, Anm. 393 u. 395), quibus

intelloctus informatus possit ipsas res intelligere Res exteriores sunt prineipalia

nbiecta ipsius intelloctus, species vero intelligibites praedictarum rerum sunt sicut

ratio intelligendi et cognoscendi ipsas, ideo res ipsae cognoscuntur et intelliguntur

ab inteltectu, non autem species intelligibites. Ebend. 3 : Sicut sol est quoddam

universale lamen respectu corporalium et sensibitium, ita lamen intelloctus agentis

est quoddam universate lamen respectu intelligibitium (s. ebend. Anm. 510).

443) Scripta seu expositiones Antonii Andreae super artem veterem et super

Boetium ite divisionibus. Venetiis- 1492 u. 1508 u. 1517. fol. (nach letzterem Drucke

citiie ich).

444) S. art. vet. I. 63 r. A : Consideratur in libro Priorum et aliis libris novac

logicae syllogismus (v. A) Uber Periermenias ordinatur ad libros logicae novae,

sed principaliter ad libros Priorum et mediante Mo ad alios, quia syllogismus est

ex propositionibus.

445) Quaestiones Antonii Andreae super Xlt libros metaphysicae. Venetiis 1481

vi. 1514 u. 1523. fol. (nach der letzteren Ausgabe citire ich).

446) De tribus prineipiis renm naturalium. Venet. 1489. fol. und wieder ab

gedruckt bei Nuciarctli (s. Anm. 497) f. 36—57.

XIX. Antonius Andreas. 277

den Schüler des Scotus und ausserdem einen Mann von wirklich grosser

Belesenheit 447).

Antonius lieht es, den Detail-Erörterungen in philosophischem Prediger-

Ton schwülstig rhetorische Einleitungen vorauszuschicken , in welchen er

alttestamentliche Sprüche scheffelweis ausgiesst, und indem er in solcher

Form auch den Werth der einzelnen Theile der Logik preist, führt er

zum Ruhme dieser Wissenschaft auch einen Memorial-Vers an448). Mit

Scotus stellt er die Logik als intentionalis den realen Disciplinen gegen

über 44S) und erblickt die wesentliche Aufgabe der ersteren im Syllo

gismus450), daher dieselbe allerdings modus sciendi sei, hiedurch aber

nicht gehindert werde , als selbstständige Wissenschaft auf eigenen Principien

zu beruhen451); und hieran reiht er, wie Scotus, den Unterschied

zwischen logica docens und utensib2). Desgleichen stimmt fast wörtlich

mit Scotus die Angabe überein , dass die Logik trotz der Wortform der

Begriffe nicht nominalistisch aufgcfasst werden solle, sondern der Be-

447) Antonius heht in seinen Commentaren stets das Fortschreiten der Argu

mentation präcis hervor, erörtert die verschiedenen Wortbedeutungen, führt überall

Gründe (mit „Videtur, quod sie") und Gegengründe („Videtur, quod non'') an, um

hierauf jeden derselben zu erledigen („Ad evidentiam dictorum respondetur") , und

dabei benützt er in reichlichstem Maasse Belegstellen aus den übrigen Schriften des

Aristoteles sowie das bei Albert aufgespeicherte Material , womit er, besonders in

der Exegese des Porphyrius, die vollste Ausbeutung- des Avicenna verbindet.

448) Sup. art. vet. f. 2 r. A : „Girum coeli cireuivi sola", Ecct. 24 Haec

autem scientia, sc. logicalis, coetum dicitur cireuire pro eo, quod eius considerationi

subditur, quidquid coeli ambitu continetur, per eam enim poterimus syllogizare

de omni probtemate Ambitus huius scientiae circa subiectum suum inter alias

scientias habet inquisitionis rectitudinem latiorem, speculationis ctaritudinem altiorem,

permansienis valotudinem firmiorem De ipsa potest intelligi, quod dicitur Ecct. 8 :

„Circumduxit me per ea in giro, erant enim multa valde super faciem campi"

(B) De ipsa potest intelligi, quod dicitur Proverb. 8: „Certa tege et giro valtabat

abyssos et aethera firmabat sursum" Ipsa in sui laudem prorumpens cantat

alta voce

„Frustra doctores sine me colaere sorores",

unde de ipsa dich Salomon Sap. 4: „Circuibam quacrens, ut mihi itlam assumerem

quasi sponsam". Aehnlich beginnt der Commentar zu den Kategorien mit dem Citate

(ebd. f. 17 v. B): „Scripsit in tabulis verba decem, quae locutus est ad vos", Deuteron.

4, sowie jener zu De interpr. mit (f. 63 r. A) „Tu ergo Balthasar interpretationem

norro festivus", Daniel 4, und jener zu Boeth. de divis. mit (f. 89 r. B) „Qui divisit

mare rubrum in divisiones", Psalm. 135.

449) Ebend. f. 5 r. A : Logicus non considerat res per se, nisi pro quanto fundant

secundas intentiones et terminant respectum, ipsas autem intentiones considerat

per se, et ideo non est artifex realis, sed intentionalis. Vgl. ob. Anm. 87.

450) Ebend. f. 2 r. B : Motus huius scientiae principaliter syllogismum considerat

simut, et postmodum secundum gradus partieipationis considerat partes eius, reducens

ad ipsum singula, quae in ipsa logica pertractantur, tanquam ad finem ultimum, ad

quem omnia ordinantur. Vgl. ob. Anm. 93.

451) Ebend. f. 103 r. A: Dicitur, quod modus sciendi non est scientia specialis,

potest tamen esse communis, et sie est de logica Aliter dicitur, quod falsum

est, quod logica sit modus sciendi Logica docet modum sciendi pro tanto, quia

f<i de syllogismo vel de argumenta, per quod tantum habetur scientia In logica

per propria prineipia ostenduntur propriae conctusiones, licet eius usus sit circa

communis.

452) Ebend. : Logica dupliciter consideratur : uno modo inquantum est docens,

et sie procedit ex propriis prineipiis et necessariis ; alio modo inquantum uti

278 XIX. Antonius Andreas.

griff eben in Mitte zwischen dem Realen und dein Sprachlichen stehe453),

— ein Conceptualismus , welchen Antonius sowohl polemisch gegen

Plato richtet 454) als auch insbesondere durch die Bedeutung des Urtheiles

stützt 455).

So kann er in einer theils scotistischen theils byzantinischen Ter

minologie den Universalien ein dreifaches Sein zuweisen, nemlich in den

Dingen, in der Quiddität (d. h. ante rem), und in der logischen intettfio456),

oder ebenso kann er die ersten beiden Seiten zusammenfassen

und mit Alexander v. Alessandria (oder mit Johannes v. Jandun) nur die

Doppelstellung des „causando" und „praedicando" betonen457), womit sich

von selbst Bemerkungen über Priorität und Posteriorität verknüpfen 458).

Er stellt nemlich überhaupt ziemlich dualistisch die objective Wesens-

Einheit dem Denk-Impulse gegenüber458), so dass er fast bei genus logicum

und genus naturate ankommt460); aber er lenkt diess wieder (selbst

im Wertausdrucke) in die Auffassung des Scotus hinüber, wornach ein

gelegentlicher Causalnexus (occasionaliter) zwischen dem objectiven Uni

versale und der Denkoperation besteht461), daher er auch die Ansicht

rour logica applicando ad itla, in quibus est usus, et sie non est ex propriis, sed

ex communibus. Vgl. ob. Anm. 90.

453) Ebeud. f. 18 r. B: Liber Praedicamentorum non est de decem voeibus ut de

subiecto primo, nec aliqua pars logicae est de voce, quia omnes passiones syllogismi

et enuntiationis et termini possunt sibi inesse secundum esse, quod habent in mente,

esto, quod non proferantur ; sed est de aliquo priore, quod respectu vocis significativae

habet tantum rationem significati (v. A) Logica nec est scientia realis nec

sermocinalis, .....est de coneeptu per se Multum convenit cum sermone propter

duo; quia coneeptus est immediatum significatum per vocem, et quia passiones

conceptus insunt voci significativae, sieut incomploxio et comploxio. Ebenso f. 63 r. A.

S. Anm. 96.

454) Ebend. f. 68 r. B : Ponere, aliquid existere, secundum quod ei attribuitur

ratio communis, hoc est ponere ideas, secundum quod Plato posuit; igitur commune,

secundum quod habet rationem communis, est natura, prout coneipitur sub ratione

dicibitis de plaribus.

455) Ebend. f. 66 v. A: Compositio (im Urtheile) est itlarum rerum, non tamen

ut existunt, sed ut intetliguntur, et ideo veritas et falsitas dicitur circa compositionem

inteltectus, quia Ma compositio ab inteltectu causatur et est in intelloctu. Vgl.

Anm. 181.

456) Ebend. f. 3 v. B: Significatum termini communis significantis veram naturum

potest tripliciter considerari. Uno modo secundum esse in suppositis, quod

dicitur esse materiate eins; secundo modo absolate secundum esse quidditativum;

tertio modo, ut per formam intelligibitem ab inteltectu apprehenditur,

quod est esse cognitum, et sie ei insunt intentiones. Vgl. Anm. 119 u. 129 f.

457) Qu. s. metaph. I, 10, f. 9 v. A: Duplex est universate, sc. in causando et

in praedicando Magis universate secundum causalitatem est nobis minus notum

Si autem quaeratur de universali secundum praedicationem, singulare

simpliciter est nobis notius, quam universate. Vgl. Anm. 248 u. 426.

458) S. art. vet., f. 92 v. A : Genus et quodlibet universate, ut dicit mihi praecise

intentionem, est posterius; genus, ut dicit rem sive primam intentionem,

est prius. Vgl. Qu. s. metaph. VII, 16, f. 40 v. A. S. Anm. 108 u. 286.

459) Qu. s. metaph. V, 6, f. 23 r. A : Omnis unitas causata ab intelloctu habet

unitatem in re, qua originatur, sicut ignis generat ignem sibi simitem in specie,

nullo etiam inteltectu existente.

460) S. art. vet. f. 92 r. A: Vox dividitur in proprias significationes ; genus

vero non, sed in quasdam quodammodo a se proereationes. Vgl. bei Herveus ob.

Anm. 403.

461) Ebend. f. 3 r. B: Universalo est ab intellectu, nec sequitur: ergo est fig

XIX. Antonius Andreas. 279

seines Lehrers wiederholt, dass das Universale als Quelle der Bezeichnung

ein Erzeugniss des Intellectus sei 462), und hiemit die gegenständliche

Auffassung (subiective) auf das materielle Dasein hinweise, während die

Vorstellung (obiective) das formelle Denk- Element enthalte463). Erklär

licher VVeise beruht hierauf eine durchgängig wörtliche Uebereinstimmung

des Antonius mit Scotus in der Auffassung der prima und secunda intentio

404), sowie in Behandlung der Begriffe abstractum und concre-

Ium465), womit eine dualistische Parallelstellung des „in anima" und des

„in rebus extra" sehr wohl sich verträgt 466). Neu kommt nur hinzu,

dass Antonius mit der intentio auch die byzantinischen Begriffe signatum

und exercitum in Verbindung bringt 467). Die Begründung aber jenes

Causal -Verhältnisses, welches zwischen dem ohjectiven und subjectiven

Auftreten der Universalien besteht (Anm. 461), führt auch hier zur species

intelligibitis des Scotus 468) ; was jedoch das Verhältniss derselben zur

Wortbezeichnung und zu den Einzeln-Objecten betrifft, modificirt Antonius

mentum, quia figmento nihit correspondet in re extra, universali autem respondet ali

quid, a quo movetur intelloctus ad causandam tatem intentionem Universale

effective est ab inteltectu, sed materialiter sive originaliter aut oeeasionaliter est a

proprietate in re comperta, quod non est verum de figmento (s.Anm. 99 f. u. 116).

462) Ebend. f. 9 V.B: Intelloctus est, qui facit universalitatem in rebus,

universate autem denominat rem, non intelloctum, ergo est in re subiective, in in

teltectu autem ut in efficiente (vgl. Anm. 127 u. 123). Hiezu aber unten Anm. 469.

463) Ebend. f. 87 r. B: Distinguitur in genere duptex potentia, sc. subiectiva

et obiectiva: potentia subiectiva sumitur in re per eomparationem ad materiam, de

qua fit; materia enim est subiectum omnium formarum et in potentia ad eas; sed

potentia obiectiva attenditur in re per eomparationem ad agens, quod potest ipsam

producere ad esse. Vgl. Anm. 105.

464) Ebend. f. 3 r. A: Universate est nomen concretum (s. Anm. 128), sumitur

ergo tripliciter sicut alia concreta. Uno modo pro subiecto, i. e. pro re primae in

tentionis, cui applicatur intentio universatis, et hoc modo universate est obiectum

primum inteltectus, et omnis scientia est universalium ; secundo modo sumitur

pro forma, sc. pro re secundae intentionis; tertio modo sumitur pro aggregato ex

subiecto et forma (s. Anm. 107), et itlad est ens per aeeidens Universalo autem

secundo modo sumptum est de consideratione logici (s. Anm. 89 u. 106). f. 4 r. A:

Scientia realis est de universali primo modo, quod sc. est res, sed logica est de

universali secundo modo, quod est intentio, ideo scientia rationalis vocatur (s. Anm.

87). Vgl. f. 4 v. B, f. 46 v. A, u. Qu. s. metaph. VII, 16. f. 40 r. B.

465) S. ort. vet. f. 9 r. A : Sicut est duplox abstractum, umm, quod abstrahit

a subiecto, atiud, quod abstrahIt o forma, ut est in supposito, ita est duptex con

cretum per oppositum, unum , quod concernit suppositum, aliud, quod concernit

subiectum; exemplam primi humanitas et homo, exemptum secundi albedo et album

(vgl. Anm. 128).

466) Ebend. f. 4 v. B : Voco primam intentionem ipsam rem cognitam vel positam

in esse inteltecto et cognito, voco autem intentionem secundam quandam relationem

sive eomparationem inteltectus, qui comparat unam primam intentionem ad

aliam primam intentionem, et sie secundum diversas comparationes format diversas

secundas intentiones Universalo sumptum pro intentione nihit est in rebus extra,

sumptum pro subiecto intentionis est vere aliquid in rebus. Ebenso Qu. s.

metaph. VII, 16, f. 40 r. B.

467) S. ort. vet. f. 5 v. B : Esse in rebus primae intentionis id exercet, quod

praedicari signat in secundis intentionibus ; differentia autem est infer actum signatum

et exercitum in multis u. s. f., s. Abschn. XVII, Anm. 605.

468) Ebend. f. 8 v. A: Ad rationem generis requiritur, quod habeat ptures

species actu, non quae existant actu vel potentia, sed tantum actu coneipiantur per

speciem intelligibitem aeeeptam ab individuis quandoque existentibus (s. Anm. 110 ff.).

280 XIX. Antonius Andreas.

die Ansicht seines Lehrers dahin, dass der eigentliche Gegenstand der

Bezeichnung die Sache selbst schlechthin , d. h. abgesehen von Existenz

oder Nicht-Existenz und abgesehen vom Gedachtwerden, sei, und hiemit

die species intelligibilis erst durch ein Zurückbeugen des Intellectus

(reflexio), also nicht unmittelbar, erfasst werde469). Uebrigens nimmt er

auch den Begriff' der veritas (vielleicht auf gleichzeitige Controversen

blickend, s. Anm. 398 u. 434) dualistisch nach einer objectiven und einer

subjectiven Seite, deren letztere gleichfalls ein Zurückbeugen in der Vor

stellung enthalte und in den Urtheilen conform mit dem sachlichen Be

stande auftreten müsse 470), dabei aber jedenfalls nur dem formellen

Momente der Vorstellung (non subiective, formaliter) angehöre471).

Bezüglich des Princips der Individuation folgt Antonius, wie sich

nicht anders erwarten lässt, gleichfalls dem Scotus. Er nimmt nicht bloss

den Begriff der haecceitas beifällig auf472), sondern schneidet auch noch

entschiedener als Scotus die- thomistische Ansicht dadurch ab , dass er

die Materie als ein lediglich Potenzielles von der reinen Aktualität der

Form aufs schärfste trennt und zwischen beiden eine begriffliche und

reelle Verschiedenheit statuirt 47 3). Indem aber hiebei die räumlich aus

gedehnte Materie gemeint ist, erblickt er andrerseits eben jenen nemlichen

Gegensatz gegen die quidditative Form, welche als solche allgemein ist,

auch in der individuellen Verschiedenheit und Eigentümlichkeit der

Einzeln- Wesen, und so kommt er dazu, den Begriff der Materie in nichtphysikalischem

, vielmehr ontologischem Sinne in einen Gausal-Zusammen-

469) Ebend. f. 66 r. A : Quaeritur, utrum nomen significet rem vel speciem

Est una opinio, quod species intelligibitis immediate significatur per vocem (v. A)

Secunda opinio est, quod res primo significatur, non tamen secundum quod existit,

quia nec sie per se intelligitur, sed secundum quod per se coneipitur ab inteltectu

Dico, quod res intelligitur primo, species autem per reflexionem Illad, quod

proprie significatur per vocem, est res, non res ut intelligitur, nec res ut existens nec

ut non existens, sed res absolate, ut absirahit ab istis et est extraneum illi quodlibet

itlorum. Ebenso f. 68 r. A. S. Anm. 126 f.

470) Ebend. f. 64 v. B: Est veritas in rebus, et est veritas in inteltectu

Verum in inteltectu est secundum intelloctus operationem, secundum quam natus est

inteltectus conformari obiecto ut mensuratum mensurae JVon est veritas in in

telloctu obiective nisi reflectente se super actum suum (f. 65 r. A) Veritas incomptexa

est formaliter habitudo conformitatis ad obiectum simpliciter intelligibite.

Veritas autem comptexa ad obiectum comptexum Compositio est, quando in

teltectus apprehendit rerum identitatem , divisio vero, quando apprehendit

rerum diversitatem. Fast wörtlich ebenso Qu. s. metaph. VI, 6, f. 30 v. A.

471) S. art. vet. f. 45 r. A: Verum et falsum sunt in oratione sicut in signo

non subiective et dicunt formaliter respectum conformitatis et difformitatis ad rem.

Vgl. Anm. 129, 133, 147.

472) Qu. s. metaph. I, 8, f. 8 v. A : In singulari est duo considerare, sc. ipsam

singularitatem, quae potest vocari haeeeeitas, et naturam subiectam singularitati , quae

de se est indifferens ad esse hoc.

473) De tribus princ. f. 41 r. A: Licet materia sit ens in actu entitativo, quia

est aliquid extra suam causam distinctum, tamen distinguitur contra actum formatem

comptetum et speeificum Materia est purum actuabite et potentiate, forma est

purum actuativum, et nihit unius inctuditur in ratione alterius, quia aliter nec itlad

esset purum actuatioum, nec itlad purum actuabite Materia distinguitur realiter

a forma realitate positiva reeeptiva omnino alterius rationis a forma (d. h. welche

einen in jeder Beziehung von der Form verschiedenen Wesensgrund enthält), et est

quid primo diversum ab ea.

XIX. Antonius Andreas. 281

hang mit der Häcceität zu bringen 474). Hingegen die physikalische

Materie, welche nie als einheitliche Urmaterie existire, finde eben nur

durch speeifisch verschiedene Formen ihre bestimmte Qualificirung 475);

und was die unkörperlichen Individuen (d. h. die Engel) betrifft, so ge

nüge die ihnen anklebende Passivität zur Erklärung ihrer Individuation476).

Ebenso zeigt sich Antonius als treuer Scotist in der Annahme einer pturalitas

formarum*1 ') , sowie in demjenigen, was er über intensio et

remissio formarum bemerkt, wobei er die Gradabstufung in die Be

fähigung des Einzeln-Dinges, nicht aber in die Form seihst, verlegt478).

Ausser diesen allgemeineren Parteifragen muss aber auch noch eini

ges Einzelne , was in des Antonius Exegese (s. Anm. 447) vorkommt,

berührt werden. Bei Erklärung des Porphyrius 47lJ) erwähnt er einmal

den aristotelischen Begriff der tabula rasa4b0), wiederholt auch betreffs

der einzelnen fünf Universalien fast den ganzen Commentar des Avicenna

und des Albert, sowie des Scotus Begründung der Fünfzahl 481), und

474) Qu. s. metaph. V, 5, f. 22 v. B: Quaedam est materia, quae opponitur

formae totius et ipsi quidditati et per consequens est extra rationem quidditatis for

matiter; et haec est materia, quae est differentia seu proprietas individualis, quae

est causa proprio haeeeeitatis et individuationis.

475) De tribus princ. f. 45 v. A : JVon est una materia numero omnium generabitium

et corruptibitium, qnia impnssibilo est, eandem mateiiam numero informari

simul formis substantialibus eontrarie et speeifice distinctis.

476) S. art. vet. f. 55 r. A : Angelas possei fieri sine creatione creaturae

corporalis, tamen in angelo est potentia passiva, qua posset esse in loeo.

477) Qu. s. metaph. VII, 17, f. 41 r. A: Est una opinio, quod est aliqua

forma mixti una realiter, sed plures virtualiter continens multas perfectiones

Est alia opinio, quam reputo veram, (B) quod in quolibet vivo praeter formam

animati est alia forma communis corporis et mixti, et praeter Aas, quae sunt communes

toti animali vel vivo, sunt aliae partiates speeificae distinetae tot, quot organa

distincta sunt. De tribus princ. f. 51 v B: In quocunque animato necesse est ponere

aliquam formam, quae est forma corporis mixti alia ab Uta , qua est animatum

f. 52 r. B : In quolibet vivo praeter fdrmam animati est alia forma corporis et mixti,

et praeter has, quae sunt communes toti animali vet vivo, sunt aliae partiates speei

ficae distinctae tot, quot organa distincta. Vgl. Ana). 156.

478) De tribus princ. f. 53 r. A: Qualitas secundum se non suseipit magis et

minus, sed subiectum secundum itlam (B) Forma speeifica est indivisibitis quantum

ad gradum speeificum, divisibitis vero quantum ad gradum perfectionatem. S.

art. vet. f. 10 v. A : Quamvis esse speeificum in se sit unum et quasi indivisibite,

secundum quod abstrahit in suo coneeptu ab omni grudu individuali, non obstat,

quin possit partieipari magis et minus secundum tales gradus. Ebend. f. 25 r. A:

Aliqua forma substuntialis, ut puta /orma ignis, non secundum esse speeificum, sed

individuate, sc. secundum esse, quod habet in suppositis, habet aliquos gradus et

portiones, secundum quos magis et minus in diversis individuis partieipatur. Vgl.

f. 36 v. B, f. 44 v. A, f. 62 r.' A. S. Anm. 160.

479) Nach einer drei enggedruckte Colnmnen fültenden Lobpreisung der Logik

überhaupt kommt Andreas mit rhetorischem Schwulst (s. Anm. 448) auf die Isagoge,

von welcher er sagt (f. 2 v. B): De aurtore huius tibri potest dici itlad Matth. 7

„Bene omnia fecit, et surdos facit audire et mutos loqui" a. s. w.

480) S. art. vet. f. 4 v. A: Qiädam exponunt (s. die Stelte Abschn. XII, Anm.

86) „inteltectum so/um", cui nihit correspondet in re extra, ut est inteltectus figmeuti,

„intettectum nudum", qui est sine omni specic vel habitu, ut est tanquam

tabula rasa, in qua nihit est depictum (s. Abschn. IV, Anm. 97), „intellectum

purum" vocant inteltectum angelicum vel divinum Per inteltectum sohim. nudum

et purum idem intelligitur . et verba ista aequipoltent. Vgl. Anm. 377.

481) Ebend. f. 17 r. B, s. Anm. 162.

282 XIX. Antonius Andreas.

ausserdem erwähnt er einen neuen Memorialvers 482). Bezüglich der

Kategorien führt er eine spitzfindige Distinction des aequivocum an 483),

bezeichnet in ähnlicher Weise , wie wir es bei Pseudo . Thomas sahen

(Anm. 314), Quantität und Qualität als absolute Accidenzien484), verwerthet

bei der Relation einen Begriff', dem wir bei Raimundus Lullus

begegneten (vor. Abschn., Anm. 58 u. 70), nemlich den der aequiparantia485)

, und zeigt uns bei Besprechung der Gegensätze wieder

(vgl. Anm. 459 ff. u. 466) seine Hinneigung zum Dualismus480). In der

Lehre vom Urtheile finden wir Bemerkungen über das Verhältniss des

Urtheiles zum Syllogismus487), über Copula488), über eine Lückenhaftig

keit der aristotelischen Lehre480) und insbesondere über die modalen

Urtheile, bei welchen er an der älteren Eintheilung in modus nominalis

und adverbialis 49°), sowie an der byzantinischen Regel der modalen

Aussage festhält491), und auch die ältere einfache Figur aufnimmt 492).

Und sowie er schon hierin byzantinische Lehre beizog, so begegnen wir

auch überhaupt häufigen Erwähnungen jener logischen Theorie493), wor

unter besonders die Lehre von den consequentiae hervorragt 494), bei

welcher er die mathematische Form der Proportionen förmlich als eine

Schluss -Weise erwähnt495).

482) Ebend. f. 9 r. B. Es ist jedoch nur der erste von zwei zusammengehörigen

Versen, welche ich unten (Anm. 615) bei Burleigh anzuführen habe. Einen Prioritäts-

Streit über den Urheber solcher Verse wird wohl Niemand erheben, zumal da Vieles

auf Rechnung späterer Abschreiber fallen kann.

483) Ebd. f. 18 v. A: Aequivocum incladit duplicem relationem, sc. habitudinem

ad aequivocans et ad aequivocatum.

484) Ebd. f. 43 v. B: Praedicamentorum quaedam sunt substantia, quaedam

aeeidentia: substantia autem est unum praedicamentum tantum; aeeidentium autem

quaedam sunt absotuta, ut quantitas et qualitas, quaedam sunt respectiva, ut reliqua

septem.

485) Ebd. f. 30 r. B: Relativum aequiparantiae est aequivocum, quia proprie

sumptum est aliquid relatum ad aliud secundum eandem formam, cuiusmodi

sunt „simiteu et „aequate". Vgl. f. 10 r. A.

486) Ebd. f. 37 v. B: Oppositio in uno sensu sumpta dicitur univoce de contrarietate

et oppositione relativa, in alio sensu dicitur univoce de contradictione et

privativa oppositione. Primo modo est ens reate, secundo modo est intentio.

487) Ebd. f. 63 v. B; s. Anm. 93.

488) Ebd. f. 67 v. A u. B.

489) Ebd. f. 79 r. B: Aristotetes hic praetermisit multiplices oppositiones, ubi

subiicitur nomen infinitum universatiter sumptum. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 450.

490) Ebd. f. 86 r. A: Duptex est modus, nominalis et adverbiatis u. s. f. S.

ebend. Anm. 43.

491) Ebd. f. 84 r. A: In propositionibus modalibus modus ponitur a parte praedicati,

et ei addenda est negatio (v. A) In propositionibus de modo ipsum

dictum subiicitur, ita quod etiam verbum est pars subiecti. S. ebend. Anm. 161.

492) Ebd. f. 87 r. A: Propter hoc aliqui habent hic figuram u. s. f., d. h. es

folgt die auch von Thomas (s. ebend. Anm. 541) aufgenommene Figur, welche uns

zuerst bei Wilhelm Shyreswood (s. ebend. Anm. 45) begegnet war.

493) So finden wir suppositio personalis f. 22 v. A u. f. 69 r. A, ampliatio f. 70

r. B, 73 v. A, 80 v. B, distributio f. 83 r. B, appellatio f. 73 v. B, categoreumatice et

syncategoreumatice t. 8 r. B, 63 r. A, 80 v. B, sensus compositus et divisus (s. ebend.

Anm. 585) f. 76 r. A.

494) Ebd. f. 22 v. A, 39 r. A, 41 v. A, 86 r. A.

495) Ebd. f. 89 r. A : Tenet argumentum a commutata proportione, quantum ad

contradicere et converti; sed nunquam tenet, quantum ad contradicere et sequi,

XIX. Franciscus Mayron. 283

In einer sehr eigenthümlichen Weise vertritt der Franziskaner

Franciscus Mayron (gest. 1325) den Scotismus, indem er in der

Universalien-Frage (— aber auch nur in dieser —) sicli völlig auf einen

platonischen Standpunkt stellt, so dass uns hier ein ähnliches Verhältniss

wie bei Heinrich Göthals (ob. Anm. 36) begegnet, d. h. Mayron wäre

gleichfalls unter anderen Zeitumständen sicher der exclusivste Platoniker

geworden , und auch ihn hinderte hieran nur die Auctorität des üblich

gewordenen Stoffes und andrerseits der Umstand, dass man damals Pluto's

Schriften noch nicht besass. Allerdings macht es einen fast komischen

Eindruck, wenn Mayron mit seinem platonischen Realismus zugleich eine

reichliche Durchführung der Ansichten des Scotus verbinden zu können

glaubt ; aber daneben könnte es uns selbst freuen , dass einmal Jemand

Selbstständigkeit genug besass , um gegen den allgemeinen Strom zu

schwimmen und auf eigene Faust sich für Plato zu erklären. Wir be

sitzen von ihm einen Commentar zum Petrus Lombardus und Quodliteta496),

ferner- eine Erklärung der Isagoge und der Kategorien, eine

Schrift De primo principio, FormaIitates (s. jedoch unten Anm. 529),

sowie De univocatione enlis497).

Wenden wir uns zu den Hauptfragen498), so begegnen wir vorerst

einer ausschliesslich religiös-dogmatischen Tendenz, welche der Darstellung

der Logik bei Mayron zu Grunde liegt, da es sich dabei nur um die

Mittel zum Siege über die Anorthodoxie handle 409). Sodann aber übersed

fit semper fallacia consequentis, e. gr Sicut se habet homo ad non homi

nent secundum eonsequenliam, sie animal ad non animal secundum consequentiam ;

ergo permutatis: Sicut homo ad animal, sie non homo ad non animal; sed omnis

homo est animat; ergo omne non homo est non animat; falsum est u. s. w.

496) lllaminati doetoris fratris Francisci de Mayronis in primum sententiarum.

Venetiis 1504. fol. In secundum ebenso. In tertium ebeucl. 1506. In quartum

ebend. 1507. Quodlibettates [sie] questiones fertitissimae itlaminati doetoris Franc,

de Mayronis. Veneiiis 1507. fol. In einem anderen Venetianer Drucke v. 1520,

welcher mir nicht zugänglich war, sind auch einige der kleineren Schriften, welche

Nuciarelli herausgab (s. folg. Anm.) enthalten.

497) Contenta in votumine per eximium artium et medicinae oratorem dom.

Hieronymum de Nuciarellis Romanum correcta et emendata, tector, invenies: Passus

super universalia et praedicamenta itluminati Francisci Maironis (ein älterer Druck

dieser Schrift ist Bononiae 1479. 4). Formalitates eiusdem. De primo principio comptexo

eiusdem Francisci. De terminis theologicis eiusdem. Formatitates Petri Thomae

(s. Abschn. XX). De secundis intentionibus Hieronymi (d. h. des Nuciarelli selbst).

De ente et essentia divi Thomae. Tria prineipia rerum naturulium Antonii Andreac

(s. Anm. 446). Expositiv Francisci Maironis s. VIII libr. phys. De cuiuscunque

scientiae subiecto Cometii Hispani. Super libros de anima Joannis Scoti. De uni

vocatione entis Francisci Maironis. Veneiiis 1517. fol.

498) Nemlich die Exegese als solche bietet in den Passus super universalia

nichts Erhebliches dar, indem nur zum Verständnisse des Wortlautes stets „dubia"

oder „difficultates'' (meistens vier oder acht) aufgetischt und glücklich oder un

glücklich gelöst werden. Jedes einzelne Glied der logischen Lehre heisst dabei

ein passus, und die Isagoge enthält deren 40, die Kntegorien 65, und der un

vollendet gebliebene Commentar zu De interpr. nur 7.

499) Passus s. unie. f. 2 r. A : Ad ostendendum, quod veritas phitosophiae non

conlradicit auctoritati divinae sapientiae , decrevi, passus communes phitosophiae

discurrere resecando superfiua, quae in hac arte contineri videntur; praestituto fine

quadruplici, ut munitiones rationum phitosophicarum contra verum phitosophiam

garrientium destruantur, ut consitia argumentationum infidetium adversus theo

284 XIX. Franciscus Mayron.

rascht er uns mit der litterarischfiii Entdeckung, dass die Isagoge des

Pofphyriiis eigentlich nur eine zweite Auflage des platonischen „Sophistes"

sei. und da von Plato, auf welchen stets die christlichen Heiligen so

grosse Stücke gehalten , natürlich nur Kundgebungen einer Ur-Wahrheit

zu erwarten seien, so ergebe sich hieraus von selbst der hohe Werth der

Isagoge 500). Aristoteles hingegen gilt dem Mayron als unfähig zu allen

metaphysischen Fragen und als der ncidvolle Verderber der platonischen

Ideenlehre50'), welcher jedoch nur das Wort „Idee" durch schlechte Er

klärung in Misskredit gebracht habe, während die Sache selbst unzweifel

haft klar sei 502); denn die Ideen seien eben die unveränderlichen Muster

bilder der Dinge in der Weisheit Gottes 503).

Darum findet Mayron, dass, wenn man die Universalienfrage bloss

auf den Gegensalz des esse in anima und des esse in re extra stelle,

jede der vier möglichen Annahmen unhaltbar sei: nemlich die Univer-'

sahen können weder ausschliesslich in der Seele sein, da dann alle

Wissenschaften die objective Realität verlören , noch auch ausschliesslich

in den Dingen, da immerhin der Priorität der Objecte ein Posteriorisches

im Subjecte entsprechen müsse; ferner könne das Universale nicht zu

gleich theils in der Seele und theils in den Dingen sein , da diess der

Untheilbarkeit der Quiddität widerspreche; noch auch endlich könne man

sagen, dass das Universale in verschiedener Modalität in der Seele und

in den Dingen sei , denn das Gleiche gelte auch von der singulären

lorßam insurgentium dissipentur, ut superbiae ingeniorum subtitium adversus

doctrinam catholicam se erigentium comprimantur, ut exceltentiae inteltectuum

subtitium ad vviitatii notitiam venire cupientinm ad Christi domini nostri servitium

adducantur. Ebend. f. 9 r. B : Cum in tertio Sententiarum volamus tractare de unitate

naturae humanae Christi, ut extollamus suae incarnationis mysterium, oportet, nos

srire, quid genas, quid species et differentia, ut sciamus dissolvere versutias

phitosophorum, prout se erigunt infdelos ad incarnationis mysterium impugnandum.

51)0) Passus s. un, f. 2 r. A: Oeeurrit primo inconsueta apud t.atinos phitosophin,

Uber Platonis, qui dicitur Sophistes, qui, licet fuerit, sicut Boethius rcfert, editus a

Platone, fuit tamen a Porphyrio repetitus, et ideo vulgo altegatur ibi Porphyrius ; quia

tamen auetoritas Piatonis est pracstantissima inier auctoritates omnium phitosophorum

apud sanetos uostros, ideo magis convenit in hoc tibro allogare Platonem, qui fuit

reputatus olim inter phito sophos sieut Jupiter inter deos; et serundnm quod iste Uber

fuit traditus u l'latone, prima veritas in eo contenta est. So nennt er getegentlich

noch öfters den Plato als den Urheber des Inhaltes der Isagoge.

501 ) Sent. 1, Dist. 47, qu. 3, f. 145 r. B: Aristotetes attribuit ideis quatuor

conditiones . quas videtur negasse Plato: prima est singularitas, secunda, quod

esset ens iirtu existens, tertia, quod esset separata localiter, quarta, quod mensuraretur

tempore (v. A) Sei quare Aristotetes volait sie facere, una assignatur

volantas, quia habuit invidiam contra eum Aristotelos fuit optimus physicus,

sed pessimus metaphysievs, quia neseivit abstrahere, et ideo pessimam metaphysir.

am fecit.

502) Ebend. f. 145 v. A: Ideae non sunt imponendae Platoni, sicut eas imponit

sibi Aristotetes, quod se. essent qunedam monstra in aere subsistentia singularia

(B) Ratio, quare non panuntur commtmiter ideae, non est nisi propter infamiam vorahuli,

quam sortitum est ex inteltectu mala, quem Aristotetes imponit Plotoni; sed

dummodo res sit manifesta. de vorabulo non est curandum.

503) Ebend. qu. 1, f. 144 v. A: Dens est sapiens per ideas; sunt rationes

incommutabites et aeternae, quia ad ipsas rpducitur omnis incommutabitis veritas;

non dicunt aliquid absolatum formaliter, sed respectivum, quia idea, inquantum

idea, formaliter est exemplar, sed exemplar formaliter est ad aliud.

XIX. Franciseus Mayron. 285

Sinneswahrnehmung; — kurz Mayron trifft merkwürdiger Weise mit

Aegidius Rouianus (Aum. 374) darin zusammen, dass die Universalien an

sich weder in der Seele noch in den Dingen seien, aber als positiver

Rest bleibt ihm dabei die platonische Idee, welche weder ein Fabricat

der Seele noch ein Ding, sondern eben die Potenzialität des reellen Seins

sei D°4); und so habe auch der traditionell gewordene (arabische) Aus

spruch „inteltectus agit universalitatem" nur den Sinn, dass die immer

hin relative Vorstellungs - Weise (obiectivum), nicht aber das gegenständ

liche Sein, durch die Denkthätigkeit erzeugt werde 505). Wenn er aber

in der objectiven Welt die substanzielle Allgemeinheit, welcher die ratio

nelle Priorität zukommt, dualistisch neben das Einzelnsein (suppositum,

s. Anm. 109, 251, 407) und die empirische Priorität desselben hin

stellt5"0), entscheidet er sich bezüglich der Erkennbarkeit des Singulären

dahin, dass in Folge einer gleichförmigen Vermittlung der Vorstellung

{uniformier repraesentativum, d. b. der species intelligibilis des Scotus)

der Intellectus überhaupt das Einzelne eigentlich in allgemeiner Weise

erfasst507). Hiedurch streift er abermals an Aegidius (Anm. 379), indem

die secunda intentio sich zur Relativität der Beziehung (respectus) zwi-

504) Ebend. qu. 4, f. 146 r. A: Fuerunt quatuor opiniones. Prima, quod unirersalia

sunt tantum in anima et nuHatenus in re extra, quia, quidquid est in rerum

natura, est singulare Secunda, quod universalia habent esse in rerum natura

et non in anima, quia non sunt extra sua particularia Tertia, quod universalia

partim habent esse in re extra et partim in anima. Quarta, quod habent esse uno

modo in anima, sc. obiective, et alio modo in rerum natura, sc. subiective, quia inveniuntur

in suis particularibus essentialiter et obiectivaliter in intelloctu. Prima via

non putest stare, quia de entibus creatis in anima nulla est scientia realis, et tamen

omnis scientia est de universali JVec secunda, quia priori repugnat, esse sine

posteriori, sed universalia sunt priora Nec tertia, quia eadem simplox quidditas

non potest esse ens rationis et ens realo Nec quarta, quia eodem modo dicitur

de hac atbedine singutari, quod habet esse obiective in anima et subiective in rerum

nutura Ideo videtur dicendum, quod universalia secundum se non habent eise

in unhna nec in rerum natura, quia tota coordinatio praedicamentatis videtur esse

incommutabitis omni consideratione nostra (B) Universate est non fubricatum

ab anima, eo quod abstrahit ab omni productione ; nec tamen per hoc est ens reate,

sed solam natum esse ens reate, et sie conceditur esse reate in potentia et non

in actu.

505) Ebend. f. 146r.fi: lnfinitae auctoritates auetorum sonant et dicunt, quod

intelloctus facti universalitatem in rebus, et universalia sunt ab anima fabricata.

Dici potest, ut vitetur scandalam sequentium eos, quod inteltectus noster producit

universalia in esse cognito, quod est esse obiectivum et secundum quid, et dat eis

esse cognitum, non esse simpliciter, et sie secundum tale esse potest dici eorum causa.

506) Passus s. un. f. 10 v. B: Substantia potest dupliciter aeeipi; aut prout

dicitur a substando, et sie superiora prius substant, sicut prius sunt et prius eis

diffinitio couvenit entis per se ; aut prout dicitur a subsistendo per modum suppositi,

et sie individua prius subsistunt, quia ratio suppositi primo convenit individuo, et

communia nonnisi per individua suppositantur.

507) Sent. I, Dist. 3, qu. 8, f. 27 r. A: Dicunt aliqui, quod solam singularia

intelligimus, quia itta praecise intelligimus, quae movent ad intettectionem sui

Contra istud arguo (B).lltud, quod intetligit per repraesentativum uniformiter

repraesentans, non inteltigit aliquid de his, quae insunt sibi per aecidens .... Omnc,

quod intelligit aliqua distineta, ut distincta, non deeipitur circa distinctionem eorum;

sed inteltectus deeipitur circa distinctionem singularium, ergo non cognoscit ea ut

distincta Neeessario oportet dicere, quod rationem particularis cognoseimus saltem

in generali, et tatis cognitio particularis sufficit ad cognitionem universalis.

286 XIX. Franciscus Mayron.

sehen Allgemeinem und Einzelnem gestaltet 508); ja er erblickt darin

sogar nur gemeinsame höhere Merkmale, welche nicht das Wesen selbst

sind (non est essentiate) , während die unmittelbare bejahende oder ver

neinende Aussage Sache der prima intentio sei 509). Nur verwahrt er

sich ausdrücklich gegen nominalistische Einseitigkeit und schliesst sich

vollständig dem Intellectualismus (— mentalis —) des Scotus an510), so

dass er auch das Gebiet des „conceptus" überhaupt erst von der secunda

intentio an beginnen und in aufsteigender Linie zum Allgemeinsten und

auch zu Iransscendentia (s. Anm. 273, 355) sich erheben lässt511).

Dabei aber blickt freilich wieder der Dualismus in der Annahme durch,

dass die Wahrheit einerseits ein Zustand der objectiven Dinge sei und

andrerseits in der Verknüpfung der Begriffe liege512).

Was das Princip der Individuation betrifft, schliesst sich Mayron so

wohl in der Unterscheidung zwischen esse und existere513) als auch im

Begriffe der haeeeeitas völlig an Scotus an514), wenn er auch mit dem

Wortausdrucke „modus intrinsecus" uns an Herveus (Anm. 416) erinnern

könnte515). Possierlich ist es allerdings, wenn er die Häcceität für pla

tonisch und zugleich für aristotelisch hält und den Porphyrius darüber

508) Passus s. un. f. 10 r. B: Communicari et commune esse pertinent ad secundas

intentiones, sicut esse universate, quae sunt respectus consequentes et

convenientes inferioribus et superioribus, ut ab invicem distinguuntur.

509) Sent. I, Dist. 23, qu. 1, f. 82 v. A: Quandocunque aliquid est commune

et superius assignatur multis et non est eis essentiate, itlad est secunda intentio

Quidquid praedicatur de superiori et inferiori affirmative et e contra negative, itlad

est prima intentio Ista propositio habet solam instantiam in secundis intentionibus,

quia dato, quod homo sit species, et hic homo sit homo, non tamen hie

homo est species.

510) Passus s. un. f. 2 r. B: Cum dicitur, quod praedicabite est, quod est aptum

natum, de plaribus praedicari vel dici, non aeeipitur hic solam dictio vocalis,

imo principaliter mentalis, cum actus praedicationis sit principaliter in inteltectu,

sicut actus compositionis.

511) Sent. I, Prot., qu.8, f. 5 v. B: Utrum a coneeptibus simpliciter simplieibus

et primo diversis potest abstrahi aliquis conceptus communis. Sine argumentis respondeo,

quod non; quod tamen est intelligendum de coneeptu quidditativo Conceptus

sunt in quadruplici genere ; primi sunt secundarum intentionum, alii communis simarum

passionum, alii habitudinum transcendentium, alii pricationum. Exemplam primi,

sicut a Petro et Martino abstrahitur species, exemplam secundi veritas et bonitas,

tertii identitas, diversitas, distinctio, quarti unitas et simplicitas:

512) Passus s. un. f. 10 r. A: Veritas dupliciter aeeipi potest: uno modo, prout

dicit ordinem rerum ad intettectum, secundum quod ipsac sunt intelligibites, et sie

veritas est passio entis; alio modo, prout dicit habitudinem unius termini ad alium

in comptexione, et sie termini secundum se sumpti veritatem non habent, quia talis

veritas non est ad se, sed ad aliud.

513) Ouodliti. 8, 1, f. 18 v. A: Illad est esse essentiac, quod pertinet ad cuiuslibet

entis quidditatem, quia in rebus habentihus essentiam quidditas et essentia idem

sunt, et in hoc differt itlad esse ab esse existentiae, quia itlad non pertinet

communiter ad quidditatem. S. Anm. 135.

514) Passus s. un. f. 9 r. B: Species dicit totam essentiam individuorum, quia

individua non adduut ad speciem nisi haeeeeitatem, quae nullam dicit quidditatem

nec per consequens diffinitivam rationem.

515) Sent. II, Dist. 34, qu. 4, f. 25 v. A: Proprietas individui non est quidditas

nec pars eius, sed est modus intrinsecus et est idem realiter cum natura, quam

individuat, quia nullam naturam potest deus producere sine singularitate.

XIX. Franciseus Mayron. 287

tadelt, dass er hierin von seinem Originale abgewichen sei516). Die Angelologie

macht ihm mit Gottes Hilfe keine Beschwerde517). Gleichfalls

dem Scotus folgt er bezüglich der pturalitas formarumsis).

Während aus dem Umkreise vereinzelter Bemerkungen (s. ob. Anm.

498) höchstens etwa erwähnt werden mag, dass Mayron neben aller Füg

samkeit unter die Auctorität der Tradition doch an eine Motivirung der

Zelmzahl der Kategorien denkt519), oder dass er für die Kategorie der

Qualität und ihre verschiedenen Unterarten eine eigene arbor Porphyriana

entwirft 520), oder dass er bei der Relation eine sprachliche und eine

sachliche Seite unterscheidet521), treten mit grösserer Wichtigkeit seine

Erörterungen über das sog. prineipium identitatis und seine Behandlung

der formalitates hervor.

In ersterer Beziehung nemlich ist Mayron unter den Autoren des

Mittelalters (— betreffs der antiken Logik s. Abschn. VI, Anm. 136, Abschn.

XI, Anm. 22, 81 u. 161, Abschn. XII, Anm. 138 — ) in der That der Erste,

welcher den Inhalt einer vielbesprochenen aristotelischen Stelle als einen

allerobersten Grundsatz unter dem Titel „primum prineipium comptexum"

bezeichnet und unter Hinzufügung einiger byzantinisch-grammatischer Be

merkungen genau formulirt: „De quolibet dicitur affirmatio vel negatio,

et de nullo ambo simul" 5V1). Sofort aber wendet er auch auf dieses

Princip dasjenige an, was er von den Universalien sagt (Anm. 504), d. h.

jener höchste Grundsatz sei an sich weder in der Seele noch in den

516) Passus s. un. f. 4 r. A: OIiinio fuit Porphyrii, quod istae proprietates

individuorum aeeidentates essent causa et ratio individuationis ipsius substantiae

Hic non est admittendus dominus Porphyrius, quia ittud dixit a se, non ut habuit a

Piatone vel Aristokte, nisi forte intelligat per istas proprietates haeeeeitates (io dem

gaüzen Drucke steht überall „echeitas" für haeeeeitas).

517) Sent. II, Dist. 3, qu. 2, f. 9 v. A: Omnis angelas est in natura specifica,

cui non repugnat, esse in plaribus; et si non repugnat, deus poterit facere.

518) Ebend. Dist. 16, f. 19 v. A: Utrum in corpore hominis sunt plures formae

substantiates Dico, quod omnes partes heterogeneae differunt specie Sunt

plara individua partialia et unum individuum Mate essentiate.

519) Passus s. un. f. 10 v. B: Cum omnes hodie supponant, decem praedicamentu

esse, ipsa non sunt neganda, et tunc habetur sola fides per auctoritatem, et istud

redigitur in obsequium Christi, quia, si inteltectui Aristotelis se gratis subiugaverunt

tot soltertes, multo magis est subiieiendus intelloctus iugo Christi Tamen

sequendo dicta communia numerus iste praedicamentorum potest sie deduci u. s. w.,

s. Anm. 174.

520) Ebend. f. 16 r. B.

521) Sent. 1, Dist. 29, qu. 1, f. 94 r. B: Dividitur relatio in relationem secundum

esse et in retationem secundum dici Rctativa secundum dici itla sunt, quae

sunt aliorum praedicamentorum et secundum se sunt absolata Relativ a autem

secundum esse sunt in praedicamento retationis qu. 2, f. 95 v. B: Unviersatiter

omnii relatio formaliter differt a suo fundamento (d. h. im Interesse der Trinität).

522) De primo princ. f. 27 v. A: Quid est primum prineipium comptexum? Et

dicitur ab omnibus, quod est itlad, de quo phitosophus tractat (s. Abschn. IV, Anm.

163 (f.), sc. „de quolibet dicitur affirmatio vel negatio, et de nullo ambo simu/"

Istud prineipium non est unum unitate simplicitatis, sed unitate integritatis, quia ista

propositio est hypothetica copulativa , cum coniungat duas propositiones categoricas

per haue dictionem „et" ; prima pars est universalis affirmativa de praedicato

'lisiuncto, secunda pars est universalis negativa de praedicato copulato ;

inter duas partes est talis ordo in essendo, qualis in proferendo, ita quod in ordine

naturae universalis affirmativa praecedit universatem negativam. Vgl. Sentent. 1,

IHst. 1, qu. 1, f. 1 r. B.

XIX. Frauciscus Mayron.

objectiven Hingen , sondern als ewige Wahrheit dem Oeutürlichen ent

rückt könne er nur accidentell in Seelen oder Dingen auftreten52"); er

sei nemlich formell und vorstellungsweise und musterbildlich (nicht aber

essentiell) im Geiste Gottes524), keinenfalls jedoch eine That der endlichen

menschlichen Vernunft 525), sondern nur eine habituelle Eigenschaft der

selben 526), und ebenso gelte er auch in den die vielheitlichen Dinge be

treffenden Urteileu nur in jeuer obigen einfachen Form , denn durch

modificirende Zusätze verliere er sofort seine Geltung 5 2 7); insoferne er

aber von allem Seienden , und somit auch von Gött selbst gelten müsse,

werde hiebei „ens" als univocum für Jedwedes gebraucht028).

Das zweite wichtige Moment aber ist, dass uns bei Mayron zum

ersten Male eine greifbare Probe davon begegnet, dass in der Schule des

Scotus sich in Bälde aus der Lehre desselben (s. Anm. 1 47 ff.) die Litteratur

der Formalitates entwickelte. Allerdings ist die unter Mayron's

Namen gedruckte Schrift ein Erzeugniss zweiter Hand 529), und es ist

uns völlig unmöglich, auszuscheiden, was etwa von ihm selbst und was

von dem späteren Bearbeiter herrühre, zumal da, wie öfters deutlich ge

sagt wird, sich bereits Mehrere mit diesem Thema beschäftigt hatten;

und auch eine vereinzelte Stelle des ächten Mayron, wo derselbe gele

gentlich auf diesen Gegenstand kommt, scheint sicher auf eine primitivere

523) Ebend. f. 27 v. B: Istud primum principium, sicut regula, habet esse obiective

in intettectu; habet esse subiective in rerum natura, quia, ubicunque

inveniuntur termini propositionis , per se note invenitur; secundum se non habet

esse in anima nec in rerum natura , quia eius veritas , cum sit aeterno , praevenit

extra naturam animae et extra naturam cuiustibet creaturae, per aeeidens habet

esse in anima et per aeeidens habet esse in rerum natura.

524) Ebend.: Primum principium habet esse in mente divinu formaliter, quia

termini inctuduntur formaliter in inteltectu divino, habet esse in mente divina

obiectivutiter, quia ....dicitur esse obiective in intettectu, quod ab inteltectu percipitur,

habet esse in mente divina exempluiiter Non habet esse in mente

divina essentialiter, quia tunc non inveniretur nisi in inteltectu divino.

525) Ebd. f. 28 r. A : Num istud primum principium est actus rationis. Dicunt

aliqui, quod sie Sed contra istud arguo, quia actus intelligendi est causatus

et temporatis et corruptibitis et quaedam qualitas, quae ad unum genus determinatur

et est in potentia nostrae volantatis, .. .istud autem principium summe

uecessurium non subiacet volantati n. s. f.

526) Ebd. f. 28 v. U: Primum principium comptexum est itlad, de quo est

primus habitus intelloctus, quia, cum intelleetus sit habitus prineipiorum, oportet ergo,

quod primus habitus sii de primo prineipio Primum principium ingreditur primam

demonstrationem.

527) Ebend.: Dicebant aliqui, quod primum principium tenet quuntnmcunque

modificatum Sed si aeeipiatur modificatio quidditative, ut dicutur „De quolibet

quidditative dicitur affirmatio vct negatio", ista est fatsa, quia homo non est quid

ditative atbus nec non albus Licet de quolibet sit simpliciter necessarium dieere

iustum vet non iustum, non tamen cum modificatione adaequationis.

528) De univoc. entis, f. 82 r. A : Quaeritur, utrum subiectum primi prineipii

comptexi dictum de deo et creatura habeat eundem coneeptum Non aeeipitur hic

conceptus pro actu intetligendi, secundum quod non aeeipitur pro ente rationis,

quaerimus autem hic coneeptum quidditutivum Igitur subiectum primi prin

eipii, quod est ens, habet coneeptum univocum de deo et creatura.

529) Sehon der Titel lautet (f. 21 v. B): Incipit tractatus formalitatum secun

dum doctrinam Francisci Maironis, und ausserdem lesen wir einmal im Texte selbst

'.f. 22 r. A): Quamquam multi explicuerunt divisionem entis, breviter tamen secundum

meutem Francisci de Maironis haec est.

XIX. Franciscus Mayron. 289

Form der Lehre hinzuweisen 53°). Aber trotzdem ist jene Schrift nach

Inhalt und Gestalt das älteste Document dieser Art, welches uns zu Gebot

steht, und so müssen wir ein wenig dabei verweilen.

Als üblich gewordener Gegenstand der formalitates wird von vorne

herein das Verhältniss zwischen formeller und realer Distinction (s. Anm.

149) bezeichnet531), und die Erörteruyg über den Begriff der formalitas

ist bereits polemisch gegen Diejenigen gewendet, welche ihn in Anbetracht

der Materie direct auf forma bezogen und daher bei Einer Form un

möglich von mehreren formalitates sprechen konnten , wohingegen das

Richtige der Hinblick auf essentia sei, welche ja gleichfalls mehrere

essentialia enthalte, so dass ebenso eine Vielheit von formalitates sich

sehr wohl mit der Einheit der Form vertrage 532). Eine Unterscheidung

mehrerer Bedeutungen des Wortes forma, unter welchen die einen Abschluss

(perfectio) ausdrückenden als sachlich - reale abgewiesen werden,

führt dann dazu, formalitas sofort mit quidditas zu identificiren533), so

dass auch hier (vgl. Anm. 511) eine aufsteigende Linie vom Specielleren

bis zu transcendentia fortschreitet 534). Nun aber können ferner zur

Form noch neun verschiedene modi intrinseci derartig hinzutreten, dass

durch sie die formalitas selbst nicht geändert wird535), und unter diesen

530) Sent. 1, Dist. 8, qu. 1, f. 44 v. A: Sunt quatuor gradus distinctionum non

fabricati ab inteltectu sive ab anima. Prima est essentialis, quando quidditas

cum sua existentia est distineta ab alia quidditate cum sua existentia. Secunda est

realis, ut inter patrem et filium, est inter rem et rem. Tertia est formalis

et ista est inter quidditatem et quidditatem Quarta est quidditatis et modi

intrinseci, sicut inter quidditatem hominis et eius ftnitatem. Vgl. Anm. 537 u. 539.

531) Formalit. f. 21 v. A: Sotent doctores communiter investigare, utrum itla,

quae distinguuntur formaliter, distinguantur realiter.

532) Ebend. f. 21 v. B: Primo videndum est, quid sit formalitas Forma

litas non est ratio consequens conditionem formae adaequatae. Haec conclasio posita

est contra quorundam opinionem, qui dixerunt, quod sicut materialitas dicitur a

materia, sie formalitas dicitur a forma, et per consequens, sicut est una forma »el

plares formae, ita est una formalitas vel plares formalitates, unde apud istos ponere

plares formalitates sine pturibus formis erat contradictio ; et ideo apud eos formalitates

consequebantur conditionem formae adaequatae. Cuius oppositum probatur

sie: Sicut se habet essentialo ad essentiam, ita se habet formalo ad formam; sed cum

mitate essentiae stat plaralitas rationum essentialium ; igitur cum unitate formae stat

formalitatum pturalitas.

533) Ehend.: Forma aeeipitur quadrupliciter : uno modo pro perfectione, quae

est pars rei substantialis, secundo modo pro perfectione, quae non est pars rei

substantialis, sed aeeidentalis , tertio modo pro perfectione, quae consequitur

totam naturam, et sie risibititas potest dici forma hominis, quarto modo

pro ratione diffinitiva seu quidditativa Et istis tribus modis (d. h. in den ersten

drei Bedeutungen) aeeipiendo „formaliter" tantum vatet, quantum „realiter", tamen

non e converso Formalitas non est ratio diffinitiva rei adaequate Forma

litas est quidditas uniuseuiusque rei, sive ipsum sit diffinibite sive non.

534) Ebd. f. 22 r. A: Formalitates sunt in quadruplici differentia, quia quaedam

speciatissima, ut humanitas et asineitas, secundae sunt subalternae, ut animalitas,

.... tertiae sunt generalissimae, ut formalitas qualitatis et quantitatis, quartae sunt

transcendentes, ut entitas, unitas, veritas, bonitas.

535) f. 22 r. B : Modus intrinsecus est itte, qui adveniens alicui formae seu

quidditati non variat eius formalom rationem Sciendum, quod novem sunt

genera modorum intrinsecorum, videlicet finitum et infinitum, actus et potentia, necessarium

et contingens, existentia, realitas et haeeeeitas.

Pbantl, Gesch. III. 19

XIX. Franciscus Mayron.

nehmen haecceitas, existenUa, realitas, welche hierauf in ziemlich nichts

sagender Weise definirt werden, eine hervorragende Stelle ein 536). Insoferne

aber hiebei der Modus von der Quiddität selbst oder ein Modus

von einem anderen oder an Einem Ding zwei entgegengesetzte Modi oder

Ein Modus an zwei Dingen unterschieden werden kann, findet schon hier

die „distinctio" eine vierfache Verwendung537). Und so beginnt nun die

Erörterung über distinctio selbst, bei welcher stets ihr Gegensatz, d. h.

ideniitas, in Sicht bleibt. Als das Wesentliche der Distinction wird eine

gewisse Bezugsetzung (respectus) bezeichnet, welche stets auf ein Verhältniss

der Ungleichheit — disquiparantia —, gerichtet sei 538), und

indem nun sieben Arten einer solchen Distinction, welcher ebensoviele

Identitäten entsprechen, zu unterscheiden seien5311), werden dieselben

hierauf einzeln besprochen, nemlich: rationebi0), ex natura r ei 041), for

maliter, wobei definitio, divisio, descriptio, demonstratio, und selbst die

byzantinische reduplicatio (s. Abschn. XVil, Anm. 262) als Mittel dienen542),

536) f. 22 v. B: Haeeeeitas nihit aliud est, nisi quidam modus intrinsecus, qui

immediate contrahit et jirimo quidditatem ad esse, ..... et nominatur differentia indiridualis

(f. 23 r. A) Haeeeeitas adveniens näturae speeificae facit eam hoc vel

individuum ExistenUa nihit aliud est, nisi itlad esse, mediante quo quidditas

existit Reatitas est quidam modus intrinsecus, mediante quo realitantur omnia,

quae sunt in aliquo.

537) f. 23 r. A : Quadruplox est distinctio in istis modis intrinsecis. Prima

est, qua modus distinguitur a quidditate, cuius est modus Secunda est, quod

unus modus disparatus distinguitur ab alio modo disparato Tertia distinctio est

modorum oppositorum, ut finiti et infiniti Quarta est duorum modorum eiusdem

ordinis, sic'ut haeeeeitas Socratis et haeeeeitas Piatonis.

538) f. 23 r. B : Distinctio non est quid absolatum, sed quid respectivum

(v. A) Respectus, quem dicit distinctio, est intrinsecus adveniens Respectus

distinctionis est respectus disquiparantiae, quia respectus aeqniparantiae (vgl. Anm.

485) nunquam habet extrema nisi unius rationis.

539) f. 23 v. B : Modi distinctionum sunt septem, qunniam, quae distinguuntur,

aut distinguuntur rationc, aut ex natura rei, aut distinctione formali, aut reali, aut

essentiali, aut distinctione se totis subiective, aut distinetione se totis obiective

Sun* septem modi identitatum, d. b. die nemlichen sieben Arten, wie jene der

distinctio.

540) Ebend. : Distinguuntur rationc, quae distinguuntur per actum collativum

vel comparativum inteltectus, „Socrates est Socrates", Sociates positus in suhiecto

distinguitur a Socrate posito in praedicato sola ratione.

541) f. 24 r. A: Distinguuntur ex natura rei .... itla, quae häbent esse praeter

opus intelloctus; et sie distinguuntur totum et partes, effectus et causa, superius

et inferius.

542) f. 24 r. B : Distinguuntur formaliter itla, quoium praedicata non pouuntur

in eadem diffinitione, sed in diversis, ut homo et asinus lita sunt idem for

maliter, quae de se invicem praedicantur Investigatur distinctio formalis quatuor

modis, sc. diffinitione, divisione, descriptione, demonstrationc Diffinitione,

quia itla, quae sie se habent, quod unum non ponitur in diffinitione alterius nec

est sua diffinitio, formaliter distinguuntur Divisione, quando aliquid commune

dividitur per differentias oppositas, omne contentum sub uno membro distinguitur

formaliter ab omni contento sub alio ..... Descriptio constat ex genere et differentia

et propria passione, sed quae habent distinctas proprias passiones, habent distinctas

descriptiones Demonstrationc, quandocunque aliquid est demonstrabite de uno,

quod non de reliquo, talia distinguuntur formaliter, cum demonstrationes varientur

per media Alio modo petest investigari per reduplicationem, «am reduplicatio

dicit causam formatem, arguendo sie: homo, inquantum homo, est animal,

XIX. Franciscus Mayron. 291

dann realiter 54 3) , essentialiter 544) , se totis subiective 545) , und se

totis obieclive 546). Nachdem sodann mehrere Zweitheilungen der Dinge

in bunter Verwirrung mit einigen Bestandtheilen des Organons in Ver

bindung gebracht werden 547), und namentlich die für das Particuläre

dienenden synonymen Ausdrücke „particulare , singulare, natura, subsistentia,

substantia, hypostasis, res naturae, suppositum, persona" ihre

specielle Besprechung finden548), wird als Resultat des Ganzen zusammengefasst,

wie es zwei Arten der distinctio formalis, desgleichen zwei

Arten der identitas formalis, und ebenso zwei Arten der distinctio realis

gebe, sowie dass bei reeller und essentieller Identität eben eine formelle

Distinction stattfinde und hierin die formalitas ihre eigentliche Auf

gabe habe 549).

543) f. 24 v. B : lita distinguuntur realiter, quorum extrema distincta sunt res

positivae, ita quod unum de altera non praedicatur abstractive, quorum existentia

unius potest esse sine existentia alterius Notanter dico „cuius extrema distincta

sunt res positivae" ad removendum entia rationis, inter quae non ponitur distinctio

reatis.

544) f. 25 r. B: lita distinguuntur essentialiter, quae per aliquam potentiam

possunt esse separata, ut materia et forma, aeeidens et subiectum, vel quando unum

non dependet ab alio, et quando unum est natura prius alio.

545) f. 25 v. B: lita distinguuntur se totis subiective, quae in nulla realitate

quidditative conveniunt quoad unum modum dicendi. Et iita dicuntur esse idem se

totis subiective, quae quidditative conveniunt in aliqua realitate potentiali et contrahibiti

per realitatem differentiae .

546) Ebend. : lita distinguuntur se totis obiective, de quibus non potest praedicari

aliquod praedicatum quidditative, sive itlad dicat realitatem potentialem sive

non. lita vero sunt idem ohiective, de quibus potest praedicari tate praedicatum

quidditative.

547) f. 26 r. B: De numero rerum quaedam dicuntur universalos, quaedam particulares,

et ista divisio habetur primo Pcrihermenias Quaedam dicuntur simpliciter

et quaedam secundum quid Quaedam sunt primae intentionis et quaedam

secundae, et isla divisio habetur in Praedicamentis et coincidit cum duabus

primis Quaedam sunt hoc aliquid, et quaedam qualo quid, et coincidit cum

duabus primis, quia hoc aliquid idem est quod singulare.

548) Ebend. : Quaedam notanda sunt, quibus datur intelligi, quod particularia

exctudunt de se universalo, si sumatur proprie; sed differenter, sc. individuum, hoc

aliquid, particulare, singulare, natura, subsistentia, substantia, hypostasis, res naturae,

suppositum, persona Individuum sumitur ab indivisibititate Aliquid sumitur

a determinatione Particulare dicitur partibite, unde dicit aliquam partem na

turae Singulare dicitur a solitudine (v. A) Existentia dicit actum essendi.

Substantia dicitur quasi sub aliis stans, sicut aeeidentibus Hypostasis idem

est quod substantia Res naturae dicitur partieipans naturam Suppositum

idem omnino significat, quod res naturae Persona est idem, quod individuum

svbsistem.

549) f. 26 v. B: Aliqua esse distincta formaliter, contingit dupliciter. Uno modo,

quod unum non est diffinitio nec pars diffinitionis alterius • seciaido modo,

quod non habent «andern realitatem, sunt tamen aliquo modo idem aliqua identitate

singulari Aliqua possunt esse idem formaliter duobus modis: uno modo

ex eo, quod aliquam realitatem universatem habent secundum quid et aliquam secun

dum quate quid; . .... alio modo ex eo, quod unum ponitur in diffinitione atterius.

Aliqua possunt esse dupliciter distincta realiter, sc. uno modo, sicut res et res,

et sie distinguuntur proprie realiter; alio modo ex natura rei, et sie est distinctio

realis improprie lita, quae distinguuntur formaliter, distinguuntur realiter

distinetione improprie dicta lita, quae sunt eadem formaliter, sunt distincta

realiter, et intelligo de identitate formali proprie dicta Cum distinetione formali

stat identitas realis et essentialis, et sie sumitur formalitas proprie loquendo. Diese

19*

292 XIX. Durand v. Potain.

Wie wenig aber es dem wahren Thatbestande entspreche, die Autoreu

jener Zeit kurzweg in Thomisten und Scotisten zu gruppiren, zeigt sich

deutlich schon an dem Dominikaner Durand von Pourcain (gest. i. i.

1332), welcher in seinem Commentare zum Sententiarius550) so ziemlich

seine eigenen Wege geht und bald sich weit von Thomas entfernt, bald

den Scotus entschieden bekämpft, und dennoch in anderen Beziehungen

an beide Richtungen anknüpft. Als Gegenstand der Logik gilt ihm ens

rationis (vgl. bei Herveus, Anm. 395) , insofern dasselbe aus dem actus

rationis unter einer Namensbezeichnung hervorgeht und so zum Ausdrucke

der Vorstellung (pbiective) wird, denn gegenständlich (subieciive) sei das

ens rationis ebensowenig in der Seele, als man es etwa für ein Nichts

halten dürfe; und was dann in solchem ens rationis den objectiven

Dingen durch die Thätigkeit des Intellectus, sei es in einfachem Erfassen

oder im Zusammensetzen oder im discursiven Vergleichen (s. ebenfalls bei

Herveus, Anm. 398) zukommt, bilde die Hauptgruppen der Logik551).

Der menschliche Intellectus aber sei (im Vergleiche mit der nur auf Singuläres

gerichteten Sinneswahrnehmung) das Organ zur Erkenntniss sowohl

des Einzelnen als auch des Allgemeinen, und hierin gleichsam nur graduell

verschieden vom Denken Gottes 552). Indem aber so Durand (mit Augu

stinus) die höchste Stufe des Intelligiblen in den „Ideen" Gottes er

kennt553), folgt er dennoch dem allgemeinen antiplatonischen Zuge

letzteren Grundsätze sind es auch, welche in der oben (Anm. 85) erwähnten Schrift

eines Scotisten „Quaestiones miscctluneae de formalitatibus" lediglich als allgemein

gültig vorausgesetzt werden und in solcher Weise ihre unablässige Anwendung auf

das Trinitäts-Gezänke und andere theologische Fragen finden.

550) Dn. Durandi a Suncto Portiano in Sententias Iheol. P. Lombardi commentariorum

libri quatuor. Antverpiae 1576. fol.

551) i, Dist. 19, qu. 5, 7, f. 66 r. A: Ens rationis non est aliud, quam denominatio

obieeti ab actu rationis secundum ea, quae attribuuntur rei solam, ut cognita

est, v. g. „esse universalo, esse genus" dicuntur esse entia rationis, quia talia dicuntur

de re tantum, ut est obiective cognita; ita quod ens rationis non est penitus nihit,

nec dicitur ens rationis, quia sit in anima subieciive. Ebend. 6, 11, f. 66 v. B:

Sicut distinguimus triplicem actum intelligendi, sc. simplicem, componentem et discursivum,

sie sunt entia rationis in triplici differentia, quia quaedam conveniunt rei,

prout est cognita per intelteclam simplicem, sicut universalo, genus et species. Quae

dam conveniunt rei, ut est tnteltecta per inteltectum enuntiativum componentem et

dividentem Alia vero consequuntur res, prout sunt obiective in intelloctu discursivo,

sicut antecedens et consequens, syllogismus, enthymema et simitia. De quibus

omnibus tanquam de entibus rationis considerat logicus. Man hüte sich, auf obiges

Wort „denominatio" ein allzu' einseitiges Gewicht zu legen; denn Nominalist ist

Durand, wie sich zeigen wird, durchaus nicht, wenn er auch einen entschiedenen

Intellectualismus vertritt; dass die Begriffe nicht ausserhalb der Wortform existiren,

hatte ja z. B. auch Scotus anerkannt.

552) I, Dist. 35, qu. 3, 16, f. 96 r. B : In nobis cognitio sensitiva est solam

singularium et nullo modo universalium, cognitio autem inteltectiva tanquam perfectior

est tam singularium quam universalium; et multo magis cognitio intelloctiva

dei propter suam perfectionem est non solam universalium, sed etiam singularium,

quia cognitio dei inctudit perfectionem omnium. S. Abschn. XVII, Anm. 517.

553) I, Dist. 36, qu. 3, 7, f. 98 r. A : ldeae sunt in deo, et propriistime sunt

in eo, quod omne agens per intelloctum habet penes se rationem rei ftendae,

quam cognoscit et iuxta quam exemplariter rem producit, sed deus producit res

per inteltectum et artem, ergo deus habet penes se rationes rerum, quas cognoscit

et iuxta quas res producit, has autem vocamus ideas. Die hierauf folgende längere

Erörterung schliesst sich hauptsächlich an Augustin au.

XIX. Durand v. Pourcain. 293

seiner Zeit und bezeichnet die Ideenlehre als verfehlt 554); hingegen

will er auch nicht unbedingt von Aristoteles sich ins Schlepptau nehmen

lassen 555).

Das esse intentionate als Erzeugniss der subjectiven Denkthätigkeit

bildet einen Gegensatz gegen das esse reatebb6), welch letzteres bald als

individuum bald als suppositum bald als persona (vgl. Anm. 548) auf

tritt557). Aber insoweit Bezeichnung waltet, ist es nach beiden Seiten

hin stets Ein und das nemliche Object, welches bezeichnet wird, und nur

die Art und Weise der Bezeichnung ist verschieden, indem sie den (seit

Scotus eingebürgerten, s. Anm. 128) Gegensatz des Concreten und des

Abstracten zu Tag treten lässt 558). Und so wird nun in der That der

thomistische Begriff des absirahere (Abschn. XVII, Anm. 493) für Durand

der entscheidende. Nemlich das Universale sei bei Leibe nicht der erste

vorgestellte Gegenstand des Denkens, noch gehe es ihm vorher, sondern ,'

indem die denkende Betrachtung von den individuellen Momenten abstrahiren

muss, sei der Ausgangspunkt das Singuläre und erst der Ziel- 1

punkt des Weges das Universale 559). Das Erzeugniss dieses Vorganges

erhalte dann seine Namensbezeichnung als Universale, und diese Thätigkeit

des inteltectus abstrahens genüge überhaupt zur Erklärung (s. Herveus,

Anm. 408); denn, sowie es spasshaft (frivotum) sei, von einer „universalitas"

in den Dingen zu reden, da dieselben nur als singuläre existiren

554) II, Dist. 3, qu. 2, 19, f. 137 r. B: Plato erravit, si intelloxit , formas

separatas esse universates praedicatione, praeter errorem, qui est in ponendo, eas

separatas esse a rebus.

555) I, Dist. 3, qu. 5, 29, f. 28 r. A: De intentione Aristotelis dicendum, quod,

quidquid ipse intenderit, de hoc non est tantum curandum, sicut de veritate.

556) II, Dist. 13, qu. 2, 6, f. 155 r. B: Esse intentionate potest dupliciter aeeipi.

Uno modo prout distinguitur contra esse realo, et sie dicuntur habere esse intentio

nate itla, quae non sunt nisi per operationem inteltectus, sicut genus et species et

logicae intentiones, et iste est proprius modus aeeipiendi intentionem Mio modo

dicitur aliquid habere esse intentionate large, quia habet esse debite.

557) II, Dist. 3, qu. 2, 5, f. 136 v. A: Individuum, suppositum et persona

aliquo modo sunt idem et aliquo modo differunt. Quaelibet enim natura singularis,

in quocunque genere sit, potest dici individua; suppositum autem non dicitur nisi

natura singularis in praedicamento substantiae, nec quaecunque talis, sed solam

tompteta; persona dicitur ittud idem in natura inteltectuali solam. Ergo omnis per

sona est suppositum, et omne suppositum est individuum, sed non vice versa. Vgl.

III, Dist. 1, qu. 1, 17, f. 211 r. A.

558) I, Dist. 34, qu. 1, 15, f. 92 r. B: Suppositum et natura, h. e. concretum

et abstractum, sive aeeepta in universali ut homo et humanitas, sjve in singulari ut

hic homo vel haec humanitas, non important aliud de principali significato, sed idem

penitus. ex modo tamen significandi suppositum seu concretum aliquid connotat, quod

non connotat natura Abstractum enim significat naturam secundum se absque

habitudine ad aliquid et ideo ex suo modo significandi nihit connotat praeter na

turam, concretum autem significat per modum habentis naturam ut „homo habens

humanitatemu.

559) I, Dist. 3, qu. 5, 28, f. 28 r. A: Universalo, i. e. ratio vel intentio universalitatis

aut res sub intentione universalitatis non est primum obiectum inteltectus

nec praeexistit inteltectioni, sed est aliquid formatum per operationem intelligendi,

per quam res secundum considerationem abstrahitur a conditionibus individuantibus,

in qua operatione inteltectus abstrahens habet pro termino a quo singularia, a quibus

abstrahlt, et pro termino ad quem ipsum universate abstractum; et quia terminus a

quo praecedit terminum ad quem, ideo consideratio singularium praecedit universalo

abstractum ab ipsis.

294 XIX. Durand v. Pourcain.

(s. Anm. 400 f.), so bedürfe man auch weder einer species intelligibilis

noch eines besonderen inteltectus agens bM); die erstere nemlieh sei

ebenso überflüssig (— hiemit entfernt er sich von Herveus —-), als eine

eigene species sensibitis für die Sinneswalirnehmung, und der Intellectus

empfange eben seine Vorstellungs - Gegenstände von der vorausgehenden

niedrigeren Potenz, d. h. von den Sinnen501); und desgleichen sei ein

inteltectus agens nicht nothwendiger als ein sensus agens, welcher noch

von Niemandem statuirt worden sei, ja im Gegentheile die abstrahirende

Betrachtung empfange ja passiv die Objecte ihres Thuns, und in solchem

Sinne müsse man eher von einem inteltectus possibitis sprechen 502).

Indem aber die Denkoperation bis zur Erkenntniss des Wesens (esse

essentiae im Gegensatze gegen esse existeniiae, s. Anm. 135) vordringt,

kann Durand auch darauf hinweisen , dass hiemit die Stufe einer Unab

hängigkeit des begrifflichen Denkens von der empirischen Existenz der

Objecte erreicht seia03). Aber dass im Intellectus Alles nur vorsteüungs-

560) II, Dist. 3, qu. 7, 6, f. 140 r. B: Primum cognitum ab intelloctu non est

universalo, sed singulare Polentia enim per suum actum non facit suum obiectum,

sed supponit, sicut visus quoad actum videndi praesupponit colorem. Sed universate

vel conditio universalis non praecedit actum mtctligendi, imo fit per actum inteltigendi

eo modo, quo potest eibi competere fieri ; esse enim universate non est aliud, quam

esse inteltectum absque conditionibus singularitatis et individuatiönis 'ltd, quöd esse

universate est sola denominatio obiecti ab actu sie intelligendi ..... Si dicatur, quod

intelloctus agens facit universalitatem in rebus,'.. non vatet, quia fictitium

est, intelloctum agentem ponere, et frivolam est, dicere, quod universalitas (man be

achte, dass „universalitas", nicht aber „universalo" gesagt ist, denn dass eine gött

tiche Idee im Singulären verwirklicht werde, verneinte Durand wahrlich nicht) fiat

in rebus, quia universalitas non potest esse in rebus, sed solam singularitas . . . . . Et

si dicatur, quod inteltectus agens non facit universalo nisi quia cum phantasmate

causat speciem in intetloctu, non valot, quia nulla species est in inteltectu,

quae rcpraesentat ei suum obiectum 12, f. 140 v. A: Universate est unum per

abstractionem a multis et de multis, de quibus dicitur, et in hac abstractione singularia,

a quibus fit abstractio, habent rationem quasi termini a quo et universate

rationem termini ad quem; sed terminus a quo praecedit terminum ad quem; ergo

inteltectus abstrahens prius intelligit singularia, quam universate.

561) II, Dist. 3, qu. 6, 10, f. 139 v. A: JVon est ponere speciem in sensu

Species enim coloris existens in oculo nullo modo videtur nec videri potest ab ipso,

sicut quitibet experitur. Item talis species si ducerei in cognitionem alterius, hoc

faeeret ratione simititudinis, unde communiter vocatur simititudo, et sie haberei ratio

nem imaginis; imago autem ducens in cognitionem itlius, cuius est imago, pst primo

cognitum, quod non potest dici de tali specie Quid aulem in inteltectu nostro

non sit ponere speciem tatem, patet per eandem rationem Sed sensus et intel

loctus in nobis sunt potentiae ordinatae ; ergo per sotum actum priori« potentiae,

i. e. sensus, praesentatur sufficienter intelloctui suum obiectum, nee oportet ponere

aliquam speciem.

562) I, Dist. 3, qu. 5, 26, f. 27 r. B : Sicut non ponitur sensus agens, qui cum

obiecto causet actum sentiendi, sie non oportet ponere intellectum agentem ad hoc,

ut cum phantasmate moveat inteltectum possibitem ad actum intelligendi ..... Cum

inteltectus agens non agat in phantasmata aliquid imprimendo vel. aliquid abstrahendo

neque secundum rem neque secundum rationem, nec agat in inteltectum possibitem

nec sine phantasmate nec cum phantasmate , videtur, quod non debeat ipsum ponere,

nec Augustinus unquam posuit ipsum Abstrahere universate a singuiaribus

non est operatio inteltectus agentis, quia talis abstractio est sotum secundum

considerationem ; et ideo opus itlius potentiae est, cuius est considerare, quod non

convenit inteltectui ageuti, sed possibiti.

563) I, Dist. 35, qu. 3, 11, f. 95 v. B: Sicwf res potest intelligi quantum ad

XIX. Durand v. Pour^aiti. 295

weise (obiective) vor sich gehe, wiederholt er auf das deutlichste in

seinen Bemerkungen über die Wahrheit (vgl. bei Herveus, Anm. 397),

wobei er gegen Jene polemisirt, welche von einer gegenständlichen (subiective)

Richtung im Intellectus sprechen 564).

Mit besonderer Vorliebe aber erörtert er die Frage über das Princifi

der Individuation. Wolle man dasselbe in der Materie finden, so weist

Durand in ähnlicher Weise wie Herveus (Anm. 414) darauf hin, dass

ebensosehr es auch der Form zukomme, in Einem Individuum zu sein,

und es ihr in gleichem Grade wie der Materie widerspreche, in mehreren

zu sein , und umgekehrt auch die Materie mehreren einwohne und von

mehreren ausgesagt werde 565), ja dass — ausser dem die Angelologie

betrelTenden Bedenken — die Materie sogar in höherem Grade etwas

Gemeinsames sei, als die ForniI indem Ein und dieselbe Materie selbst

zeitlich nacheinander in mehreren Individuen auftrete 566). Ferner die

Annahme, dass die Quantität Princip der Individualisirung sei, zeige sich

darum als unhaltbar , weil das quantitative Auftreten der Dinge nur die

Folge einer bereits stattgehabten Individuation sei 567). Und da nun

esse existentiae, ita potest intelligi quantum ad esse essentiae; sed ad hoc, quod

res intctligatur quantum ad esse essentiae, non requiritur, quod res habeat actu ithid

esse ; p ossum enim formare conceptum de rosa, quae nullam esse essentiae habet actu.

564) I, Dist. 19, qu. 5, 8, f. 66 r. A: Sicut communiter dicitur, veritas est conformitas

vel adaequatio intelloctus ad rem. Qualiter autem hoc sit intelligendum,

advertendum est, quod non est intelligendum de conformatione intelloctus et rei se

cundum itlad , quod sunt essentialiter, cum res extra sit corpus, inteltectus

autem non Restat ergo, quod talis conformitas attendatur secundum aliquid,

quod est in intelloctu subiective vel obiective. Et dicunt aliqui, quod attenditur

secundum id, quod est subiective in intelloctu, quod est species rei, quae est simititudo

eins, vel secundum negantes species ipse est actus intelligendi, qui est etiam

simititudo rei. Sed istud non videtur verum (B) Ita conformitas, in qua consistit

veritas, atlenditur secundum id, quod habet se ad inteltectum obiective, et non

subiective. Est enim veritas conformitas eiusdem ad se ipsum secundum aliud et

atiud esse, sc. esse intelloctum et esse reate ; relatio eiusdem ad se ipsum

secundum esse apprehensum et secundum esse reate (v. A) Veritas est conformi

tas rerum, \tt intelloctae sunt, ad se ipsas, ut existunt (6, f. 66 v. B) Veritas

est in intelloctu obiective, non quidem sicut obiectum cognitum principaliter, sed

ut quidam modus conveniens rei sotum, ut est cognita. Vgl. II, Dist. 37, qu. 1, 7,

f. 139 v. A.

565) II, Dist. 3, qu. 2, 6, f. 136 v. A: Prima est (sc. opinio), quod materia

est primum et per se principium individuationis in habentibus materiam Esse

autem in pturibus per realom identitatem et dici de pturibus per praedicationem essentialom

est de ratione universalis, sie enim universale est unum in multis; et per

oppositum individuum vel singulare est in uno solo et dicitur de uno solo, lsto

autem modo non plas convenit materiae esse in uno solo, nec plas repugnat ei esse

in pturibus et dici de pturibus, quam formae; etiam materia dicitur de hac et

de itla et est in illis per modum, quo universate est in singularibus.

566) 1, Dist. 35, qu. 3, 5, f. 95 v. A: Quod materia est principium individua

tionis, a forma autem sumitur ratio universalitatis, valde dubium est, quia maior

communitas videtur esse in materia, quam in forma Item eadem materia est

sueeessive in diversis individuis, forma autem non, propter quod minus videntur indivii.

ua distingui per materiam, quam per formam, et per consequens minus constitui

in esse individuo, quia per idem videtur unumquodque constitui in se et ab

alio distingui Item non omnia singularia habent materiam, sicut angeli, ergo ex

materia vel eins produetione non potest assignari generalis ratio.

567) II, Dist. 3, qu. 2, 8, f. 136 Y.B: Alia esf opinio, quod in materialibus

quantitas est principium individuationis, substantiae vero separatae se ipsis indivi

296 XIX. Durand v. Pourcain.

weder die Materie als ein bloss potenzielles Wesen der erschöpfende

Grund des Quantitativen sein könne, noch aber auch die Form, so werde

wohl die ergänzende Vereinigung von Materie und Form als Grund der

Quantität zu betrachten sein (— ein Gedanke, welcher uns sehr an Bona

ventura erinnert, s. Abschn. XVII, Anm. 553 —), wenn auch mit dem

Vorbehalte, dass einige Wesen nur durch die ihnen anklebende Passivität

(s. bei Ant. Andreas, ob. Anm. 476) bereits ihre Individualisirung finden568).

Jedenfalls nemlich handle es sich um das Princip, in welchem zugleich

Quiddität und individuelles Auftreten begründet sei, und da nun zwischen

diesen beiden nur ein Unterschied im Denken bestehe, während sie sach

lich identisch sind (vgl. Anm. 560), sei es durchaus unnöthig, noch ein

anderweitiges Princip der Individuation zu suchen, denn es genüge als

innerer Grund (intrinsece, vgl. bei Herveus Anm. 416) ein Dieses-Sein

der Materie und ein Dieses-Sein der Form , wozu wohl ein äusserliches

Agens (z., B. in der Zeugung) hinzukommen könne, jedoch derartig, dass

dann das materielle Auftreten nur begleitweise (concomitative, vgl. ob.

Anm. 62) wirke 569). So genüge dann auch bezüglich der Engel, welche

sämmtlich unter Eine Species fallen (vgl. hingegen ob. Anm. 308), die

numeräre Wiederholbarkeit der Form570).

duantur Haec autem positio deficit, quia subiectum naturaliter prius est

aeeidente, sed compositum ex materia et forma subiectum est quantitatis ;

quantitas sequitur substantiam iam individuum existentem secundum ordinem naturae.

568) I, Dist. 8, qu. 4, 16, f. 40 r. A : Materia non est causa totatis seu ratio

reeeptiva quantitatis, quia materia est pura potentia in genere substantiae

Relinquitur ergo, quod, cum materia non sit totalis ratio reeipiendi quantitatem,

nec forma simititer, de qua notum est, qvaelibet Iiarum est partialis

causa, quae sui unione ad constitulionem suppositi supptent vicem unius totalis

causae Nihitominus tamen nihit prohibet, materiam et aliquas formas substan

tie'tes ex alia causa esse quantas in composito, ex Ma sc. causa, quod

omnis forma substantialis sub anima est capax passionis.

569) II, Dist. 3, qu. 3, 14, f. 137 r. A: Dicendum ergo, quod nihit est principium

individuationis, nisi quod est prineipium naturae et quidditatis Natura

universalis et individua sunt idem secundum rem, differunt autem secundum rationem,

quia, quod dicit species indeterminate, individuum dicit determinate ; quae determinatio

et indeterminatio sunt secundum esse et intelligi; universate enim est unum

sotum secundum conceptum, singulare vero est unum secundum esse reate, nam sicut

actio intelloctus facit universate, sie actio agentis naturalis terminatur ad singulare.

Ergo eadem prineipia secundum rem et differentia sotum secundum rationem sunt

quidditatis et individui Nihit enim existit in re extra nisi individuum vel sin

gulare, ergo esse individuum non convenit alicui per aliquid sibi additum, sed per

itlad, quod est. Per quid ergo est Socrates individuum ? Per itlad, per quod est

existens, et haec intrinsecae sunt haec materia et haec forma. Quod si quaeras,

per quid forma est haec, dico, quod per ittud, per quod est in re extra, et hoc est

extrinsece agens, materia autem concomitative Idem dico de materia, nisi quod

sua individuatio plas dependet a forma, quam e converso. Substantiae autem separatae

nullo modo intrinsece individuantur nisi se ipsis Cum natura communis diversis

individuis sit solam una secundum rationem et diversa secundum rem , non oportet

praeter naturam et prineipia naturae quaerere alia prineipia individui, sed eadem, ut

sunt existentia, sicut natura communis et individuum sotum differunt ut coneepta et

existens Convenientia est sotum secundum rationem, sicut et unitas naturae se

cundum speciem est solam unitas rationis Forma per se ipsam intrinsece est

haec, et non per hoc, quod reeipitur in materia, nisi concomitative.

570) Ebend. qu. 3, 7, f. 137 v. B: Differentia secundum absolatam rationem

formae est speeifica; differentia autem formae a forma, secundum quod haec et una

XIX. Durand v. Pourcain. Walter Burleigh. 297

Steht hicmit Durand in dieser Frage ganz nahe an Scotus, so folgt

er hingegen völlig der thoniistischen Lehre der unitas /brmae571) , da

die Eine Form zugleich Princip einer untergeordneten Mehrheit sein

könne 572). Aber die intentio et remissio verlegt er wie Antonius An

dreas (Anm. 478) nur in die qualitativen Formen, und auch dort nur

auf Grundlage der Befähigung des Substrates 573).

Desgleichen begegnen wir in Walter Burleigh (gest i. J. 1337),

über welchem bis jetzt in der Geschichte ein missliches Dunkel schwebte,

einem sehr eigenthümlichen Autor, indem derselbe, wie kein Anderer,

einen aristotelischen Conceptualismus und einen realistischen Piatonismus

gleichsam als zwei Theile der Philosophie dualistisch nebeneinander ver

tritt. Von seinen Schriften gehören hieher Expositio super artem veterewi

574), ein Commentar zur zweiten Analytik 575) und De intensione et

remissione formarum 'olc'); eine Monographie De novem generibus accisive

smgularU, est numeralis solam Quod in substantiis separatis non potest

esse differentia nisi secundum absolatam rationem formac negandum est 14, f.

138 r.A: Non repugnat naturae angelicae, plarificari secundum numerum in eadem

speeie, quod omnii natura, quae producitur ab agente actione iterabiti, potest

plarificari secundum numerum; sed omnis creata natura est huiusmodi, etiam substantiae

separatae.

571) II, Dist. 17, qu. 1, 3, f. 159 v. B: Anima inteltectiva unitur corpori sicut

forma Anima est, quo vivimus, sentimus, movemur et intelligimus. IV, Dist. 43,

qu. 2, 15, f. 392 v. B : Unitas super entitatem addit indivisionem. Vgl. ebend. Dist.

44, qu. 1, 10, f. 396 r. A.

572) I, Dist. 2, qu. 2, 18, f. 24 r. B: Forma substantialis est immediatum

principium generationis seu introductionis formae in materiam Potentia

animae nutritiva et generativa sunt idem, quod essentia animae, nec obstat, quod

nutrire et generare sunt plares actus, quia, cum sint subordinati, possunt esse ab

eodem principio.

573) I, Dist. 17, qu. 6, 8, f. 58 v. A: Gradus secundum magis et minus non

conveniunt formit substantialibus, sed tantum aeeidentalibus, non quantitatibus, sed

qualitatibus, non omnibus, sed istis, quae concernint diversam habitudinem subiectorum

et agentium. Ebend. qu. 7, 39, f. 60 r. B: Forma intensa et remissa acquisitae

per motum possunt esse partes unius formae numero, et quae non est una

indivisibititate, sed continuitate suarum partium, quae non sunt simul, sed sueeessive

et una superveniente alia desinit esse, et hoc modo signari possunt.

574) (Ohne Titelblatt) Vraeelarissimi viri Gualterii Burloi anglict super

artem veterem Porphyrii et Aristotelis expositio sive scriptum feliciter incipit. Veneiiis

1485. fol. Da dieser äusserst seltene Druck bisher keinem Geschichtschreiber der

Philosophie zugänglich gewesen zu sein scheint, erklärt es sich, dass man den

Burleigh entweder ganz überging oder schiefe und widersprechende Urtheile (Tiedemann

und Tennemann) über ihn fällte. Der 118 Blätter enthaltende Druck ist

zwar ursprünglich nicht paginirt, ich will jedoch zu etwaiger Controlle im Fol

genden die Foliatnr einschalten. Der Commentar super Porphyrium füllt f. 1 — 15,

jener super praedicamenta f. 16—61, super sex prineipia f. 62—80, super periAerm,

enias f. 80—118. Vgl. Anm. 356.

575) Zusammen gedruckt mit dej obigen gleichnamigen Schrift des Bobert

Capito, s. Abschn. XVII, Anm. 334. Es ist jedoch für uns hier unnöthig, näher

auf diesen Commentar einzugehen, da derselbe schlechterdings nur ein paraphrasirendes

Excerpt des aristotelischen Originates ist, dessen einzelne Hauptsätze (d. h.

„eonejKsiones") Burleigh in derselben Weise wie Robert Capito (ebend. Anm. 337)

sorgfältigst formulirt und auch numerirt.

576) Veneiiis 1496. fol.

XIX. Walter Burleigh.

dentium scheint wenigstens nie gedruckt worden zu sein577), und ob er

den Vorsatz , De universalibus zu schreiben , wirklich ausgeführt habe,

wissen wir nicht 578).

Was die Aufgabe der Logik betrifft, schliesst auch er sich an eine

oft erwähnte Stelle Avicenna's an, und indem der dortige ConceptuaJismus

auf die Begriffe der prima und secunda intentio führt, äussert er sich

hierüber in einer Weise, welche völlig mit Herveus (Anm. 396 ff.) und

somit theilwcise auch mit Durand (Anm. 551) übereinstimmt, ja es gilt

ihm ebenso wie dem Herveus (Anm. 399) ens rationis als identisch

mit intentio secunda; aber, während er mit Ausdrücken des Scotus

(Anm. 96) diese begriffliche Sphäre in die Mitte zwischen übjectivität und

Sprachausdruck stellt, so dass die Logik weder de rebus noch de vocibus

sei, entschlüpft ihm doch wiederholt die Redewendung, welche uns ähn

lich schon einmal bei Pseiulo-Thomas begegnet war (Anm. 289), dass die

„res secundae intentionis", d. h. „res" intentional genommen, der Ge

ll genstand der Logik seien 579). Auch denkt er ähnlich wie Roger Baco

|f (Abschn. XVII, Anm. 563) an eine natürlich angeborene Logik 580) und

spricht mit den Scotisten von einer logica docens und utensb8i)i sowie

er dem Scotus darin folgt, dass der Syllogismus die Hauptsache sei 582).

Indem er ferner nach dem nemlichen Vorbilde ein entschiedenes Gewicht

auf die significatio legt (vgl. Anm. 129 ff.) und in derselben die formelle

577) Expos, in libr. phys. Arist. (s. Anm. 589): Alias rationes multas feci ad

hanc conctusionem in tractatu de novem generibus aeeidentium.

578) Exp. s. ort. vet. (f. 24 r. A) : De ista tamen materia (d. h. das Verbältniss

von prima und seeunda substantia) ptenius apparebit in tractatu de universalibus deo

concedente.

579) Ebd. (f. 1 v. A): Videndum est, de quibus est logica, utrum de rebus aut

de coneeptibus aut de vocibus, et quid debet tsse subiectum in logica. Et dicendum

secundum Avicennam, quod logica est de intentienibus secundis adiunctis primis

(Abschn. XVI, Anm. 74) Sciendum est, quod intentio, secundum quod nunc loquimur,

est idem quod coneeptus rei, et coneeptus rei duplox est, sc. primus et

seemdus, e. g. possum habere de homine unum coneeptum, quo coneipio humanam

naturam absolate, et coneeptum, quo coneipio naturam humanam in ordine ad

itla, quae partieipant eandem naturam Coneeptus primus dicitur prima intentio,

coneeptus secundus secunda intentio. Unde prima intentio est coneeptus immediate

abstractus a rebus, sed secunda intentio est coneeptus abstractus a conceptu primo

vel a coneeptibus primis. Nomina enim rerum existentium extra animam sunt primae

intentionis, ut nhomoil , sed coneeptus abstraeti ab istis significantur per nomina

secundae intentionis, ut „genus, species, subiectum, praedicatum" et huiusmodi . . . . . ,

Logica est de rebus secundae intentionis, ut sunt secundae intentionis, quiß in logica

non determinatur de rebus nec de vocibus nisi per habitudinem ad intentiones secundas

Non determinatur de vocibus in logica nisi inquantum significant res, ut

eis insunt intentiones secundae sive ens rationis, et non est aliud intelligendum

per ens rationis, quam res secundae intentionis. S. Anm. 586 u. 597 ff.

580) (f. 2 r. A) Si dicitur, quod itlo, qui primo invenit logicam, acquisivit

hanc scientiam sine logica, sciendum, quod logica potest haberi duplicitlr,

sc. usualiter vel artificialiter Nulla sdentia potest haberi artificialiter absque

logica, quia quicunque seit artificialiter aliquam conclasionem, seit, se scire itlam.

581) (f. 107 r. B) vgl. Anm. 90 u. 452.

582) (f. 1 v. B) St autem loquimur de primo subiecto in logica primitate principalitatis,

sie dieo, quod subiectum primum in logica est Syllogismus demonstrativus,

quia eins notitia prineipaiiter inquiritur in logica. S. Anm. 93.

XIX. Walter Burleigh. 299

Seite der menschlichen Rede erblickt583), unterscheidet er nicht bloss

eine prima und secunda impositio (unter letzterer die grammatischen

Namen der Worte verstehend), sondern theilt auch sehr eigenthümlich

das Gebiet der „alten" Logik ein, indem es gewisse gemeinsame Worte

seien , unter welche in der Isagoge Begriffe , in den Kategorien Sachen,

und in der Lehre vom Urtheile Worte selbst subsumirt werden 584).

So sehr jedoch hiebet ein unverkennbarer Conceptualismus festge- ,

halten wird , welcher sogar von nominalistischen Logikern beifällig aufge- /

nommen werden könnte, so will Burleigh dennoch hierüber die realistische

Geltung der Universalieu nicht bei Seite schieben. Ja er polemisirt un

ablässig gegen die „Modernen", welche den objectiven Bestand der Uni

versalien vernachlässigt hätten, d. h. wenn wir uns an die bei Thomisten

(s. Abschn. XVII, Ann). 362) und bei Scotisten (ob. Anm. 87) recipirte

Unterscheidung der realen und der sermocinalen Wissenschaften erinnern

und dabei bedenken, dass die Logik mit Einschluss der Universalienfrage

dem sermocinalen Gebiete zugewiesen wurde, so erblickte eben hierin

Burleigh eine Einseitigkeit, und während er bezüglich der Logik selbst

sich in Uebereinstimmung mit den Vertretern der intentionalitas , also

mit Thomisten, Scotisten, auch mit Herveus u. s. f., befindet, bekämpft er

die Ausschliesslichkeit einer bloss logischen Geltung der Universalien und

theilt im Hinblicke auf Physik und Metaphysik mehr den Standpunkt jener

Scotisten und Halbscotisten (Richard Middleton, Alexander v. Alessandria,

Wilhelm Brito, Antonius Andreas, auch Johann v. Jandun, s. Anm. 230,

248, 258, 457, 426), welche das „causando" und das „praedicando"

nebeneinanderstellten. Von Wichtigkeit aber ist dabei für uns insbeson

dere der Umstand, dass Burleigh in solcher Polemik stets den Ausdruck

„moderni" gebraucht, denn es sind dieses die ältesten Stellen, in welchen

die Vertreter der sermocinalen oder rationalen Disciplinen (im Gegen

satze gegen die realen Wissenschaften) mit diesem Namen bezeichnet

werden 585).

In solchem Sinne also ist es zu verstehen, wenn Burleigh den Mo

dernen, gerade wie wenn dieselben die Realität der Universalien wirklich

bereits verneint hätten, die Behauptung entgegenstellt, dass die Universalicn

nicht ausschliesslich in der Form ,von Begriffen und Worten in der !

Seele seien, sondern auch ausserhalb der Seele bestehen und nur so ein f

selbstständiges Dasein (d. h. nicht in subievto) haben , sowie dass eben

derartige unabhängig von der Seele existirende Dinge („res", vgl. Anm.

583) (f. 59 r. A) Vox est materiette in propositione prolata et respectus ad significatum

per tocem est formate in propositione, et ideo, si significata sunt et fiunt

diversa, respectus ad significata erunt diversi, et sie non manebit propositio eadem,

quantum ad suum formate, quamvis maneat eadem, quantum ad suam materialo.

584) (f. 2 r. A) In libro Porphyrii determinatur de voeibus communibus solis

coneeptibus ponendo, quod universalia non habent esse extra animam; et in libro

Praedicamentorum determinatur de voeibus communibus rebus solis (hiezu Anm. 593)

et in libro Perihermenias de voeibus communibus sotis- voeibus, ut de nomine

et verbo Nomina rerum sunt nomina primae impositionis et nomina vocum sunt

nomina secundae impositionis. Nomen primae impositionis dividitur in nomen primae

intentionis et nomen secundae intentionis; nomen primae intentionis est commune

rebus, nomen secundae intentionis est commune coneeptibus.

585) S. Abschn. XX. ..... ,

300 XIX. Walter Burleigh.

579) die Prädicate in den Urtheilen seien586). D. h. indem er an die

objective Werkstätte der Natur denkt und so die traditionelle Drei

gliederung der Universalien stärker als Andere betont587), weist er darauf

hin , dass die artmachenden Unterschiede jedenfalls in einem objectiven

Thatbestande vorliegen , da im entgegengesetzten Falle die Dinge objectiv

sämintlich einander gleich wären, ferner dass, wenn der Unterschied

zwischen Allgemeinem und Einzelnem nur in der subjectiven Auffassung

läge (s. bei Durand, Anm. 558), der artmachende Unterschied und die

Form identisch wären, während man das reale Moment der Gestaltung der

Dinge und den subjectiven Begriff von einander unterscheiden müsse588).

So ist es erklärlich, dass Burleigh gerade im Commentar zur Physik, d. h.

in einer realen Disciplin, seine Polemik gegen jene Modernen übt, da,

wenn die Universalien lediglich Begriffe wären , selbst die obersten Gat

tungsbegriffe einerseits unter die noch höhere Gattung der begrifflichen

Auffassung fielen, und andrerseits in ihrer Zahl von der Zahl der auf

fassenden Menschen abhingen, wohingegen die platonische Annahme richtig

sei, dass die von den Einzelndingen getrennt existirenden Universalien

durch den inteltectus agens getrennt von aller Singularität erfasst werden

586) (f. 19 v. B) Apparent duo contraria die Iis modernorum. Primum est, quod

universalia de genere substantiae sunt extra animam, quia itlud, quod dicitur de

subiecto et non est in subiecto, est universate de genere substantiae, sed omne ens

non existens in subiecto est extra animam, quia si esset in anima, esset in subiecto;

cum ergo substantia secunda non sit in subiecto, sequitur, quod non est in anima;

unde si nihit esset universalo nisi vox vel coneeptus, sequeretur, quod omne

universalo esset in subiecto et per consequens nihit esset ittud, quod dicitur de sub

iecto et non est in subiecto. Secundum contrarium modernis est, quod propositio

componitur ex rebus extra animam, nam id, quod dicitur de subiecto et non est in

subiecto, praedicalar in propositione, et itlad est res extra animam. Ebenso f. 93 r. A.

Hiezu Anm. 599 ff.

5S7) (f. 65 r. B) Quaedam sunt universalia, quae solammodo praedicantur de

singularibus [actis a natura, et talia universalia sotum fiunt a natura, et quae

dam fiunt a natura et ab arte Omnis communitas est naturalis (s. Gilbert,

Abschn. XIV, Anm. 461 ff.) Universate est triptex secundum dominum Albertum

u. s. w. (s. Abschn. XVII, Anm. 379).

588) (f. 9 v. B) Dicunt moderni, quod differentiae non sunt nisi coneeptus in

anima, quia si essent res extra animam, universalia haberent esse extra animam,

quod habent pro inconvenienti. Sed quid de hoc sit dicendum, deliberare non intendo

; dico tamen, quod res extra animam distinguuntur per differentias suas et

non per solos coneeptus, quia, si nullas coneeptus esset, adhuc homo differret ab

asino per differentias suas. Item coneeptus in anima sunt aeeidentia (vgl. ob. Anm.

102 u. Abschn. XVII, Anm. 392), sed substantiae non distinguuntur ab invicem per

sola accidentia, imo essentialiter. Si quis velit ponere, quod differentiae non sunt

nisi coneeptus, ipse habet ponere, quod quaelibet res extra animam habet distingui

per se ipsam a qualibet re extra animam, et non per aliquam differentiam superadditam,

et sie habet ponere, quod res extra animam non distinguuntur ab invicem

realiter per di/ferentias, sed solum conceptualiter per differentias seu per coneeptus.

Ponentes vero, quod universalia non sunt extra animam alia a rebus singutaribus, et

ponentes, quod res extra animam non distinguuntur per differentias suas, habent

ponere, quod differentiae non sunt realiter nisi formae rerum ; unde rationalitas

hominis est idem realiter, quod anima hominis, et haec rationalitas est idem, quod

haec anima. Et sie potest dici, quod res extra animam distinguuntur realiter per

formas suas et distinguuntur conceptualiter per coneeptus suarum differentiarum.

f. 93 r. B: Universalo realiter est differens a singutaribus eoneeptibus, a quibus

abstrahitur. Vgl. Anm. 591.

XIX. Walter Burleigh. 301

und so die ganze Quiddität des Individuums repräsentiren 589) ; denn der

Behauptung, dass überhaupt nur Individuen existiren (s. Anm. 400 f.,

560) , stehe entgegen , dass die Absicht der von den denkenden Seelen

unabhängigen Werkstätte der Natur auf die Erhaltung der Species ge

richtet sei, welch letztere hiemit ausserhalb der Seele bestehe, und ein

Beweis hiefür liege auch im privatrechtlichen Verkehre, z. B. in der Sti

pulation, wo häufig nicht ein bestimmtes Einzeln-Individuum Gegenstand

des Versprechens sei 590). Bezeichnend aber ist es, dass Burleigh aus

jener Annahme, dass lediglich Einzelnes existire , nur eine Vernichtung

der „Metaphysik" folgert, weil die substantielle Realität der Gattungen

und Arten, welche im Wesen (esse) allerdings nicht vom Singulären ge

trennt sind, eben völlig verschieden sei von der subjectiven Auffassung

des Begriffes, welcher gerade im Wesen vom Singulären getrennt ist, —

kurz weil Begriffe nicht Substanzen sind591). Und der schlagendste

589) Expos, in libr. phys. AHst. (Venet. 1482. 161., der Druck ist nicht paginirt;

was ich anzuführen habe, findet sich f. 5 u. 6): St nihit sit universalo nisi

conceptus, tunc genus generalissimum de genere substant-iae erit conceptus in anima,

sed omniS conceptus in anima est in genere et habet genus supra se; ergo genus

generalissimum haberet genus superveniens Item sequitur, quod tot erunt genera

generalissima in genere substantiae, quot sunt homines habentes notitiam ittius je

nem Genera et species dantur in responsione ad quaestionem quaerentem quid

est Species est composita ex causis, sc. ex genere et differentia, quae sunt

causae intrinsecae speciei Quando dicitur, quod intelloctus facit universalitatem

in rebus, debet inteUigi, sicut Plato posuit universalitatem in re extra animam,

quum Ptato posuit universalo existere per se seorsim a singularibus, intelloctus vero

agens facit, universalo intelligi per se seorsim absque hoc, quod eius singulare intelligatur

Quamvis universate sit extra animam, tamen non est pars individui,

quia effectus particularis sunt causae particulares Universalo est de quidditate

individui.

590) Ebend. : Dicunt isti, quod species nihit aliud est, quam quidam conceptus

simplox existens in anima, quia extra intelloctum non est nisi singulare Ipsis

obviundo arguo lllad, quod natura primo intendit, non est singulare, sed ittud

est aliquid extra animam, ergo aliquid est extra animam, quod non est singulare

Dicunt isti, quod natura intendit primo rem singularem, alii vero dicunt, quod

natura non intendit hoc singulare, puta Socratem, inquantum huiusmodi, sed inquantum

homo. Sed itlad non valot lllad, quod appetitur appetitu naturali ad conservandum

individuum in esse, est res extra animam lllad est extra animam,

circa quod fiunt promissiones et contractus reates, ut emptio venditio, donatio, stipulatio;

sed contractus non iemper fiunt circa individua, ergo extra animam est aliqua

res alia a natura individuali tstae tamen rationes non essent nie ponendae,

nisi quia quidam asserentes , se scire logicam supra omnes mortales, respondent

dicentes, quod sie dicendo „promitto tibi bovem'' promitto tibi unam rem singularem

extra animam. Vgl. nnten Anm. 798, 879, 885.

591) Exp. s. art. vet. (f. 23 r. B) Moderni dicunt, quod nihit est substantia nisi

singutare, et probant, quod genera et species, quae dicuntur esse in praedicamento

substantiae, dicuntur substantiac secundae, tamen non substantiae in rei

veritate, sed sotum nominantur vel dicuntur substantiae secundae (v. A) Quaero,

an haec species homo sit eadem res oninino in Socrate et Piatone, an alia et alia;

non est dare, quod alia, quia tunc essent tot species, quot sunt individua, quod

esset inconveniens Universalia non sunt secundum esse separata a singularibus,

sed conceptus in anima sunt secundum esse separati a singularibus existentibus extra

animam, ergo secundae substantiae, quae sunt universalia respectu primarum substantiarum,

non sunt conceptus in anima; nullas conceptus in anima est substantia

(B) St nihil sit substantia nisi substantia singularis, sequitur, quod

nulla est scientia de substantia, et sie destrueretur metaphysica.

302 XIX. Walter Burleigh.

Beleg dafür, dass naeh seiner Ansicht die Realität der Universalien einem

ganz anderen wissenschaftlichen Gebiete angehöre, liegt darin, dass er

gerade in der Logik es ausdrücklich ablehnt , auf diesen Punkt einzu

gehen 592), sowie hinwiederum es sehr erklärlich ist, wenn er die Kate

gorien gleichsam näher an die Metaphysik rückt, weil ja in derselben

(vgl. Anm. 584) von den realen Dingen als Trägern der intentionalen

Worte die Rede sei 593).

Das Kunststück, zugleich in der Metaphysik augustinischer Platoniker

und in der Logik arabisch-aristotelischer Conceptualist zu sein , ist uns

allerdings in dem philosophisch kurzsichtigen Mittelalter längst nichts

Neues mehr; hingegen dass Burleigh in so crasser Weise einem solchen

unversöhnten Dualismus huldigte , hat man bisher noch nicht gewusst.

Auf Grundlage aber dieser Einsicht müssen wir nun bezüglich der Logik

in Kürze noch Einiges erwähnen, worin er wieder mit den so eben ge

tadelten „Modernen" brüderlichst übereinstimmen muss, zumal da die

selben doch sämmtlich die Objectivität des Seienden zugestanden. Vor

Allem nemlich findet er, dass die Universalien , selbst wenn sie nur in

der Seele existiren , jedenfalls bloss vorstellungsweise (obiective) be

stehen594), und mit einer überraschenden Wendung, welche uns an

Aegidius (Anm. 374) und an Mayron (Anm. 504) erinnert, sagt er, die

vorstellungsweise Existenz komme eben demjenigen zu, was weder in der

Seele noch ausser der Seele sei 595). Auch die üblichen Begriffe similitudo

und reflexio wendet er an B96), womit zusammenhängt, dass er für

den Fall der objectiven Realität der Universalien den Unterschied zwischen

prima und secunda intentio durch die Ausdrücke „primus conceptus"

und „secundarius coneeptus" formulirt, jedoch immer wieder mit der

realistischen Wendung (vgl. Anm. 579 u. 586) , wornach „res" begriff-

592) (f. 3 r. B) Dort formulirt er nur die sieb ergebenden Fragen sowohl fin

den Fall , dass die Universalien in inteltectu, als auch für jenen , dass sie extra

animam seien, aber nicht mit einem Worte deutet er dabei seine eigene Ansicht

an. Und anderwärts sagt er (f. 9 v. B): Sed quia ista quaestio non pertinet ad

logicam, circa eam non insisto hic.

593) (f. 16 r. A) Dicit Boethius, quod in hoc libro intentio est phitosophi, de

primis rerum nominibus et de voeibus significantibus res disputare (s. Abschn. XII,

Anm. 84) Alia est opinio Avicennae et Averrois, quam credo veriorem, quod

in hoc libro determinatur de rebus principaliter et ex consequenti et secundaria de

voeibus ; dicit enim Avicenna etc. (folgt die Stelle Abschn. XVI , Anm. 83)

(B) Dico ergo, quod Uber praediramentorum est de rebus, secundum quod eis insunt

intentiones secundae, sc. intentio generis generalissimi et subalterni et intentio speciei

et sie de aliis. Ebenso f. 19 r. B, u. 21 r. A.

594) (f. 59 r. B) Licet universalo non haberet esse existere extra animam, sicut

dicunt moderni, tamen non est dubium, quin secundum omnes universalo habeat esse

obiective in intelloctu, potest enim inteltectus intelligere teonem in universali non intelligendo

istum loonem.

595) (f. 52 v. A) Quae neque existunt in anima neque extra animam et intelliguntur

ab anima, dicuntur habere esse obieciivum in anima et nultutn aliud esse.

596) (f. 81 r. A) Passio animae aeeipitur pro dispositione inteltectus, sc.

pro simititudine rei in intelloctu repraesentante rem extra animam ; nam res

extra per prius intelligitur, quam passio, quae est in anima, quia res extra intelligitur

directe et passio animae indirecte per reflexionem. S. Abschn. XVII, Anm.

398 u. 500.

XIX. Walter Burleiglu 303

lieh erfasst und „res" durch Species bezeichnet wird597). Ja mit einer

gewissen Heftigkeit erinnert er an die alte aristotelische Lehre, welche

wahrlich Niemand verleugnet hatte, dass die menschlichen Urtheile schliess

lich auf einen objectiven Thatbestand (res) angewiesen sind59&); und

wenn vielleicht Einige mittelst läppischer Sophistereien darauf hinwiesen,

dass in den Urteileu nicht mehr die Dinge selbst, sondern eben die

subjective Auffassung der Dinge auftrete, lässt er sich hingegen zu der

extremen Ausdrucksweise hinreissen, dass wenigstens in einigen Urtheilen

res de re praedicatur (vgl. Abschn. XIV, Anm. 287), während in anderen

Begriffe von Begriffen und wieder in anderen (grammatischen) Worte von

Worten ausgesagt werden599) ; aber fast in demselben Athemzuge gesteht

er den Modernen zu, dass in allen Urtheilen das Formelle: der Satzver

bindung eben doch im Intellectus liege und nur das Materielle, über

welches geredet werde, eine äussere Objectivität sei 600), und dass, wie

bereits bei Aristoteles zu lesen ist, der vom Intellectus herrührenden

„Copula" eine objectiv vorliegende Verbindung oder beziehungsweise

597) (f. 80 v. B) Nomen primae intentionis est nomen rei, quae non est natu

esse signum, pro quo supponit Nomina secundae intentionis sunt nomina ad

placitum significantia coneeptum vel intentionem animae Et itlad dico supposito,

quod universalia sint solae intentiones animae, ut plares dicunt; supposito tamen,

quod universalia sint res extra animam, quod verius est, dieendum, quod nomen

primae intentionis est nomen rei, ut cadit sub primo conceptu inteltectus, et nomen

secundae intentionis est nomen rei, ut cadit sub secundario coneeptu inteltectus,

e. g. nomen „Aomo" significat rem extra, ut coneipitur absolate, et nomen

„species" significat rem, ut comparatur ad inteltectum per individua, quibus est quid

commune.

598) (f. 16 v. A) Quod autem propositio possit componi ex rebus, probatur

Conceptus animae significant res; ita est datum ultimum significatum, et

itlad non potest esse conceptus, ergo est res, distinguendo rem contra vocem et con

eeptum (B) Si nihit ex parte rei correspondet , tunc est quid fictitium

Ex eisdem componuntur propositiones, de quibus fiünt quaestiones, sed quaestiones

fiunt de rebus extra animam Demonstrationes in scientiis realibus sunt ex rebus.

Ergo aliqua propositio est, quae nec est composita ex voeibus nec ex conceptibus,

et per consequens composita est ex rebus.

599) (f. 16 r. B) Si propositio componeretur ex rebus, sequeretur, quod inter

subiectum et praedicatum posset avis volare, et inter subiectum et praedicatum istius

propositionis „Parisiis est Roma1' essent centum mitiaria, item quod subiectum posset

comedere praedicatum Ad itlud dubium recolo me dixisse et in scriptis reliquisse,

quod intelloctus potest faecre propositionem ex quibuscunque, quia pro

positio non est aliud, quam compositio aliquorum per inteltectum ad invicem.... aut

divisio aliquorum ab invicem; sed inteltectus potest ad invicem componere res,

et potest etinm componere voces et conceptus Et ideo aliqua propositio componitur

ex rebus extra animam, aliqua ex voeibus, aliqua ex coneeptibus (f. 17

r. A) Credo, quod itlad indubitanter sit verum, quod in aliqua propositione praedicatur

res de re, et in aliqua conceptus de coneeptu, et in aliqua vox de voce.

600) (f. 17 r. A) In omni propositione est aliquid materiate et aliquid formate:

formate in propositione est copula et itla copula est in intcttectu, quia est com

positio vel divisio intelloctus ; materialia vero in propositione sunt subiectum et prae

dicatum. Dico ergo, quod nulla propositio est composita ex rebus totaliter extra

animam, quia formate est in mente vel in intcttectu, materialia autem sunt extra

animam Propositio composita ex voeibus habet esse extra animam, propositio

vero composita ex coneeptibus est totaliter in intelloctu, et propositio composita ex

rebus partim est in intelloctu et partim extra intelloctum; quantum ad suum formate

est in intelloctu, sed quantum ad materialia est totaliter extra intelloctum.

304 XIX. Walter Burleigh.

Nicht- Verbindung (identitas oder diversitas extremorum, d. h. des Subjectes

und Prädicates) „entspreche", indem die Urtheilsbilduug einer

seits von der Objectivität und andrerseits vom Willen des Menschen

provocirt werde601). Nur verbleibt hierin bei Burleigh immer jener

dualistische Zwiespalt, welcher ihn auch dazu führt, Wahrheit in

doppeltem Sinne zu nehmen , nemlich als Uebereinstimmung der Dinge

mit dem Denken und als Uebereinstimmung des Denkens mit den

Dingen 602).

Bezüglich des Prineips der Individuation stimmt er völlig mit Durand

(s. Anm. 569) überein , indem auch er eine Häcceitat der Materie und

der Form annimmt 603), sowie ihm gleichfalls (vgl. Anm. 567) die

Quantität als eine abgeleitete Folge der Materie gilt604). Ebenso ver

hält es sich betreffs der unitas formae (Anm. 571 f.), welche er als

untrennbare Umschliessung mehrerer Formen fasst 605), und desgleichen

betreffs der intensio et remissio formarum, welche auch hier wie

bei Durand (Anm. 573) von den Substanzen ausgeschlossen bleibt 606)

und nur bei den qualitativen Formen je nach Fähigkeit des Substrates

601) (f. 17 r. B) Dubium est, an ipsi copulae existenti in inteltectu correspondeat

aliquid in re aut noti. Dicendum, quod copulae copulanti extrema propositionis

vere adinvicem correspondet aliquid in re, sc. identitas extremorum vet identitas

rorum, pro quibus extrema supponunt, et divisioni vel negationi copulae

correspondet diversitas extremorum Sed copulae copulanti extrema propositionis

false adinvicem nihit correspondet in re nisi ipsa extrema Et si quaeratur, a

quo ergo movetur intellectus ad fabricandum huiusmodi copulum vel divisionem.

dicendum, quod non movetur nisi ab extremis ipsis in propositione et a votuntate

imperante intelloctui ad copulandum extrema. Vgl. f. 82 r. B.

602) (f. 82 r. A) Veritas primo modo est idem, quod conformitas rei ad virtutem

cognoscentem, per quam manifestat se intelloctui talom, qualis est, et

talis veritas est duptex, sc. creata et increata; (B) veritas, quae est adaequatio

rei ad virtutem cognitivam creatam, sc. ad intelloctum nostrum , est itlad, per quod

res est nata de se facere verum existimationem Veritas autm secundo modo,

quae est adaequatio virtutis cognoscentis ad rem cognitam, est in virtute cognoscente

sicut in subiecto, et talis est duplox, sc. quaedam comploxa et quaedam incomploxa.

603) (f. 24 r. A) Speeies de genere substantiae componitur ex genere et differentia

et ex omnibus superioribus ad ipsum, et huius ratio est, quod effectus particularis

sunt causae particulares et effectus universalis sunt causae universalos,

sed individuum est effectus particularis et species est effectus universalis, et ideo

individuum non componitur nisi ex hac materia et hoc forma , quae sunt causae

particulares Quamvis substantiae secundae sint vere res extra animam, ex hoc

non sequitur, quod substantia singutaris sit composita ex substantia universali et

substantia particulari (v. A) Non oportet , quod annihitando individuum annihitetur

species hominis, quia species hominis non est pars Socratis, quia

Socrates non componitur nisi ex hac materia et hac forma.

604) (f. 32 r. A) Quantitas est quoddam compositum ex materia et forma inhuerens

substantiae ratione materiae, sub ratione cuius substantia extenditur et habet

partem extra partem. (Vgl. f. 34 r. A.)

605) (f. 24 v. A) In genere infimo speciei specialissimae incladuntur omnia

genera superiora nec separantur ab eo, sed hoc non est iterum constituere. Vgl.

f. 70 r. B.

606) (f. 8 r. A) De differentiis substantiae verum est, quod non suscipiunt

magis et minus, differentiae tamen per se aeeidentium bene suscipiunt magis et

minus.

XIX. Walter Burleigh. 305

zugelassen wird 607) , welch letzteres dann Gegenstand physikalischer Er

örterungen ist608).

Was endlich noch einige einzelne Punkte der Exegese des Organons

betrifft609), so denkt vorerst auch Burleigh betreffs der Isagoge an die

Möglichkeit, dass das Universale als solches neben den übrigen fünf eigent

lich ein sechstes sei 61°), begnügt sich aber doch bei Avicenna's Begrün

dung der Fünfzahl 6 1 1) ; ferner schliesst er sich Denjenigen an , welche,

wie Antonius Andreas berichtet (s. Anm. 480), bei Erklärung einer viel

besprochenen Stelle zwischen intettectus sotus und nudus und purus

unterschieden612); auch folgt er dem Avicenna in der Erörterung, ob

Gattungs- und Art-Begriff relativ seien613), sowie dem Albert in der An

nahme, dass die Gattung nicht Stoff, sondern Potenz sei614); die Eigen

tümlichkeiten des Individuums erscheinen bei ihm durch die zwei Verse

ausgedrückt :

Forma, figura, locus, tempus, cum nomine sanguis,

Patria sunt septem, quae non habet unus et a/fer"5).

Die Kategorien knüpft er trotz obiger realistischer Wendung (Anm. 593)

dennoch mit Albert an die Isagoge an616), entnimmt dann die Er-

607) (f. 29 r. A) Substantia suscipit magis et minus materialiter et subiective,

quia est subiectum formae habentis gradus distinctos secundum magis et minus; sed

nuita substantia suscipit magis et minus formaliter, quia nulla substantialis forma

neque individualis neque specifica habet gradus distinclos secundum magis et minus;

unde non debet sustineri, formas elomentorum suscipere magis et minus.

(f. 49 v. A) Nulla forma suscipit magis aut minus, sed forma suscipitur in subiecto

secundum magis et minus, secundum esse magis pcrfectum et minus perfectum. Ebenso

f. 63 v. B.

608) In dieser Beziehung trifft mit Burleigh der Zeitgenosse desselben Jacob us

deForlivio, welcher auch mehrere medicinische Commentare zu Avicenna schrieb,

in einer oft wörtlichen Uebereinstimmung zusammen. Die Schrift Jacob's De intensione

et remissione formarum ist mit der gleichnamigen Burleigh's gedruckt (s.

Anm. 576). Beide Verfasser besprechen nur die physikalischen Qualitäten, und

zwar insbesondere Warm und Kalt, wobei sie die Gradabstufungen weder aus theilweiser

Addition noch aus Mischung mit dem Gegensatze, sondern durchgängig nach

den aristotelischen Principien erklärt wissen wollen.

609) Burteigh's Commentar zur Vetus logica ist mit grossem Fleisse und reicher

Belesenheit geschrieben; er verfährt überall architektonisch eintheilend, numerirt

stets übersichtlich die conctusiones (ähnlich wie Antonius Andreas, s. Anm. 447),

schliesst sich bei der Isagoge an Avicenna und Albert an, verfticht in die Kate

gorien zahlreiche Belegstelten aus der Metaphysik, folgt bei den sex principia Gil

berts wieder völlig dem Albert, und benützt Ue interpr. hauptsächlich den Boethius.

(Im Commentare zur Physik ist Robert Capito sein Führer).

610) (f. 2 r. B) Universalo est hie subiectum aeeipiendo universate, secundum

quod est commune ad illa quinque et sie loquendo de universati large concedo,

quod est dare sextum universate (s. Abschn. XVI, Anm. 172 ff., vgl. Abschn. XI,

Anm. 134).

611) (f. 2 v. A), s. Abschn. XVI, Anm. 94.

612) (f. 3 v. B).

613) (f. 5 r. A), s. Abschn. XVI, Anm. 113 ff.

614) (f. 22 v. B), s. Abschn. XVII, Anm. 422.

615) (f. 7 r. A) Quodlibet individuum constat ex multis aeeidentibus, quorum

coltectio non potest simul reperiri in alio individuo (s. Abschn. XI, Anm. 43)

Septem sunt proprietates, unde versus : „Forma, figura etc." Nur der erste

der zwei Verse findet sich auch bei Antonius Andreas (s. ob. Anm. 482).

616) (f. 16 r. A) Subiectum contentivum totius scientiae traditae in tibro Pracdi-

Pbahtl, Gesch. III. 20

306 XIX. Walter Burleigh. Armand von Beauvoir.

örterung über aequivocum und analogon aus Albert und die doppelte

Bedeutung des ersteren aus Antonius Andreas 61 7), sowie die Entschei

dung einer Controverse über ens wieder aus Albert618), bekämpft aber

offenbar die Unterscheidung , welche von Einigen (Pseudo-Thomas und

Antonius Andreas, s. Anm. 314 u. 484) zwischen absoluten und relativen

Kategorien gemacht worden war619). Sowie er aber in der Lehre vom

Urtheile betreffs der modalen Worte bereits die spätere Formation der

byzantinischen Logik aufgreift620) und auch bei der Umkehrung der mo

dalen Urteile die dortigen Memorial- Verse verwendet621), so finden wir

überhaupt bei ihm, — ähnlich wie bei Antonius Andreas, s. Anm. 490 ff. —,

eine sehr reichliche Benützung der byzantinischen Logik, sowohl der ur

sprünglichen als auch der jüngeren Gestaltung derselben 622); ja in Bezug

auf Entstehung der Obligatoria musste uns Burleigh schon oben selbst

als Quelle dienen 623).

Auch die Thomisten, deren Thätigkeit in diese Jahrzehnte fällt, be

Bissen sich durchaus nicht einer so strengen Schul-Observanz , als man

nach der oberflächlichen Gegenüberstellung des Thomismus und Scotismus

glauben sollte. So finden wir, dass der Dominikaner Armand von

Beauvoir (oder de bello visu, gest. i. J. 1334), von welchem wir

eine Schrift De dectaratione difficitium terminorum 624) und einen Kom

mentar zu Thomas De ente et essentia 625) besitzen, auf das Unzweicamentorum

est ens dicibitc imomptexum ordinabite in genere intelligendo per genus

coordinationem praedicamentatem (vgl. Ahschn. XVII, Anm. 429).

617) (f. 17 v.B), s. ebd. Anm. 432 u. ob. Anm. 483.

618) (f. 6v. A), s. Abschn. XVII, Anm. 415.

619) (f. 21 r. B) Quidam modemorum dicunt, quod de istis decem praedicamentis

non sunt nisi duo realiter distincta, sc, substantia et quatitas, sed hoc est contra

Aristo tetem et omnes alios phitosophos, qui dicunt, decem esse res primas.

620) (f. 112 r. B) Modi facientes propositionem modalem videntur esse dictionet

denominantes proposiiionem, cuiusmodi sunt „necessc, impossibite, contingens. possibilo,

verum, scitum, dubitatum, conclasum, demonstratum'1 et huiusmodi. S. Abschn.

XVII, Anm. 588.

621) (f. 117 r. A), es sind die, ebd. Anm. 40 u. 44, angeführten Verse.

622) So begegnet uns suppositio personalis u. simplox u. materialis f. 23 r. B,

29 v. B, 37 v. A, 42 v. B, 49 r. A, 59 v. B, 84 v. B, 95 r. A, 103 v. A ; appellatio

f. 27 v. A; ampliatia f. 87 r. A, 97 v. B, 100 r. B; distributio f. 94 r. A, 95 r. A;

categoreumatice und syncategoreumatice f. 87 v. A, 109 v. B, III v. A, 112 v. B;

beim hypothetischen Urtheile die Hinzufügung von temporalis, causalis, localis (s.

Abschn. XVII, Anm. 583) f. 89 r. B; sensus compositus et divisus (s. ebd. Anm. 585)

f. 99 r. A, 111 r. B, 117 v. B; Aequipollenz der modalen Urtheile mit kategorischen

(s. ebd. Anm. 595 u. ob. Anm. 193) f. 91 v. B; consequentia formalis u. bona

(s. Abschn. XVil, Anm. 615) f. 54 v. B, 58 r. A, 83 r. A, 91 'r. A, 92 r. A,

103 r. B.

623) S. Abschn. XVII, Anm. 626.

624) Sacrarum litterarum professor eximius Armandus ordinis praedicatorii

frater De dectaratione difficitium terminorum , tam theologicalium quam phitosophiae

ac logicae. Coloniae 1502. 4. (nicht paginirt). Das Ganze zerfällt in drei

„tractatus", deren erster in 6 Capp. als Einleitung dient, während der zweite in

302 Capp. den Umkreis der Logik im Ganzen an die Lehre von der intent\o an

bindet; der dritte „de cognitione dei berührt uns hier nicht mehr.

625) (Ohne Titelblatt) Incipit scriptum sive expositio fratris Armandi ordinis

praedicatorum super libettum de ente et essentia compositum per sanetum Thomam

de Aquino doctorem angelicum. Paduae 1482. 4.

XIX. Armand von Beauvoir. 307

deutigste sich selbst als Thomisten bezeichnet 626) , aber trotzdem in

manchen wesentlichen Punkten andere Bahnen einschlägt. Indem er die

arabische Unterscheidung zwischen incomplstea und comptexa aufnimmt627),

gilt ihm für letztere das sog. principium identitatis (vgl. bei Mayron,

ob. Anm. 522) als oberster Grundsatz, und entsprechend für erstere

ebenso der Begriff des ens 628). Diesen aber nun theilt er sofort dua

listisch, indem das real Seiende, welches nicht von der denkenden Seele

entspringe, wohl aber in der Seele und ausserhalb der Seele sein könne,

Sache der prima intentio und der realen Disciplinen sei , während das

rationell Seiende als Erzeugniss der Seele nur innerhalb der Seele vorstellungsweise

bestehe und als secunda inteniio Gegenstand der Logik

sei, eine Zweitheilung, welche mit dem grammatischen Unterschiede zwi

schen prima nnd secunda impositio (vgl. bei Burleigh , ob. Anm. 584)

sachlich völlig coincidire u29). So wird der Begriff der intentio bei

Armand das ausschliesslich entscheidende Moment, welches als einheit

licher Grundton sich durch das ganze Gebiet der Logik hindurchzieht.

Vorerst nemlich hält er die subjective und die objective Bedeutung der

intentio auseinander, deren erstere darin beruhe, dass irgend ein Dar

stellendes (repraesentans) , d. h. eine (scotistische) species intelligibitis

oder ein actus intelligendi oder ein formirter Begriff, welcher verbum

mentate heisse, den Weg zum Erkennen bahne 630), während die letztere,

626) De deelar. diff. term., Prooem.: In hoc tractatu in propriis viribus velat in

arundineo baculo non conßdens vestigiis doctorum inhaereo meliorum et praecipue

doctoris communis revermuHssimi et praeelarissimi sancti Thomae, cuius scriptum sal

condiens est doctrinam aliam quakmeunque ; hone qui sequitur, non ambulat in

tenebris u. s. w.

627) Tr. I, c. 1 : lncomptexis respondet conceptio intelloctus, quae est secundum

primam operationem intelloctus, sc. simplicium intelligentia ; comploxis vero respondet

conceptio intelloctus secundum secundam operationem, quae est simplicium apprehensorum

compositio vel divisio in propositione.

628) Tr. I, c. 2: Primum autem principium demonstrabitium ei enuntiabitium,

ai quod omnia alia resolvuntur, fundatur super esse et est de quolibet „esse vel

non esse'1. Ergo modo consimiti terminus incomploxus, ad cuius conceptionem omnes

conceptiones ineomptexorum reducuntur, est ens, quod ab actu essendi sumitur. C. 4 :

Omnes conceptiones simplicium et ineomptexorum resolvuntur in ens secundum Avicennam

(s. Abschn. XVI, Anm. 32 u. 193).

629) Tr. 1, c. 3: Omne ens vel est rationis tantum, quod est solam tn anima

et ab anima, et hoc ens nihit dicit positive et subiective in anima, sed obiective

sotum Vet est ens realo, et hoc est, quod non est ab anima, sed potest esse in

anima et extra animam, nec dependet ab operatione intelloctus praecise Ad

primum ergo genus vel modum entis pertinent omnes secundae intentiones, ut genus,

species, et nomina, quae designantur nominibus secundae impositionis apud grammaticos

et secundae intentioms apud logicos, et de talibus proprie est togica. Ad secun

dum autem modum pertinent omnes res , quae significantur nominibus primae impositionis

et in logica vocantur primae intentiones; et de omnibus talibus entibus sunt

omnes scientiae reates. Ebend. c. 6: Secundum grammaticos omne nomen est primae

impositionis vel secundae, et secundum logicos primae mtentionis vel secundae; et hoc

realiter idem est, licet voces sint diversae.

630) Tr. II, c. 268: St intentio aeeipiatur ex parte intelligentis, sie dicitur in

tentio omne ittud, quod per modum repraesentantis ducit inteltectum in cognitionem

uniuseuiusque rei ; et quia species intelligibites et actus intelligendi, coneeptus mentis

formatus , quem nos verbum mentalo dieimus , repraesentative ducunt in cognitionem

rerum, ideo quodlibet eorum hoc modo intentio vocatur et quaecunque simititudo

sive quodeunque exemplar realiter repraesentando ducens in cognitionem rerum.

20*

308 XIX: Armand von Beauvoir.

welche er hauptsächlich erörtern wolle , auf die erkannte Sache selbst

sich beziehe und hier dann entweder bloss formal abstract oder aber

materiell concret bezeichnet werden könne031). Denke man aber in

letzterem Falle lediglich {absotute) an die Sache als objective selbst, so

sei allerdings von keiner intentio mehr die Rede, sondern nur dann,

wenn man das Verhältniss (habitudo) der Sache zum Erkenntnissacte ins

Auge fasse032). Jedoch eben das Motiv einer Unterscheidung zwischen

prima und secunda intentio könne nicht aus der subjectiven Bedeutung

der intentio entnommen werden, da diess auf eine zeitliche Reihenfolge

entweder in der denkenden Seele oder in den auf successive Objecte

angewiesenen Denkacteu führen würde, sondern nur in der objectiven

Bedeutung finde sich der Unterschied, dass einerseits (prima intentio)

den realen Dingen an sich Etwas zukommt, was nicht selbst wieder ein

Erzeugniss des Denkens ist, und andrerseits ihnen Etwas vorstellungs

weise (secunda intentio) zukommt, so dass hiemit innerhalb der erwähnten

habitudo der Dualismus zwischen res und ratio das Entscheidende ist633).

Was hingegen den Begriff des intentionate betreffe, so seien jene obigen

Momente , welche in der subjectiven Seele als repraesentuntia wirken,

das wesentlich Intentionale, während das objective Ding an sich erst von

jenen her seinen Namen bekomme und somit nur ein denominatives

Intentionale sei 634). ••, ''.." .,,

Bei solcher Auffassung, welcher man übrigens eine gewisse Schärfe

631) C. 269: Secundo aeeipitur intentio .... ex parte rei inteltectae, ....et sie

loquimur nie de intentione in proposito. Haec autem intentio dupliciter aeeipitur et

invenitur. Uno modo formaliter et tunc significatur in abstracto, ut hoc nomen

„intentionalitas", et haec habitudo in abstracto praecise significat purum ens

rationis. Atio modo aeeipitur materialiter et tunc significatur in concreto; ipsa

ergo res inteltecta muterialiter in concreto dicitur intentio sive res inteltecta, sive

ens reate, ut homo, tapis et huiusmodi. .. . .

632) C. 270: Haec autem res intetlocta, quando est verum ens reate, .... du

pliciter considerari potest. Uno modo absolate, ut est res praecise non habende

respectum ad inteltectum, et sie nutla res dicitur intentio .... Alio modo potest con

siderari cum habitudine ad actum intettigendi, inquantum est intetlocta, et sie quaedam

habitudo ipsam consequitur , quae formaliter intentio dicitur. ... , .

633) C. 271: Ordo iste, unde atiquae dicuntur primae intentiones et atiquae

secundae, non potest sumi ex parte intettigentis, quia sie species intelligibitis, quae

est primum repraesentativum intelligendi, esset prima intentio, et actus inteltigendi,

qui est secundum, esset secunda intentio, et verbum mentalo esset teitia; quae sunt

fatsa. JVec potest sumi ex parte actus intelligendi, quia sie Socrates esset primus

inteltectus et Plato secundus Oportet, quod iste ordo aeeipialar ex parte rei

intettectae, inquantum est intelloeta ; nam quaedam sunt inteiligibitia, quia sunt

vera entia reatia, quae conveniunt rebus non ex opere intelloctus, . et haec omnia,

quae sie rebus conveniunt, dicuntur primae intentiones et nomina talium dicuntur

etiam nomina primae impositionis secundum grammaticos Atia sunt, quae con

veniunt rebus, secundum quod sunt obiective injntelloctu et non aliter, et ista

dicuntur secundae intentiones ...... Et sie sunt duo modi essendi generalos, sc. se

cundum rem, et iste est primus, et secundum rationem, et iste est secundus ; ita

etiam ab istis duobus generibus sumitur divisio intentionum. .,; .

634) C. 273: Intentionalo potest aeeipi dupliciter, sc. essentialiter et denominative

Intentiones, quae sunt ex parte intettigentis , sunt species intelligibites,

actus intelligendi, conceptus formatus, et dicuntur intentionalia vel intentionata essen

tialiter, quia sunt intentiones rerum. lila autem, quorum sunt intentiones et quorum

sunt repraesentativa, dicuntur esse intentionalia denominative ,

XIX. Armand von Beauvoir. 309

der Distinction nicht absprechen kann , versieht es sich von selbst , dass

Armand (ebenso wie alle Uebrigen mit Ausnahme Mayrons) grundsätzlich

gegen den Piatonismus polemisirt635) und das Verhältniss zwischen

Sinneswahrnehmung und Universalien nach aristotelischer Tradition auffasst63e).

Auch zieht er sich betreffs der Universalien eigentlich auf die

Unterscheidung zwischen causando und praedieando (s. Anm. 248, 258,

426, 457) zurück, nur stellt er der causalitas die abstractio gegenüber,

welch letztere er (abgesehen von ohjectiver Inimaterialität) neben der

praedicatio der Logik auch in der Physik und in der Mathematik aner

kennt637). In Bezug auf das Princip der Individuation folgt er dem

Thomas 638), welchem er betreffs der Angelologie durch die Ansicht des

Aegidius (ob. Anm. 382 f.) auf die Beine hilft 03lJ), während bei unitas

formae ein einfacher Anschluss an Thomas genügt040); aber die intensio

ei remissio formarum erinnert uns an Durand ü 4 1)•

Die Durchführung aber des Begriffes der intentio durch das Gebiet

der Logik gestaltet sieli bei Armand in folgender eigenthümlicher Weise.

Zunächst erörtert er jene Worte, durch welche eine generelle Modalität

des objectiven Seienden ausgedrückt sein soll, d. h. die thomistischen

635) Expos, s. lib. de ente et ess. f. 16 A: Necessitas ponendi ideas a Plalone

est duptex, und ex parte cognitionis, alia ex parte actionis exterioris . Sed ista

neeessitas nulla est, quin, licet ponamus, quod scientia sit de necessariis et sempiternis,

non oportet tamen propter hoc, quod ponantur separata secundum rem; sed

sufficit, quod ponantur separata secundum rationem et considerationem rationis. Alia

causa necessitatis est ex parte actionis, sed nec ista valot, quia ad istas operationes

faeiendas sufficit agens universate, quod est coelam cum dispositione materiae.

Deel. diff. term., Tr. II, c. 276: Secundum Platonicos, qui ponunt universatia subsistentia,

universate esset prius quam particutaria, unde secundum eos particularia

non sunt nisi partieipatione universalium subsistentium, quae dicuntur ideae.

636) Tr. II, c. 235 : De prioritate cognitionis diversa in inteltectu et in sensu

respectu universalis et particularis naturaliter quoad nos et in sensu priora

sunt cognitione singutaria, universalia autem posteriora; in intelloctu autem e

converso.

637) Tr. II, c. 275 : Universalo sumitur tripliciter. Est enim quoddam univer

sale causalitate ; alio modo dicitur universate abstractione, abstractio autem est

duplox Quaedam sunt abstracta a materia secundum esse; ..n.'atia modo

secundum intelloctus considerationem Hoc autem potest fieri tripticiter: uno modo

.... absque hac materia sensibiti, et talis abstractio vocatur physica Alio

modo . . .. inteltectus considerat non solam sine hac materia sensibiti, sed etiam sine

consideratione sensibitis materiae, sed non sine materia intelligibiti, et talis abs

tractio vocatur mathematica Tertio modo est abstractum cotnmunitate

praedicationis, ....et sie universate sumptum dicitur, quod est aptum natum de plaribus

praedicari. Vgl. Robert Cagito, Abschn. XVII, Anm. 344. : , \i . •

638) Expos, s. lib. de ente et ess. f. 11 A u. B.

639) Ebend. f. 18 A: Simititer de qualibet specie angelica, quae de se est communicabitis

pturibus, quia si essent plnres angeli in eadem specie, cuitibet eorum

esset eommunicabitis. Sed quia tota tatis perfectio speeificata in uno individuo continetur,

ideo alteri non communicalar nec communicari potest etiam virtute divina, et

sie patet solatio ad obiectionem. , , , . '

640) Ebend. f. 13 A: Secundum ponentes plaralitatem formarum in uno supposito

alia forma est itia, per quam corpus est corpus, et alia, per quam animat est

animal. Sed secundum ponentes unam formam est eadem forma realiter; et quia

istius opinionis fuit sanctus Thomas, ideo dicit, qmd anima non est atia forma ab

Ma, per quam corpus est corpus.

641) Deel. diff. term. Tr. II, c. 261; s. ob. Anm, 573... ,. ,

310 XIX. Armand von Beauvoir.

sechs transcendentia6*2). Dann folgen die Worte der prima intentio,

welche eine specielle Modalität der geschaffenen Dinge bezeichnen, d. h.

die Kategorien, wobei sich uns allerdings das Bedenken erhebt, ob die

selben wirklich zur Logik gehören können, denn sie sind nicht bloss (wie

bei Burleigh, Anm. 593) näher an die Metaphysik gerückt, sondern sollen

nach Obigem (Anm. 629) ja wesentlich den realen Disciplinen anheim

fallen643). Aber erklärlich ist es dann, dass Armand in der Einzeln-

Erörterung, welche ihn auch (wie Mayron) auf die Synonyma substantia,

subsistentia, quidditas, natura führt044), in reichem Maasse über den

Umkreis der Logik hinausgreift und Fragen aus der Physik, Ethik, Meta

physik und Theologie discutirt 645). In logischer Beziehung ist zu er

wähnen, dass er bei der Kategorie der Relation den scotistischen Begriff

der aequiparantia verwerthet 646) und bei den sog. Postprädicamenten,

für welche er den Gilbertus Porretanus reichlichst benützt, auch die

byzantinischen Worte „alietas" und „diversitas" beizieht647).

indem nun der Umkreis der secunda intentio folgt, ist vorerst von

denjenigen Begriffen die Rede, welche sich auf incomptexa (Anm. 627 f.)

beziehen. Dieselben aber werden nach einem eigenthümlichen Gesichtspunkte

eingeteilt648), so dass zuerst jene zur Erörterung kommen, welche den

obigen transcendentia und den Kategorien gemeinsam sind ; als solche wer

den vierzehn (unter ihnen z.B. auch univocum, aequivocum) aufgezählt649)

642) Tr. II, c. 1 : Nomina, quae exprimunt modum entis consequentem generaliter

omne ens et addunt hunc modum exprimendo ipsum varie super ens, sunt quinque

transscendentia, et ens, ad quod addunt hunc modum, est sextum transscendens ;

horum autem sufficientiam, significationem et differentiam ab invicem ponit sanetus

Thomas (s. Abschn. XVII, Anm. 515), d. h. ausser ens sind es die fünf Begriffe

res, unum, aliquid, verum, bonum (s. ob. Anm. 273 u. 355, vgl. 511), welche

Armand nun c. 2 — 28 in metaphysischer und theologischer Beziehung ausführlich

erörtert.

643) C. 29: Nunc dicendum est de nominibus primae intentionis, quibus exprimuntur

speciates modi essendi entium realium, quae nomina dicuntur de illis,

quae conveniunt omni enti creato; et vocantur a logicis decem rerum jener« sive

decem praedicamenta.

644) C. 32 u. 42. Vgl. ob. Anm. 548.

645) Bei Besprechung der Substanz zieht er (c. 50 ff.) nicht bloss generatio

und corruptio bei, sondern auch vita, und zwar insbesondere vita contemplativa, bei

der Quantität (c. 53) aeternitas und infinitum, bei der Qualität (c. 73 ff.) mittelst

des Begriffes der virtus nicht bloss die drei theologischen Tugenden, sondern über

haupt das ganze Gebiet der Moraltheologie, bei passio (c. 150) die ganze Psycho

logie, bei retatio (c. 175 ff.) die Trinitätslehre, bei motus (c. 238) die vier aristo

telischen Principien, u. s. f.

646) C. 174; vgl. ob. Anm. 583.

647) C. 205 f. S. Abschn. XVII, Anm. 213, 217, 266.

648) C. 264: Postquam expediti sumus de nominibus primae intentionis, aeeedendum

est ad dectarationem nominum sive vocabulorum secundae intentionis ......

In secundis intentionibus quaedam sunt communes omnibus transcendentibus et om

nibus decem rerum generibus, sicut hoc, quod dicö praedicabite et multa alia; quae

dam sunt solam communes decem generibus rerum, sicut hoc, quod dico genus et

species et multa alia; quaedam sunt specialiter pertinentes ad unicum genus, ut hör,

quod dico suppositum, quod in genere substantiae sotum invenitur.

649) C. 265: Quae sunt communes transcendentibus et decem generibus, occurrunt

.... quatuordeeim, et sunt haec: intentio, transcendens, universate, abstractum,

concretum, praedicamentum , praedicabite, praedicatum, subiectum, subiieibite, univo

cum, aequivocum, analogum, denominativum.

,

XIX. Armand von Beauvoir. Petrus Paludanus. 311

und einzeln erklärt 650). Sodann reihen sich diejenigen an, welche

nur den zehn Kategorien gemeinsam sind, und als solche treten die

Universalien auf, deren Zahl jedoch hier durch Hinzufügung von particularis,

singularis, Individuum, auf acht steigt651). Und zuletzt folgen

jene, welche nur einer einzelnen Kategorie zukommen, nemlich entweder

der Substanz 652) oder (bei theologischen Fragen) der Qualität oder

der Relation 653). Indem aber nun auch noch jene seeunda intentio,

welche sich auf vomptexa bezieht, an die Reihe kommen soll, wird hiebei

zunächst die Lehre vom Urtheile, die Syllogistik und die Topik beige

steckt65*), und den Schluss machen in Bezug auf „conditiones comptexorum"

in merkwürdigem Wirrwarr das sog. dictum de omni und die

byzantinische Reduplicatio 655).

Auch der Dominikaner Petrus Paludanus (oder de palude,

gest. i. J. 1 342), welcher bei den Theologen als hervorragender Vertheidiger

des Thomismus gegen Durand gilt, entfernt sich theilweise von den

Ansichten des Thomas. In seinem Commentare zum 3. u. 4. Buche des

Petrus Lombardus 656) begegnen wir wohl dem auch von Thomas aufge

nommenen Aristotelismus betreffs der universalia in re 657) und des

650) Ueber intentio wird gehandelt c. 266—273, über transcendens c. 274,

über universalo c. 275—277, über abstractum u. concretum c. 278 f., über praedicatum,

praedicabite, praedicamentum, subieclam, subiicibite c. 280, über die übrigen

vier c. 281.

651) C. 282: Nunc dicendum restat de nominibus secundae intentionis, quae

conveniunt incomploxis et.... sunt commIines omnihus praedicamentis Istorum

nominum est triptex differentia, cum res in praedicamento existens possit sumi in

universali, quod dicitur respectu particularis, et in particulari, quod dicitur respectu

universalis, item quaedam possunt convenire rei, prout sie vel sie consideratur. Zur

ersten dieser drei Arten werden nun gerechnet genus, species, differentia (c. 283—285),

zur zweiten particularis, singularis, individuum (c. 286), zur dritten aeeidens , pro

prium (c. 287).

652) C. 288: Modo restat dicendum de nominibus secundae intentionis, quae

solam conveniunt his, quae sunt de praedicamento substantiae. Als solche folgen

nnn suppositum, hoc aliquid, res naturae, hypostasis (c. 289—291).

653) C. 292: Nunc dicendum est de nominibus secundae intentionis, quae con

veniunt rebus de genere qualitatis De itlo solo Aie defermino, cuius usus est

apud theologos, secundum quod dieunt, in deo esse multa attributa. C. 293: De

nominibus secundae intentionis, quae conveniunt relationibus Unum tate nomen

habet usum apud theologos ... ., sc. hoc nomen „notio" (bis c. 296).

654) C. 297 : Restat dicendum de nominibus secundarum intentionum, quae comptexis

conveniunt. Als solche folgen nun in äusserster Kürze (bis c. 299) oratio,

enuntiatio, propositio, praemissa, conctusio, definitio, descriptio, argumentum, Syllo

gismus (nur die Dreitheilang desselben in demonstrativus, dialocticus, sophisticus),

enthymema, induetio, exemptum.

655) C. 300: Dicendum de nominibus secundarum intentionum, quae conveniunt

quibusdam conditionibus comptexorum, wobei (bis c. 302) erörtert werden dici per

se, dici de omni, dici de nullo, und reduplicatio (s. Abschn. XVII,Anm. 262u.608f.),

welch letztere beispielsweise auf die vier aristotelischen Principien und auf Urtheite

über Accidentelles bezogen wird.

656) Praectarissimi doctoris domini Petri de Patude scriptum super tertium

setUentiarum. Paris. 1518. fol. und Exactissimi et quam maxime probati ac elarissimi

doctoris Petri de Patude quartus sententiarum Uber. Paris. 1514. fol.

657) III, Dist. 22, qu. 1, f. 108 r. A: Homo nomen est speciei in genere sub

stantiae, sed in materialibus sola substantia composita est per se in genere sub312

., XIX. Petrus Paludanus.

Verhältnisses zwischen Oenkeinheit und materieller Einzelnheit 658): aber

! zugleich verwendet auch er (wie so viele Andere, s. Anm. 291, 375, 409,

469) die scotistische species intelligibitis als Darstellung der Objecte

und Veranlassung des Denkens , jedoch mit dem sonderbaren Zusatze,

dass dieselbe in ihrem gegenständlichen (subiective) Vorhandensein im

Denken von anderer Art und Natur sei, als der äussere Gegenstand

selbst659). Bei der Frage aber über das Princip der Individuation wendeter

sich am Weitesten von Thomas ab, indem er den auch von Gottfried

v. Fontaines eingewendeten Gegengrund gegen die Quantität (s. ob. Anm. 66)

anführt und dem positiven Gehalte nach so ziemlich die Ansicht des

Scotus (Anm. 142) und jene des Antonius Andreas (Anm. 473) miteinander

verbindet, d. h. er verlegt die Individuation überwiegend in die Form

als das Actuelle 660), wenn auch die Potentialität der Materie als zweites

Moment hinzutrete661), während bei den Engeln Gottes Schöpferkraft sich

an der blossen Form genügen lasse 662). Hingegen was unitas formae

betrifft, stimmt Paludanus wieder völlig mit Thomas überein 663), und

stantiae, (B) Homo et equus in singularibus universaliter non sunt substantia,

i. e. forma, sed simul tolum quoddam ex hoc materia et hac ratione.

658) III, Dist. 5, qu. 2, f. 34 v. B: ltlad animal, quod est homo, non est

commune omni animali, sed proprium huic, et licet significat in commnni aliquid

unum ratione, non tamen unum re, nec verificatur de una re pro multis.

659) IV, Dist. 49, qu. 1, f. 227 r. B: Duptex obiectum cognitivae potentiae:

unum quidem commune, inquantum est potentia, aliud autem proprium, inquantum

est talis potentia Obiectum intelteetus, ut inteltectus, est ens, ut autem coniunctus,

ens materialo (v. A) Hanc autem speeiem, quae dicitur facere cognitionem,

sive sit actus ipse sive principium eins in eodem subiecto existens, non

possumus dicere esse eiusdem speciei cum objecto, prout ipsa est in intelloctu, quia

nihit subiective existens in inteltectu, sive sit species sive actus sive habitus, potest

esse eiusdem speciei vel naturae cum re exteriori, quae per eam intetligitur

f. 228 r. A: Nec tamen inter obiectum et actum est simititudo formalis, sed tantum

virtualis Species est necessaria ad repraesentandum obiectum et ad eliciendum

actum et determinandum.

660) III, Dist. 6, qu. 2, f. 36 v. A : Dicunt, quod suppositum habet esse for

maliter suppositum per quantitatem Contra hoc tamen a quibusdam arguitur,

(B) quia quantitas aut quodeunque aeeidens non potest esse ratio individuationis

substantiae Socrates non est homo vel substantia nisi per suam substantiam,

et simititer Plato (f. 37 r. B) Tenent alii, quod suppositum non differt

realiter a natura, cuius est suppositum, ut Socrates ab humanitate (v. A) Sic

igitur, licet ad esse individui substantiae habentis mnteriam et formam concurrat tam

materia quam forma, principalior tamen est forma, per quam principalius substantia

est substantia et hoc aliquid Et si quaeratur, per quid haec forma est, dicitur,

quod ab agente efficienter dispositive, subiective a materia, formaliter autem et comptetive

a se ipsa.

661) III, Dist. 30, qu. 3, f. 175 r. A: In rebus materialibus substantialibus sunt

duo principia rei intrinseca, quorum unum dicitur potentia simpliciter, ..... sc. ma

teria, aliud autem dicitur actus simpliciter sive id, secundum quod aliquid dicitur

actu esse simpliciter, sc. forma.

662) IV, Dist. 12, qu. 2, f. 50 r. A : Deus potest facere formam sine materia et

non e converso, quia materia non est esse formae nec est causa formalis ipsius,

forma autem vel est ipsum esse vel est causa formalis ipsius, et deus non potest

facere esse sine forma absotute nec esse substantiate sine forma substantiali.

,~^?663)~I1I, Disf.'24, qu.\3,%{. 131 v. A: Esse vel est idem existentiae cum esse

essentiae vel est ei proportionabite, unde 'mirum est, quod in uno ente aliqui

ponunt ptures formas substantialos.

XIX. Gratiadei von Ascoli. 313

folgt auch dem Aegidius (ob. Anm. 387) bezüglicli der intensio et remissio

formarum®6i).

Wieder ein anderes ganz eigenthümliches Bild eines Halb-Thomismus

zeigt uns der Dominikaner Johannes Gratiadei von Ascoli (gest.

1341), indem derselbe der thomistischen Lehre gleichsam ihre realistische

Seite abzugewinnen sucht und hiedurch zu Anklängen an gegnerische

Richtungen geführt wird. Wir besitzen von ihm einen ziemlich ausführ

lichen Commentar zur Fetus logica^b); einer selhstständig von ihm verfassten

„Logica", welche er dort einmal citirt 666), müsste erst in den

handschriftlichen Schätzen der Bibliotheken nachgespürt werden. — Schon

was die principielle Stellung der Logik betrifft, theilt Gratiadei den

Standpunkt des Franziskaners Roger Baco (Ahschn. XVII, Anm. 561),

dass dieselbe zu den praktischen Wissenschaften gehöre, weil sämmtliche

rationelle Disciplinen abgesehen von ihrer Unter-Eintheilung sich jedenfalls

um ein „opus" rationis drehen 667), und auch wenn man nicht mit Un

recht sage , dass die Logik nur modus sciendi sei und daher weder zu

den speculativen noch zu den praktischen Zweigen gehöre, sondern alle

umfasse, so müsse man dennoch, insoferne einmal jene Alternative be

stehe, sie in höherem Grade dem praktischen Gebiete zuweisen 66f'). So

liegt ihm auch für ens rationis das Eintheilungsmotiv nur in „operatio"

rationis, und indem er diese (wie Herveus und Durand, s. Anm. 398

u. 551) dreigliederig als einfaches Erfassen, Zusammensetzen, discursives

Vergleichen eintheilt , ergiebt sich ihm natürlich die Reihenfolge der

664) III, Dist. 27, qu. 1, f. 147 v. A: Licet subiectum dicatur de minus tali fieri

magis tate, non tamen subiectum dicitur intendi et remitti, sed forma ipsa, secundum

quam subiectum dicitur fieri de minus tali magis tate; sed forma non passet dici

intendi proprie, nisi eadem forma, quae fuit remissa, postea esset intensa, ....cum

est habitus in gradu.

665) Commentaria Gratiadei Esculani ordinis praedicatorum in totam artem

reterem Aristotitem [sie]. Venet. 1493. fol. Das Buch ist nicht paginirt, daher ich

nur nach den ,,Leetiones{', in welche die Commentare der einzelnen Bücher (Praedicabitia,

Praedicamenta, Sex prineipia Gitbert's, Periermenias in zwei Büchern, vgl.

Abschu. XVII, Anm. 442. u. ob. Anm. 574) eingetheilt sind, citiren kann. Uebrigens

ist der Druck durch eine Menge der nachlassigsten Druckfehler entstellt, ein Miss

stand, welcher bekanntlich bei den Venetianer Incunabel drucken nur äusserst selten

vorkömmt; bei Anführung der Queltenstellen corrigire ich Solches stillschweigend.

666) Praedicab. Lect. 7. S. die Stelle unten Anm. 680.

667) Prooem., woselbst nach Eintheilang der Wissenschaft in speculativa und

practica und nach Unterabtheilang der ersteren in Melaphysik, Physik, Mathematik

gesagt wird: Scientiarum vero practicarum distinetio oportet quod sumatur secundum

distinetionem operum; opus autem triptex potest assignari, sc. meenanicum, morate,

et opus rationis Circa opus rationis versantur scientiae rationates. Utrum

autem ars rationalis sit dividenda in grammaticam, rhetoricam et logicam, sieut quidam

dividunt (s. ob. Anm. 87 u. Abschn. XVII, Anm. 363), vel potius sit dividenda

in logicam, rhetoricam et poeticam, sicut dividunt alii (s. ebend. Anm. 293), an magis

comprehendat omnes quatuor, non pertinet ad praesentem locum, quia de sola

itla parte agimus, quae proprie logica vocatur.

668) Prooem. qu. 1 : Logica videtur proprie dicenda esse non quidem scientia

practica nec speculativa, sed modus et regula generalis omnis scientiae tam prneticae

quam speculativae, inquantum earum quaetibet est considerans veritatem Quamvis

autem proprie toquendo ipsa togica sit modus et regula scientiarum, st tamen velimus

ipsam trahere ad denominationem scientiae speculativae aut practicae, magis est dicenda

scientia practica, quam specutativa.

XIX. Gratiadei von Ascoli.

Bücher des Organons (Kategorien, De interpr., und „nova logica", für

welch letztere er die arabische Unterabtheilung aufnimmt); aber insoweit

es sich dabei um die Isagoge handelt, spricht er mit möglichster Schärfe

die Unterscheidung aus, dass die prima operatio rationis, d. h. das ein

fache Erfassen, einerseits als prima intentio zu den Kategorien und

andrerseits als secunda intentio zu den Universalien führe, und so die

traditionelle arabische Auffassung des Gegenstandes der Logik sich be

währe, wenn auch das principiellere Uebergewicht (principalius) auf die

secunda intentio falle069). Scheint aber hiedurch die Stellung der Kate

gorien innerhalb der Logik immerhin wieder bedenklich zu werden (vgl.

bei Burleigh und Armand, ob. Anm. 593 u. 643), so hilft sich Gratiadei

mit der Distinction, dass das ens rationis entweder wirkliches Erzeugniss

des Denkens oder nur behufs denkmässiger Anordnung in die geistige

Werkstätte (operatio) beigezogen sein könne, und somit in letzterem wei

teren Sinne die Kategorien sicher zum ens rationis gehören070); nemlich

nur das ens schlechthin an sich genommen sei Gegenstand der Metaphysik,

die Logik aber als modus sciendi bringe es eben unter die dem Denken

angemessene Anordnung671). In solchem Sinne hält er daran fest, dass

ens rationis Gegenstand der Logik sei, und polemisirt ausdrücklich gegen

die scotistische Ansicht, welche den Syllogismus in den Vordergrund

669) Prooem.: Logica autem cum circa ens rationis versetur, oportet quod secundum

eins distinctionem dividatur; ens vero rationis distinguitur secundum diversam

rationis operationem; est autem triplox operatio rationis: simplicium intelligentia,

compositio et divisio simplicium apprehensorum, discursus rationis a nofo

ad ignotum. Et de ente, quod pertinet ad tertiam operationem, agitur in tota arte

nova ; de ente, quod pertinet ad secundam operationem, agitur in tibro Periermenias ;

sed de ente, quod pertinet ad primam, in libro Praedicamentorum. Ars autem

nova, quae tota versatur circa ratiocinationem, oportet quod distinguatur secundum

diversam considerationem eius; potest autem ratiocinatio dupliciter considerari, uno

quidem modo simpliciter sine applicatione ad materiam aliquam , et alio modo

cum appticatione ad materiam specialom u. s. f., d. h. Ersteres enthalte die erste

Analytik, Letzteres die zweite Analytik, Topik und Sophistik (nach arabischem

Vorbilde wie bei Albert, s. Abschn. XVII, Anm. 459) Quia vero Uber Porphyrii

non videtur esse inclasus in tota divisione logicne, sciendum est, quod

simplicia apprehensa, quae pertinent ad primam operationem rationis, sunt duplicia,

quia quaedam sunt, quae vocantur primae intentionis, ut substantia, quantitas et

simitia, quaedam vero, quae vocantur secundae intentionis, ut genus, species et simitia.

De utrisque his logicus considerat, quamvis consideret principalius de his, quam de

primis; unde et pro tanto diei consuevit, quod logica est de secundis intentionibus

iunctis primis; de primis ergo agitur in libro Praedicamentorum; sed de secundis in

forphyrio, non quidem omni modo, sed cum reductione ad certum numerum praedicabitium.

Die Haupteintheilang des ens rationis ebenso Periherm. Lect. 1.

670) Praedicam. Lect. 1: Ens rationis sumi potest dupliciter: uno quidem modo

ita, quod ens rationis appeltetur id solam, quod est a ratione institutum aut factum;

alio autem modo sumi potest magis large, ut ens rationis dicatur omne id,

quod potest esse sub ordine rationis ipsum trahentis ad suam operationem, et se

cundum hunc modum et decem praedicamenta continentur sub ente rationis.

671) Ebend.: De ente dupliciter est toqui: uno quidem modo simpliciter et se

cundum se, et alio modo secundum quod habet ordinem ad ipsam rationem. Et primo

modo considerat de ente primus physicus (d. h. die Metaphysik), secundo autem modo

de ente habet considerare logicus, unde et logica pro tanto vocatur scientia ratiunatis

Non est inconveniens, sed valde necessarium, esse talos secundas scientias communes,

quates sunt metaphysica et logica, quarum una est vere et simpliciter scientia,

alia vero, ut puta logica, est sciendi regula et modus.

XIX. Gratiadei von Ascoli. 315

stellte; denn nicht der Syllogismus, sondern nur ens rationis sei es, auf

welches die obersten Principien der Logik, nemlich das sog. principium

identitalis (vgl. bei Mayron und Armand, ob. Anm. 522 u. 628) und die

sog. regula de quocunque (vgl. bei Albe)l, Abschn.XVll, Anm. 433), sich

beziehen , und ausserdem behandle die Logik auch die dem Syllogismus

vorangehenden Zweige um ihrer selbst willen, insofcrne sie (— dieses

Motiv ist dem Aegidius entnommen, s. ob. Anm. 369 —) als modus

sciendi überall da eintrete , wo die menschliche Vernunft dem Irrthume

verfallen könne 672); und eben diese Irrthumsfähigkeit bestehe auch be

züglich des objectiv sachlichen Gehaltes der prima intentio, d. h. der Ka

tegorien, so dass es unmöglich sei, diese aus der Logik auszusehliessen673).

Den Sprachausdruck, welcher in der scotistischen significatio liegt, will

Gratiadei hiebei principiell nicht sehr hoch anschlagen, denn das Moment

der Bedeutsamkeit der Worte sei eben eine Darstellung (repraesentatio),

auf welche sieb die forma dictionis mittelbar beziehe 674), und wohl nicht

ohne Absicht betont er somit, wie Armand (Anm. 630), die innere Sprache,

d. h. das verbum mentate 61 b).

Nun aber fasst er auch die secunda intentio, welche doch ein Erzeugniss

der denkenden Seele sein soll (Anm. 670), zuletzt völlig gegen- /

ständlich ; nemlich mit einer Distinction , welche trotz wesentlicher Ab

weichung uns dennoch an Armand (Anm. 630 ff.) erinnert, sagt er, das

672) Prooem. qu. 2: Quaeritur, utrum subiectum logicae sit ens tationis aut

tantum syllogismus Subiectum logicae est ens rationis Constat satis evi

denter, quod syllogismus non est subiectum prineipiorum maxime universalium logicae,

nam ista sunt maxime universatia : „De quolibet est affirmatio vel negatio vero"

et „Quando alterum de altero praedicatur, quaecunque de praedicato dicuntur, eadem

et de subiecto dicuntur1', quorum prineipiorum non est syllogismus subtectum, sed ens

rationis De praedicamentis et enuntiatione considerat togicus non sotum in ordine

ad syllogismum, quod facit in arte nova, sed etiam secundum se, quia logica de

illis omnibus etiam secundum se determinare debet, in quibus ipsa ratio errare potest

St ens rationis est subiectum totius trivii, oportet etiam quod sit subiectum

supremae partis eins, quae pro tanto retinet sibi sali nomen logicae Unde syllo

gismus non est principate intentum in logica tota, sed est principalo intentum respectu

aliorum contentorum sub ente rationis. fraedicam. Lect. 1 : Communiter consuevit dici,

quod omnia considerata in logica praeter syllogismum considerantur solam in ordine

ad syllogismum Constat autem, quod sine ullo vespectu et ulla habitudine ad

syllogismum potest ratio errare in ordine terum praedicamentalium.

673) Ptaedicam. Lect. 1 : Quaeritur, utrum logicus consideret de decem praedicamentis

sotum ratione secundarum intentionum Dicitur enim, quod logica est

scientia intentionum et non scientia terum Sed ista opinio non placet mihi; mani

festum est enim, quod ratio potest errare non sotum in rebus praedicamentalibus quoad

intentiones secundas, sed etiam quoad ipsarum proprietatem Secundae intentiones

dicuntur ab Aeicenna pro tanto esse subiectum logicae , quia in eis reservatur ratio

entis rationis, quod est subiectum in logica, et non quia a subiecto logicae exctudantur

intentiones primae.

674) Periherm. Lect. 2: Non debet poni, quod significatio sit essentialis forma

vocis, quautumcunque detur, quod aliqua significatio naturaliter et inseparabititer concomitetur

vocem Dicendum est, quod forma dictionis magis convenienter ponitur

esse ratio significandi, quam significatio, quia significatio non est aliud, quam

quaedam repraesentatio.

675) Ebend.: Duplox est dictio et duplox verbum, quia est verbum vocalo, quod

profertur sensibiti voce, et est verbum mentate, quod profertur non voce, sed mente

intelligente ipsam vem.

316 XIX. Gratiadei von Ascoli.

Universale könne einerseits an sich unabhängig von der intentio universalitatis

genommen werden, habe aber dann wieder ein doppeltes Sein,

nemlich entweder ein reales, welches ausserhalb der Seele ist, oder ein

esse intentionate (s. ebend. Anm. 634), welches in Folge einer species

intelligibilis in die Seele verlegt werde; oder andrerseits werde das

Universale mit der intentio universalitatis verbunden aufgefasst und man

sage dann, es sei so in der Seele; aber da man ja die Universalität

nicht der species intelligibilis zuschreibe, sondern dem durch sie vorge

stellten Gegenstande und dieser letztere in den Urtheilen das allgemeine

Prädicat werde (s. bei Burleigh, ob. Anm. 579, 586, 599), so sei das

Universale auch in diesem Sinne ausserhalb der Seele , sowie die inten

tio universalitatis nur causal in die Seele verlegt werden dürfe, indem

auch sie gegenständlich ausserhalb sei und somit in einem traditionell

gewordenen arabischen .Ausspruche mit Recht der Accent auf die Worte

„in rebus" (vgl. bei Scotus, ob. Anm. 101) zu legen sei676). Wenn

sonach Gratiadei die Universalien so sehr realistisch nimmt, dass er sogar

je nach den Gegenständen von körperlichen oder von spirituellen Univer

salien spricht 677), so dürfen wir uns nicht wundern, wenn auch hier

der Ausdruck „res universalis" erscheint 675). Aber platonisch ist die

ser Realismus wahrlich nicht, denn es knüpft sich an denselben die üb

liche Polemik gegen Plato679), sondern er ist vielmehr eine scotistische

676) Praedicab. Leet. 1: Quaeramus, utrum universalia sint extra intelteetum

vel sint sotum in inteltectu De universali loqui possumus dupliciter: uno qitidem

modo simpliciter quantum ad naturam suam non considerando ipsam, ut est coniuncta

intentioni universalitatis, et alio modo loqui possumus quantum ad naturam coniunetam

intentioni universalitatis Primo modo secundum diversum esse potest inveniri

in inteltectu et extra intelteetum; secundum esse intentionate est in intelloctu

informato specie vel simititudine , sed secundum esse reate non est in intellectu

Secundo modo dici consuevit, quod universate est in inteltectu; sed si de hoc

velimus subtititer indagare veritatem, videbimus manifeste, quod eliam universate sie

sumptum est realiter extra intelteetum Cum intelleetus attribuit homini univer

salitatem, oportet quod intelligat ipsum hominem; cum autem intelligit, oportet quod

informetur specie vel simititudine hominis; universalitatem autem non attribuit huir,

simititudini vel speciei hominis, sed homini repraesentato per ipsam, quia simititudo

hominis non praedicatur de hominibus singularibus , sed de eis praedicatur ipse homo

Patet, quod universate quantum ad suam naturam coniunetam universalitati est

extra intelloetum Intentio universalitatis non est in inteltectu sicut in subiecto,

sed sicut in causa; sicut autem in subiecto est in re habente esse extra intelteetum,

inquantum apprehenditur ab inteltectu. Auctoritas autem commentatoris (d. h. des

Averroes, s. Abschn. XVI, Anm. 181), non enim dicit „intellectus facit universalitatem

in speciebus rerum'', sed in ipsis „rebus".

677) Ebend. : Quia inteltectus est pure virtus spiritualis nulli organo corporeo

affixa, ideo, quamvis omnia, quae sensu cognoscuntur, sint corporea, non tamen omnia,

quae inteltectu cognoscuntur, sunt corporea, sed quaedam sunt spiritualia, sicut angeli,

et quaedam sunt corporalia, sicut ista sensibitia. Secundum hoc dicendum est,

quod non omnia universalia sunt corporalia nee omnia incorporalia , sed universalia

rerum sensibitium sunt corporea, et universalia rerum spiritualium sunt incorporea.

678) Ebend.: De rebus universalibus agitur a logico, secundum quod in ipsis

attenditur praedicamentalis ordo, ordo autem praedicamenti inter genera, species et

differentias versatur.

679) Ebend.: Plato, prout ei imponitur ab Aristotete (vgl. ob. Anm. 502), posuit,

universalia ita esse extra intelteetum, quod votuit etiam ea esse per se existentia a

singularibus separata Sed ista opinio sie inteltecta, sicut sonat, est omnino impossibitis.

XIX. Gratiadei von Ascoli. 317

Uebertreibung, welche allerdings bei einem Halb-Thomisten sich sonderbar

ausnimmt.

Trotzdem aber behauptet er mit den Thomisten, dass das Princip der

Individuation in der Materie liege, motivirt jedoch diesen Standpunkt

dadurch, dass, während vom Gattungsbegriffe zum Artbegriffe ein Fort

schritt der Vervollkommnung führe , der Uebergang vom letzteren zum

Individuum auf einer Verengung und Begränzung beruhe, welche Schranke

bei den Naturdingen nur in der Materie ihren Grund habe, sowie man

im Allgemeinen von sämmllichen Individuen (also auch von den immate

riellen, d. h. von den Engeln) sagen könne, dass eine Bestimmtheit (determinatio)

des Wesens das Princip der Individuation sei 680). Sowie

aber letztere Wendung bereits nicht mehr weit von der haecceilas des

Scotus entfernt ist, so drückt er auch die reale Auffassung des Indivi

duums, — abgesehen von der logischen , welche im Einzelnen stets den

Artbegriff erfasst, — wieder in sadistischem Sprachgebrauche aus681).

Aus der Einzeln-Exegese, bei welcher Gratiadei in ziemlich breitspu

riger Diction das traditionelle Material (besonders Avicenna) benutzt, mag

erwähnt werden, dass er getreu seinem Standpunkte das ens rationis

als höheres Allgemeines über den fünf Universalien *82) und ebenso über

den zehn Kategorien betrachtet 6n3) , dass er gelegenttich mit Burleigh

(Anm. 612) die Begriffe inteltectus purus, nudus, solus erörtert684), fer

ner ebenso wie Armand (Anm. 653) die theologische Wichtigkeit der

Kategorie der Relation hervorhebt 685), sodann den Sex principia Gil

berts eine principielle Stelle neben den Kategorien zuzuweisen sucht 686),

680) Praedicab. Lect. 7: Potest dubitari, quid sit principium individuationis;

videtur enim, quod forma, quia per idem habet res esse et esse unum, sed unumquodque

habet esse per formam Est dicendum, quod in rebus materialibus principium

individuationis non est forma, sed materia, quia per coMractionem generis

ad speciem ipsum genus deducitur ad certum perfectionis gradum, sed per contractionem

speciei ad individuum potius Hie gradus perfectionis, qui ponitur in specie,

limitatur et constringitur, sed perfectionis limitatio et constrictio suae latitudinis

est proprie ex eo, ex quo et per quod arctalar et constringitur tatitudo formae, hör

autem non est nisi materia, unde individuatio speciei in rebus materialibus attribuitur

materiae. In togica autem nostra diximus, quod communiter in omnibus prinäpium

individuationis est determinatio essentiac ad esse.

6S1) Ebend.: Logice loquendo non addit individuum aliquid supra speciem rea

titer, sed solam secundum rationem; si autem non logice, sed realiter toquamur, dicere

possumus, quod individuum itla addit supra speciem, sine quibus individuum esse non

potest in re. Vgl. ob. Anm. 137 u. 252.

682) Prooem. qu. 3: Quia unius scientiae debet poni unum subiectum et non

quinque, non quinque ergo universalia, sed aliquid unum comprehendens quinque universatia

debet poni subiectum in hoc tibro Unde oportet dicere, quod ens rationis

tructum ad rationem praedicabitis de plaribus sit subiectum in Porphyrio.

683) Praedicam. Lect. 1 : Ens rationis sub ratione ordinabitis in praedicamento

est subiectum huius libri.

684) Praedicab. Lect. 1.

685) Praedicam. Lect. 12: Ratio huius praedicamenti (d. b. relationis) habet

quoddam singulare inter rationes atiorum praedicamenCorum oeeidentium, quia ipsa

manet in deo , alia vero praedicamenta ad divina transtata non manent secundum

rationes suas, sed transeunt in substantiam.

686) Sex princ. Lect. 1 : Distinguitur autem ita Uber hic ab alio, quia subiectum

tibri praedicamentorum est ens rationis indeterminati generis, sed in hoc libro est sub

iectum ens rationis generis extrinsecus advenientis, ,

318 XIX. Gratia^ei von Ascoü. Johannes Baconthorp.

und der Lehre vom Urtheile ihre Selbstständigkeit (vgl. Anm. 672) ge

genüber der Syllogistik gewahrt wissen will 687).

Nur Weniges ist über den Karmeliter Johannes Baconthorp

(gest. i. J. 1346) zu berichten, welcher in seinem dickleibigen Commentare

zum Sententiarius 688) die logischen Fragen nur ganz gelegentlich

in Kürze berührt. Wenn er von theologischer Seite als Averroist . be

kämpft wurde, so liegen diese Streitigkeiten bekanntlich im Gebiete der

Psychologie (unitas inteltectus) und haben an sich mit der Logik Nichts

zu schaffen. Die Universalien verlegt Baconthorp mit ausgesprochener

Polemik gegen Plato in die objectiven Dinge derartig, dass der univer

selle Gehalt gleichsam als Potentialität vor aller Activität des Denkens den

Realgrund der Vorstellung bilde und dann von der Denkthätigkeit durch

Abstreifen der materiellen Bedingnisse erst zum eigentlichen Universale

erhoben werde 680), so dass in Bezug auf diesen Vorgang auch hier (vgl.

Anm. 403, 432) zwischen genus naturate und genus logicum unter

schieden wird 690). Auch der Begriff der Wahrheit fällt dann folgerichtig

in die Objecte, insoferne dieselben als erkannte mit ihrem eigenen Wresen

übereinstimmen691). Das Princip aber der ludividuation erblickt er in

jener Form, durch welche die Materie substantielles Dasein bekomme,

woneben begleitweise das quantitative Dasein der Materie hergehe und

den Grund der Vervielfältigung enthalte, und er glaubt bei dieser

Auffassung sich in Uebereinstimmung mit Thomas zu finden 692). In-

687; Periherm. Lect. 1: Consuevit dici, quod scientia huius tibri pro tanto ordinatur

ad scientiam libri Posteriorum, quin emmtiatio, de qua agitur in libro hoc, est

materialis pars demonstrationis Sed ista positio fundatur super inconvenienti

motivo, nam enuntiatio non est pars demonstrationis nec ullius syllogismi, nisi vi

subinduit rationem propositionis ; in hoc autem tibro non agitur de enuntiatione sab

ratione propositionis, sed sub ratione proprio enuntiationis.

688) Doctoris resotuti Joannis Baeeonis Anglici Catmctitae radiantissimi opus

super quattuor sententiarum libris. Mediolani 1510. fol. 4 Bände.

689) 1, Prol. qu. 2, f. XI v. B: Universalo praecedit omnem actum inteltectus

possibitis et omnem speciem impressam Facit enim intelloctus agens de vniversali

in potentia universalo in actu f. XII r. A : Universate non oportet quod

habeat aliquid, in quo sustentetur subiective, aut aliquid, quo mediante formatiter

inhaereat, sed sufficit , quod habeat aliquid, cui innitatur, ne suum esse obiectivum

sit ficticium f. XII v. B : Si universatia haberent esse extra animam, sicut posuit

Plato, non indigerct Aristotelos ponere inteltectum agentem; sed certum est, quod

universalitas praecedit motionem intelloctus et omnem eins actum exercitum

f. XIII r. A: Quidditas rei materialis formaliter de se est intelligibitis, sed quam diu

est sub conditionibus materiatibus , non potest movere inteltectum, sed solum est in

potentia ad movendum.

690) II, Dist. 3, qu. 1, f. XXXIII ff.

691) I, Dist. 19, qu. 1, f. CXXVII r. B: Ego autem dico, quod potest aeeipi

veritas non pro itla adaequatione aut conformitate , quam importat actus intelligendi

ad rem in esse cognito vel cognoscibiti ibi praecise sistendo, sed pro itla adaequatione,

quam ipsa res in suo esse cognito importat ad se ipsam in sua reali existentia extra,

sie intelligendo, quod veritas formatiter est ipsa rectUudo aut conformitas, quam

ipsa res ut inteltecta importat ad se ipsam in rerum natura extra.

692) III, Dist. 11, qu. 1, f. XXXIX r. B: Dico, quod forma est prineipium individuationis

nec de hoc debct esse opinio alia (v. A) Cum materiae sit duptex

subsistentia, sc. substantialis et quantitativa, sicut per subsistentiam quantitativam est

individuum de genere quantitatis , ita per substantiatem subsistentiam, quae est per

formam, erit aliquod individuum de genere substantiae , et ita esse individuum substantiae

est per se et primo per formam, sicui necessario et concomitanter per quan

XIX. Johannes Baconthorp. Petrus Aureolus. 319

tensio et remissio formarum bespricht er in der gewöhnlich üblichen

Weise 693).

Hingegen ein hervorragender Autor, welcher wahrlich nicht in der

bequemen Schablone „Thomisten und Scotisten" untergebracht werden

kann, ist Petrus von Verberia, genannt Aureolus (gest. nicht

vor d. J. 1345), von welchem wir einen Commentar zum Petrus Lombardus

und Quodlibeta besitzen 694). Derselbe bekämpft nach einigen

Richtungen den Scotismus sowie nach anderen den Thomismus und liebt

es überhaupt, der Kritik der Standpunkte Anderer seinen eigenen nach

folgen zu lassen, welcher im Ganzen ein vermittelnder genannt werden

kann.

Sehr eigentümlich ist schon seine Ansicht über die Aufgabe der

Logik : nemlich der eigentliche Gegenstand derselben könne Weder in den

secundae intentiones liegen , da mit diesen sich auch Grammatik und

Rhetorik und in gewissem Sinne selbst die Metaphysik sich beschäftige,

noch im Syllogismus , da dieser nur einer der mehreren Theile der Lo

gik sei, noch aus dem gleichen Grunde im modus sciendi, noch auch

in ens rationis, da auch hierüber andere Disciplinen mitsprechen695).

Allerdings sei jedes Schlussverfahren in Theorie und Praxis ein logi

sches 696) , aber natürlich sei darum noch nicht die ganze Logik nur

eine Syllogistik , sondern Gegenstand der Logik sei das Wort als Aus

druck der begrifflichen Gedanken {vox expressiva conceptus), denn die

Betrachtung des Logikers erstrecke sich genau so weit, als der Wortaus

druck, insoferne derselbe einfache Begriffe oder deren Zusammensetzung

oder discursive Vergleichung derselben betreffe, und was über diesen

begrifflichen Gehalt der Worte hinausgehe, falle bereits anderen Disciplititatem

(B) Item hoc volait Thomas; non enim volait, quod quuntitas esset prineipium

individuationis, sed multitudinis.

693} L Dist. 14, qu. 1, f. CIX r. A. und III, Dist. 15, qu. 1, f. XLVIII r.

694) Petri Aureoli Verberii Commentaria in primum librum Sententiarum. Romae

1596. Oesgleichen in secundum ebend. 1605, ebenso in tertium und in quartum.

Ferner Quodlibeta sexdeeim. Romae 1605. fol.

695) Sent. I, Prot., p. 65 B: Communiter consuetum est dici de logica, subiectum

esse in ea modum sciendi vet intentiones secundas vel syUogismum lltud non

est subiectum in logica, quod est commune logicae et aliis quibusdam scientiis; sed

consideratio secundarum intentionum competit etiam grammatico et rhetorico, modi

namque significandi sunt secunda intentio Praeterea ens in anima "ist secunda

intentio, secundae namque intentiones non habent esse nisi in anima obiective, sed ens

in anima est proprie de consideratione primi phitosophi Nec in ea subiectum est

syllogismus ; ittud enim non est subieclam logices, quod non aequat totam considerationem

ipsius, sed syllogismo destrueto duae partes principalos (d. h. Categ. u.

De interpr.) logicae remanerent Nec modus sciendi potest esse subiectum; modus

enim sciendi non est aliud, quam modus demonstrandi conclasiones et demonstrationum

prmeipia assumendi; sed haec est una pars logicae tradita in libro Posteriorum, ergo

non est subiectum in tota (p. 66 A) Nec ens rationis potest poni subiectum ;

nultum enim subiectum exeedit considerationem logici, cum modus significandi et partes

orationis et congruum et incongruum, quae considerat grammaticus, sint entia rationis,

et simititer, quae considerat rhetor.

696) Ebend. p. 9 A: Forma consequentiarum et bonitas est de consideratione

logici Docens aliquem modum concladendi utitur itlo in quacunque materia

Quia consequentia et itlatio est una de secundis intentionibus, ergo non pertinet ad

reatem artificem Consequentiarum scientia in omni materia logica est.

320 XIX. Petrus Aureolus.

nen anheim, nemlich der Grammatik die significatio (—, gegen Scotus,

s. ob. Anm. 12911'. —) oder der Rhetorik die psychologische Wirkung; auch

spreche nicht .bloss die Etymologie des Wortes „Logik", sondern auch

die Auctorität des Aristoteles für eine solche Auffassung ,i97). Dürfen

wir somit diese Ansicht als einen nominalistischen Aristotelismus bezeich

nen, so ist dabei sehr zu beachten, dass Aureolus die Logik als eine

praktische Geschicklichkeil betrachtet, deren ordnende Function ihren

Zweck in der Verwirklichung der übrigen Wissenschaften besitze, was

sich nicht bloss in der Doppelstellung des docere und uti (vgl. Anm.

90, 452, 581), sondern insbesondere darin zeige, dass die Logik die

einzige Disciplin sei, welche ihren Gegenstand nach seinen drei genann

ten wesentlichen Theilen selbst verfertigt (operatur), so dass es sich da

bei nur um eben diesen , nicht aber um modus sciendi oder um intentio

secunda handelt698). '

Eben aber jener begriffliche Gehalt der Worte führt ihn auf einge

hende Erörterungen über die intentio, betreffs deren er vorerst drei ver

schiedene Meinungen Anderer erwähnt, um sie zu kritisiren und dann

seine eigene auszusprechen. Allerdings haben wir im Bisherigen eine

weit grössere Anzahl von Ansichten über jenen vielbestrittenen Begriff

gesehen, und andrerseits könnte selbst ein leiser Zweifel übrig bleiben,

ob jede der drei Auffassungen gerade in dem Wortausdrucke, in welchem

sie Aureolus anführt, bei Einem der uns zugänglichen Autoren wiederer

kannt werden müsse ; doch als Document jener Zeit, in welcher Aureolus

schrieb, sind uns seine Angaben nicht unwichtig, denn gröbliche Irrthümer

scheinen bei ihm nicht mitunterzulaufen. Die erste Ansicht, dass

die intentio nur actus intelligendi sei, welcher sich auf die Dinge richte

697) Ebeod. p. 66 A: Dicendum est ergo, quod vox ut expressiva conceptus est

subiectum in ea. Illad enim , quod adaequat considerationem logici , et e converso

cuius species in partibus logicalis scientiae sunt subiecta, itlad, inquam, est subiectum

totius logicae; sed vox expressiva eunceptus est huiusmodi. JVam vocum quaedam est

incomploxa conceptus simplicis expressiva, quaedam rero comptexa expressiva

conceptus componentis et dividentis, quaedam discursiva, sc. syllogismus, et haec

subiicitur in togica nova. Et secundum hoc consideratio logici non excedit vocem

expressivam conceptus, nec adhuc exceditur, quia grammaticus non considerat vocem

ut expressivam conceptus, sed modos concipiendi, quos exprimunt modi significandi :

simititer rhetor non considerat oraiionem ut expressivam conceplas, sed ut impressivam

deloctationis et assensus Logica dicitur a logos, quod est sermo, ergo

est subiectum in ea Oratio ut expressiva conceptus, et non aliter, est subiectum

veri et falsi Praeterea Aristotetes ubique in logica sua considerationem hanc

inclasit, ac st consideraret de vocibus conceptuum expressivis.

698) Ebend. p. 37 A: Logica est habitus practicus, habet enim respectum

regulantis in ordine ad actus intelloctus aliarum scientiarum et dirigit alias scientias.

Logica et simites non habent pro fine actum proprium mediantibus ipsis elicitum,

sed actum aliarum scientiarum Nultus artifex dividitur in docentem et

utentem, nisi sit practicus Nullas speculativus habitus operatur suum obieclam,

astrologia enim non facit coelos, sed logicus per habitum logicae facit orationes

veri expressivas Subiectum enim logicae non est modus sciendi nec intentio

secunda, ut aliqui dicere volaerunt, sed oratio veri et conceptuum expressiva. Cuius

species sunt tres , sc. dictio conceptus simplicis expressiva, et proposilio comptexorum

conceptuum expressiva, et syltogismus discursivorum conceptuum expressivus

Constat autem, quod non solam ista specutatur logica, imo et operatur;

ergo est habitus practicus, non speculativus. •" '

XIX. Petrus Aureolus. 321

{tendit) und so entweder concret das äussere Sein derselben betreffe

oder abstract in der inneren Sphäre des Denkens die Aehnlichkeiten der

Dinge und deren Namensbezeichnung enthalte, gehört offenbar der scotistischen

Richtung an (s. Scotus Anm. 106 u. 128, Antonius Andreas Anm.

456, 462, 465), obwohl „tendere" aueh bei Herveus (Aum. 396), „con

cret und abstract" aucli hei Armand (Anm. 631), und „denominatio"

auch bei Durand und Armand (Anm. 551 u. 634) sich findet,'9"). Hiebei

aber tadelt Aureolus. vor Allem eben das denominative Verhältniss,

da dann die Begriffe kein anderes inneres Sein hätten, als etwa auch ge- i

malte Dinge durch das Gemaltwerden bekommen 70,1), und so werden wir 1

uns wohl wieder hüten müssen, den Aureolus als reinen Nominalisten zu 1

bezeichnen. Die zweite Meinung ist unverkennbar jene des Herveus (s.

Anm. 395 bis 399 , 403) , nemlich dass die intentio eine relative Bezie

hung der Objecte auf das Denken sei , wobei die Realität an sich einen

Gegensatz gegen die Denkauffassung bilde , aber zugleich mittelbar als

ens rationis das Substrat der vorstellungsweisen intentio secunda sei 701);

und auclf das Bedenken des Aureolus, dass dann überhaupt noch ein be

sonderes Verhältniss (habitudo) nothwendig sei und insbesondere die Uni

versalien nur concretive bestehen, stimmt wörtlich mit Herveus überein

(Anm. 396), wenn auch der Einwand, dass die secunda intentio von den

Kategorien ausgeschlossen sei, eher den mit Herveus verwandten Burleigh

(s. Anm. 593), als den Herveus selbst (vgl. aber Anm. 399) trifft 702).

699) Sent. I, Bist. 23, art. 1, p. 527 A: Dixerunt aliqui, quod intentio

est actus inteliectus, qui pro tanto intentio appellatur, quia in aliud tendit et obiective

procedit, intelloctiones autem quaedam sunt de rebus secundum esse, quod habent

extra, quaedam autem sunt de rebus praesupposita prima intelloctione,

sieut intelloctio universalitatis Dixerunt ergo isti, quod intentio aeeipi potest in

abstracto vel in concreto, et in abstracto nit- aliud est, quam quaedam rei cognitio,

quam habet inteliectus penes sc, in concreto vero res ipsa sit cognita (B) Se

cundum sic-ponentes logica, quae considerat secundas intentiones, tractat de intelloctionibus

non ut sunt verae res, sed ut sunt rerum simititudines res ipsas denominantes.

.

700) Ebend. art. 2, p. 530 A: Evidenter deficit, quod ait, aeeidentia intel

iectus esse formaliter et in abstracto intentionem primam et secundam, et obiectum

tantum denominative dici; (p. 531 A) quod imaginatur , quod res concepta denominetur

tantummodo ab aela inteliectus et non capiat esse intentionalo ptus, quam

Caesar, qui pingitur, capit a pictura.

701) Art. I, p. 52S A : Dixerunt alii, quod intentiunatitas in abstracto est quidam

respectus rationis tenens se ex parte rei intelloctae in ordine ad intelloctum

ipsum (B) Dicunt enim, quod habitudo rei cognitae ad actum intelloctus sit

intentionalitas in abstracto, et ista pturificabitur secundum distinctionem et ordinem

intetligibitium obiectorum, quod secundae intentiones non habeant esse reate, imo

dividantur contra totum esse realo p. 529 A: Dixerunt quoque, quod secundae

intentiones non habent esse alieubi subiective, nec in intellocla , cum non sint actus

nec species,. nec i» rerum natura, sed tantummodo in intelloctu obiective, quod

homo et animal non suyt formaliter primae intentiones , sed sunt immediata fundamenta

primarum intentionum , et simititer nec universalo aut particulare sunt secun

dae intentiones, sed sunt fundamentum immediatum secundarum intentionum,

(B) quod secunda intentio, si aeeipitur in abstracto, nutlo modo potest fundari super

rem extra immediate existentem, sed super secundum genus intelligibitium, quae sunt

entia rationis.

702) Art. , 2, p. 532 A; Animat aut homo, secundum quod huiusmodi, non sunt

primae intentiones, nisi ultra addatur eis relatio aut habitus intettecti ad actum in-

Phuitl, Gesch. III. 21

322 XIX. Petrus Aureolus.

Endlich für die dritte Ansicht, dass die prima intentio sowohl in der

Seele als auch ausserhalb derselben , und nur die secunda als Act des

Denkens in der Seele sei703), wobei Aureolus tadelt, dass mit der se

cunda intentio der Gegenstand der Logik erschöpft sein solle 704) , kön

nen wir aus der uns zugänglichen Litteratur nur auf Armand (Anm. 629,

632) oder etwa auf Gratiadei (Anm. 669) hinweisen. Seine eigene Mei

nung aber knüpft Aureolus an die bei dieser Controverse jedesmal wie

derkehrende Stelle des Avicenna, welche er von einem -ausschliesslichen

Conceptualismus aus interpretirt 705); nemlich sowie die intentio weder

der Denk-Act selbst, noch eine blosse Beziehung sein könne , so sei sie

sicher Nichts anderes, als der vorstellungsweise Begriff (conceptus obieclivus)

, welcher Denkauffassung und Gegenstand derselben untrennbar

verbunden in sich enthalte und nur in einer Verschiedenheit der Rang

folge einerseits nicht reflectirt prima intentio und andrerseits reflectirt

secunda intentio heisse ; und erst die Vergleichung dieser beiderlei Arten

der Begriffe unter sich führe innerhalb des ausgesprochenen Wortschatzes

zu einer gegenseitigen Relativität, welche aber eben darum sich auch bis

in den Syllogismus hinein erstrecke 706).

Die nähere Erklärung aber dieses „Begriffes", welcher gleichsam an

Stelle der intentio treten soll, knüpft sich an eine Bekämpfung der scoteltectus

(p. 533 A) Hart opinio dieit de universali et generc et specie et differentia,

quod ista nec in abstracto, utpote universalitas, nec in concreto dicendo

universates sunt secundae intentiones formaliter et in abstracto, sed tantummodo per

modum substrati et quasi concretive, (B) quod homo et animal per hoc fiant

intentiones in concreto, quia subiieiuntur, universate vero simititer secundae intentiones

concretive per hoc, quod subiieiuntur tali habitudini, quae est intentionalitas in abs

tracto (p. 534 B) Kit, secundas intentiones non esse in praedicamento.

703) Art. 1, p. 530 A : Alii dixerunt, quod prima intentio est ipsa vera res

vel existens extra tel etiam in inteltectu subiective, secunda vero intentio est ipsemet

actus, inquantum est quodammodo obiectum.

704) Art. 2, p. 538 A: Ait, logicam esse de secundis intentionibus tanquam de

subiecto adaequato; hoc enim stare non potest.

705) Ebend. p. 530 B: Avicenna dicit, ...quod logica est de secundis intentio

nibus adiunctis primis; sed manifestum est, quod logica non coniungit actum intelloctus

actui inteltectus, sed conceptus secundarios coneeptibus primis ; . „ . . ergo manifestum

est, quod secunda et prima intentio non sunt actus intelligendi , sed obiectivus

conceptus.

706) Ebend. p. 539 A : Patet, quod intentiones non sunt ipse actus intelligendi,

ut fingit opinio prima et tertia, nec etiam obiectum cognitum, ut fundat relationem

ad actum intelligendi sie, et huiusmodi relatio sit intentionalitas abstracta, ut posuit

opinio secunda; sed est ipsemet conceptus obiectivus per intelloctum formatus elaudens

indistinguibititer coneeptionem passivam et rem, quae coneipitur per ipsam. Et idem

est dicta intentio, quod conceptus, et intentio prima idem, quod conceptus primi ordinis,

quos inteltectus format circa res non reftectendo se super suos conceptus; in

tentiones vero secundae conceptus secundi ordinis, quos inteltectus fauricat reflectendo

et redeundo super primos conceptus Sunt autem omnes istae intentiones huiusmodi

in praedicamento relationis , sicut patet , quod universatitat est relatio universalis ad

particulare et simititer particularitas relatio ad universate, et affirmatio et negatio

sunt quaedam relationes, connexio etiam extremorum in medio Considerat ergo

logicus de istis non, ut sunt quaedam entia rationis, sed prout redueuntur ad

orationem enuntiativam vel syltogisticam vel dicibitem incomptexam. Ebend. p. 541 A :

Syllogismus , quomodocunque aeeipiatur, semper importat respectum, et potest dici,

quod syllogismus relative dicitur ad conclasionem. Vgl. ebend. Dist. 36, ort. 2,

p. 836 B. '

XIX. Petrus Aureolus. 323

tistischen species intelligibilis, wobei Aureolus schärfer zu Werke geht, |

als Durand (s. Anm. 560 ff.). Nemlich allerdings sei zum Erkennen ein !

esse intentionate erforderlich, aber man irre sehr, wenn man von einer

forma specularis als einer im Denken oder in der Sinneswahrnehmung

gegenständlichen Realität spreche, sondern die objectiven Dinge selbst

seien es , welche ein erscheinendes Dasein (esse apparens) haben und

vom geistigen Blicke erfasst als begriffliche Vorstellungen (notitia obiecliva)

auftreten 707); nicht bloss in den Irrthum des Piatonismus verfalle

man, wenn man gegenständliche Formen als reale Eindrücke, auf welche

der Intellectus blicken müsse, annehme 708), sondern auch die Richtig

keit aller Urtheile, welche ja auf unmittelbarem Anblicke beruhen, müsse

man verneinen, weil die species inteUigibilis des Subjectes nie jene des

Prädicates ist 709). Das Erfassen überhaupt (comprehensio) könne aller

dings ein sinnliches oder ein denkgemässes sein, der Unterschied beider

aber liege nicht in den Gegenständen, sondern nur in einer Modalität

des Erscheinens, insoferne die Sinnesobjecte quantitativ materiell erschei- '

nen und das Denken hievon abstrahirt 71°); letzteres aber bestehe nicht

darin, dass die Vorstellung selbst sich sachlich von den materiellen Be

dingungen wegwende, denn dieselben seien ja sämmtlich Erkenntnissobjecte

, sondern die Abstraction sei nur eine Modalität des Erkennens behufs

der Universalisirung 711); und in diesem Sinne sei das Erkennen

an sich unmittelbar wohl auf das Allgemeine gerichtet, aber bei dem

Singulären verbinde sich hiemit die auf einer Empfänglichkeit beruhende

707) Senf. I, Dist. 9, art. 1, p. 320 A: Omnis inteltectio exigit rem positam in

esse intentionali, et itla est forma specularis, de qua isti toquuntur, sed deficiunt a

veritate, quod habeat esse reate, quod sit subiective in inteltectu vel phantasmate,

.... quod per Mam procedat inteltectus ad res, cum itla sit vera res, quam

inteltectus speculatur (B) Res ipsae conspichmtur mente, et itlad, quod intuemur,

non est forma alia specularis, sed ipsamet res habens esse apparens, et hoc est mentis

conceptus sive notitia obiectiva.

708) Ebend. p. 319 A: Nulla forma realis existens subiective in intelloctu vel

in phantasmate est ponenda, ad quam aspiciat intelloctus, cuius productio dictio appeltetur.

Forma itla, quam nos adspicere experimur, dum intelligimus rosam simpliciter

aut florem, itla non est aliquid realo impressum inteltectui subiective aut phantasmati,

sed nec aliquid realo subsistens, sed est ipsamet res habens esse intentionalo

eonspicuum (8) Rediret, quantum ad hoc, error Piatonis dicentis, quod inteltectus

adspicit ad exemplar, non ad ipsas res; ergo impossibite est, quod talis forma realn

ponatur. Vgl. Anm. 721.

709) Sent. I, Dist. 35, p. 2, art. 4, p. 784 A : St species est id, ad quod primo

intetloctio determinatur, sequitur, quod omnis propositio et omnis enuntiatio erit falsa;

species namque praedicati non est species subiecti in aliqua propositione, intelloctus

autem enuntiat de hoc, quod adspicit, cum dicit „norno est animat".

710) Ebend. p. 1, art. 1, p. 752 B: Comprehensio est quid commune ad intelligere,

imaginari et sentire ; differunt autem ista non propter alia et alia apprehensa,

sed differunt in modo apparendi. Sensui namque et imaginationi apparent res

sub conditionibus quantitatis, intelligere vero abstrahit ab isto modo quantitativo

et materiali.

711) Ebd. p. 4, art. 1, p. 808 A: Patet, quod est dictum, inteltectum abstrahere

a conditionibus materialibus ; abstrahit quidem non obiective, cum nulla sit materialis

conditio, quam inteltigere non possit, sed abstrah't modaliter quantum ad modum

cognoscendi.

21*

324 XIX. Petrus Aureulus.

Signatur des Individuellen (signabilitas passiva), welche keineswegs Sache

des Denkens selbst sei712).

Indem also erscheinendes Wesen iapparens) und Erkennen in ihrer

wahren Bedeutung sicli wechselseitig eiuschliessen 7lit), tretfe die Be.

stiinmteit der Objecte mit einem gewissen unabhängigen Elemente {absotutum)

im Menschen zusammen (coincidit), welches keineswegs eine

blosse nackte Möglichkeit sein könne , die in lediglicher Passivität zum

Behufe ihrer Betätiguug auf eine species intelligibilis warten niüsste.

denn durch eine solche würden ihr nie die Objecte selbst gegenwärtig,

deren sie doch nothwendig eben deswegen bedarf , weil nur von ihnen

dem Erkennen Etwas eingeprägt werden kanu , was dann in demselben

unabhängig auftritt 7 u). Nemlich zum wirklichen Erkennen gehöre erstens

als Vorbedingung ein erscheinendes Object , zweitens als Fundament eine

gewisse Gestaltung des Intellectus , in welcher das Object sich ahbildlich

ausprägt, und drittens als Vollendung die Auffassung der Erscheinung

selbst (apparitio); und das Begreifen (concipere) bestehe eben in jener

Gestaltung des realen Abbildes in seinem erscheinenden Wesen71*). "ISo

ergibt sich folgende präcise Unterscheidung: Begriffliche- Auffassung (co«tzug

auf den schaffenden Denkact selbst und in Bezug auf das Endziel,

d. h. auf die wahre Einsicht, betrachtet; Begriff aber (conceptus) ist das

in solcher Weise gesetzte Object; Wort oder Kundgebung (dibtio , locutio)

ist der Denkact, insoferne er das Object in Bezug auf den schaffen

den Denkact selbst betrachtet; Einsicht (inteltectio) ist das Endziel, für

welches das Ganze vor sich geht710).

, I . ,". ., , . • ! ' i,'iii

712) Ebd. art. 4, p. 826 B: Intelloctus est per se et immediate universatium,

singularium vero non sine sensatione vel imaginatione passiva, quin signatum individuum,

inquantum signatum, convertitur in tatem signationem vel signabititatem passivam,

quam facit imaginatio vel sensus et nutlatenus intellectus. Ebenso Senf. II,

Dist. 11, art. 2, p. 144.

713) Ebend. p. 1, ort. 1, p. 753 A: Apparais connotat intelligere tanquam itlad,

cui apparet, sed e converso intelligere connotat ipsum tanquam id, quod apparei

(den von Aureolas hier oft gebrauchten Ausdruck connotare s. Abschn. XVII,

Aum. 598).

714) Ebend.: Ista formalis ratio, quae connotat determinatum aliquid,

oportet, quod" fundetur vel Iiotius quod coincidat et determinetur per aliquod absolatum

in creatura, quod quidem non potest esse nuda potentia inteltectus respectu tntelligibitium

omnium (p. 753 B) Praesentia obiectorum est necessaria, ad omnem

comprehensionem, sed non esset necessaria, nisi imprimeretur aliquid absolatum

ab obiecto in inteltectum et ceteras oomprehensivas potentias . (p. 754 B) Quamvis

ergo per speciem vel per absolatum forte possint res esse praesentes , nihitominus

per agere aut reeipere speciem non possunt res esse praesentes, cum haec sint quidam

respectus. Ergo, non est possibilo, quod intelligere formaliter sit pati vel reeipere

speciem aut agere per com. i • , i n .

715) Ebend. p. 756 B: Ad intelligere actuate tria coneurrunt: unum quidem

quasi praevium, sc. potentia obieeti in esse apparenti; atiud vero ut fundamentum,

sc. intetloctus informatus simititudine , sequitar enim intelloctum sie informatum apparitio

obiecti; tertium vero ut comptementum, sc. apparitio. Unde nan est atiud con

cipere aliquid, nisi formare itlad per simititudinem reatem existentem iii intettectu.

formare — inquam — in esse apparenti intelloctui ipsi. Sic intelloctio formationem

exigit per modum praevii, formaliter vero consistit in reati simßitudiue, .connotatiee

vero in ipsa apparitione.

716) Sent. I, Dist. 9, art. 1, p. 323 A: Actus intellectus appellatur coneeptio,

ceptio) ist jener Denkact, welcher

XIX. Petrus Aureolus. 325

i

Was aber die Frage über die Erkenntniss des Singulären betriflTt,

theilt Aureolus folgerichtig weder den Standpunkt des Thomas, noch je

nen des Scotus717), sondern indem er zwischen individuum vagum (s.

Abschn. XVII, Anm. 406) und substratum unterscheidet und ersteres nä

her an die Universalien rückt718), gilt ihm bei letzterem die Individuali

tät selbst als ein eigener Begriff, welcher getrennt neben dem Wesens

begriffe des Individuums hergeht719); denn die Quiddität sei immerhin

gewissermaassen ein Qualitatives, welches als das Wesen eines concreten

Trägers (huius) ausgesagt werde, während beim Individuum der Begriff

als ein' Dieses-Sein (hoc) selbst aufgefasst werde und die individuelle To

talität enthalte 720).

Während dem Aureolus bei solcher Auffassung des Begriffes und

des individuellen Wesens der Piatonismus so sehr als unhaltbar erscheint,

dass er ihn sogar eine Windbeutelei (vaniloquium) nennt721), kann er

in der Universalienfrage die übliche Dreigliederung annehmen, indem die

Aussage das post rem, die ratio universalis das ante rem und die concrete

Existenz das in re repräsentirt 722); und sowie ihm ontologisch als

inquantum adspicit rem formatam sub habitudine producentis et sub habitudine eins,

cui producitur in esse apparenti. Concipere enim est 'producere intra se Quia

per actum inteltectus res producitur in esse apparenti intra ipsum inteltigentem, merito

totum hoc appellatur coneeptio, et res sie posita appellatur conceptus; actus

autem inteltectus, inquantum adspicit in ratione producentis rem huiusmodi apparentem,

intantum appeltatur formatio vel dictio vel locutio; actus vero intetloctus, in

quantum est itlad, cui res itla formatur et cui producitur in esse apparenti et relacenti,

intantum dicitur inteltectio vel intuitio. 1 .

717) Sent. I, Dist. 35, p. 4, art. 1, p. 805 A: Aliqui dicere volaerunt, singulare

materialo ab inteltectu nostro primo et directe cognosci non posse, indirecte autem et

per quandam reflexionem (s. Abschn. XVII, Anm. 500) (B) Dixerunt vero atii,

quod intelloctus noster singulare intetligit 4lrecte, imo primo, quam universalo (s. ob.

Anm. 119). ' .

718) Ebend. p. 812 B: Patet, quomodo intelloctus noster intelligit singulare;

vagum enim intelligit per se , sieut et universalo, non est enim communicabite nec

ebgnoscibilo demonstrando aut designando; singulare vero substratum non in

telligit nisi ponendo differentiam inter actum imaginationis designativum et itlad,

ad quod talis actus demonstrativus determinatur.

719) Senf. II, Dist, 9, qu. 3, art. 3, p. 114B: Concipiendo hunc hominem nihit

addo in coneeptu ad hominem, sed sunt duo conceptus omnino separati, nec unus

alterum inctudit, nec unus se habet ad alterum per additionem. Ebend. Dist. 12, art.

3, p. 164 A.

720) Sent. III, Dist. 1, art. 1, p. 336 A: Differt autem a coneeptu suppositi

(4: h. des Singulären, vgl. ob. Anm. 109 n. 251) coneeptus naturae , quia coneeptus

suppositi ab omni abstrahit qualitate et coneipitur ut hoc et ut totum; quidditas autem

de se qualitas est quaedam et coneipitur non ut hoc, sed ut huius, quod in suo con

eeptu compteto habitudinem quandam importat.

721) Sent. I, Dist. 35, p. 2, ort. 2, p. 777 A: Noster inteltectus non solam

novit universalia, imo et singularia, in quae sub propriis rationibus non poterat deducere

notitia idearum, quas tlato ponebat. Ebend. Dist. 36, p. 2, art. 3, p. 855

B: Ideae, sicufintelloxit Hofo, sunt aliquid monstruosum et vanitoquium. Vgl.

Anm. 708.

722) Sent. II, Dist. 11, qu. 3, art. 2, p. 138 A: Universalo potest tripliciter

aeeipi: vel universate in praedicando, quod est posterius et abstrahitur a rebus; ....

vel species universalis in inteltectu, quae sit species repraesentans universalom rationem:;

tertin modo potest aeeipi in existendo , quia ad p/uro se extendit unum

exisiens etiam existendo partieuluriter.

326 XIX. Petrus Aureolus.

letzte Basis der Universalien ante rem die Ideen der göttlichen Intelli

genz gelten 723), so weist er für die Logik darauf hin, dass die blosse

conformitas der Objecte wohl ein Mittel, nicht aber das Endziel des uni

versellen Begriffes sei724).

Nach dem so eben (Anm. 720) Bemerkten kann es uns nicht uner

wartet sein, sondern nur als folgerichtig erscheinen, dass sich Aureolus

bezüglich des Principes der Individuation völlig an den Scotismus anschliesst

725) und bei der entitas positiva des Scotus sowohl für die

materiellen als auch für die immateriellen Individuen begnügt 726). Hin

gegen hält er in Folge seines Conceptualismus mit den Thomisten die

unitas formae aufrecht 727), allerdings mit dem vermittelnden Zugeständ

nisse, welches bereits Aegidius (ob. Anm. 384 f.) gemacht hatte , dass zu

einer einheitlich abschliessenden Form mehrere andere als unentbehrliche

integrirende Theile sich vereinigen können 728). Aber weil eben (wie bei

Aegidius) eine solche Mehrheit nur Sache der Denkauffassung sei, ver

wahrt er sich mit grösster Entschiedenheit gegen die formalitates des

Scotus, deren realistische Seite den Begriff unfähig mache, der Ausdruck

der Quiddität zu sein 729), da man dabei nothwendiger Weise die ein-

723) Sent. I, Dist. 36, art. 2, p. 848 A: lndividua, species et genera de praedicamento

substantiae habent distinclas ideas, cetera vero non, quamvis habeant aliqualiter

coideas cum illis, aquibus separari non possunt in divina intelligentia.

Ebend. art. 3, p. 854 A: Iltud, quod omnia imitantur, et ipsum nihit imitatur, ha

bet proprie rationem ideae et principaliter , sed omnia imitantur essentiam deitatu

11. s. f.

724) Sent. II, Dist. 3, qu. 2, art. 2, p. 63 B: Licet conformitas sit medium,

quo devenimus ad conceptum universalis, tamen inteltectus non sistit uitimate in illi

conformitate , sed in conceptu universalis, quod non incladit intrinsece itlam conformitatem.

725) Sent. II, Dist. 9, qu. 3, art. 3, p. 114 A: Quaero ergo, quid sit principium

individuationis Realiter loquendo quaestio nulla est , cum quaeritur, quid addti

individuum ad rationem speciei, quoniam omnis res eo, quod est, singulariter est, et

eo ipso, quod est indifferens et communis ratio, est concepta. Ideo quaerere aliquid,

per quid res, quae extra inteltectum est, est singutaris , nihit est quaerere (B)

Tunc cum quaeritur, per quid est res singularis, dico, quod omnis res est se ipso

singularis et per nihit aliud, sed per itlam.

126) Ebend. p. 114 B: Individuum in quantis habet, quod possit cohabere stcum

aliud Individuum et quod sit divisum ab omni alio individuo in specie ista per

rationem quantitatis In non quantis, puta in angetis et huiusmodi, individuum

habet per propriam entitatem, quod sit distinctum ab omni individuo.

727) Quodl. 3, art. 1, p. 19 B: Forma est unitas fundamentaliter, nam est causa

indivisionis compositi et fundamentum Si forma est unitas , forma autem non

aliquid positivum nisi entitas, sequitar, quod nulla ratio positiva importetur per unitatem,

nisi ratio entitatis formalis, et per consequens in forma ratio entitatis et unitatis

non dicunt duas rationes positivas, sed unam.

728) Sent. II, Dist. 15, qu. 2, art. 2, p. 217 A: Simplicitas formae potest intellip

dupliciter: vel quia non resolvitur in formas , h. e. in partes , Quorum quaelibet sil

forma; et hoc modo concedo . . .... vel forma dicitur simptex, quia exctudit realitatts,

quarum una exctusa prima possit remanere. De tali simplicitate loquendo non reputc

inconveniens, quod forma aliqua, quantumcunque simptex, Iiabeat in se tates realitates,

ut habeant in se aliquid, quod cum alio in eodem integret rationem indivisibitis for

mae, quod quidem sit ultimata realitas, per quam forma capiat propriam terminationem

ab alia forma, qua amota remaneat forma truncata non retinens rationem et

distinctionem formae. Hoc non est impossibite nec repugnat simplicitati formae ipsvis.

729) Sent. II, Dist. 3, qu. 2, art. 3, p. <54 B: Genus et differentia exprimunt

XIX. Petrus Aureolus. Wilhelm Occam. 327

heitliche Wesenheit in eine reale Vervielfältigung zerreissen müsse 730).

Und da eben diese Wesens-Einheit in der Form liege, welche wohl einer

Gradabstufung ihrer Spannkraft fähig sei , aber nicht zerbrochen werden

dürfe ,31), so könne von einer intensio et remissio formarum nur rela

tiv im Hinblicke auf die Fähigkeit der concreten Träger der Formen die

Rede sein ,32).

Haben wir somit den Aureolus als einen Autor kennen lernen , ge

gen welchen ein Albert und ein Thomas, sowie manche Andere, unver

gleichlich weit zurückstehen, und hat sich uns bisher überhaupt zur Ge

nüge gezeigt, dass die bis jetzt bestehende Behandlung der Geschichte

der Scholastik dem wahren geschichtlichen Sachverhalte nicht entspricht,

indem man den üblichen Anschauungen der Theologen folgend etliche

Autoren als HauptGguren ausschliesslich darstellte und die mannigfach ver

schlungene Parteistellung vieler anderer schlechthin ebenbürtiger Autoren

ignoriren zu dürfen glaubte , so führt uns nun der geschichtliche Faden

zu Wilhelm Occam (gest. i. J. 1347), bei welchem jene Missstände

der bisherigen Geschichtschreibung sich in erhöhtem Maasse fühlbar ma

chen ; denn was durch den Hass der Theologen über ihn in Umlauf ge

setzt wurde, dass er nemlich die Universalien als flatus vocis bezeichnet

habe, findet sich in seinen Schriften gar niciit, und was er in der Uni

versalienfrage wirklich behauptete, haben vor ihm und gleichzeitig meh

rere Andere gleichfalls ausgesprochen, und endlich was ihm in der That

omnino eandem realitatem, ut nulla distinctio sit apud itla in esse, sed tantum apud

intelloctum p. 65 A: Si ponerentur ptures realitates in una re vel plares gradus

sive plares formatitates, ut dicunt alii, aut essent aliquid extrinsecum respicientes

realitatem, aut essent aliquid intrinsecum. Si primo modo, tunc conceptus generis

et differentiae non exprimerent quidditatem rei , sed aliquos modos adiacentes rei;

oportet ergo, quod dicant aliquid intrinsecum, et tunc erit alterum ut actus, alterum

ut potentia. Vgl. Sent. IV, Dist. 11, qu. 4, art. 1, p. 107 B.

730) Quodtib. 1, p. 2 B: Fuit quorundam opinio (s. bei Scotus, Anm. 154), quod

in eadem re simplici possunt esse plares formalitates distinctae ex natura rei, et aliqui

vocaverunt eas modos reates, aliqui rationes realos, aliqui intentiones, aliqui

quidditativas rationes, et omnes idem exprimere intendunt . . . . . . p. 3 B: Impossibite

est et contradictio, quod in eadem re omnino simplici sint ptures modi aut rationes

reates, intentiones, formalitates, quidditates, sive quocunque nomine censeantur, quin

proportionaliter sint ptures res et essentiae. Ebend. p. 8 A : Omnis formalitas extra

intelloctum est aliqua realitas et aliqua essentia, et ita non differunt in aliqua re

formalitas et realitas Nunquam multiplicatur extra intellectum formalitas, quin

multiplicetur realitas.

731) Sent. II, Dist. 15, art. 1, p. 203 B: Forma non est aliud, quam actuatio

et terminatio ac distinctio materiae. JVon est enim imaginandum, quod forma sit res

aliqua praecise aeeeptabitis, et quod adveniat materia mediante unione, quae est relatio,

sed unione, quae est indivisio in aliquo tertio; unde forma individitur materiae,

, et ex ipsis sie indivisis ac indistinctis resultat unitas ipsius compositi ipsis existentibus

in composito Aliud est formam intendere et remittere et diminuere, et aliud

est ipsam frangere, ut sie fracta amittat posse dare effectum formatem subiecto et

materiae; et hoc, quia, ut sie est fundamentata, non salvatur in ea ratio formae.

732) Sent. I, Dist. 17, p. 3, ort. 2, p. 452 A: Formae in abstracto possunt dici

maiores seu perfectiores, sed magis et minus adverbialiter non dicuntur

Realitates, secundum quas sit formae intensio, non distinguuntur speeifice nec numeraliter

nec aliquo modo in actu Forma non est subiectum motus intensionis,

quia non suseipit gradum Formae non suseipiunt magis et minus in se, sc. in

ordine ad essentialia praedicata, respectu vero subiecti dicuntur magis et minus.

328 XIX. Wilhelm Occam.

allein eigenthümlich ist, hat his jetzt überhaupt Niemand gewusst, nemlich

dass bei ihm die byzantinische Logik zur grundsätzlichen Basis geworden

ist. Auch die Ansicht, dass mit Occam die Periode einer Auflösung der

Scholastik beginne, dürfte als schief bezeichnet werden, insoferne sie

gleichfalls schliesslich auf einem theologisirenden Standpunkte beruht.

Denn in jenem einzigen Gebiete, welches innerhalb der zwitterhaften mit

telalterlichen Bestrebungen dem philosophischen Impulse am nächsten liegt,

nemlich in der Logik, beginnt gerade durch und nach Occam erst vollends

das üppigste Dickicht scholastischer Litteratur; und wenn andrerseits

Occam die Incommensurabilität des philosophischen Denkens und der dog

matischen Theologie förmlich zum Grundsatze erhebt und somit eine Schei

dung der Gebiete auch gegenüber den oben (Anm. 10 ff. Ii'. 25) er

wähnten Censuren vertritt 733), so dass er für alle Gegenstände religiöser

Auffassung jeden Versuch einer syllogistischen Begründung- und Forrmilirung

als unzureichend oder als widerspruchsvoll abweist ''3*) und folglich

hiefür nur die unmittelbare Mystik des Glaubens übrig lässt- so ist er in

dieser Beziehung allerdings ein Gegner des Thomismus nnd jener selbst

genügsamen theologischen Katheder- Weisheit , welche das logisch Unge

reimte logisch zusammenreimen will; aber der Thomismus ist ja nicht die

ganze Scholastik, und die Unmittelbarkeit der Mystik tritt nicht erst durch

Occam als etwas Neues ein, sondern nachdem bekanntlich • schon Hugo

von St. Victor735) und seine Anhänger lediglich das innere Motiv des

praktischen Glaubens betont hatten, waren es ja seit Bonaventura 736) vor

Allem die Ordensgenossen Occam's , nemlich die Franziskaner, welche

überhaupt der hierarchischen gelehrten Theologie den,, ftücken kehrten

und in der Religion eine praktische Seelen- Arznei erblickten. Hiemit

hängt auch die Opposition der Franziskaner gegen die Päpste zusammen,

an welcher sich bekanntlichst Occam in derartiger Weise betheiligte, dass

ihm die Sympathien aller Unbefangenen zugewendet sein müssen ; aber

sowie jene Tendenzen mit real-politischen Zeitverhältnissen untrennbar ver-

733) Diatogus (gedruckt s. f. et s. a. fol.) P. I, I.. It, c. 22: Assertiones prateipue

phitosophicae, quae ad theologiam non pertinent, non sunt ab aliquo sotemniter

condemnandae seu interdicendae, quia in talibus quitibet debet esse Uber, ut Hbert

dieat, quod sibi placet. Et ideo, quia dictus archiepiscopus damnavii et interdixit

opiniones grammaticates, logicates, et pure phitosophicas. sua sententia fnit temeraria

reputanda. Ebend. : Opinionem Thomae de unitate formae in nomine inier alias condemnavU,

et tamen tu scis, quod plares Parisiis ipsam publice tenent et defenduvt

et docent, et ita de multis aliis. Ebend. c. 2i: Excommunicantes potestatem. quam

non habebant, indebite usurpaverunt. Andere specielle Beispiele unten Ann). 791, 802,

828. 839, 871, 1039, besonders aber 964.

734) Hauptsächlich ist es das „Centitogium theologicum" (gedruckt als Anhang

des Commentares zum Sententiarius), in welchem Occam dieses Verfahren durch

gängig übt und hiedurch den Forscher zu einer Vergleichnng mit Abälard's „Sif

et Non" reizt. Derjenige aber, welcher jene Schrift Occam's in geschichtlichem

Interesse zum Gegenstande eines spezielten Studiums machen wollte, inüsste un

umgänglich vorerst sich mit Petras Tlisrianns und' den 'oben vorgeführten Erwei

terungen der byzantinischen Logik völlig vertraut gemacht haben ; denn dort allein

liegt der syllogistische Schlüssel aller iiri Ccntitogium nufgethürmten Beweise nnd

Gegenbeweise. '"

735) S. Abschn. XIV, Anm. 43 ff.

736) S. Abschn. XVII, Anm. 552. "' I i'.

XIX. Occam I.Schriften). 329

bunden Wäret) , ebenso kann aus denselben in litterarischer Beziehung

noch durchaus kein „Verfall der Scholastik" geschlossen werden.

Unter den zahlreichen Schriften Occam's gehören hieher: der Commentar

zum Petrus Lombardtts 73 7), die Quodlibeta 73b); und insbesondere

zwei Bearbeitungen der Logik, nemlich die Expositio aurea super ariem

veterem (den Porphyrius, die Kategorien und De interpret. enthaltend),

welche wir in einer jüngeren Redaction besitzen 739), und die Summa

totius logicae, welche uns gleichfalls jiur in einer Form überliefert ist(

die von späteren Occamisten herrührt 740). Indem aber Occam in all sei-

737) Das Titelblatt lautet: Tabulae ad dhersas huius operis magistn Guitlielmi

de Ockam super quatuor libros sententiarum annotationes et ad Centitogii ttieologici

eiusdem conclasiones facite reperiendas apprime condncibites. Nach diesem Register

aber folgen ohne neues Titelblatt: Argutissimi atque ingeniosissimi tam phitosophicarum

quam tbeohgicarum difficultatum di/squisi/oris magistn Guithelmi jf{ /Ockam

angtici super quatuor libros sententiarum subtitissimae quaestiones etc. Gedruckt ist

das Ganze Lugdnni 1495. fol.

738) Ohne Titelblatt: Venerabiiis ineeptöris fratris Guithelmi de Oekam anglici,

sacrae theologiae mnqistri, veritatum scrutatoris acerrimi, de materiis pturimis grammaticalibus,

logicalibus, phisicalibus. mathematicalibus. metaphisicatibus et potissime

theologicalibus Quotlibrta numero septem feliciter iriitium sumunt. Am Schlnssel .Ar*

gentinae 1491. fol. , • , . !. ii' .,

739) Expositio aurea et admodum utitis super At tan veterem edita per venerabitem

inöeptortm fratrem Guitielmum de Oeeham cum quaestionibus Alberti parvi de

Saxonia. Bononiae 1496. fol. Jedoch am Schlüsse des Baches lesen wir: Et sie

est finis tum expositionum super totum artem veterem secundum mentem venerabitis

ineeptöris Gvitii'emi de Oeeham tum profundissimarum quaestionunt Alberti

parvi etc., und es ist hieraus nach der üblichen Bedeutung der Worte. \,ad mentem"

zu schliessen, dass das Ganze nicht aus erster Hand von Occam herrührt (vgl. ob.

Anm 529), sondern allenfalls auf nachgeschriebenen Heften beruht;' auch wird ja

in jenen Theiten des Commentares, welche nicht dem Albert de Saxonia angehören,

öfters der „venerabitis inceptori' oder „venerabitis expositor Ocham" seihst genannt

(z. B. traedicam. c. 3 zweimal), und bei der arbor Porphyriana (Praedicab., De

specie) lesen wir die ergötzlichen zwei Disticha: Swn litis genitrix, sotis sed nota

peritis, Per me quam plares erubuere viri; Sed decus et sptendor nitidissimus Ocham

Ingenio ctaram me facit esse suo. —^ Uehrigens ist der Druck nicht paginirt . und

ich kann daher nur im Grossen nach Capiteln eitiren.

740) Der älteste Druck ohne Titelblatt beginnt: Quam magnos veritatis sectatoribus

afferat fruetus etc. Am Schlusse vor der Capitel-Uebersicht steht: Explicit

tractatus logicae frutris Guittermi Ockan divisus in tres partes et unaquacque pars

per capitula ' distinota est. Impressum est hoc opus Pari, in vico ctauso Bruneiii.

1488. fol. Der dort gedruckte Text erscheint nun durchgängig wörtlichst identisch

in den jüngeren Ausgaben , nemlich in Summa totius togice Magistri Guielmi [sie]

Oeeham Anglici iogicorum argutissimi nuper correcta; am Schlnsse: Explicit magna

constrhcHo logicae 'fratris Guielmi Oeeham etc. , Venetiis 15081 4, und desgleichen in

Logicorunv' acutissimi summa totius logicae magistri, Guitelmi de Oeeham etc. am

Schlüsse wie' so eben. Fene/iVs 1522. fol. (ebenso auch Venetiis 1591. 4; 1 selbst

Hduriau, Dela'pbit. scol: II,'p. 421%' macht ganz falsche Angaben, .denn es existirt

nicht neben einer'Snmhi» logices noch eine Maior Sumwa logices. sondern^ der Text

dieser äämmttichen Drucke ist schlechthin identisch). Aber wenn. der aufmerksame

Leser alsbald entdecken mnss; dnss dieser Text unmöglich in seiner Totalität so

aus Occam's Händen hervorgegangen sein kann , so geben nur die genannten, jün

geren" Drucke (in den Dedicationen und am Schlnsse) den Anfschlass, dass wir eine

Ueberarbeitung der ächten Summa OcGam's vor uns haben, welche gegen1 Ende des

15. Jahrh. in OUeritalien veranstaltet wurde, als dortselbst sich eine förmliche

Schule d'cs occawistischen „Nominalismus" etablirte. Man druckte ja damals in

solchen Dingen nur dasjenige, was man brauchte und wie man es hrauchte, d. h.

330 XIX. Occam (Schriften).

nen Schriften sich selbst ausserordentlich oft wiederholt und dabei in die

Wiederholungen wieder anderweitige Gesichtspunkte einflicht, welche an

derwärts abermals wiederholt sind, so bietet die Darstellung seiner Logik

bezüglich des Quellen-Nachweises eigenthüinliche Schwierigkeiten dar, wel

chen ich nur durch manigfache Vor- und Rückweise einigermaassen ab

helfen kann, so dass der Leser, welchem es um die Sache zu thun ist,

hiemit gebeten sein mag, diesen wechselseitigen Verweisungen wirklich

nachzugehen. Jedenfalls jedoch wird es das Geeignetste sein, wenn ich

vorerst Occam 's Auffassung aller damaligen (Jontroverspunkte (d. h. intentio,

conceptus, species intelligibitil , Universalien, Princip der Individuation

u. dgl.) collectiv aus sämmtlichen einschlägigen Schriften darzu

stellen versuche, und erst hernach die einzelnen Theile und Lehren der

eigentlichen Logik folgen lasse, wobei ich mich an die Anordnung der

Summa totius logicae werde halten müssen.

Vor Allem schliesst sich Occam denjenigen an, welche die Logik zu

den praktischen Disciplinen zählten (s. Roger Baco Abschn. XVII, Anm.

561 , Gratiadei ob. Anm. 667 f. und besonders Aureolus ob. Anm. 698,

häufig ohne mit diplomatischer Treue ein alteres Original als solches reproduciren

zu wollen fsogar manche Drucke plautinischer und terentianischer Comödien welche

man damals in Oberitalien wirklich aufführte, dienen hiefür als Beispiel). Kurz es

zeigt sich (s. z.B. die Kehrseite des Titelblattes und den Schlass, d. h. f. 81t. B,

der Ausgabe v. 1522), dass der Cölestiner Marcus de Benevento, „infer tos,

quos nominalos vocant, minimus" das Werk Occam's, welcher als „Inceptor (vgl.

vorige Anm.) sacrae schotae invictissimorum Nominalium" galt, neu redigirte; denn

während er derjenige genannt wird, „qui aetate nostra veram Nominalium academiam

in Italia tuscitavit", sagt er selbst in der an Johannes Antonius de Atbergatis Bononiensis

gerichteten Dedicatiou: „Quia huius veridici dogmatis princeps Magister

Guitelmus de Oeeham ex ordine fratrum minorum Summam quandam totius logicat

mira doctrina miroque ordine composuit, ideo eam tibi proposui, quam iuxta modutum

mei ingenioli tibi tucidam feci; certe laborem non mediocrem humeris meis

imposui , quem tamen pro te volai toterare, et si hinc aliquam utititatem iuvents

asportaverint , non mihi, sed tibi gratias habeant etc." Von diesem Marcus von

Benevent rührt nun nicht bloss jener Prolog her („Quam magnos veritatis" etc.),

welcher in allen Ausgaben vorangestellt ist, sondern auch sämmtliche Titelüber

schriften der einzelnen Capitel und ausserdem manigfache Erweiterungen des Lehr

stoffes, welche sich bald deutlicher bald undeutlicher als spätere Zusätze verrathen.

Wenn wir z. B. I, 10, f. 5 r. B lesen „Nunc de alia divisiont nominum, quibvs

scholastici frequentur utuntur, est dicendum", so kann dies unmöglich Occam selbst

geschrieben haben; oder wenn III, 3, 38, f. 70 v. A gesagt wird ,,Ideo ad istius

summae complotionem, quae de omni modo arguendi generalom tradit notitiam, sunt

aliqua perscrutanda et primo disserendum est de obligationibus", so bedarf es nach

solchem Geständnisse keines weiteren Beweises, dass die dort eingereihten Obligationes

und Insolabitia eine spätere Interpolation sind. Aber wenn ich somit in

der Darstellang der Summa totius logicae mit möglichster Vorsicht verfahren und

vorerst kritisch das Spätere ausscheiden soll, so bleibt, wie die Dinge einmal

liegen, zur Beantwortung der Frage, ob Etwas noch von Occam selbst herrühren

könne oder nicht, häufig nur das Kriterium des subjectiven Gefühles übrig; und

wenn auch der Leser hoffentlich zu mir das Vertrauen hegt, dass ich mich in

diese ganze Litteratur hinreichend bineingelebt habe, um mein Gefühl möglichst zn

schärfen, so möge doch bei mangelnden äusseren Zeugnissen biemit meine Irr

thumsfähigkeit ausdrücklich vorbehalten sein. Entzogen aber soll dem Leser darum

Nichts werden, sondern was ich für unächt halte, wird eben später in Abschn. XX

bei den ührigen Interpolationen seine Darstellang finden. (Uebrigens citire ich die

Summa nach der Ausgabe von 1522.)

XIX. Occam (Parteistellung). 33t

theilweise auch Aegidius ob. Anm. 365; die gegnerische Ansicht aber bei

Herveus ob. Anm. 395); es liege nemlich in sämnitlichen drei sog. sermocinalen

Wissenschaften, d. h. in Grammatik, Rhetorik und Logik, we

sentlich eine Richtschnur der willkürlichen Thätigkeiten des Intellectus,

welche sich von der Aufgabe der Ethik nur dadurch unterscheide , dass

die letztere als dietativa sage, dass Etwas gethan oder nicht gethan wer

den solle, während die sennocinale Richtschnur als ostensiva eine An

leitung gebe, wie das Werk des Geistes zu verrichten sei741); denn um

„Werke", wenn auch nur um die inneren geistigen, d. h. um die intentiones

, handle es sich in der Logik jedenfalls 742), und nur insoferne

diese Werke wesentlich in den Urtheilen, d. h. in „sermones", beruhen,

könne man sagen, dass jener Bruchtheil der Logik, welcher nicht die Urtheile,

sondern die Begriffe (Kategorien) zum Gegenstande habe, nicht

praktisch, sondern speculativ sei 743), — eine Sonderstellung der Katego

rien , welche uns sehr entschieden an Burleigh (ob. Anm. 593) , an Ar

mand (ob. Anm. 643) und an Gratiadei (ob. Anm. 670) erinnert.

Indem aber so dem Occam die Logik eine wissenschaftliche Bestim

mung innerer geistiger Vorgänge ist, und er sie sonach in üblicher Weise

(s. Abschn. XVII, Anm. 362 u. ob. Anm. 87, 629) als rationalis den rea

len Wissenschaften gegenüberstellt und ausdrücklich ihre formale und

doctrinelle Unabhängigkeit von denselben betont 744), nimmt er in ächt

741) Senf. Prolog, qu. 4, 11 N: Logica, rhetorica et grammatica sunt vere notitiae

praeticae et non speculativae , quia vere dirigunt intettectum in operationibus

suis, quae sunt median!« volantate in sua potestate, sicut logica dirigit intettectum

in syllogizando, discurrendo et sie de aliis. Potest tamen distingui de practica, quia

quaedam est dietativa et quaednm tantum ostensiva; prima est Ma, quae determinate

dictat, aliquid esse faciendum vel non faciendum, et isto modo nec logica nec

rhetorica est practica nec etiam ars quaecunque mechanica, quia nulla earum dictat,

quod domus est facienda Ostensiva non dictat aliquid fugiendum aut persequendum,

sed tantum ostendit, quomodo opus fieri potest; et eodem modo logica

et aliae artes sunt tantum ostensivae et non dictativae, sunt tamen directivae, habentque

tates artes frequenter non praxim pro obiecto, sed obiectum praxis. Hiezu

Anm. 820.

742) Expos, aur. Prooem.: Logica est dicenda practica, quia, cum scientia

logicae tractet de syllogismis, propositionibus et huiusmodi, quae nonnisi a nobis fieri

possunt, sequitur, quod est de operibus nostris, non quidem exterioribus , nisi forte

secundario, sed de intentionibus, quae vere opera nostra sunt; et per consequens Ma

scientia practica est, et non speculativa.

743) Ebend. Praedicam. Prooem.: lste Uber (d. h. Categoriae) pro aliqua sui

parte est speculativus et pro alia sui parte est practicus, cuius ratio est, nam aliqua

pars est de operibus nostris, sicut itla, quae est de sermonibus, qui sunt opera nostra

(Näheres über sermo s. unten Anm. 754, 769 ff., 777 f., 792, 797), et itla est

practica; alia pars non est de operibus nostris et itla est speculativa. Et inter

omnes libros logicae Aristotelis iste est minus practicus et magis speculativus, et ideo

quod dictum est in libro Porphyrii (vorige Anm.) , quod logica est magis practica,

est intelligendum quantum ad maiorem sui partem , non autem quantum ad omnem

sui partem, aeeipiendo logicam, sicut tradita est ab Aristotete; nec est inconveniens,

aliquam partem logicae esse practicam et aliam speculativam, cum multa ex practicis

e speculativis dependeant.

744) Expos, aur. Prooem.: Ista scientia (d. h. logica) dicitur rationalis, ceterae

autem reates, quia determinat de his, quae sine ratione esse non possunt, aliae

autem scientiae de rebus extra animam existentibus determinant. Summa tot. log.

III, 2, 22, f. 53 r. A: Poterit aliqualiter apparere, ad quam scientiam debeant

332 XIX. Occaui (Parteistellung).

uristoteliscliem Geiste^ den Standpunkt ein , dass das Erkennen in: einem

Vervvirklichungsproces.se vom Potentiellen zum Actuellen fortschreite^ wornach

der Mensch Nichts singuläres denkend erfassen könne, ohne zugleich

die Real-Potenz der Universalität mitzuhesitzen 745). So erkennt , er an,

ilass für den .erkennenden Menschen auf Erden (im Unterschiede ' tow

Jenseits) die sinnliche Erkeuntniss des Einzelnen , welche er ausdrücklich

als intuitiva bezeichnet, nicht überflüssig sei"40), sondern im Zusammen

hange mit dem Gedächtnisse eine unerlässliche Voraussetzung des denken

den Erkennens bilde 747), welche selbst mit unmittelbarer Evidenz ausge

rüstet sei 74 s) und zu ihrer distinctiven Deutlichkeit nicht erst eines detinitorischen

Allgeniein-Begrifi'es bedürfe 74.J). Kurz, :wir befinden uns bei

Occam auf der Basis eines aristotelischen Empirismus, welcher mittlem

Zugeständnisse, dass alles menschliche Wissnn von der Sinneswahrnehr

mung und von deu .EinzeJn.-Ohjecteii anhebt, zugleich die Forderung ver

knüpft, dass jede, Wissenschaft als solche nur . von Universellem handle,

eine grundsätzliche .Auffassung, welche in byzantinische Terminologie einT

gekleidet ist, wenn Occam sagt,, dass allerdings die Bestandteile der Urtheile

mittelst suppositio an Stelle singuläier Individuen stehen, aber,. fü,r

die Wissenschaft doch nur , die termini unifersales wertyoll sind 750.).

[iitii "TT....-,,: ' ,'..!, •.. •, 11 • , ', " ' ii'd

pertiner.e tates. ^Hamo est specie's, Rationate est differentia hominis, Album est acet*-

dens" et huiusmodi. Videtur enim , quod tates ad logicam non pertiuent, cum

tates sciri non possunt, nisi perfecte sciatur natura significati per subieetum

Sequeretur etiam, quad, si tates propositivnes per ie ad logicam pertinerent,' togicus

non passet perfecte sehe logicam, nisi cognosceret naturam omnium rerum . imo etiam

nisi cognosceret omnes conclasiones et omnia prmeipia omnium scientiarum

Propterea dicendmn est, quod de talitms propositionibus non se habet logicus intromittere

nisi forte gratia exempli : potest enim logicus de talibus bene exemplificare

in tradendo notitiam togicae , sed non pertinet ad logicum , scire eas. Hiezu unten

Anm. 797 u. der SchJuss der Anm. 843.

745) Sent. 1, Dist. 3, qu. 5 BB : Intelloctus procedit de potentia ad actum,

unde non est aliquis, qui intelligat ali quam rem singulare«! quameunque, quin

statim intelligat vel possit intettigere ens. communissimum.

i746) Sent. Prolog, qu. 1 Y: Sola -notitia intuitiva inteitectiva nen suffteit ad

iudicium tanquam causa proxima, ita quod inteltectus ita habet cognoscere singü-

,laria Et ideo sensitive non superftuit. quamris sola notitia intuitiva intelteetiva

sufficeret, si esset possibite, eam naturatiter esse pro statu isto sine notitia intuitiva

sensitiva, sicut est in angetis et anima separata. S. Anm. 786.

.747) Ebend. qu. 1 LI,: Intelloctiva est memoria et actus recordandi proprie

dictus, supposito, quod inteltectus non tantum cognoscat universalis, .....sed etiam

intuitive cognoscat itla, quac sensus eagnoscit Omnis cognitio inuthctiv:a, praesupponit

necessario imaginationem sensitivam tam sensus exterioris quam interioris. ,

748) Ehend. qu. 1 E: Si aliquis videat intuitive Socratem et albedinem existen

tem in Socrate. potest evidenter ieite ', quod Socrates est albus; si dutem itaM&n

cognoscit Socratem et atbedinem existentem in Socrate abstractive, sicut atiquis potest

imaginari in absentia corum, non' ueitet evidenter, quod Socrates esset albus , et ideo

non est propositio per se uofo.. . .." /

149) Sent. I , Dist. 3,qu.l: Utrum singulare posset distincte cognosci ante

cognitionem entis vel cuiuscunque universalis , Dico, quod res potest distincte

cognosci sine tatione eius diffinitiva.

750) Expos, aur. Praedicub. De specie : Omnis diseiplina incipit ab individuis

Ex sensu, qui non est nisi singularium. ftt memoria, ex memoria', exfierimentum,

et per experimentum aeeipitur universate, quod est principium artis et sdentiae;

et ita sicut omnis cognitio wostra ortum habet a sensu, ita omnis diseiplina ortum

habet ab individuis, licet nulla doctrina tractare debeat de singtilaribus signunta .teu

XIX. Oecaw (Parteistellung). 333

D. h. Uecam vertritt durchaus nicht einen sensualistischeu Empirismus,

sondern erkannt 'die ideale Function des ItUcllectus auI',-' weiche von Er

fahrung zu Wissenschaft führt und schliesslich darauf beruht, dass der

litlelleutus das Vermögen ist, durch welches wir auch Nicht-Sinnliches

erfassen 75't). , ' •i • ''i >ii • i

Aber innerhalb einer jeden Stufe jenes Ueberganges von potentiellem

Wissen • zmn actuellen erblickt Occam (auf Grundlage der allgemein" recipirten

arabischen Tradition) einen wesentlichen Unterschied , je nachdem

entweder in erster Linie eine heifällige Zustimmung und ein Wissen nur

auf incomptexa, d. h. auf die Bestandtheile eines Urtheiles , gerichtet ist,

öder- in Weiter Linie comptexa, d. h. Urtheile ; '/.um Gegenstande hal ;

und i*w#r" Solle ' nur dieses Letztere, welches stets eine innere Gedankeii-

Vevknüpfung involvire, im eigentlichen Sinne ein „Wissen" (— res extra

non scitur ~-) genannt werden ''i'-). Nemlich ein blosses Erfassen (actus

apprehensivus ) linde sowohl betreffs der incomptexa als auch auf

Grundlage dieser betreffs der comptexa statt, hingegen seien es aus

schliesslich .nur comptexa, bei welchen die hoher liegende Thätigkeit

des Urtheilens (actus iudicatims) eintrete 'und eine Beistimmung • bei

Wahrem oder Nichtbeistiinmuhg bei Falschem mit sich bringe753); und

somit ergebe sich ein ,;Wissen" nur bei comptexa, und zwar auch bei

-diesen nur dann, wenn der objective Thatbestand der Verbindung mit der

nutta scientia proprie dicta est de individuis , sed de unir er salibüs ' pto individuis

itu, Licet., quarumlihet propositionum scientiarum .realium pro maiori parte tam

pH^iecta quasi} praedicata suppunant pro rebus singularibus , tamen magis itlae propositiones

sunt notae et etiam utites , quae componuntur ex terminis universalibus. ,

751) Sent. Prot. qü. 1 HH : Inteltectus noster pro statu isto non tantum cogn'oscit

' ftnsHitiä, sed etiain in particu'iari et intuitive cognoscit aliqua intelligibitia,

quae mitto" modo cadunt sub sensuy'. . . . . cuiusmodi sunt inteltectiones, actus votuntatis,

delotttatia^ tristitia et huiusmodi, quae potest homo experiri inesse sibi, quae

tan/en non sunt sensibitia nobis. (Diese Unterscheidung zwischen dem Gebiete des

Sinnlichen und jenem des Willens hat Aehnlichkeit mit Kant's Grundsätzen.)

"'',''752) Quodl. III, 6: Actus assen'tiendi est duptex sieut actus sciendi: unus quo

aliquid scitur esse vet non esse, sivut scio. quod UpH non est' asinus et tamen nec

scio lapidem nec asinum ; alius est actus, quo aliquid, scitur de atiqua, de

quo habetur scientia Loquendo de ipso assensu dico, quod itlo actus non habet

pro obiecto comploxum Loquendo vero de acta secundo sciendi vel assentiendi

dico, quod itlo actus est proprie comptexivus, . quia' Hie actus est, quo aliquid

verum scitur', sed res extra non scitur, non enim scio lapidem vel asinum. Vgl.

ebend. V, qu. 6. ' ' 'i ,

753) Sent. Hroloij. qu. 1 O : /nter actus inteltectus sunt duo actus, quorum unus

est apprehensivus' et est respectu cuiusque, quod potest terminate actum potentiae

intelloctivae, sive sit comptexum sive incomptexum , quia non sotum apprehendimus

incomptexa, sed etiam propositiones, demonstrationes, tam necessar'ius" qudtn possibites,

et etiam universaliter omnia, quae respicinntur a potentia inteltectiva. Alius

actus potest dici iudieativus, quo inteltectus non tantum apprehendit obiectum, sed

etiam ilti »s sentit vel dissentit, et itte actus est tantum respectu comptexi, quia nulli

assentimus per inteltectum, nisi quod verum existimamus, nec alicui dissentinms, nisi

falsum reputamus. Et sie patet, quod respectu comptexi potest esse duptex' actus,

sc. apprehensivus et iudicativus (so findet das traditionelle boethianische Wort

„iudicium" .— »: z.' B. ob. Anm. 330 u. 368 — allmälig eine manigfachere Ver

wendung)')..... (T) Non omnis actus iudicatims praesupponit in eadem potentia

notitiam incvmptexam terminorum, quia praesupponit actum äpprehensivum , et actus

apprehensivus praesupponit respteiu aticuius comptexi notitiam incomptexam terminorum.

Vgl. auch Anm. 893. ,. '1' i " '' ' '

334 XIX. Occam (Parteistellung).

subjectiven Beistinimung des Intellectus in Einklang steht754); denn auch

bei dem Verstehen eines Syllogismus sei Ein und derselbe Act des Den

kens einerseits ein Wissen, insoferne er auf die Schluss-Verbindung und

liiedurch mittelbar auch auf die verbundenen Begriffe gerichtet sei, und

andrerseits zugleich nicht ein Wissen, insoweit er nur die Begriffe als

unverbundene zum Gegenstand habe755).

Ersehen wir nun schon hieraus, dass für Occam's Auffassung der

Logik das Urtheil ein principielles Uebergewicht besitzen muss, so wird

uns ein ziemlich verschlungener Weg, welcher den Denkact überhaupt

betrifft, an manigfachen Punkten wieder die gleiche Perspective zeigen.

Betreffs aber all jener Fragen, welche sich um die Denkthätigkeit selbst

drehen, geht Occam mit obiger (Anm. 744) Scheidung der rationalen und

der realen Disciplincn grundsätzlich so weit, dass er die Erörterung über

die Existenzweise der geistigen Erzeugnisse, d. h. die Besprechung der

Frage, ob die intentiones, termini, Urtheile, Schlüsse u. dgl. in der Seele

gegenständlich oder vorstellungsweise existiren , geradezu der Metaphysik

zuweist 75B) und somit für die Logik als solche einen reinen selbststän

digen Boden gewinnen will, welcher von Metaphysik ebenso unberührt

bleiben soll als von Theologie (welcher Art dieser positive Boden der

eigentlichen Logik als solcher sei, wird sich unten, Anm. 780 ff., zeigen).

Aber trotzdem lässt er selbst in seinen logischen Schriften aus prakti

schem Bedürfnisse sich dazu hinreissen, über derartige Fragen zu spre

chen, indem er sich mit den zu seiner Zeit bestehenden Parteistellungen

auseinandersetzen will; und ausserdem geben für uns, die wir uns ge

rade um diese Controverspunkte zu allermeist interessiren müssen , die

übrigen Schriften Occam's ein hinreichendes Material.

Kurz also, wenn auch an sich es Aufgabe des Metaphysikers sei,

die Existenzweise der psychischen Vorgänge und Werke zu bestimmen,

so sei doch jedenfalls unbedingt daran festzuhalten , dass es sich hiebei

nicht um äussere Gegenstände (res extra animam) , sondern um etwas

Inneres in der Seele handle; und wenn nach Einer Meinung (offenbar

Aegidius, s. ob. Anm. 376 f.) eine blosse qualitas animae zu Grunde ge

legt werde , welche auf einer zur suppositio des Singulären befähigten

754) Sent. HI, qu. 4 R: Hoc nomen „scientia" «el „conceptus" significat non

tantum ipsam qualitatem in anima, sed etiam coexistentiam obiecti et conformitatem

obiecti ad scientiam, obiecti inquantum comploxi, non incomptexi , ita quod ad hoc,

quod ilta qualitas sit in anima, sive sit actus assentiendi sive sit habitus ex actibus

assentiendi, non denotatur scientia, nisi quando itlad comploxum, respectu cuius est,

habet esse eo modo, quo intellectus sibi assentit.

755) Ebend. I, Dist. 1, qu. 1 L: Intettectus uno actu seit conctusionem, et ptr

consequens non tantum intelligit conclasionem Mo actu , sed etiam terminos ittius

conclasionis ; et tamen Mo actu seit conclasionem et Mo actu non seit aliquid •)>-

comploxum itlius conctusionis; et itaidem actus respectu conctusionis dicitur scientia

et respectu termini non dicitur scientia.

756) Expos, aur. Prooem.: Ista scientia (d. h. logica) principaliter tradit notitiam

coneeptuum et intentionum per animam fabricatarum non extra se, quomodo fabricantur

res artificialos, sed intra se. Verumtamen qualia sint talia fabricata, sc.

cuiusmodi sint syllogismi, propositiones, termini et huiusmodi, an sc. sint subiectivt

in anima existentes an atiquo alio modo , non ad togicam , sed ad metaphysicam

pertinet, et ideo hinc est pertranseundum. Das Nemliche wird auch von den Universalien

gesagt, s. unten Anm. 777, 780 f.

XIX. Occam (Parteistellung). 335

eimititudo rei beruhe, während eine andere Ansicht (d. h. Scotus, s. ob.

Anm. 110 ff.) von einer eigenen species repraesentans spreche, so ent

halte die letztere Annahme sicher etwas völlig Ueberflüssiges (hierüber

sogleich Näheres), und es empfehle sich am meisten eine dritte Meinung

(es ist die des Durand, ob. Anm. 551 u. 556 IT., und des Armand, ob.

Anm. 630, welche hierin den Herveus, ob. Anm. 393, bekämpfen), nemlich

dass man einfach nur auf actus intelligendi zu recurriren brauche,

denn in diesem liege es begründet, dass beim Erkennen vorerst ein Einzeln-

Gegenstand ergriffen (apprehendi) und als psychisches Moment (pas

sio animae) festgehalten werde, welches bereits an und für sich, nemlicli

ohne willkürliche Fixirung eines bestimmten Wortes, geeignet sei , durch

suppositio sich auf das Einzeln-Ding zu beziehen 757). Sowie schon Du

rand die scotistische species intelligibilis als „überflüssig" bezeichnet hatte

(s. ob. Anm. 561) und auch Aureolus dieselbe entschieden bekämpfte (ob.

Anm. 707 ff.), so verbindet Occam gewissermaassen die Ansichten beider;

denn frage man, ob eine dergleichen species, sei es als der Denkthätigkeit

vorhergehend oder als durch dieselbe hervorgerufen (non sine acta

intelligendi), anzunehmen sei, so sei zu bedenken, dass man überhaupt

nie ohne Noth eine Mehrheit statuiren dürfe, eine Nöthigung aber hierin

nicht vorliege ; hingegen zweifelhaft könne noch bleiben , ob etwa neben

dem Denkacte (praeter actum intelligendi) dennoch ein anderweitiges Mo

ment angenommen werden müsse , wenn auch die Wahrscheinlichkeit da

für spreche, dass es ein sogenanntes „idotum" als ein dem äusseren Ge

genstande Aehnliches sei, in welchem (in quo) letzterer, sei es gegen

ständlich oder vorstellungsweise, erkannt werde758). Doch äussert sich

757) Ebend. Perierm. t'ruoem.: Quatis uutem sit ista passw animae, an sc. sit

res extra animam vet aliquid ens fictum exislens obiective in anima vel aliquid existens

realiter in anima tantum, non pertinet ad logicum, sed ad metapla/sicum. Verumtamen

aliquas opiniones , quae circa istam difficultatem ponuntur , volo recitaie.

Posset autem esse uns opinin talis, quod est aliqua qualitas animae (über qualitas

animae s. Anm. 762 u. 865) distincta realiter ab actu intelligendi , quae est

obiectum intelloctus terminans actum intelligendi, et itla qualitas est vera similitudo

rei extra, propter quod repraesentat ipsam rem et pro ipsa supponit ex natura

sua, sicut vox supponit pro rebus ex institutione Alia posset esse opinio, quod

est atiquid subiieibite vel praedicabilo, ex quo componitur propositio in mente, quae

correspondet propositioni in voce, et quod itla passio est species rei, quae naturaliter

repraesentat rem et potest in propositione pro re naturaliter supponere. Sed haec opinin

videtur magis irrationabitis,quam prima, quia lalis species non est ponenda propter super

fictotem Alia posset esse opinio, quod passio animae est ipse actus intelligendi.

Ista videtur mihi probahitior omnibus opinionibus Qui vult teuere praedictam opinionem,

potest supponere, quod inteltectus apprehendens rem singularem elicit unam cognitionem

in se, quae est tantum itlius singularis, quae vocatur passio animae potens ex natura sua

supponere pro itla re, unde sicut vox ex institStionc pro re supponit, ita intentio

ipsa ex natura sua supponit sine omni institutione pro itla re, cuius est (über diese

„institutio" s. Näheres unten Anm. 774, 781, 782, 791, 806) Illas tres opiniones

reputo probabites ; quae tamen sit vera vel falsa , studiosi discutiant. Hoc tamen

apud me est omnino certum , quod nec passiones animae nec universalis aliqua sunt

res extra animam ei de esse rerum singularium, sive sint conceptae sive non.

758) Sent. I, Dist. 27, qu. 2 J : Manifestum est, in inteltectu esse actum intel

tigendi et etiam habitum , sed utrum species aliqua praevia actui sit ponenda in

anima vel non, est dubium. Utrum etiam praeter actum intelligendi sit atiquis conceptus

formatus per actum intelligendi vel etiam sit aliquis conceptus habens tantum

esse obiectivum, est dubium. Utrum etiam sit aliqua species in intelloctu, quae non

336 X1,X. Üccani (Parteistellung).

Occam auch wieder weit zuversichtlicher, wenn er unter Wiederholung

des Motivs , dass die species intelligibitis für das unmittelbare sensuale

Erkennen {intuitio, s. oben Aniu. 746) eine uuuüthige Vervielfältigung sei,

entschieden heIvorhebt, dass für den Fortschritt zum abstracten Erkennen

ein Mittelglied notliwcndig sei, welches man aber nicht in einer species

inteUigibüis suchen dürfe, sondern in einem psychischen Besitze (häbitus)

anerkennen. müsse, da der Intellectus aus dem Sinnes-Eindrucke ein

Gebilde (fictum) als Bleibeudes erzeuge (vgl. Anm. 768), was jedenfalls,

möge man es idolum oder simulacrum oder imago oder phantasma

nennen, nur vorstellungsweise (obiective) , nie aber gegenständlich {subiective)

existire, und daher auch nicht reell von den. äusseren Dingen ge

trennt sei, sondern gerade die Dinge selbst, auch wenn sie nicht mehr

gegenwärtig sind, bezeichnet !5i'). Ja, diese Kraft des Intellectus, nach

vorhergegangenem Sinnes-Eindrucke etwas dem Gegenstande Aehnliches

(simite, imago) vorstellungsweise zu bilden (fingere) , sei der Objectivität

derartig adäquat, dass der Intellectus, wenn er eine reale Schöpferkraft

besässe, das neinliclie Ding als objectives erzeugen würde 700); und so

wie., der ausübende Künstler über die bloss vorstellungsweise Existenz

possei esse sine acte intelligendi, est dubium. De primo dubio et tertio dico, quod species

neutro modo dicta est ponenda in inteltectu, quia nunquam ponenda est pluralitas sine

necessitate (vgl. folg. Anm. u. 768), sed quidquid potest ealvari per tatemspeciem,

potest salvari sine ea aeque faeililer Sed.de secundo dubio est mihi magis dubium,

hoc tamen est mihi probabite, quamvis non ßffirmem, quod in int eite ctu praeter ipsum

actum intelligendi, quando intctligit aliquid commune ad plaia, est atiquid vet subiective

iel obiective , quod est aliquo modo simite rci extra intellcctae, quod a multis

vocatur quasi quoddam idolam, in quo ipsa res cognoscitur, quamvis rem singularem

cognosci in Mo non atiud sit, quam ipsum idolam cognosci. Die Lösung dieses

Zweifels s. Anm. 768. . ., . . . , . ,

759) Ebenil. II, qu. 15 C: Est una opinio, quae ponit, quod necessarium est ponert

speciem impressam intetteetui ad hoc, quod intelligat; quod probatur multipliciter

(folgen acht Motive) (O) Ad cognitionem intuitiv am hubendam non oportet ati

quid ponere praeter intetloctum et rem cognitam, et nullam penitus speciem, quia

frustra fit per plaru, quod potest fieri per pauciora, sed per intelloctum et rem co

gnitam sine omni specie potest fieri cognitio intuitivu . . : . . (Q) Ad habendum notitiam

ubstractivam oportet necessario ponere aliquid primum praeter obiectum et intelloclam;

aliquid in virtute phantastica rctinquitur mediante cognitione intuitiva sensus

purticularis, quod prius non fuit, quia aliter in absentia rei sensibitis non passet

phuntasia habere actum circa ittud (R) lllad, quod relinquitur, non est species,

sed nabitus (vgl. Anm. 784) (SS) Quando dicitur, quod inteltectus ugens facit

universale in acta, verum est, quod facit quoddam esse fictum et producit quendam

conceptum in esse obiectivo et nullo modo sabiective. Ebend. qu. 17 S: In

phantasia atiquid, manet , sed itlad non est obiectum actus, sed habitus quidam imctinans

ad phantasiandum obiectum prius sensatum Simulacra, phantasmate,

idola, imagines, non sunt atiqua reatiter distincta a rebus extra, sed dicunt rem

ipsam, seeundum quod terminat ipsum actum sensus interioris in absentia rei sensi

bitis. Zu letzterem Anm. 765. . , ..,.;,.,,| . !' ""

760) Ebend. I, Dist. 13, qu. 11: Inteltectus noster primo intelligit intuitive

aliquid singulare realiter existens , quo intetlocto potest uiem intetloctus fingere aii

quid consimite prius intetteeto , sed itlad sie fictum non potent habere esse subiectivum,

sed tantum esse obiectivum, .. . . . et idco itlad sie fictum est tantum tate, quälo

fuit prius inteltectum in esse obiectivo et non est in esse subiertivo, sed erit quasi

imago simitlima rei prius inteltectae in esse obiectivo, in tantum quod si intelteclas

haberet vim' praduetivam reatem, sicut habet vim fictiv am , itlad productum vere esset

eiusdem rationis cum Mo praeintelloeto. Hiezu Anm. 808.

XIX. Occam (Parteistellung). 337

z. B. des Hauses, welches er ersinnt, auch hinausschreiten und dasselbe

reell herstellen könne761), so erfasse auch der Intellectus in denjenigen

seiner Gebilde, welchen ein äusserer Gegenstand entspricht, denselben mit

solch adäquatester Aehnlichkeit, dass ein sulches Gebilde in höherem Grade

durch suppositio sich auf die Einzelndinge beziehen und dieselben ge

meinsam umfassen kann, als diess eine angebliche blosse qual i tas animae

könnte 762). , . , ....

Hiemit aber sind wir bereits in das Gebiet eines bedenklichen

Schwankens eingetreten, welches bei Occam sogar im Gebrauche der ent

scheidenden Partei-Stichworte erscheint. Nemlich wenn wir auch den

acht aristotelischen Geist anerkennen, welcher den Verwirklichungsprocess

des Wissens vom Sinnes-Eindrucke beginnen lässt und durch Gedächtniss,

Phantasie und psychische Gebilde hindurch zum Erfassen des Allgemeinen

führt, so ist bei Occam dennoch jener Begriff „fictum" ein gar zweischnei

diges Ding, und sowie er selbst die doppelle Möglichkeit offen Hess, dass

das idotum sowohl subjectiv als auch objectiv existiren könne (Anm. 758),

so lenkt er auch die entschiedene Behauptung, dass es nur vorstellungsweise

existire (Anm. 759), durch die Erwägung jener völligen Congruenz,

welche zwischen dem psychischen Gebilde und dem äusseren Dinge be

stehe, und mit Benützung der byzantinischen suppositio (welche freilich

Für ihn das Hauptmoinent ist) selbst wieder dahin hinüber, dass wir mit

telst der idola die Dinge so, wie sie sind, erfassen und folglich „gegen

ständlich" denken (Anm. 762). So werden wir nicht bloss das gleiche

unentschiedene Offenlassen jener zwei Möglichkeiten wieder betreffs der

l'niversalien finden (Anm. 810), sondern wir werden uns auch nicht wun

dern dürfen, wenn Occam anderwärts geradezu behauptet, dass die intenliones

oder Universalien u. dgl. eine gegenständliche (subiective) Existenz

haben163). Der Sinn hievon ist dann allerdings nicht etwa das Bekennt

nis« eines Realismus, sondern nur das so eben Gesagte, d. h. die uns

seht an Aureolus (Anm. 713 f.) erinnernde Betrachtung, dass die psychi

schen Vorgänge völlig der Aussenwelt adäquat sind und somit das Subjective

objectiv ist und umgekehrt 7,i4).

761) Expos, aur. Perierm. Prooem. : Artificem excogitare domum, antequam proiuat

eam, non est, artificem habere domum in esse obiectivo, tantum, sed est, ipsum

habere artem vet scientiam domus, quae est vere qualitas mentis , et Ulis scientia

„domus" vocatur.

762) Ehend. : Est distinguendum de fictis, quia quaedam sunt ficta, quibus in

tt extra non potest cousimite correspondere , sicut chimaera ; aliqua dicuntur

/icta, quibus in esse reali correspondent vel correspondere possunt consimitia, et huiusmodi

vocantur universalia Universate fictuni vel idolam ptus distinguitur a re,

quam quaecunque res una ab alia, et tamen in esse intentionali magis sibi assimitatur,

in tantum quod, si possei realiter produci , sicut potest fingi, esset sibi con

eimie postea ad extra, et per eandem rationem magis potest supponere pro re et

fsse communis et esse id, in quo res intelligitur, quam intentio vel aliqua alia qualitas.

Vgl. Aum. 809 u. besonders Anm., 865.

763) Es ist eigenthümlich , dass die letztere Anschauungsweise gerade in den

Quodlibeta an den beiden Stellen, welche allein hierüber sprechen, festgehalten

wird (s. Anm. 768 u. 812); neben die andere Ansicht hingestellt findet sie sich

auch im Commentar zum Sententiarius (s. Anm. 787 u. 810).

764) So sehen wir, dass auch ein so bedeutender Mann, wie Occam immerhin

in seiner Zeit war, von den eigentlich philosophischen Grundfragen keinen klaren

Pbahtl, Gesch. III. . 22

338 XIX. Occam (Partcistellung).

Dieses Zusammentreffen der subjeetiven Auffassung und des objectiven

Thatbestandes liegt nach Occam's Ansicht schliesslich im actus intelligendi

(Anm. 757), und sowie er schon betreffs der vorstellungsweisen Existenz

der entia rationis behauptet, dass dieselben allerdings weder die äusseren

Dinge selbst, noch aber auch reell von ihnen geschieden seien705), so

erinnert er daran, dass das ens rationis als in der Seele auftretend eben

doch existire und somit in diesem Sinne ein ens reate heissen könne

ja er nennt die dem sachlichen Befunde richtig entsprechende quaiitas

mentis (gelegentlich einer Aeusserung über die Gegensätze) ausdrücklich

sofort eine „res" 76 7). Aber er fasst diese res nur als ein« in der Denkwerkstätte

erzeugte; nemlicb das obige Bedenken (Anm. 758), ob neben

dem Denkacte noch etwas Anderweitiges anzunehmen sei, löst er dahin,

dass die von Mehreren (und , wie wir sahen , auch von ihm selbst) getheilte

Annahme eines eigenen Gebildes (fictum) genau genommen als

eine zwecklose Vervielfältigung überflüssig sei, da es genüge, den actus

intelligendi als solchen festzuhalten; denn dieser sei an sich bereits die

simititudo der Gegenstände und als ein signum rei (oder als intenlio

oder passio animae oder coneeptus, vgl. folg. Anm.) sowohl zur Namen

bezeichnung als auch zur suppositio geeignet, und jede intentio über

haupt sei wahrhaft eben ein actus intelligendi und in saehgemässer

Uebereinstimmung mit der Objcctivität ein ens reate (s. Anm. 766) oder

eine qualitas animae, welcher eine gegenständliche (subiective) Existenz

zukomme 7S8).

Begriff hat, und somit auch er ebensowenig als z. B. Scotus (s. oben bei Anm. 104)

ein „Philosoph" genannt werden kann. Allerdings müssen wir hiebei auch be

denken, dass gerade über Subjectivität und Objectivität kaum Jemand unklarer war,

als Schelling; auch Hegel's Taschenspieler-Kunststück wird hierin jetzl wohl keinen

besonnenen Denker mehr täuschen.

765) Sent. Prolog, qu. 1, 3 M: Ens rationis nec est idem cum re nec distinpiitur

realiter ; et hoc secundum opinionem, quae ponit entia rationis obiective in anima.

Hiczu Anm. 759 gegen Ende.

766) Quodl. V, qu. 21 : Ens reate aliquando aeeipitur pro omni vera re existente

in rerum natura, et sie ens rationis est ens reate; aliquando aeeipitur pro enti

existente solam extra animam, et sie ens rationis non est ens realo. Hiezu der

Schlass der Anm. 865. ' '

767) Ebend. qu. 17 : Omnis oppositio realis est inter res , 'quitt , si sit extra

animam, est inter res extra animam ; st sit' in anima , est inter res in anima , sin

sit inter signa comptexa sine incomptexa; semper enim est inter res, quia inter veras

qualitates mentis. . .. • .

768) Ebend. IV, qu. 19: Dicunt aliqui , quod intentiones primae et secundae

sunt quaedam entia ficta, quae tantum sunt obiective in mente et nutlibi subiectiee.

Contra: Quando propositio verificatur pro rebus , si duae res sufficiunt ad eins veritatem,

superfluum est ponere aliam rem; praeterea tate fictum impedit cognitionem

rei, ergo non est ponendum propter cognitionem praeterea talo fictum nm

est ponendum, ut habeatur subiectum et praedicatum in propositione universalis quin

actus intelligendi sufficit ad hoc Ideo dico, quod tam intentio prima quam

secunda est vere actus intelligendi, quia per actum potest salvari, quid quid salvatur

per fictum ; eo enim, quod actus est simititudo subiecti, potest signifieare et supponere

pro rebus extra, potest esse subiectum et praedivatum in propositione, potest esst

genus et species; sicut fictum. Ex quo patet, quod intentio prima et secunda realiter

distinguuntur, quia intentio prima est actus inteltigendi significans res, quae non sml

stona; intentio secunda est actus significans intentiones primas (über diese Unter

scheidung der intentio s. unten Anm. 776 ff.) Patet ex dictis, quod tam inXIX.

Occam (Parteistellung). 339

Getreu aber dem Standpunkte , dass die wesentliche Aufgabe der

Logik die sermones seien (Anm. 743), verlegt Occam den actus intelligendi

grundsätzlich in das Urtheil, und zwar spricht er dabei, uns an

Armand s und Gratiadei's verbum mentate erinnernd (s. ob. Anm. 630 u.

675), von einer „propositio mentalis". Nemlich vor dem in Worten

ausgesprochenen Urtheile gehe stets ein inneres von jedem speciellen

Sprach-ldiome unabhängiges Urtheil voraus, dessen Bestandtheile dasjenige

seien , was bald similitudo bald intentio bald qualitas mentis bald inteltectus

bald conceptus heisse709), und in diesem inneren Urtheile, —

im Unterschiede vom gesprochenen oder geschriebenen Urtheile —, halte

der Intellectus vorstellungsweise Subject und Prädicat auseinander, wäh

rend er dieselben zugleich auf Ein und das Nemliche beziehe, ähnlich

wie man zwei Zeichen für Ein bezeichnetes wählen könne770), d. h.

z. B. „allgemeiner Mensch" und „einzelner Mensch" seien essentiell nur

im Urtheile Eins, weil Ersteres von Letzterem wesentlich ausgesagt

werde771); und es werde auch die Wahrheit eines ausgesprochenen Urtheiles

erst dadurch erprobt, dass nach Anhörung desselben eine ent

sprechende, propositio mentalis als wahr erkannt werde772). Besitzt aber

hiemit jenes innere Urtheil eine grundsätzliche Priorität gegenüber dem

tentiones primae quam secundae sunt vere entia realia et sunt vere qualitates subiective

existentes in anima. Summa t. log. I, 12, f. 6 r. A : Intentio animae vocatur

quoddam ens in anima natum significare aliquid Iltud autem existens in anima,

quod est signum rei, ex quo propositio mentalis componitur (s. Anm. 777 f.) ad

modum, quo propositio vocalis componitur ex voeibus, aliquandq vocatur intentio

animae, atiquando conceptus animae, aliquando passio animae, atiquando simititudo

rei Sed quid est in anima id, quod est tate signum? Dicendum est, quod circa

istud sunt diversae opiniones. Aliqui enim dicunt, quod non est nisi quoddam fictum

per animam; atii, quod est quaedam qualitas subiective existens in anima distincta

ab acta intelligendi ; alii dicunt, quod est actus intelligendi. Et pro istis est ratio

itla, quod frustru fit per pturu, quod potest ficri per pauciora (vgl. ob. Anm. 758);

omnia autem, quae satvantur ponendo aliquid distinetum ab actu intelligendi, possunt

salvari sine tali distincto, eo quod supponere pro alio et significare atiud ita potest

competere actui intelligendi sicut illi fteto; ergo praeter actum intelligendi non oportet

ponere aliquid aliud..

769) Summa t. log. I, 12, (.6 T.K'. Quando aliquis profert propositionem vocatem,

prius format interius propositionem unam mentalom, quae nullius idiomatis est,

tntantum quod multi formant frequenter interius propositiones aliquas, quas tamen

propter defectum idiomatis exprimere nesciunt. Partes talium propositionum mentalium

vocantur conceptus, intentiones, simititudines , intelloctus. Sent. Prolog, qu. 1, 2 Y:

Omne subieclam propositionis in mente est inteltectio vel aliqua qualitas inhaerens

menti. Vgl. Anm. 797 gegen Ende u. Anm. 809.

770) Sent. I, Dist. 2, qu. 3, D: Possunt esse aliqua nomina vet conceptus, quae

distinguunt subiectum et praedicatum, quae natu sunt esse in inteltecla obiective, quia

solm intellectus potest facere propositionem praeter propositionem prolatam et scriptum

et alia huiusmodi; et ita in inteltectu distinguuntur, quae tamen redueuntur ad unum

in esse, sicut duo signa redueuntur ad aliquod unum signatum, quae tumen non sunt

realiter ittud unum signatum.

771) Ebend. qu. 4 EE : Uaec est falsa de virtute sermonis ,jnomo universalis et

homo particularis sunt unum essentialiter", sed sunt unum essentialiter, quia

unum essentialiter praedicatur de reliquo et importat essentiam alterius, nec tamen est

realiter de essentia alterius.

772) Quodt. III, qu. 11: Propositio vocalis est vera, quando ex eius prolatione

auditor est nalas coneipere et formare propositionem mentalom veram; hoc autem

solum est in fine prolationis et non in prineipio nec in media.

22*

340 XIX. Occam (Parteistellung).

in Worten ausgesprochenen Urtheile, so liegt diese nach Occam's Ansicht

darin begründet, dass die Zusammenfassung im Urtheile eine geistige ist

und aus Begriffen (conceptus oder intentiones) hervorgeht, und wir

könnten somit Occam als einen Conceptualisten des Urtheiles bezeichnen,

indem er entschieden (im Gegensätze gegen Thomisten , ob. Anm. 289,

gegen Burleigh, ob. Anm. 586 u. 599, und gegen Gratiadei, ob. Anm. 676)

daran festhält, dass res non de re praedicatur, und ihm die sprachlichen

Bestandteile des Urteiles nur als Zeichen gelten, welche an Stelle einer

bezeichneten Sache stehen773). Die Worte nemlich seien im . eigentlichen

Sinne durchaus nicht Zeichen der Begriffe, sondern ursprünglich und

primär bezeichne der Begriff oder ein psychischer Vorgang die Dinge auf

„natürlichem" Wege (— dieses Motiv einer natürlichen Einwirkung, auf

welches Occam immer wieder zurückkommt, hatte schon Herveus hervor

gehoben, s. ob. Anm. 395 —), und erst serundär bezeichne das Wort

in Folge einer willkürlichen Einrichtung (votuntaria institutio, vgl. Anm.

781 f., 791, 806) jene nemlichen bereits von der intentio bezeichneten

Dinge , so dass hiemit aus einer Aenderung der Bezeichnung eines Be

griffes nothwendig eiue entsprechende Aenderung der Wortbezeichnung

folge, hingegen umgekehrt ein Wort durch Willkür in seiner Bezeichnung

geändert werden könne, ohne dass hiedurch der entsprechende Begriff

sich ändere 7 74); und wolle man etwa hiegegen die Syncategoreumata

oder die negativen Worte ,als Einwand benützen , da diese nicht auf

773) Ebend. qu. 5: Videndum, an sit propositio mentalis; quod probo sie,

quin, ubicunque est comptexin sive compositio veru vel falsa, ibi est propositio ; sed

in mente est huiusmodi comptexio Propositin mentalis non componitur ex rebus

extra animam, sed ex coneeptibus St atiqua propositio componeretur ex rebus

extra, aliqua possei componi ex anima inteltectiva et corpore, et sie atiqua propositio

posset esse homo In ista propositiouv „canis comedit panemu (vgl. die Stello

aus Seneca, Ep. 48, Abschn. VIII, Anm. 66) subiectum vere comederet praedicatum:

et simititer est in ista propositione „Rupertus persequitur Johannem" (ähnliche Bei

spiele s. bei Burleigh, ob. Anm. 599) Omnis propositio componitur ex nomine

et verbo, std nomina et verba non sunt res extra animam, sed sU/na rerum

Omnis propositio vera affirmativa et vera per identitatem rei significatae per subiectum

et praedicatum, quia ntimvr voeibus pro rebus et ! terminis non pro se,' sed pro

re, quam significant, : quia intettectus, licet intelligat res extra, tamen non componit

res extra, sed intentiunes rerum ad invicem non pro se, sed pro re

significata.

774) Summa f. log. I, 1, f. 2 r. B: Dicimus, voces esse signa subordinata con

eeptibus vet intentionibus animae, non quia proprie aeeipiendo hoc vocabutum „signum"

ipsae voces significent ipsos conceptus primo et proprie, sed <juia voces imponuntur

ad significandum itla eadem, quae per conceptus mentis significantur, ita quod con

ceptus primo naturaliter aliquid significat et secundaria vox ittud idem significat, intantum

quod voce instituta ad significandum aliquid significatum per coneeptum mentis,

si conceptus itlo mutaret significatum suum, eo ipso ipsa vox sine nova institutione

suum significatum permutaret Conceptus sive passio animae naturaliter (vgl.

Anm. 776, 778, 781 f., 784, 788, 791, 810) significat, quidquid significat; termmus

autem prolatus vel scriptus nihit significat nisi secundum volantariam institutione»!

(vgl. Anm. 757, 781) ; 'ex quo sequitur alia differentia, sc. quod terminus protatus

vet scriptus ad placitum potest mutare suum significatum , terminus autem conceptus

non mutat suum significatum ad placitum cuiuscunque. Expvs. aar. Pericrm. Prooem.:

Primo passio significat res et postea vox non passionem' animae, sed ipsas res, quas

passio significat, significat, ita quod si passio significata mutaret, et vux sua mutaret

significata. Die gegenteitige Ansicht des Scotus s. Anm. 126.

XIX. Occam (Parteistellung). 341

natürlichem Wege durch Abstraction von äusseren Dingen begrifflich ge

wonnen und zu realer Bezeichnung verwendet werden können, so sei zu

erwiedern, dass in diesen Fällen dennoch gleichfalls eine Abstraction und

eine Begriffsbildung stattfinde, nur dieselbe gemeiniglich von den bereits

üblichen Worten selbst ausgehe775). . .• . ,

Durch diese Erwägungen über den Sprachausdruck ist nun bei

Occam auch dasjenige bedingt, was er über impositio und intentio, deren

Wechselbeziehung wir schon bei Burleigh (Anm. 584) und bei Armand

(Ann). 629) trafen, in zahlreichen Wiederholungen erörtert. Nemlich wenn

durch die Worte entweder Dinge oder subjective Auffassungen oder auch

Worte selbst ihre Bezeichnung (significare) finden können, so sollen Worte

secundae impositionis diejenigen heissen , durch welche im Sinne der

Grammatik die Worte selbst bezeichnet werden, oder vielmehr in genauerer

Fassung diejenigen, durch welche willkürlich gebildete Zeichen (im Gegen

satze gegen die natürlichen Zeichen, welche die intentiones sind, s. Anm.

774) bezeichnet werden. Alle übrigen Worte seien primae impositionis

im weiteren Sinne, so dass dann auch sämmtliche Syncategoreumata den

selben beizuzählen seien; hingegen in engerem Sinne dürfe man zu den

Worten primae impositionis nur die categorematischen zählen (d. h. jene,

welche wesentliche Bestandteile des Urtheiles sind , s. die beiden folg.

Anm.); eben dieselben aber seien entweder primae intentionis, wenn sie

ein Ding, oder secundae intentionis, wenn sie eine subjective Auffassung,

nemlich einen conceptus oder eine intentio u. dgl. bezeichnen776). Wie

775) Sent. I, Dist. 2, qu. 8K: Diceretur, quod conceptus syncategoreumatici et

connotativi et negativi non sunt conceptus abstracti a rebus ex natura sua supponentes

pro rebus vel ipsas modo distincto significantes ; verumtamen possunt tates

conceptus imponi vet conceptus abstrahi a vocibus, et ita fit de facto vet semper vel

communiter ..... tunc ab istis vocibus sie significanübus abstrahit intetloctus coneeptus

communes praedicabites de eis.

776) Sent, I, Dist. 22, qu. 1 C: Quaedam nomina primo significant res extra,

quaedam significant primo coneeptus mentis, quaedam ipsas voces significativas ;

et est antiqua distinetio, quod nomina quaedam sunt primae impositionis, quaedam

sunt nomina secundae impositionis. Nomina secundae impositionis sunt itla, quae

imponuntur ad significandum nomina ipsa, . . cuiusmodi sunt ista „nomen, verbum".

Nomina primae impositionis quaedam sunt nomina primae intentionis et quae

dam nomina secundae intentionis : prima sunt itla, quae significant veras res,

secunda sunt itla, quae significant coneeptus mentis, sicut „genus, species, universate''.

Summa t. log. I, 11, f. 5: v. B : Nominum ad placitum significantium quaedam sunt

nomina primae impositionis, quaedam sunt nomina secundae impositionis. Nomina

secundae impositionis sunt huiusmodi „nomen, pronomen, coniunetio, verbum,

casus , numerus , modus , tempus" et huiusmodi , aeeipiendo itla vocabula itlo modo,

quo utitur eis grammaticus .. Stricte autem dicitur nomen secundae, impositionis

ittud , quod non significat nisi signa ad placitum instituta, ita quod non potest competere

intentionibus animae, quae sunt naturalia signa; cuiusmodi sunt talia „figura,

coniugatio" et huiusmodi Nomen primae impositionis potest dupliciter sumi.

Large, et sie omnia nomina, quae non sunt nomina secundae impositionis, sunt nomina

primae impositionis; et sie talia signa syncategorematica „omnis, nultus, aliquis, quilibet"

et huiusmodi sunt nomina primae impositionis. Atiter potest aeeipi stricte , et

tunc sola nomina categorematica, quae non sunt nomina secundae impositionis, voeantur

nomina primae impositionis. Nomina autem primae impositionis stricte aeeipiendo sunt

in duplici dififerentia, quia quaedam sunt nomina primae intentionis, et quaedam sunt

nomina secundae intentionis. Nomina secundae intentionis dicuntur illa, quae praecise

imposita sunt ad significandum intentiones animae, quae sunt signa naturalia et alia

342 XIX. Öccam (Parteistellung).

sehr aber hiebei das grundsätzliche Gewicht wieder auf das Urtheil, und

zwar im Gewände byzantinischer Doctrin (nemlich betreffs der suppositio,

s. auch Anm. 798), falle, ersehen wir daraus, dass Occam von der

secunda intentio, deren reale oder nicht-reale Geltung er auch hier dem

Metaphysiker überlässt (s. Anm. 756), nur die in der Seele liegende

Aussagbarkeit fordert, wornach Begriffe wie z. B. genus auf die Namen

der Dinge angewendet werden, und zwar mittelst der suppositio simpkx

(s. Abschn. XVII, Anm. 203), d. h. für einen Gemeinbegriff und nicht für

das von ihm Bezeichnete , während hingegen durch die intentio prima

nur mittelst der suppositio personalis die bezeichneten Dinge selbst, d. h.

abgesehen von jener Aussagbarkeit, erfasst werden777). Noch deutlicher

und schärfer drückt sich Occam wiederholt dahin aus, dass intentio über

haupt jenes psychische Moment sei, welches als suppositionsfähig ein

Bestandtheil eines inneren Urtheiles sein könne ; und zwar umfasse die

intentio prima in weiterem Sinne nicht bloss die categorematischen

geistigen Zeichen der Dinge, sondern auch die innere Auffassung der

Syncategoreumata; hingegen im engeren Sinne erstrecke sich dieselbe

nur auf die wesentlichen Bestandteile des Urtheiles, insoferne dieselben

sich durch suppositio auf tKnge, nicht aber auf Zeichen, beziehen; und

ebenso umfasse die intentio secunda, welche wesentlich in den Zeichen

der intentiones primae liege, im weiteren Sinne sowohl die natürlichen

(s. Anm. 774) als auch die in den Syncategoreumata ausgesprochenen

willkürlichen Zeichen, so dass in solchem Sinne die intentio secunda

nur im Wertausdrucke beruhe; aber in engerem Sinne bedeute sie nur

die auf natürlichem Wege gewonnenen Zeichen, welche von den inten

tiones primae ausgesagt werden778). Darum dürfe man auch nicht sagen,

signa ad placitum instituta (Näheres s. Anm. 778) vel consequcntia taiia signa; et

talia nomina sunt „genus, species, universate, praedicabite" et huiusmodi, quia talia

nomina non sunt nisi intentiones animae, quae sunt signa naturalia aut signa vohntarie

instituta. Ein Beispiel hievon Quodl. VII, qu. 16: „Persona" est nomen primae

intentionis, quia significat res, quae non sunt signa Tam nomen secundae intentionis

quam primae intentionis est nomen primae impositionis , et ideo quamvis

„persona'1 sit nomen primae impositionis, cum hoc stat, quod sit primae intentionis.

777) Sent. I, Dist. 23, qu. 1 D: Intentio prima vocatur res realiter existent,

intentio autem secunda vocatur aliquid in anima rebus applicabite praedicabite de

nominibus rerum, quando non habent suppositionem personatem, sed simpticem, sicut

sunt „species, genus" Utrum autem talia sint realiter et subiective in anima an

obiective tantum, non refert ad propositum nee hoc spectat determinare ad logicnm,

qui tamen principaliter distinctionem inter nomina primae et secundae intentionis hakt

considerare , quia logicus praecise habet dicere , quod in ista propositione „homo est

species1' subiectum supponit pro uno communi et non pro aliquo significato suo; utrum

autem itlad commune sit reate vel non sit reate, nihit ad cum, sed ad metaphysieum.

...'.! Nomen secundae intentionis est ittud, quod imponitur ad significandum talia de

nominibus rerum praedicabitia , quando supponunt simpliciter et non pro suis significatis

(J) Haec est differentia inter nomina primae intentionis et secundae, quod

nomina primae intentionis sunt itla, quae, quando supponunt personaliter, praecise

stant pro rebus non inquantum praedicabitia de aliis; nomina secundae intentionis

stant pro aliquibus praedicabitibus de rebus. Vgl. Anm. 781 a. 796.

778) Quodl. IV, qu. 19: Large dicitur intentio prima esse signum intensibiU

existens in anima, quod non significat intentionem vel conceptus in anima vel alia

signa praecise; et isto modo non solam categoreumata mentalia, quae significant

res, quae non sunt significativae , sed etiam syncategoreumata mentalia et verba et

coniunctiones et huiusmodi dicuntur primae intentiones Sed stricte dicitur prima

XIX. Occam (Parteistellung).

dass kurzweg die Kategorien sämmtlich intentiones primae seien (wie

die allgemein reeipirte Annahme lautete) , sondern , wenn man bei den

Kategorien aucli an das Verhältniss einer lieber- und Unter-Ordnung, d. h,

eben an eine Urtlieilsverbindung denke, zeige sich, dass in einigen Be

ziehungen eine Kategorie als gemeinsamere Gattung einer anderen über

geordnet werden könne, welch erstere dann darum als secunda intentio

zu bezeichnen sei; denn das Entscheidende bleibe immer, dass die intentio

prima Dinge, nicht aber Zeichen, hingegen die intentio secunda

nur solche Dinge, welche Zeichen sind, bezeichnet779).

Sind somit die intentiones secundae, wie sich im Anschlusse an die

allgemein geltende arabische Tradition von selbst versteht, nichts Anderes

als. die Universalien,. so liegt in demjenigen, was wir bisher betrach

teten, bereits der innerste Kern jener Auffassung verborgen, welche Occam

in der Universalienfrage in bunt verschlungener Ausführung vertritt- Fas

sen wir nemlich rückblickend alle diejenigen bisher angeführten Stellen

in Eins zusammen, in welchen Occam den byzantinischen Begriff der suppositio

beizieht (Anm. 750, 757, 762, 768, 773, 777, 778), so erkenintentio

nomen mentute praecise natum esse extremum propositionis et supponere prol

rrf quae non est signum Simititcr large aeeipiendo dicitur intentio secunda

animae coneeptus, quae sunt naturalia. signa rerum, cuiusmodi sunt intentiones primae

stricte aeeeptae, sed ctiam prout signa mentalia ad placitum significantia signa syncategoreumatica

mentalia; et isto modo forte non habemus nisi vocate correspondens

intentioni secundae. Stricte autem aeeipiendo dicitur intentio secunda coneeptus, qui

praecise significat intentiones naturaliter significativas, cuiusmodi sunt genus, species,

differentia et alia huiusmodi IIa de intentionibus primis, quae supponunt pro

rebus, praedicatur unus coneeptus communis, qui est intentio secunda. Summa t.

lag. I, 12, f. 6 r. B: Sufficiat, quod intentio est quoddam in anima, quod est signum

naturaliter significans aliquid, pro quo potest supponere, vet quod potest esse pars

propositionis mentalis. Tate autem duptex est. Unum, quod est signum alieuius rei,

quae non est tate signum, et itlad vocatur intentio prima Large dicitur

intentio prima omne signum intentionalo existens in anima, quod non signifieat in

tentiones vel signa praecise, et Mo modo verba mentalia et syncategoremata

mentalia, adverbia, coniunetiones et huiusmodi possunt dici intentiones primae. Stricte

autem vocatur intentio prima nomen mentate natum pro suo significato supponere.

Intentio autem secunda est itla, quae est signum talium intentionum primarum, cuius- |

modi sunt tates intentiones „genus, species" et huiusmodi. Hiezu die betreffende

Stelle in Anm. 76S. /

779) Quodt. V, qu. 21: Utrum quodlibet praedicamentum sit prima intentio vel

secunda Praedicamentum dicitur dupliciter: uno modo aeeipitur pro primo et

communissimo in linea praedicamentali ; et isto modo quodlibet praedicamentum est

prima intentio vel nomen primae intentionis Alio modo aeeipitur pro toto ordine

aliquorum ordinatorum secundum superius et inferius, et sie praedicamentum componitur

ex incomploxis, ex quibus propositiones affirmativae et negativae natae sunt

constitui Et sie loquendo de praedicamentis in eo sunt aliquae intentiones primae

et aliquae intentiones secundae ; nam in praedicamento qualitatis et relationis est hoc

commune genus qualitas, nam omne, quod genus est, est qualitas mentis secundum

rei veritatem; simititer hoc commune genus est coneeptus relativus et ideo est in

genere relationis Intentio prima bene est superior ad intentionem secundam, nam

ens in communi est intentio prima et tamen est superior ad intentionem secundam,

quia omnis intentio secunda est ens et non e converso Ad intentionem primam

sufficit, quod significet aliquas res, quae non sunt signa, licet cum hoc signißcet

multas res, quae sunt signa. Intentio autem secunda non significat aliquam rem,

quae non est signum (über „res" in diesem Sinne s. Anm. 767;. Ein Duplicat dieser

ganzen Stelle s. unten Anm. S65.

344 XIX. Occam (Parteistellung).

nen wir sofort, dass Occam das Wesen der Allgemeinbegriffe in der

Suppositions-Fähigkeit erblickt (s. unten bes. Anm. 781, 797 f., 800, 806),

in welcher ihm ja auch die Differenz zwischen subiective und obieclive

gleichsam als getilgt erscheint (s. Anm. 762—764). Und diese 'principielle

Unterordnung der Universalienfrage unter den byzantinischen Be

griff terminus ist die besondere Eigentümlichkeit der Ansicht Occam's;

denn dass die Universalien wenigstens in einer dualistischen Nebenstellung

neben einem realen Sein auf subjectiver Seelenthätigkeit beruhen und im

Urtheile prädicativ auftreten, hatten schon Alexander v. Alessandria (Anm.

248), Radulph Brito (Ahm. 258), auch Aegidius (Anm. 403) , Johannes

Jandun (Anm. 426, 432) , Antonius Andreas (Anm. 457) und Bacontorp

(Arim. 690) hervorgehoben; ferner dass diese fubjective Seite an den

Universalien das Entscheidende sei, trafen wir bereits bei Durand (Anm.

560), Burleigh (Anm. 597), Armand (Anm. 632) und Gratiadei (Anm.

669); und endlich dass die subjective Function wesentlich im Sprachausdrucke

und der Namenbezeiehnung wirke, hatten schon Durand und

Armand wenigstens zugegeben (Anm. 551 u. 634), sodann aber Aureolus

förmlich als Princip ausgesprochen (Anm. 697). Somit können wir

in all diesen letzteren Wendungen bei Occam Nichts erheblich neues fin

den, wenn auch spätere Nachkommen, welche den thatsächlichen geschicht

lichen Verlauf nicht kannten oder ignorirten , sich einzig gerade diese

Seite aus Occam herauslasen und denselben so als den wahren Hort eines

nachmals sogenannten „Nominalismus" (s. z. B. Anm. 782) verehrten,

woraus dann eine theologische Polemik gegen den Occamismus erwuchs,

welche unbemerkt bis zum heutigen Tage auf die Geschichtschreibung der

Philosophie einen bedingenden Einfluss ausübte. Hingegen der wahre

geschichtliche Thatbestand liegt darin, dass Occam das Haupt der „Terministen"

war (— wir werden später diesen Parteinamen als einen übli

chen finden —), und nur dadurch hat er sowohl einen wirklich neuen

Standpunkt eingenommen, als auch auf den weiteren Verlauf der Logik

einfiussreich gewirkt.

Da die Universalien für die Logik nichts Anderes sind als „termini"

der Urtheile (vgl. Anm. 777 f. 797 u. bes. 798), so sind dem Logiker

eigentlich alle anderweitigen Fragen über die Existenzweise derselben

völlig gleichgültig 780). Aber wenn auch dergleichen Untersuchungen nur

den Metaphysiker berühren (Anm. 756 u. 777), so muss doch zur Vermei

dung schlimmer Irrthümer auch die Logik hierauf eingehen , und in die

ser Beziehung ist daran festzuhalten , dass alles äusserlich Existirende

schlechthin singulär ist (— diesen Grundsatz, welchen wir schon bei Herveus,

Anm. 400 f., und bei Durand, Anm. 560, träfen , wiederholt Occam

unablässig —) , und daher das Universale nie zu den äusseren Dingen

gehören noch auch ein Theil eines Dinges sein kann, sondern nur eine

unkörperliche psychische Veranstaltung (institutio oder intentio oder conceptus

förmatus) ist, welche die äusseren Dinge bezeichnet und zur sup-

780) Sent. 1, Dist. 2, qu. 4ÄA: Purus logicus non habet disputare, vXruru universqlia,

quae sunt termini propositionum, sint res extra animam vel tau tum in anima

vel in voce vel in scripte- ; et ideo non distinguit, sed aliquando . altribuif rei, quod

convenit universali termino propositionis et aliquando e converso.

XIX. Occam (Parteistellung). 345

positio für das Bezeichnete (nicht aber für sich selbst, vgl. Anna. 777,

796 u. 877) fähig ist, ähnlich wie auch in den Worten eine solche Ver

anstaltung der Bezeichnung liegt, nur mit dem Unterschiede; dass die

Worte , welche gleichfalls das von der inlentio Bezeichnete bezeichnen

(Anm. 774), aus einer lediglich willkürlichen Veranstaltung hervorge

hen781), so dass man in diesem Sinne auch von einem doppelten Uni

versale sprechen kann, nemlich von einem natürlichen {naturate, vgl.

Anm. 757 u. 774 f.) und einem willkürlichen, welches in den Worten

liegt 782).

Die Werkstätte der Natur beabsichtigt nur singuläre Dinge (s. Herveus,

Anm. 401 , und Durand, Anm. 560, sowie die gegnerische Ansicht

Burleigh's, Anm. 590), indem nur solche ursprünglich und an sich er

zeugt werden783). Im Denken aber entstehen die Universalien, indem

durch die Gegenstände auf lediglich „natürlichem" Wege ohne eigenes

Zuthun des Intellectus oder des Willens aus dem ersten Erfassen und

Festhalten (habitus, vgl. Anm. 759) des Gegenstandes bei ungehindertem

Gedankenlaufe von selbst ein zweiter Denkact veranlasst wird (causatur,

vgl. Scotus, ob. Anm. 116, und Herveus, ob. Anm. 408), welcher vor-

781) Expos, aur. Praedicab. Prooem.: Quamvis praedictae quaestiones non

ad logicum, sed ad metaphysicum sint pertinentes, quia tamen ex earum ignorantia

mutti moderni in multiplices errores in logica sunt elapsi, ideo de ipsis quid sit

dicendum, est docendum Quaelibet res imaginab'itis existens per se sine omni -

additione est res singularis et una numero, quia omnis res per se vel est eadem

vel diversa ab alia Nullam universalo est extra animam existens realiter in substantiis

individuis nec est de substantia vel esse earum, sed universaliter est tantum

in aniena vel est universate per institutionem , quomodo vox protata ....est univer

salis, quia de pturibus est praedicabitis non pro se, sed pro rebus, quas significat. ....

Non sunt nisi quaedam intentiones vel coneeptus formati per inteltectum exprimentes

esse rerum et significantes eas, et non sunt ipsae res, sicut signum non eit suum

significatum, nec sunt partes rerum (s. Anm. 794 f.), non plas, quam vox est pars

significati sui, sed sunt quaedam praedicabitia de rebus non pro se, quia . . . . non

supponunt pro se, sed pro suis significatis , quae sunt res singulares ...... Praeter

ista ipsae voces correspondentes possunt aliquomodo genera vel spicies appeltari pro

tanto, quia omne ittud, quod significatur per intentionem vel coneeptum, in anima

significatur per vocem et e converso; tamen hoc non est nisi ad placitum instituentis.

Universalia non sunt corporalia , quia non sunt nisi in mente , in qua non est

aliquod corporate.

782) Summa t. log. I, 14, f. 6 v. B: Universalo duplox est. Quoddam est uni

versate naturate, quod est signum naturalo praedicabite de plaribus ad modum, quo

fumus naturatiter significat ignem et gemitus infirmi dolorem et risus inferiorem laetitiam

; et tate universate non est nisi intentio animae, ita quod nulla suhstantia extra

animam nec aliquid aeeidens extra animam est talo universalo; et de tali loquar in

capitulis sequentibus (also ist dieses das logische Universale). Aliud est universate

per voluntariam institutionem, et sie vox prolata, quae est vere qualitas una numero,

est universalis, quia est signum volantaric institutum ad significandum ptura; unde

sicut vox dicitur communis, ita potest dici universalis, sed hoc non habet ex

natura rei , sed tantum ex placito instituentium. Ebend. 22, f. 9 vi A: De tali

universali , quod est universate ad placitum , non loquor, sed de Mo, quod ex

natura sua habet, quod sit universate. So also steht es mit dem angeblichen

„Nominalismus" Occam's derartig, dass ihm das Sprachliche nur ein secundäres

Willkürliches ist.

783) Sent. I, Dist, 2, qu. 4 X: Ajens naturalo in agendo intendit veram rem

singularem , quia itlad intendit, quod per se et p¥imo producitur , sed res singularis

per se et primo producitur.

346 XIX. Occam (ParteisteUung).

.stellungsweise auf ein Sein gerichtet ist, welches dem vorher gegenständ

lich ergriffenen Sein adäquat ist784). So fällt die thomistische „reflexio"

(ähnlich wie bei Scotus , Anm, ,124) bei richtiger Erwägung des intuiti

ven Erfassens (s. Anm, 746) van selbst hinweg 78 5); denn bezüglich der

Reihenfolge der Entstehung ist das erste Erkannte stets ein Singuläres,

d. Ii. ein concretes Ding, nicht aber ein Zeichen (wie z. B. ein Begrilf

oder ein Wort), da es ausserhalb der Seele nur singulare Dinge gibt;

aber auf diese erste intuitive Erkenntniss folgt unmittelbar ein erstes abstractes

Erfassen, welches bereits den Charakter der Gemeinsamkeit trägt,

und soweit dann dieses Gemeinsame dem Singulären adäquat ist, tritt

das Erkannte als ein Universale mit diesem ihm gebürenden Vorränge

auf786). Versteht man unter abstractem Erfassen ein Absehen von der

vielheitlichen. Singularität, und folgt man der wahrscheinlichen Annahme,

dass die Universalien eine gegenständliche Existenz ,in der Seele haben

(s. Anm. 763 u. 768), so wird in Folge dessen, dass das Universale dem

Singulären adäquat ist, das abstracte Erkennen und das sinnlich intuitive

Erkennen das nemliche sein ; hingegen wenn man Abstraction als ein Ab

sehen von Existene oder- Nicht-Existenz des Gegenstandes nimmt, so un

terscheidet sich dieselbe vom intuitiven Erfassen, da letzteres auf ein

jeweilig Existirendes gerichtet ist; aber dennoch liegt auch dann der Un-

784) Ebend. II, qu. 25 P : Universalia et intentiones seetmdae causantur naturaliter

sine omni activitate inteliectus et volantatis a notitiis ineomptexis terminorum

per istam viam, quia primo cognosco aliqua singularia in particulari intuitive vel

ubstractive, et hoc causatur (vgl. Anm. 806) ab obiecto vel hubitu derelicto ex primo

actu, et habita notitia statim ad eins praeeentiam, st non sit impedimentum, sequitar

naturaliter alius actus distinctus a primo terminatus ad aliquid talo esse obiectivum,

qualo priIis vidit in esse subiectivo, et itte actus secundus producit universalia et intentiones

secundas.

785) Sent. Prolog, qu. 1 UU: Proprig loquendo et stricte nulla est inteltectio

reflexa, quia reflexio stricte sumpta inelnßit necessaiio ad minus duo, sieut patet in

motu locali reflexo ;.. aeeipiendo tamen reflexionem large concedo, quod itla intelloctio

est reftexa, cum hoc tamen stat, quod est intuitiva.

786) Quodl. I, qu. 13: Utrum primum cognitum ab inteltectu primitate generationis

sit singulare. Et videtur primo, quod non, quia universate est primum et

proprium obiectum intelloctus In oppositum: Idem omnino est obiectum sensus

et inteltectus; sed singulare est primum obiectum sensus tali primitate Sciendum

est, quod hic capitur singulare pro re, quac est unum numero et non est signum,

quomodo dictio scripta, coneeptus et vox > Secundo sciendum est, quod non

intelligitur ista quaestio de quacunque cognitione singularis, quia quaecunque cognitio

universalis sie est singularis, .....sed de cognitione propria simplici et singulari —

Dico tunc primo, quod singulare praedicto modo aeeipiendo est primo cognitum,

quia res extra animam, quae non est signum, tali cognitione primo intelligitur,

sed omnis res extra animam est singulare, .. Secundo dico, quod cognitio simples

et propria singularis et prima tali primitate est intuitiva Tertio dico, quod

cognitio prima abstractiva primitate generationis et simptex non est cognitio propria

singularis, sed communis, sieut de venientc a remotis patet, quod causat sensationem,

virtute cuius possum tantum iudicare, quod itlad visum est ens; manifestum

est, quod in Mo casu cognitio abstractiva, quam habeo primo primitate generationis,

est cognitio entis et .nultius inferioris , et per consequens non est coneeptus proprius

singularis Intuitiva est propria cognitio singularis non proptcr majorem assimitationem

uni quam alteri, sed quia naturaliter ab uno et non ab altero causatur

Coneeptus generis nunquam abstrahitur ab uno individuo Universalo est obiectum

primum primitate adaequationis , non primitate generationis. Vgl. Anm. 806 u. 810

a. Ende.

XIX. Occam (Parteistellung). 347

terschied beider Erkenntnissweisen nur in ihnen selbst, d. h. . nur in der

geistigen Function, nicht aber etwa in den Objecteji derselben 7S7).

Das Universale ist somit kcinenfalls eine ausserhalb der Seele existirende

Einzeln-Substanz , denn ausserdem könnte jedes' coucrete Wesen

ein Universale sein, sowie auch mit der Vernichtung eines Individuums. so

fort die ganze Gattung untergehen müsste; sondern das Universale ist nur

eine psychische intentio, und wenn man diese nach richtiger Auffassung

mit actus intelligendi ideutificirt (Anm. 757 u. 768),, so ist sie ein na

türliches Zeichen, welches ebenso, wie z. B. durch Seufzen Schmerz be

zeichnet wird, als Bestandteil eines inneren Urtlieiles, d. h. als terminus,

einen äusseren Gegenstand bezeichnet und hiemit nur der prädicativen

Aussage dient, während Substanzen als solche, wie sich von selbst ver

steht, nicht Prädicat oder Subject eines Urtheiles sein können, wenn man

nicht auf sophistische Spielereien verfallen will 7 8 ?). Die Gemeinsamkeit

aber (communitas) , welche dabei den Universalien als ausgesagten zu-

787) Sent. Prolog, qu.l Z: Notitia abstractiva potest aeeipi dupliciter: uno modo,

quod sit respectu alicuius abstracti a multis singularibus ; et sie cognitio abstractiva

non est nisi cognitio alicuius universalis abstrahibitis a muttis, et si universate

sit vera qualitas existens in anima subiective , quod potest teneri probabititer, concedendum

est, quod itlad universalo possit videri intuitive et quod eadem est notitia

intuitiva et abstractiva Aliter aeeipitur cognitio abstractiva, secundum quod abstrahit

ab existentia et non-existentia ...... . Notitia intuitiva est talis, quod .... .si {

Socrates in rei veritate sit albus, . potest evidenter cognosci, quod Socrates est

albus; et universaliter omnis notitia incomptexa termini. vel terminorum seu rei vet

rerum, virtute cuius potest evidenter cognosci aliqua veritas contingens, maxime de

praesenti, est notitia intuitiva. Abstractiva autem est ista, virtute cuius de re contingenti

non potest sciri evidenter, utrum sit vel non sit, et per itlum modum abstrahit

ab existentia et non-existentia ....... Aliquando propter imperfectionem notitiae intuitivae

potest aeeidere , quod nullae vel paucae veritates contingentes de re sie

intuitive cognita possint cognosci . (CC) Omne ittud et sub eadem ratione, quod

erit obiectum intuitivae, potest esse obiectum abstractivae, et manifestum est, quod

quidquid realo potest cognosci abstractive, potest etiam cognosci intuitive ..... . (G.G)

Ideo dico, quod notitia inluitiva et abftractiva se ipsis differunt, et non penes obiecta

et penes causas suas quascunque, quamvis naturaliter notitia intuitiva non possit esse

sine existentia rei, notitia autem abstraefiva potest esse naturaliter ipsa re simpliciter

destructa.

788) Summa t. log. I, 15, f. 6 v. B: Quod nultum universate sit atiqua sub

stantia extra animam existens, evidenter probari potest....,. Nullam universalo est

substantia singularis et una numero; si enim diceretur, quod sie, sequitar, quod

Socrates erit aliquod universate, quia non est maior ratio, quod unum universalo sit

una substantia singularis, quam alia Sequeretur, quod deus non posset unum

individuum simpliciter annihitare, nisi cetera individua destrueret, quia, si annihitaret

aliquod Individuum, destrueret totum, quod est de essentia ittius Nutlam unirversalo

est substantia, qualitercunque consideretur ; unde consideratio intelloctus non

facit, quod aliquid sit substantia vel non- substantia, quamvis significatio termini

faciat, quod de Mo, non pro se, praedieetur hoc nomen „substantia1' vel non praedicetur

Quodlibet universate est intentio animae, quae secundum unam probabitem

opinionem ab acta intetligendi non distinguitur ; unde dicunt, quod intentio,

qua intelligo nomine s , est signum naturate significans hominem, ita naturate , sicut

gemitus est signum infirmitatis vet doloris ; et est talo signum, quod potest stare pro

hominibus in propositionibus mentalibus, sicut vox potest stare pro rebus in propositionibus

vocalibus Quod autem substantia non sit nata praedicari, patet,

quia, si sie, sequeretur, quod propositio componeretur ex substantiis particularibus

et per consequens subiectum erit Romae et praedicatum Oxoniae (bezüglich des letz

teren vgl. Anm. 599).

348 XIX. Occani (Parteistellung).

kommt, ist nicht etwa eine objectivc Wesens-Identität des Universalen und

des Singulären, sondern beruht lediglich auf dem Begriffe des „Zeichens"

(signum), welches ja als solches mehrerem Bezeichneten gemeinsam ist 789);

und daher wird bei Erkenntniss eines Universale hinwiederum nicht aus

schliesslich Öder einseitig bloss der geistige Begriff erkannt , sondern zu

gleich mit ihm gemeinsam auch das Singuläre , auf welches er sich be

zieht790). Aber dabei dürfe man sich durch das Wort „singularis" nicht

täuschen lassen, denn dasselbe habe einen doppelten Sinn : nemlich einer

seits bedeute „singulare" dasjenige, was Eines und nicht Vieles ist, und

in diesem Sinne sei Alles und Jedes ein Singuläres , mag es ein Ding

oder ein Zeichen oder eine 'intentio oder ein Universale sein, indem auch

letzteres irgend Ein bestimmtes psychisches Moment ist, und somit gebe

es in diesem Sinne, da für die Philosophie Nichts zugleich Eines und

Vieles ist (— anders in der Theologie, welche ja lehrt, dass t.*3 ist,

vgl. Anm. 733 —), überhaupt gar kein Universale; hiegegen andrerseits

bedeute „singulare" dasjenige, was in der Einheit seines Seins auch nur

Eines (nicht aber Vieles) „bezeichnen" kann, und in diesem Sinne bestehe

ein Unterschied oder selbst ein Gegensatz zwischen dem Singulären und

dem Universale, insoferne letzteres, während es allerdings Eines ist, zu

gleich wesentlichst den Beruf hat , Mehreres zu bezeichnen , und somit

gebe es von Natur aus sowohl singulare als auch universelle intentiones

animae, eine Unterscheidimg, welche bei den Worten nur auf willkürli

cher Einrichtung (Anm. 757, 774, 781) beruhe, daher auch die Singu

larität, vermöge deren ein Wort „terminus discretus" ist, als dritte Be

deutung des „singulare" genommen werden könne791). ,

: — i. , . . •, .. ,•

KV) Expos, aur. t'raedicab. de genere: lllad, quod praedicatur de plarihus

differentibus specie, non est aliqua res, quae sit de esse itlorum, de quibus praedi

catur, sed est una intentio in anima tiaturaliter significans omnes itlas res, de qui

bus praedicatur Et ideo genus non est commune plaribus per identitatem in eis,

sed per quandam communitatem signi, quomodo idem signum est commune ad plvra

signata Divisio praedicabitium non est dJVisio primo rerum, quae sint in je

ner? substantiae, sed est divisio nominum vel coneeptuum vel intentionum in anima.

790) Sent. I, Dist. 2, qu. 4 Q: Secundum unam opinionem intelloctus inteitigendo

hominem, non intelligendo aliquem hominem singularem, non intelligit rem

unam de genere substantiae, sed tantum intelligit quendam coneeptum mentis ......

Sed secundum alt am opinionem vere intelligitur quitibet homo singularis, non cogni

tion« propria nec aequivatenti, sed communi tantum.

791) Expos, aur. Perierm. C. 5: Vox est singularis in se, sc. quia est una res

et non plares ; potest tamen esse universatis per significationem et praedicationem.

..... Singulare aeeipitur dupliciter: uno modo pro eo, quod est unum et non plara,

et isto modo quaelibet res, sive sit signum ' sive signatum sive vox sive conceptus, dicitur

singularis, et sie nulla res est universalis, ..... quia nihit est unum et plara

secundum phitosophus, quamvis secundum theologos posset concedi, sed de hoc non

est modo turandum (d. h. die Trinitäts-Lehre liegt ausserhalb der Philosophie)

Alio modo aceipitur pro eo, quod non est praedicabite et quod non significat plara,

et universate dicitur per oppositum ittud, quod praedicatur de pturibus et est signum

plurium et plara signifkat, quamvis ipsum in rei veritate sit unum et non plara,

et isto modo secundo aeeipiendo singulare et universate non est idem Inten

tionum animae quaedam sunt universates et quaedam singulares, voees autem non

sunt singulares nec universates nisi per institutionem sive ad placitum. Summa t.

log. I, 14, f. 6 v. B : Singulare potest sumi dupliciter, Uno modo hoc nomen „sin

gulare" significat itlad, quod est unum et non ptura; et hoc modo tenentes, quod uni

versate est quaedam qualitas mentis praedicabitis de plaribus, non tamen pro sc, sed

XIX. Occam (Parteistellung). 349

Kehrt somit Occam betreffs der Universalien ebenso wie bei intentio

(Anm. 778) immer wieder auf die Aussagbarkeit, auf „dici de pturibus'',

und somit grundsätzlich (vgl. Anm. 768) auf das Urtheil zurück m), so

ist es schliesslich eben dieser nemliche Standpunkt, welchen, er in peinli

cher Ausführlichkeit und unter scrupulöser Formulirung aller, möglichen

Fragen, aller Gründe und Gegengründe, bei der Discnssion über die Uni

versalien im Commentar zu Petrus Lombardus vertritt. Folgen wir dem

dortigen Verlaufe (einige anderweitige Belegstellen aus anderen Schrifteu

bei einzelnen Punkten nicht vernachlässigend), so begegnet uns als erste

die Frage, ob die Universalieu wirkliche Dinge ausserhalb der Seele seien,

welche den einzelnen Dingen, deren gemeinsame Prädicate sie sind, we

sentlich innen einwohnen , während sie von denselben real verschieden

sind; und indem, nun gegenüber dem Standpunkte der subjectiv psychi

schen Auffassung diese Frage dennoch im Hinblicke auf die Wesens-Ein

heit gleichnamiger Individuen und auf die Unvergängliclikeit der Allge

meinbegriffe manigfach bejaht werde 793), bemerkt hiegegen Occam vorerst,

piu illis plaribus, dicere habent, quod quodtibet universate est vere et reatiter singu

tare (diess beruht auf einer schon von Middletoa, ob. Anm. 230, benützten Steile

Avicenna's) Aliter aeeipitur nomen „singulare" pro omni eo, quod est unum et ',

est signum alieuius singularis nec est natum esse signum plarium. Et sie nuttum

universalo est singulare, quia quodlibet universate natum est esse signum plurium.

Unde vocando universalo aliquid, quod non est unum numerv, quam aeeeptionem

mutti tribuunt universuli, dieo, quod nihit .est universalo, nisi forte abutetur vocabulo

dicendo, populam non, esse .unum numerq et esse universale ; s.ed puerite esset..

Vicendum est igitur, quod quodlibet universalo est una res singulqris, et .ideoi , non est

universate nisi per significationem, quia est signum pturium Forma, quamvis in

comparatione individuorum sit universalis, tamen in comparutione animae singularis ,

in qua imprimitur, est individua, ipsa enim est una ex formis, quae sunt in intelloctu.

Ouodl. V, qu. 12: Utrum universalo sit singulare Logice. hquendo tripliciter

aeeipilar singulare et individuum. Uno. modo dieitur singulare, quod est una

res numero et non plares res; alio modo dieitur singutare, .res extra animam, quae

est una et non ptures nec est signum alieuius; tertio modo signum proprium

uui, quod vocatur teiminus discrelas .. Universalo est singulare et individuum

primo modo, quia vere est una qualitas mentis singulqris et non est ptures qualitates.

Sed secundo modo non est singulare, quia nullv modo est. res extra animam

quodeunque universalo; simititer universate non est singulare tertio modo, quia uni

versalo est signum naturale vel votuntarium commune plaribus et non tantum uni.

S. Anm. 839. ,.,„...,, '

792) Expos, aur. Praedicab, de specie: Ordo praedicamentalis non componitur

ex rebus extra aninf am, sed ex coneeptibus et intentionibus in anima, quae non ha

bent aliquem ordinem, nisi quod unum est communius et dieitur de plaribus et ittud

vocatur superius, et aliud est minus commune et dieitur de paucioribus el itlad est

infeiius ..... Speeies continet individua non sicut quoddam tvtum, de cuius essentia

sint individua, sed rontmen hic idem est quod de plaribus praedicari.

793) Senf. I, Dist. 2, qu. 4 A:, Quaero, utrum itlad, quod immediate et proxime

denominatur ab intentione universalis et univoci sit aliqua vera res extra ani

mam intrinscca et essentialis illis, quibus est univoca et communis, distincta realiter

ab iltis. Primo, quod sit vera res essentialis et intrinseea iltis, quibus est commune,

videtur, quia isti duo homines, universalis et particularis sciticet, cui aeeidit

univocatio, sunt unum essentialiter ; sed itlad, quod est unum essentialiter cum aliquo

ente reali extra animam, est vere res et essentialis alicui rei Secundo, quod

sit res .distincta realiter, videtur, quia impossibite est, eandem rem esse corruptibitem

et incorruptibitem ; sed universatia sunt incorruptibitia, ..... ergo non sunt eaedem

res cum singularibus . Ad oppvsitum: ...... unum et ens sunt ex rebus universalibus,

quae non habent esse exira animam Ad istam quaestionem est una opinio,

350 XIX. Occam (Parteistellung).

dass bei solcher Annahme die Universalien bereits singularisirty d. h. zu

concreten Einzeln-Dingen gemacht seien, hei Welchen eine angebliche communicabilitas

(thoniistische Ansicht, s. Abschn. XVH, Anm. 380—392 u.

494) einerseits zweifelhaft bleibe und andrerseits eine Singularisirung oder

örtliche Vervielfältigung doch nicht ausschliesse ; ferner dass die Universalien

dann nur Summanden oder Theile (vgl. Anwi. 781, 799 f.) des We

sens der Einzelndinge sein könnten, wornach in einem Individuuni ebenso

viele „res" stecken müssten, als liniversalien von ihm ausgesagt werden;

ausserdem dass das Universale nicht Gegensätze in sich aufnehmen könne,

was doch bekanntlich bei Substanzen wesentlich - der Fall - sei; endlich

"dass mit der Vernichtung Eines Individuums der Untergang der ganzen

Gattung verbunden sein müsste794). Ueberhaupt ja sei die Annahme einer

derartigen Existenz der Universalien weder zur Erklärung des Urtheiles

nötig oder zulässig, weil der Theil (— Theile aber seien in solchem

Sinne die Universalien —) nicht wesentlich vom Ganzen prädicirt werden

könne, noch bedürfe man derselben zum Behufe der realen Disciplinen,

weil für diese das Urtheil allein genüge (s. sogleich Anm. 797 f.), noch

auch endlich zum Behufe der Definition , da -diese immer etwas vom de-

: i .1. i' .i','. o:i i .i. ,';„! i . ..- / ..., - i .... . :,, ,

quod quodlibet universate univocum est quaedam res existent extra animam realittr

in quolibet singulari et de essentia cuiustibet singularis distincta realiter a quolibet

singulari et a quolibet alio universali Pro itla opinione arguunt multipliciter,

d. h. es werden nun dreizehn Gründe für dieselben angerührt.

794) Ebend. D: Ista opinio est simplieiter falsa et absurda; ideo arguo contra

eam primo sie: Nulla una res numero non variata nec multiplicata est in plaribus

suppositis vel singularibus nec etiam quibuscunque individuis creatis simul et semel,

sed talis res si poneretur, esset una numero, ergo non esset in plaribus singularibus

nec de essentia ittorum . Sed res singularis et universatis per se sunt duae res

distinctae realiter et aeque simplices, vel res universalis est magis simptex, nec wah

rem pturalitatem rerum intrinsecam incladit una quam alia, sc. res universalis quam

singularis; igitur si res singularis est una numero, res universalis erit una numero.

Si dicitur, quod itla res universalis est realiter communicabitis multis et est

realiter in multis, non sie autem res singularis, et ideo, quamvis non mcladat itifrmsece

maiorem plaralitatem rerum, non tamen est una numero sieut res singularis, con

tra quaero, quomodo est communicabitis multis et quomodo est in multis Si di

citur, quod ipsa non variata in se nec multiplicata communicatur multis et distincta

remanet realiter ab illis, talis communicabititas vel existentia in multis non excladit

unitatem numeralom Omnis res faciens numerum cum alia re distincta est una

res numero vel ptures res numero ; sed talis res universalis si ponatur, vere facii nu

merum cum re singulari; ergo ipsa est una res numero vel ptures res numero; sed

non est plares res numero ; ergo est una numero St dicitur , quod itla res

universatis est de essentia Socratis et non tota essentia Socratis, quin tunc non esset

res alia a Söcrate , ergb est pars essentialiter Socratis , ex itto seqnuntur multa ab

surda Seguereiur , quod tot essent res realiter distinctae in quolibet singulari,

quot sunt universalia praedicabitia univoce de eodem Omnis res extra animam

in genere substantiae est suseeptiva contrariorum ; ergo si sit aliqua substantia uni

versalis, vere erit suseeptiva contrariorum; sed nultum universate est suseeptivum con

trariorum; ergo nullam tate universate est res realis in genere substantiae. Summa t.

log. II, 2, f. 25 v. B: St humanitas sit alia res a singularibus et sit de essentia

singularium , ergo idem non variatum esset in plaribus, et ita unum non variatum

numeraliter esset in diversis locis; quod est falsum. Simititer idem non variatum

danmatum in Juda et salvatum in Christo, et ita aliquid esset damnatum et mistrum

in Christo; quod est absurdum. Simititer tunc deus non possei aliquid individmim

annihitare, nisi destrueret omnia individua eiusdem generis.

XIX. Occam (Parteistellung). 351

flnirten Gegenstande Verschiedenes ist 795). Hiezu aber fügt er noch einen

anderen Einwand, welcher nach der Lehre von consequentia formulirt ist

und auf der Theorie der suppositio beruht (vgl. Anm. 777 u. 781); nemlich

falls das Universale in dem angegebenen Sinne eine „res" wäre,

d. h. nicht bloss ein Zeichen für ein Bezeichnetes, so müsste es befähigt

sein, für sich selbst snpponirt zu werden ; dann aber käme man bei der

Folgerung „Mensch ist eine Species, also ist Thier eine Species" oder bei

dem Urtheile „Die niederste Species ist eine Substanz" zu falschen Be

hauptungen, sowohl wenn man nach suppositio personalis,' als auch wenn

man nach suppositio simptex verfährt; also könne das Universale nicht

eine res sein 79,i). Ausserdem müsse um der logisch Ungeübten willen

bemerkt werden, dass der Bestand der realen Disciplinen durchaus nicht

einen Einwand gegen die Subjectivität der psychisch erfassten . Universa

lien in sich schliesse (wie Burleigh gemeint hatte, s. ob. Anm. 591 u. 598);

denn vor Allein habe jede Wissenschaft, möge sie real oder rational sein,

nur Urteile zum Gegenstande, weil Urtheile allein es seien, welche „gewnssi"

werden (s. Anm. 754), wobei es , für die Wahrheit des Urtbeiles

gleichgültig sei, ob es aus Geschriebenem oder aus gesprochenen Worten

oder innerlich aus Begriffen bestehe; Worte ja seien bei jeder Wissen

schaft üblich , der Unterschied hingegen liege nur darin, dass bei den

realen Disciplinen die Worte, (oder termini) durch suppositio auf concrete

einzelne Dinge , bei den rationalen durch suppositio auf. Begriffe,

und bei den grammatischen Theorien durch suppositio auf Worte selbst

795) Sent. I, a. a. 0.: Ideo dieo aliter ad quaestionem, quod nulla res realiter

distincta a singularibus rebus et intrinseca eis est universalis et communis eis, quia

talis res non esset pouenda nisi ad salvandam praedicationem e ssen tiatem unrus de

altem vel ad salvandam scientiam de rebus et diffinittones rerum, quas omnes innuunt

arguentes pro opiniöne l'latonis. Sed primum non vatet, quia. 'Co ipso, quod

ponitur intrinseca ibi et distincta a re singutari, oportet, quod sit pars rei, sed pars

n'on potest praedicari essentialiter de re Nee propter secundum oportet ponere,

quia ad habendum scientiam reatem sufficit habere propositiones per se, quae possunt

haberi sine tali alia re Nee oportet tatem rem ponere propter tertium ...... (F)

quia nunquam diffinitio et diffinitum sunt eadem res; sicut enim non sunt idem 1erminus,

ita non sunt eadem res, hoc non obstante, quod pro eadem re supponunt (letz

teres ebenso Summa t. log. 1, 20, f. 8 v. B, und hiezu Anm. 848). , '

796) Ebend. Ab inferiori ad superius est bona consequentia (s. Ahsens.- XVII,

Anm. 623), quando sc. superius et inferius supponunt pro rebus ceteris, quamvis non

sequitur, quando supponunt pro se ipsis ; ergo sequitur „homo est species, ergo animat

est species11 ; qmero ergo, quomodo supponit „anima/'1; mt personaliter, et tunc

haec est falsa, quia nullam animai est species; aut simpliciter, et tunc est falsa,

quia tunc animai supponit pro Mo communi, et itla res communis non est species

specialissima, sed genus Fraeterea si haec sit vera „species specialissima est

substantia'' , aut substantia supponit simpliciter aut personaliter: si simpliciter, tunc

haec est falsa, quia tunc species speciatissima esset genus generalissimum; si personatiter,

adhuc est fatsa, quia tunc supponit pro suppositis et singularibus, et per consequens

species specialissima esset aliquid singulare. Ideo dico, quod nulla res talis est, quae

sit universalis et intrinseca illis, quibus est communis. Summa t. log. I, 66, f. 21

Vi B: Suppositio simptex est, quando terminns supponit pro intentione animae (s.

unten Anm. 877 n. 879), quae aliquando est communis plaribus per praedicationem,

atiquando vero est propria uni; et ratio huius est, quod nihit est a parte rei, quando

sit simpliciter singulare, tlnde error itlorum, qui credebant, aliquid esse in re prae

ter singulare, et quod humanitas distincta a singularibüs1 est' aliquid' in ' individuis et

de essentia eorum, induxit eos in Mos errores et multos alios iogicales.' 1

352 XIX. Occam (Parteistellung).

sich, beziehen (vgl. Anm. 776); jene inneren Urtheile aber, welche allen

ausgesprochenen Urteilen zu Grunde liegen (Anm. 769), seien eben nur

aus solchen terjmini zusammengesetzt , welche Begriffe sind 797). Darum

solle, man . auch mit Sophistereien, welche dem juristischen Gebiete der

Stipulation entnommen sind (s. ob. Anm. 590), nicht weiteren Unfug trei

ben; dem) sowie jene derartigen Beispiele sich einfacli durch suppositio

eonfusa tantum (s. Absclin. XVII, Anm. 205 ff.) lösen, so komme über

haupt in. den Urtheüen Alles auf die suppositio an, deren Kenntniss in

allem Detail allerdings Sache des Logikers sei 798).

Die zweite Frage, welche dahin geht, ob die Universalien als wirkliche

797) Senf.' a. a.' O. qu. 4 M: Scientia realis non est semper de rebus tanquam

de illis, quae immediate sciuntur, sed de aliis pro rebus tantum supponentibus

Propter atiquos inexercitatos in logica sciendum est, quod scientia quaelibet, sine sit

reatis sine rationalis, est tantum de propositionibus tanquam de illis, quae sciuntur,

quia solae propositiones sciuntur Sicut propositio prolata vere componitur ex

vocibus et propositio scripta vere componitur ex seripturis , ita propositio tantum

concepta componitur tantum ex intettectionibus vet conceptibus seil intentionibus animae

..... Sicut propositio prolata scitur, ita propositio in mente, quae nultius

linguae est, vere scitur ..... Scientia aliquarum tatium propositionum prolatarum est

realis et. aliquarum rationalis, et tamen Ma scita et omnes partes islorum vere sunt

voces, quia, cum partes aliquarum supponunt et stant non pro se ipsis vocibus, sed

pro rebus extra, putä pro subiectis, ideo itlarum propositionum scientia dicitur realis;

aliae autem partes1 aliarum propositionum stant pro ipsis conceptibus mentis, ideo scientia

itlarum potest dici rationatis vel logicalis; et istarum propositionum protatarum, e.g.

„homo est vox bissyllaba", potest dici grammatica. Et tamen omnes propositiones tales

et partes earum sunt voces, et sotum dicuntur ad diversas scientias pertinere, quia

partes pro diversis supponunt, quia aliquae supponunt pro rebus, aliquae pro conceptibus

mentibus, et aliquae pro ipsis vocibus. Ergo eodem modo proportionabititer de proposi

tionibus in menfe, quae vere possunt sciri a nobis, quia omnes termini itlarum sunt

tantum conceptus et non sunt ipsae substantiac extra In ista propositione in

mente „omne corpus componitur ex materia et forma singulari" non fit suppositio

pro aliquo corpore universali, quia nullam talo corpus est, sed scientia istomodo

est de rebus singularibus, quia pro ipsis singularibus termini supponunt. Ebend. K:

Nihit refert ad scientiam realem, an termini propositionis scitae sint res extra mimam

vet tantum sint in anima, dummodo stent et supponunt pro ipsis rebus extra ,

et ita propter scientiam reatem non opportet ponere talos res universalos distiutas

realiter a rebus singularibus. Hiezu Anm. 843 a. Ende.

798) Ehend. X : Si proterviatur, quod haec est vera „aliquis promittit, se

dalarum alten aliquem equum" , ItUtc quaero : aut iste promittit alteri rem aliquam

singularem aut universalom aut coneeptum. Non rem singularem, quia non ptus

unam, quam aliam, et ita vel nuttum equum promittit et ita possei teuere promissum

nutlam equum dundo, vel promittit quemlibet equum et ita non possei teuere promis

sum nisi dando quemlibet equum. Si promittat rem universalom, habetur propesitum.

Si coneeptum, hoc non est verum, quia promittit veram rem Ista cavittutio nm

esset hie, ponenda, nisi quia aliqui putantes, se scire logicam, ponderarent talia putritia,

propter quae ponuntur multa absurda circa suppositionem terminorum Est

faltacia figurae dictionis commutando unum modum. supponendi in alium

ista propositione „equum" supponit confuse tuntum vet aliquo modo consimiti, quin

non supponit confuse et distributive Saepe terminus praedicatus habet supposi

tionem confusam tantum vel aliquam, quantum ad praedicata , consimitem cum signo

distributivo praecedenti ; verumtamen utrum vi sermonis habeat suppositionem confusam

tantum vet non, ad praesens non curo, et ideo ista omittuntur, quia pertinent ad togicos.

Ignorautia tamen istorum facit multa difficitia et in theotogia et in aliis scieutiis

realibus, quae, si ista pueritia essent perfecte scita, essent vatde facitia. Hiezu

d. Schlass d. Anm. 879; vgl. auch Anm. 806; die logische Losung aber des juri

stischen Beispieles s. unten Anm. 885.

XIX. Occam (Parteistellung). 353

äussere Dinge in den Individuen , von welchen sie reell verschieden

seien, mittelst einer Vervielfältigung reell existiren , liegt eigentlich näher

an der Controverse über das Princip der Individuation, wurde aber jeden

falls nur von Halb-Thomisten auf Grundlage Albert's (s. Abschn. XVII, Anm.

378, 381 f., 393) bejaht; denn soweit unsere Kenntniss der verschiede

nen Parteistellungen reicht, finden wir diese Ansicht hauptsächlich von

Herveus (ob. Anm. 411 u. 416), theilweise auch von Gottfried von Fontaines

(ob. Anm. 66) und von Aegidius (ob. Anm. 382 f.) vertreten; Occam

aber bekämpft dieselbe darum, weil im Hinblicke auf die Verschiedenheit

der Individuen dann zuletzt ebenso viele niederste Arten statuirt werden

müssten, als es Individuen gibt, und weil auch hier das Universale zu

einem real verschiedenen wesentlichen Theile des Einzeln-Dinges gemacht

werde, während das Bestehen eines Theiles im Wesen , wenn überhaupt

zulässig, nur in der prädicativen Aussage der Artbegrifle im Vergleiche

mit den Gattungsbegriffen gefunden werden könne 799), sowie man bei

Allem stets das Verhältniss der Aussage und der Suppositions-Fähigkeit

als einzig richtiges im Auge behalten müsse 800).

Die Beantwortung hingegen der dritten Frage, welche gleichfalls in

das Princip der Individuation hinüberspielt, nemlich ob die Universalien

etwas ausserhalb der Seele Bestehendes seien , welches nur formaliter

(nicht aber real) vom Individuum verschieden sei, ist direct gegen Scotus

799) Senf. I, Dist. 2, qu. 5 A: Quaero secundo, utrum universalo et univocum

sit vera res extra animam realiter distincta ab individuo, in eo tamen realiter existens

reatiter multiplicata et variata (B) Est una opinio, quae imponitur doctori subtiti

a quibusdam , sicut ab aliis opinio recitata in praecedente quaestione (d. h.

Anm. 793) sibi imponitur (sonach bestanden damals sogar darüber Meinungsver

schiedenheiten, was Lehre des Scotus sei und was nicht; jedenfalls aber waren die

beiderseitigen Referenten, auf welche sich hier Occam beruft, ziemlich unwissende

Menschen, wahrscheinlich ächte Thomisten); et est opinio, quod universalo est vera

res extra animam distincta reatiter ab una differentia contrahente, realiter tamen

multiplicata et variata per tatem differentiam contrahentem. Sed ista opinio videtur

esse simpliciter falsa, quia (C) humanitas Socratis realiter distinguitur a diffe

rentia contrahente Mam humanitatem (d. h. wenn zum Universale die Individuation

als etwas Verschiedenes hinzutreten soll) Si humanitas sit alia et atia, ergo

(of erunt species specialissimae, quot sunt individua (D) Dico ad quaestionem,

quod in individuo non est atiqua natura universalis realiter distincta a differentia

eontrahente, quia non posset ibi poni talis natura, nisi esset pars essentiatis ipsius

individui Simititer si in individuo essent talia duo realiter distincta, non videtur

incladere contradictionem , quin unum istorum posset esse sine altera, et lanc posset

esse gradus individualis sine natura contractu vet e converso, quorum utrumque est

absurdum Universalo aliquo modo significat partem, quando est genus ad mutta

composita distincta formis specificis; et ideo universalo non est realiter pars,

et ideo non oportet, quod realiter multiplicetur.

800) Expos, aur. Praedicab. De specie: Sicut genus non est de esse speciei nec

pars eius, ita species non est de esse individui, sed est quaedam intentio in anima

significans ipsa individua, et est praedicabitis de eis non pro se, sed pro ipsis individuis,

quia praedicatum non supponit pro se, quia tunc denotaretur, quod Soerates

esset hoc praedicatum commune ,Jiomo", quod est manifeste falsum, sed „homo"

supponit pro ipsis individuis Ideo species non est realiter in individuo. Summa

t. log. I, 20, f. 8 v. A : Genus non est atiqua res extra animam existens de essentia

itlorum, de quibus praedicatur, sed est quaedam intentio ammae praedicabitis de

muttis, non quidem pro se, sed pro rebus, quas significat.

Pbantl, Gesch. III. 23

354 XIX. Occam (Parteistellung).

gerichtet801). Und zwar wendet Occam gegen denselben ein, dass es im

Umkreise der natürlichen Dinge überhaupt keine formale Unterscheidung

ohne eine reale geben könne (anders verhalte es sich freilich hei der

Trinität, vgl. Anm. 791), dass der äussere Gegenstand, welcher als sol

cher singulär ist, nicht zugleich gemeinsam sein könne, dass es (wie oben

Anm. 800) zuletzt so viele Arten als Individuen geben müsste, oder dass

entweder alles Singulare ein Universale wäre oder es kein Universale

gäbe (wie oben Anm. 794) und somit der Unterschied der Individuen ge

tilgt werde, dass von Natur aus nicht das Allgemeine als das Frühere

beabsichtigt werde, sondern gerade das Singulare (ob. Anm. 783), endlich

dass in den Urtheilen das Prädicat zugleich sein eigenes Subject wäre,

weil ja der höhere und der niedere Begriff real das Nemliche seien 802).

801) Sent. 1, Dist. 2, qu. 6A: Quaero tertio, utrum aliquid, quod est univer

sate et univocum, sit realiter extra animam ex natura rei distinctum ab individu",

quamvis non realiter Dicitur, quod in re extra animam erst natura eadem rea

titer cum differentia contrahente ad determinatum Individuum, distincta tamen forma

liter, quae de se nec est universalis nec particularis, sed incomplote est universalis

in re, et comptete secundum esse in intelloctu. Et ista opinio est, ut credo, ovinie

subtitis doctoris, qui alios in subtititate iudicli exceltebat (s. ob. Anm. 100, 102,

121 f.) Et est de intentione istius doctoris, quod praeter unitatem nuweralem

est unitas realis minor unitate numerali (Anm. J41) Non. est. ergo ista entitas

materia vel forma vet compositum, inquantum quodtibet istorum est natura, sed est

ultima realitas entis, quod est materia, et entis, quod est forma, et entis, quod est

compositum (Anm. 147) (D) Pro conclasione principali istius opinionis arguitur

multipliciter (folgen nenn Gründe).

802) Ebend. E: Contra istam opinionem potest argui duplici via. trimo, quod

impossibite est, in creaturis aliqua differre formaliter, nisi distinguantur realiter (s.

Anm. 817) (F) Scrunda via potest argui contra praedictam opinionem, pää

non est vera, etiam posito, quod esset tulis distinctio ; primo sie : quandocunque convenit

alicui realiter unum oppositum, retiquum oppositorum sibi non conteni|

realiter; sed per te omnis res extra animam est reatiter singularis una numen.

...... ergo nulla res extra animam est reatiter communis nec una unitate opposiUi

unitati singularitatis (G) Secundo principaliter iuxta istam viam aryuo sie.

quia, 's« natura isto modo esset communis, sequeretur, quod tot essent species eI

genera, quot sunt individua (H) Si dicatur, quod res non est comptete univer

salis, sed sohim secundum quod est considerata ab intettectu, contra quaero de Mo,

quid immediate denominatur universate. Aut est praecise una res extra animam, aul

erit praecise ens rationis, aut est agejregatum ex ente reali et ente rationis. Si detm

primum, habetur, quod res singularis est simpliciter comptete universalo contra dictum

proprium Si detur secundum, sequitur, quod nulla res est universalis nec comptetive

nec inchoative Si detur tertium, stabit, quod quot sunt individu,

tot erunt genera generalissima (J) Tertio arguo sie: humanitat in Socrute et

humanitas in Platane realiter distinguuntur, ergo utraque itlarum est realiter um

numero, et per consequens neutra est communis (M) Quae sunt una res in

creaturis, non sunt atterius et atterius rationis: sed differentia individualis et iiatura

contractu sunt una res Socrates inctuderet aliquid alterius rationis ab Mo, quod

est in Piatone, quod falsum est, quia tune Socrates et Plato non essent simpliciter

eiusdem rationis (O) Quod natura est prior naturaliter hac entitate, ut liaee

est, hoc non est verum (R) lllad, quod est universate et univocum, non est

atiquid realiter ex parte rei, distinctum formaliter ab individuo, quia tuut

quandocunque praedicatur superius de inferiori, praedicaretur idem de se, quia superius

et inferius essent eadem res (in Bezug auf Letzteres vgl. Anm. 812). Summa

t. log. II, 2, f. 26 r. A : Nec vatet diecre, quod humanitas Socratis non distinguitur

a Socrate realiter, sed formaliter tantum: quia talis distinctio non est ponenda in

creaturis, quamvis aliquo modo posset poni in divinis; et hoc, quia in creaturis im

XIX. Occam (Parteistellung). 355

Die gleichen Einwände richtet Occam auch anderwärts gegen die Scotisten

mit specieller Bezugnahme auf das Princip der Individuation, bezüg

lich dessen er in ganz ähnlicher Weise, wie Durand (ob. Anm. 569) und

Burleigh (ob. Anm. 603) im Gegensatze gegen die HäcceitSt des Scotus an

eine materia particularis in Verbindung mit einer forma particularis

denkt803), woraus folgt, dass Individuen gleicher Art lediglich mittelst

ihrer selbst in einem Gemeinsamen zusammentreffen, was durch die intentio

in einem Zeichen des Wesens ausgedrückt wird , sei es als ein

Substantielles oder sei es als eine der übrigen neun Kategorien ; denn

dass man das Universale selbst auch ein Accidens nennen könne, betreffe

nur das psychische Auftreten desselben, nicht aber das Wesen des durch

die intentio Bezeichneten 804).

Durch die vierte Frage werden die vorhergehenden drei zusammen

allgemeiner dahin formulirt, ob das Universale überhaupt in irgend einer

Weise sachlich ausserhalb der Seele existire; und aus einer Aufzählung

possibite est dare atiquam rem unam numero, quae sit realiter ptures res et quaetibet

itlarum, sicut est in divinis, nam divina essentia est tres personae etc.

803) Summa t. log. I, 16, f. 7 r. B : Videtur tamen aliquibus, quod universate

atiquo modo est extra animam et in individuis, non quidem distinctum ab his rea

liter, sed tamen formaliter; unde dicunt, quod in Socrate est natura humana, quae

controhitur ad Socratem per unam differentiam individualom , quae ab itla natura

non distinguitur realiter, sed formaliter, unde non sunt duae res, una tamen non est

formaliter alia. Sed haec opinio videtur esse irrationabitis, quia in creaturis non

potest esse aliqua distinctio qualitercunque extra animam, nisi ubi sunt res distinctae.

Item eadem res non est communis et propria Item si natura communis

esset eadem realiter omni differentiae individuali, ergo tot essent realiter naturae

communes, quot sunt differentiae individuates Item quaelibet res se ipsa, et

non per aliud, distinguitur, a quocunque distinguitur (v. A) Dicendum est igitur,

quod in creaturis nulla est tatis distinctio formalis Et ideo non est imaginandum,

quod in Socrate sit humanitas vel natura humana distincta a Socrate quocunque

modo, cui addatur una differentia individualis contrahens itlam naturam, sed quidquid

imaginabite substantiate existens in Socrate vet est materia particutaris vel forma

particutaris vel aliquid compositum ex his, et ideo omnis essentia et quidditas et 1

quidquid est substantiae, si sit realiter extra animam, vel est simpliciter et absolate

materia vel est forma vel compositum ex his. '

804) Ebend. 17, f. 7 v. A: Multis non parvae auctoritatis viris videtur, quod

universate aliquo modo sit extra animam et de essentia substantiarum particularium,

ad quod probandum nonnullas rationes et auctoritates adducunt. Unde dicunt, quod.

quando atiqua realiter conveniunt et realiter differunt, per aliud conveniunt et per

aliud differunt, ergo incladunt aliqua praeter ista, quibus distinguuntur

Hem ptus conveniunt Socrates et Plato, quam Socrates et usinus (s. ob. Anm. 99),

ergo in aliquo conveniunt Socrates et Plato, in quo non conveniunt Socrates et asinus.

Item si universate non esset substantia, omne universate esset aeeidens

Et ad istas rationes respondeo Concedendum est, quod Socrates per idem convenit

specifice cum Piatone et differt numeraliter ab eodem, sed sufficit, quod

se ipsis conveniunt Loquendo de vi vocis et secundum proprietatem sermonis

concedendum est, quod nutlam universate est de essentia cuiuscunque substantiae ;

omne enim universate est intentio animae vel aliquod signum volantarie institutum,

talo autem non est de essentia substantiae Sed mugis proprie loquendo debet

concedi, quod universate exprimit vel expticat essentiam substantiae, h. e. naturam,

quae est substantia Habent dicere illi, qui ponunt, intentiones animae esse

qualitates mentis, quod omnia universalia sunt aeeidentia, non tamen omnia unirersulia

sunt signa aeeidentium, sed aliqua sunt signa substantiarum tantum et itla

constituunt praedicamentum substantiae, alia autem constituunt alia praedicamenta.

(Betreffs des Letzteren vgl. Anm. 812.)

23*

356 XIX. Occam (Parteistellung).

verschiedener Meinungen, wobei wir deuthch nicht bloss den Thomisinus

und den Scotismus, sondern aucli Baconthorp, Aegidius, Durand, Burleigh,

Mayron, Herveus und Aureolus wiedererkennen , liest sich Occam in sei

ner Weise heraus, dass Alle eben doch in irgend einer Beziehung das

Universale mit dem Singulären identificiren und somit dem ersteren einen

sachlichen Charakter beilegen 805). Hingegen nach seiner eigenen Ansicht

müsse durchweg daran festgehalten werden , dass in der Aussenwelt

schlechthin nur Singuläres existire (s. Anm. 781 u. 783) und dass dieses

unseren Intellectus reize („movet", vgl. Anm. 784) , welcher dann den

Gegenstand vorerst verworren und hierauf deutlich (confuse und disiincte,

vgl. Anm. 786 f.) erfasse ; und es liege somit alle Universalität lediglich

im subjectiven Intellectus, wie schon Aristoteles mit Recht gegen Plato

bemerkt habe, und nur durch willkürlichen Sprachgebrauch (yotuntaria

institutio, s. Anm. 757 u. bes. 782) könne eine äussere Substanz als uni

versell bezeichnet werden; denn das richtige Verhältniss des Gemeinbegrifles

zu dem entsprechenden äusseren Einzelndinge liege immer nur

(vgl. Anm. 798) in der suppositio personalis 8S6).

805) Sent. I, Dist. 2, qu. 7 A: Quarto quaero, utrum ittud, quod est universate

et commune univocum, sit quomodocunque reatiter a parte rei extra animam

(B) Onmes, quos vidi, concordant dicentes, quod natura, quae est aliquomodo uni

versalis, saltem in potentia et incomptete (diess bei Baconthorp, s. ob. Anm. 689),

est realiter in individuo, quamvis aliqui dicant, quod distinguitur reatiter (so die

strengen Thomisten und auch die Mehrzahl der Halbthomisten), aliqui, quod tantum

formaliter (so die Scotisten) , aliqui , quod nulto modo ex natura rei, sed tantum

secundum rationem vel per considerationem inteltectus (s. bei Aegidius, Anm. 379, bei

Durand, Anm. 559 f., und bei Burteigh, Anm. 588). Unde dicunt aliqui, quod in

creaturis est quaedam forma, quae secundum rem et naturam nutlam unitatem habet

in se omnino, sed in se est naturaliter divisa et habet sotum unitatem secundum intettectum

rationis (s. bei Mayron, Anm. 509 u. 515) (C) Vult ergo ista opinio,

quod forma generis non est simplox ex se, sed ex se est divisa, sed forma speciei

ex se est una simptex et ut sie est universalis, sed ipsa forma ut signata in hoc

supposito est particularis ; ita quod ista opinio ponit , quod tam forma generis quam

speciei subsistit in ipsis singularibus, quamvis atiter et atiter. Alii autem ponunt,

quod res secundum esse suum in effectu est singularis et eadem res secundum esse

suum in intettectu est universalis (s. bei Herveus, Anm. 402)...... (E) Atii autem

moderni ponunt, quod eadem res sub uno coneeptu est universalis et sub atio conceptu

est singularis (s. bei Aureolas, Anm. 706) (F) Sic ergo omnes istae

opiniones ponunt, quod universate et singulare sunt eadem res realiter nec differuni

nisi secundum rationem; omnes conveniunt in hoc, quod universalia sunt aliquo

modo a parte rei ita, quod sunt universalia reatiter in ipsis singularibus. Pro ista

conclasione potest argui multipliciter (d. h. es folgen nun zweiundzwanzig Gründe).

806) Ebend. F: Omnis res positiva extra animam eo ipso est singutaris, et haec

res sie singularis est apta natu movere intetloctum ad coneipiendum ipsam confuse et

ad coneipiendum ipsam distincte. Et voco conceptum confusum, quo intettectus non

distinguit unam rem ab atia, et sie Socrates movet inteltectum ad coneipiendum

hominem, et per itlam inteltectus non distinguit nec distinete cognoscit' Socratem a

Piatone; etiam movet inteltectum ad coneipiendum ipsum modo non confuso, et

sie dico, quod hic Socrates est homo (G) Non videtur, quod aliqua res extra

animam sit substantia universalis , nisi, forte per votuntariam institutionem

(S) Nulla res extra animam, nec per se nec per aliquid additum reate vel rationis

nec quatiteicunque consideretur vel intetligatur, est universalis, quia tanta est im*

possibititas, quod aliqua res sit extra animam quocunque modo universalis, nisi

forte per institutionem voluntariam, quomodo ista vox „homo'1 est singutaris et uni

versatis, quanta est impossibiiitas, quod homo per quameunque considerationem vel

XIX. Occam (Parteistellung). 357

Gilt hiemit als feststehend, dass die Universalien nicht ausserhalb der

Seele existiren, so ist endlich als Gegenstand einer fünften Frage noch

die Erörterung übrig , ob dieselben eine vorstellungsweise oder eine ge

genständliche Existenz in der Seele haben; und indem Occam auch hier

wieder verschiedene Meinungen aufzählt, welche uns nach Maassgabe un

serer Kenntniss der Parteien auf Aureolus, auf die Scotisten, auf Burleigh

und auf Durand zurückweisen, und dabei bemerkt, dass man nicht vor

schnell conceptus und intelteetio identificiren solle (s. Anm. 753), dass

die Annahme einer species intelligibilis überflüssig sei (Anm. 758) , fer

ner dass die Universalien ebensowenig Dinge (Anm. 784) als etwa bloss

willkürliche Veranstaltungen (Anm. 781 f.) seien 807), so wendet er sich

zunächst äusserst entschieden gegen die Annahme eines gegenständlichen

Seins (subiective) der Universalien , indem er mit den gleichen Motiven,

ja mit den nemlichen Worten, wie oben (Anm. 759 f.), im Interesse der

vorstellungsweisen Existenz der Universalien den Begriff des „Fictums"

festhält808), und abermals darauf hinweist, dass in dem inneren, von

secundum quodeunque esse sit asinus (T) Phitosophus primo probat, quod universalia

non sunt substantiae, secunda, quod non sunt talia cxemplaHa, qualm posuit

Plato (Y) Res potest intelligi non tantum confuse, sed etiam perfecte et distincte

nulto superiori inteltecto; et quando dicitur, quod Socrates non potest intelligi nisi

inteltecto animali, diso, quod ista potest distinqui, quia „animali" potest supponere

simpliciter, et tune est fatsa, quia tunc denotat, quod Socrates non potest

intelligi nisi inteltecto hoc communi animali, et hoc est simpticiter falsum; vel potest

mpponere pro re et- personaliter, et sie concedo. ' , .. , | !t .; t , • ,

807) Sent. 1, Dist. 2, qu. 8 A : Quinta quaero, utrum universate univocum sit

aliquid reate existens alieubi subiective, quia universate primo movet inteltectum.

Possent esse diversae opiniones, quarum multas reputo simpticiter fatsas

Prima opinio posset esse, quod universalo est conceptus mentis et quod iste conceptus

est realiter ipsa intelteetio :s,. bei Aureolas, Anm. 706 h. 716) Contra istam

opinionem potest argui, quia conceptus non est ipsa inteltectio (C) Secunda

opinio potest esse, quod universate est species aliqua, quae, quia aequaliter respicit

omne singulare, dicitur universalo, et ita est universalo in repraesentando et tamen

singulare in essendo (so die Scotisten). Sed ista opinio videtur esse falsa, quia

talis species non est necessaria (D) Alia posset esse opinio, quod aliqua est

vera res sequens actum inteltectus, qui esset simititudo rei et propter hoc esset uni

versalis, quia aequaliter omnia respiceret (s. bei Burleigh, Anm. 585 ff.). Sed

nulta talis est ponenda (E) Quarta posset esse opinio, quod' nihit est universate

ex natura sua, sed tantum ex institutione itlo modo, quo vox est universalis, quia

nulla res ex natura sua habet supponere pro alia re nec vere praedicari de alia re,

sicut nec vox, sed tantum ex institutione volantaria (s. bei Durand, Anm. 551)'.

Sed haec opinio non videtur vera, quia tunc nihit ex natura sua esset species vel

genus nec e converso.

808) Ehend. E: Universate non est aliquid reate habens esse subiectivum nec in

anima nec extra animam, sed tantum habet esse obiectivum in anima et est quoddam

fictum habens esse tate in esse obiectivo, quate habet res extra in esse subiectivo,

et hoc per istum modum , quod inteltectus videns aliquant rem extra animam fingit

consimilom rem in mente , ita quod, si haberei virtutem produetivam, talem rem in

esse subiectivo , numero distinetam a priori, produceret extra, et esset consimititer

et proportionabititer sicut est de artifice Et isto modo universalo non est per

neneratinnem, sed per abstractionem, quae non est nisi fictio quaedam. (F) Figmenta

habent esse in anima et non subiectivum, quia tunc essent verae res; .... ergo sunt

aliqua, quae tantum habent esse obiectivum. Simititer propositiones , ,, syllogismi et

huiusmodi, dt quibus est logica, non habent esse subiectivum; ergo tantum habent

esse obiectivum, ita quod eorum esse est eorum cognosci; ergo sunt tatia entia habentia

tantum esse obiectivum Simititer omnes quasi distinguunt intentiones

358 XIX. Occam (Parteistellung).

speciellen Sprachidiomen unabhängigen, Urtheile (Anni. 769) nur Begriffe,

nicht aber Dinge, als Subject oder- Prädieat auftreten (Anm. 788), sowie

dass der vom Intellectus gebildete Begriff von Natur aus universell sei,

während die Worte hiezu einer willkürlichen Veranstaltung bedürfen .

(Anm. 781 f. u. 791), und endlich dass jenes subjective Gebilde nicht

ohne Realität sei (Anm. 762), sondern ihm ein adäquates Wirkliches ent

spreche 80 9). Aber unmittelbar hernach spricht er mit der nemlichen

Unentschiedenheit, welche wir schon oben (Anm. 758) trafen, von der

Möglichkeit, dass die Universalien dennoch auch eine gegenständliche Exi

stenz haben, indem ihnen auch dann jene „natürliche" (s. Anm. 774) Be

fähigung der Bezeichnung und der Supposition u. dgl. im Vergleiche mit

der willkürlichen Sprachbedeutung immerhin zukomme; und er sagt aus

drücklich, dass ihm principiell nur daran liege, die Universalien im Ge

gensatze gegen die äusseren Einzelndinge , aus welchen sie geschöpft

werden, als psychische Erzeugnisse festzuhalten, mögen sie dann als sol

che gegenständlich oder vorstellungsweise existiren 810), obgleich ihm an

derwärts hinwiederum das erklärliche Bedenken aufsteigt, dass bei ge

genständlicher Geltung die Universalien sehr nahe an die platonische

Ideenlehre (vgl. Anm. 806) gerückt würden 8 ri). Aber sowie wir schon

ßecundas ab intentionibus primis non vocando intentionet seeundas aliquas reales

quatitates in anima; ergo cum non sint realiter extra, non possunt esse nisi obieetke

in anima.

809) Ebend.-F: Idem est subiectum in propositione universali et particulari

non tantum in propositionibus in voce, sed etiam in propositionitms in mente, quae

nullius linguae sunt; et in illis non subiieitur aliqua res; ergo tantum concept«s;

posset ergo dici, quod sicut vox est universalis et genus et species et tantum pei

institutionem, ita coneeptus sie fiett/ s et abstractus a rebus singularibus praecognitio

est universalis ex natura sua; et potest aliquis uti isto modo loquendi vocando conceptum

et universate sie fictum Iltud sie fictum vere est obiectum cognitum ab

intelloctu, et propter ista potest esse terminus propositionis et supponere pro omnibus

illis, quorum est imago vel simititudo , et hoc est esse universate et commune ad

itla (H) Universate non est figmentum tate, cui non correspondet aliquid consimite

in esse subiectivo, qualo ittud fingitur in esse obiectivo Si fingatur

domus in mente, antequam producatur, non est figmentum sicut chimaera vel ali

quid talo.

S10) Ebend. Q: Cui nonplaeet ista opinio de talibus fictis in esse obieetivo,

potest teuere, quod coneeptus et quodlibet universate est aliqua qualitas existens subiective

in mente, quae ex natura sua est signum rei extra, sicut vox est signum rei

ad placitum instituentis, et tunc potest dici, quod per omnem modum, sicut voces et

signa votuntarie instituta significant et consignificant , ita sunt quaedam

quatitates existentes in mente subiective, quibus ex natura sua competunt talia, qualm

competunt voeibus per volantariam institutionem Et secundum istam opinionem

debet concedi, quod quodlibet universate ei genus generalissimum est vere res singularis

existens res determinati generis, est tamen universalis per praedicationem non

pro se, sed pro rebus, quas significat Verumtamen ista opinio posset diversimode

poni Quamlibet istarum opinionum reputo probabitem, sed quae itlarum

sit verior, relinquo iudicio aliorum. Hoc tamen teneo, quod nullam universalo, nisi

forte sit universalo per volantariam institutionem, est aliquid existens quocunque

modo extra animam , sed omne ittud , quod est universalo praedicabite de plaribus

ex natura sua, est in mente vet subiective vel obiective (R) Iltud, quod

movet (s. Anm. 784 u. 806) inteltectum primo, non est universate, sed singulare,

et ideo singulare intelligitur primo primitate generationis (über Letzteres das

Nähere Anm. 786).

811) Sent. I, Dist. 35, qu. 5 G: Generis et differentiae et aliorum universaXIX.

Occam (Parteistellung). 359

oben bemerken mussten (Amn. 763 f.), dass es in diesem Punkte bei

Occam an der nöthigen Klarheit gebreche, so .stüM er einmal sogar aus

drücklich die gegenstäudliche Existenz der Universalien gegen Einwände,

welche er selbst gegen Scotus und dessen Anhänger erhoben hatte : nemlich

wenn gesagt werde, dass dann die Universalien als Qualitäten des

Denkens nur accidentell wären, so erwidert er in gleicher Weise wie

dort (s. Anm. 804) ; oder wenn man entgegenhalte, dass nicht das Neinliche

von verschiedenen Kategorien ausgesagt werden könne, so hilft ihm

wieder die Lehre von der Opposition aus der Klemme, denn das Urtheil

„die Substanz ist eine Qualität" bestehe zu Recht, sobald das Subject

desselben nach suppositio materialis oder simptex gelte, nicht hingegen,

wenn nach suppositio personaiis ; oder endlich wenn man einwende,

dass dann das Nemliche zugleich niederer und höherer Begriff wär'e

(s. Anm. 802), so verweist er darauf, dass ja auch z. B. das Wort

„dietio" ein Nomen sei und doch zugleich als Begriff höher liege, als

der Begriff des Nomens812).

Glauben wir hiemit Occam's Auffassung der Universalien in genü

gender Weise dargelegt zu haben, so ist durch dieselbe die Entscheidung

anderer Controversen folgerichtig von selbst bedingt. So mussten wir

schon oben die Frage über das principium indiv'iduationis nicht bloss

nebenbei berühren (Anm. 799), sondern eigentlich im Sinne Occam's be

reits beantworten (Anm. 802— 804); und in völliger Uebereinstiminung

mit dem dort Angeführten erklärt Occam, das Princip der Individualisirung

liege lediglich darin, dass die Individuen sich durch sich selbst (se

ipsis) unterscheiden, und ebenso verhalte es sich auch mit demjenigen,

worin sie unter sich zusammentreffen, denn genau genommen solle man

nicht sagen , dass sie „in" Etwas (in aliquibus) zusammentreffen , son

dern richtiger „durch" Etwas (aliquibus), und diess s^ien eben die In

dividuen selbst , indem sie durch sich selbst (se ipsis) zusammentreffen ;

eben dadurch ja könne der abstrahlende Intellectus Universalien erfas

sen, welche nicht etwa erdichtete Gebilde (purum figmentum, vgl. Anm.

762), sondern suppositionsfähig seien813). Indem aber so die Singularitium

uon sunt ideae, nisi poneretur, quod universalia essent quaedam res subiective

existentes in anima et solam communia rebus extra per praedicationem,

812) Quodt. V, qu. 13 : Universalo solam est in anima, et non obieetive tan-*

tum, sieut prius ostensum est (s. Anis. 768); ergo subiective; ergo est qualitas

mentis Sed contra : quia hoc dato tunc omnia J>raedicamenta essent aeeidentia ;

praeterea idem non praedicatur de diversis praedicamentis ; praeterca

sequitur, quod idem sit superius ad se Ad primum istorum concedo, quod om

nia universalia sunt aeeidentia ; tamen non sunt omnia signa aeeidentium, sed aliqua

universalia sunt signa subsJantiarum Ad aliud dico, quod idem non praedica

tur de diversis praedicamentis, quando praedicamentu stant personaliter et significative

; sed quando supponit materialiier aut simpliciter, non est inconveniens, idem

praedicari de diversis praedicamentis. Unde si in ista propositume „substantia est

qualitas'i subiectum supponit materialiter vel simpliciter, itta est yera ; , et simititer

ista „quantitas est qualitas" ; sed si supponant personaliter, tunc non sunt neeae

Ad aliud dico, quod eadem difficultas est hic, sieut de isto nomine „dictio" et hoc

nomine „nomen", quia hoc nomen „dictio" est unum contentum sub nomine, quia est

nomen et non omne namen est hoc nomen „didto", et tamen hoc nomen „dictio" est

quodammodo superius ad omnia nomina. ., i , .. , M,

813) Senf. I, Dist. 2, qu. 6 EE: Ad itlud, quod innuitur, quod si omnis

360 XIX. Occam (Parteistellung).

i

tät dem Singulären unmittelbar von selbst und ohne allen anderweitigen

Zusatz zukommt*14), so könne man auch den Begriff der Quiddität in

dem Sinne nehmen, dass er das ganze aus Stoff und Form bestehende

Wesen bedeute, wornach z. B. zwischen „Mensch" und „Menschheit" nur

ein sprachlicher Unterschied (mittelst eines Syncategoreuma) bestehe, wäh

rend andrerseits, wenn man unter der Quiddität nur die Form verstehe,

allerdings zwischen ihr und ihrem Träger unterschieden werden müsse,

wenn auch für die Angelologie wieder der Vorbehalt nöthig sei , dass

die Quiddität eines Engels identisch mit dem betreffenden Engel selbst

ist815). Nimmt man aber in jenem ersteren Sinne essentia und existentia

als gleichbedeutend816), so sind die scotistischen „formalitates" eigent

lich im Principe von vorneherein schon weggefallen, da nach Occam's

Auffassung, wie wir auch schon oben (Anm. 802) sahen, Nichts formell

diversitas esset numeralis , «oft plas possei inteltectus abstrahere a Socrate et Piatone

aliquid commune, quam a Socrate et linea, et quodlibet universate esset purum figmentum

inteltectus (s. die nemlichen Worte bei Scotus, ob. Anm. 99), dico ad primum,

quod ex hoc ipso, quod Socrates et Plato se ipsis differunt solo numero et

Socrates per substantiam suam est simitlimus Platoni, omni alio circumscripta intettectus

potest abstrahere atiquid commune Socrati et Piatoni, quod non erit commune

Socrati et albedini ; nec est alia causa quaerenda nisi quia Socrates est Socrates et

Plato est Plato et uterque est homo ,. De virtute sermonis non debet eoncedi, quod

Socrates et Plato in aliquo conveniunt nec in aliquibus, sed quod conveniunt aliquibus,

quia se ipsis, et quod Socrates convenit cum Platone non in aliquo, sed aliquo, quia

se ipso. Si tunc dicatur, quod Socrates et Plato conveniunt in homine, dico, quod

„nomine" potest supponere vel simpliciter vel personaliter. Primo modo potest concedi,

quia hoc non est aliud dicere, quam quod homo est quoddam commune praedicabite

de Socrate et Flatone. Si autem „homine" supponit personaliter pro alia re, sie est

simpliciter falsum, quia in nullo homine communi nec in alia re conveniunt, sed con

veniunt rebus, quia hominibus, quia se ipsis.

814) Ebend. P: Quaelibet res singularis se ipsa est singularis, quia singularitas

immediate convenit illi, cuius est Sicut ittud, quod est singutare, se

habet ad esse singulare, ita quod est universate, se habet ad esse universalo ; ergo

sicut itlud, quod est singulare, non potest per aliquid additum sibi fieri universate

vel commune, ita itlad, quod est commune, non potest per aliquid sibi additum fieri

singulare; ergo quidquid est singulare, per nihit additum est singutare se ipso

Omnis res extra animam est realiter singularis et una numero.

815) Sent. Vi, qu. 11 E: Quidditas uno modo aeeipitur pro omnibus, quae sunt

de essentia rei, quae faciunt unum per se, et isto modo quidditas est unum compo

situm praecise ex materia et forma, nec est aliqua differentia inter hanc humanitatem

et hunc hominem vel humanitatem et hominem, nisi quia humanitas inctudit

aliquod syncategoreuma ex usu loquendi aequivatenter vel virtualiter, propter quam

inctusionem potest aliquid praedicari de homine, quod non de humanitate. Alio modo

aeeipitur quidditas pro forma ultima, qua aliquid differt ab alio, quod non est idem

cum Mo ; et de quidditate sie aeeepia est verum, quod quidditas differt ab eo, cuius

est quidditas, et quod in separatis (d. h. z. B. bei den Engeln) est idem quidditas

cum eo, cuius est quidditas. Quodl. II, qu. 7 : Essentia angeli nunquam distinguebatur

ab eins existentia. üebrigens war auch die oben (Anm. 13) erwähnte Verur

teilung derjenigen Sätze, welche für die Angelologie Anstoss erregten , schon im

J. 1325 in Paris zurückgenommen wordenes. D'Argentri, Coli, iudic. de nov. error.

I, p. 208 u. 217.

816) Quodl. II, qu. 7: Sicut existentia potest esse existentia et potest non esse

existentia, ita essentia potest esse essentia et potest non esse essentia. Unde idem

omnino significatur per unum et consignificatur, quod per reliquum Existentia et

essentia idem omnino significant. Summa tot. log. III, 2, 27, f. 53 v. B: Utrum

esse et existentia rei sint duo extra animam distineta inter se? mihi videtur, quod

non sunt talia duo, nec esse existentia^ aliquid significat distinetum a re.

XIX. Occam (Begriff). 361

unterschieden werden kann, was nicht real verschieden ist, nocli auch

umgekehrt, und somit identitas und distinctio völlig gleichmässig in das

individuelle Wesen selbst verlegt werden817). — Bezüglich der Frage

über unitas formae kann und muss sich Occam in Folge seines Conceptualismus

an Diejenigen anschliessen (s. Gottfried v. Fontaines, Anm.

70, Johannes v. Paris, Anm. 74, Alexander v. Alessandria, Anm. 254,

Aegidius, Anm. 384, und Herveus, Anm. 421), welche eine letzte total

abschliessende Einheit neben einer durch sie verbundenen Vielheit der

Formen anerkannten818), sowie er desgleichen die intensio et remissio

formarum nicht in die Form selbst, sondern in den Grad der Receptionsfähigkeit

des concreten Wesens verlegt819).

Ist uns somit durch das Bisherige der Standpunkt, welchen Occam

in den damaligen logischen Controversen einnahm , möglichst nach allen

Seiten ersichtlich geworden , so möge nun noch desselben umfassendes

Compendium der Logik zur Darstellung kommen, in welchem wir

wohl eine Summe gar manigfacher Bestrebungen erblicken dürfen, die auf

successive Fortbildung der byzantinischen Logik gerichtet waren ; denn

dass in dem sämmtlichen Detail der vielen Unterabtheilungen des Ganzen

alles Einzelne ein persönliches Erzeugniss Occam's sei, ist nicht nur nicht

nachweisbar, sondern geradezu unglaublich. Occam benützte , wie sich

von selbst versteht, die damals umlaufende Theorie der Logik, welche

seinem grundsätzlichen Standpunkte adäquat war, und mag dieselbe, wäh

rend er sie zu einem grösseren Compendium verarbeitete , in manchen

Punkten präeiser formulirt, ja gewiss auch bereichert haben; aber hierin

überall auszuscheiden, was Occam's und was Anderer Eigenthum sei , ist

uns nach Maassgabe der vorhandenen Quellen nicht verstattet ; ja es läuft

unleugbar in den gedruckten Texten auch manches Spätere mitunter (s.

Anm. 739 u. 740), was uns Vorsicht in der Darstellung gebietet. Indem

ich aber die in der Summa (olius logicae vorliegende Anordnung

und Reihenfolge des Stoffes sicher für eine von Occam selbst her

rührende halten muss , folge ich hiemit dem Verlaufe der Capitel der

selben und füge an einzelnen Stellen, wo es nöthig ist, anderweitige

Belege aus der Expositio aurea oder den beiden anderen Werken

Occam's bei.

817) Expos, aur. Praedicab. De veuere : propric et stricte loquendo nihit dislinguitur

ab aliquo per aliquid nisi per se ipsum vet intrinsecum sibi, sicut homo non

distinguitur ab asino nisi per se ipsum vel per aliquam partem essentialom sui.

Senf. I, Dist. 2, qu. 3, B: Nihit reate potest distingui nec esse idem ratione cum

atiquo reali, ita quod, sicut distinctio rationis et identitas ralionis se habet ad entia

rationis, ita differentia. realis et identitas realis se habet ad entia realia, et hoc

forte non excladendo distinctionem formatem et identitatem, ubi debet poni. Ideo dico,

quod nulla res nec a se ipsa nec a quacunque dlia poterit distingui vel esse eadem

ratione. Vgl. Anm. 828.

818) Quodl. II, qu. 10: Hominis est tdntum unum esse totate, sed plara esse

partialia. Sent. II, qu. 9 CC: Secundum opinionem, quam reputo veram, in homine

sunt p Iure s formae substantiates, saltem forma corporeitatis et anima intelteetiva. Vgl.

ebetid. qu: 22 H, u. IV, qu. 7 E.

819) Sent. I, Dist. 17, qu. 4 C: Forma tion suscipit magis et minus, quin forma

nihit recipit, sed magis in aliquo recipitur realiter. Vgl. Sent. III, qu. 6 D u. R, sowie

Expos, aur.' Praedicam. C/9. ,

362 XIX. Occam (Begriff).

Nach einem kurzen Proömium , in welchem die Logik als ein im

Gebrauche sich steigerndes Werkzeug (s. Anm. 741) bezeichnet wird 820),

beginnt Occam, wie wir nicht anders erwarten durften (s. Anm. 780 und

meine dort vorhergehenden Bemerkungen), sofort mit der Erörterung über

lermtnus821), bei dessen Eintheilung, welche jener des Urtheiles

(Anm. 770) parallel geht , das Hauptgewicht auf terminus conceptus,

d. h. intentio oder dergleichen (Anm. 768 f.) gelegt Wird 822) ; denn un

ter drei Bedeutungen des terminus sei diejenige die eigentliche und prScise,

dass derselbe als ein „Bezeichnendes" entweder Subject oder Prädicat

eines Urteiles sei (vgl. Anm. 773 u. 778), daher die Syncategoreuniala

oder die Interjectionen u. dgl. in diesem Sinne nicht termini seien,

und auch andere Fragen , wie z. B. über die Casus nbliqui , nicht der

Logik, sondern der Grammatik anheimfallen 823). Insoweit aber jener

geistig innerliche Begriff {terminus mentalis) von dem ausgesprochenen

{terminus vocalis) unterschieden werde, habe letzterer mit prsterem den

noch einige Eigenschaften gemeinsam, wie i. B. Casus oder Numerus,

während andere Eigentümlichkeiten, z. B. grammatisches Geschlecht oder

Conjugation, nur dem letzteren angehören 824). Aus der hierauf lolgen-

820) Summa t. log. Prooem., f. 2 r. B: Logica enim est omnium artium aptissimum

instrumentum, sine qua nulla scientia perfecte haberi potest, quae non more

materialium instrumentorum usu crebro consumitur, sed per cuiustibet atterius artis

vet scientiae studiosum exercilium continuum reeipit incrementum.

821) I, 1, f. 2 r. B: Omnes logicae tractatores intendunt adstruere, quod argu

menta et syllogismi ex propositionibus et propositiones ex terminis componuntur ;

unde terminus aliud non est, quam pars propinqua propositionis.

822) Ebend. : Triptex est terminus: scriptus, prolatus, conceptus Terminus

conceptus est intentio scu passio animae aliquid natttralUer significans vel consignificans

nata esse pars propositionis mentalis. Die hierauf folgende längere Stelle

über das Verhältniss zwischen Wortausdruck 'und Begriff habe ich bereits oben,

Anm. 774, angeführt.

823) C. 2, f. 2 v. A: Terminus tripliciter aeeipitur. Uno modo pro

omni eo, quod potest esse copula vel extremum propositionis categorieae Aliter

omne incomptexum vocatur terminus Tertio modo aeeipitur praecise et magis

stricte pro Mo, quod significative sumptum potest esse subiectum vel praedicatum

alieuius propositionis ; et hoc modo nullam verbum nec coniunctio nec adverbium nec

interiectio est terminus ; multa etiam nomina non sunt termini, ut nomina syncategorematica,

quia talia, quamvis possint esse extrema propositionis, si sumantur materialiter

vel simpliciter, tamen, quando sumuntur significative, non possunt esse ex

trema Quomodo autem et respeetu quorum verborum obliquus potest esse sub

iectum, et respeetu quorum non, pertinet ad grammaticum, cuius est construetiones

vocum considerare.

824) C. 3, f. 2 v. B: Aeeidentia communia convenientia tam nvminibus mentalibus

quam vocalibus et scriptis sunt casus et numerus Aeeidentia vero propria nominibus

vocalibus et scriptis sunt genus et figura ; talia enim aeeidentia nominibus

propter necessitatem significationis non conveniunt (f. 3 r. A) Simititer de ver

borum aeeidentibus est dicendum. Aeeidentia communia sunt modus, genus, numerus,

tempus et persona Aeeidentia autem propria verbis ad placitum institutis sunt

coniugatio et figura. Ebenso Quodt. V, qu. 8: Ulrum ottmia aeeidentia grammaticalia

ternunorum vocalium competant mentalibus Omne, quod aecidit termina mentali,

aecidit termino vocali, sed non e converso, quia aliqua aeeidunt terminis voca

tibus propter necessitatem significationis et expressionis (darunter versteht er Casus,

Numerus und Comparativform der deelinirbaren Worte, sowie Modus, Genus, Tem

pus, Persona, Numerus der Verba), et Ma conveniunt terminis mentatibus ; alia ac

cidunt terminis vocalibus propter ornatum sermonis vel propter congruitatem (nemlich

XIX. Occam (Begriff). 363

den Unterscheidung zwischen Categoreuniata und Syncategoreumata mag

hervorgehoben werden, dass Occam die letzteren mit den Ziffern ver

gleicht, deren Werth durch ihre Stellung sich ändert 825). Hernach reiht

sich ein längerer Excurs an über die seit Scotus (ob. Anm. 128) in der

Logik eingebürgerten Begriffe „concretum" und „abstractum'', welchen

wir für acht occamisch halten müssen, da dem hauptsächlichen Kerne nach

das Nemliche auch anderwärts bei Occam vorkömmt 826): nemlich der

wesentliche Unterschied zwischen concreten und abstracten Worten liege

in der suppositio derselben , in welcher sie verschiedentlich entweder

sich gegenseitig berühren oder von einander abweichen können 827) ;'

jedoch seien sie vom Standpunkte der Bezeichnung aus zuweilen auch

wahre Synonyma 828), was in manchen Fällen durch Verbindung des con-

Genus und Figura der deelinirbaren Worte und Conjugatio und Figura der Verba),

et itla non conveniunt terminis mentalibus.

825) Summa t. log. I, 4, f. 3 r A: Terminorum ijuidam sunt categorematici et

quidam syncategorematici, qui non habent finitam significationem et certam nee

significant aliquas res distinetas a rebus significatis per categorema, sicut in algorismo

cifra per se posita nihit significat, sed addita alteri Ifigurae facit eam significare.

826) Quodl. V, qu. 9 : Aliqua sunt concreta et abstracta, quae sie se habent,

quod concretum significat aliquam rem et supponit pro itla, quam nullo modo abstractum

significat nec pro itla supponit ; exemptum est de iusto et iustitia Secundus

modus principalis est, quando concretum et abstraclum sunt synonyma, ut calor

et catiditas Tertius modus est, quando abstracta ad placitum instituentium

vel ex usu loquentium incladunt atiqua syncategorcumata vel determinationes

adverbiates, ut „humanitus" tantum vatet sicut „homo, inquantum homo"

Quartus modus est, quando abstracta non supponunt nisi pro muttis simul sumptis,

concreta autem supponunt pro uno solo; exemptum „poputus" et „poputaris".

Concretum et abstractum primo et tertio et quarto modis t(o conveniunt nominibus

mentalibus, sicut vocalibus, et per consequens tatia mentalia variantur per con

creta et abstracta Sed secundo modo solam variant nomina vocalia, et non men

talia. Vgl. auch Anm. 885 u. 918.

827) Summa t. log. I, 5, f. 3 r B : Concretum et abstractum sunt nomina consimite

prineipium secundum vocem habentia, sed non consimititer terminantia

Quandoque concretum atiquam rem significat vel connotat sive importat sive dat intelligere,

pro qua etiam supponit, quam abstractum nullo modo significat nec aliquo

modo supponit pro eodem, ut „iusfus" et „iustitia" Sunt autem ad praesens

talium nominum tres differentiae, quasi tres species inferiores. Prima est, quando abs

tractum supponit pro aeeidente vel forma quacunque realiter inhaerente subiecto, et

concretum supponit pro subiecto eiusdem aeeidentis vel formae, vel e converso ; primo

modo est de talibus „albedo, aWum" e converso autem „ignis, igneus" . . . . . Secunda

differentia est, quando concretum supponit pro parte et abstractum pro tnto

vet e converso, sicut in istis „anima, animatum" Tertia differentia est, quando

concretum et abstractum supponunt pro distinetis, quorum tamen neutrum est subiectum

nec pars alterius Talos termini quandoque se habent, sicut causa et effectus,

quandoque, sicut signum et signatum, quandoque, sicut locus et locatum.

828) C. 6, f. 3 v. A: Nomen concretum et abstractum quandoque sunt syno

nyma. C. 7, f. 4 r. A : Sic se habent adinvicem homo et humanitas, sicut se habent

Socrates et Socrateitas ; haue enim ponunt consimititer fingentes tate abstractum de

hoc nomine „Socrates" sicut de hoc nomine „Aomo"; sed „Socrates'1 nullam rem distinetam

realiter nec formaliter (vgl. Anm. 817) significat, quae non significatur per

hoc nomen „Socrateitas'1 secundum sie fingentes, nec e converso ; ergo . : . . . nihit

significatur per hoc nomen „homo", quin significetur per hoc nomen ^humauitas", et

e converso Sed quamvis haec fuerit intentio Aristotelis, tamen secundum veritatem

theologorum non est sie dicendum (d. h. besonders betreffs der Trinität, s,

364 XIX. Occam (Begriff).

creten Wortes mit einem Syneategoreuma (z. B. mit „totus") bewerkstel

ligt werde, zugleich aber dann zu Sophismen und unnöthigen sprachlich

logischen Schwierigkeiten führen könne 829), sowie andrerseits auch

quantitative Momente des durch die Worte Bezeichneten in Frage kom

men können 830). Wenn aber sodann mit einleitenden Worten, welche

den Stempel der Unächtheit an der Stirne tragen , noch ein Unterschied

zwischen „absotuta" und „connotativa" erörtert wird , so ist möglicher

Weise auch inhaltlich das Ganze nur ein Zusatz des späteren Herausge

bers , wenn uns auch der Begriff „connotatum" in der Fortbildung der

byzantinischen Logik schon früher (Abschn. XVII, Anm. 598) begegnete,

und selbst Occam anderwärts eine solche Distinction, und zwar in rei

cherer Gliederung (s. Anm. 846 u. bes. 917 ff.) berücksichtigt831). Jeden

falls bespricht hernach Occam noch als Momente der willkürlichen Sprach

einrichtung zunächst die schon oben angeführten Unterschiede zwischen

prima und secunda impositio*32) , woran sich als Incidenzpunkt prima

und secunda intentio anschliesst 833), und sodann die Verhältnisse des

Anm. 733). Vgl. Sent. J, Dist. 2, 'ju. 3, F: Quaedam sunt synonyma, quia simpliciter

idem significant et connotant, ifo quod nihit significatur et connotatur per unum,

quin eodem modo significetur et connotetur seu consignificetur per retiquum; et sie

deitas et deus, homo et humanitas, et multa talia sunt synonyma Atiter homo

et humanitas non sunt synonyma, et hoc, quia reliquerunt in dubio, quantum est ex

impositione istorum nominum, an haec sit vera „homo est humanitas'1 vet falsa.

829) C. 8, f. 4 v. B : Sunt quaedam nomina abstracta vel esse possunt ad placitum

instituta ita , quod abstractum in significando aequivateat concreto sumpto

cum aliquo syncategoremate vet cum aliqua alia dictione vel dietionibus In

talibus magis puto difficultatem vocatem dependentem ex logica, quam realom, propter

quod nesciens logicam quaternos innumeros circa talia inutititer repteret faciens difficultatem,

ubi nulla est (f. 5 r. A) : Sic enim concedunt eruditi in logica, quod

hoc signum „totus" incladit suum distribvibite , ut aequivaloat isti „quaelibet pars",

quando sumitur syncategorematice ; unde itla „Totus Socrates est minor Socrate"

aequivatet isti „Quaelibet pars Socratis est minor Socrate" (s. Abschn. XVII,

Anm. 252).

830) C. 9, f. 5 r. B: Quaedam sunt abstracta, quae non supponunt nisi pro

multis simul sumptis, concreta autem pro uno solo verificari possunt, sieut se habent

„poputus" et ^popularis".

831) C. 10, f. 5 r. B: Postquam de nominibus concretis et abstractis discussum

est, nunc de alia divisione nominum, quibus scholastici frequenter utuntur, est dicendum

(s. ob. Anm. 740). Unde sciendum est, quod nominum quaedam sunt mere ab

sotuta, quaedam sunt mere connotativa. Mere absolata sunt itla, quae non significant

aliquid principaliter et aliud vet idem secundario, sed quidquid significatur per tate

nomen , aeque primo significatur, sieut patet de hoc nomine „animat" Nomen

autem connotativum est itlad, quod significat aliquid primario et aliquid secundario ;

huiusmodi sunt omnia nomina relativa, omnia nomina pertinentia ad genus

quantitatis, etiam talia nomina „unum , bonum, verum, inteltectus, potentia,

actus etc."

832) C. 11, f. 5 v. B: Posiiis divisionibus , quae possunt competere tam terminis

naturaliter significantibus quam terminis ad placitum institutis,' dicendum est de quibusdam

divisionibus competentibus terminis ad placitum institutis. Est igitur prima

divisio talis: nominum ad placitum significantium quaedam sunt nomina primae imvositionis,

quaedam secundae impositionis. Das Weitere ist schon . oben, Anm. 776,

angeführt.

833) C. 12, f. 6 r. A : Quia dictum est in praecedenti capitulo, quod quaedam

iunt nomina primae intentionis et quaedam secundae intentionis, et quia ignorantia

vocabulorum multis est errandi oeeasio , ideo incidentaliter videndum est , quid sit

XIX. Occam (Begriff). 365

Synonymen und Homonymen 834), womit der Abschnitt De divisionibus

terminorum seinen Schluss findet.

Ein nichtssagender Uebergang, — sei es dass er von Occam oder

vom Herausgeber herrühre — , führt dann vorerst zu den termini secundae

intentionis , d. h. zu den Universalien 835), bezüglich deren

die allgemeinen Erörterungen , welche den sämmtliche fünf umfassenden

Genieinbegriff „Universale" betreffen b30), bereits oben ihre Verwen

dung gefunden haben s37). Nachdem die Fünfzahl der Universalien

in üblicher Weise begründet worden 838), treten dennoch wieder Be

merkungen über Individuum, singulare, suppositum (vgl. bei Mayron,

Anmerk. 548) voraus, welche drei Begriffe für die Logik, nicht aber

für die Theologie, synonym seien 839). Aus der Erläuterung der einzel

nen fünf Universalien , welche in der Expositio aurea weit ausführ

licher ist und sich mehr Satz für Satz an den Commentar Avicenna's

anschliesst, als in der Summa, mag höchstens die auch ander

wärts wiederholte Bemerkung hervorgehoben werden , dass der Gat

tungsbegriff nicht als Materie des Artbegriffes zu betrachten sei 84°) ;

intentio, et quid prima, quid secunda. Das Weitere s. gleichfalls oben, Anm.

768 f. u. 778.

834) C. 13, f. 6 r. B: Sota vox vel aliquod signum ad placitum institutum est

aequivocum vel univocum Est autem ilta vox aequivoca, quae significans ptura

non est signum subordinatum uni coneeptui Uuum est aequivocum a casu, ....

atiud est aequivocum a consitio Univocum autem dicitur omne ittud, quod est

subordinatum uni coneeptui. Vgl. Quodl. IV, qu. 16. u. Expos, aur. Praedicam. De

aequiv., woselbst auch die Unterscheidung zwischen aequivocans und aequivocatum

(s. bei Antonius Andreas, Anm. 483, und bei Bnrleigh, Anm. 617) aufge

nommen ist.

835) C. 14, f. 6 v. B: Cum igitur non sufficiat logico tantum generatis notitia

terminorum, sed opoiteat cognoscere termmos in speciali magis , ideo postquam de

divisionibus generalibus terminurum tractatum est, de quibusdam contentis sub aliqua

itlurum divisionum persequendum est. Est igitur primo tractandum de terminis secundae

intentionis, et ideo de illis, quae ponuntur quinque universalia, est

modo dicendum.

836) Ebend. : Primo tamen dicendum est de hoc communi „universate", quia

praedicatur de omni universati et etiam de singutari (vgl. Armand, ob. Anm. 651).

Expos, aur. Praedicab. Prooem.: Universate dicitur subiectum tibri Porphyrii , non

quia ipsum vere sit subiectum, sed quia ipsum praedicatur de subiectis, sc. de gettere,

specie etc. Vgl. Bnrleigh, ob. Anm. 610.

837) C. 14—17; s. ob. Anm. 782, 788, 791, 803 f.

838) C. 18, f. 8 r. A.

839) C. 19, f. 8 r. B: Apud logicos haec nomina convertibitia sunt: individuum,

singulare, suppositum; quamvis apud theologos singulare et suppositum non convertantur

(s. Anm. 733), sed in hoc capituto dicendum est de istis nomiuibus Mo

modo, quo logici utuntur eis. Apud logicum triplieiter aeeipitur individuum etc.,

d. h. es folgt nun die nemliche Aufzählang dreier Bedeutungen, welche wir oben

(Anm. 791) nus einer Stelte der Quodlibeta betreffs des „singulare1' trafen.

840) C. 20, f. 8 v. A : Genus non est pars speciei nec genus importat materiam

Improprie tamen utendo vocabulo potest dici, quod genus dicit aliquando

materiam, quod non est aliud, quam dicere, quod in quotibet significato per tate genus

invenitur materia eiusdem rationis. Expos, aur. Praedicab. Prooem.: Falsum est, quod

communiter dicitur a modernis, quod genus dicit partem materiatem et differentia

dicit partem formalom, quia de ratione generis non est ptus significare partem mate

rialom, quam formalom, sed totum, differentia vero aliquando dicit partem materiatem.

Sent. I, Dist.8, qu. 2 0: Genus non est proprie materia, sed dicitur materia meto

366 XIXj Occam (Begriff).

denn alles Uebrige bewegt sich nur in dem gewöhnlichsten Fahr

wasser 841).

Mittelst eines auf die Schüler berechneten Ueberganges, welcher in

solcher Form vielleicht auf Rechnung des Herausgebers fällt, kommen

nun noch anderweitige termini secundae intentionis et secundae impositionis

an die Reihe , welche entweder allen Universalien oder einigen

oder einer Verknüpfung einiger oder nur Einem Universale bezüglich

eines anderen zukommen können (— eine Eintheilung, welche uns einigerniaassen

an Armand, Anm. 648 ff., erinnert —); und zwar sollen zuerst

diejenigen folgen , welche bei einer Verknüpfung mehrerer Universalien

in Betracht kommen, nemlich definitio und descriplio 842). Betreffs der

Definition, auf welche wir unten, Anm. 1012 ff, noch einmal zurück

kommen müssen, unterscheidet Occam auf aristotelisch-arabischer Grund

lage eine sachliche (quid rei) und eine sprachliche (quid nominis); die

erstere bedeute im engeren Sinne ein Urtheil, welches in Kürze lediglich

das natürliche Wesen in seiner Totalität ausdrücke , und dieselbe könne

entweder mit Beihilfe einiger jCasus obliqui ausgesprochen werden und

sei dann definitio naturalis, oder ohne solche Sprachmittel , in welchem

Falle sie definitio metaphysicalis sei; keinenfalls aber dürfe neben diese

beiden Arten eine definitio IvgicaUs als dritte gestellt werden, denn die

Logik (s. Anm. 744 u. 797) habe es nur mit Zeichen, nicht aber mit

Dingen, zu thun und schreibe nur die Verfahrungsweise vor 843); die

phorice, quia sicut materiae praeexistenti advenit forma et facit unum cum ea, ita

generi advenit differentia et facit unam diffinitionem cum ea proprie dictum vel

per additamentum. Expos, aur. Praedicub. De differ.: In diffinitione genus est /uro

materiae respectu differentiac , i. e. habet respectu diffeientiae atiquam conditionem

materiae, quia, sicut materia est prior ipsa forma et forma advenit materiae, ita in

diffinitione gemis, quod est quaedam intentio sive coneeptus in unima, praecedit diffrrentiam

et differentia advenit sibi.

841) Wie z. B. die Erörterungen über die Relativität der Gattungs- und Art

begriffe c. 22, f. 9 r. A, vgl Expos, aur. Praedicab. De specie und Sent. 1, Dist. 8,

qu. 3 f. oder ebend. II, qu. 9 KK : JVou est differentia inter genus et speciem quantum

ad significare totum, quia tam genus quam species significant lutum, sed

genus significat plura tota, quam species.

842) C. 26, f. 10.i. B: Quoniam logici non solam utuntur praedictis vocabulis

secundae intentionis, sed etiam mutti termini alii secundae intentionis et secundae

impositionis in usum logicorum veniunt, et ne studiosi per ignorantiam significationis

eorum in inquisitione veritatis retrudantur, volo nunc compendiose de aliquibus eorum

ad instruetionem simplicium pertractare. Terminorum autem, quibus utuntur togici,

quidam sunt communes omnibus universalibus, quidam sunt proprii atiquibus eorum,

quidam competunt aliquibus eorum simul aeeeptis, quidam competunt uni respectu atterius.

Termini vero, qui competunt plaribus simul aeeeptis, sunt diffinitio, descriptio

et alia huiusmodi.

843) Ebend. : Diffinitio dupliciter aeeipitur, quia quaedam est diffinitio exprimens

quid rei, et quaedam quid nominis. Diffinitio exprimens quid rei dupliciter accipitur

: uno modo large, et sie comprehendit diffinitionem stricte sumptam et diffini

tionem desr.riptivam • aliter aeeipitur stricte, et sie est sermo compendiosus exprimens

totam naturam rei nec aliquid extrinsecus rei deelarans. Hoc autem potest fieri dupliciter.

Nam quandoque in tati sermone ponuntur casus obtiqui exprimentes partes

rei essentiates, sicut si diffiniam homiuem sie dicendo „homo est substantia composita

ex corpore et anima intettectiva"', et itla potest vocari diffinitio naturalis. Atia

est diffinitio, in qua nuttus casus obliquus ponitur , tatis est itta diffinitio ho

minis „substantia animata sensibitis rationalis", et ista potest vocari metaphy

XIX. Occam (Begriff). 367

sprachliche Definition hingegen sei nur eine erklärende Erweiterung eines

Wertausdruckes 84 4). Anderwärts reducirt er diese beiden Arten der

Definition auf die schon bei Albert (Abschn. XVII , Anm. 478) vorkom

mende Unterscheidung einer definitio formalis und materialis 845), oder

er zieht hinwiederum auch eine Eintheilung der Worte in absoluta, connotativa

(s. Anm. 831 u. 917 II'.), possibilia. impossibilia, relativa, adverbia

u. dgl. bei 84u). Das Wesen der Beschreibung (descriptio) liege

in der Angabe accidenteller und eigenthümlicher Merkmale , und in der

„beschreibenden Definition" seien dieselben . mit den substantiellen Eigen

tümlichkeiten vermischt847). Jedenfalls aber sei das definitum nicht

als real identisch mit definitio zu nehmen (s. ob. Anm. 795 am Schluss),

da man nur sagen könne, dass beide reell das Neinlicbe bezeichnen 848),

und darum sei das Definirte ein Begriff, welcher mit der Definition in

einein rein umkehrbaren Urtheile beliebig die Stelle tauschen könne,

während in anderem Sinne genommen allerdings das Definirte nichts

Anderes als eine singuläre äussere Sache sei 849).

sicalis Ex quo patet, falsum esse, quod aliqui dicunt, quod hominis quaedam

est diffinitio logicalis, quaedam naturalis, quaedam metaphysicalis, quia togicus, cum

non traetat de rebus, quae non sunt signa, non traetot de homine nec habet hominem

diffinire, sed habet docere, quomodo aliae scientiae tractantes de homine ipsum diffinire

habent. . ',. i." . :

844) Ebend. f. 10 v. A: Difjinitio autem exprimens quid nominis est oratio expticite

deelarans , quidquid per unam dictionem importatur •implieite , sicut si quis

votens atium docere, quid significet hoc nomen „a/fcum", dicat, quod idem significat

quod haec oratio „aliquid habens albedinem".

845) Sent. Prolog, qu. 2, 6 L : Diffinitio atiquando datur per principia essen

tialia, et itta est formatis Aliae autem diffinitiones datae per alias causas sunt

diffinitiones materiates et istae ut in plaribus sunt diffinitiones exprimentes quid

nominis, non exprimentes quid rei. Vgl. ebend. I, Dist. 8, qu. 5 f. Eine ganz andere

Bedeutung der formalen und der materiaten Definition s. unten Anm. 1015.

846) Quodl. V, qu. 19: Diffinitio proprie dicta (d. h. exprimens quid rei) est

oratio tonga composita ex genere proprio et differentiis essentialibus significantibus

partes essentiates diffiniti Diffinitio exprimens quid nominis est oratio explicite

deetarans, quid per unam dictionem importatur. Höchst ausführlich wird hierauf

über die Unterschiede dieser beiden Definitionen gehandelt: erstere nemlich sei

solam nominum absotutorum (z. B. homo, loo) , ferner solam possibitium und solum

nominum sumptorum significative , hingegen letztere könne auch connotativorum et

relativorum, sowie impossibitium und ebenso verborum, aiherbiorum , coniunctionum

sein. ,

847) Summa t. I. I, 27, f. 10 v. B: Descriptio est sermo compendiosus compositus

ex aeeidentibus et propriis, v. gr. „homo est erecte ambulativus latus

habens ungues" (c. 28) Descriptiva autem diffinitio est mixta ex substantialibus

et aeeidentatibus , e. gr. „homo est animat rationalo mortate erecte ambulans latos

habens ungues".

848) C. 26, f. 10 v. A : Diffinitio non est eadem cum diffinito, quia secundum

omnes diffinitio est sermo mentalis, vocalis , vel scriptus, et per consequens non est

eadem realiter cum diffinito sive cum re nec cum una dictione; tamen diffinitio significat

idem cum diffinito, et sie intetligunt recte loquentes, quando dicunt, quod diffi

nitio et diffinitum sunt idem reatiter, h. e. significant idem realiter.

849) C. 29, f. 10 v.B: Diffinitum äupliciter aeeipitur: uno modo pro Mo, cuius

partes vet essentia per diffinitionem exprimuntur, et sie diffinitio est ipsarum rerum

singularium et substantia particutaris diffinitur. Alio modo aeeipitur diffinitum

pro aliquo convertibiti cum- diffinitione, de quo diffinitio adaequate praedicatur, et sie

diffinitum est una dictio convertibitis cum diffinitione significans itlud idem praecise,

368 XIX: Occam (Begriff).

Hierauf nun sollen jene termini secundae intentionis et secundae

impositionis folgen, welche sämmtlichen Universalien zukommen 850). So

wie jedoch nicht ersichtlich ist, warum dem so sei, so werden auch die

übrigen Gesichtspunkte obiger (Anm. 842) Einteilung nicht weiter be

rücksichtigt , und wir finden in einer unorganischen Reihenfolge , für

welche vielleicht Occam selbst nicht verantwortlich ist, eine Erörterung

mehrerer in der Logik überhaupt üblicher Termini. Nemlich zuerst wird

an dem Begriffe „subiectum" die reale und die logische Bedeutung un

terschieden und letztere von. einem weiteren Sinne durch einen engen

und engeren bis zum engsten verfolgt851), worauf das Gleiche mit „praedicatum"

geschieht, während die Frage über das Verhältniss der Copula

zum Prädicate als eine bloss sprachliche bei Seite geschoben wird Si2);

hingegen folgt die entschiedene Betonung des Grundsatzes, dass es sich

beim Prädicate für die Logik nie um reale Inhärenz, sondern eben nur

um das Verhältniss der Aussage handle 853). Dann reiht sich plötzlich

„significare" an, dessen mehrere Bedeutungen in die sehr lockere Ver

bindung mit den Universalien kommen , dass letztere stets Mehreres be

zeichnen 854), und schwerlich ist der Zusammenhang ein innigerer, wenn

quod significat diffinitio. (Fast wörtlich ebenso Quo dl. V, q u. 20) Sicut dictum

est de diffinito. ita dici debet de de scripta .

850) C. 30, f. 11 r. A: Dicto de terminis, qui non competunt alicui universati,

cuiusmodi suni diffinitio et descriptio et huiusmodi (qma nutlam universate est diffi

nitio vet descriptio, sed quaelibet diffinitio vel descriptio ex plaribus universatibus

est compositä) dicendum est nunc de terminis convenientibus onmibus universalibus,

cuiusmodi sunt subiectum, praedicatum et huiusmodi.

851) Ebend.: Subiectum dupliciter aceipitur: hoc quidem ad existentiam, hoc

autem ad praedicationem. Ad existentiam dicitur aliquid, quod realiter subsistit

alteri rei intiaerenti sibi et advenienti reatiter.: Dicitur subiectum per

praedicationem, quod est pars propositionis praecedens coputam; et subiectum

sie aeeeptnm potest muttipliciter aeeipi. Primo targe omne itlad , quod potest in

quacunque propositione vera vel falsa subiiei, Secundo stricte , quod subiicitur

atteri in pruedicatione directa Tertio strictius pro itto, quod est subiectuir.

in conctusione demonstrata, quae scitur vel est nata sciri . Strictissime pro aliquo

primo primitate aliqua inter talia subiecta. ' .

852) C. 31, f. 11 r. A: Sicut subiectum dicitur Ma pars propositionis, quae

praecedit copulam, ita itta pars, quae sequitur, dicitur praedicatum. Votunt tamen

atiqui dicere, quod praedicatum est coputa cum itlo, quod sequitur copulam ; qualitercunque

tamen sit, quia hoc dependet ex sumptione voeabuli, quod est ad placitmn,

ideo pertranseo. Praedicatum tamen multipliciter dicitur u. s. f.; nemlich diese

Distinction des Prädicates entspricht genau jener des Subjectes.. , .-. . i

853) C. 32, f. 11 r. B: Sicut autem praedicatum praedicatur de subiecto, ita

praedicatum dicimus esse in subiecto, convenire subiecto et inhaerere subiecto et

huiusmodi, quae non sunt inteltigenda, aesi praedicatum reatiter inhaerere t subiecto

itlo modo, quo atbedo inhaeret paricti, sed omnia talia significant idem, quod praedicari,

nec aliter aeeipienda sunt; aeeidentia omnia possunt dici esse in

substantia sicut in subiecto non quidem per reatem inhaerentiam secundum opinionem

muUorum, sed per praedicationem verum.

854) C. 33, f. 11 r. B: Significare multipliciter aceipitur apud togicos. Natu

uno modo dicitur signum atiquid significare, qnando supponit vet natum est pro

atiquo supponere, ita quod de pronomine demonstrante itlad mediante- hoc verho „est"

idem nomen praedicatur ; haec enim vera est „itte est albus" demonstrando Socratem

Aliter aceipitur signifleare , quando ittud signum in atiqua propositione

de praeterito vel praesenti vet futuro vet in atia prapositione vera de modo potest

pro itto supponere, et sic Mum.. ... significat. etiam itlady quod potest esse album.

XIX. Occam (Begriff). 369

hierauf „dividi" nach älterer Tradition erörtert wird 855). Ebenso wenig

vermögen wir einzusehen, warum nun „totum" und „pars" in realem

und in logischem Sinne folgen 856), oder aus welchen Motiven sodann

die Erklärung der „opposita" hieher gestellt sei, betreffs deren zu be

merken ist, dass hier von einer dritten Art der Entgegensetzung der

Urtheile gesprochen wird, welche eintrete, wenn die Subjecte zweier

Urtheile, deren Qualität verschieden ist, im Verhältnisse einer Subalternation

stehen 857). Endlich in unerklärlicher Verbindung werden noch

einige Worte über die logische Bedeutung des Begriffes „passio" an

geknüpft 858).

Jedenfalls nahm Occam hierauf den Uebergang zu den termini pri

mae intentionis, d. h. zu den Kategorien, bei welchen es sich zu

nächst , — abgesehen von ihrer logischen oder realen Geltung — , um

zwei Begriffe handle, welche allen Kategorien gemeinsam seien, nemlich

um ens und unum85U). Dass „ens" nur homonym, nicht aber synonym,

Aliter aeeipitur, quando itlad dicitur significari, a quo ipsa vox imponitur vel

primo significatur per conceptum principalom vel vocem principalom, et sie dieimus,

qitod atbum significat albedinem Quarte modo aeeipitur significare communis sime,

quando aliquod signum, quod natum est esse pars propositionis vel natura est esse

oratio vel propositio, aliquid importat sive principaliter sive secundario Significare

igitur secundum aliquam sui significationem competit universali cuitibet; uni

versate enim secundum Damascenum in logica sua (s. Abschn. XI, Anm. 50, denn

nur Porphyrius ist es, aus welchem Damascenus geschöpft hat; s. elend. Anm. 171)

est, quod multa significat; omne enim universate vel significat plara primo modo

vel secundo modo, ..... atia vero universalia significant plara tertio vet quarto modo.

855) C. 34, f. 11 v.. A: Non autem sotum universalo significat plara, sed etiam

dividitur in ptura. Sed sciendum est, quod dividi multipliciter aeeipitur

Siint autem secundum Damascenum in logica sua octo modi dividendi (s. ebend.

Anm. 170). . ...

856) C. 35, f. 11 v. B: Totum multipliciter dicitur. Uno modo dicitur totum

atiquid comploctens plures partes, sine quibus in rerum natura esse non potest

Aliter aeeipitur totum pro aliquo communi ad multa, et sie logici comm uniter

utuntur. Et quot modis dicitur totum, tot modis dicitur proportionabititer pars.

857) C. 36, f. 11 v. B: Post praedicta dicendum est de oppositis. Et sciendum

est, quod hoc nomen „opposita" significat tam res extra animam quam in anima

quam signa rerum. Sed omnes res extra animam, quae non sunt signa, si sint oppositae,

non opponuntur nisi contrarie vel secundum unam opinionem aliquae res

relative opponuntur Sed si loquamur de oppositione, quae est inter signa rerum,

cuiusmodi sunt conceptus et voces et scripturae, sie secundum peripateticos hoc nomen

„opposita'1 dicitur tam de comploxis quam incomploxis. Comploxorum autem oppositorum

potest triptex modus assignari. Quaedam enim opponuntur contradictorie

Aliquae propositiones opponuntur contrarie Tertii modi oppositionis non habemus

nomen impositum; est autem, quando aliquae propositiones non sunt contradictoriae

neque contrariae, sed inferunt propositiones contradictorias vel una infert contradictoriam

atterius et propter hoc nullo modo possunt simul esse verae, sicut

„Nuttum animal currit, Aliquis homo currit" Oppositorum autem incomploxorum

quatuor modi ponuntur u. s. f. (d. h. es folgen die traditionellen vier Arten).

858) C. 37, f. 12 r. B : fiesfat nunc de uno vocabulo, quo togici tractando de

demonstratione (s. Abschn. XVII, Anm. 475) frequenter utuntur, disserere, sc.de hoc

voeubulo „passio" Secundum quod logici loquuntur de passione, sciendum est,

quod passio non est aliqua res extra animam inhaerens alicui, cuius dicitur passio,

sed passio est quoddam praedicabite mentalo vel vocalo vel scriptum Passio

semper supponit pro Mo eodem, pro quo subiectum supponit , quamvis aliquid aliud

ab Mo significet atiquo modo.

859) C. 38, f. 12 v. A: Dicto de terminis quibusdam secundae intentionis et de

Pbantl, Gesch. III. 24

370; XIX Oetom (Begriff).

von Allem: ausgesagt werde und in solchem Sinne- v«TSd)ieden'eR Eintheilungens

unterliege- uü)I erörtert , ep ' auch anderwärts unter Beiziehung der

Lehre -von der Stipposition 1) ; und- desgleichen bespricht , er „unum",

welches als passio^ entis mehrere übliche liedeutungen habe su2.),- an einer

anderen: Stelle auf gleicher Grundlage betreffs seines Wechselverhältnisses

xn-ens, da nur hei suppasiti» personalis diese beiden begriffe sachlich

identisch seien ^3). Indem' dann- die Erklärung der Kategorien selbst

folgen soll^04), erörtert 'Occam. in einer längeren Stelle , von' welcher

wir ein anderweitiges Duplicat bereits oben, Anm. 779 , trafen ;' 'die Hedeutung

des Begriffs praedicamentum; nemlich nach Einer Meinung be

deute Kategorie das Verhältnis* einer wechselseitigen Heber- und Unter-

Ordnung (es ist: diess die Auffassung , , weiche wir seit Albert; Abschn.

XVII, Anm. 429y bei fcseudo-Thomas, ob. Anm, 31 1, bei Mayrön, Anm/ 520,

und bei Burleigh , Anm. 616 , recipirt fanden; dass Occam sie verwirft,

s., sogleich unten Anm. 868), wobei dann dasjenige, was an sich intentw

prima sei , um der Aussage willen als intentio secunda bezeichnet wer

den könne, wohingegen nach einer anderen, Ansipht die Kategorien nur

als die erste gemeinsame Grundlage jener Aussagen , welche eine Unter

oder Ueber-Ordnung enthalten, genommen werden (s: gleichfalls Anm. 868);

jedenfalls aber müsse daran festgehalten werden, dass die Kategorien

ebenso wie alle ßbiigen Denkoperationen , während sie entia' rationis

sind, in Wahrheit. .wirklich e.xistiren 8ü5). Nur ist, bei Letzterem, wie

quibusdam secundae impositionis, videndum est de terminis primae intentionis. Primo

tamen dicendum est de quibusdam commuuibus omnibus, sive sint res, quae non sunt

sigrrn, sive sint res , quae sunt signa (vgl ob. Anm.. 9 7-9) ; cuiusmodi sunt ens

et unum, , •" ' ' ' ' •' i

•' " 860)' Ebend. : Aeeipitur- hoc nomen „ens", secundum guod sibi correspondet

unus conceptus communis omnibus rebus praedicabitibus in quid Tarnen lue

nomen „ens* est' aequivocum; quia non praedkatur dt omnibu» sibi subiicittöbvs,

quando signifikative sumitur, secundum unum conceptum , sed sibi diversi conceptus

respondent ... .. Ens dividitur, quia hoc quidem est secundum aeeidens, illad vero

secundum se Simititer phitosophus dividit ens .... in ens in potentia ei ens

in actu. ' •' s ....'. . .. | .,,'I :'t .. | i .' .-|i- .:I .i-'

861) Quodl. V, qu. 14: Huic nomini „ens1' correspondet unus conceptus com

munis praedicabitis de omnibus rebus Hoc nomen „ens" est aequivocum, quia

licet praedicetur univoce de omnibus subiic'tbitibus, et hoc, sive supponat simplicütr

sive personaliter, tamen non praedicatur de omnibus subiicibitibus significative aeetptis

secundum unum conceptum, sed huic nomini diversi conceptus correspondent. Expos,

aur. Praedicab. De specic: Ens non dieitur univoce de decem praedicamentis, sed

aequivocei '-'.."••,"' • "i.i. ,-, ,i',., "'. " , -.-i , . ' , .

862) Summa t. log. I, 39) f. 12 v. B: Unum autem est passio entis; quia

significat aliquid, quod non eodem modo significatnr per ens, quamvis atiquo modo

significatur per ens....:. Unum tamen multipticiter dicitur ; tamen ad praesens

sufficiat, ponere tres modos unius, quibus togiti utuntur frequenter, d. h. es folgen

nun unum numero, unum specie, unum genert.' •" •'. v Ii. ..•«•i 'i'• » '

863) 'Senf. I; Dist. 2, qu. 3, ü'. Ens-'et «mim, .si Asupponant personatiter, potius

sunt una res et una natura, quam dicant eandem naturam/i et si- sie suppbnani, no«

aliter distinguuntur ens et unum, quam ens et ens, et unum et unum, St autem

supponant simpliciter vet materialiter, sie non sunt una res nec una natura, sed dicunt

eandem naturam et distinguuntur inter se, sicut duo eoneeptus vel duo nomina, quae

non sunt synonymä., ^' ..' '. • ••''" I1 -.•-m'.' .n y i''" .

864) Summa t, log. Ij 40, f. 13 r. A : Post praedicta restat dicere de inferioribus

ad ens, quae sunt decem praedicamenta.

865) Ebend.: Hoc nomen „praedicamentum" est nomen secundae impoiitionis

..|i .|i', i'I

XIX. Oceam (Bfegriff). 371

sich für Oecam von selbst versteht, Bichl von der äusseren Existenz der

concreten Ding«; welche als solche stets singuläY sind, die' Rede", sondern

bei den Kategorien handelt es sich -um bezeichnende' Worte: und somit

bis DenköuffasSUngeii und1 Begriffe , welche gemeinsam von Allem , was

anter -sie fällt,' atisgesagt werden 80*), und zwar derartig, dass Ein und

der nemliche Gegenstand durch mehrere Kategorien bezeichnet werden

kann'8*'):' 'Eben'! jene Auffassung aber, wornach man bei den Kategorien

einseitig auf das Verhältniss einer Ueber- oder Unter-Ordnung blickte,

müsse nicht bloss zu einer missbräuchtichen Erweiterung des Begriffes

„Gattung", sondern auch zu der Uebertreibung führen, dass man für die

Kategorie des ' Wann- eine quandeitas oder für jene des Wo eine ubeittts

ersann- -utitt in 'gleicher Weise auch bei allen Adverbien ," Präpositionen \i.

dgll" verfahren musste, während nach der richtigen und ursprünglichen

H' , , .iIi'-' r-' ' ii i " " -i . ' i i i. ' '

vet intentionis sicut .hoc nomtn „genus1', qnamvis itia^ de quibus praedieatur, sint

incomplexa, primae, intentionis. Verumtamen praedicamentum dupliciter aeeipitur:. uno

modo pro toto ordine aliquorum ordinatorum secundum superius et inferius ; alio

modo aeeipitur pro primo et communissimo in tati ordine. Et hoc secundo modo

»eeipUndo „praedicamentum" quodlivet praedicamentum estunum incomptexum primae

intentionis, et hoc qitia significat res, quac non sunt signa. Aeeipiendo auttm „prae

dicamentum" primo modo potest dici, quod in atiqua tali ordinatione sunt incomptexa

primae intentionis et in aliqua incomptexa secundae intentionis, vel potest dici, quod

aliqua talia sunt primae intentionis et aliqua secundae intentionis, sicut secundum

opinionem, quae ponit, quod intentio vel eonceptus est qualitas subiective existens in

mente (betreffs dieser Meinung vgl. Anm. 757 n: 762) , tunc hoc ' commune „genus"

est in praedicamento quatitutis vel relatiortis ; nam omne gertus est qualitas secundum

illam opinionem, et hoc commune „geniis" tsf securtda intentio vtl nonien secundae

intentionis, hoc autem commune „color" est prima intentio, et simüiter de multis

aliit, i ' (B) Verumtamen sciendum, quod secundum opinionem, quae ponit,quod'

intentio vel coneeptus sive passio animae est qualitas mentis, nort ideo aliquid dicitmr

ens 'tationis, quia nön est' vera res 'existens in 'rerum natura, sed' ideo dicitur

ens rationis, quia non est nisi in ratione, qua mens utitur pro alio vel intelligitut

aliud; ' et sie omnes propositiones et consequentiae et termkni 'mentates sunt entia rationis,

'ef tamen sunt vere et realiter existentia in rerum natura et entia perfectiora

et realiora, quam quatitas quaecunque corporalis (abet diese objective Realität der

logischen Functionen s. oben1 Anm. 764 u. 766 ff.). ""

866) Expos, aur. Praedicam. Prooem.: In hoc opere (d! h. Categoriae) häec

intentio est, de primis rerum nominibus et de vocibus res- significantibus disputare,

*on- ideo quod secundum aliquam Proprietatem figuramque formantur, sed in eo quod

significaiites sunt. In grammatica determinatur de vocibus determinando

congruitatem et incongruitatem in oratione In tibro vero Praedicamentorum determihatut

de vociiws', guates res signiflcent; ostendendo Et ignorantia inten

tionis Aristolelii in hoc libto facit muttos modemos errare credentes multa liic dicta

pro rebus, quae tamen pro sotis vocibus et proportionabititer pro intentionibus seu

concejHibus in «mm» Mt intelligi: Ebend.' Cap. 4: Ista nort est divisio rerum extra

anhnam, quia res extra animam non praedivantur de pturibui, non eriim praedieatur

nisi vox vel eonceptus vel uliquod signum ad 'placitum institutum; sed ista 'est divisio

vocumiswe'cbnäepiuurt sive intentionum 'in aninta .'. . . . . Nutla 'est'1 subst'äntia' realiter

extra animam nisi solam substantia particularis (s. Anm. 781). Et ista est divisio

incomptexorum, ex quibus componuntur propbsitiones 'et ex quibus lineae praedicamentalos

componuntur. Ebenso Cup. 7. Ebend. Praedicab. Ife specie: JVon dicit (sc.

Aristotetes) decem praedicamenta esse decem res intrinsebas omnibus aliis rebus, sed

tantum quod sunt decem prineipia , i. e. decem tommuniaV praedicubitia de aliis contentis

sub se, non pro se, sed pro aliis.

867) Ebend. Praedicam. Cap. 7: Praedicamenta sunt distincta, non tamen consimiliter

distinguuntut res' significatae per ipsa, sed eadem res, sattem atiqua, significatur

per diversa praedicamenta, quamvis non eodem modo.

24*

372 XIX. Occam (Begriff).

(d. h. eigentlich, wie wir oft genug sahen, arabischen) Ansicht die Kate

gorien als incomptexa Nichts weiteres, als die einfachen Grundlagen und

Bestandteile der Urtheile seien 868).

Die Zehnzahl der Kategorien motivirt Occam in seinem Compendium

völlig nach der allgemein üblichen Weise809); aber an einem anderen

Orte erhebt er sich zu der wahrhaft merkwürdigen Höhe der einzig rich

tigen Auffassung, dass es in objectiver Hinsicht überhaupt nur drei Kate

gorien gebe, nemlich Substanz, qualitative Bestimmtheit und Relation87").

Ja auch in der Einzeln-Erörterung der Kategorien , welche im Uebrigeu

Nichts bemerkenswerthes enthält, blickt hauptsächlich im Compendium die

ser grundsätzliche Gedanke überall insoferne durch, als Occam stets nach

zuweisen sucht, -dass für die Philosophie im Sinne des Aristoteles, d. h.

abgesehen von den Interessen der christlichen Dogmatik, keine der übri

gen neun Kategorien eine selbstständige von der Substanz unterschiedene

Sache sei, sondern jede derselben nur den Wertausdruck einer lnhärenz

enthalte871). Mit erklärlicher Vorliebe stützt er einzelne Begründungen

868) Summa t. tog. 1, 41, f. 13 r. 6: Ponuntur autem ab omnibus auctorilms

decem praedicamerita; sed in modo ponendi, ut mihi videtur, mutti moderni discordant

ab antiquis; nam multi ponunt, quod in praedicamento sunt mutta ordinata secundum

superius et inferius; unde, ut tatem praedicationem habeant de adverbiis, fingunt

nomina abstracta, sicut de „quando", quod est adverbium, fingunt tate abstractum

„quandeitas", de „ubi" „ubeitas" et sie de atiis. Sed antiqui non posueiunt iatem

ordinem in quolibet praedicamento, et ideo hoc nomine „praedicamentum" et similiter

talibus nominibus „genus , species'1 et consimitibus iminus large utebantur, quam

faciunt multi moderni, unde ipsi dicentes , semper superius praedicari de inferiori,

extendebant praedicari ad verba, extendebant etiam praedicationem ad praedica

tionem adverbiorum et propositionum lntentio antiquorum mihi videtur rationabitior

(r. A) Secundum intentionem antiquorum existentia in praedicamentis

non sunt nisi quaedam incomploxa , ex quibus affirmatio et negatio natae sunt

constitui.

869) Ebend. f. 13 v. A: Sumitur autem distinetio itlorum praedicamentorum

distinetione interrogationum de substantia sive de individuo substantiae (B) Atia

autem' incomptexa non sunt in aliquo praedicamento, propter quod coniunetiones et

syncat'egoreumata in nullo praedicamento reponuntur; per talia enim ad nullam quaestionem

respondetur. Vgl. Quodt. V, qu. 22.

870) Sent. I, Dist. 8, qu. 2 D: Quaedam sunt genera, quae significant res simpliciter

et absotute sine omni connotatione ; ei si ita esset, possei dici, quod sunt

tantum tria genera generalissima, sc. substantia, qualitas et respectus Alio modo

dicitur genus omne praedicabite primo modo dicendi per se et in abstracto de alia,

isto modo possunt dici decem genera generaässima. Dass ich meinerseits jene Drei

zahl der Kategorien unbedingt für die einzig mögliche phitosophische Construction

der aristotelischen Kategorien halte, glaube ich im 1. Bande genügend dargelegt zu

haben; und auch die Bemerkungen, welche Fr. Brentano (Von der maunigfacheu

Bedeutung des Seienden nach Aristoteles. Freiburg 1862. S. 74 u. 183) dagegen

richtete, schienen mir nicht geeignet, meine Ansicht umzustossen.

871) So z. B. bezüglich der Quantität Summa t. log. 1, 44, f. 15 v. A: Est

alia opinio, quae mihi videlar de mente Aristotelis, sive sit haeretica sive catholica,

quam volo nunc recitare, quamvis nolim asserere; et ideo, quia istam opinionem

posui, quando scripsi super phitosophiam, non scripsi eam tanquam meam, sed tanquam

Aristotelis expositioni magis consonam, ut mihi videtur, et eodem modo sine

assertione nunc recitabo eam. Est igitur Ma opinio, quam mutti caiholici ponunt et

theologi tenent et tenuerunt , quod nulla quantitas est realiter distineta a substantia

et qualitate, sive tates propositiones „substantia est quantitas" vet „quantitas est

qualitas" sint concedendae sive non. Oder betreffs der Kategorie des Wann ebend.

c. 59, f. 20 r. B : Secundum viam Aristotetis , ut mihi videtur, hoc praedicamentum

XIX. Occam (Begriff). 373

auf die Lehre von der Supposition 872); den Gilbertus Porretanus aber

betreffs der sechs letzten Kategorien beizuziehen, hält auch Occam (wie

Scotus, ob. Anm. 176) mit Recht für unnöthig 873).

Den letzten Abschnitt des ersten Haupttheiles bildet hierauf die aus

führliche Lehre von der supposilio, welche hier gewissermaassen als

ein Mittelglied zwischen Begriff und Urtheil erscheint, insoferne sie eine

proprietas terminorum ist, welche dem terminus eben nur in der Satz

verbindung zukommt 874). Die ganze Darstellung aber beruht sichtlich

auf einem längeren Betriebe und einer manigfachen Umarbeitung des by

zantinischen Stoffes (s. z. B. unten Anm. 922) , und wahrscheinlich müs

sen wir diesem Umstande es auch zuschreiben , dass hier die übrigen

proprietates terminorum mit Einschluss der Exponibitia erst bei der

Lehre vom Urtheile zur Sprache kommen und mit derselben innig ver

woben werden (s. unten Anm. 906 ff.); denn dass diese Gruppirung des

Stoffes erst von Occam selbst ersonnen sei, möchte ich bezweifeln. Nur

die appellatio (vgl. Abschn. XVII, Anm. 64, 129, 228 u. 601) will Occam

nicht als ein Gegenstück der Supposition (wie bei Petrus Hispanus) gel

ten lassen , sondern dieselbe derartig in die letztere verflochten wissen,

dass sowohl die Subjects- als auch die Prädicats-Begriffe dieser „Suppo

sition im weiteren Sinne" anheimfallen 875). An die genauer formulirte

Definition der Supposition reiht sich die besondere Warnung , dass , die

wahrhaft sachgemässe Aussagbarkeit in keiner Weise verletzt werde 876).

„quando" non importat aliquam rem distinctam a substantia et qualitate, sed importat

Mas easdem res, quamvis non nominaliter, sed adverbialiter tantum. Auch

fährt Occam überall sowohl für diese aristotelische als auch für die gegnerische

Auffassung die Motive und ebenso die Folgerungen an; insoferne aber dabei auch

theologische Fragen mitspielen und insbesondere bei der Kategorie der Relation

das Trinitäts-Gezänke hereinragt („filiatio und „paternitas", womit sich auch Occam

abquält), so mögen all diese Dinge ohne Neid den Theologen überlassen bleiben,

welche für ihr eigenthümliches Gebiet auch in anderen Schriften Occams Manches

über Quantität (Quodl. IV, qu. 30 u. 32), über Relation (ebend. qu. 16 u. 22 f. und

VII, qu. 5), über die sechs letzten Kategorien (ebend. VII, qu. 9 — 12) und deren

Verhältniss zur Relation (Sent. I, Dist. 30, qu. 2 u. 3) benützen könnten.

872) Z. B. Expos, aur. Praedicam. Cap. 12: Hoc nomen „ad aliquid" vel „retativum"

si praecise supponeret personaliter et pro rebus et non pro signis rerum,

haec esset falsa „Hoc nomen scientia est relatio"; sed supponit praecise pro

nominibus ipsis vel signis rerum. Vgl. ebend. c. 17.

873) Summa t. log. I, 57 ff. Auch in der Expositio aurea verzichtet er auf

diese Ergänzung.

874) Summa t. log. I, 63, f. 20 v. B : Dicto de significatione terminorum restat

dicere de suppositione , quae est proprietas conveniens termino, sed nunquam nisi in

propositione.

875) Ebend.: Suppositio aeeipitur dupliciter, sc. large et stricte. Large aeeepta

non distinguitur contra appellationem, sed appellatio est unum contentum sub suppo

sitione; aliter aeeipitur stricte, secundum quod distinguitur contra appellationem; sed

sie non intendo loqui de suppositione, sei primo modo; et sie tam subiectum quam

praedicatum supponit.

876) Ebend.: Dicitur autem suppositio, i.e. pro aliis positio, ita quod, quando

terminus in propositione stat pro aliquo , utimur Mo termino pro Mo, sc. de quo

sive pronomine demonstrante ipsum itlo terminus vet rectus itlius termini, si sit

obliquus, verificatur (f. 21 r. A) Est autem una regula generalis, quod nun

quam terminus in propositione, saltem quando significative aeeipitur, supponit pro

aliquo nisi de quo praedicatur vere ; ex quo sequitur, quod falsum est, quod aliqui

ignorantes dicunt, quod concretum a parte praedicati supponit pro forma, sc. quod

374 XIX. Otcam (Begriff).

In : der Eintheilung • der; Stipposition schliesst sich Qecam • völlig an die jün

gere Formation, der byzantinischen Logik, an (s. Abschn. XVII, Anm. 596);

nur die Unterabtheilung Aerr.iSuppositio. confu&a erscheint bei" ihm in

jener nemlichen Weise, welche wiff 'bei -Shyneswood ' trafen (s. ebend.

' Anm. 61); auch ist in dem Wortlaute des- Definitionen der drei obersten

Hauptarten der Ein flusS jener iahlrek'hon. Erörterungen 'ersichtHch,' welche

über significatum .{sutppositio personalis); über 4ntmiio .{supp. . simpkx)

und üben voas (mpp. v/igieriaiis) "üblichI ! und 'nothweadig geworden

waren 877). Während iab!er ausudiesen .Definitionen .iblgfc,i 'ilass jeder Be

griff, in jedeöi Urtheile tsur iuppositio permnatis befähigt!' sein kami; hin

gegen suppositio simptep. und iMateriaHs nur unter gewissen regedmässigen

Bedingungen statthaft sind.878), knüpfen sich hieran äusserst scrupulöse,

Cotrtroveesen über, die Art: der Suppositions-Fäliigkcit in einigen traditio

nellen Beispielen^ zmi deren Lösung Ocoam auch (he den späteren Autoren

(s. Abschn. XVII, Anm, 605) angehörende Unterscheidung zwischen exeteitum

wAsignatum verwendet 8?9)^, / .!!'/' .iii!'-!/. .! n"v.',v.'w -i*

— . .nn.i;..p .i!i!i; i- ' i.' ' ir'.,:-i.!'!:'H i'i't dV..."! '::';I |ii' 'l , iii "ii

in itla „Socrates est albus" littera „albus" , supponit pro albediete, nüm haH'-e&'' süaß

pliciter fats* „alhedo est alba". Die metaphbmsphti SuppositiocK s. :ontfcn. Anm. 891L

, . , 877), P- ,6,4, f- 21 r. A: Suppositio ,pIjwI, , Mv^ifur- -fo. , ^uppp^qnem ympticem,

personatem et materiatem. Suppositio persunahs . universaliter est. itla ^quandp..ffrn

minus' siipponit 'pro s'üo iighlfichiö'' siim illm''sigh'i^äatM'Wt'''res"'extra' ^aium'anj,' s'iW

vox sive 'Mtientio animae iive sertptuni site ' QtoffKiMfyiMi 'dliud 'ünttdittabfle, ntt'^ibrf,

quandocvnque subiectum sive praedicatum propositionis supponit pro suo significato

(vgl. Anmi 781), ita quod significative- tenetur, .semper est suppositio personalis

Suppositio simplo® est, quando terminus supponit pro , intentione animae, ,sed non

tenetur significatiwi,. ti „Äomo «st Species". . . Eal hoc patet', falsttas opinMiS

communiter diceatium,. quod suppositio • simpte x :. est, .. quando terminiis , supponit pro

suo significato, quia ..... intentio animae proprie non ieet..significatum. termini, , quiu

talis terminus significat veras res et non intetHiones:animueii ,Suppesith matrriuHs

ett,:quando terminus , non. ,supponit significative,, sed .suppanitlv,el wpro , voce .vvi i'pp»

scripto, sicut „tomo . eiiiH»nieiu'fal. ". iii ihm, i i.i.it i! 'i'i'.i m' i.!„-: i-i uli •'irt *t

hiiii 878) Ci 63, .f. 21 «.-B.: Terminus iniquoxmque propositione.ponatun, potent Laheie

suppositionem personatem'i |nisi eto voluntate ittentium' arotetur dd aliam, sicut Ut*

minus aequiuaeusMn quaoWnque propo.sitiojie.p.oteei supponere. pro qüolibet signific'ato{

nisi aretetur ex votuniate utentiumitd. significatum eertum. . Sed termihuslMn in

omni propositione potest : habere suppositionem simplivemi. vel materialom; sed tunc

tanjum, quando .Mi$. terminus comparatur. aheri extremo, quod respieit. , intentiovem

animae vet vocem vel scriptum . l . Pate&t iergö; regula ista dari* quod quando ter

minus potent .habere ist'am triplicem, suppositionem comparatUr.^eHstremo commüiu'vocibus

prolatis sive scriptis, tunc propositio, in qua ponitur, est distingvmnda,.e» quA

talis tetminus .pe4est. habere suppositianein ptrsonülem .Hei .materiatem-I quantie' vero

oomparatur extremo significanti intentuinem tmimae , «si. distinguenda , eo quod potest

habere suppositionem personatem vel simplicem; quando vero comparatur extremo

communi omnibus praedictisy Ihne est distmQuendar eo quod. potett Mheri'Asuppirsitionem

personatem^ simpticem vet tnatetialom. ', v. ,."I•'""i|'•«• 1 •i "i|mi'I m•' . v"!i"k ""'

879) C. 06, f. 21 Ufc-.A* 'Sed^eontra praediMa ^patest', sbiici-multipliciter, Primo

•fov-.fafte..«»'. vera »Hamo: est, Jignissima. crMfwaraik",,(si. Ab*chm JiVll, .Anmi 206)?

quaero, quam suppositionem habeat littera „homo" ; non personatem^ quia.. quaelibet

singutaris' est fatsa. (A, h< es :gibt . hier . keine», •desaensus. od sihguluria:,i siebend.

n.-^ns(ührliche» , im MbyBaatinischWi Originale. Ab6chn, i XV\. Aum:. 73); . ergo habet

simplicem,, sed. si suppositio .simplex esset pro Udentionp animae, itla esset falsa,, quii

intentio non est. Mgmssima creaturarum. ....\. 't.raettBai:. Haec esti vera f,Cotor est

primum obiectum. .visus", et. quaelibet (ingutaris. est falsa, ergo .hübet simplicem sup

positionem^. sed .si. supponeref pr»: animae mtentione-i itla esset .f also-, , . ü Sraeterea:

Vox non praedicatur de voce nec intentto de intentione Ad primum istorum

XIX. Occam (Begriff).

Die Einzeln-Erörterung beginnt mit der supp. materialis, welche

'folgerichtig auch auf ganze Sätze ausgedehnt, aber mit unnöthiger Spitz

findigkeit in zwei Arten unterschieden wird 880); sodann folgt in glei

cher Tragweite supp. simptex88i), und hierauf supp. personalis, welche

einer ausführlicheren Besprechung unterworfen wird. Nemlich vorerst

scheidet Occam von dieser Supposition alle Syncategoreumata und alle

Verba aus und weist darauf hin , dass zusammengesetzte Subjecte oder

Prädicate nicht in ihre Bestandteile aufgelöst werden dürfen 882). Nach

dem er sodann durch Definitionen die Eintheilung in discreta und com

munis, welch letztere in determinata und confusa,, und deren letztere

abermals in confusa tantum und confusa et distributiva zerfällt, festge

stellt hat 883), erörtert er mit Uebergehung der discreta diese einzelnen

" "'"'! ' "—"—,iii i'i i .; .' i'- ' ,'" •i' il (' iii , 'i.

dicendum, quod opjnio dieentium, qnpd in Mo „Homo est dignissima credturantth" suiriectum

habet suppositionem simplicem, est falsa; imo habet tantum suppositionem per

sonalem Ad secundum dicendum est, quod omnes talos „Color est primum

obiectum visus" et ceterae tates multae sunt simpliciter falsae de virtute sermonis,

tamen Mae, quas intendebat phitosophus per eas, sunt verae Phitosophus et

mutti alia aeeipiunt frequenter actum excrcitum pro acta signato. et « converso.

...... Esl autem actus exercitus , qui importatur per hoc verbum „est" vel aliud

huiusmodi; .....actus autem signatus est itlo, qui per hoc verbum ,,praedicari" im

portatur vel per hoc verbum „subiici" vel „verificari'1 vel „competere" vel aliquod

huiusmodi . ... . , (es folgt sodann die schon oben, Anm. 796, angeführte Stalte über

suppositio simplon)". . ... . Jtd tertium dicendum est, quod vox praedicalar.de voce et

intentio de intentione, non tamen pro se, sed pro re (s. Anm. 788 f.) Si autem

adhuc obiieiatur, quod haec est vera „Piper venditur luv et ßomoe", ,.ef tamen, nulla

singutar is est vera, nisi secundum quod supponit simpliciter et non pro intentione

animae, •„...., dicendum est,' quod/... .. nultus vutt emere itlad commune piperr

sed quitibet intendit emere. rem singularem (s. Anm., 798 u. 885). ,.."!" • * '.".

880) C 67, f. 22 r. A : De suppositione materiali sciendum est, quod . . . n

cuilibet, quod potest esse pars propositionis, competere potest; omne enim (alo potest

esse extremum propositionis et pro voce vel pro scripta supponere, Et de nominibus

quidem manifestum est; .... hoc etiam idem patet de adverbiis, verbis, pronominibus,

coniunetionibus, praepositionibus et interiectionibus, sieut „Bene'es( adverbium?;. ....

simititer autem propositiones et orationes tatem suppositionem habere possunt., quod

patet in istis „Homo est animat" est propositio vera U Potest autem dividi

suppositio materialis, quia quaedam est, quando wx vel scriptum supponit pro se,

sicut „Homo est nomen"; . quandoque autem vox vel scriptum vel coneeptus non

supponit pro se, sed pro voce, vet scripto, quam tamen vocem vel scriptum non significat,

sicut ... „Animal praedicatur de homine". : , -. i ,. ,:. i ., , . /

881) C. 68 ebd.: Sicut autem cuitibet comploxo potest competere suppositio

materialis, ita cuitibet comptexo vel incomptexo significativo vel consignificativo potest

competere suppositio simplox. „ . . , . .. „ ,

882) C. 69 ebd. : Nunc aeeedendum est ad suppositionem personalom, circa quam

sciendum est, quod categorema sqlam, quod est extremum propositionis; i significative

sumptum supponit personaliter. Per ^primum excluduntur omnia syncategoremata

Per secundum excladitur omne verbum, quia nunquam verbum potest esse, extremum

propositionis, quando aeeipitur significative Per tertium exctuditur pars extremi,

quantumeunque sit nomen et categorema, sicut hic „Homo albus est animal" nec Wtera

„Aomo" supponit nec Uttera „albus", sed totum extremum\. . , . Per quartum exctuduntur

categoremata talia, quando supponunt simpliciter vel materialiter,. ,r-

883) C. 70, f. 22 r. B: Suppositio autem personalis potest dividi prim» in suppositionem

discretam. el communem. Suppositio discreta est, in qua supponit nomen

proprium alieuius vel pronomen demonstrativum significative sumptum, et taljs suppotitio

reddit propositionem singularem Suppositio personalis communis est, quando

terminus communis supponit; ..... dividitur in suppositionem confusam et determina

tus». Suppositio determinata est, quando contingit descendere per aliquam disiunctinam

376 XIX. Occam (Begriff).

Arten, insoweit bei denselben keine „relativen" Begriffe verwendet wer

den (dieselben folgen weiter unten, s. Anm. 890) ; und zwar beschränkt

er die supp. determinata auf jene Urtheile, welche weder ein distribuirendes

Zeichen der Allgemeinheit noch eine Negation enthalten 884); da

bei aber erhebt er bezüglich einiger Beispiele wieder haarspaltende Be

denken, indem er z. B. bei Sätzen, welche sich um den juristischen Be

griff der Stipulation drehen (vgl. ob. Anm. 798), betreffs der Supposition

einen wesentlichen Unterschied zwischen „Equus tibi promittitur" und

„Promitto tibi equum" herausgrübelt, oder z. B. in Bezug auf die Suppositions-

Fähigkeit der abstracten Worte und der ihnen entsprechenden

concreten Ausdrücke, welch beide zuweilen wirklich synonym sein kön

nen (s. ob. Anm. 826 ff.), sich auf den Unterschied der Bezeichnung stützt,

je nachdem durch dieselbe das Ding selbst oder eine intentio getroffen

wird 885). Die hierauf folgende supp. confusa tantum ist ihm nur durch

ad singularia Suppositio personalis confusa est suppositio personalis termini

communis, quae non est determinata; et itta dividitur, quia quaedam est suppositio

confusa tantum et quaedam est confusa et distributiva. Suppositio confusa tantum

est, quando terminus communis supponit personaliter et non contingit descendere ad

singularia per disiunctivam nulla variatione facta a parte alterius extremi, sed per

propositionem de disiuncto extremo, et contingit eam inferri ex quacunque singulari.

Suppositio confusa et distributiva est, quando contingit aliquo modo descendere

copulative , si terminus communis habeat multa contenta et ex nullo uno formaliter

infertur.

884) C. 71, f. 22 v. A: Istis visis videndum est, quando est, quod terminus habet

unam suppositionem personatem et quando aliam; et primo videndum est de terminis

non relativis , secundo de relativis (vgl. Abschn. XVII , Anm. 202) Est ergo

primo sciendum , quod, quando in propositione categorica nullam signum universate

distribuens totum extremum propositionis additur termino communi nec mediate tue

immediate, i. e. nec a parte eiusdem extremi nec ex parte extremi praecedentis, nec

negatio praecedit nec aliqua dictio incladens aequivalonter negationem , semper taüt

terminus supponit determinate.

885) C. 72, f. 22 v. B: Circa praedicta potest dubitari primo, qualiter supponit

tittera yfiomo" in ista „Socrates fuit homo", posito quod Socrates non sit Se

cundo est dubium de istis „Homo albus est Aomo", posito quod nultus sit al

bus ...... Tertio, qualiter subiectum supponit in talibus „Equus tibi promittitur^

Simititer quarta dubitatio est de talibus „tlte privatur visu" Quinta est, qvatem

suppositionem habet praedicatum in itla „Genus et species sunt substantiae"

Sexta est de istis „Actio est res extra animam" Septima est de istis „tllo bis

fuit albus'' Ad primum itlorum dicendum est , quod in omnibus talibus termini

supponunt personaliter, pro quo est notandum, quod tunc terminus supponit persona

liter, quando pro significatis suis, quae sunt, vel pro Ais, quae fuerunt significata vet

erunt vel possunt esse, supponit (diess fällt eigentlich der Lehre von der ampliatio

anheim, s. Abschn. XVII, Anm. 225) (f. 23 r. A) Ad secundum dubium dicendum

est, quod de virtute sermonis concedendum est, si nullas homo est albus, quod

subiecta pro nullo supponunt, et tamen sumuntur signifieative Ad tertium dioendum

est , quod tates propositiones „Equus tibi promittitur" et simites de virtute

sermonis sunt falsae, quia quaelibet singularis est falsa et non contingit descen

dere ad singularia disiunetive, sed tantum per disiunetum praedicatum (B) Stricte

loquendo de virtute sermonis littera „equus" non supponit confuse tantum, quia non

supponit,' cum sit pars extremi; ..... quia in itla „Equus tibi promittitur" littera

„equus" est subiectum, et non est pars subieeti, et ideo oportet, quod supponat de

terminate, cum neque signum nec negatio nec aliquid incladens talo praecedat, et

ideo oportet, quod contingat descendere ad singularia disiunetive. Sed in itla „Promitto

tibi equum" littera „equum" non est extremum, sed est pars extremi, quia itlad

totum est praedicatum „prominens tibi equum", quia Wae aequivalont „Promitto tibi

XIX. Occam (Begriff). 377

die Stellung des Zeichens der Allgemeinheit bedingt, so dass hier der

Sprachgebrauch eine entscheidendere Rolle spielt, als die logisch begriff

liche Bedeutung der Satztheile 886). Bei der supp. confusa et distributiva

holt er erst hier die Eintheilung derselben in mobilis und immobitis

nach (s. Abschn. XVII, Anm. 61), und verlegt die erstere in jene allge

meinen Urtheile, sowohl bejahende als auch verneinende , welche weder

Exceptiv- noch Exclusiv-Sätze sind noch auch durch die Stellung der Ne

gation ein Hinderniss enthalten , und um des negativen Gehaltes willen

zieht er auch die Ausdrücke „differt, aliud" zu dieser Art der Supposition

bei 887); die letztere aber, d. h. die immobitis, wird auf die Subequum"

et „Ego sum prominens tibi equum", et ita non oportet, quod supponat

determinate Ad quartum dicendum est, quod in talibus „llh privatur

visu" littera „visu", quod est pars extremi, non proprie supponit; supponit

enim confuse et distributive aliquo modo et aliquo determinate , sc. pro illis , quae

aliquando fuerunt, quia aequivatet isti „llte nullam visum habet et aptus natus est

habere visum" (v. A) Ad quintum dicendum est, quod de virlute sermonis haec

est falsa „Genera et species sunt substantiae" et tunc littera „substantiae" supponit

personalitcr et determinate , quia hoc nomen „substantia" non imponitur ad significandum

intentiones animae , sed veras substantias (s. Anm. 774) Ad sextum

dicendum est, quod diversi diversimode utuntur talibus abstractis; nam aliquando

utuntur eis pro rebus, aliquando pro nominibus ; si primo modo, debet dici, quod

supponunt pro illis, pro quibus supponunt sua concreto Proprie loquendo talia

concreta et abstracto , si abstracto imponantur ad signifirnndum praecise res , sunt

nomin a synonyma (B) AlH autem dicunt, quod omina talia nomina abstracia

significant relationes rationis et pro illis supponunt. (Auch anderwärts kommt Occam

auf diese Unterscheidung zu sprechen, nemlich Expos, aur. Praedüam. Cap. 17:

Est regula logicorum, quod terminus seeundae, — d. h. ein Abstractum wie z. B.

caecitas — , st supponit personaliter, supponit pro terminis , quorum est naturate

signum vel ad placitum institutum, si supponit pro se ipso Si supponit simpliciter

, supponit pro intentione, cui subordinatur in significando.) Ad septimum

dubium dicendum est, quod in ilta „Socrates bis fuit albus" ponitur una dictio aequivatenter

ineludens negationem, sc primo fuit albus et aliquo tempore post non

erat albus et postea fuit albus et ideo nec subiectum nec praedicatum supponit

determinate.

886) C. 73, f. 23 v.B: Videndum est de suppositione confusa tantum, circa

quam diversae regulae dantur. Una est: Quando terminus communis sequitur signum

universate affirmativum mediate, tunc stat confuse tantum , i. e. semper in universali

affirmativ n praedicatum stat confuse tantum; sed quantumeunque signum uni

versate ponitur a parte subiecti, si tamen propositio non sit universalis affirmativa

nec signum universate distribuit totum subiectum , praedicatum non supponit confuse

tantum Alia regula datur, quando signum universate vel inctudens aequivatenter

signum universate praecedit terminum a parte eiusdem extremi, ita tamen, quod non

determinat totum praecedens copulam, facit ittud , quod sequitur a parte eiusdem,

stare confuse tantum Sed utrum itlad sit tenendum de virtute sermonis vel non,

non curo ; tamen secundum usum loquentium, propter quem multum vatet talia scire,

oportet sie dicere (f. 24 r. A) Tertia regula potest dari, quod semper subiectum

exclasive affirmative supponit confuse tantum.

887) C. 74, f. 24r. A: Circa suppositionem confusam et distributivam dantur

regulae diversae, et primo de suppositione confusa et distributiva mobiti: quarum

prima est, quod in omni propositione universali affirmativa et negativa, quae non est

exctusiva nec exceptiva, stat subiectum confuse et distributive mobititer Secunda

est, quod in omni tali universali negativa praedicatum , si sit distributive non impeditum,

stat confuse et distributive. Tertia est, quod, quando negatio determinans

compositionem principalom praecedit praedicatum, stat confuse et distributive

Quarta regula est: itlud, quod sequitur immediate hoc verbum „differt''' vel hoc Ber

dum ,,distinguitur" vel participia eis correspondentia vel hoc nomen „aliud" vel ei

378 XIX. Occam , (Begriff).

jecte der Exceptiv-Siitze besclir&nkt , und zwar nur für den Fall , daSs

diese Supposition nicht als eine absoluta, sonder« als eine limitaia zu

nehmen ist 8 bs). Doch drängen sich ihm auch hiebci wieder spitzfindige

Zweifel über die Suppnsitiuu der Prädicate auf, falls in einem Urtheile

die Worte „bis" oder , „incipit, derinit" vorkommen (s. Ahsclui. XVH,

Anm. 254 ta. .2(53),, und -er .-findet, dass hier eine eigene Art der Suppo

sition obwalte,, wehihe ; keinen technischen Namen habe und nur iheilweise

mit der. r.onfusa Uwtum verwandt sei, was er jedoch an einer anderen

Stelle 'durch 'eine : anderweitige Distinction wieder sehr tuodiheirt H8'J).

Indem sodann die Supposition der relativen Begrilfo! folgt (vgl. Abschn.

• XVII, Anni. 212—220), gibt er kurz die Einteilung und die charakteriaequivatens,',

stat confuse et distributive (s. Abschn. XVII, Anm. 266) . .... Est igitur

universaliter dicendum , quod, quidquid facit terminum stare confuse et distribu

tive, est signum universate vet negutio vel aliquid aequivalons negationi. .,- ,,

8S8) Ebend. F. 24 r. B: Circa suppositionem confusam et distributivam immobi

tem est sciendum, quod semper subieetum talom suppositionem habet in propositione

exceptiva.. Uiezu II, 18, f. 31 j. B: üistinguendum est de suppositione confusa et

distributiva, quia quaedam est absolata, sc. quando terminus distribuitur pro quolibet

suo contento, ita quod non ptus pro uno, quam pro attera; et talom suppositionem

confusam et distributivam non habet terminus sive subieetum in propositione exaeptiva.

Alia est limitata et articutata, quando sc. terminus pro aliquo contento distribuitur,

ei hoc non aeeidit nisi quando iUa propositio categorica aequivalot uni copvtativae

compositae esc una affirmativa et atia negativa, sieut aeeidit in propositione exceptiva.

Si autem itta exceptiva fuerit negativa, lanc tam subieetum quam praedicatum supponunt

confuse et distributive, sed limitate. S. unten Anm. 935. , '

889) I, 75, f. 24 r. B: Potest autem dubitari de talibus ,. „Socrates desinit

euse albus, Socrates bis [uit Romae, Socrates ineipit esse grammaticus" et huiusmodi,

quomodo praedicata in eis supponunt; quia enim non supponunt determinate, patet,

quia non contingit descenderc per disiunctivam Potest dici, quod terminus prae-.

dicatus in talibus prqpositionibus vel etiam itlad, quod sequitar verbum adiectivum

vel substantivum , non habet suppositionem nec determinatam neo confusam et distributivam,

sed unam atiam, pro qua tamen nomen nun habemus lita suppositio

convenit cum confusa tantum, quia, sicut quando terminus supponit confuse tuntum,

a quolibet pronomine demonstrante atiquid singutare contentum sub subiecto ad termi

num communem contingit adscendere, sie contingit in proposito; . . \. . differt autem a

suppositione confusa tantum, quia non contingit descenderc ad disiunetum ex nominibus

propriis tantum- Hlorum, pro quibus terminus communis supponit; non enim sequitur

„Socrates incipit esse grammaticus, ergo Socrates ineipit esse itlo vel i/le" demonstrando

omnes grammaticos. Jedoch II, 19, f. 31 v. B lesen wir: Difficultas est

de suppositione praedicati {d.h. bei incipif und desinit); et est sciendum, quod praedicatum

in tali propositione universal* uffirmativa supponit confuse tantum i

simititer etiam in universati negativa stat' confuse et distributive; sed in propositione

non universali stat determinate., Verumtamen ....... suppositio determinata et confusa

et distributiva duplox est. Una est, quando contingit descendere ad itta, pro quibus

terminus supponit vel supponere potest, per pronomina demonstrativ a, sicut in ista

„Homo currit" littera „homo" supponit pro hoc honine et pro itlo, et sequitur

bene „Homo currit, igitur hoc currit" demonstrato itlo homine et „ittud currit" demonstrato

alio Atiquando autem contingit descendere ...... per .pronomina

demonstratio simul sumpta cum itlo communis sub quo debet esse descensus. Primo

modo non supponit praedicatum determinate ; non enim sequitur „Socrates ineipit esse

albus, igitur ineipit esse hoc vel hoc" quocunque demonstrato ..... Secundo modo prae

dicatum supponit determinate; nam bene sequitur „Socrates ineipit esse albus, ergo

incipit esse hoc album vel itlud ofeum" ......'£f si dicatur, quod „hoc atbum et hoc"

demonstrando idem converiuntur, igitur ab uno ad reliquum est bona consequentia,

dicendum est, quod haec regula, quod ab uno comertibiti ad reliquum est bona con

sequentia, habet multas instantias. S. unten Anm. 938. , . m .. i ... i'', ',, .

XIX. lOccam (Begriff, Urlheil). 379

stischen Merkmale derselben an; es handelt sich nemlich zuerst i !ura . di»

relativa substantiae, welche entweder idenlilatis oder diversitatis sein

können, deren erstere entweder non reciproca oder reciproca' 'sind; und

sadann. i um! die relativ» accidenlis S9,Q). Endlich noch wirft er^ . iwi*

auch schon Andere gathanv hatten . (*. Abschn. XVII, Anm. 596), einen Blick

auf die „uneigentliehe" SuppositiotK welche auf Metapher und Synekdoche

oder ' Antonyinie oder dgl. berulw und bei kritischer Leetüre der Autoren

häufig beachtet. werden müsse^ii)-. ii v i, i t, i,: ii . t; .. -,:, n .J ::'ti |

.i.iii' Den «weiten Hiiuptthei 1 nimmt die Lehre vom Urtheile. 'ein, deren

wesentliche Gliederung Oricam' darin erblickt, idass zuerst über die ver

schiedenen. Eintheilungen d«9 Urtheiles, ihierauf über die Wahrheit der

sämmttichen : Arten desselben^: und zuletzt über die Umkehrung derselben

gehandelt wanden ü soll! i .Dabei! aber! müssen wir von vorneherein

als'b»ehst'!bea'oHten8»lerthi'heryor.heben , dass Occam, während er in! der

Exposkio awem eine, sorgfältig* und ' getretie Worterklärung des aristote

lischen Buches darbietet , ! ! Wer in seinem! ausfüiirliehen i€6mpebdiunt die

Lehre des Aristoteles völlig bei Seite schiebt urid die ganze Darstellung

de«! -UrtheilBs ..dunch das; Material idar • byzantinischen Logik absorbiren

lfest. ; 'Duede: letztere hatte" sieh wonach ^allniMigiizu -einer derartigen Gel

tung einporgertlrigen, . dass1 man die üblichen Haupt-Themata der aristotelischefi

iTiiadition , iwie z. die conträre und contradictorische Entgegen

setzung, nun für unwichtig bezüglich der Lehre. vomilUrtheile halten und

|K.»—t-i—r» ' ,,^i'' ■ ii,''t't'i! i'.! ."!ü . ::'! -ii, , '!, i •|!'.!.. ' mihi -•.!•'!:-!

890) I, 76, f.24,v. A: Videndmi :est de suppositione relativ orum, non aeeipiendo

relativum Mo modo, quo logicus aeeipit, sed quo .grammaticus^ ...... quod relafivum

est rei ante latae recordativum Quoddam vocatur relativum substäntiae et quodda'rri

äecidentis ; retativem stibstantiae' vocähtr „is, itte,id(m (das PrönÄmta ','Ig««",

welches rwfchi:öblieH« Tradition hieher geree|hnat wurde, behandelt Occam bei den

oettnotativen Begriffen, s. Anm. 922); relativum weidentis . : . , . „talis , tot" et huiusmodi.

, . Relativorum substantiae .quaed.am sunt identitatis,, quaedam. dicexsitatis : relativorum

identitatis quaedam sunt reciproca, quaedam, non reciproca. Non reciproca

semper ' supponunt pro Ulo , pro 'quo süpponunt' suä antecedentia ; ... . sicut

,;Sdcrat4s enrrit et itte disfrutät1' finde 'sciendum, q\iod tate relativum nunquam

debet poni in eadem categorica cum suo antecedente Circa relativa identitatis

reciproca est sciendum, quod differunt in hoc ab aliis, quia possunt poni in eadem

categorica cum suo antecedente et in alia, sicut patet de istis „se, suwm", natu bene

dicitur „Socrates videt sc" Semper talo relativum habet tatem suppositionem

et supponit pro eis, pro quibus supponit suum antecedens ...... (B) Circa relativum

diversitatis est sciendum, quod dicitur ideo, quia non verificatur pro eodem, pro quo

suum antecedens, sicut „Alterum itlorum est verum et reliquum falsum" tittirt

,,reliquum" verificatur pro itlo, pro quo non verificatur hoc antecedens- „•eiterum"'

Circa relativa aeeidentium est sciendum, quod tate retativum non supponit nec

verificatur • pro Uto, pro quo mum antecedens supponit, sed pro aliquo simiti vel

aequali. sicut „Socrates est Witts *{ taUsitesb JHato'M .i : .•'I i.,,i'. • .

891) C. 77, f. 24 v. B : Oportet autem cognoscere, quod, sicut est suppositio propria,

se. qkando terminus supponit praecise pro ea, quod significat proprie, ita suppositio

impropria estr quando Ierminus aeeipitur improprie. Multiptex autem est suppositio

impropria.,.sc. antonomatica, u.tUJ alia'est:St/tieedöchioa, ..... atia est metaphorica

: Midtum utite est, cognosoere,, qwanda Ierminus aeeipitur proprie^ ,i. .,

quü' viaf invenitur aliquod vocabulam , quin in diversis libris sanctorum et phitosvphoram

aequivoce aceipiaturs . '. e.i':,, . j.; .,, i roT mi t .,!" »

892) 11, I, .fu 25 r. A: Postquam dicla sunt atiqua de terminis, nunc eUcendum

esi' de propositionibus ; et.primo ponendae sunt aliquae dirisiones, secundo videndum

est de verHaU' proposHionum!; quid requiritur• et sufficit I tertio de conversione propositionum.

|| !i'' om/ i-ihm < .«..hu -

380 XIX. Occam (Urtheil).

dafür die byzantinischen proprietates terminorum mit Einschluss der Exponibilia

zum eigentlichen Gegenstande der Erörterungen Aber das Urtheil

machen konnte ; dass man statt dessen all jene Dinge in die Lehre von

Consequentia hineinschob, wird sich unten zeigen, s. Anm. 1029. Ffir

Occam liegt hierin allerdings nach Allem, was wir im Obigen sahen, eine

strenge Folgerichtigkeit; denn sowie er überhaupt (auch in den Parteikontroversen)

grundsätzlich vom terminus und von der Suppositions-

Fähigkeit desselben ausgegangen war, so ist ihm auch bei allen Punkten,

welche betreffs des Urtheiles in Frage kommen , zuletzt die Supposition

der entscheidende Grund-Ton, so dass er alles Uebrige anderwärts unter

bringen muss, — ein Verhältniss, von welchem wir uns alsbald bei

jedem Schritte überzeugen werden. Nur hat die Supposition, wie er

anderwärts ausdrücklich hervorhebt, hier im Urtheile eine andere Function,

als bei den Kategorien (vgl. ob. Anm. 866), indem bezüglich der Satzver

bindung die Worte nicht so fast für die Dinge supponiren, sondern über

wiegend für Worte, d. h. insoferne aus denselben als Worten Wahrheit

oder Falschheit hervorgeht 893).

Unter den Eintheilungen der Urtheile führt Occam zuerst die Schei

dung in kategorisches und hypothetisches Urtheil an, bei welch letzterem

er aus der jüngeren byzantinischen Tradition (s. Abschn. XVII, Anm. 583 f.)

die Vermehrung der Unterarten desselben, jedoch mit Ausnahme der pro

positio localis , aufnimmt 894). Hierauf lässt er die Eintheilung in Inhärenz-

und modale Urtheile folgen , und bei letzteren schliesst er sich

gleichfalls beifällig an jene spätere Vermehrung der modalen Ausdrücke

an (s. ebend. Anm. 588), ja er fügt noch aus dem Umkreise seiner eige

nen beliebten Distinctionen die Begriffe conceptum, prolatum, scriptum

hinzu, indem er überhaupt meint, dass Aristoteles nur um der Kürze

willen sich auf vier Formen der Modalität beschränkt habe 895). Die

gleiche Einwirkung der damaligen jüngeren Litteratur (s. ebend. Anm. 604,

und bei Scotus, ob. Anm. 186) zeigt sich auch in der hiernach folgenden

Unterscheidung, dass einige categorische Urtheile, d. h. nemlich sämmtliche

893) Expos, aur. Praedicam. Prooem.: In libro Perihermenias determinatur de

voeibus, secundum quod veritatem vel falsitatem propositionis sunt causativae. Ebend.

Perierm. Prooem.: Phitosophus hic toquitur principaliter de voeibus snpponentibus pro

voeibus, quamvis forte incidenter determinat de voeibus supponentibus pro rebus. Vgl.

Anm. 753.

894) Summa t. I. a. a. O.: Una divisia propositionum est, quod propositionum

alia est eategorica alia hypothetiea : hypothetica dividitur in qumque species

secundum opinionem communem, se. in copulativam , disiunctivam, conditionotem,

causalom et temporatem. S. unten Anm. 955 —961.

895) Ebend.: Alia divisio propositionum est, quod quaedam est propositio de

inesse et quaedam modalis Et est sciendum , quod quasi omnes sophistae con

cor dani in hoc, quod tantum sunt quatuor modi, sc. necessarium, impossibite, contingens

et possibilo (s. Abschn. XVII, Anm. 161); sed talies modi sunt plares,

quam quatuor praedicti, nam alia propositio est vera. alia est scita, alia est

falsa, alia ignota, alia scripta, alia prolota, alia coneepta (über die tetzteren drei

s. ob. Anm. 769 f. u. 797), simititer alia est credita, alia opinata, alia dubitata,

et sie de aliis Et si quaeratur , quare phitosophus rion traetavit de istis nec

itlas connumeravit inter propositiones modates, dicendum est, quod phitosophus bmitati

studens , quia itla, quae de atiis dicit , possunt istis applicari , notuit de istü

pertractare. S. nnten Anm. 914 ff.

XIX. Occaiu (Urtheil).

exponiblen Sätze, äquipollent mit hypothetischen seien 896). Wenn aber

sodann über die Eiutlieilung in Bejahung und Verneinung hier nur mit

zwei Worten hinweggeeilt wird 897), so finden wir bei Occam anderwärts

einige Bemerkungen, welche überraschend richtig sind und wahrhaft einen

tieferen Einblick in das Wesen der Negation beurkunden; er hält nenilich

nicht nur getreu seinem allgemeinen Standpunkte daran fest, dass auch

sämnitliche Negationen auf Rechnung der subjectiven Auffassung zu setzen

seien 89S), sondern er erkennt auch die affirmative Bedeutung der negati

ven Begriffe an8!J!tJ, und dass er dieselbe wenigstens bei jenen Worten,

welche mit dem privativen „in" zusammengesetzt sind, nicht in die un

endliche Weite schweifen lässt, erhellt daraus, dass er z. B. für das

Prädicat „ungerecht" als logische Voraussetzung die reale Möglichkeit des

Gerecht- oder lJngerecht-Seins fordert, sowie hinwiederum aus der Unter

scheidung einer dreifachen Function der privativen Ausdrücke 900). Die

Eintheilung der Lrtheile nacli der Quantität gibt er in jener Vollzähligkeit

an, welche in der byzantinischen Logik üblich war, nimmt aber dabei

auch Gelegenheil, betreffs einiger Beispiele die Controverse zu entschei

den, zu welcherlei Quantität dieselben zu rechnen seien901). Ausserdem

S96) Ebend.: Tertia divisio propositionum categoricarum potest esse Uta, quod

atia propositio categoricu est aequivalons propositioni hypotheticae, alia non:

istae propositiones sunt exetusivae et exceptivac et reduplicativae et quaedam

atiae. S. unten Addi. 917 ff. , ,

897) Ebend. f. 25 r. B : Alia divisio propositionum est , quod quaedam est affirmativa

et quaedam negativa.

898) Expos, aur. fraedicam. Cap. 17 : Privationes et etiam negationes non sunt

a parte rei distinete a rebus positivis, quia nihit est a parte rei extra animam nisi

res, et ideo si privatio vet negalio nun sit res, non est a parte rei. , ,

899) Quodl. V, qu. 7: Conceptus negativus aliquid significat negative, atiquid

affirmative ; exemplam: „nun albedoo significat negative albedines, de quibus non

verificatur nec pro ittis supponit; affirmative aulem significat omnia atia ab albedine

et de iltis praedicatur affirmative et pro iltis supponit, quia quocunque alio demonstrato

ab atbedine huec est vera „hoc est non albedo".

900) Expos, aur. l'erierm. II, c. 1 : Differentia est inter praedicatum infinitum

et inter praedicatum privutivum. Nam praedicatum infinitum dicitur de pturibus , sc.

de omnibus existentibus , de quibus non dicitur nomen privativum, sicut „iniustum"

non potest dici de quolibet, quod non est iustum, quia non dicitur de asino, sed

tantum de hominibus. Et de tali praedicato privativo talos regulae sunt. Ab affirmativa

de praedicato finito sequitur negativa de praedicato privativo Ab affirmativa

de praedicato privativo sequitur negativa de praedicato finito. Summa t. log. III, 3,

9, f. 60 v. A : Nomina privativa sunt in triptici differentia. Aliquod enim praecise

dicit privationem formae et curentiam in subiecto, cui additur, et aequivatet

nomini infinito, sicut „incorruptibite" Atia sunt, quae important formam in

atiquo connotando deteiminatum subiectum, sicut „iniuslas" Atia sunt,

quae important , non esse in aliquo formam fufern nec esse posse connotando determinatum

subiectum, sicut „caecus".

901) Summa t. I. Ii, 1, f. 25 r. B: Alia divisio est, quod quaedam est universaiis,

quaedam particutaris, quaedam indefinita, quaedam singularis T"men de

multis propositionibus potest esse dubium, quuntae sint tita est singutaris ,,lsti

currunt", quia subiectum est pronomen demonstrativum vel terminus communis sumptus

cum pronomine demonstrativo Haec est indefinita „Atterum itlorum currit", sicut

itta est universalis „Utrumque itlorum currit" Quando relativum refert nomen

discretum, tunc reddit propositionem singularem; quando refert nomen commune, tunc

reddit indefinitam; et ideo itla „Socrates currit et itlo disputat" est singularis, sed

secunda pars istius coputativae ,,Homo currit et itlo disputat" est indefinita

XlX^Occam'fUkheil).

führt er noch eine Eintheilung an, welche1 auf dem Tempus des Verbums

beruht und somit der ampliatio angehört 902), und endlich eine läppische

Eintheimng je nach- casus rectus oder casüs'dbliquus 903). 1 "', " '

Iii1 den zweiten Gegenstand der Lehre vom Urthefle, ' nemlich 'in die

Frage über die ; Wahrheit derselben, ' verflicht nun Gccam säintiitliche

proprietates törnüriorum; sowie den' ganzen Umkreis der Exponibilia.

Während nemlich das siriguläre Urtheil einfach auf den Begriff der Supposition

(im Gegensatze' gegen' öbjectiv reale Identität oder Inhärenz) be

gründet wird004), und das Gleiche auch : beim particularen und beim un

bestimmten Urtheile geschieht, ihsoferne diese beiden, nach suppositio

personalis', nicht 'jedoch nach supp. materialis oder simptex ; Unter sich

logisch synonym sind9()B), stellt sich ihm schon bei der Erörterung des

allgemeinen Unheiles das Gebiet der distributio ein (s: Abschn. XVII,

Anm. 238—255), in welches theilweise auch die restrictio (ebend. Anm.

231 ff.) hereinspielt.' Denn als' das Wesentliche 'des allgemeinen Urtheiles

betrachtet er "die distributiven ' „Zeichen der Allgemeinheit'(; deren Eintherturig

, bei ihnl irii ' Vergleiche mit Petrtis Hisptous (ebend:' An«*.' 289)

- "!. VU'Ut. . '" ii'Mü'i'Ii ii. i.'hi .- ,.., Ii'.tiI.ir,!,^I i 'i ''iiJ'il i |i h.' ,i. i.

Mae sunt particulares „Non omnis homo currit" et „Nonnultus homo est animat"

De talibus propositionibus „Homo est species" et universalster, quando termims

supponit materialiter vel simpliciter (s. Anm.' 877), potest dici, quod sunt singulares

vel indefinitae. Uehrigens ist zu beachten, dass Oceam diw Memorial-Verse der

byzantinischen Logik (s. Abschn. XVII , Anm. 108 u. 153)' verschmäht1; vgt. Anm.

941 n. 955. . '" i. . 1 ' ' iI'-ii ' r '

902) Ebend. f. 25 v. A: Est etiam alia divisio propositionum , quia quaedam

propositiones simt de praesenti, . . . . . quaedam ' de' pratterito; . ... . quaedam de futuro,

. .. . . quaedam securtdum formam vocis sunt de praesenti et tamen aequipoltent propositionibus

de praeterito vel de futeero, ut talos „Hoc est praeteritum, hoc est futu

rum".- S. Anm. 912. .. - |-:'l i"" - ' i/

903) Ebend.: Alia divisio est,' quod quaedam propositiones sunt de recte iI

quaedam de obliquo; et quandoque 'obliqüus ponitur a parte subiecti, ul „Hämmern

videt asinus", quandoque & parte praedicati, ut „Asroti« est hominis1'. S. Aom.

913, 942, 971. • ";i , " -•; , '''..i i , I.-.». .,

' ' 904) C. 2, f.'25 v. B:\4d veritatem propositiemii singularis, quacnon aVquivalet

multis propositionibus, non requiritur, quod subiectum- et praedicatum sunt idem rea

titer, nec quod praedicatum a parte rei sit in subiecio vel insit Maliter ipsi subiecio,

nee1 quod uniatur ipsi subiecio a parte rei extra animam; ..... sed sufficit et requi

ritur, quod subiectum et praedicatum supponant pro codem'. Ebenso Expos, aur,

Praedicab. De genere: Per istam propositionem „Socrates est albus" non denotanir,

quod Socrates sit vox, quantumcunque vox hic praedicetur,. i sed denotatur in tuli

propvsitione, quod itlad, pro quo subiectum supponit, sit itlad, pro quo praedicatum

supponit Quando subiectum et praedicatum habent suppositionem personatem et

supponunt non pro se ipsis, sed pro' suis significatie, tum non requiritur, quod sub

iectum et praedicatum sint idem; sed oportet, quod supponant pro eodem.

905) C. 3, f. 26 Tj A: Videndüm est, quid requiritur ad veritotem indefinitae et

particularis Si non vocetur propositio indefinita vel particularis, nisi quando terminus

supponit personaliter, tuncr semper indefinita '-et particotaris convertunthr

Et ad veritotem talis sufficit, quod sul,ieetum et' praedicatum supponant pro aliquo

eodem, si sit propositio affirmativa et non addatur signom universate a parte prae

dicati; sed si talis sit negativa, requiritur quod 'subiectum et praedicatum nm

supponant pro omni codem .}!•.•i Sed secundum aliam 'opinioncm'atiter debet dici

Qui ponit, quod omnis' propositio est indefinita, m qua subiieitur terminus communis

sine signo, sive supponat simpliciter sive personaliter sive materialiter, debet conseqnenter

dicere, quod non semper particularis et indefinita convertuntur, sicul

itlae non convertuntur „Homo est species" et „Aliquis homo est species".

XIX. 'Occai» (Uftheil). ä83

einigermaassen niodificirt erscheint, namentlich' durch ' eine 1 spitzfindige'

Hnterscheidung,' wornach man bei den distributiven Worten der 'Äeciden'-

tien nür-art' ferne disjunetive oder eopulative Distribution von Art-FOi*men

oder dg*, (vgl. ebend. Anm. 253 u. 589) denken dürfe 006). Indem so

dann zuerst die1 umfassenderen distributiven Zeichen „omnis, nullus" und

deren - Synonyma an die ' Reihe kommen, wird1' eine allgemeine Bemerkung

über den syncategoreumatischen , Charakter derselben, sowie eine ziemlich

einfältige grammatische Unterscheidung zwischen „omnis" , :und „qmliMt"

vorausgeschickt""7), und hierauf die Regel der Wahrheit' deI'1 allgemeinen'

Urtheile angegeben, welche abermals lediglich auf der Supposilion 'beruht,

woran sich: ' polemische Erörterungen über die Annahme, dass „omnis"

sklii stets wenigsten» auf drei Objocte beziehen/müsse , und über einige

traditionelle Beispiel-Sätze mit Einschluss des Grundsatzes, dass „omnis"

nicht: utu Prädicate stehea könne, anknüpfend08). Dann folgt über „uterii

, '''i'm "iii'..''"', i'i , 'i ', H''!' 'ii,'. •'• 1 '-ti.i' i'^ ' .. i. •:i '"..'Iii' 'M''

11 '906^ C.4; t. 26 v.' \: Propbsiiiones universalos \sunt' in ' 'muttiplici differentia seiMfduim

multitndinem signorum universalium. Sunt • enim aliqua signa universalia

distributiva indifferenter tam pro substantia quam pro aeeidente, sicut „omnis, quilibet,

nutlas, quisque, uterque, neuter" et sie de alüs; alia sunt distributiva pro aeei

dente, ut „quactibet (zu lesen „qualistibet", s. Abschn. XVII, Anm. 239 u. 2S3),

quotieseunque" et si forte sint aliqua alia talia. Sed ista distinetio potest- inteUigi

beneetmalo; si enim intelligatur, quod „quaetibet" (ebenso) sit signum distributiv-um

pro accidente, sicut „omnis" vel aliquod talo pro substantia et aeeidente, fatsum ist ;'

si autem iatelligatur, , quod sit aliqno modo distributivum, sc. disiunetive sub dis^

iunctione vet coputatione inter , species vel aliquo modo tali; potest concedi'.' Atta

ponitur distinetio signorum uknersatium, quod quaedam sunt distributiva pro partibus

subiectivis et quaedam pro partibus essentialibus vel integralibus? prima sunt, sicut

„omnis, nuttus, uterque, neuter", retunda sunt, sicut ,,/of«*".".,-. . . Alia ponitur divisio

signorum, quod quaedam possunt distribuere pro quocunque, sicut „omnis, nullas" et

huiusmodi, quaedam pro duobus tantum, sicut „neuter, uterque".^ - 1,1 ',' ' :'w"

907) Ebend. : Primo ergo dwendum est de iUhi' quae'äistribuunt-'pro' substantia

et accidente et pro partibus subiectivis et pro quocunque ..: .-. Nultum signum- per '»e

significat atiquid nec imponitur ad signijicandum aliquid determinate, sed sicinstituitur,

ut faeiat itlad, cui additur, stare pro omnibus suis significatis et non pro

aliquibus tantum; et ideo dicitur syncategoreuma..... . Hoc signum „omnis" differt

ab istis „quitibet, unusquisque", quia hoc signum „omnis" non potest addi nisi tertstno

consimiiis casus ; sea\ itla signa quitibet, unusquisque" possunt addi

termino consimiiis casus et dissimitis . ..... unde bene dicitur „Quitibet homo currit"

et ^Quitibet illorum cnrrit". ". .i . i . "'"i. i"' •,' * - * w "'ii"ii i .

908) Ebend.: Ponendae sunt aliquae regulae communes istis stgnis ...... Est

primo sciendum, quod ad veritatem talis universatis non requiritur :-' quod' subiectum

et praedicatum sint idem realiter , sed requiritur, quod praedicatum supponat pro

omnibus iltis , pro quibus supponit subiectum Ex'hocpatei falsitas quorundam

dictorum , quae a quibusdam ponuntur : unum est, quod hoc signum „omnis" exigit

tria appettata (vgl. Abschn. XVII, Anm. 241); nam ponatur, quod unus solas angelas

intetligot eL nullus ihoma; tiuna est vera „omne intelloctivum creatum est angelas".

.1.1..: Miqui s'vlvunt maU hoc sophisma ,,0mnis phoenix est" (s. ebend. Anm. 242)

dicentes , i statu esse fatsam eo quod littera „omnis" exigit tria appellata, . . . . . . Ex

istis etiam sequitur , quod falsum est, quod aliqui dicunt , quod si sit unum album

tantum et tantum unum nigrum et tantum unum medium, quaelibet istar um est falsa

„Omne album est, Omne nigrum est, Omne medium est" (f. 27 r. A) Patet;

quod omnes taies de virtute sermonis sunt fatsae „Omnel animat est -ianum"- yosito

quod unus. loo eit sanus et unus bos et unus homo, et sie de atiis, simititer et ista

„Omne animat., fuit in arca Hoae" (s. ebend. Anm. 236), et sie de multis aliis,

quia habest multas singutares fatsas nec praedicatum competit omnibus illis, pro

quibus supponit subieclam.. .... Seeundo sciendum, quod omnis propositio universalis,

384 XIX. Occam (Urtheil).

que" und „neuter" (vgl. ebend. Anm. 248 f.) die selbstverständliche Regel

der Wahrheit und die ausdrückliche Bemerkung, dass dieselben stets zwei

Übjecte erfordern90"), worauf bei „tatus'' (ebend. Anm. 252 u. 267) der

Unterschied des categoreumatischen und des syncategoreumatischen Ge

brauches dieses Wortes, welches überhaupt sehr verschiedene Anwendun

gen linde, hervorgehoben und in Kürze das hiebei übliche Sophisma be

sprochen wird 9 1 °). Die distributiven Zeichen der Accidentien (s. ebend.

Anm. 253 fl'.) fertigt Occam äusserst schnöde ab , indem sie einerseits

eigentlich gar keine selbstständigen Zeichen seien und andrerseits auch

selten Anwendung fänden911).

Hierauf lässt er jene Urtheile folgen, deren Verbum im Futurum oder

Präteritum steht (s. ob. Anm. 902). Dieselben bilden nach älterer und

jüngerer byzantinischer Tradition (s. Abschn. XVII, Anm. 226 f. u. 600)

eigentlich nur einen Bruchtheil der Lehre von der Ampliation ; aber so

wie Occam sich der technischen Ausdrücke „ampliatio" oder „ampliativus"

u. dgl. überhaupt nicht bedient, so behandelt er hier auch nur jene

Seite, welche sich auf das Tempus der Verba bezieht, Anderes anderswo

in qua praedicatum sumitur universaliter, est falsa, si praedicatum et subiectum verificetur

de plaribus contentis; si autem praedicalar praecise de uno solo contento et

simititer subiectum, tunc posset esse propositio vera, sicut, si non esset nisi unum

animat, puta unus homo , haec esset vera „Qmnis homo est onme animat" (dieser

formalen Spielerei tässt sich eine vernünftige Wendung geben, z. B. „Alle Körper

sind sämmtliches Schwere") Tertio sciendum, quod hoc signum „omni*"

potest aeeipi distributive vel coltective: si tenetur distributive, sicut „Omnes

apostoli dei sunt duodecim" (vgl. ebend. Anm. 240), denotalar, quod hoc praedica

tum „duodecim" verc dicitur de quolibet , de quo vere praedicalar hoc subiectum

„apostoli" Si autem tenetur colloctive, tunc denotatur, quod praedicatum

competat omnibus simul sumptisS

909) C. 5, f. 27 r. B : Consequenter determinandum est de signis distributivis

non pro quibuscunque , sed pro duobus tuntum , cuiusmodi sunt „uterque" et „neu

ter" Ad veritatem talis requiritur, quod praedicatum vere competat utrique itlorum

demonstratorum, si sit affirmativa, vel negetur ab utroque , si sit negativa

Differt propositio universalis, in qua punitur hoc signum „uterque", ab illa, in qua

ponitur hoc signum „omnis", quia nunquam potest talis universalis, in qua ponitur

„uterque" a parte subiecti, esse vera, ubi ponitur praedicatum universaliter sumptum.

..... Causa huius diversitatis est, quia hoc signum „omnis" potest addi termino habenti

unum suppositum (s. vorige Anm.) , sed littera „uterque" requirit semper duo

supposita.

910) C. 6, ebend.: De signo distributivo pro partibus integralibus , cuiusmodi

ponitur „totus", est sciendum, quod hoc signum potest aliquando sumi categoreumatice

vel syncategoreumatice, Si sumatur categoreumatice , sie significat idem quod

„perfectum" Si autem tenetur syncategoreumatice, sie est unum signum distributivum

pro partibus proprie dictis importatis per. terminum, cui additur, ut

ista propositio „Totus Socrates est minor Socrate" (s, Abschn. XVII, Anm. 252) aequivalot

isti „Quaelibet pars Socratis est minor Socrate" (v. A) Verumtamen est

sciendum, quod aliquando, sive ex usu sive ex usu sermonis vel ex beneplacito uteniis,

„tatus" tantum distribuit pro partibus integratibus , non pro essentialibus ,

quandoque autem distribuil pro omnibus partibus, sive sunt essentiates sive integralos

sive qualoscunque.

911) Ebend. f. 27 v. A: De signis autem, quae sunt distributiva aeeidentium,

cuiusmodi sunt „qualocunque, quantumtibet" , est sciendum, quod huiusmodi non sunt

proprie signa, sed sunt aequivatentia uni composito ex atiis signis, sicut „quantum

libet" idem est quod „habens de omni specie quantitatis atiqüam quantitatem"

Ista autem signa non sunt multum usitata in theologia, ideo pertranseo de eis.

XIX. Occam (Unheil). 385

unterbringend (s. unten Anm. 937—939). Die betreffenden Regeln lie

gen näher an der jüngeren Formation dieser Lehre 9 1 2). Bei den Urtheilen,

deren Subject oder Prädicat ein casus obliquus ist (ob. Anm. 903),

verzichtet er schliesslich selbst darauf, sichere Regeln ihrer Wahrheit auf

zustellen 913).

Während sodann das hypothetische Urtheil, welches hier seine pas

sendste Stelle gefunden hätte, erst am Schlusse dieses ganzen Haupttheiles

erscheint (s. Anm. 955 ff.), reihen sich die modalen Urtheile an, in deren

Eintheilung er abermals der jüngeren Tradition folgt (s. Abschn. XVII,

Anm. 585, und bei Scotus ob. Anm. 187); nur substituirt er die Ter

minologie „cum dicto" und „sine dicto" und setzt den sensus divisus

der modalen cum dicto als synonym mit den modalen sine diclo914).

Indem er auch hier die schon oben (Anm. 895) erwähnte Vermehrung

der modalen Ausdrücke benützt, knüpft er beim sensus compositum dieser

Urtheile die Regel ihrer Wahrheit einfach an die Begriffe der betreffen

den Modalitäten selbst, weist aber zugleich in äusserster Spitzfindigkeit

auch auf Beispiele allgemeiner modaler Urtheile hin, welche wahr sind,

obwohl die ihnen entsprechenden singulären unrichtig sind915). Beim

912) C. 7, ebend. : Videndum est de propositionibus de praeterito et futuro. Pro

quo sciendum est, quod subiectum potest supponere pro eo, quod est, vel pro

eo, quod [uit, si sit propositio de praeterito ; aut pro eo, quod est, vel pro eo, quod

erit, si sit propositio de futuro; et sive sie sive sie, si propositio sit affirmativa,

requiritur, quod praedicetur sub proprio, forma, i. e. praedhatum praedieetur de eo,

pro quo supponit subiectum Unde itla est differentia inter propositiones de praesenti

et propositiones de praeterito et futuro, quod praedicatum in propositione de

praesenti stat eodem modo, quo stat subiectum, nisi aliquod additum impediat; sed

in propositione de praeterito et futuro est variatio, quia praedicatum non tantum

supponit pro Mo vel illis, pro quo vel quibus verificatur in propositionibus de prae

terito et futuro, sed requirilar, quod ipsum praedicatum verificetur de Mo, pro

quo subiectum supponit.

913) C. 8, f. 27 v. B: Ad veritatem propositionis , cuius alterum extremum est

terminus obliquus, requiritur, quod subiectum et praedicatum non supponant pro eodem

vel saltem non pro omni eodem; aliquando tamen possunt supponere pro eodem secundum

diversitatem verborum et regiminis casus obliqui ; nec est facite in his

generatem reyulam et certam dare.

914) C. 9, ebend.: Aliquando dicitur propositio de modo, quia aeeipitur dictum

tatis propositionis cum tali modo, sieut potest de istis „Omnem hominem esse animat,

est necessarium" Alia autem dicitur propositio modalis, in qua ponitur modus

sine tali dicto propositionis. Propositio modalis primo modo dicto semper est distinguenda

secundum compositionem et divisionem. Et in sensu composito denotatur

semper, quod talis modus verificatur de propositione itlius dicti, sicut denotatur,

quod itlo modus „necessarium" verificetur de Ma propositione „Omnis hämo est

animal'' Sed sensus divisus talis propositionis semper aequivalot tali propositioni

aeeeptae cum modo sine tali dicto , sicut ista in sensu diviso „Socratem

esse animat, est scitum" aequivalot isti „Socrates scitur esse animal''. Etwas modificirt

und mit einer älteren Tradition verflochten (s. Abschn. XVU, Anna. 43) er

scheint diese Eintheilang Expos, aur. Perierm. II: Aliqua propositio est modalis modo

nominali , sicut „Possibite est, omnem hominem currere" ; aliqua est modalis

modo verbali, sicut „Omnis homo potest currere" ; aliqua est modalis modo ad

ver biaii, sicut „Homo necessario currit''. . . . . . . Si propositio sit modalis modo nomi

nali, distinguitur secundum compositionem et divisionem u. s. f.

915) Summa t. I. a. a. O. f. 28 r. A: Talis universalis de necessario poterit

esse necessario et vera, quamvis tamen quaetibet eius singularis sit contingens vel

falsa, sieut haec est vera et necessario in sensu composito „Omne verum contingens

Pbantl, Gesch. III. 25

386 XIX>()ccam (Unheil).

sensus divisus, d. h. bei den modalen Urtheilen sine dicto besiehe die

ses letztere Verhältniss nicht, die Erprobung ihrer Wahrheit aber sei

eben doch nur nach dem sensus compositus vorzunehmen , da es sich

darum handle, ob die betreffende Modalität wirklich von dem ganzen Satze

ausgesagt werden könne u 1 0).

Mit jenen Urtheilen nun, welche äquivalent mit hypothetischen sein

sollen (s. Anm. 896), kommen die Exponibilia an die Reihe ; Occam aber,

oder vielmehr wahrscheinlich eine von ihm schon vorgefundene reichere

Pflege dieses Zweiges, vermehrt dieselben sofort durch den Begriff der

termini oonnotativi et relativi'nl) , dessen erste Keime uns wohl in

dunkler Spur schon oben bei jüngeren Formen der byzantinischen Logik

im sog. connotatum begegneten (Abschn. XVII, Anm. 598). Es sollen

nemlich connotative oder relative Begriffe zunächst diejenigen sein, welche

einer Verdeutlichung (expositio) durch eine sog. Wort-Definition bedürfen

(z. B. „Weiss ist, was Weisse hat"), indem ein concretes Wort durch

Benützung des ihm entsprechenden abstracten exponirt werden soll

(—, dass das Verhältniss zwischen i,abstract" und „concret" gleichsam ein

Lieblingsthema Occam's war, s. ob. Anm. 826 ff. u. 885 •—); und zwar

seien zur Exposition eines solchen Urtheiles stets zwei Urtheile erforder

lich, z. B. der Satz „Sokrates ist weiss" werde exponirt durch „Sokrates

ist" und durch „dem Sokrates haftet die Weisse an" ; ja auch die Aus

drücke „incipit, desinit" u. dgl. seien eigentlich hieher zu rechnen 111 ").

esse verum, est necessarium1" , et tamen quaelibet singularis est falsa SimilHer

aliquando est talis propositio universalis impossibitis, et tamen quaelibet singutaris

est possibitis et contingens, sicut patet de ista „Utrumque istorum esse verum, est

verum11 demonstratis duabus contradictoriis contingentibus Suflicit scire, quid

requiritur ad veritatem talium propositionum, in sciendo, quid requiritur ad hoc,

quod aliqua propositio sit necessaria, et ad hoc, quod sit contingens vel vera vel

impossibitis vel scita vet ignota vel creditu, et sie de aliis.

916) C. 10,, f. 28 r. B: Circa propositiones modates sine dicto propositionis, quae

omnino aequivalent propositionibus sumptis cum dicto in sensu divisionis, est

sciendum, quod tates non convertuntur cum primis, imo potest una itlarum esse vera

sine atia et e converso Ad reritatem talium propositionum requiritur, quod praedicatum

sub propria forma competat illi, pro quo subiectum supponit, vel pronomini

demonstranti itlad, pro quo subiectum supponit, sc. quod modus expressus in tati

propositione vere praedicetur de tali propositione de inesse, in qua ipsumniet praedicatum

praedicatur de pronominc demonstrante itlad, pro quo subiectum supponit.....

(v. A) Secundo notandum, quod tates propositiones de modo consimititer se habetü

ad suas singulares, sicut propositiones de inesse Praedictu etiam sunt intetligenda

de aliis propositionibus mudalibus, sicut de istis „Omnis homo scitur a te esse

aim/m/".

917) C. 11, f. 28 v. A: Dicendum est de propositionibus aequivatentibus propo

sitionibus hypotheticis ... .'. Quaelibet categorica, ex qua sequuntur plares propositiones

categoricae tanquam exponentes eam, i. e. exprimentes, quid ilta propositio de sua

fbrm'a importat, potest dici aequivatens propositioni hypotheticae ; huiusmodi sunt

ex'clasivae , exceptivae et reduplicativae, et huiusmodi sunt etiam propositiones, in

quibus ponuntur termini connotativi et relativi, sicut sunt ittae „Aliquid alt/um currit,

Omne atbum est corpus, Omne agens producit atiquid, Omnis De istis primo est dicendum. Vgl. Anm. 831 u. 846.' quautitas est in toco".

918) Ebend.: Terminus proprie dicitur connotativus vel retativus, qui habet quid

nominis, i. e. diffinitionem exprimentem quid nominis, ita quod non potest sein quid

nominis ipsius, nisi habendo urationem, quae sigriificut aliquid primaria et atiud se

cundaria, sicut diffinitio albi exprimens quid nominis est „babens atbedinem"

Ita quando aliquid per atiquem terminum connotatur vet cansignificatur, pio quo tamen

XIX. Occam (Unheil). 387

Ferner sollen die negativen Begriffe, z. B. „Nicht-Mensch", als connotative

gelten, welche durch zwei oder mehrere Urtheile exponirt werden919),

sowie die privativen, z.B. „Wind", welche wenigstens dreier exponirender

Urtheile bedürfen 92°), und desgleichen die erdichteten Begriffe, bei deren

Exposition das Eine der beiden Urtheile stets ein unwahres sein müsse921).

Endlich sogar das Pronomen „qui", welches in der früheren Tradition

zur suppositio relativorum gehört hatte (s. Abschn. XVII, Anm. 212 ff. u.

vgl. ob. Anm. 890), wird nun diesen connotativen Begriffen beigezählt;

die Regeln der Exposition dieser Relativ-Sätze beruhen auf einer Unter

scheidung der Quantität derselben, wobei Occam auf den möglichen Dop

pelsinn der allgemeinen Urtheile, welche „qui" enthalten, hinweist und

zugleich deutlich davon Zeugniss gibt, dass mit solcher Umbildung des

byzantinischen Materiales sich schon Viele vor ihm beschäftigt hatten 9").

Anderes noch über die connotativen Begriffe s. unten Anm. 1015.

talis terminus supponere non potest, quia de tali non verificatur, semper talis terminus

vel est connotativus vel relativus, ut itte terminus „album"; . simititer est

de simo, cavo (s. Abschn. IV, Anm. 482) Quaelibet propositio, quae habet

tatem terminum, est habens exponentes exprimentes, quid importatur per tatem propositionem

Sufficit dicere de aliquibus, ut per Mas sciri possit proportionabititer

de aliis, quomodo exponuntur Quandocunque ponitur in propositione concretum,

cui correspondet abstractum importans rem informantem aliam rem, semper ad veritatem

tatis propositionis requiruntur duae propusitiones, quae possunt vocari ex

ponentes eins, et una debet esse in recto et alia in obliquo, sicut ad veritatem istius

„Socrates est albus" requiritur, quod haec sit vera „Socrates est", et quod haec sit

vera „Socrati inest albedo" (f. 29 r. A) Et de talibus propositionibus sunt etiam

omnes propositiones;' in quibus ponitur hoc verbum „incipit^ vel „desinit", simititer

etiam, ubi ponitur casus ablativus äbsolatus et ubt ponitur numerus plaralis, et sie

de multis aliis, de quibus foret longum pertractare. Jedoch über ineipit und desinit

s. ob. Anm. 889, und bes. unten Anm. 937 ff.

919) C. 12, f. 29 r. A: Etiam propositione s, in quibus ponuntur termini connotativi

privativi et infiniti, sunt aequivatentes propositionibus hypotheticis ; et etiam

omnes tates sunt vere connotativi , eo quod in eorum diffinitionibus exprimentibus

quid nominis debet poni aliquid in recto et aliquid in obliquo vel in recto cum

negatione praecedente Quaelibet autem talis propositio, in qua ponitur talis

terminus, duas ad minus habet exponentes et aliquando plares, quod facititer patet;

ista „Asinus est non homo" aequivatet istis „Asinus est aliquid" et „Asinus

non est homo".

920) C. 13, f. 29 r. B: Propositiones affirmativae , in quibus ponuntur termini

privativi, qui non sunt aequivatentes terminis infinitis, ptures habent exponentes,

quam duas. Unde ista .Jste est coecus" habet istas exponentes: „Iste est aliquid"

et „Iste est natus videre" et „tste nunquam potent videre".

921) C. 14, ebend. : Propositiones, in quibus ponuntur termini fieti, quibus nihit

correspondet in re, quate fingunt significare, ptures habent exponentes; tates enim

termini vere sunt connotativi (v. A) tita est falsa de virtute sermonis „Chimaera

est non ens" et quaelibet consimitis , quia quaelibet talis habet talos exponentes

„Chimaera est aliquid" et „Itlad est non ens", quarum prima est falsa. Et si dicatur,

numquid ista est vera „Chimaera est chimaera", et videtur, quod sit vera, quia praedicatur

idem de se, . dicendum est, quod de virtute vocis itla est falsa, si ter

minus supponat significative, eo quod falsum implicatur.

922) C. 15, f. 29 v. A: In quacunque propositione, quae secundum vocem est

categoriea, ponitur hoc relativum „qui", pro «i/o dandae sunt plares exponentes, quia

quaelibet talis aequivatet uni copulativae Quando talis propositio est singularis,

mdefinita vel' particularis, semper itla propositio aequivatet uni copulativae compositae

ex antevedente et noc pronomine relativo „ittud" vel nomine proprio et altero

extreme, .... sicut „Homo, qui est albus, currit" aequivatet isti „Homo est atbus et

25*

388 XIX. Occam (Urtheil).

Hierauf folgen jene Exponibitia, welche schon bisher üblich waren,

und zwar zuerst die Reduplicativ-Sätze , wobei sich Occam der späteren

Tradition anschliesst (s. Abschn. XVII, Anm. 608 f.) , indem er neben dem

eigentlich reduplicativen Gebrauche der Worte „inquantum" u. dgl. auch

einen „specificativen" anerkennt 923). Ausserdem kommt hier noch neu

die Unterscheidung hinzu, dass die Aussage in diesen Urtheilen entweder

auf blossen begleitenden Umständen (concomitantia) oder auf einem Causalnexus

beruhen kann, und nach diesem Gesichtspunkte werden nun die

älteren und neueren Regeln der Reduplication modificirt, wobei bezüglich

der bejahenden Urtheile auch die Lehre von der Consequentia beigezogen

wird 924). Bei den verneinenden Urtheilen gestalten sich die Regeln

verschieden, je nachdem die Negation zum Prädicate gehört 925), oder vor

dem Reduplicativ-Zeichen steht 92 6). Die specificative Bedeutung aber die

nte currit" Sed si talis propositio est universalis, est distinguenda secundum

amphibologiam , quia potest habere duplicem sensum. Ulms sensus est, per quem

denotatur, quod, de quocunque dicitur itlad totum, quod praecedit verbum principalo,

de eodem praedicatur primum et non plas denotatur ; et itlo sensus vocatur a multis

sensus compositionis vel convertibitis cum tati sensu. Alias sensus est, per quem

denotatur, quod ittud, quod sequitui hoc incomptexum „quod'1 vel nqui", praedicatur

universaliter de antecedente, ei quod sequitur praedicatum, universaliter verificatur

de eodem. V. gr. per istam ,,0mnis homo, qui est albus, currit" in uno sensu denotatur,

quod aliquis homo esi albus et quod quitibet talis currit; in atio vero sensu

denotatur, quod Mae duae sunt verae „Omnis homo est albus'1 et „Omnis homo

currit11.

923) G. 16, ebend. : Propositio vocatur reduplicativa, in qua ponitur haec dictio

„inquanium" vet aequivalons (als Synonyma des „inquantum'' werden weiter unten,

f. 30 r. A, genannt : secundum quod und ut und sub ratione) et tenetur redupticutive,

quia secundum aliquos potest teneri specificative et sie non facit propositionem

reduplicativam, et aliquando potest teneri reduplicative Reduplicatio aliquando

est affirmativa, quando sc. negatio non praecedit eam, ut „Socrates, inquantum homo,

non currit", et aliquando est negaia, quando sc. negatio praecedit eam, ut „Socrates

non currit, inquantum homo" (das negativ reduplicative Urtheil war bei Petrus

Hispanus weit richtiger gefasst, s. Abschn. XVII, Anm. 262).

924) Ebend. f. 29 v. B : Propositio affirmativa reduplicativa potest distingui,

eo quod potest reduplicatio fieri gratia concomitantiae vel gratia causae. Si

fiat gratia concomitantiae , tunc ad veritatem ittius requiruntur quatuor propositiones

tanquam exponentes: e. gr. ad veritatem istius „Socrates, inquantum homo,

est coloratus" requiritur veritas istius „Socrates est coloratus" et istius „Socrates

est homo" et istius „Omnis homo est cotoratus" et istius „Si aliquid est homo, ali

quid est coloratum" Si autem fiat reduplicatio gratia causae, tunc ad verita

tem praeter quatuor praedictas exponentes requiritur , quod itlad, super quod

cadit reduplicatio, exprimat causam rei importatae per praedicatum ..... . Colligi

potest regula talis, quod a propositione reduplicativa ad suam praeiacentem est sem

per consequentia formatis Alia regula, quod arguendo ab inferiori ad superius

sine distributione a parte subieeti principalis est bona consequentia.

925) Ebend. f. 30 r. A : Reduplicativa negativa, in qua reduplicatio non est negata,

cuiusmodi sunt talos propositiones „Homo, inquantum risibitis, gratia concomitantiae habet quatuor exponentes istas „Hnoomnoestesatsirnisuisb"i,

tis, Homo non est asinus, Nullam risibilo est asinus, Si aliquid est risibite , ipsum

non est asinus" Si autem fiat reduplicatio gratia causae, sie requiritur, quod

praedicatum principalo prius vet primo negetur ab Mo, super quod cadit redupticatio,

quam a pronomine demonstrante itlad, pro quo subiectum principalo supponit.

926) Ebend. : Reduplicativa, in qua redupticatio negatur, est contradictoria

talis redupticativae, in qua reduplicatio est affirmata ünde ad veritatem istius

„Socrates non est homo, inquantum albus" sufficit veritas istius „Socrates non est

XIX. Occam (Urtheil). 389

ser Urtheile wird in das Verhältniss der Unterordnung verlegt, in wel

chem der reduplicirende Begriff zum Subjecte steht 927).

Aehnlich verhält es sich betreffs der Exclusiv-Sätze, indem Occam

auch hier überwiegend der jüngeren Formation folgt (s. Abschn. XVII,

Anm. 606; vgl. ebend. Anm. 260), zugleich aber manche noch neuere

Erweiterung aufnimmt. So hebt er bei der Eintheilung der Exclusiv-

Worte (tantum , solum) nicht bloss den Unterschied der categoreumatischen.

und der syncategoreumatischen Bedeutung hervor, sondern substituirt

auch für eine frühere Dreitheilung eine Zweitheilung, indem er es

nicht mehr als besondere Unterart gelten lässt, dass die Exclusiv-Partikel

zur Copula gehöre ; auch unterscheidet er grundsätzlich^ zwischen einer

ursprünglichen und einer secundären Bedeutung jener Partikeln 928). Die

Regeln der Exposition jener Urtheile, in welchen die Partikel zum Subjecte

gehört, stimmen , soweit es sich um die ursprüngliche Bedeutung

handelt, mit der üblichen Tradition überein 929); wenn aber sodann die

secundäre Bedeutung in drei Fälle zerlegt wird, so zeigen die hiefür

aufgestellten Regeln mehr Unsinn als Scharfsinn 93°). Auch bei 'jenen

Aomo" et istius „Socrates non est albus" et istius „Aliquid album non est homo" et

istius „Non, si Socrales est, album est" (dieses Ganze ist so dumm, dass wir den

sonst scharfsinnigen Occam kaum durch die überwältigende Macht einer herrschen

den Schul-Tradition entschuldigen können).

927) Ebend.: Si autem talis dictio non tenetur reduplicative , sed specificative,

tunc non requiritur, quod itlad, cui additur talis dictio „inquantum", subiiciatur

universaliter praedicato principali, sed requiritur, quod ittud, super quod cadit reduplicatio,

importet itlad, ratione cuius competit praedicatum principate primo subieetö.

V. gr. in ista „lgnis , inquantum calidus , calofaciti' specificative

„calidus" importat calorem, per quem ignis catefacit primo.

928) 0. 17, f. 30 r. B: Illae dictiones „tantum, solam'' faciunt propositiones exclasivas

; sciendum tamen , quod haec dictio „solam1' aliquando aeeipitur syncategoreumatice

et tunc est dictio exctusiva, aliquando tenetur categorettmatice et tunc

importat, itlad, quod importatur per terminum sibi additum, esse solitarium Ali

quando diclio exclasiva ponitur a parte subiecti et aliquando a parte praedicati sive

a parte compositionis Dictio exctusiva aliquando significat vel habet unum

officium ex primaria institutione, aliquando aliud ex secundaria institutione.

929) Ebend. : Quandocunque dictio exclasiva tenetur secundum primariam institutionem

et ponitur a parte subiecti, semper denotat, quod praedicatum vere praedicatur

de subiecto et removetur ab omni itlo, de quo non praedicatur subiectum, i. e.

si propositio sit affirmativa ; et ideo habet duas exponentes , sicut ista

„Tantum homo est animat" habet istas „Homo est animal'' et „Nihit aliud ab ho

mme est animal''. Si autem sit negativa, sicut ista „Tantum homo non est

asinus", habet istas exponentes „Homo non est asinus" et „Omne aliud ab homine

est asinus".

930) Ehehd. f. 30 v. A: Dictio exctusiva secundum suam secundariam impositionem

sive institutionem potest triptex esse: una est, quae praecise excladit

praedicatum ab omni distributo, de quo non dicitur subiectum; alia, quando prae

cise excladit ea, quae non importantur per ea, quae importantur per subiectum, nec

sunt partes eorum; tertia est, quando praecise excladit maiorem plaralitatem , quam

sit expressa per subiectum Unde ista „Tantum omnis homo currit" potest

sumi improprie et Iimc habet istas exponentes „Omnis homo currit'' et „Aliquis

bos currit" Suxta secundam aeeeptionem impropriam huius propositionis

„Tantum Socrates est atbus" exponentes „Socrates est albus" et „Nihit

aliud a Socrate extrinsecum est album" duae possunt simul stare. (B) Suxta tertiam

aeeeptionem impropriam de itla „Tantum unum animal est homo" ex

ponentes sunt istae „Unum est" et „Non sunt plara, quam unum". Solche Beispiel

390 XIX. Occam (Unheil).

Urtheilen, in welchen die Exclusiv-Partikel zum Prädicate gehört, ist die

Reglung der uneigentlichen Bedeutung neben der eigentlichen entweder

überflüssig oder einfältig931). Ein Ersatz von zweifelhaftem Werthe ist

es hiefür, wenn sodann die Suppositious-Fähigkeit der Subjecte und Prä

dicate dieser Urtheile untersucht wird 932); und vollends wenn sodann

noch drei Regeln folgen, deren erste der Lehre von Consequentia ange

hört, während die zweite eine unnötige Wiederholung enthält und die

dritte sogar eine Combination der Exclusiv-Sätze mit den Forme» der

Modalität versucht, so möchte ich hiefür lieber den Herausgeber Occam's,

als diesen selbst verantwortlich machen933).

Bei den Exceptiv-Sätzen, betreffs deren ein paar sprachliche Bemer

kungen über „nisi" und „praeter" vorausgeschickt werden , sind die

üblichen Regeln, welche in neuerer und älterer Tradition auftraten (s.

Abschn. XVII, Anm. 607, vgl. ebend. Anm. 261), ziemlich kurz erledigt934);

Sätze, wie „Tantum omnis homo currit" oder obiger „Tantum homo non est asinus",

sollte man allerdings von einem vernunftbegabten Menschen nicht erwarten ;

man hätte ja statt des Letzteren z. B. auch sagen können „Nur die edlen Metalle

rosteu nicht" oder sonst dergleichen. Aber der Leser mittelalterlicher- „Phitoso

phie" (!) muss eben gar Vieles ertragen kftnneq. , ., ,, ./, ,

931) Ebend. f. 30 v. B: Dicto de dictione exclasiva, quando ponitur a parte

subieeti, dicendum est de eo, quando ponitur.ra parte praedicati. Et sciendum est,

quod potest aeeipi proprie et improprie., Si proprie, tunc denotatur , quod praedicatum

dicitur de subiecto , et quod omne itlad, de quo non verificatur praedicatum,

removetur a subiecto, sicut per istam „Homo est tantum animat" denotatur, quod

homo sit animal et quod non sit aliud ab animali. Quando vero aeeipitur improprie

et transsumptive, tunc excladit omne aliud verbum a subiecto , ... sicut per istam

„Homo tantum videt" denotatur, quod fiomo videt et non audit nee pereipit.

932) Ebend.: Qualiter termini supponant in propositiovibus exctus.ivis ,, est scien

dum, quod, quando dictio exctusiva ponitur a parte subieeti et subiectum sumitur

sine distributione et est terminus communis , tunc subiectum supponit confuse tan

tum (f. 31 r. A) Quando exclasiva est negativa, subiectum supponit sicut in

exctusiva affirmativa, et praedicatum sinüliter , Quando dictio exclasiva ponitur

a parte praedicati , . subiectum supponit in iUa sicut in sua praeiacente (über

„praeiacens" s. Abschn. XVII, Anm. 260), et idem est de praedicato. . i. , •

933) Ebend. f. 31 r. A: Ab exclasiva ad universalom de terminis transpositis

est bona consequentia et e converso (B) Quaelibet exclasiva habet duas exponentes,

unam affirmativam et aliam negativam ; et ideo opposita exctusivae habet duas

causas veritatis, quia veritas utriusque exponentis est causa veritatis negativae ex

ctusivae Quando. dictum propasitionis exclasivae ponitur respectu alieuius modi

facientis propositionem modalom, itla propositio est distinguenda, sieut ista „Tantum

hominem esse Socratem , est verum'1, quia littera „tankim" potest continue proferri

cum toto vel discontinue. Auf solchem Wege gibt es kaum ein Ende in Combinationen

des byzantinischen Wustes; denn warum soll man. nicht auch, bei den reduplicativen

oder bei den exceptiven Urtheiten oder bei „ineipit, desinifu. s. f.

die Modalitäten des necessarium, possibite , verum, scitum, opinatum s. f. unter

suchen. Oder hat vielleicht Einer der modernen Lohredner des Mittelalters Lust

hiezu? . , , , i

934) C. 18, f. 31 r. B: Talia syncategoreumata „praeter, nisi" et simitia faciunt

propositiones, in quibus ponuntur, esse exceptivas Littera „nisi1' aliquando

tenetur executive et tunc facit propositionem hypotheticam . Dictio „praeter" ali

quando tenetur diminutive , sicut „Decem praeter quinque sunt quinque" ...... Ad

veritatem exceptivae requiritur, quod praedicatum removeatur a parte extra capta, et

quod insit cuitibet alio contento sut subiecto, si sit affirmativa ; si sit negativa, sequitur

oppositum Habet duas exponentes, sieut ista ,„Omnis homo prae

XIX. Occam (.Unheil). 391

hingegen wird die Suppositions - Fähigkeit der in solchen Urtheilen voiv

kommenden Begriffe casuistisch erörtert , und hiedurch , findet eine obige

(Anm. 888) Angabe über die Supposition ihre Ergänzung935). Ausser

dem ist auch hier eine Anzahl Regeln hinzugefügt, deren Autorschaft mir

gleichfalls nicht sicher festzustehen scheint; dieselben betreffen Iheils

die Lehre von Consequentia, theils sind sie selbstverständliche und über

flüssige Folgerungen aus dem Wesen der Exceptiv-Urtheile936).

Indem aber Occam hierauf die Worte „incipit, desinit" anreiht, folgt

er doch wieder der älteren Tradition (s. Abschn. XVII, Anm. 263), ob

gleich er, dieselben theilweise schon zur Supposition beigezogen hatte (ob.

Anm. 889), ja andrerseits sogar geneigt zu sein schien (ob. Anm. 918),

sie grundsätzlich zu den connotativen Begriffen zu rechnen; nach der

jüngeren Tradition hätte er sie jedenfalls bei der ampliatio erörtern

müssen (s. Abschn. XVII, Anm. 600), wenn er die letztere nicht über

haupt sehr wesentlich beschränkt hätte (s. ob. Anm. 912). Die Unter

scheidung, welche man früher bei jenen Begriffen angenommen hatte, je

nachdem die Veränderung allmälig oder sofort bleibend eintrete, lässt er

als eine gleichgültige fallen , wiederholt aber die üblichen Regeln', nur

mit dem Zusatze, dass „incipit", wenn es in weiterem Sinne genommen

werde, ein bereits vorhergehendes Dasein des betreffenden Zustandes

nicht völlig ausschliesse 93 7). Was über die Supposition des Subjectes

fer Socratem currit" habet istas „Socrates non currit" et „Omnis homo alius a Socrate

currif".

935) Ebend. : Praedicatum in exceptivd affirmativa habet suppositionem confusam

tantum, sed sUbiectum habet suppositionem confusam et distributivam ta

men distinguendum est u. s. f. ; es folgt nemlich nun die schon oben , Anm. 888,

angeführte Stelle.

936) Ebend.. v. A: Talos regulae, quod a superiori distributo ad suum inferius

est bona consequentia, et ab universate ad singulare est bona consequentia, non sunt

generaliter verae, sed oportet addere, quod itlad inferius non sit extra cqptum .....

Si praeiacens exceptivae sit vera, exceptiva est falsa ..... Nunquam exceptiva est

proprio, nisi eins praeiacens sit universalis Non semper ab universali ad indefinitam

vel particularem est bona consequentia Non cuitibet propositioni univer

sali contradicit propositio indefinita nec particularis . . . . . . Sunt atiquae propositiones

universates contrariae, quae tamen non habent aliquas pröpositiönes eategoricas subcontrarias

.... Semper itlad , quod excipitur in exceptiva, debet esse aliquid contentum

sub subiecto Quando itlad, super quod cadit exceptio, est commune, ad

veritatem talis exceptivae non requiritur, quod praedicatum insit universaHter Uli,

super quod cadit exceptio, si sit exceptiva negativa, vel quod rempveatur universaH

ter, si sit affirmativa. • • i, '

937) C. 19, f. 31 v. A: Omnis propositio, in qua ponitur aliquod isiorum verborum

„incipit, desinit", habet diversas exponentes , quia quaelibet aequivatet uni

copulativae. Tamen ab aliquibus (vgl. Abschn. XVII , Anm, 263) diversimode assignantur

exponentes respectu diversorum, unde dicunt, quod aliter exponitur respectu

sueeessivorum et permanentium. Sed quamvis sie posset esse ad volantatem utentium,

non tamen videtur multum rationabite ; ideo dico, quod respectu cuiuslibet possunt

habere easdem exponentes Propositio, in qua ponitur hoc verbum „incipit", ha

bet duas exponentes, quarum una est de praesenti affirmativa et alia de praeterito

negativa , sieut exponentes, istius „Socrates incipit esse albus" sunt istae „Socrates

est albus" et „Socrates ante immediate non erat albus" Hoc verbum „incipit"

potest dupliciter aeeipi , sc. stricte et proprie , et tunc exponitur, sicut dictum est;

aliter potest aeeipi large et improprie , et tunc sie exponitur „Est et non diu ante

fjuit", sicut dieimus,. quod haec arbor incipit florere ..... lita propositio, in qua

ponitur hoc verbum „desinit", duas habet exponentes: una est propositio de prae

392 XIX. Occam (Unheil).

und Prädicates solcher Urtheile gesagt wird, dient gleichfalls zur Er

gänzung dessen , was wir oben (Anm. 889) bezüglich der Supposition

sahen 938). Endlich werden als völlig parallel mit incipit und desinit

laufend auch die Formen des Verbums ,fieri" besprochen 939), welchen

aus späterer Formation dieser Lehre (s. bei Scotus ob. Anm. 186) leicht

noch viele andere Verba hätten beigefügt werden können.

Der dritte Theil der Lehre vom Urteile soll sonach über die Um

kehrung handeln (s. Anm. 892), und es werden dabei all die nemlichen

Arten der Urtheile wieder vorgeführt, für welche so eben die Gesichts

punkte der Wahrheit festgestellt worden waren. Bei sämmtlichen aber

wird es dem aufmerksamen Leser nicht entgehen , dass in den Beispiel-

Sätzen dem umzukehrenden Urtheile das umgekehrte stets mit „ergo"

oder „igitur" angefügt wird, und somit Occam sich auf dem Standpunkte

Derjenigen befindet, welche schon früher die Umkehrung überhaupt zur

Consequentia gerechnet hatten (s. Abschn. XVII, Anm. 616, und Scotus

ob. Anm. 194). Nach der üblichen Eintheilung der Umkehrung in sim

ptex, per accidens und per contrapositionem , wobei zu bemerken ist,

dass Occam auch von einer Umkehrung „im weiteren Sinne" spricht940),

kommen zuerst die einfachen Inhärenz-Urtheile an die Reihe, bei welchen

jedoch Occam trotz besonderer Berücksichtigung der singulären und , un

bestimmten Urtheile dennoch von den scharfsinnigen Bemerkungen des

Scotus (ob. Anm. 196—199) keinen Gebrauch macht, sondern z. B. un

gestört der traditionellen Lehre folgt, dass das particular verneinende

Ürtheil gar nicht umgekehrt werden könne941). Hingegen mit Scotus

(Anm. 200) widmet er besondere Erörterungen jenen Urtheilen, in welchen

senti a/firmativa, et alia de futuro negativa cvm hoc aäditamento „immediate

posf".

938) Ebend. f. 31 v. B: Circa suppositionem terminorum in talibus propositionibus

est sciendum, quod subiectum talium propositionum supponit eodem modo, sicul

in suis praeiacentibus. Sed difficultas est de suppositione praedicati u. s. f. Diess

wurde schon oben, Anm. 889, angeführt.

939) C. 20, f. 32 r. B : Sic etiam propositio, in qua ponitur hoc verbum „/?f"

vel ei aequivalons , quate est hoc verbum „/actus est" vel „factum est" vei huiusmodi,

habet duas exponentes , quarum una est de praesenti et alia de praeterito vel

de futuro.

940) C. 21, f. 32 v. A : Conversio est triplox, sc. simptex, per aeeidens , et per

transpositionem seu contrapositionem terminorum Potest magis large sumi con- -

versio simptex, quando est mutua conversio, sicut quando singularis

convertitur in particularem et e converso Potest aliter vocari conversio per ac

cidens, sc. quando non est conversio mutua, sicut bene sequitur „Omni« homo est

albus, igitur atbum est Aomo" Conversio per contrapositionem est, qunndo termini

finiti mutantur in terminos infinitos.

941) Ebend.: Universalis negativa de recto convertitur simpliciter large aeeipiendo

conversionem simplicem Simititer singularis affirmativa convertitur in particu

larem et indefinitam et singularem Simititer singularis negativa convertitur in

universatem negativam vel singularem negativam Simititer tam indefinita quam

singularis sive particularis affirmativa convertitur tam in particularem quam singu

tarem vel indefinitam Universalis affirmativa convertitur per aeeidens

Particularis negativa non convertitur neque per accidens nee simpliciter..:.,. Eodem

modo indefinita non convertitur. Auch hier verschmäht Occam die byzantinischen

Buchstaben und Memorialverse; vgl. Anm. 901 u. 955.

XIX. Occam (Unheil). 393

ein Casus obliquus vorkommt 942). Sodann folgen jene Urtheile, deren

Copula oder Verbum im Präteritum oder Futurum steht, und es Werden

auch hiefür eigene Regeln der Umkehrung aufgestellt, welche auf den

obigen Regeln der Ampliation (Anm. 912) beruhen 943). Indem hierauf

die Umkehrung der exponiblen Sätze erörtert werden soll, womit sich

gleichfalls schon Scotus beschäftigt hatte (s. Anm. 196), finden wir hier

zunächst eine ziemlich nichtssagende allgemeine Bemerkung944), und dann

die betreffenden Regeln für die reduplicativen Urtheile945), hierauf für

die exclusiven946) und für die exceptiven947) und zuletzt auch für die

Urtheile mit incipit und desinit 948).

942) Ebend. : De propositionibus in oblique tum est eodem modo dicendum, sed

in illis oportet frequenter mutationem facere ex parte vocis praeter transmutationem

terminorum, et cum hoc addilur frequenter participium verbi, sicut sie arguendo

,flullas homo est in domo, ergo nullam existens in domo est homo" Quando in

tali propositione ponitvr adverbiatis determinatio, itla in conversa non debet esse

determinatio verbi, sed potius participii eiusdem verbi, et sie „Creans semper est

deus , ergo aliquid, quod semper est deus, est creans". Vgl. Anm. 903,

913, 971.

943) C. 22, f. 32 v. B : Circa conversionem de praeterito et de futuro, quando

subiectum supponit personaliter, i, e. significative, sciendum est, quod, quando subiectum

supponit pro eo, quod est, tunc itla propositio debet converti in aliquam propositionem

de praesenti aeeepto subiecto cum hoc verbo „fuit" et hoc pronomine „qui",

et non in propositionem de praeterito. Unde ista conversio non vatet „Nultum album

fuit homo, ergo nullas homo fuit albus", sed sie „ergo nultus, qui fuit homo,

est albus" Si autem subiectum propositionis aeeipitur pro eo, quod fuit, sie est

simpliciter convertibitis in unam de praeterito Uta autem, quae dicta sunt de

propositione de praeterito, applicanda sunt proportionabititer propositioni de futuro

St subiectum sit terminus communis vel ineladens terminum communem cum pronomine

demonstrative, et praedicatum sit pronomen demonstrativum sine addito vel proprium

nemen, tunc, si subiectum aeeipitur pro eo, quod est, convertitur in unam de prae

senti sine alia mutatiene , sicut sequitur „Atbum erit Socrates , ergo Socrates est

albus"; si autem aeeipitur subiectum pro eo, quod erit vel fuit, convertitur

absolute de praeterito vel de futuro, et est mutua conversio.

944) C. 23, f. 33 r. A: Propositio habens exponentes habet consimitem conversio

nem cum suis exponentibus , et si omnes exponentes eodem modo convertuntur, ita

exposita eodem modo convertetur; si autem una exponens convertatur uno modo et

alia alio modo , tunc habebit conversionem consimitem cum conversiene unius et non

cum conversione alterius. Tamen magis in speciali videndum est de istis.

945) Ebend. : Propositio reduplicativa non convertitur in reduplicativam, sed in

unam non reduplicativam, cuius subiectum erit unum aggregatum ex praedicato prioris

et Mo, super quod cadit reduplicatio , cum reduplicatione mediante hoc pronomine

„quod", sicut ista „Animal, inquantum homo, est risibite" convertitur in ist am „Ali

quid, quod, inquantum homo, est risibite, est animat".

946) Ebend.: Exclasiva non convertitur in exclasivam; non enim sequitur

„Tantum animal est homo, ergo tantum homo est animat", sed ista convertitur in

universatem, sicut sequitur „Tantum animal est homo, ergo omnis homo est animal'\

Et sicut dictum est de conversione propositionum de praeterito et futuro, ita

dicendum est de conversione exclasivarum de praeterito et fularo.

947) Ebend. B: Exceptiva non convertitur in exceptivam, sed in unam

non exceptivam , cuius subiectum erit unum aggregatum ex praedicato exceptivae et

parte extra capta mediante hoc toto ..quod non est", sicut „Omnis homo praeter Socratem

eurrit" convertitur in istam „Currens, quod non est Socrates, est homo".

948) Ebend.: Propositiones , in quibus ponuntur haec verba „incipit, desinit",

non convertuntur in similos, sed dantur talos propositiones sie converti „Aliquis

homo incipit esse albus, ergo aliquid, quod incipit esse album, est homo".

394 XIX. Occam (Unheil).

Mit besonderer Ausführlichkeit behandelt Occam die Umkehrung der

modalen Urtheile, welcher wir auch schon bei der jüngeren Formation

der byzantinischen Logik und bei Scotus begegnet waren (s. Abschn. XVII,

Anm. 587 f. u. ob. Anm. 201). Dass dabei überall jener Unterschied

zwischen sensus compositus und sensus divisus (s. ob. Anm. 914) zu

Grunde gelegt wird, versteht sich von selbst ; ausserdem aber kehrt auch

stets die Regel wieder, dass, was in Bezug auf Modalität von dem um

zukehrenden Urtheile gelte, in gleicher Weise von dem umgekehrten Ur

theile gelte. So seien die Nothwendigkeits-Urtheile im sensus compo

situs ebenso umkehrbar wie die Inhärenz-Urtheile (anderer Meinung war

Scotus), hingegen im sensus divisus könne die Umkehrung nur durch

eine Abänderung der Worte bewerkstelligt werden949). Ebenso verhalte

es sich bei den Möglichkeits - Urtheilen , insoferne man „possibitis" im

Sinne von „non impossibitis" nehme und bei Gemein - Begriffen die

Suppositions -Fähigkeit derselben beachte 950). Die Umkehrung der Unmöglichkeits-

Urtheile sei im sensus compositus die nemliche wie bei den

Inhärenz-Urtheilen, aber im sensus divisus treffe sie mit jener der Nothwendigkeits-

Urtheile zusammen951). Die Zufälligkeits -Urtheile („contini

gens", welches somit hier nicht als synonym mit possibite genommen

wird, wie bei Petrus Hispanus, s. Abschn. XVII, Anm. 165) seien zu

unterscheiden, je nachdem bei der Umkehrung die Qualität unverändert

bleibe oder geändert werde; im ersteren Falle treffe die Umkehrung beim

sensus compositus mit jener der Inhärenz - Urtheile zusammen , während

949) C. 24, f. 33 r. B: Videndum est, quomodo propositiones modalos convertuntur,

et primo de eonversione propositionum de necessario Quando modus ponitur

cum dicto, propositio est distinguenda secundum compositionem et divisionem

(s. ob. Anm. 914) In sensu composito .... tales propositiones convertuntur sicut

suae de inesse, quia in eonversione talium arguitur semper per istam regulam „Si

unum convertibitium est necessarium, et rctiquum erit necessarium" vel per istam „Si

antecedens est necessarium, et consequens erit necessarium" Sciendum est etiam,

quod phitosophus in primo Priorum probat tantum, istas de neeessario converti in

sensu composito vet eis aequivalontes et non alias (vgl. hingegen unten Anm. 985,

und bei Scotus ob. Anm. 201) Circa conversionem propositionum de necessario

sumptarum in sensu diviso est sciendum, quod non sunt convertibites nutla mutatione

facta ex parte vocis praeter transpositionem terminorum ; non enim sequitur per naturam

conversionis „Nullas homo de necessitate est asinus, ergo nullas asinus de

necessitate est homo .

950) C. 25, f. 33 v. A : Circa conversionem propositionum de possibiti est primo

sciendum, quod in hoc capitulo aeeipiendum est semper possibite, quod est commune

ad necessarium et ad contingens , quod non est necessarium , ut possibite sit idem

quod non impossibite Sic autem aeeipiendo possibite est sciendum, quod eaedem

regulue , quae dictae sunt de eonversione propositionum de necessario, aeeipiendae

sunt circa conversionem propositionum de possibiti; nam sumpta in sensu com

posito est eodem modo convertenda sieut sua de inesse, quia si unum convertibite

est possibite, et reliquum Quando subiectum propositionis de possibiti est

terminus communis vel incladens terminum communem, propositio est distinguenda, eo

quod subiectum potest supponere pro his, quae sunt, vet pro eis, quae possunt esse

(vgl. Abschn. XVII, Anm. 225 ff.I.

951) C. 26, f. 33 v. B: Propositiones de impossibiti aeeeptae in sensu composito

convertuntur sicut suae de inesse, quando itlae de inesse convertuntur simpliciter,

quia si unum converttbite est impossibite, et reliquum Si autem propo

sitio de impossibiti sumatur in sensu divisionis, .' tunc convertibitis est sicut itla

de necessario.

XIX, Occani (Urtheil). 395

beim sensus divisus es auf die Suppositions * Fähigkeit der Begriffe an

komme952); im letzteren Falle könne es sich nur um den sensus divisus

handeln 953). Endlich bei den übrigen Modalitäten (scitum, opinatum

u. s. f.) sei zu untersuchen, ob dieselben in dem umzukehrenden Urtheile

bedingt seien durch ihre Zulässigkeit im umgekehrten Urtheile, oder ob

das umzukehrende hierin vom umgekehrten unabhängig sei ; beim sensus

compositus könne im ersteren Falle keine simptex conversio, im letz

teren Falle aber gar keine Umkehrung stattfinden; hingegen beim sensus

divisus treffe die Umkehrung solcher Urtheile wieder mit jener, der

Inhärenz-Urtheile zusammen 954). ; " - . ., . ,. . -.!m

Da aber nun mit der Lehre von der Umkehrung eigentlich die Auf

gaben erledigt sind, welche von Anfang für die Lehre vom Urtheile vor

gesteckt waren (ob. Anm. 892), so macht es allerdings den Eindruck

eines misslichen Nachhinkens, wenn nun doch noch besondere Erörterun

gen über das hypothetische Urtheil und dessen Unterarten folgen. Warum

diese Gruppe nicht schon oben vor den modalen Urtheilen (d. h. nach

Anm. 913) ihre angemessene Stelle gefunden habe, ist schlechterdings

nicht einzusehen , und ich glaube , dass diese Verschiebung des richtigen

Zusammenhanges nur der arrangirenden Hand des Herausgebers zuzu

schreiben ist, welche ohnediess hiebei deutlich genug hervortritt (s. sor

gleich Ahm. 961 f.). Das hypothetische Urtheil wird vorerst , in jene

nemlichen fünf Unterarten wie schon oben eingetheilt (d. h. wieder mit

Weglassung der propositio localis, s. Anm. 894), und die Bemerkung

hinzugefügt, dass scheinbare andere Arten sich auf jene zurückführen

952) , C. 27, eben«}.: ,. 'Capiendum est contingens ad utrumlibet, ut itla sola pro

positio dicatup contingens , quae nec est necessaria nec impossibitis ...... Talis pro

positio habet duas conversiones , unam in terminis et aliam per oppositas qualitates ;

idfo primo videnduni est de prima.... Propositiones de contingenU sumptae in sensu

compositionis et eins aequivalontes convertuntur sicut suae de inesse, quando suae de

messe convertuntur simpliciter ; et hoc est, quia ,..,\,siunum convertibite est con

tingens, et reliquum Si autem itta de contingenU sumatur in sensu diviso, tunc,

si itla propositio habeat pro subiecto terminum communem vel aliquid inctudens terminum

communem vet etiam participium vel aequivalons, ei, itla propositio est

distinguenda, eo quod subiectum potest supponere pro his, quae sunt, vel pro bis,

quae contingent esse. „ : , , ,' •, , ,•

953) C. 28, f. 34 r. B: De conversione propositionum de contingenU per oppositas

qualitates est sciendum, quod quaelibet propositio de contingenU ad utrumlibet, si

sumatur in sensu divisionis, convertitur per oppositas qualitates , i. e. affirmativa in

negßtivam et e converso, sicut sequitur „Omnis homo contingenter currit , ergo

omnis homo contingenter non currit1'. '.',..,,

954) C. 29, f. 34 v. A: Restat dicere de conversione propositionum modalium,

quae non ab omnibus conceduntur esse modates, quae tamen vere sunt modalos^ sicut

dictum est prius (s. Aum. 894); et quia sunt quasi innumerabites, ideo non intendo

dicere de omnibus in speciali, sed volo dare aliquas regulas generalos Quando

aliquod nomen modalo non potest verificari de uno convertibiti sine hoc , quod verificetur

de reliquo, talis propositio modalis sumpta in sensu composito. non convertitur

simpliciter, quamvis sua de inesse convertatur simpliciter; si autem possit verificari

de anteeedcnte sine hoc, quod verificetur de cansequente, talis propositio sumpta in

sensu composito non convertitur, quia ista regula «oft est genaraliter vera „Si

unum convertibitium est scitum, ergo reliquum est scitum" . Propositiones modates

in sensu diviso et eis aequivatentes convertuntur sicut Mae de inesse., ubi aliqua

adverbialis determinatio additur verbo, ;i . I, j . ,,;

306 XIX. Occam (Unheil).

lassen, wie z. B. die Prohibitiv-Sätze auf causäle955). Indem sodann die

genauere Erörterung der propositio eonditionalis auf die Lehre von

Consequentia verschoben wird1)56), unterliegen die übrigen vier Arten

einer ziemlich ungleichmässigen Behandlung, da die Casuistik der Moda

litäten in willkürlicher Unvollständigkeit durchgeführt und dort oder da

ein beliebiges Bruchstück aus den Consequentiae eingestreut wird; in

solcher Weise folgen unter Angabe der Regeln der Wahrheit zuerst

die propositio copulativa^), dann disiunetiva96*), hierauf causaHs91'9)

und zuletzt temporalis9^0). Wenn aber sodann dennoch, d. h. trotz der

ausdrücklichen Angabe in Anm. 894 u. 955 , als sechste Unterart die

localis besprochen wird 9flt), welche allerdings von Anderen noch beige

zogen worden war (s. Abschn. XVII, Anm. 583 f.), so muss ich diess eben

darum entschieden als eine Interpolation des Herausgebers bezeichnen.

Und das Gleiche gilt mir von einigen am Schlusse angehängten Bemer

kungen über Adverbien und Conjunctionen962).

955) C. 30, f. 34 v. B : Postquam transcurrendo de propositionibus categoricis

et de proprietatibus eamm est tractatum, nunc de propositionibus hypotheticis et

proprietatibus earum sunt aliqua pauca addenda Propositionum hypotheticarum

quinque assignantur species: eonditionalis, copulativa, disiunetiva, causalis, temporalis

(hier wie oben, Anm. 894, ist, — abgesehen von der gleichlautenden Aufzählang

der fünf Arten — , das Wort „quinque" nicht als Ziffer, sondern mit Buchstaben

gedruckt , und sonach ein Druckfehler nicht wahrscheinlich) Sunt muifae

propositiones hypotheticae praeter praedictas, quae tamen ad praedictas reduei

debent, unde ista „Socrates phitosophatur , ne sit ignorans'1 aequivatet isti „Cum

Socrutes non vult esse ignorans, Socrates phitosophalar".

956) C. 31, f. 35 r. A: Quia eonditionalis aequivatet uni consequentiae , ita quod

tunc eonditionalis est vera , quando antecedens infert consequens et non aliter , ideo

differatur usque ad tractatum de consequentiis (s. Anm. 1016 ff.) ..... Est aliquani!"

eonditionalis necessaria, et quaelibet pars eins est impossibilis, sicut „Si Socrates est

asinus, Socrates est rudibitis".

957) C. 32, ebend. : Ad veritatem copulativae requiritur, quod utraque pars sit

vera, et ad necessitatem copulativae requiritur , quod utraque pars sit neces

saria u. s. w. Ebenso bei possibititas und impossihititas A copulativa ad utramque

partem est bona consequentia Quandoque ab altera parte copulativae ad

totam potest esse bona consequentia gratia materiae.

958) C. 33, f. 35 r. B : Ad veritatem disiunetivae requiritur , quod altera pars

sit vera; et hoc est inteltigendum, quando propositiones sunt de praesenti et non de

futuro nec aequivatentes propositionibus de futuro Ad possibititatem disiuneti

vae sufficit, quod altera pars sit possibitis; sed ad hoc quod disiunetiva sit impos

sibilis, requiritur , quod utraque pars sit impossibitis Opposita contradietoria

disiunetivae est una copulativa composita ex contradictoriis partium ipsius disiuneti

vae Ab aliqua parte disiunetivae ad totam est bonum argumentum , et e converso

est fallacia consequentis A disiunetiva cum negatione alterius partis ad

alteram partem est bonum argumentum.

959) C. 34, ebend.: Ad veritatem causalis requiritur, quod quaelibet pars sit

vera, et simul cum hoc, quod antecedens sit causa consequentis Ad necessita

tem causalis requiritur necessitas utriusque partis ; sed ad impossibititatem causalis

non requiritur impossihititas nec falsitas alieuius partis, sed sufficit, quod antecedens

non possit esse causa consequentis.

960) C. 35, f. 35 v. A: Ad veritatem temporalis requiritur veritas utriusque par

tis vel pro eodem tempore vel pro diverso Ad necessitatem temporalis requiritur

necessitas utriusque partis Ad impossibititatem temporalis non requiritur impossibititas

alieuius partis, sed sufficit, quod partes sint incompossibites.

961) C. 36, ebend.

962) C. 37, f. 35 v. B.

XIX. Qccain (Argumentation). 397

Den dritten Hauptteil des Compendiums bildet die Lehre von der

Argumen tation, weiche in vier Unterabtheilungen zunächst die eigentliche

Syllogistik , dann die aristotelische Lehre vom deiinitorischen Wissen,

hierauf die Topik mit Einschluss der Consequentiae und zuletzt die Sophistik

enthält, Occam bleibt dabei seiner ganzen grundsätzlichen Stel

lung, welche er für die Logik überhaupt eingenommen hatte, nur getreu,

wenn er in der ersten und dritten dieser Unterabtheilungen wieder in

möglichst reichem Maasse das Material der byzantinischen Logik mit der

aristotelischen Lehre durchgängig verflicht. Nur drängt sich uns auch

hier abermals die Bemerkung auf, dass Solches sicher nicht individuelle

Erfindung des Occam allein sei, sondern schon gar Manche vor ihm,

welche sich unserer Forschung entziehen, Bausteine zu dieser Gestaltung

der Lehre von der Argumentation geliefert haben müssen. . ,„

Occam unterscheidet voni Syllogismus im engeren Sinne, wornach

derselbe der edelste und grundlegende Theil der Argumentation ist963),

den Syllogismus im weiteren Sinne, welchen er somit in einen eigent

lichen demonstrativen, einen topischen wahrscheinlichen, und einen nacii

Form oder Inhalt verfehlten eintheilen kann; dabei aber macht er gele

gentlich dem wissenschaftlichen Betriebe das unübertreffliche Zugestänilniss,

dass Glaubens-Artikel für diejenigen Philosophen, welche Weltkinder

sind (sapientes mundi), nicht nur nicht als Beweisgründe gelten, sondern

nicht einmal Anspruch auf Wahrscheinlichkeit haben964). Er wendet sich

nun sofort zu den Formen des kategorischen Schlusses, wobei er an der

Dreizahl der Figuren festhält und die Berechtigung einer vierten Figur

aus dem nenilichen Grunde wie Scotus (ob. Anm. 207) abweist965). Die

Ableitung der Modi der einzelnen Figuren stützt er, wie schon Albert

nach arabischem Vorbilde gethan hatte (Abschn. XVII, Anm. 463), auf

die mathematisch möglichen Combinationen zweier Urteile966).

963) III, 1, C. 1, f. 36 r. A: Nunc ad tertium tractatum de argumentis est accedendum,

et quia inter omnes species argumentat ionis syllogismus obtinet principutum,

ideo de syllogismo est primo dicendum.

964) Ebend.: Syllogismus aeeipitur atiquando pro uno communi omni syllo

gismo, ita quod syltogismorum quidam sunt demonstrativi , quidam topici, qui

dam nec topici nec demonstrativi Demonstrativus est itte , in quo ex propositionibus

necessariis evidenter notis potest aeeipi prima notitia conclasionis

Topicus est syltogismus ex probabitibus, quae videntur omnibus vel plaribus vet maxime

sapientibus; et sie articuli fidei non sunt prineipia demonstrationis nec

conclasionis, nec sunt probabites, quia omnibus vel plaribus vel sapientibus apparent

falsi, et hoc aeeipiendo sapientes pro sapientibus mundi et praeeipue innitentibus rationi

naturali, quia Mo modo aeeipitur sapiens in descriptione scientiae vel phitosophiae

(vgl. ob. Anm. 733) Syttogismus, qui nec est demonstrativus nec topicus,

potest dividi, quia quidam est ex improbabitibus, quidam non ex improbabitibus, sive

quidam peeeat in materia, quidam non peeeat in materia.

965) C. 2 , f. 36 r. B : Tantum sunt tres figurae , et non est apponenda

quarta figura, quia, si medius terminus praedicatur in prima propositione et subiieitur

in secunda , non erit nisi transpositio propositionum positarum in prima figura , et

ideo non sequitur aliqua conclasio, quam itla, quae sequitur ex praemissis dispositis

in prima figura.

966) C. 3, f. 36 v. A: Erunt sexdeeim combinationes , quarum duodeeim peeeabunt

contra praedicta prineipia (d. h. gegen die bekannten Grundgesetze der ersten

Figur) Patet, quod tantum sunt qualaor modi utites sive Mitium combinatio398

XIX. Occam (Argumentation).

Nachdem er betreffs der ersten Figur hervorgehoben , dass die

Schlussfähigkeit ihrer Modi immer zuletzt auf dem sog. Dictum de omni

et de nullo beruhe und dabei nur eine Zweideutigkeit des Ausdruckes

ein Hinderniss bereite, wofür man sogar Regeln aufstellen könne, welche

im Ganzen anf die bekannte spätere Formulirung „Tum re tum sensu

triptex modo terminus esto" hinauslaufen''"'7), zählt er die indirecten

Schltissweisen dieser Figur auf, fügt aber hiebei zu den fünf theophrastischen,

welche er auf Umkehrung und Umstellung der Prämissen zurück

führt, noch vier neue hinzu, welche auf vollständiger Ausnützung des

Schluss-Salzes beruhen und nach der üblichen Gestaltung der Nomenclatur

die Namen Barbari, Barbaris, Celaront, Celantos (— wenn ich um der

Kürze willen mich so ausdrücken darf — tragen müssten 9u8); auch

weist er nach der Besprechung einiger Sophismen, welche kaum Erwähnum.

Ebenso bei der zweiten Figur, C. 10,, f. 39 r. A, sowie bei der dritten,

C. 14, f. 39 v. B.

967) C. 4, f. 36 v. B: Quando pracmissac disponuntur in modo et figura,

semper est bonus syllogismus, nisi aequivocatio impediat vel amphibotogia. , Als

Beispiele folgen dann Sätze der Theologie, besonders betreffs der Trinität, und

hierauf (C. 5, f. 37 v. B) mehrere Begein der Vorsicht: A4 videndum, quando discursus

non regulatur per dici de omni vel de nullo, intelligendae sunt hae regulac:

Quandocunquc minor habet aliquam exponcntem negätivam, talis discursus non

potest regulari per dici de omni vel de nullo Quandocunque in minore denotatur,

praedicatum dici de subiecto, cum aliquo modo determinante compositionem non expresso

in maiore, qui modus positus , vel. . non positus variat propositionem quantum

ad veritatem vel falsitatem, talis discursus non regulatur ...... (f. 38 r. A) Quando

cunquc per maiorem non denotatur, praedicutum vere affirmari vet vere negari de

pronbmine demonstrante quodeunque, quod est realiter idem cum significato per subiectum,

tum aceipiendo subiectum atiquid tate non eiit syllogismus regulatus

Quando in minore penitur aliquis modus, qui denotatur competere toti propositioni,

si in maiore hoc non denotetur, non semper talis discursus regulabitur Atia

regula est, quod nultus terminus in praemissis vet in conclasione i, (B) Alia reguta est, quod nullam syncategoreuma, nisi forstuemastiugrnuamequuinviovceer.

sate vel particutare additum subiecto, addatur vel auferatur in minore vel conctusione

praeter itla, quae sunt in maiore. .. . '

968) C. 6, f. 38 r. B: Istae conctusiones (d. h. die vier aristotelischen ersten

Modi) sunt primo sequentes ex praemissis; mediate tamen et secundaria sequuntur

aliae conclasiones. Nam in primo modo praeter universalom conclasionem sequitur

conclasio particularis et conversa conclasionis. universalis; et ita tres conctusiones

sequuntur in primo modo, et uttima conclasio ponitur sequi in itlo modo, qui dicitur

Baralipton. Ex praemissis autem dis.positis in secundo modo sequuntur quatuor con

ctusiones: prima universalis negativa, secunda conversa ittius universalis, et tunc

habetur itlo modus, qui dicitur Celantes; tertia est particutaris subatterna primae uni

versalis; quarta est particularis et negativa de terminis transpositis , quae est sub

alterna secundae conclasionis universalis. Ex praemissis verq nt tertio modo sequuntur

duae conctusiones, sc. particularis dirertß, et secundario conversa itlius, et tunc

habetur itte modus, qui dicitur Dabitis. Ex pracmissis in quarto modo non sequitur

nisi una conclasio, quia particularis negativa non convertUur; sed itla eadem con

clasio particularis negativa sequitur ex universal! affirmativa de terminis transpositis

ipsius minoris et universali negativa converia maioris ipsius, propositionibus trans

positis coneludentibus conclusionem indirectam; simititer ex conversa maioris et mi

noris transpositis praemissis et indirecte concladentibus; et tunc habentur illi duo

modi Fapesmo et Frisesomorum. Omnia autem praedicta probantur per istas regulas,

quae semper sunt verac „Quidquid sequitur ad conseiIuens ; sequitur ad antecedens"

et „Quidquid sequitur 'ad 'consequins cum addita propositione, sequitur ad antecedens

cum eadem propositione". Vgl. Psendo-Thomas, ob. Anm. 342.

iXIX. Occam (Argumentation). 399

nung verdienen 96 9), mit Hecht darauf hin, dass der Übersatz in der

ersten Figur unter Umständen auch ein singuläres Urtheil sein kann97u).

Feiner aber veranlasst ihn seine Fürsorge für jene Urteile, in welchen

ein Casus obiiquus vorkommt (vgl. Anm. 903, 913, 942), nun auch zu

uniersuchen, ob und wann in der ersten Figur mittelst solcher Urtheile

geschlossen werden könne, und er findet, dass diess der Fall sei, wenn

der Casus obiiquus im Ubersatze steht und in der nemlichen Stelle, in

welcher er dort ist, im Schlusssatze wiederkehrt, sowie ausserdem noch

bei vier anderweitigen besonderen Constellationen der Begriffe 97 1): • Bei

der Zweiten' Figur denkt er gleichfalls an die möglichste Ausbeutung des

negativen Schlusssatzes und lugt somit noch mehr neue Modi, als Pseudo

Thomas (ob. Anm. 342), zu den aristotelischen hinzu, nemlich vier Schluss

weisen, welche Cesares, Camestros, Cesaro, Cesaros heissen müssten*132),

während er bezüglich der Reduction der üblichen Modi auf die erste

Figur bei Baroco dem traditionellen Standpunkte folgt 9 ' 3). Die Casus

obliqui liegen ihm aber auch hier wieder so sehr am Herzen, dass er

969) C. 7, ebend. : Per praedicta possunt solvi multa argumenta ..... . (z. B.)

„Omne animat, si est sensibilo, est corpus Ultimatum ; lapis est animal, si est sensibite;

ergo lapis est corpus animatum" (die Lösung) Maior est distinguenda

secundum compositionem et divisionem (s. Anm. 914 u. 949) vct secundum amphibotogiam.

970) C. 8, f. 38 v. A: Etiam sequitur evidenter, si maior sit singularis affirmativa

vel negativa; bene enim sequitur (z. B. beim vierten Modus; „Socrates

non currit, Aliquid album est Socrates, ergo atiquid album non currit" (die Beispiete

Tür die ersten drei Modi sind ganz einfältig, wie beim ersten : „Socrates est atbus,

Omnis homo est Socrates, ergo omnis homo est albus") ldeo talis syllogismus

est bonus sicut itlo, qui regulatur per dici de omni vel de nullo, quia etiam

subiectum singulare supponit pro omni suo significato.

971) C. 9, ebend.: Circo syttogismum de obtiquis est sciendum, quod , quando

maior est de obtiquo et minor de recto , semper sequitar conctusio de obtiquo et re

gutatur per dici de omni vel de nulto , dummodo obliquitas cadat a parte eiusdem

extremi in conctusione, a parte cuius cadit in maiore, e. g. „Omnem hominem

videt asinus, Socrates est homo, ergo Socratem videt asinus" „Nullas homo

est asini, Socrätes est homo, ergo Socrates non est asini'' Praeter praedictos

modus regutatos in quatuor casibus est bonus discursus: . (ich will an

Stette der langathmigen Formülirung für jeden der vier Falle nur Eines der Bei

spiete Occam's auswählen) ,flutlius hominis est asinus, Omne risibite est hominis,

ergo nuttum risibite est asinus" „Nut.us asinus videt hominem, Omne risibite

videt asinus, ergo nullam risibite est homo1' „Omnis homo est animat, Socra

tem videt homo, ergo Socratem videt animat" „Omnis homo currit, Socrates vi

det hominem, ergo Socrates videt currentem".

972) C. 10, f. 39 r. B : Sicut ex praemissis in prima figura aliquando sequuntur

plares conclasiones, ita est etiam in secunda figura. tinde ex praemissis

sytlogismorum universalium sequuntur quatuor conctusiones, sc. duae directae univer

sates negativae et suae subatternae (die Ausgaben haben „universalis negativa et sua

subatterna", es gebt jedoch aus der Paraltele mit der ersten Figur unzweifelhaft

hervor, was , Occam wolle), et duae indirectae, sc. conversa primae conctusionis uni

versatis et subatterna eiusdem. Ex praemissis autem syltogismorum particularium

sequitur una sota conclasio, sc. particularis negativa, quia Ma non est conoertibitis

(s. Ann». 941). Sed ex praemissis transpositis terminis non sequitur aliqua concla

sio in secunda figura, quia tunc praemissae essent in tertia figura dispositae.

973) C. 11, f. 39 v. A: Quartus modus reducitur per irnpossibite . ad primum

modum primae figurae arguendo ex contradictorio conclasionis et maiore, inferendo

contradictorium minoris.

400 XIX. Occam (Argumentation).

die sie betreffenden fünf Schlussweisen noch früher zu erwähnen sich

beeilt974), ehe er den jedenfalls wichtigeren Grundsatz nachweist, dass

auch in der zweiten Figur aus bejahenden Prämissen ein Schluss möglich

sei,, wobei er jedoch die Sache etwas ungeschickt angreift 9 7 5). Bei der

dritten Figur weist er wie Pseudo-Thomas (a. a. 0.) auf die Umkehr

barkeit des Schlusssatzes in Darapti, Disamis und Datisi hin 976), und

fügt gleichfalls die beim Vorkommen eines Casus obliquus statthaften

Schlussweisen bei"77). Gleichsam als Anhang zu den drei Figuren be

spricht er den syllogismus expositorius, aber in ganz anderer Weise

als Scotus (ob. Anm. 206); denn Occam beschränkt denselben . ausschliess

lich auf die dritte Figur und stimmt nur darin theilweise mit der früheren

Tradition überein , dass er zugleich Singularität beider -Prämissen fordert

und negative Untersätze ausschhesst 978). Ausserdem noch widmet er,

974) C. 12, ebend. : Syllogismus ex obliquis vatet in secunda figura Bei

spiele der fünf Fälle sind : „Nullam equum videt asinus, Omnem hominem videt

asinus, ergo nullas homo est equus" „Nullas asinus est hominis, Omnis bos

est hominis, ergo nullas bos est asinus" „Omnis homo est animat, Nultus asinus

est animalis, ergo nullas asinus est hominis" „Omnis asinus est animat, Nullius

hominis esl animat, ergo nullius hominis est asinus" Nullas homo videt asinum,

Omne risibite est asinus, ergo nultum risibite videt homo".

975) C. 13, f. 39 v.B: Quamvis dictum sit superius, quod ex affirmativis non

contingit arguere in secunda figura , tamen ab itlu regula generali sunt duo casus

excipiendi. Primus, si medius terminus sit terminus discrctus, ...... sicut „Omnis

homo est Socrates, Pluto est Sociates, ergo Plato est homo1' (abgesehen von der unübersteiglichen

Dummheit dieses Beispieles ist üccams Meinung überhaupt nur bei

singulären Urtheilen, welche sich umkehren lassen, haltbar; gesetzt z. B. man

liesse folgende zwei Urtheile trolz der in ihnen liegenden Üebertreibung als wahr

gelten „Alle moderne Kritik beruht ursprünglich auf Lessing" und „Der grösste

Genius des vorigen Jahrhunderts ist Lessing", so könnte mittelst der nöthigen Vor

kehrungen ganz normal geschlossen werden „Auf dem grössten Genius des vorigen

Jahrhunderts beruht alle moderne Kritik") Secundus casus est, quando medius

terminus sumitur cum signo universali, ....bene enim sequitur „Omnis homo est omne

risibite, Socrates est omne risibite, ergo Socrates est homo'1 (wesentlich ebenso)

In duobus praedictis casibus non solam contingit arguere ex universalibus affirmativis

, sed etiam ex omnibus affirmativis particularibus. Ein Verdienst Occam's ist

jedenfalls der Hinweis auf die singulären Urtheile (vgl. Anm. 970); nur müsste eine

Logik, welche hierauf näher einginge, auch die Umkehrbarkeit dieser, sowie der

particularen, Urtheile präciser ins Auge fassen.

976) C. 14, f. 40 r. A : Sicut in prima figura aliqui modi conctudunt indirecte,

ita etiam in tertia figura; natu quitibet modus affirmativus concladit duas conctusiones,

sc. unam directam et suam conversdm; modi autem negativi concladunt tantum unam.

977) C. 15, f. 40 r. B, woselbst unter mehreren Beispielen folgende vor

kommen: „Omnis asinus est hominis, omnis asinus est animal, ergo aliquod animal

est hominis" „Omnis asinus est animat, Omnis asinus est hominis, ergo hominis

est animat" ,flullas asinus est Socratis, Omnis asinus est Platonis, ergo Plato

non est Socrates" u. s. w.

978) C. 16, f. 40 v. A: Syllogismus expositorius est, quando arguitur ex duabus

singularibus in tertia figura , quarum singularium subiectum supponit pro aliquo

uno numero, quod non est plares res, hoc addito, quod minor sit affirmativa,

quia, si minor sit' negativa, non valot syllogismus Unde omnes talos sytlogismi

sunt boni „Socrates non est aggregatum per aeeidens, Socrates est homo albus, ergo

homo albus non est aggregatum per aeeidens. (An einer anderen Stelle, II, 27, f. 34

r. A, polemisirt Occam gegen jene Theologen, welche den syllogismus expositorius

überhaupt als solchen verneinen, indem sie in ihm stets irgend ein Sophisma er

blicken: Syllogismus expositorius est ex se evidens nec indigct ulteriori probatione,

XIX. Occani (Argumentation). 401

entsprechend seinem Verfahren hei der Lehre vom Urtheile (s. Anm. 912

u. 943), denjenigen kategorischen Syllogismen eine besondere Erörterung,

in welchen Urtheile vorkommen, deren Verbum im Präteritum oder im

Futurum steht, und er zeigt durch die drei Figuren hindurch, in welcher

Weise und mit welcherlei Supposition derartige Schlüsse möglich seien979).

In peinlichster Ausführlichkeit aber bespricht er die modalen Syllo

gismen, indem er auch hier sich bei der schlichten und doch umfassenden

Auseinandersetzung des Aristoteles (Abschn. IV, Anm. 558— 578) nicht

begnügen zu können glaubt, sondern diese ganze Lehre durch seine be

liebte Unterscheidung zwischen sensus compositus und sensus divisus

(s. ob. Anm. 914 u. 949 fl.) umformen will. Wenn wir auch im Ver

gleiche mit den übrigen Autoren des Mittelalters, welche aus der ihnen

wohlbekannten Analytik des Aristoteles diese ganze schwierige Gruppe

hinwegliessen oder in oberflächlicher Kürze abmachten, bei Occam den

hingebenden Fleiss und die Verschwendung eines einseitigen Scharfsinnes

anerkennen müssen, so hat derselbe dennoch gerade durch jenen byzan

tinischen Formalismus das Ganze derartig ertödtet, dass für eine be

sonnene Wissenschaftslehre oder Logik hieraus keinerlei Frucht erwachsen

kann, während die philosophische Basis, welche bei Aristoteles diesem

Formen-Getriebe im Begriffe der Möglichkeit einwohnt, vielleicht noch

heutzutage einer Wiedererweckung und Ausbeutung werth wäre (und

zwar in anderer Weise, als die „inductive Logik" thut, wenn sie diese

Fragen berührt oder streift). Occam verfährt bei seiner unfruchtbaren

Casuistik in Trennung des sensus compositus und des sensus divisus

und nötigenfalls in Beiziehung der Suppositionsfähigkeit der ampliativen

Worte (vgl. Anin. 950 u. 952) derartig, dass er nicht die drei Schluss

figuren zum obersten Eintheilungsgrund macht, sondern sich nach den

Arten und Unterarten der modalen Schlüsse richtet und jede einzelne

derselben nach der Reihe der drei Figuren erörtert. So behandelt er

(— die Einzelu-Darstellung dieser ganzen Lehre darf ich wohl füglich in

den Raum der Anmerkungen verlegen , da ich ausserdem im Texte nur

das Neinliche in deutscher Uebersetzung wiederholen müsste —) zuerst

et ideo «nulfum errant , qui negant talom syllogismum in quacunque materia, nisi

possent ibi ostendere fallaciam; ef quin syllogismi expositorii , qui sunt ex se

evidentes, frequenter negantur o modernis theologis , ideo contra talos non est disputandum,

cum negant per se nota.)

979) C. 17, f. 40 v. A : Videndum est, quomodo syltogizandum est ex propositionibus

de praeterito et futuro (In der ersten Figur) Quando medius terminus

est terminus communis, si subiectum maioris supponit pro his, quae sunt, minor debet

esse de praesenti sie arguendo „Omne atbum fuit Socrates, Plato est albus,

ergo Plato fuit SocratesH Circa propositiones de futuro si subiectum maioris

aeeipitur pro his, quae erunt, minor debet esse de futuro; si aeeipitur pro his, quae

sunt, minor debet esse de praesenti C. 18, f. 40 v. B: Ex ambabus praemissis

de praeterito in secunda figura sequitur conclasio de praesenti, quando .... utriusque

subiectum supponit pro his; quae sunt, stent „Nullam album fuit homo, Omne

nigrum fuit homo, ergo nullam nigrum est album"...... C. 19, f. 41 r. A: In tertia

figura , si subiectum utriusque praecise aeeipitur uniformiter, semper sequitur con

clasio de praeterito, subiecto conclasionis aeeepto pro eo, quod fuit Si autem

maior sit de praeterito et minor de praesenti, si subiectum maioris supponit pro his,

quae sunt, sequitur conclasio de praeterito, subiecto conclasionis sumpto pro his,

quae sunt.

Prahtl, Gesch. III. 26

402 XIX. Occam (Argumentation).

jene Syllogismen, welche aus zwei gleichartigen modalen (Jrtheilen gebildet

werden, d. h. entweder aus zwei Nothwendigkeits-Urtheilen980) oder aus zwei

Möglichkeits-Urtheilen 981) oder zwei Zufälligkeits-(contin0t't)Urtheilen 982)

980) C. 20, f. 41 r. B: Quando dictum propositionis ponitur cum modo, itla

propositio est distinguenda secundum compositionem vel divisionem vel secundum amphibotogiam

Circa primam figuram est sciendum , quod, quando praemissae de

necessario sunt aeeeptae in sensu composito, semper est bonus syllogismus inferens

consimitem conclasionem quantum ad sensum compositum Sed quando omnes

propositiones sumuntur in sensu diviso, tunc semper sequitur conclasio directa;

sed illi quinque modi primae figurae concladentes indirecte non concladunt in umformt

conctusione de neeessitate, praemissis. sumptis in sensu diviso . St autem maior

sumatur in sensu composito et minor in sensu diviso , sequitur conclasio in sensu

diviso Si autem maior sumatur in sensu diviso et minor in sensu composito,

sequitur conclasio in sensu diviso et in sensu composito C. 21, f. 41 v. A:

Quando omnes propositiones de neeessario in secunda figura sumuntur in sensu com

posito, semper sequitur conclasio de necessario sumpta in sensu composito

Si autem omnes praemissae sumantur in sensu diviso, non semper vatet syllogismus.

Si autem maior sumatur in sensu composito et minor in sensu 'dhiso, vatet

discursus respectu conctusionis sumptae in sensu diviso . . Si autem maior sumatur

in sensu diviso et minor in sensu composito, non sequitur conclasio in sensu com

posito C. 22, f. 41 v. B: In tertia figura, quando omnes praemissae sumuntur

in sensu composito, tenet syllogismus sicut in suis de inesse Si autem omnes

sumantur in sensu diviso, omnis discursus valot et syllogismus, quia itta de ne

cessario semper convertitur in itlum de inesse Si autem maior sumatur in

sensu composito et minor in sensu diviso, non sequitur conclasio in sensu diviso nec

in sensu composito Si autem maior sumatur in sensu diviso et minor in sensu

composito, semper sequitur conctusio in sensu diviso.

981) C. 23, f. 42 r. A : Dicendum est de uniformi gencratione syitogismorum de

possibiti, et aeeipio hic possibite pro possibiti, quod est commune omni propositioni,

quae non est impossibitis (Vgl. Anna. 950) In omni figura, si aeeipiantur omnes

propositiones de possibiti in smsu composito, ....non vatet syllogismus, quia.... non

sequitur „Omne cotoratum. . esse album , est possibite, Omne nigrum esse coloratum,

est possibite, Ergo omne nigrum esse album, est possibite" Sed si itla de possi

biti sumatur in sensu diviso, . tunc est itla propositio distinguenda penes modum

aequivocationis (vgl. Abschn. XVII, Anm. 225 ff.), quod, si subiectum maioris

aeeipitur pro his, quae possunt esse, quatitercunque sumatur subiectum minoris,

semper est syllogismus uniformis bonus; '. si autem subiectum maioris supponit

pro his, quae sunt, tunc talis Syllogismus uniformis non vatet Si autem maior

sit de possibiti in sensu composito et minor de possibiti in sensu diviso, nulla se

quitur conclasio ...... Si autem maior aedipitur in sensu diviso et minor in sensu

composito, non sequitur conctusio C. 24; f. 42 r. B: In secunda figura, si s«6-

ieeta utriusque supponaat praecise pro his, quae sunt, syllogismus non vatet ..... Si

autem subiectum utriusque aeeipitur pro his, quae possunt esse, sie non tenet syllo

gismus, .4...quia negativa de possibiti non convertitur in negativam de possibiti

C. 25, f. 42 v. A: In tertiä figura, si utraque praemissarum sumatur in sensu diviso

et subiectum utriusque supponat pro his, quae sunt, sequitur conclasio de possibiti,

sumpto subiecto pro eo, quod potest esse..:... Simititer si subiectum utriusque sup

ponit pro his, quae possunt esse, sequitur conctusio de possibiti, subiecto sumpto pro

eo, quod potest esse Si autem subiectum in maiore sumatur pro eo, quod est,

et in minore pro eo, quod potest esse, et simititer e converso, tenet syttogismus.

Si autem maior sumatur in sensu diviso et subiectum supponat pro eo ± quod

potest esse, et minor sit de possibiti in sensu composito, sequitur conctusio in sensu

diviso. , | ii i i• •••h i. ,•

982) C. 26, f. 42 v. B: Circa uniformem gener ationem syllogismorum de contingenti

non necessario (vgl. Anm. 952) est primo sciendum, quod in nulla figura est

talis uniformis generatio conveniens , si omnes propositiones sumantur in sensu com

posito, quia ex contingentibus potest sequi tam necessarium quam impossibiie.

Sicut itta de possibiti habet duplicem aeeeptionem, ita et itla de contingenti.

.! ,! .i , ,i

XIX. Occam (Argumentation). 403

odef - aus zwei Unmöglichkeits - Urtheilen 983) oder, aus zwei Ur

theilen,. in welchen anderweitige Ausdrücke der Modalität (z. B. scitum,

opinabile und dergl., s. Anmerkung 895 und 954) vorkom

men 98 1). Dann aber folgt die lange Reihe der verschiedenen Combinationen,

nemlich: ein Inhärenz- und ein Nothwendigkeits-Urtheil 985J,

Si subiectum maioris sumatur pro his, quae contingunt, uniformis est bonus respectu

conclasionis de contingenti, subiecto eodem modo sumpto . . . . . Si autem maior sumatur

in sensu composito et minor in sensu diviso, syllogismus noh valot Simititer

si maior aeeipitur in sensu diviso et minor in sensu composito, non valoi

C. 27, f. 43 r. A: in secunda figura uniformis gencratio de contingenti non valot, et

hoc quQlitercunque combinentur propositiones, quia universalis negativa de con

tingenti non est convertibitis in aliquam universatem C. 28, ebend. : In tertia

figura, si ambae praemissae sumantur in sensu diviso et subiectum utriusque supponat

pro his, quae sunt, sequitur conc,tusio de contingenti, subiecto sumpto pro co, quod

contiugit ..... Simititer si subiectum utriusque praemissae supponat pro his, quae

contingunt, sequitur conelusio de contingenti, subiecto sumpto pro his, quae contin

gunt Simititer si subiectum in una supponat pro his, quae sunt, et in alia pro

his, quae contingunt, sequitur consimitis conclasio Si maior aeeipitur in sensu

diviso et minor in sensu composito, syltogismus non vatei. Simititer si subieclam

propositionis aeeeptae in sensu diviso supponat pro his, quae contingunt, non valot

syttogismus.

, 983) C. 29, f. 43 v. A: De uniformibus propositionibus de impossibiti est

sciendum, quod, si omnes propositiones sumantur in sensu composito, talis discursus

non vatei Simititer si omnes propositiones de impossibiti sumantur in sensu

diviso, non valot talis discursus.

984) C. 30, ebend.: Restat videre, quando ex aliis modalibus contingit arguere.

Pro sensibus compositis talium propositionum est ista regula generalis, quod

quando aliquod tulo nomen modalo potest verificari de praemissis absque hoc , quod

verificetur de conctusione, imo potest vere removeri a conclasione, uniformis ex talibus

in sensu composito non vatet; ....quando autem de praemissis non potest verificari

talis modus, nisi etiam verificetur de conctusione , uniformis ex latibus semper tenet,

sicut..'.. „Omnem hominem esse qnimat, est opinabite, Socxatem esse hominem, est

opinabite, Ergo. Socratem c,sse animat, est opinabite" Sj autem tates praemissae

sumantur ambo in sensu diviso, in prima figura semper est syllogismus regulatus

St fiutpm maior talis uniformis in prima figura sumatur in sensu composito et minor

in sensu diviso cum aliquo modo, tenet respectu conclasionis in sensu diviso

Seddin, secunda figura pauci talos discursus vatent, si omnes praemissae sumantur in

sensu diviso . In tertia figura, quando ambae praemissae ' sumuntur in sensu diviso

et modatis infert suam de inesse, semper sequitur conclasio in, sensu diviso,,

985) C. 31, f. 44 r. A : Dicendum est de syllugismo mixto ex propositione de

inesse et modali de necessario Ex maiori de necessario sumpta in sensu diviso

et minore de inesse semper sequitur conclasio de necessario in sensu divho

Sed si conclasio sumatur in sensu composito, discursus non valot (B) Si autem

maior in tati mixtione sumatur in sensu composito, non semper valot latis mixtio,

sed oportet, quqd minor subsumpta sit de inesse simpliciter, quia si minor est de

inesse ut nunc, non valoi mixtio (die Unterscheidung zwischen inesse simpliciter

und es$q ut nunc fliesst aus der Lehre von Consequentia., s. Absclm. XVII, Anm.

618 |.) Si .autem maior sumatur de pnesse ef minor, de i necessario in sensu

diviso vel aequivalonti ei, discursus non vatet Si auiem minor sumatur in sensu

composito, etiam non valot discursus; .notandum est autem, quod si maior sit

de inesse simpliciter, talis mixtio valot..... Phitosophus aliquando loquitur de illis

de necessario in sensu diviso et aliquando in sensu composito (vgl. hingegen ob.

Anm. 949 und bei Scotus Anm. 201) Sciendum est igitur, quod, si maior sit

de inesse simpliciter, mixtio tenet, sive minor sumatur in sensu diviso sive in sensu

composito C, 32, f. 44 r. A: In secunda figura, si Ma de necessario sumatur

in sensu composito, ad hoc quod mixtio sit bona, requiritur, quod itla sii de inesse

simpliciter; si enim esset de inesse ut nunc, qualiscunque fuerit de necessario, non

26*

404 XIX. Uccam (Argumentation).

ein Inhärent - und ein Möglichkeits -|Urtheil 986), ein Inhärenz- und

ein Zufälligkeit - Urtheil 98 7), ein Inhärenz- und ein Unmöglichkeitssequitur

conclasio de necessario Quando negativa est de necessario et in affirmativa

aeeipitur sub medio aliquid inferius ad medium, .... semper discursus est

bonus Sed si affirmativa sit de necessario in sensu composito et universatis

negativa de inesse, non sequitur conctusio de necessario In quarto modo secundae

figurae, sive propositio affirmativa sit de necessario sive negativa, non sequitur con

ctusio de necessario 0.33, f. 45 r. A: Quando autem debet fieri mixtio in tertia

figura, si itla de necessario sumatur in sensu composito, mixtio non valot generaliter,

sive maior fuerit de necessario sive minor Tamen si minor sit de inesse

simpliciter, tenet mixtio Sed si itla de necessario sumatur in sensu diviso,

quando maior est de necessario et universalis, semper sequitur conctusio in sensu

diviso Si autem maior sit particutaris affirmativa , valot mixtio Si autem

maior sit particularis negativa, discursus valot.

986) C. 34, f. 45 r. B : De mixtione de inesse et de possibiti ...in prima figura

... sciendum est, quod , si itla de possibiti sumatur in sensu composito, sive maior

fuerit de possibiti sive minor, non valot talis mixtio universaliter Tamen si

minor sit de inesse simpliciter sive maior, valot mixtio; simititer si in syllogismo

negativo sumatur aliquid inferius ad medium; sed in syllogismo affirmativo non

sufficit aeeipere inferius Si autem Ma de possibiti sumatur in sensu diviso,

auf maior est de possibiti aut minor, aut subiectum stat pro his, quae sunt, vel pro

his, quae possunt esse; si primo modo, semper est mixtio bona; si autem

subiectum supponit pro his, quae possunt esse, adnuc mixtio valot St autem

minor sit de possibiti et maior de inesse, non vatet mixtio C. 35, ebend. : In

sensu composito, sive fuerit negativa sive affirmativa de possibiti, nulia sequitur con

clasio in secunda figura.... Si autem itla de possibiti in sensu diviso sumatur, non

vatet talis mixtio C. 36, f. 45 v. A : Si autem in tertia figura itta de possibiti

sumatur in sensu composito, sive fuerit affirmativa sive negativa, non sequitur uni

versaliter aliqua conclasio de possibiti Quando tamen utraque est affirmativa,

sequitur conclasio de possibiti sumpta in sensu diviso Si autem maior sit de

inesse et minor de possibiti, si subieclam sumatur pro his, quae sunt, tunc valot

mixtio, si utraque fuerit universalis Si autem minor de possibiti fuerit particu

laris et subiectum sumatur pro his, quae possunt esse, non valot mixtio.

987) C. 37, f. 45 v. A: Videndum est, quomodo valot mixtio ex de inesse et

contingenti non necessario, et primo in prima figura Si itla de eontingenti

sumatur in sensu composito, sive fuerit maior sive minor, non sequitur conctusio de

contingenti, nec sequitur in sensu diviso Quamvis maiore existente nega

tiva de possibiti et sumpto in minore aliquo inferiori sub medio termino , sequitur

conclasio de possibiti, non tamen itla regula est vera, si maior Si autem itla de contingenti sumatur in sensu diviso , si sitsitmadieorc,ontaiuntgesnutib.

iectum aeeipitur praecise pro his, quae sunt, aut pro eis, quae contingunt: si primo

modo, est syllogismus regulatus; si autem subiectum maioris praecise supponit

pro his, quae contingunt, non vatet mixtio; st oufem supponit tam pro his,

quae sunt, quam pro his, quae contingunt, sie est mixtio bona St autem minor

sit de contingenti , non sequitur universatiter conctusio Tarnen si maior sit de

inesse simpliciter, sequitur conctusio de contingenti, et hoc, si minor sit sumpta in

sensu composito vet diviso ; hoc tamen intelligendum est : si maior sit affirmativa,

sequitur conclasio de contingenti; si autem maior sit negativa, sequitur conctusio

de possibiti C. 38, f. 45 v. B : St Ma de contingenti fuerit negativa in secunda

figura et sumatur in sensu composito, quamvis itta de inesse sit de inesse simptici

ter, non sequitur conclasio de contingenti ..... Simititer si affirmativa fuerit de contingenti

, non sequitur conctusio de contingenti in sensu composito ; simititer etiam,

quamvis affirmativa sit de inesse simpliciter Si autem negativa fuerit de inesse

et affirmativa de contingenti, non sequitur conclasio de contingenti Si autem itla

de contingenti sumatur in sensu diviso, si negativa fuerit de contingenti , non sequi

tur conctusio de contingenti ; si autem affirmativa fuerit de contingenti , sequi

tur conclasio de possibiti C. 39, f. 46 r. A : Quando itla de contingenti in tertia

figura sumitur in sensu composito , non sequitur generaliter conctusio nec de contin

XIX. Occam (Argumentation). 405

Urtheil 988), ein Inhärenz - Urtheil und ein Urtheil anderweitiger Moda

lität989), ein Nothwendigkeits - und ein Möglichkeits -Urtheil 99°), ein

genti nec de possibiti in sensu composito Tamen si utraque sit universalis affirmativa

et subiectum itlius de contingenti supponit pro his, quae sunt in actu, et accipitur

in sensu diviso, sequitur conclasio de possibiti in sensu diviso ; si autem

subiectum itlius de contingenti sumatur pro his, quae contingunt , non sequitur con

clasio.

988) C. 40, ebend.: Videndum est, an ex itla de inesse et de impossibiti possit

fieri syllogismus mixtut Semper itla de impossibiti aequivatet alicui propositioni

de necessario , et ideo ex praedictis circa mixtionem necessarii et de inesse

potest patere, quomodo potest argui ex propositione de inesse et de impossibiti. Vgl.

Anm. 983.

989) C. 41, f. 46 r. B : Dicendum est de mixtione propositionum de inesse et

de aliis propositionibus modalibus, et primo in prima figura Quando aliquis

modus positivus aeeipitur, cuiusmodi sunt „scitum, notum, demonstrabite, per se

notum, verum'', raro vel nunquam , si maior sumatur in sensu composito et minor

de inesse, sequitur conctusio de tali modo in sensu composito, sive minor sit de in

esse simpliciter sive ut nunc Videndum est, an talis modus possit competere

propositioni universali, et si competat, an cuitibet consequenti ad itlam universatem,

vel non. Si non , nunquam talis discursus vatet; huiusmodi autem sunt „scitum,

dubitatum, per se notum, creditum, opinatum, concessum" Si autem talis mo

dus non possit competere uni propositioni universali, nisi competat cuitibet conse

quenti, tunc tenet syltogismus ; talis autem modus est littera „verum'' St autem

talis modus sit negativus, ut littera „falsum", tunc non valot talis mixtio. Sed si

itla de modo sumatur in sensu diviso, semper talis mixtio valot respectu propositionis

de consimiti modo in sensu diviso C. 42, f. 46 v. A : In secunda figura, si

talis de modo aeeipitur in sensu composito, raro vel nunquam valot syllogismus,

quando modus aliquid addit ultra istum modum „verum", cuiusmodi sunt talos modi

„scitum, demonstratum, per se notum" St autem itla de modo aeeipitur in sensu

diviso, raro vel nunquam valot mixtio, sive affirmativa sive negativa fuerit de modo.

Quamvis ex talibus propositionibus de modo sumptis in sensu diviso vet eis

aequivatentibus sit omnino idem modus arguendi in prima figura, sicut si omnes propositiones

essent de inesse, non tamen sie arguendum est ex eis in secunda figura,

et ratio est , quia tates propositiones non converlantur sicut Mae de inesse

C. 43, f. 47 r. A: In tertia figura, si itla de modo sumatur in sensu composito, non

vatet mixtio respectu conclasionis de modo consimiti, addendo aliquid super hunc

modum „verum" sumptum in sensu composito St autem itla de modo sumatur

in sensu diviso, si maior sit de inesse et minor de modo, non vatet mixtio; si

autem maior fuerit de modo et minor de inesse, si maior fuerit universalis, est mix

tio bona ; simititer si maior fuerit particularis , vatet mixtio Ideo seiendum

est, quod in syllogismo expositorio (s. Anm. 978) semper, si maior sit de modo

et minor de inesse , valot mixtio ; sed si maior fuerit de inesse et minor de modo,

non vatet.

990) C.44, f.47 r.B: De mixtione necessarii et possibitis in prima figura, quando

utraque sumitur in sensu composito, st maior fuerit de necessario et minor de

possibiti, sequitur conclasio de possibiti in eodem sensu; et eodem modo, si

maior fuerit de possibiti Quando itla de necessario sumitur in sensu composito

et illa de possibiti in sensu diviso, si maior sit de necessario, sequitur con

clasio de possibiti sumpta in sensu diviso; simititer si itla de necessario sit

minor ; sed si subiectum maioris aeeipitur pro his, quae sunt, praecise, et subiectum

conclasionis pro his, quae possunt esse, non valot talis mixtio Quando

itla de necessario sumitur in sensu diviso et itla de possibiti in sensu composito, ....

st maior sit de possibiti, non sequitur conctusio de necessario nec de inesse, sed de

possibiti sumpta in sensu composito; sed si maior sit de necessario, non vatet

mixtio Utraque praemissa sumpta in sensu diviso, st motor fuerit de ne

cessario, non vatet mixtio ; sed si maior fuerit de possibiti , vatet mixtio

C. 45, f.47 v. A: in secunda figura, si itla de necessario sumatur in sensu compo

sito, si negativa fuerit de necessario, sequitur conctusio de possibiti Simititer

406 XIX. Oceam (Argumentation).

Nothwendigkeits- und ein Zufälligkeits-Urtheil991), ein Nothwendigkeitsund

ein Unmöglichkeits-Urtlieil 992), ein Nothwendigkeits- und ein Urtheil

st utraque sumatur in sensu composito Simititer si affirmativa fuerit de neeessurio

Simititer si itla de possibiti sumatur in sensu composito ...... Quando

Ma de necessario sumitur in sensu diviso et itla de possibiti in sensu composito, et

tunc sequitur conclasio de possibili ..... Simititer si utraque sumatur in sensu com

posito C. 46, ebend.: In tertia figura, si itla de necessario sumatur in sensu

composito et itla de possibiti simititer, sequitur conclasio de possibiti .... . , Si

autem utraque sumatur in sensu diviso, si maior fuerit de necessario , non sequitur

conclasio de possibiti, nisi subiectum conclasionis sumatur pro eo , quod potest esse;

si autem maior fuerit de possibiti, semper scquiiur conclasio' de possibiti,

sumpto subiecto conclasionis pro eo , quod est ..... Si itla de necessario iumatur in

sensu composito et sit minor, sequitur conctusio de possibiti: ..... si autem itla de

necessario sit maior, sequitur conclasio de possibiti in sensu diviso, subiecto sumpto

pro eo, quod potest esse. Si autem itla de possibiti sumatur in sensu diviso et itla

de necessario in sensu composito, si itla de necessario fuerit maior, sequitur conelu

sio de possibiti, subiecto sumpto pro eo, quod potest esse ; si autem itla de necessa

rio fuerit minor, sequitur conctusio de possibiti.

991) C. 47, f. 47 v. A: De mixtione necessarii et contingentis . . . . . in prima

figura, si utraque sumatur in sensu composito, si maior fuerit de neces

sario affirmativa et minor de contingenti, non sequitur conclasio de contingenti; ....

simititer si maior fuerit negativa de necessario; sed si in minore sumatur sub

iectum inferius ad subiectum maioris, semper sequitur conctusio St autem maior

fuerit de contingenti, non sequitur Quando itla de necessario sumitur in sensu

composito et itla de contingenti in sensu diviso, st itla de necessario sit maior,

in syllogismo affirmativo non sequitur conclasio de contingenti ; st maior fuerit

de contingenti, si subiectum maioris sumatur praecise pro Ms, quae sunt, ..... valot

mixtio; st sumatur praecise pro his, quae contingunt, non vatet Quando

itla de contingenti sumitur in sensu composito et itla de necessario st itla de necessario fuerit maior, non sequitur; st maiorinfuseernistu dedivcioson,

tingenti, non vatet mixtio Quando utraque sumitur in sensu diviso , ..... si

maior fuerit de necessario, non valet; si maior fuerit de contingenti ,. semper

sequitur conctusio de contingenti C. 48, f. 48 r. A : In secunda figura, si utra

que sumalar in sensu composito, non valot mixtio Quando illa de necessitate

sumitur in sensu composito et itla de contingenti in sensu diviso, semper talis mixtio

non vatet ..... Quando itla de contingenti sumitur in sensu composito et itta de ne

cessario in sensu diviso, .... talis mixtio non vatet .... . Quando utraque sumitur

in sensu diviso, si negativa fuerit de necessario, non sequitur conctusio ;

st affirmativa fuerit de necessario, sequitur conctusio de inesse et de possibiti, non

autem de contingenti C. 49, eberid,: In tertia figura, qoando utraque. sumitur

in sensu composito, semper sequitur conclasio de possibiti, sed mm de con

tingenti Quando itla de necessario sumitur in sensu composito et itla de con

tingenti in sensu diviso, .'. . . . si itla de necessario fuerit ttiaior, si iübiectum minoris

supponat pro eo, quod est, non sequitur conclasio de contingenti, sed de possibiti :

si sumatur pro eo, quod contingit; non sequitur ; .... si autem maior fuerit

de contingenti, si suiiectum maioris supponat pro eo , quod est, sequitur eonctusio

de contingenti; st pro eo, quod contingit , non sequitur Quando itta de

contingenti sumitur in sensu composito et itla de necessario in sensu diviso ,

valot respectu conelusionis de possibiti,. ' . . .^Quando utraque sumitur in sensu di

viso, ..... si maior fuerit de necessario, non sequitur conctusio de contingenti;....

si maior fuerit de contingenti et subtectum maioris sumatur pro eo , quod est, se

quitur; st autem pro his , quae contingunt, non sequitur conctusio de con

tingenti.

992) C. 50, f. 48 r. A : Quod, sicut dictum est prius (vgl. Amri. 983 u. 988),

quaelibet propositio de impossibiti aequivatet alicui propositioni de necessario , ideo

ad sciendum, quando mixtio necessarii et impossibitis valoat et quando non , oportet

scire aequivatentiam propositionis de impossibiti et propositionis de necessario.

XIX. Occam (Argumeutation). 407

anderweitiger Modalität 993), ein Möglichkeits - und ein Zufälligkeit^-

Urtheil 994), ein Mögliclikeits- und ein Unmöglichkeits -Urteil 995), ein

Möglichkeits- und ein Urtheil anderweitiger Modalität996), ein Zulalligkeits-

993) C. 51, f. 48 r. B: De mixtione propositionum de necessario et de aliis

modis ab istis quatuor in prima figura, quando ambae praemissae sumuntur in

sensu diviso (zu tesen composito), raro vel nunquam vatet mixtio respectu conelusionis

de alio modo, quam de necessario Tamen, quando unus modus est inferior

ad necessarium , tune semper sequitur conelusio de necessario .... Quando aliquis

modus non potest competere antecedens, nisi competat consequenti, tunc in tali mix

tione sequitur conctusio de tali modo ; huiusmodi autem sunt „cognoscibilo, credibite,

apprehensibite'' Si autem utraque sumatur in sensu diviso, semper vatet syllo

gismus, quando itla de modo infert suam de inesse, sicut in illis de inesse, respectu

conclasionis eiusdem modi , de quo est maior; si autem itla de modo non inferat

suam de inesse, tunc non vatet mixtio ..... C. 52, ebend. : In secunda figura,

quando utraque propositio sumitur in sensu composito, raro vel nunquam valot mix

tio, nisi modus sit inferior ad necessarium Simititer si itla de necessario suma

tur in sensu diviso, non vatet mixtio Simititer 'si utraque fumatur in sensu

diviso C. 53, ebend. : In tertia figura, si utraque sumatur in sensu composito,

raro vel nunquam vatet talis mixtio Si autem itla de necessario sumatur in

sensu diviso, non vatet Si autem utraque sumalar in sensu diviso, si maior

sit de necessario et minor de alio, semper sequitur conclasio de necessario ; si

autem maior fuerit de alio et minor de necessario, sequitur conclasio de eodem modo,

de quo est maior.

994) C. 54, f. 48y, A: De mixtione de possibiti et contingenti ..... in prima

figura, si utraque sumatur in sensu composito, nulla sequitur conclasio,

nec etiam vatet, si altera sumatur in sensu composito et altera in sensu diviso

Quando utraque sumitur in sensu diviso, si maior sit de possibiti et minor de

contingenti, si subiectum maioris supponit pro his, quae possunt esse, et subiectum

mi'iaris suppqnit tam pro his, quae sunt, quam pro his, quae contingunt, sequitur

conctusio de possibiti; si autem subiectum maioris supponat pro his, quae

sunt, praecise, non valot mixtio Si maior sit de contingenti et minor de possi

biti, si subiectum maioris supponat tam pro his, quae sunt, quam pro his, quae

contingunt, vatet Syllogismus respectu conctusionis de contingenti ; si autem supponat

pro his, quae sunt , non valot C. 55 , ebend. : In secunda figura , si utraque

sumatur in sensu composito, non vatet mixtio, nec valet, si altera praemissarum

vel utraque sumatur in sensu diviso C. 56, ebend. : In tertia figura, si

utraque propositionum sumatur in sensu composito, non valot mixtio, nec va

lot , si attera sumatur in sensu composito et attera in sensu diviso Si autem

utraque sumatur in sensu diviso, si subiectum illms de possibiti supponat pro his,

quae possunt esse,, et sit maior, sequitur conclasio de possibiti.

995) C. 57, f. 48 v. B : De mixtione possibitis et impossibitis potest patere

ex illis, quae dicta sunt circa mixtionem necessarii et possibitis. Vgl. Anm.

988 u. 992.

996) C. 58 , ebend.: De mixtione propositionis de possibiti, et aliorum modorum

in prima figura talis mixtio non valot, si ambae praemissae sumantur

in sensu composito Tamen quandocunque aliquis modus sumptus est inferior

ad necessarium, cuiusmodi sunt „demonstrabite, per se notum", semper ex tali maiore

de modo et minore de possibiti sequitur conclasio de possibiti, et si maior fuerit de

possibiti Proportionabititer Aicendum est de itla mixtione, quando altera sumi

tur in sensu diviso et attera in sensu composito. Si autem utraque sumatur in sensu

composito (zu lesen diviso) et maior fuerit de possibiti et minor de alio modo , qui

infert unam de inesse, sequitur conctusio de possibiti; si autem itla de

possibiti fuerit minor, raro vel nunquam vatet mixtio C. 59, ebend.: Si utra

que Marum propositionum sumatur in sensu composito, non vatet mixtio, si itte

modus non. sit inferior ad necessarium, in secunda figura Simititer si altera

sumatur in sensu composito et altera in sensu diviso, si itla de modo non inferal

itlam de necessario, non valot mixtio ; si inferat cam, valot respectu conctusionis de

possibiti, Si autem utraque sumatur in sensu diviso et itla de modo non inferat

408 XIX. Occam (Argumentation).

und ein Urtheil anderweitiger Modalität S97). Obwohl aber Occam mit

diesem letzteren die modalen Syllogismen ausdrücklich abschliesst 99S),

fand der Herausgeber noch eine Bemerkung über die Combinationen

der anderweitigen Modalitäten für nöthig 9").

Sodann aber fügt Occam noch die exponiblen Schlüsse hinzu, und

er ist in der Geschichte der Logik, soweit uns bis jetzt die Quellen zu

gänglich sind,' der Erste, welcher die Exponibilia in solcher Weise mit

dem categorischen Syllogismus verbindet. Nach einer allgemeinen maassgebenden

Bemerkung1000) führt er zuerst das Reduplicativ-Urtheil durch

die drei Figuren bezüglich der Schlussfähigkeit hindurch und zeigt, dass

in der ersten Figur bei reduplicativem Obersatze, dessen Reduplicativ-

Mam de necessario, non vatet C. 60, ebend.: In tertia figura , si utraque

sumatur in sensu composito , si itla de modo non inferat itlam de necessario , non

valot mixtio ; sed si inferat , mixtio est bona Si autem itla de possibiti

sumatur in sensit composito et altera in sensu diviso, si itla de possibiti fuerit maior,

non sequitur conclasio de possibiti, si itla de modo non inferat necessariam;

simititer non vatet, si minor fuerit de possibiti Si autem itla de possibiti suma

tur in sensu diviso et itla de alio modo in sensu composito, si itla de possibiti fue

rit maior , non sequitur conclasio, sed si itla de possibiti fuerit minor

Si autem utraque sumatur in sensu diviso , vatet mixtio respectu conctusionis de

possibiti.

997) C. 61, f. 49 r. A: De mixtione contingentis et aliarum modalium in

prima figura, si utraque sumatur in sensu composito, si itla de modo non in

ferat itlam de necessario, mixtio non vatet ; si autem inferat, mixtio est bona.

Si autem itla de contingenti sumatur in sensu composito et alia in sensu di

viso , si itla de contingenti fuerit maior, non valot mixtio; si autem itla de

modo inferat itlam de necessario, mixtio est bona; simititer dicendum est, si itla de

contingenti sit minor. Si autem itla de contingenti sumatur in sensu diviso, si sit

maior , semper sequitur conclasio de possibiti , quando minor Si autem utraque sumatur in sensu diviso, si maior fueriintferdte scuonatmingdeentiin,esssee.

quitur conclasio de possibiti , quando minor infert suam de inesse ; si autem

itla de contingenti fuerit minor, non vatet C. 62 , ebend. : In secunda figura,

si utraque sumatur in sensu composito, non vatet mixtio, nist itla de alio modo

inferat itlam de necessario; si autem inferat, mixtio est bona St autem

itla de contingenti sumatur in sensu composito et itla de alio modo in sensu diviso,

si itla de contingenti fuerit negativa, non vatet mixtio ; simititer si affirmativa

fuerit de contingenti Si autem itla de contingenti sumatur in sensu diviso et alia

in sensu composito, non vatet mixtio, et si utraque sumatur in sensu diviso,

etiam mixtio non vatet C. 63, ebend.: In tertia figura, si utraque sumatur in

sensu composito, non vatet mixtio, nist itla de alio modo inferat itlam de ne

cessario Consimititer est dicendum, quando itla de contingenti sumitur in sensu

composito et alia in sensu diviso. Si autem itla de contingenti sumatur in sensu

diviso et subiectum supponat pro his, quae sunt, et fuerit universalis, et alia de

modo inferat suam d.e inesse, sequitur conctusio de contingenti.

998) C. 63 , ebend. : Et ista de mixtionibus ad praesens sufficiant , quamvis

multa causa brevitatis sunt omissa (jedenfalls seit Anm. 980 eine hübsche brevitas).

999) C. 64, f. 49 r. B: St autem mixtio fiat ex propositionibus modalibus atiorum

modorum, aut utraque propositio sumitur in sensu composito aut sub alio

et alio sensu. Si primo modo, raro vel nunquam vatet mixtio; si autem praemissae

sumantur in alio sensu, tunc , si minor inferat suam de inesse, semper con

clasio sequitur de eodem modo, de quo est maior.

1000) C. 65, ebend. : Videndum est, quomodo syllogismus fit ex propositionibus

ptures exponentes habentibus Utendum est ista regula generaliter: Quandocunque

quaelibet exponens conclasionis vel ipsa conclasio sequitur ex aliquibus exponcntibus

praemissarum vel ex una exponente unius praemissae et alia praemissa,

semper est bonus syllogismus et aliter non.

XIX. Occaui (Argumentation). 409

Partikel nicht mit einer Negation verbunden ist, stets ein reduplicativer

Schlusssatz erreicht wird, mag der Untersatz reduplieativ sein oder nicht;

dass hingegen in der zweiten Figur beide Prämissen Reduplicativ-Sätze

sein müssen, um einen reduplicativen Schlusssatz zu gewinnen, und dass

in der dritten Figur nur der Obersatz reduplieativ sein darf1001). Dann

folgen die Exclusiv-Urtheile , welche nur in der ersten Figur bei paar

weiser Combination einen exclusiven Schlusssatz geben, hingegen weder

in der zweiten noch in der dritten 1002). Was endlich die Exeeptiv-

Urtheile betrifft, so gilt ein exceptiver Schlusssatz nur dann als zulässig,

wenn in der ersten Figur der Untersatz allein exceptiv ist, während in

den beiden anderen Figuren überhaupt ein Exceptiv-Schluss nicht möglich

ist1003). — Wenn aber dann trotz einer deutlichen Bezeichnung des

Abschlusses der Syllogistik1004) doch noch ein paar nichtssagende Zeilen

über die hypothetischen Schlüsse folgen 1005), so fällt diess natürlich

gleichfalls auf Rechnung des Herausgebers.

Ueber die zweite Unterabtheilung des dritten Haupttheiles darf ich

mich sehr kurz fassen, denn Occam entwickelt dort 1006) nur den Inhalt

der zweiten Analytik des Aristoteles in getreuer und verständiger Para

phrase , so dass auch die seit den Arabern und Albertus Magnus beson

ders hervortretenden Fragen über per se1007), über causa10"^, über

passiones und dignitates 1009), über demonstratio quia und demon-

1001) Ebend. : Ex isto patet, quod semper in prima figura ex maiore redupticativa

et minore reduplicativa vel non reduplicativa sequitur conclasio reduplicativa,

sicut sequitur „Omnis homo, inquantum rationalis, est suseeptivus diseiplinae ; knimat

est homo, inquantum rationate; Ergo animat, inquantum rationate, est suseeptivum

diseiplinae" Quae autem dicta sunt , intelligenda sunt , quando reduplicatio sumitur

proprie et manet non negata; si enim reduplicatio fuerit negata in maiore et

affirmata in conclasione , non vatet diseursus In secunda figura , quaecunque

praemissa sumatur cum reduplicatione et alia sine, non sequitur conclasio redupli

cativa; sequitur tamen conclasio, in qua negatur reduplicatio; si autem

omnes praemissae sint reduplieativ ae , ita quod in utraque reduplicatio cadens super

idem sit affirmativa, sequitur conclasio reduplicativa. In tertia autem figura, si maior

universalis fuerit reduplicativa et atia non, sequitur conctusio reduplicativa ; .... sed

si minor fuerit reduplicativa, non sequitur.

1002) C. 66, f. 49 v. A: Circa exclasivas sciendum est, quod in prima figura

ex omnibus exclasivis contingit inferre exclasivam ; sed ex maiore universali et

minore exctusiva sequitur conclasio particularis, sed non exclasiva. In secunda figura

ex omnibus exclasivis non sequitur exctusiva In tertia figura ex omnibus ex

ctusivis non sequitur exclasiva.

1003) C. 67, ebend.: Circa exceptivas est sciendum, quod ex omnibus exceptivis

in prima figura non sequitur conclasio exceptiva Simititer ex maiore exceptiva

et minore non exceptiva sive de inesse non sequitur generaliter conclasio Simi

liter in secunda figura et tertia non vatet.

1004) Ebend.: Et ista de syllogismis ad praesens sufficiant.

1005) C. 68, ebend.: Dicto de syllogismis categoricis dicendum ejt de syllo

gismis hypotheticis u. s. f. (es folgt aber nur die Angabe des sog. modus ponens

und modus tollons beim conditionalen Urtheile). Dass die hypothetischen Syllo

gismen ihre Ertedigung erst bei der Lehre von Consequentia finden sollen , sahen

wir schon oben Anm. 956.

1006) III, 2, C. 1—41, f. 49 v. B — 56 v. B.

1007) C. 7, f. 50 v. A ; vgl. Abschn. XVII, Anm. 473.

1008) C. 15, f. 51 v. B.

1009) C. 12, f. 51 r. B, u. C. 35 ff., f. 55 f.; vgl. ebend. Anm. 475.

410 XIX. Occam (Argumentation).

stratio propter quidW10), sowie über die Demonstrirbarkeit der Defini

tionen1011) hier nichts Bemerkenswertes darbieten. Nur ist hervor

zuheben, dass Occam bezüglich der Definition selbst, welche er schon

oben bei der Lehre vom Begriffe erörtert hatte (s. Anm. 842 ff.), nun

das dort Gesagte theils modificirt theils erweitert. Neinlich hier unter

scheidet er nicht bloss die sachliche Definition (quid rei), welche für

Wort-Disputationen gleichgültig sei, von der sprachlichen (quid nominü),

welche bei connotativen Begriffen (s. Anm. 917 ff.) ihre passende Ver

wendung finde, sondern er zerlegt auch die erstere in diejenige, welche

ausser dem innersten Wesen ihres Gegenstandes keinen weiteren Zusatz

enthält, und in jene, welche mittelst eines äusserlichen Zusatzes (per

additamentum) ausgesprochen wird1012); bei ersterer gibt er . die be

kannte Regel, dass Gattungsbegriff und artinachender Unterschied die

wesentlichen Bestandteile bilden1013), bei letzterer weist er auf- die

Verschiedenheit der Denkaul'fassung des ursprünglichen Begriffes und

jenes Zusatzes hin1014). Die Definition aber der connotativen Begriffe

unterscheidet er abermals , je nachdem derselben wirkliche Dinge ent

sprechen oder nicht, und im ersteren Falle sei streng genommen über

haupt nur eine sprachliche Definition möglich , welche zuweilen von

Einigen als formalis bezeichnet werde, während eine sachliche Definition

derselben, welche man dann materialis nenne, nur als eine uneigentliche

1010) C. 19 f., f. 52 r. B; vgl. ebend. Anm. 477.

1011) C. 30 f., f. 54 v. A u. B. . • -.i

1012) C. 28, f. 54 r. A: üiffmitummu quaedam est diffinitio exprimens quid

Hominis, et quaedam est diffinitio quid rei. Diffinitio exprimens quid rei non

est necessaria disputanti scienti significatum vocabuli, quia talis diffinitio non

tantum exprimit, quid nomen significat , sed exprimit etiam , quid res est. Talis

autem diffinitio duplox est; quaedam enim talis est, quae nihit Importat extrinsecum

rei alio modo, quam importat rem; et talis diffinitio vocatur diffinitio propriissima

dicto, quae non potest esse nisi substantiarum Atia est diffinitio importans quid

rei, quae simul cum hoc, quod importat rem , importat vel exprimit atiquid atiud,

quod non est de essenlia rei, sicut est diffinitio animae, quae est isla „Anima est

actus corporis physici organici'' . (Arist. de an. II, 1, p. 412 a 27;, quae importat

animam et corpus, quod nou. est pars animae; et ista vocatur diffinitio per

additamentum, et tales diffinitiones importantes quid rei convertuntur cum nominibus

mere absetutis affirmativis. Aliae sunt diffinitiones importanks quid nominis , quae

non sunt nisi orationes exprimentes, quid nomina significant; ei talos diffinitiones

propriissime sunt nominum negativörum. et connotativorum et respectivorum.

1013) C. 29, f. 54 r. B: Diffinitio exprimens quid rei, non data per additamentum,

semper continet pro prima parte aliquod genus diffiniti et pro alia parte vet

aliis partibus continet differcntiam vel diß'erentias essentialos vel aliquos olliquos

significantes per se et primo partes rei.

1014) C. 32, f. 55 r. A : Diffinitio data per additamentum non solam explicat

essentiam rei, sed etiam simul cum hoc expticat aliquid aliud a re , et hoc vel ne

gative vel affirmative ; et ideo talis diffinitio non solam componitur ex atiquo praedicabiti

per se , sed etiam componitur ex aliquibus pr aedicabitibus, quae

sunt passiones diffiniti. Et ideo ad sciendum, quomodo diffinitio tatis scitur de diffinito,

videhdum 'est, .quomodo diversae partes diversimode sciuntur de eodem

Vi gr. si bbec sit diffinitio atbedinis „color disgregativus visusi1 (Arist. Top. III, 5,

p. 119 ii 29), prima particula, quae est genus albedinis , nullo modo potest demonstrari

de albedine, sed tantum potent fieri evidenter nota per notitiam intuitivam et

non per syllogismum (s. ob. Anm. 748 f.), secunda aulem particuta potest fieri nota

per experientiam, si enim nullas experiatur, albrdinem disgregare visum) nullas sciret,

an atbedo esset' disgrigativa visus. .:''', i . i e •

XIX. Occam (Argumentation). 411

betrachtet werden dürfe; im letzteren Falle, d. h. bei erdichteten Be

griffen , könne natürlich ohnediess von einer sachlichen Definition keine

Rede sein1015).

Die dritte Unterabtheilung, in welcher jene Argumentation besprochen

werden soll, deren Form nicht eine streng syllogistische ist, beginnt so

fort mit der Lehre von Consequentiae , welche Occam, wie wir sahen,

auch schon in dem Bisherigen zuweilen berücksichtigt hatte (s. Anm. 924,

933,936). Zweifellos aber ist'es, dass er auch diese Gruppe auf Grund

lage einer reicheren Litteratur darstellte, welche bis zu seiner Zeit aus

früheren Anfängen erwachsen war; denn wenn schon dasjenige, was wir

oben (Abschn. XVII, Anm. 610 — 624) sähen, eine gewisse schulmässige

Durchbildung dieses Stoffes verrät, so zeigen sich' hier Mödificationen

und Erweiterungen jener Lehre, welche von Occam offenbar als allgemein

bekannte benützt und verarbeitet werden. So befindet sich Occam schon

bezüglich der Eintheilung der consequentia auf einer vergleichsweise

neuen Basis; er stellt nemlich die Unterscheidung der consequentia sim

ptex und consequentia ut nunc an die Spitze und lässt hiedurch alle

übrigen Eintheilungen gekreuzt werden; diese letzteren beruhen zunächst

darauf, dass die consequentia entweder bereits durch das logische Verhältniss

der in einem Urtheile enthaltenen Begriffe gegeben ist, — consequen

tia per medium intrinsecum —, oder dass sie sich erst auf anderweitige

allgemein geltende Gesetze der Logik berufen muss, — consequentia per

medium extrinsecum —; ferner wird hiemit wieder die Eintheilung in con

sequentia formalis und consequentia materialis derartig in Verbindung

gebracht, dass die erstere entweder nur auf medium extrinsecum oder

auf einer Verflechtung der beiden media beruhen soll, während letztere

gar keines Mediums, sondern nur der im Urtheile vorkommenden Begriffe

selbst bedürfe; ausserdem noch seien die Unterschiede der Supposition

der Begriffe und der Quantität, Qualität und Modalität der Urtheile als

Eintheilungsmotive der Consequenzen zu befrachten t°t0). Doch dass gerade

1015) C. 33, f. 55 r. B: Non sotum autem diffinita absoluta diffiniuntur, sed

etiam diffinita connotativa ; et ilta sunt in duplici differentia ; quaedam enim sunt

talia, de quibus significative sumptis impossibititer praedicatur esse , cuiusmodi sunt

^chimaera, hircocervus , vaeuum" et huiusmodi; alia sunt, de quibus non impossibi

liter praedicatur esse, sicut „album, nigrum, risibite, catefactivum'' . Prima ha

bent praecise diffinitiones exprimentes quid nominis ..... Alia autem connotativa....

possunt habere duplicem diffinitionem: unam, quae exprimit quid nominis tantum, et

aUam, quae exprimit quid rei ; itla autem, quae exprimit quid nominis tantum, est

propriisiima diffinitio talis diffiniti, propter quod vocatur a nonnullis diffinitio forma

lis et diffinitio secundum speciem; alia exprimens quid rei non est propriissima, . . . .

quia tate connotativitm non habet nisi diffinitionem exprimentem quid nominis tan

tum, ...... cf propter hoc talis diffinitio vocatur diffinitio materialis ab aliquibus.

i "1016) HI; 3, 1, f. 57 r. A : Habiio de syltogimo demonstrativo agendum

est nonc de argumentis et consequentiis, quae non habent formam syllogisticam

St primo pmemittendae sunt quaedam distinctiones de comequentiis Consequentiarum

quaedam est ut nunc et quaedam est simptex ...... Atiquando consequentia

tenet per medium intrinsecum, . quando tenet virtute alieuius propositionis formatae

ex eisdem terminis, sicut ista consequentia „Socrates currit, ergo homo curriP

tenet «Mute istius mediae „Socrates est homo1'; sed Inno tenet consequentia per

medium extrinsecum, quando tenet per aliquam regulam generalom, quae non ptus

respicit Mos terminos, quam alias Consequentiarum quaedam est materialis et

quaedam formatis : consequentia formalis est duptex, quia quaedam tenet per medium

412 XIX. Occam (Argumentation).

über diese Eintheilung eine bunte Manigfaltigkeit der Theorie in den

Schulen umlaufen mochte, bezeugt uns Occam selbst, indem er anderswo

eine ganz abweichende Unterscheidung der consequentia formalis an

führt1017). Die zahlreichen Regeln aber, welche sodann Occam über die

verschiedenen consequentiae vorführt, zeigen uns ebenso wie die ältere

Formation dieser Lehre (Absehn. XVII, Anm. 623) einen grundsätzlichen

Hinblick auf den Umkreis der Topik in Benützung der Begriffe der De

finition, Beschreibung, Interpretation u. dgl., sind aber zugleich für Jeden,

der die gewöhnliche Lehre vom Urtheile inne hat, so selbstverständlich,

dass man es als ein überflüssiges Unternehmen bezeichnen möchte , die

selben in solcher Ausführlichkeit zu registriren (ich verzichte daher auch

hier darauf, den Inhalt der Anmerkungen im Haupt-Texte zu wieder

holen).

Diese Regeln beziehen sich zuerst auf die consequentiae per medium

intrinsecum; diese aber können entweder aus einem allgemein bejahenden

auf ein allgemein bejahendes Urtheil schliessen, sei es dass sie von den

Prädicaten jeder Art gelten1018), oder dass sie nur bei gewissen relativen

extrinsecum, quae respicit formam propositionum, et quaedam tenet per medium

intrinsecum immediate et mediate per medium extrinsecum respiciens conditiones generalos

propositionum Consequentia materialis dicitur, quando tenet praecise ratione

terminorum et non ratione alicuius medii Aliquando concladitur praecise

praedicatum de subiecto non determinato, an praedicatum sit genus vel species vel

differentia ; aliquando concladitur cum tali determinatione Aliquando infertur

consequens, in quo subiectum supponit personaliter et significative, et atiquando

infertur consequens, in quo subiectum supponit simpliciter vel materialiter Ali

quando infertur consequens, quae est propositio universalis, et aliquando propositio

particularis Aliquando infertur propositio affirmativa et aliquando negativa

Consequentiarum quaedam est ex antecedente affirmativo et consequente affirmative,

quaedam ex utroque negativa, quaedam ex antecedente affirmatiro et consequente ne

gativa, quaedam e converso Aliquando consequens est propositio de inesse, ali

quando est propositio de necessario et sie de aliis.

1017) Sent. I, Dist. 4, qu. 1 K: Consequentia formalis est duplox: aliquando

tenet ratione comptexorum, et talis consequentia est syllogismus, quia ubicunque et

ex quibuscunque terminis fiat syllogismus habens tales praemissas sie dispositas, ibi

est bonus syllogismus. Simititer ab exclasiva ad universatem de terminis transpositis

est bona consequentia, simititer a copulativa ad alteram partem Aliquando

consequentia est formalis praecise ratione terminorum , quia sciticet termini ipsi se

habent ad invicem sie vet sie, et isto modo ab universali ad singularem est bona

consequentia quia terminus unus continetur ab alio.

1018) Summa t. I. a. a. O. c. 2, f. 57 r. B : Dicendum est primo de regulis,

per quas tenent consequentiae, quae tenent per medium intrinsecum, et circa

hoc primo de regulis, per quas tenent consequentiae conctudentes conctusionem

universalom affirmativam ex aßrmativa, in qua termini supponunt significative et per

sonaliter A superiori distributo ad inferius distributum est bona consequentia ;

quando praedicatio superioris de inferiori est necessaria, tunc est consequentia

simptex; quando autem praedicatio est contingens , tunc est consequentia ut nunc ;

verumtamen quando tam antecedens quam consequens sunt de possibili vel

contingenti, aeeepto subiecto utriusque pro eo, quod est, vel pro eo, quod contingit,

est generaliter consequentia simptex A diffinito distributo ad diffinitionem

distributam est bona consequentia et e converso A descriptione distributa ad

descriptum distributum est bona consequentia et e converso A nominis interpretatione

distributa ad nomen interpretatum distributum est bona consequentia et e

eonverso Ab uno convertibitium distributo ad reliquum distributum est bona

consequentia et e converso Praedictae regulae intelligendae sunt in propositionibus

de inesse et de modo in sensu diviso , non in illis de modo sumptis

XIX. Occam (Argumentation). 413

Prädicaten stattfinden1019), oder sie enthalten einen Schluss aus einem

allgemein verneinenden Urtheile auf ein allgemein verneinendes, und zwar

abermals entweder bei jedwedem Prädicate1020) oder nur bei relativen

Begriffen1021), oder endlich sie schliessen aus Bejahendem auf Ver

neinendes oder umgekehrt, welch beides einer näheren Aufzählung der

Regeln nicht bedürfe; hingegen ist noch die Abfolge particularer und

unbestimmter Urtheile durch besondere Regeln zu normiren1022). Hierauf

in sensu composito ; in talibus enim videndum est, an modus possit competere

antecedenti, nisi competat consequenti ; et tunc est bona consequentia et cum modo

veritatis tenet , non autem cum modo necessitatis vel possibititatis , quia in conse

quentia ut nunc ex necessario potest sequi contingens et ex possibiti A differentia superiori distributa ad inferius distributum est boinmpaossciobnistee.

quentia A convertibiti cum superiori distributo ad inferius distributum

A diffinitione supcrioris et descriptione et nominis interpretatione distributa ad in

ferius distributum Quando contingit inferre diffinitum vel descriptum vet interpretatum

cum distributione, contingit inferre diffinitionem et descriptionem et nominis

interpretationem cum distributione.

1019) C.3, f. 57 r. B: Dicendum est de regulis, per quas infertur universalis

affirmativa non respectu omnium praedicatorum, sed respectu aliquorum Ab uno

reUtivorum, quae sunt simul natura, distributo ad reliquum distributum respectu huius

verbi „esf" est bona consequentia et non respectu aliorum praedicatorum , unde bene

sequitur „Omnis pater est, ergo omnis filius est" A toto distributo ad partem

distributum respectu huius verbi „est" e$f bona consequentia, sicut sequitur „Omnis

domus est, ergo omnis paries est" Si concretum praedicatur de concreto distri

buto, et abstractum praedicabitur de abstracto distributo, sicut „Omne iustum est bonum,

ergo omnis iustitia est bona (zu lesen bonitas)".

1020) C. 4, ebeod. : Regulae, per quas tenent consequentiae inferentes universa

tem negativam ex negativa respectu quorumque praedicatorum A supe

riori distributo ad inferius distributum negative est consequentia simplox, „Nullas

homo currit, ergo nuttus homo albus currit" A diffinitione ad diffinitum

cum distributione etiam negative et a descriptione ad descriptum, et e converso

A differentia superioris ad inferius et a differentia supcrioris ad inferius negative

cum distributione tenet consequentia.

1021) C. 5, f. 58 r. A: Non respectu quorumeunque praedicatorum deserviunt

regulae tates: Ab uno relativorum, quae sunt simul natura, ad reliquum negative cum

distributione est bona consequentia A nomine partis distributo ad nomen totius

distributum Si concretum negatur universaliter de concreto, et abstractum de

abstracto A negatione prioris distributi ad negationem posterioris, sicut „Nulla

substantia est, ergo nultum aeeidens est" A negatione subiecti seu denominati

ad negationem denominantis, sicut „Nullam corpus est, ergo nullam album est1'.

1022) C. 6, ebeod.: Restat dicere, quomodo universalis affirmativa infertur ex

negativa et e converso ; sed quia ista possunt patere ex praedictis, ideo dicendum

est de consequentiis inter particulares et indefinitas , quia particularis et indefinita

convertuntur semper, quando termini supponunt personaliter et significative (vgl.

Anm. 901) A diffinitione ad diffinitum est bona consequentia a parte subiecti et

etiam a parte praedicati affirmative et e converso A descriptione ad descriptum

et e converso A nominis interpretatione ad nomine interpretatum Ab inferiore

ad superius est bona consequentia sine distributione et affirmative, et talis est sim

ptex Ab inferior* ad superius postposita negatione est bona consequentia, sed non

simptex , nisi quando praedicatio superioris de inferiori est necessaria Ab uno

convertibitium ad reliquum Ab aliquo sumpto cum determinatione ad ipsum

sumptum sine determinatione; tamen aliquando de toto aggregato ex determi

natione et determinabiti praedicatur altera pars, aliquando utraque pars, aliquando

neutra, v. gr. de Mo toto „homo albus" praedicatur utraque pars A propositione

sumpta cum adverbio determinante operationem ad ipsam sine determinatione

sumptam vutet consequentia affirmative, sicut „Socrates velociter currit, ergo Socrates

cumt". A propositioue uuiversali affirmativa ad quamlibet indefinitam, particu

414 XIX.. Occam (Argumentation).

folgen die conseqmntiae per medium extrinsecum, und zwar sowohl

wenn Bejahendes aus Bejahendem10'23), als auch wenn Verneinendes aus

Verneinendem 1024), als auch wenn Bejahendes aus Verneinendem oder

umgekehrt geschlossen wird1025). Sodann werden specielle Regeln der

consequentia betreffs der modalen Urtheile formulirt, wobei natürlich

wieder, wie schon früher (s. Anm. 950 ff. u. 980 ff.) , in der Unterschei

dung des sensus compositum und des sensus dwisus das hauptsächliche

Motiv liegt; zuerst wird der Fall ins Auge gefasst, dass die Modalität

des Urtheiles im Schliessen unverändert bleibt, d. h. dass z. B. von einem

Notwendigkeits-Urtheile nur wieder auf ein Nothwendigkeits-Urteil ge

schlossen wird1020); sodann folgen die Schlüsse, welche von einem mo-

(«rem vel singulurem affirmativam, de cuius subiectu vere praedicatur subiectum uni

versalis, est bona consequentia respeetu eiusdem praedicali, nulla variatione existente

a parte determinationis A nomine numerali respeetu huius verbi „est" ad nomen

partis, ....sicut „Quatuor sunt, ergo duo sunt" A nomine colloctivo ad nomen

partis Quundo sunt duae contrarietates , si unum extremum unius contrarietatis

praedicatur de uno extremo atterius contrarietatis, reliquum extrcmum praedicabitur

de reliquo, sicut „lustitia est virtus, ergo iniustitia est vitium" St generatio

alicuius bona est, ipsum quoque bonum est; ferner ebenso beim Prädicate „matus''

und beim Subjecte „corruptio". .....

1023) C. 7, f. 59 r. A: Dicondum est nunc de regulis inferentibus affirmativam

ex affirmative per medium extrinsecum Si principalo de principati, et coniugatum

de coniugato et casus de casu et e converso; et vocotur coniugatum concretum et

principate abstractum, si concretum et abstractum significant idem (s. Anm.

826 ff., 885, 918) Si atiqua consequentia sit bona, eodem addito utrobique

adhuc erit bona...... Quod dicit sapiens, est verum; . sed ista. regula.no» est

generatis nisi de autore, qui errare non potest Si simplicitcr ad simpliciter, et

magis ad magis et maxime ad maxinie Si singulare de singulari, et pturalo de

plarali Si plurate de plarati, et singulare de singulari. . i. .

1024) ' C. 8, f. 59 v. B: De regulis, per quas tenent consequentiae infcrentes

negativam ex negativa. Et est una regula comptectens multas, quae est talis: A diffiniiione

ad diffinitum, a descriptione ad descriptum, a nominis interpretatione ad interpretatum,

ab uno convertibiti ad retiquum, et e converso tenel consequentia, sive

praeponatur sive postponatur negatio .. . .. i : Ab inferiori ad superius postposita negatione

est bona consequentia .... . A negatione inferioris ad negationem. superioris

sumpti cum signo universali affirmativo vet staute immobititer est bona consequentia,

sicut „Socrates non est iste homo, ergo Socrates non est omnis homo" Si „differre,

esse atiud, 'distingui" signifieent idem quod. „non esse idem'', talos consequen

tiae sunt bonae . verumtamen potest distingui de „esse non idem", quia uno

modo potest -esse terminus relativus, alio modo lerminus mere infinitus .... .i. A, nega

tione alicuius ad negationem eiusdem cum aliqua determinattone est bona consequen

tia, sieut „Socrates non est homo, ergo Socrates non est homo albus".

' 1025) C. 9, f. 60 r. B: De regulis deservientitms consequentiis inferentibus negativam

ex affirmativa et e converso Ex affirmatione contrarii sequitur negatio

alterius contrarii A negatione contrarii ad positionem alterius est bona consequen

tia A positione habitus sequitur negatio privationis et e converso (dann folgt

die schon oben, Anm. 900, angeführte Stelle) ....... Ab affirmativ a- de praedicato

infinito ad negativam de praedicato finito Ad affirmativam de, praedicato finito

sequitur negativa de praedicato infinito Ad negativam de praedicato finito sequitur

affirmativa de praedicato infinito Ad negativam de praedicato infinite sequi

tur affirmativa de praedicato finito Ab affirmativa de specic specialissima ad

negativam de alia specie specialissima condividente est bona consequentia . Ab

affirmativa de uno genere ad negativam de alio gencre non subattemo est bona con

sequentia. . ,i

1026) C. 10, f. 61 r. A: Nunc dicendum est de quibusdam regulis deservientibüs

consequentiis ex propositionibus de modo ..... De consequentiis ex propositio

XIX. Occani (Argumentation). 415

dalen Urteile auf ein Inhärenz-Urtheil übergehenJ027), und zuletzt die

jenigen , welche von Einer Modalität auf eine andere Modalität hinüherschliessen1028).

'

Sowie aber ersichtlich ist, dass die bisher angeführten Regeln der

consequentia nichts Anderes enthalten, als was die aristotelische Tra

dition in Bezug auf Umkehrung, Entgegensetzung und Aequipollenz der

Urtheile dargeboten hatte 102a), so reiht nun auch Occam betreffs der

modalen Urtheile wirklich sofort die Aequipollenz und Entgegensetzung

derselben an, wie wenn Solches unbedingt nur zur Lehre von conse

quentia gehören könnte. Nachdem er zu diesem Behufe eine Eintheilung

nibus de necessario est una reguta tatis:. Ab inferiori ad superius sine distributione,

tum a parte subiecti quam a parte praedicati, affirmative est bona conse

quentia, sieut „Socrates de necessitate est homo, ergo Socrates de necessitate est animai",

quando necessarium sumitur in sensu diviso Semper ab Ma de

necessario in sensu composito vel ei aequivatenti ad aliam de necessario in sensu di

viso vet ei aequivatentem est bona consequentia et e converso , sicut „Socrates

de necessitute est homo, ergo]haec est necessaria „„Socrates est homo"" et e converso'1.

Circa consequentias, quae fiunt ex propositionibus de possibiti est sciendum, quud

singulare de subiecto, quod est nomen proprium vel praeeise pronomen demanstrativum,

sumptum in sensu diviso infert itlam de possibiti sumptam in sensu, composito et e

converso; si subieclam fuerit terminus communis, si stat pro eo, quod

est, consequentia non vatet, sicut non sequitur „Hoc atbum potest esse nigrum,

ergo baee est possibitis „Hoc album est nigrum"; si autem stet pro eo, quod

potest esse, ab Ma in sensu diviso ad aliam in sensu composito non vatet conse

quentia Circa propositiones de contingenti sciendum est, quod itla de contingenti

sumpta in sensu composito et secunda in sensu diviso convertuntur, si subiectum

sit pronomen demonstrativum vel nomen proprium; si autem subiectum sit ter

minus communis, non oportet ..... Circa ittam de impossibili sciendum est,

quod, quando subiectum est pronomen demonstrativum, itla in sensu composito et itla

in sensu diviso convertuntur ; sed si subieclam sit terminus communis,

non aequivalont Circa alias modales u. s. f., nemlich genau dasselbe wie bei

contingens und impossibite.

. 1027) C. 11, f. 61 v. B : Circa consequentias ex una de inesse et alia de modo,

itta de necessario, sive sumitur. in sensu diviso sive in sensu composito, sem

per infert itlam de inesse, sed non e converso [IIa de possibiti, sive sumatur

in sensu diviso sive in sensu composito, non infert suam de inesse lita de

contingenti, si sumatur in sensu composito, ..... non infert suam de inesse ; .

simititer si sumatur in sensu diviso lita de impossibiti in sensu composito non

infert suam de inesse, sed semper contradictoriam suae de inesse; ..... simititer si

sumatur in sensu diviso Circa alias modates sciendum esf, quod raro vel nunquam

itlae de inesse inferunt Mas de modo, famen frequenter Mae de modo

inferunt Mas de inesse; st sit tati! modus, qui non potest competere nisi propositioni

verae, consequentia est bona ab itla de modo ad suam de .inesse. ..

1028} C. 12, f. 62 r. A: Videndum est de conseque'ntiis ex pr'opositionibus diversorum

modorum..... lita de necessario semper infert itlam de possibiti Ilta

de necessario non infert itlam de contingeati, modo contingentia'e manente affirma

tiv«, 'nec e converso Illa de necessario infert contradictorium itlius de impossi

biti. .... Multae propositiones de aliis modis inferunt Mas de necessario, sed non e

converso, sieut sequitur „Omnem hominem esse risibite, est demonstrabite ; ergo

omnem hominem esse risibite, est necessarium" '. lita de possibiti non infrrt

ittam de contingenti, sed e converso Omnis propositio, in qua poniiur atias

modus, qui non potest competere nisi propositimi verae, infert ittam de possibiti.

Regula generalis est: A propositione de uno modo ad propositionem de alio

est semper bona consequentia, quando modus consequentis praedicatur de modo antecedentis

universaliter sumpto.

1029) S. oben bei Anm. 892.

416 XIX. Occam (Argumentation).

der Modalitäten in widersprechende (repugnantes), subalternirende (secundum

superius et inferius) und disparate {impertinentes), sowie die

nöthige Berücksichtigung der Quantität und Qualität vorausgeschickt 1030),

bespricht er ziemlich lückenhaft und in willkürlicher Auswahl einige

Momente der Aequipollenz der Nothwendigkeits-Urtheile1031), hierauf der

Zufälligkeils- Urtheile 1032) und zuletzt der Unmöglichkeits - Urtheile 1033).

Diese Mängel der Darstellung ergänzen sich uns allerdings durch Das

jenige, was Occam über diesen Gegenstand in der Mxpositio aurea

entwickelt, woselbst er durch die Erklärung des aristotelischen Textes

1030) C. 13, f. 62 r. B : Circa propositionum modalium aequipoltentias et repugnantias

sunt variae difficultates Modorum quidam sunt repugnantes, quidam

sunt superius et inferius se habentes, quidam sunt impertinentes. Repugnantes sunt,

sicut necessarium et impossibite, possibite et impossibilo, neeessarium et contingens,

ad utrumlibet et impossibite, necessarium et inopinabite, demonstrabite et indemonstrabite,

et tates multi ; secundum superius et inferius se habentes sunt, sicut necessa

rium et possibite, necessarium et scibite, necessarium et demonstrabite ; imper

tinentes sunt, sicut dubitabite et possibite, et huiusmodi Modorum repugnantium

quidam sunt immediati, sicut se habent possibite et iyipossibite , quia omnis

propositio vel est possibitis aut impossibitis ; quidam sunt mediati, sicut necessarium

et impossibite Modorum quidam sunt simpliciter affirmativi, sicut necessarium,

quidam simpliciter negativi, sicut impossibite, quidam non simpliciter af

firmativi nec simpliciter negativi, sicut contingens In modalibus quaedum sunt

propositiones simpliciter primae, quarum aequipoltentiae non sunt quaerendae, et sunt

omnes propositiones, in quibus ponuntur modi simpliciter affirmativi vel non simpli

citer affirmativi, tamen non negativi; de aliis propositionibus modalibus quae

rendae sunt aequipollontiae In propositionibus quandoque modus affirmatur et

quandoque negatur.

1031) C. 14, ebend.: Primb autem dicendum est de propositione, in qua ponitur

itte modus „necessarium", de qua dicendum est, quod necessarium aut non negat.

modum aut negat modum. Si primo modo, semper talis propositio aequivalot alicui

propositioni de necessario, sicut ista „Necesse est, non omne animat esse ho

minem" aequivatet isti „Necesse est, aliquod animal non esse hominem" Si

autem modus necessitatis negatur et non signum (der gedruckte Text gibt ganz Ver

kehrtes, sowie überhaupt gegen den Schlass des Buches sich die Druckfehler in

bedenklicher Weise vermehren), tunc modus necessitatis mutandus est ,in modum,

quem infert, sc. in possibitem affirmativum, et residuum in contrarium, sicut ista

„Non necesse est, omne animal esse hominem" aequivalot isti „Possibite est, aliquod

animal non esse hominem". Si autem modus non negetur , sed signum solam, modus

mutabitur in possibitem affirmativum, unde ista „Nutlas homo de necessitate est ani

mal'1 aequipollot isti „Omnis homo potest non esse animat"..... Sicut dictum est de

propositionibus de necessario respectu propositionum de possibiti, ita dicendum est

proportionabititer de propositionibus de possibiti respectu propositionum de necessario.

1032) C. 15, f. 62 v. A: Istarum propositionum „Contingit, omnem hominem

esse animat" non est aequipollontia quaerenda, quia sunt primae ; possunt tamen

tates propositiones exponi, sicut ista aequivalot isti „Possibite est, omnem ho

minem esse animat, et possibite est, nullam hominem esse animat" ldeo semper

affirmativa et negativa de contingenti, modo contingenti remanente affirmativo, convertuntur

Quando autem dictum propositionis de contingenti mutatur in contradictorium,

tunc particularis aequivalot uni disiunctivae.

1033) C. 16, f. 62 v. B: Propositionum de impossibiti quaelibet aequiva

tet opposito alicuius de possibiti; et cum dicitur, quod „impossibite" aequivatet

isti „non possibite", facititer potest sciri per praedicta, cui aequivatet propositio de

impossibiti Quando nulta negatio negat modum impossibititatis, tunc itta de im

possibiti aequivatet uni de necessario Si autem modus impossibititatis sit negatus,

tunc mutabitur modus impossibititatis in modum possibititatis.

XIX. Occam (Argumentation). 417

veranlasst war, die erforderliche Casuistik erschöpfender durchzuführen ;

und somit darf ich wohl zur Vervollständigung auf seine dortigen An

gaben über die Aequipollenz der modalen Urtheile1034), sowie wenigstens

auf die versinnlichende Darstellung der Entgegensetzung derselben hin

weisen I035).

Indem aber Occam als einen Gegenstand der consequentia auch noch

diejenigen Urtheile beizieht, bei deren Begriffen nicht eine suppositio

personalis, sondern eine suppositio simptex oder materialis obwaltet

1034) Expos, aur. Pericrm. II (gegen Ende) : Circo propositiones modalos sunt

duo videnda: primum est de aequipoltentia , secundum de repugnantia Aequi

pollontia habetur, quando per additionem negationis tota propositio negativa redditur

alterius quantitatis vel qualitatis vel modi , quam fuerit propositio praecedens

De possibiti modus aliquando negatur, aliquando non negatur. Quando non negatur,

aequipollontia accipienda est sicut in illis de inesse Si autem modus

negatur, tunc aut negatio praecedit tam modum quam signum, aut unum eorum

Si primo modo, aut signum itlad est universalo aut particulare. Si sit universalo

et modus negatur, sie aequipoltet uni particulari de necessario . Si autem signum

sit particulare, tunc aequivatet uni universali negativae de necessario et uni particu

lari de impossibiti Si autem negatio tantum praecedit talom modum, sc. possibilo,

..... tunc si propositio sumatur in sensu divisionis et sit universalis, aequipol

lot universali negativae de necessario; si sumatur in sensu composito, tunc aequipöllot

uni particulari negativae de necessario Si autem signum sit particu

lare, tunc in sensu diviso aequipoltet uni particulari de necessario; sed in

sensu composito aequivalot uni universati negativae de necessario Si autem ne

gatur modus necessitatis, tunc si negatio praecedit modum et sit signum particulare,

in sensu diviso aequivatet uni particulari negativae de necessario; in sensu

composito aequipoltet uni universali negativae de possibiti Si autem signum sit

universate, tunc in sensu diviso aequipoltet universali negativae de possibiti;

in sensu composito aequivalot uni particulari negativae de possibiti Si autem

negetur modus impossibititatis, tunc si signum sit universalo, in sensu diviso aequi

vatet uni universati negativae de possibiti ; in sensu composito aequivatet uni

universali de possibiti Si autem signum sit particulare, consimititer aequivalot

particulari de possibiti tam in sensu composito quam in diviso. Et ista ad praesens

sufpeiant de aequipoltentia peopositionum mödalium, quamvis multa alia dici possent.

Die byzantinischen Memorial- Verse bleiben auch hier unberücksichtigt, vgl.

Anm. 901 u. 941. ''

1035) Ebend. : Circa repugnantiam propositionum modalium est sciendum, quod

u. s. f. Nemlich die weitschweifigen Regeln concentrirt Occam in folgende drei

Figuren :

. . , , . Necess. omne A est B contrar. Necess. nullam A est B

Aliqu. A potest esse B

Ferner ebenso :

Imposs. est, omne A e. B

Possib. est, aliqu. A non e. B

und desgleichen:

Omne A Potest e. B

Aliqu. A necess. e. B

Pbantl, Gesch. III.

subcontr. Aliqu. A pot. non esse B

Imposs. »,, mdtum A e. B

Possib. e., aliqu. A e. B

Omne A pot. non e. B

Aliqu. A necess. non e. B'

27

418 XIX. Occam (Argumentation).

(s. ob. Anm. 877), d. h. Urtheile , in welchen die Universalien oder

sonstige intentiones seeundae ausgesagt Werden 1030) , so hat et

hiemit einen zwar sehr eigenthümlichen ,' aber doch nicht untnotivirten,

Uebergang zur Topik gewonnen, insoferne in dieser in der That die

ursprüngliche Quelle der Quinque voces liegt (s. Abschn. IV, Anm.

707 ff., Abschn. V, Anm. 83 f., Abschn. 391, Anm. 167). Und indem

er so von der Verbindung der consequentia mit der Topik einen

umfassenderen Gebrauch macht, als die Früheren (Absehn. XVll, Anm.

618), bespricht er zunächst völlig an der Hand der aristotelischen

Topik in grosser Ausführlichkeit die Begriffe genus, proprium, definitio,

species, differentia, idem et diversum 103') , und wird dann

durch die gleiche Quelle auch auf inductio geführt, bezüglich deren

wir ihm das ehrende Zeugniss nicht versagen . dürfen , dass er we

nigstens eine Ahnung von dem Werthe des Inductions - Beweises in

sich trug, sowie er ja auch grundsätzlich sich in acht aristotelischem

Geiste über die Erkenntniss des Siugulären äusserte (s. oben Anm.

745) oder dem singulären Urtheile selbst eine Stelle im kategorischen

Syllogismus vorbehalten wissen wollte (ob. Anm. 970). Die Bemer

kung, welche er einmal anderswo macht, dass der Erfahrungs- Beweis

dem Syllogismus ebenbürtig sei1038), erhält somit bei ihm eine etwas

bestimmtere Form, insoferne er wenigstens im Stile der Regeln der con

sequentia den Versuch macht, das logische Verhältuiss, welches zwischen

einem allgemeinen Urteile und den unter dasselbe fallenden singulären

Urtheilen besteht, in eine formulirte Fassung zu bringen; und indem er

diess zunächst bei den gewöhnlichen Inhärenz- Urteilen und denjenigen,

deren Verbum im Präteritum oder Futurum steht, unternimmt, erheben

sich ihm nur theologische Schwierigkeiten bezüglich des zukünftig Mög

lichen1039); für die modalen Urtheile aber gilt ihm der Uebergang vom

1036) Summa t. I. a. a. O. C. 17, f. 63 r. A: Nunc videndum est de consequentiis

ex propositionibus , in. quibus aliquis terminus supponit simpliciter vet materiatiter,

ut sunt consequentiae inferentes talos conctusiones „Album est, aeeidens Socratis,

Homo est species talis generis, Risibite est proprium hominis, Substa.ntia animata

sensibitis est diffinitio animatis, Canis est aequivocum" et huiusmodi ...... Est igitur

regula generalis talis: ltlad'contin genter verificatur" de aliquo, ergo est aeeidens eius.

Alia regula:. Hoc verificatur de hoc et non est proprium itlius nec genus nec

differentia nec species nec diffinitio nec aliquid commune omnibus , ergo est aeeidens

eius.

1037) C. 18—30, f. 63 r. A — 68 r. JB.,

1038) Quodl. V, qu. 2: Eadem conclasio non solam specie sed numero potest

evidenter sciri per demonstrationem et experientiam et per eundem habitum numero.

Hoc probo, quia per experientiam acquiritur aliquis habitus veridicus conclasionis et

nultus alius a scientia, et per demonstrationem acquiritur scientia eiusdem con

ctusionis. ,. i ; . hu. .'v ". v. .... i ; ., .. '.

1039) Summa t. I. a. a. O. C. 31, f. 68 r. B: Inductio est a singularibus

ad universate progressio ; ad hoc autem, quod fiat inductio, requiritur, quod tam in

singularibus quam in universali sit idem praedicatum et sotum sit variätio ' a parte

subiectorum .. Sunt igitur istae regulae: .. Qüaelibet universalis affirmative

vera de praesenti, non äequivalons propositioni de futuro, et de inessß habet aliquam

singularem veram Si omnes singulares aticuius propositionis sint verae, univer

salis est vera Si universatis affirmativa sit falsal oportet, quod aliqua singularis

sit falsa ... .. Circa universatem de praeterito sunt regulae intelligendae sicut de uni

XIX. pccam (Argumentation). 419

Singulären zum Allgemeinen nur beim sensus divisus als überhaupt

statthaft,, während beim sensus compositus nur die Nothwendigkeits-

Urtheile einen solchen Inductions-Schluss zulassen 1040). Nachdem er

aber hierauf aus der aristotelischen Topik noch den Begriff des Homo

nymen erläutert hat 104 1),, fasst er zum •; Abschlusse noch eine, An

zahl allgemeiner Regeln der consequentia zusammen1042), welche uns

allerdings an die ältere Formation dieser Lehre (Abschn. XVII, Anm.

621) erinnern und in dieser Form vielleicht auch nur eine Zugabe des

Herausgebers sind. 15 •' 'i ' '-' ,', '"' ' • ' ,' i"• 'I'"'

Wenn aber hierauf in einer Weise, welche unverkennbar den Interpolator

verräth (s. die schon oben, Anm. 740, angeführte Stelle), noch

als ergänzender Anhang die Lehre von OMigationes und Insotubitia bei

gefügt wird1043), so muss ich diese kleine Gruppe dem folgenden Ab

schnitte vorbehalten, in welchem wir überhaupt manigfache Erweiterungen

der byzantinischen Logik treffen werden, wenn ich auch nicht in Abrede

stellen will, dass Occam sich mit diesen Dingen, deren erste Keime ja

bereits vorlagen (s. Abschn. XVII, Anm. 625 f.), wirklich selbst beschäf

tigte. In der Form, in welcher sie in dem Compendium Occam's gedruckt

erscheinen, sind sie jedenfalls späteren Ursprungs.

versali de praesenti. Sed circa inductionem propositionis universalis de futuro est primo

sciendum, quod dicendum est eodem modo de inductione propositionis de futuro necessariae

et impossibitis, sicut de illis de praesenti et de praeterito. Sed circa inductionem

propositionis universalis de futuro in materia contingenti aliter dicendum est secundum

veritatem et fidem, et aliter secundum intentionem Aristotelis ; nam Aristotelos

ponit, quod nulla propositio contingens de futuro est vera nec aliqua contingens de

futuro est falsa (s. Abschn. IV, Anm. 239); sed veritas fidei ponit, quod contingentia

futura sunt scita a deo u. s. w. (auch in Expos, aur. Perierm. entwickelt

Occam gelegentlich der propositiones futurae contingentes einen langen Excurs über

praedestinatio und praescientia dei, welchen wir ebenfalls den Theologen überlassen).

1040) C. 32, f. 68 v. B : Circa inductionem propositionum universalium de

modo est primo sciendum, quod si propositiones universates aeeipiuntur in sensu diviso,

eodem modo inducuntur, sicut universalos de inesse , et ideo omnes talos

inductiones sunt bonae C. 33, f. 69" r. A : Videndum est, quomodo omnes singulares

de modo sumptae in sensu composito se habent ad universates de modo

sumptas in sensu composito Semper singulares de necessario fo/es inferunt uni

versates de necessario, nisi in singularibus subiiciantur pronomina demonstrativa

sumpta cum subiecto propositionis universalis C. 34, f. 69 r. B : Circa induc

tionem universalium de possibiti est sciendum, quod ex singularibus non sequitur

universalis C. 35, f. 69 v. A: Singulares de contingenti non inferunt univer

salom de contingenti.

1041) C. 36, f. 69 v. A.

1042) C. 37, f. 70 r. A: JVunc ponendae sunt regulae generalos consequentiis

deservientes Ex vero nunquam sequilar falsum Ex falsis potest sequi ve

rum Si aliqua consequentia sit bona, ex opposito consequentis sequitur oppositum

antecedentis . . , . Quidquid sequitur ad consequens, sequitur ad antecedens;

non tamen quidquid sequitur ad antecedens, sequitur ad consequens Quidquid

stat cum antecedente, stat cum consequente Quidquid repugnat consequenti, repugnat

antecedenti Ex necessario non sequitur contingens Ex possibiti non

sequitur impossibite Et istae duae regulae sunt intelligendae de consequentia

simplici; tamen consequentia ut nunc bene poterit sequi Ad impossibite

sequitur quodlibet Necessarium sequitur ad quodlibet.

1043) C. 38—45, f. 70 v. A — 71 v. B.

27*

420 XIX. Occam (Argumentatiön).

Endlich die letzte Unterabtheilung der Lehre von der Argumen

tation1044) enthält eine getreue Darstellung der aristotelischen Sophistici

Etenchi, welche nichts Bemerkenswerthes für uns darbietet.

Welch grossen Einfluss aber Occams Parteistellung und seine ganze

Entwicklung der Logik auf die nächsten Generationen ausgeübt habe,

werden die folgenden Abschnitte deutlich darthun können.

1044) III, 4, C. 1—18, f. 72 r A — 81. v. B.

REGISTER.

,; .'!. . • dl'

Abano Petras de 243.

absolate Kategorien 252, 282.

absotutum 324, 364, 367.

abstractio 100, 212, 260, 268, 293, 346.

abstractum — concretum 215, 242, 265,

279, 293, 308, 321, 363, 386.

aeeidens s. lsagoge.

accidens logicum 244. , ,

actus apprehensivus 332.

intelligendi: 265, 307, 320, 335,

338, '347. :

rationis 206, 292,

adminiculativa logica 258, 274.

adunatio 101. ,

ad utrumlibet 131. . ,,.

Aegidius v. Lessines 195 f.

Romanus 257 ff.

aequiparantia 153, 282, 310.

aequivoeum 46, 282, 306, 365.

aggregatum 209, 234.

Albertus, Magnus 89.

de Saxonia 203. ,.

Alexander Alexius 75.

V. Alessandria 240 f.

alietas 137, 310.

atius 53, 72, ?77.

Amalric von Ben 6.

ampliatio 19, 31, 56, 89, 134, 186, 227,

382, 384, 393.

an 24. ,

analogon 93, 103, 306.

Analytik erste 105 f., 230 f. . ,

zweite 85 ff., 106 f., 118, 232,

,,-,.234, 409.

Ancona Augustinus von 274 ff.

Andly Heinrich von 180.

Andreas Antonius 276 ff. ,

Angelologie 184, 189, 217, 240, 271,

281, 295 f., 309, 312, 317, 360.

amma, in nuima u. extra animam 260,

273, 279, 284 f., 334.

antepraedicamenta 103.

antiplatonische Richtung 125, 236, 240,

249, 292 f., 309, 316, 318, 32$,

Antoli 4.

Antonius Andreas 276 ff.

appareris, apparttio 'n"''

appellatio 19, 31, 57, 83, 106, 135, 373.

appeto 134.

applicare 204.

aptitudo 100.

Armand von Beauvoir 306 ff.

Ascoli Joh. Gratiadei von 313 ff.

Augustinus Triumphus v. Ancona 274 ff.

Aureolas Petrus v. Verberia 319 ff.

Auvergne Petrus von 238 ff.

Wilhelm vota 75 ff.

Auxerre Lambert von 25 ff.

Avendeath Johannes 3. ' ~

Baconthorp Johannes 318.

Baco Roger 120 ff. 1

Balduin 8. |i, ! ! !

Barbara, Celarent u. s. f".' 15 f., 49, 84,

154, 230, 398,. , ^

Basingstokes Johannes 5.,. '.

Beauvais Vincenz von 77"ff,

Beanvoir Armand von 306. ff.

Ben Amalric von , 6.

Beneventp Marcus de 33,0.

,1:! r'ii.i-.*

on 5.

234 f.

»' .MiM

oM-ii-iii,'

' "iMli"ihH

1 ' U ' ,

Bernhard von Trilia 19,6. .' ' ".'U'H'"

H, 133, 378. ;'---''--'' ,Ti

Bologna Gerhard von 241.

Bonaventura 119 f.

Brabant Heinrich von

Siger von 23

Brito Herveus 264 ff.

Olivier 20L,

Radulph 241 f.

Burleigh Walter 297 ff.

byzantinische Logjk 10, ff., 129 ff., 224 ff.

379 ff.

Capito Robert 85 ff., 121.

caret 133.

casus obliqui 230, 362, 382, 385, 393,

399. ' •

causalis 129, 253, 396.

causando — praedicando 235, 240, 242, 273,

278, 299, 309.

causis de 8 f.

,

422 Register.

ceteri 225.

Clapwel Richard 199.

cognosco, scio 226.

cotlectio 101, 110, 190, 210.

Colonna Aegidius de 257 ff.

communicabititas 100, 350.

communis natura 126.

communitas 110, 213, 347.

comparare 212.

Coraparativ 71.

comploxum — incomploxum 78, 93, 307,

310 f., 332. !! :! ! H

comprehensio 323.

concepta res aliter et aliter 199.

conceptio 324.

Conceptualismus 206, 237, 278, 299,

344 f. „ ,.! , , .

conceptus 206, 240, 259, 261, 286,

, • , , 338 ff., 357.

formatus 344. ! , i ,

obiectivus 322 ff.

vi'.

primus et secundarius 302.

concomitantia. 3ß8. . :„„ -,

concretum s. abstractum. ' : | Ii',.,./

conformitqs 326. ,. ' , .„„„/

confuse 212, . 356. • ' ' „.. ,'„,/

Conjunctionen 23, 396. . ,, '„', ' .

connotativus 364, 367, 386» 410.

connotatum 13,4.',. i' „| ! ^

consecutiv 23. ',. .. ," i i

consequentia 137 ff., 154 f., 186, . 227 ff,

254, 282, 351, 388, 390, 392; '396,

4ii ff , „:

$onsidierafjo 261. , . , . .

consigni/Scafio 58 f., 216. •,. | -i

contingens 14, 44, „105,: 132, 3^.', : „.,,

contingenter 22, 44.

continue 133, 225.

convenientia 126, 250.

Copula 12, 42, 252,, 2S2,; 3Ö3. " ",i

copulatio 18, 3l,,55, 227,' 232, . , ',. '.

copulativ 24, 226,. 396.

Correctorium frqtris Thamae 189, 243. .

cofrumpi — generari 226. ' , ' ,i

credibite 131. , . ". ,. i". ,'i

Curtraco Siger de 234 f.

David von Oinant 6. ' , . ,

Defensorium fratris Thomae 200, 243.

Definition 89, 107,, 290, 366 f.,. 410.

demonstratio potissfma 107,119, 232,257.

ii Mi p ,' (t propter quid 107,

153, 410. . , ..

denominatio 242, 292, 321r..

denominafivum 46.

denudare 212, 250.

descriptio 290, 366 f. ' '

desidero 133.

desi,ui; und . incipi/ 22, 70, 135, 226,

377, 391, 393. „.".,„ '

Dialektik 26.

dicfio, locutio 324, 359.

differentia s. Isagoge.

di/feri 72, 133, 378.

dignitates 107, 119, 232, 257, 409.

Dinant David von 6.

disjunctiv 24, 396.

dispositio 100.

disputatio 143.

disquiparantia 290.

distincte 356.

distinctio 290 f., 361.

j dittinctttm formaliter 220 f.

distinguitur 133.

distributio 20, 31, 60 ff., 83, 136, 186,

227, 229, 231 f., 382, 384.

diversimode intelligere , 24$. . „ M , ,

divisio 290,. 369. ',' ;', !,„',, .',,.' ,

Docking Thomas 201. ,' . ..

Dominikaner u. Franziskaner :233.

Duns Scotus 202 ff.

Durand v. Pourcain 292 ff. ,.

Etenchi sophistici 19, 30, 50, 85, 107,

118, 155, 232, 235, 420.

ens 101, 224, 252, 288, 306, 369 f.

rationis 259, 265 f., 274 f., 292, 298,

313 f., 317, 319, 321, 338.

realo 338.

enthymemqticus 138.

entitas actualis 212. ! . i ^

determinativa 220.

positiva 218 f., 326,. ! ,'„.,; . /

quidditativa 2.19 f.,,

enuntiabititas 60... '

enunttafio }04, 252.", . .

Erfahrungs-Beweis 418. |..r

esse diminutum 19T.li], ' ," ,' , , |l ,

essentiae u. „existeritiae 217 , 261,

268 f., 294. „,, „ . ..

formalo n. maieriate ,268.

intentionalo 293, 3£3. r,.,

signatum 237. ,

essentia— existentia H6J 193, 217, 268 f.,

.... 294, 3ß,or ,,. i;i .' , ;

est 22.

et 24, 232.

exceptiv 21, 69, 137, 228, .390, 393.

Syllogismus 409.' " , ,

exclusiv 21, 68, 136, 226, 228, 389, 393.

Syllogismus 409,

exercitum — signatum 136, 279-

existentia s. essentia. '. ' [, ., ' , . . .

actualis 212. , .

exponitnlia 22, 67 ff, 135 ff., 152, 226,

256, 381 f., 386, 393. ,

exponibter Syllogismus 4Ö8 ff.

extraneum et intraneum princifium 270.

fatsum, verurti 14, 44, 380.

fictionqs intelloctus 207.. , ' , .

,fietum .336 fc, 357;' 359'.

Fidanza Johann von 119 f. " ' ,".

Register. 423

fieri 135, 392.

figmenta 275.

flatus vocis 327.

Fontaines Gottfried von 196 ff.

Forlivio Jacobus de 305.

forma particularis 355.

specularis 323.

formae intensio et remissio 223 , 263,

273 f., 281 , 297, 304, 309,

312, 319, 327, 361.

unitas 96, 185 , 188 f., 194 f.,

199f.,221ff.,23J,241,243ff.,

251, 263, 271 f., 297, 304,

309, 312, 326, 361.

formalis logica 239.

Formalisten 181.

formalitates 220 f., 241, 245, 272, 288ff.,

326, 360.

formaliter 216, 248, 280; 353.

Franciscus Mayron 283 ff. "

Franziskaner u. Dominikaner 233.' '

Futurum 56, 135, 385, 393, 401, 418.

Galenische Schlassiignr 30, 106, 231,

264, 397. '

generali — corrumpi 135, 226.

Gent Heinrich von 190 ff. '

genus s. Isagoge.

nofura/e et logicum 267, 274, 278,

318.

Gerhard von Bologna 241.

Gilbertus PorretanUs 29, 81, 103, 252,

263, 317. "

Göthals Heinrich 190 ff.

Gottfried von Fontaines 196 ff.

Gratiadei Joh. von Ascoli 313 ff. 1

Grosseteste Robert 85 ff., 121. \\.

Gundisalvi 3. ' " • i - -

habitudo 110, 308. '' ' "

habitus 345.

haeeeeitas 219, 269 , 280 f., 286, 290,

296, 317.

Halberstadt Konrad von 201. w'

Halesius Alexander 75.

Hammer der erste 264. ' '

Heinrich von Andly 180. '

von Brabant 5.

Göthals v. Gent 190 ff.

Herveus Natalis 264 ff.

hic et nunc 115, 262. '',

hoc 128.| ,

homonym s. dequivocum.

hypostasis, 291i

hypöthetisch 's, Syllogismus n. Urtheil.

Jacobtfs äe' Forlivio 3p5.

' - ''de Rävauis 201.

Jandun Johann von 273 f.

idea 268. , ",. " 'i \

idem 53, 220 t ' "

identitas 53, 361. " .

adaequata 221.

identitas formalis 220, 291.

idotum 335 ff.

ignoro 226.

itte 53.

inlago 336. ' - ,

immediate 133.

implicatio 58.

impositio prima et secunda 149,151,299,

307, 341, 364 f.

impossibite—possibite 14, 44, 105, 132,

153, 235, 394. ! ^ i i

incertitudinalis logica 249. ' ,' ' :

incipit s. desinit. ' "' ' :

incommunicabite 115, '237.' ,' " !. :

incomploxum s. comploxum, -

indifferens 100, 110. " ',

indijferentia 235.' '

indirecte Schlassweisen 255, 398 f.

Individuatioh s. principium individuationis.

individuum 365.

vagum 101, 253, 325.

inductio 418 f. • i ;

lniinitation 104. ',' '"••i•i

infinitus 20, 66, 71.

inquantum 70, 137, 388.

insotubitia 419.

institutio volantaria 340 ff;, 356 ff.

infeüectio 324, 357.- ' "

inteltectus agens et possibitis 294, 300.

intensio et remissio formae s. formae.

intentio prima et secunda 91, 100, 112,

149, 151, 199, 204 , 208 f.,

214, 235, 242, 244 f.,248f,

259, 261, 265 ff., 273, 275,

279, 285 f., 293, 298 f., 302,

i'' 307 f., 314 f., 81* k, 331,

338 ff., 355; 364 f., 37«.

universatilatis 110 f., 247, 275,

316.'- :" " ; !t i.

intentionalis 277, 308. " i' i' • • "'

intentionalitas 265, 299. " •, -

intraneum et extraneum principium 270.

intrinsecas modus 286, 289, 296.

intuitivus 332, 336, 346.

inrentio — iudicium 253 f. •

medii 105, 119, 154, 256.

terminorum 49. ' •

Johannes Avendeath 3. •i -

Baconthorp 318.

Basingstokes 5.

Duns Scotus 202 ff.

v. Fidanza 119 f.

Graliadei v. Ascoli 313 t: 1

v. Jandun 273 f. ' '" ,', : '

v. Neapel 2741

Parisiensis 200. 1 - '

Peccam '188. ' "'' : "' '

irradiatio 87.' J ' l L •' ! '• ..

Isagoge 15, 28, 46, 80, 100 ff., 151 f.,

223 f., 244,2501., 281, 284, 305,365.

424

Register.

iudicativus 332.

iudicium — inventio 253 f. : . ; ,

Juristisches 301, 352, 376.

Kabbala 155 f. " iV

Kategorien 15, 29, 46, 81, 102, 116,

224, 252, 287, 302, 305,

310, 314, 321, 331, 343,

• 369 ff.

Dreizahl der 372.

relativeund absolate 252, 282.

Kilwardby Robert 185 ff. ,

Konrad von Halberstadt 201.

Lamarre Wilhelm 189 f.

Lambert von Auxerre 25 ff.

Lessines Aegidius von 195 f. ,.

Liber de causis 8 f. '|,' 1 i ,i"

Lincoln Robert von 85 ff., 121.

locatis propositio 129, 253, 395.

Logik adniinicutatn-a 258, 274. ',, i, . .

alte u. neue 4, 26, 206, 276.

byzantinische 10 ff., 129 ff., 224 ff.,

379 ff. , , , ;

docms et utens 204 f., 258, 277,

298, 320,: , L , . ,

formalis 239. ;;• ! i,,

incerlitudinatis 249.

natürtiche 122.

praktische 122, 313, 320, 330.

Lullas Raiinundus 145 ff.

Marcus v. Beoevento 330.

Miirsilius v. Padua 273.

muteria parUcularis 355- ,,I !

. ' ^tgnota 115. , !

Mayro)t Francis,cus 283 ff.

medii inventio 105, 119, 154, 256.

MeworiaUVerse 13 ff., 27, 41, 43 f., 46,

48 f., 1J7, 252 ff., 305.

mentatis 286, 307, 315, 339, 362.

Middleton Richard von 235 ff.

modal, s. Syllogismus u. Ürtheil.

moderni 255, 299, 302.

mpdi indireeti 255, 398 f.

modus adveibiatis u„ nommutis 14, 130.

intelligendi 215 f,

intrinsecus 286, 289, 296.

procedendi 109, ,266. , ,

sciendi 121, 204, 239 f., 258 f.,

277, 313 ff., 319, t ,„'":,!„i

siijnificandi 215 f., 234.

Moses Ben Nachman 1 56. . : ,

motio infe//e«fus, 268. „,,.ii

multiplkabite lÖO.I , ..

Murbeka 5, , :.,, , , , ,;t

Natalis Herveus, 264 ff. . .., i ,

natura formalis 106C '.,'.-,/ ,

»« 24. .h.';" iv.'t

Neapel Johannes von 274. , .:

necessarium 14, 22, 44, 132;. . . ,

ntfies$itas dtmtnut« 232. „..i., ,

Negation att.j'-s. ,,"-i.Üi i.m "

neuter 21, 64, 384.

nihit 64.

uist 23, 390.

Nominalismus u. Realismus 99, 344 f.

non 22.

nofttta obiectiva 323.

nullas 21, 63 f., 383.

numerositae essentiae 269.

obiective— subiective 208, 249, 251, 279,

285, 292, 295, 302, 336 f., 357.

obiigatoria 143 f., 155, 306, 419.

Occam Wilhelm 327 ff.

oeeasionaliter 211, 278.

Olivier Brito 201.

omnts 20, 61 ff, 136, 225, 252, 383.

opinabititer 59.

opinor, opinafum 131, 231, 380, 395,

407 f.

opus rationis 313, 320, 331.

Padua Marsilius von 273.

Pal ud anus Petrus 311 f.

Paris Johannes von 200.

passio 107, 232, 261, 369.

animae 335, 338.

inlentionalis 211.

Peccam Johannes 188.

perfectiones diversae 272.

perseitas 232.

persona 291, 293. ""

Petrus v. Abano 243.

,-i Anreolus y. Verberia 319 ff.

v. Auvergne 238 ff. , ..

Hispanus 33 ff.

Paladanus 311 f.

Piatonismus 125, 191, 283.

plaralitas formarum 188 f., 194, 199 f.,

221 ff., 238, 242, 245 f., 263, 271,

281, 287, 326 f., 361.,';, ,

Porphyrius s. Isagoge.

Porretanus s. Gilbertus.

possibite s. impossibite.

postpraedicamenta 103.

Pourcain Durand von 292 ff. ', .

praedicabite 46.

praedicabititas 192.

praedicando s. c aus and u.

praedicatum 368.

primum 107.

praemissa 48.

praeter 21, 69, 390.

Präteritum 56, 135, 385, 393, 401, 418.

princtptum identitatis 287 f., 307, 315.

i; - individuationis 97, 115, 119,

128, 184 f., 18,9, 194, 198,

200,217 ff., 237, 240, 243 f.,

251, 262, 269 ff., 280 f.,

286 f., 295 f., 304, 309,312,

317 f., 326, 353 ff., 359 f.

intraneum et extraneum 270.

Prohibitiv-Sätze 396.

Register. 425

promitto 133 f., 376.

propositio s. enuntiatio u. Urtheil.

causalis, temporalis, localis, rationalis

129, 253, 395.

mentalis 339.

proprium s. Isagoge.

Psellas 10 fl.

Pseudo-Thomas 118 f., 244 ff.

qualistibet 20, 66, 72.

qualitas animae 334, 337 ff.

substantialis 100.

quandeitas 371.

quantus 53.

quantustibet 20, 66, 72.

gut 53, 226, 387.

quidam 253. ' . . !

quidditas 88, 95, 100, 289, 310.

gui/ifte/ 383. ...

quin 23.

quiqueliquique 180. . .

quotiescunque 66.

Radulph Brito 241 f.

Raimundus Lullns 145 ff.

ratio universalitatis 207.

ratiocinalis — realis 203, 331, 351.

propositio 129, 253.

Ravanis Jacobbs de 201,,

realis s. ratiocinalis.

— sermocinalis 79, 91, 122, 331.

Realismus s. Nominalismus,

redüplicativ 70, 137, 226, 228, 256, 290,

388, 393.

Syllogismus 408 f. ; i ,

referre 260. , !'

reflexio 111,191, 213, 275, 280, 302,

346.: r ' ', •i./

relatio 32, 53 ff.

Relativa 53 ff., 226, 379, 386. ;:

relative Kategorieu 252, 282." , i'/

repraesentando 235. i

repraesentantia 308. •

rcpraesentatia 315. . . , .

res de re non praedicalae 248, 298, 303,

340.

rationis 338. , ' ,•/ i ' .'

secundae intentionis 248, 298, 303.

universatis 316, 338, 350 f.

— vox 206;

respectus 247, 285, 290.

restrictio 19, 31, 56, 58 ff., 83, 131, 136,

186, 227, 232, 382.

Richard Clapwel 199.

v. Middletou 235 ff.

Robert Capito 85 ff., 121.

Kilwardby 185 ff.

Roger Baco 120 ff.

scio, cognosco 226, 231, 395, 408.

Scotus Duns 202 ff.

secundo intellocta 109.

secundum quod 70, 137.

Prantl, Gesch. III.

sensus compositus et divisus 130 f., 152,

226, 230 f., 385 f., 394 ff., 401 ff,

414.

sermo 104, 149, 331, 339.

sermocinalis s. reatis.

Shyreswood Wilhelm 10 ff.

si 23, 138.

Siger von Brabant 234 f.

signabititas passiva 324.

signatum s. exercitum.

significatio 17, 31, 51, 83, 124, 215, 234,

298, 315, 320, 341, 368.

significatum 374.

signum rei 338 ff, 348.

Simeon Ben Jochai 156.

simititudo 100, 237, 260 f., 268, 276,

302, 335, 338 f.

simulacrum 336.

singularis 348, 365.

singuli 225. ,

sive 24.

sotus 21, 232. «

Sophistici Elonchi s. Etenchi.

species s. Isagoge.

acquisita 211.

informans 210, 214, 260.

inteltiuibitis 111, 113, 210 ff.,

237, 246, 248, 251, 261,

265 ff., 276,279 f., 285,294,

307,312, 316, 323 f., 335 f.,

357.

repraesentans 335.

sensibilis 294. ...'„

singularis et universatis 126.

specificative 137. , ,

spondeo 133. •

Stephan Tempier 1 84 f.

Stipulation 301, 352, 376.

subiective s. obiective. -

subiectum 368.

subsiitentia — substantia 291, 310.

substanüate 103.

substantialitas singularis 218.

substratum 325.

sui, sibi, se 53.

Summutae 25, 225. ,

Superlativ 71.

suppostfio 17 f., 31 , 51 ff, 83, 131 ff.,

186, 332, 334, 337 f., 342 f., 345,

351 ff, 363, 370, 373 ff, 380,

382 f

supposifum'209, 241, 285, 291, 293, 365.

Syllogismus 15 f., 29 f., 48 f. , 84, 227,

230 f., 253 ff, 397 ff.

conversivus 254.

conversus 106.

exceptiver 409.

exclusiver 409.

exponibler 408 f.

expositorius 142, 231, 400.

27**

426

Syllogismus Figuren Combination der 105,

,! ! '', . 397. ,., •

vierte 30, 106, 231,

•' !264i 397.

hypothetischer 1 17,231, 256,

409.

- modaler 231, 401 ff.

Modi theophrastische 48,

105 f, 255.

reduplicativer 408 f.

syhcategoreumata 12 , 19 ff., 67 ff., 83,

89, 117, 224, 341, 363 f.

synolon 97, 217.

synonym 93, 103, 365.

tabula rasa 261, 281. ' '

talis 53.

tamen 21.

tanlum 68. ," '

Tempier Stephan 184 f.

temporalis propositio 129, 253.

tendere 265, 321.

ter 133. «

terminatio 265.

Terministen 181, 344.

terminorum proprietates 17 ff., 31 ff.,50ff.,

82 f., 132 ff., 153.

terminus 150, 344, 347, 351 f., 362 ff.

conceptus 362.

discretus 142, 229, 348.

• 1 i ,•' mentalis 362.

transcendens 106, 254.

universalis 332.

vocalis 362.' '

theophrastische Schlassmodi 48, 105 f.,

255.

Thomas von Aquino 107 ff.

Psendo-118f.,244ff.

Docking 201. "I"" " v''

Topik 16, 30, 50, 84, 107, 155, 412,

418. -"i't- '

totus 20, 65', 72, 369.

transcendentia 245, 257, 286, 289, 310.

Tiilia Bernhard von 196.

Triumphus Augustinus 274 ff.

ubeitas 371.

Uebersetzungen aus d. Griechischen u.

Arabischen 3 ff. ;' ' 'V

Umkehrung s. Urtheil. • 1 ,;

i | ;'. ,.l ' I !: ..! v: :. . : ,: .; !•

.! 1 '!.

•,'.:,•I:'. .!I.' ,!.I .:,': . , ..

.ti i'ik: , ii : • , . ' |• :

unitas communitatis 267:. -i

formae s. formae. - :

signata 218.

universalo 46, -'

aeeidit 110.

naturalo 345.

Universalien 76,79 f., 87 f., 93ff., 109 ff.,

124 ff., 182, 192 f., 207 ff., 234 ff,

239 f., 246 ff., 250 f., 260 ff., 266,

278 ff., 284 ff., 293 ff, 31 1 , 316

318, 325 f., 343 ff.. 365 f.

universalitas 100, 110, 285, 293.

univocum 46, 93, 103, 365.

unura 370. .-'' ,", -

Urtheil 12 ff., 27 f., 42 ff., 81 fl., 103 f..

117, 152, 224 ff., 252, 282

,'H- 379^,

Aequipollenz 13, 28, 43, 82, 104,

253, 415 f.

conditionales 104. "

copulatives 104.

disjunctives 104.

hypothetisches 13, 27, 43, 82,

117, 129 f., 152, 253, 380,

. 395 ff

modales 13 f., 28, 44, 82, 104 f.,

117, 130 ff., 152, 227, 230,

253 f., 282, 306, 380 £., 385 ff.,

.' 394ff.,414, 416, 419.

singuläres 390, 418.

"S Uuikehrung 15, 27, 43, 82, 152,

228 f., 254, 392 ff.

ut 137. .' 'h!• : '',..'.

uterque 21, 64, 383 f. .'!i!. 'm

iel 24: ,i',"': , . Ü.'.ltl

Verberia Petrus Aureolus von 31 & ff.

verbum mentate 307, 315t ' '"•

veritas 280, 318. . I , ,I'i,...

Verse s. Memorial. . ' ' ,

verum, falsum 14, 44, 380.

Vincenz von Beauvais 77 ff.

vox expressiva conceptus 3191 ,"

i• — res 206, 340. 1 " ' »

Walter Burleigh 297 ff. .'.U:

Wilhelm von Auvergne TS ff. i

Lamarre 189 f.

Occam 327 ff. ,

Shyreswood 10 ff.

Druck von C.'P. Melzcr in Leipzig.

. V 11 — ,' '!

J' ii. : ü T"' "

,;i i; n. - . .,

,1 iiii|i r,ifii

! .• .'i.'.Mwi •,

1 . ;i . '