GESCHICHTE

IDER

L O G I K

A B E N D LA N D E.

VON

Dr. CARL PRANTL,

PRO FEssoR AN DER UNIVERSITÄt UN D MiTGLIED DER AKADEMIE zU MÜNCHEN.

I) RITTER B ANI).

LEIPZIG,

V E R L A G V O N S. H I R Z E L.

1867.

.}

-, i i.

i

i - • - • l .

; ç

TA

i

1 • • • • • s ' , i * * *

voRwoRT.

Seit dem Erscheinen des zweiten Bandes'ist wohl eine längere Zeit,

als mir selbst und vielleicht auch dem Publicum lieb war, verflossem, bis

nunmehr allerdings noch nicht der Schluss des Ganzen, sondern nur die

gegenwärtige Fortsetzung hervortreten konnte. Die Entschuldigung, auf

welche ich hiefür Anspruch machen möchte, wird der billig denkende

Leser darin findem,' dass ' eine derartige Arbeit bei der erdriickenden Masse

des Materiales unmöglich rasch fortschreiten kann, wenn sie nicht in sol

cher Weise gerathen soll, dass über kurz oder lang ein anderer Forscher

sich, wieder die nemliche Aufgabe stecken müsste. Nothwendig musste

ich das Zielim Auge haben , die ganze Untersuchung, deren Schwierig

keit hauptsächlich in der fast. unglaublichen Menge ihrer Gegenstände liegt,

möglichst zu einem wissenschaftlichen Abschlusse zu bringen, soweit

wenigstens unsere gegenwärtig erreichbare Kenntniss dieses ganzen Litte

raturzweiges diess verstattet.

Ohne dem Vorwurf der Unbescheidenheit befürchten zu müssen, darf

ich wohl sagen, dass ich eine Entdeckungsreise in bisher fast unbekannte

Gegenden der Litteratur untermommen habe; und dass keine dergleichen

Bedenken, wie sie bei manchen Reise-Berichten betreffs der Wahrheit des

Erzählten auftauchen können, etwa auch hier Platz greifen möchten, dafür

glaube ich mit ängstlicher Gewissenhaftigkeit durch den sicher nirgends

fehlenden Quellen-Nachweis gesorgt zu haben.

Aber sowie ich Grund zu der Meinung habe, dass mir aus dem

Umkreise des gedruckten Materiales wohl nichts Wesentliches entgangen

sein dürfte, ebensosehr kann durch dasjenige, was gegenwärtig noch in

Handschriften verborgen liegt, nicht nur manche wünschenswerthe Berei

IV Vorwort.

cherung oder Ergänzung meiner Forschung sich ergeben, sondern mög

licher Weise auch das eine oder andere Ergebniss derselben. umgestossen

werden. Dass ich die gelehrten Genossen meiner Studien. hiemit nur

bitten kann, nach diesem beidem Seiten sich zu bethätigen, verstelht sich

vom selbst. Herr S. B a ra c h hat aus Wiener Handschriften eine ergän

zende Bestätigung zu meinem zweiten Bande veröffentlicht; die Bibliotheken

Frankreichs und Englands würden ohne Zweifel noch viele Veranlassung zu

Demjenigen darbieten, was? mir im Interesse der geschichtlichen Wahrheit

als wünschenswerth und erforderlich erscheint. Blosse Behauptungen aber,

wie sie z. B. ein französischer Gelehrter gegen einen principiellen Punkt

meiner Untersuchungen gekehrt hat (s.- S. 18), diemen nicht dazu, die

Wissensehaft in solch schwierigen Fragen zu fördern. • , ,

Dass ich mit der Fortsetzung und | schliesslichem Erledigung des Ge

sammt-Umkreises meines Themas 'umablässig beschäftigt bim, bedarf keiner

weitern Betheuerung. fr. Ich habe mirieinmal diese Lebensaufgabe gestellt

umd kann nur hoffen, dass mich die Kraft zur Wollendung des Ganzen

nicht verlassen möge. ' -' - •,. • ' ' ' ' ' ' , , , , .; , in

. . ; , ' ; ■ i. ' . ' ' ' •'• , ., ' ; * • …

- * * * * * . r\ ' ; - * • * • , . . . i • • • * •,

München, im December 1866.

* , • • ' . n : , : ; : ' ' ' ; • • ■ , .

n : ,', , ,'ii ' , , , , ; , C. P r antl.

• n • i n ;,!, , , , '' : ;! , , !, , , , , , , ,

• • • . . . ; ' , , , •' ' , ' ; t. a

i

* , . a • , , • * , , 1'* , * * , .

• * * * *. u :

• ' ■ ;;, sit, … , , ;, .',, , , ' . .'. ' ; ' , . . . . ; 11, 1 ' ' ' ' ' ' ,',

, i, , , , it, ' -, i ■ • ' ' *; , . . . . , • • ■ ■ ■ '• ' •, i', ; · · ·:! , , , ,,'. , -

· · · · · · · i · · · · n, : ,,', ' ,,. , , , , , , , , , ,,:, , , , ii; , , ,-,', , ■ i • , t

- a. - -

, , , , , , , ' ■ ' . • . ' - :' •{ . , , , , , , ; ' n : * fi- -; ; 1. «i , ;;; i .' ' : « ' , • i **,,.;• • • *

.'.!. '' , …. i ; *; sir.' ^ - … ; * * *, vi !. i … ... rfr : n ,. ' * • , '

· · · · . . . • ' • ' ' ,',.; ; ' ; ■ ', , , ■ - … , ... ;. ■' , w,

: .,;,,,,,,i ■ \ ■ •■• , ^ * ' / • i;nt ! i ■ •,, •' ' , '

, , , , . • ; ' , , ,', , ,,,!, •! • , , , • • • 'f . ', , , , ; . . . . . . i ,* ' •*, * • • * .

., , , , , , , : ,,',, , • ' ' * ' ■ • i'. • • ■ • ' ' ' ; . . . i * * , , , : · · · ·

' r . . . . .; • • • r /; , ; , , , , , ■!• •. •* ; rt „ ,* . ***, . , , , , ,

* • • 1 , , . . . . * * . , : … ; 1 ' ' . . . . . .,,, , ,

ÜBERSICHT DES INHALTES.

Seite

XVII. Abschnitt. Erstes Auftreten des byzantini.

schen, aristotelis chen und a r a b i s c h e n

St offes im latein is chen Ab endlam de . . . 1—144

Wiedererwachen des Alterthumes in Bezug auf Philosophie 1.

Uebersetzungem aristotelischer und arabischer Schriften 3. Alte

und neue Logik 4. Antoli, Johannes Basingstokes, Heinrich von , -^ . - *

Brabant 5. David von Dinant und Amalric von Ben, Balduin 6.

Das Buch De causis 8. Die Macht des neuen Stoffes 9.

Die byzantinisché Logik des Psellus; ihr ältester lateinischer

Bearbeiter Wilhelm Shyreswood 10. Die lateinischen Memorial

Werse 13. Die Lehre von proprietates terminorum 17. Die syn

categoreumata 19. Lambert von Auxerre als zweiter Wertreter

dieser Logik 25. Petrus Hispanus nur Uebersetzer 34. Druck

ausgaben seiner Summulae 35. Inhalt derselben 41. Proprietates

terminorum: suppositio 51, ampliatio, restrictio 56, appellatio 57,

restrictio 58, distributio 60. Eaeponibilia 67. Lücken in der Ge

schichte der Logik 74. - +

Die aristotelisch-arabische Logik 74. Alexander Alesius, Wil

helm von Auvergne 75. Wincenz v. Beauvais 77; die Universa

liem 79, die Kategorien und deren Ergänzung ans Gilbertus

Porretanus 81, beim Urtheile spätere Interpolationem 82, Syl

logistik 84. ' Robert Capito von Lincoln 85. -

Albertus Magnus, umfassender Stoff- Lieferant und unverstän

diger Compilator 89; Stellung der Logik 91; widerspruchsvolle

Aeusserungen über die Universalien 93; die Einheit der Wesens

form und das Princip der Individuation 97; die Isagoge 100;

die Kategoriem und Gilbertus Porretanus 102; das Urtheil 103;

die Analytiken 105; die. Topik und Sophistik 107. Thomas von

Aquino, abhängig von Albert 107; gleichfalls Widersprüche in

Auffassung der Universalien 109; Princip der Individuation 115;

De ente et essentia, Kategorien, Urtheil 116; zweite Analytik, .

Sophistik 118. Pseudo-Thomas 118. Bonaventura 119. Roger

Baco 120; seine angebliche Werthschätzung der Erfahrung 123;

Mystik in der Universaliemfrage 125. , !

VI Uebersicht des Inhaltes.

Seite

Allmälige Erweiterungen der byzantinischen Logik durch den

fortgesetzten Schulbetrieb (die Autorem nicht näher bekannt) 129;

zunächst beim hypothetischen und modalen Urtheile 130; so

dann bei den proprietates terminorum 132; hauptsächlich aber

Entstehung der Lehre von den Consequentiae 137; leise Spuren

der späteren 0bligatoria 143.

XVIII. Abschnitt. Raimundus Lullus . . . . . 145—177

Isolirte Stellung desselben 145. Seine zahlreichen Schriftem 146.

Geringschätzung der gewöhnlichen Logik 149; dennoch Bearbei

tungen derselben auf byzantinischer Grundlage 150. Seine Ars

magna 155; ob dieselhe auf kabbalistischer Quelle beruhe 155.

Das Alphabetum 157; die Figurae 158; die principia und regulae

162; die Tabula generalis 163; die weiterem Manipulationem 166; / ' ' ' '

die applicati0 169; die Technik der Anwendung der grossea , ,

Kunst 171; die Encyclopädie der Wissenschaftem 172. Die, .

Nova logica als Mittelding zwischen der gewöhnlichen Logik

und der Ars magna 175. Ein catalonisches Compendium 176. *'

- • • • ' , , - , • • * • , • * * * * *

XIX. Abschnitt. Allmälige Formulirung verschie- '

dener Partei- Ansichten . . . . . . . . 178—420

Wirkung ; der gesammten neuen , Stoff- Zufuhr, 178., Schul- ,,t;

Unterricht; Heinrich von, Andly, 180. ; Die bunte Parteispaltung,, , , ,fi

welche weder, durch ,,Nominalismus und Realismus“ noch , durch , , , ;

„Thomismus, mnd Scotismus“ ausgedrückt werden kann 181.

Die arabische Drei-Stellumg ;der, Universalien ante rem , in re, , . , i

post rem bei sämmtlichen Autorem 182. . Kein Platonismus, nur '

die Auctorität aristotelisch- arabischer Stellen , und des, byzan

tinischem terminus 183. , ; , - -

Der erste Anstoss der Streitigkeitem im principium individua- , , ; :

tionis, Stephan Tempier, 184, und gleichzeitig, in der, unitas iu*

formae, Robert Kilwardby 185. Johannes Peccam 188. Wilhelm -,

Lamarre, 189. Heinrich, Göthals yon Gent, ein Muster der. Un- , ,,,i,

klarheit. 190. - Wertheidiger., des Thomas: Aegidius, von Lessinas, , ;,'}

195, Bernhard von Trilia, , Gottfried , won. Fontaines 196; : das,; ; . .

Defensorium fratris Thomae des Johannes Parisiensis 200. Tho

mas Docking, 0livier Brito, Jacobus de Ravanis, Konrad von

Halberstadt 201. ,, i ' : '•! : * .

Duns Scotus; seine Schriften 202. Stellung und Aufgabe der

Logik 203. Conceptualismus 206. Die Universalien, in dem Dingem : .

und formell, im, Denken 207; intentio prima, und secunda, 208; , ,,;

die species, intelligibilis 210; modus significandi 215. Das Princip , , , .

der Individuation, haecceitas, entitas, positiva, 217. , Formalitates, ., , ,

Identität und Nicbt-ldentität 220., Pluralitas formarum 221; in- , , ,

tensio et, remissio, formae 223. Isagoge 223; Kategorien, Urtheil. , ,

224; Aufnahme byzantinischen Stoffes, 225; Kritik der, gewöhn- ..

lichen Lehre über die Umkehrung der Urtheile 228; Syllogis- ›, tr

Uebersicht des Inhaltes. vii

mus mit Beiziehung byzantinischer Tradition 230; zweite Ana

lytik, Sophistik 232. . - -

Steigerung ,, der Partei-Unterschiede 232. Dominikaner und

Franziskamer. 233. Zunächst Gradabstufungen eines Ueberge

wichtes der scotistischen Lehre. , Siger von Brabant im Anfamge

seines Auftretens Scotist 234; Richard won Middleton gegem ei

nige Annahmen des Scotus und jedenfalls gegen Uebertreibuugen

des Scotismus polemisirend 235; Petrus von Auvergne mit, sc0

tistischen : Ergänzungen zum Thomismus 238; Alexander won

Alessandria in engerem Anschlusse an Scotus 240, sowie in

gleicher Denkweise wahrscheinlich auch Gerhard von Bologna

und Radulph Brito 241. Dann hingegen manigfaltiges Ueber

wiegen .des Thomismus: Petrus von Abano 243; mehrere uns

unbekannte Autorem, deren Schriften- später für Erzeugnisse des

Thomas selbst gehalten wurden 244; ein solchér Pseudo-Thomas

auch der Werfasser einer Summa totius logicae, nicht unwichtig

betreffs , der Syllogistik 250; Aegidius Romanus manche scoti

stische Elemente beimischend 257, besonders in der species in- • i

telligibilis 260, im Princip der Individuation 262, undi in- der

unitas formae 263. - -

Fortsetzungen dieser Richtungen in abermaligen Variationem: *

Herveus Natalis, zwischen Thomas: und Scotus stehend im' der

Frage über intentio 264, sowie über die Universalien 267, hin

gegen etwas näher dem Thomismus im Princip der Individuation

und in der unilas formae 269. Johannes von Jandum in einiger '

Hinneigung zu Halb-Scotisten 273. Johannes von Neapel 274.

Augustinus Triumphus vou Ancona, betreffs der intentio Anhänger

des Thomismus 274. Antonius Andreas Workämpfer des Scotis

mus, jedoch mit, einigen thomistischen Modificationem 278.

Hierauf mehrere.Autorem, deren jeder einzelne für sich gleich

sam eine Partei repräsentirt: Franciscus Mayron, wohl scotistisch,

aber mit éiner nur durch die allgemeine Zeitströmüng gehemmten

Richtung zum Platomismus 283, zugleich der erste mittelalter

liche Wertreter des Princips der Identität undi des Widerspruches

287, und Bearbeiter der formalitates. 288. Durand von Pourgain,

polemisch gegen Scotus und gegen Thomas seine eigeaea Wege

gehend in Auffassung des ens rationis und des abstrahirenden

Denkens 292, sowie dem Scotus sich nähernd im Princip der

Individuation 295. Walter Burleigh, der Wertreter einer ganz

eigenthümlichen Gleichberechtigung des aristotelischen Conceptua

lismus und des realistischen Platonismus 297. Armand von

Beauvoir, einen ähnlichen Dualismus, besonders betreffs der in

tentio, auf thomistischer Grundlage durchführend 306. Petrus

Paludanus, in den Universalien Halbthomist, im Princip der In

dividuation Scotist, in der unitas formae Thomist 311. Johannes

Gratiadei von Ascoli, ein bis zur realistischen Uebertreibung des

Scotismus fortschreitender Halbthomist 313. Johannes Bacon

thorp, halbthomistischer 0bjectivismus 318. Petrus Aureolus,

t :

Wiii Uebersicht des Inhaltes.

durch Polemik gegem , Thomas und gegen Scotus auf einen ver

mittelnden Standpunkt geführt 319; seine Betonung der voa: eae

pressiva conceptus 319, sein Conceptualismus und doch Bekäm

pfung der species intelligibilis 320, scotistisches Princip der

Individuation und thomistische unitas formae 326.

Wilhelm 0ccam, bisher durch theologisirende Geschichtschrei

bung entstellt 327; seine Schriften 329. Die Logik eine prak- .

tische Disciplin 330; dabei aristotelischer Empirismus 332.

Letzter Grund der actus intelligendi 335; psychische Gebilde

(fictum, idolum, simulacrum) dem Objecten schlechthin adäquat

336. Eben hiedurcb aber ein Schwanken zwischen Subjegtivismus

und 0bjectivismus 337. Der actus intelligendi ein inmerés Urtheil

339; Verhältniss des Wortausdruckes zum inneren Worgange 340.

Imp0sitio prima und secunda, sowie intentio prima und secunda

341. Die Universalien 343; nicht „Nominalist“, sondern ,,Ter

minist“ 344. Abstrahirende Thätigkeit 346, ausgedrückt im ter

minus 347; hiemit Uebergewicht des Urtheiles 349. Kritik der

Ansichten Anderer über die Universalien 349, besonders des

Scotus 354. In der eigenem Auffassung betreffs der objectivem

Geltung der Universalien abermals ein Schwanken. 358. Das

Princip der Individuation 359. Die unitas formae 361.

Occam's Compendium der Logik 361. Die Lehre vom terminus

362. Die Universalien 365. Definition und Beschreibung 366;

anderweitige Zusätze, 368., Die Kategorien 369; ursprüngliche

Dreizahl derselben 372. , Die Lehre von der suppositio 373.

Das Urtheil auf byzantinischer Grundlage 379; Eintheilungen

desselben 380, die Negation 381; die Wahrheit der Urtheile 382;

fi

das modale Urtheil 385; die exponiblen Urtheile 386; die Um

kehrung der Urtheile 392, besonders, der modalen 394; das ,

hypothetische Urtheil 396. Die Argumentation 397; der ka

tegorische Syllogismus 397; die modalen Schlüsse 401; ' die

exponiblen Schlüsse 408. Die zweite Analytik 409; die Defi

nition 410. Die Lehre von Consequentiae 411, wobei die Aequi

pollenz und Entgegensetzung der Urtheile 415. Die Topik. 418,

die Induction 418. 0bligatoria und Insolubilia (spätere Interpolationen)

419. Die Sophistik 420.

XVII. ABsCHNITT.

ERSTES AUFTRETEN DES BYZANTINISCHEN, ARISTOTELISCHEN UND

ARABISCHEN STOFFES IM LATEINISCHEN ABENDLANDE.

Hatten die beidem vorhergehenden Abschnitte die Aufgabe, zwei

Gruppen der Litteratur zu schildern, welche vom 13. Jahrhunderte an

den Werlauf der Logik dauernd beeinflussten, — nemlich das byzanti

nische Compendium des Psellus und die das Organon betreffenden Lei

stungen der Araber —, so kann num der geschichtliche Fadem wieder

da anknüpfen , wo wir ihn am Schlusse des XIV. Abschnittes verliessem,

d. h. am der Gränzscheide des 12. und des 13. Jahrhunderts. Nur muss

selbstverständlicher Weise die allbekannte Thatsache hinzugenommen wer

dem, dass gleichzeitig mit den byzantinischen und arabischen Erzeugnissen

auch die sämmtlichem uns zugänglichen Schriftem des Aristoteles und ein

grosser Theil der Commentatorem desselben dem Mittelalter kund wurdem,

so dass hiemit für die Logik all dasjenige, was ich im IV. und im IX.

Abschnitte ausführlich darzustellen versuchte, nunmehr einem belangreichem

Theil der dreifachem neuen Stoff-Zufuhr ausmachte.

Aber eben bezüglich dieses letzterem Quellenkreises drängt sich eine

Bemerkung auf, welehe nicht bei Seite gelassen werden kamm, selbst auf

die Gefahr hin, dass es fast als lächerlich erscheimen mag, Dinge beson

ders hervorzuheben, welche ohmediess Jedermann weiss. Sowie jedoch

häufig gerade die bekanntestem Thatsachem nicht in ihrer ganzen Trag

weite erfasst werden, so kann auch wohl nicht oft genug hervorgehoben

werden, dass das sogenannte Wiedererwachen des Alterthums für Philo

sophie, Mathematik und Naturwissenschaften grösstentheils bereits im 13.

Jahrhunderte eben durch das Bekanntwerden des Aristoteles und der ara

bischem Litteratur stattfand. Und wenn auch die Geschichte der Logik

am betreffendem 0rte es wahrlich micht unterschätzen wird, dass von der

* Zeit der eigentlichen Renaissance am ein frischerer naturalistischer Hauch

weht umd allmälig gar viel scholastischer Phunder über Bord fällt, so ist

doch andrerseits zu bedenken, lass, — um hier von Mathematik, Chemie

und Medicin völlig abzuseliem —, schon seit dem letzten Drittel des 13.

Jahrhunderts die ganze damalige gebildete Welt durch aristotelische Denk

weise geschult wurde und hiedurch hundertfältige Keime wirklicher Phi

losophie einsog.

Welch ein Unterschied gegen die früheren Jahrhunderte liegt schon

darin, dass es mummehr nicht bloss ausschliesslich Logik gab, sondern

damebem mit gleichem Anspruche auf Beachtung jetzt auch Metaphysik,

Physik, Ethik und Politik hintraten! Allerdings war all dieses eben mur

PRANtl, Gesch. III. 1 -

2 - XVII. Die Zufuhr meuem Stoffes.

Aristotelismus, und zwar ein bloss äusserlich aufgedrumgener Aristotelis

mus, welcher daher auch nicht in seiner Tiefe verstandem , ja häufigst

missverstandem und corrumpirt wurde; aber die unwillkürliche Erweite

rung des speculativem Gesichtskreises, welche aus der Beschäftigung mit

dem aristotelischem Schriften floss, ist für die Geschichte der „Philosophie“

jedenfalls von höherem Werthe, als all jener augustinisch-christliche Pla

tonismus, welcher vorher cursirt hatte. Und sicher wäre beim Wieder

erwachen des Alterthumes in der wuchtigen Masse des durch Neuheit

reizendem Stoffes der speculative Sinn ertrunken oder hätte einer boden

losen platonisehen Mystik dem Platz geräumt, wenn nicht mit so grosser

Zähigkeit zwei Jahrhunderte hindurch die Disciplinirung des Denkens sich

durch aristotelisehe Lectiire festgewurzelt hätte.

So müssen wir es allerdings als einem Fortschritt begrüssem, dass aristo

telischer und aristotelisch-arabischer Stoff zugeführt wurde; aber es ist da

mit noch beileibe nicht gesagt, dass es in dieser zweiten Hälfte des Mittelalters

etwa irgend einen „Philosophen* gegehen habe. Demn eine gänzliche Abhän

gigkeit vom der äusserlichen Stoff-Zufuhr ist und bleibt noch auf Jahrhun

derte hin der eigentliche Grundtom, und zwischen den zahlreichen Autorem,

welche ja sämmtlich ohne Ausnahme nur vom fremdem Fette zehren, ist

einzig darim ein Unterschied bemerkbar, dass die Einem schwachköpfig,

wie z. B. Albertus Magnus und Thomas von Aquin , in gedankenloser

Auctoritäts-Sucht die verschielenartigsten Stücke des fremdem Gutes zu

sammenraffem, hingegen Andere, wie z. B. Duns Scotus, 0ceam und Mar

silius, wenigstens scharfsinniger dem dargebotenem Stoff beim Worte zu

mehmen und folgerichtig auszubeutem verstehen. Dass aber, abgesehen

von solchen Gradabstufungen, Alle mur am Gängelbande des zugeführten

Materiales wandeltem, erhellt schlagend schon aus dem Umstande, dass

es in dieser zweiten Hälfte des Mittelalters keinem einzigem reinem Plato

miker gibt (das Zeugniss eines Zeitgenossem hiefür s. untem Anm. 571),

während ums noch im 12. Jahrh. mamcher entschiedene Platonismus be

gegnet war. So mächtig, ja erdrückend, wirkte jetzt die Auctorität des

mit Einem Schlage eröffneten aristotelischem Stoffes, dass es erst der

Auctorität einer abermaligen Stoff. Zufuhr bedurfte, um zur Zeit der

Renaissance durch die florentinische Akademie den Platonismus neu an

zufachem.

Insofern aber neben dem aristotelischem und arabischem Quellenkreise

auch der byzantinische Stoff in seinen Wirkungen zu verfolgen ist, so

wird man wohl glauben, derselbe gehöre bloss der Litteratur der Schul

Bücher an und habe mit dem arabischen Aristotelismus und dem aus ihm

erwachsenden Controversen Nichts zu schaffen ; ja durch dasjenige, was

vorläufig im gegenwärtigen Abschmitte vorgeführt werden wird, könnte

diese Annahme sogar eine Bestärkung zu findem scheinem. Aber das

später Folgende wird zeigen, dass, — was bisher Niemand wusste oder

auch nur ahnte —, jener byzantinische Unsinn sich tief in die logische

Parteispaltumg und somit in die sogenannte Philosophie jener Zeit ver

zweigte, und dass (seit 0ccam und seinen Anhängern) die Kenntniss

des byzantinischen Materiales der einzige Schlüssel sei, durch welchen

die oft beklagte Unverständlichkeit mancher Schriften und einzelner Stellen

allein gelöst werden kann,

XVII. Die Uebersetzungen. 3

Doch ich will nicht weiter vorgreifen, sondern in Fortsetzung mei.

nes bisherigen Werfahrens sofort beginnem, Alles Einzelne dadurch ge

schichtlich darzustellen, dass ich es auf die Quellen zurückführe, aus

welchem es stammt.

Was nun hiemit zunächst jene äusserliche Seite der Wermittlung

betrifft, welche in blosser Uebertragung des dreifachem neuen Materiales

besteht, so wird bei dem Compendium des Psellus sich uns diese Frage

ummittelbar mit der Darstellung des Inhaltes verbinden müssen. Hingegen

bezüglich der arabischen Litteratur umd der aristotelischen Werke wird es

hier genügen, mur wenige unerlässliche Bemerkungen vorauszuschicken;

demn sowie die Thätigkeit, welche im 13. Jahrhunderte sich um das

arabisch- lateinische oder griechisch-lateinische 0rgamon des Aristoteles

drehte, überwiegend mur eine commentirende war, so besteht auch unsere

Aufgabe hauptsächlich darim, auf Grundlage der notorischen Thatsache,

dass die aristotelischen und die arabischen Schriften manigfach übersetzt

wurdem, dem inhaltlichen Folgen und Ergebnissen dieses erweiterten Ge

sichtskreises machzuspüren; auch erscheint es ausserdem als unthumlich,

die Untersuchungen, welche Jourdain in seinem bekannten Werke über

die einzelnen Uebersetzer angestellt hat '), hier etwa auszuschreiben. Somit

mag mur in Kürze daran erinnert werdem, dass die betreffenden Leistungen

der Araber für das Ende des 12. oder den Anfang des 13. Jahrhunderts

den Lateinern bereits durch G u m disalvi und seinem Gehülfem Johannes

Aven death (s. vorig. Abschn. Anm. 66) übermittelt warem, welche in

der Mitte des 12. Jahrh. Uebersetzungen angefertigt hatten *), sowie dass

der Gesammt-Complex der Werke des Aristoteles ongefähr seit 1220—1225

in lateinischer Uebertragung zugänglich war *), wobei, wie Jedermann weiss,

sich Friedrich II. durch einflussreichste Förderung der aristotelischen

Litteratur die grösstem Werdienste erwarb 4).

Allerdings jedoch bleibt gerade, was das 0rganon betrifft, noch mamche

Frage übrig; demm die Annahme, dass man ohnediess für diesen Theil

der aristotelischen Philosophie die Uebertragung des Boethius besessen

habe, und somit einerseits die Anfertigung neuer Uebersetzungen über

flüssig gewesen sei umd andrerseits die litterarische Untersuchung über

diesen Punkt kürzer hinweggehen könne, mussten wir schon längst obem,

Abschn. XIV, Anm. 2—34, auf eine sehr wesentliche Beschränkung zurück

führem, indem die boethianische Uebersetzung der Hauptsehriften des 0r

ganons, d. h. der beidem Analytikem und der Topik mebst Soph. El., vor

dem 12. Jahrhunderte gänzlich unbekannt gewesen war, hingegen seit

dem ersten Drittel jenes Jahrhunderts diese Bücher theils in dem Gewande

des Boethius und theils in manigfachen neuem Uebersetzungen zugänglich

wurden. Die memliche Sachlage, welche zur Zeit des Johannes v. Salesbury

1) Am. Jourdain, Recherches critiques sur l'âge et l'origine des traductions latines -

d'Aristote. 2. Aufl. (v. Charles Jourdain). Paris 1843.

2) Ebend. p. 107 ff. Wenn aber Jourdain meinte, Gundisalvi habe ein selbst

ständiges Werk über Logik verfasst, so scheint diess aus den won ihm angeführten

Worten (p. 113 u. p. 451) nicht mit Sicherheit geschlossen werden zu können.

Uebrigens vgl. auch die oben (Abschm. XVI, Anm. 2) angeführten Arbeiten Munck's.

3) Jourdain, p. 212.

4) Näheres über dem oft gedruckten Brief Friedrich's II. s. ebend. p. 152 ff. '

1*

4 XVII. Die. Uebersetzungem.

bestamd, kehrt auch im 13. Jahrh. wieder, d. h. wir treffem nebem Be

mützung des gesammten boethianischem Textes auch die Herstellung neuer

Uebertragungen des 0rganons, mur kömmt bezüglich der letzteren der

meue Umstand hinzu, dass num sowohl aus dem Griechischen als auch aus

dem Arabischen übersetzt wurde. Dass noch zu Anfang des 13. Jahrh.

in der memlichen Weise wie in der zweitem Hälfte des 12. zwei Theile

des aristotelischen 0rgamons unterschiedem wurdem, erhellt augenfällig aus

den Statutem der Pariser Universität v. J. 1215, welche der päpstliche

Legat Robert v. Courgon im Ermeuerung früherer Bestimmungen (v. J. 1209)

erliess; demm wenn daselbst ausdrücklich von einer „altem“ und einer

„neuem* Logik des Aristoteles die Rede ist *), so erscheint es für jenen

Zeitpunkt schlechterdings als unmöglich, an etwas Anderes zu denken, als

eimerseits an die von Alters her ununterbrochen cursirendem Bücher und

andrerseits an jene ongefähr seit Abälard allmälig bekannt gewordemen

übrigen Theile des 0rgamons, mochten dieselben num aus Handschriften

der Werke des Boethius hervorgezogen oder durch neue Uebersetzungen

dargeboten wordem sein, — kurz die beidem Analytiken nebst Topik und

Soph. El. waren ebem damals im Vergleiche mit der älteren Tradition

moch das neue Material, und die Ausscheidung ist die nemliche, welche

wir bereits obem, Abschn. XIV, Amm. 26 u. 56, trafen (vgl. untem Anm.

103 u. Abschn. XIX, Anm. 93 ff.). Somach wird meben dem allgemeinen

Einflusse, welchen die arabisch-lateinischem Uebersetzungen auf dem Gesammt

Complex der aristotelischen Logik ausübtem, moch eim besonderes Augen

merk auf die letztgenannten Bücher des 0rganoms zu richtem seim.

- In dieser Beziehung nun ist zu erwähnen, dass wir allerdings um

das Jahr 1232 eine neue Uebersetzung des 0rganons treffem, welche ein

gewisser An toli anfertigte und an Friedrich II. übersandte "). Doeh fand

hinwiederum auch die boethianische Uebersetzung ihre Werwendung, denn

wie wir schon oben (Abschn. XIV, Anm. 23 f.) sahen, dass dieselbe we

nigstens in Frankreich (micht aber in Italien) ans Licht gezogen wurde,

so ist sie auch in der That vom Albertus Magnus bei seiner Bearbeitung

des ganzen Organoms zu Grunde gelegt, wie der aufmerksame Leser dieser

Paraphrasen (— denn mur commentirende Paraphrasen simd es, was Al

bertus lieferte —) bei jedem Schritte erkennem muss, ohme hiezu

eines späterem ausdrücklichem Zeugnisses zu bedürfen "). Aber zugleich

spricht der nemliche Albertus in der zweitem Analytik nicht bloss wieder

holt won einer (auf Alfarabi beruhenden) ,,Arabica translatio“ *), sondern

er vergleicht auch ausdrücklich die boethianisehe Uebersetzung mit einer

5) Bulaeus, Hist. univ. Paris. III, p. 82: El quod legant libros Aristotelis de

dialectica tam veteri quam nova in scholis ordinarie et non ad cursum; legant etiam

in scholis ordinarie duos Priscianos vel alterum ad minus. Non legant in festivis

diebus nisi philosophos et rhetoricas et quadrivalia et barbarismum et ethicam, si

placet, et quartum topicorum. Non legantur libri Aristotelis de metaphysica et naturali

philosophia nec summa de eisdem aul de doctrina magistri David de Dinant aul Al

marici haeretici aut Mauritii Hispani (s. Amm. 17).

6) Jourdain, p. 164 f. -

7) S. dasselbe am Schlusse der Anm. 14.

8) Anal. p0st. I, 1, 3, p. 519 b (0pp. ed. Jammy, Lugd. 1651, Vol. I.). Ebend.

2, 13, p. 543 a. Ebend. 5, 8, p. 603 a. Ebend. II, 2, 3, p. 620 b u. 5, 624 b u.

7, p. 627 b.

XVII. Die Uebersetzungen. 5

griechisch-lateinischen, welche „Johannes“ angefertigt habe °); und wir

fürchten nicht zu irren , wenn wir in Letzterem , dem Johanne s Ba

sin gestoke s erblicken, welcher ein Zeitgenosse und Freund des Robert

Capito (s. über diesen letzteren untem Amm. 334 ff.) war und um d. J.

1240 blühte '"). Einen weiterem Beleg dafür, dass betreffs der Analytiken

die boethianische Uebersetzung in Umlauf kam 11), bietet neben dem so

eben genanntem Robert Capito selbst (s. hierüber Anm. 338 f.), ja auch

der Commentar des Thomas v. Aquin dar, denn auch dieser fusst auf

keiner anderen Uebertragung '*); aber daneben wiederholt sich der nem

liche Umstand wie bei Albertus, indem auch Thomas gelegentlich auf eine

anderweitige griechisch-lateinische Uebersetzung hinweist '°), wobei wir

jedoch keinenfalls am jene Uebersetzung der aristotelischen Werke denken

dürfen, welche allerdings auf den Wunsch des Thomas, aber erst in den

letzten Lebensjahren desselben , memlich i. J. 1271, vom Heinrich von

Brabant angefertigt wurde 14). Hingegen ist wohl anzumehmen, dass

seit der Anregung , welche Friedrich II. gegeben hatte, fortwährend an

verschiedenem 0rtem durch Manche, von welchen wir micht einmal die

Namen kennem, neue Uebertragungen zu Tage gefördert werden konntem '°).

Auch erstreckte sich, wie wir bestimmt wissem, dieses Bestreben in Bälde

sogar auf eimige Commentatoren des 0rganons, denn schon i. J. 1266

findem wir griechisch-lateinische Uebersetzungem des Simplicius ad Ar.

Categ. und des Ammonius ad libr. de interpr. mebem einer jedenfalls

noch früher in Umlauf gekommenem arabisch-lateinischem des Themistius

ad Anal. post. 1°). Jedenfalls jedoch werden wir untem, soweit es nöthig

9) Ebend. I, 4, 9, p. 519 b: Unde quidam libri habent sic: (es handelt sich

um die Stelle b. Arist. Am. post. I, 19, p. 82 a 10; bei Boeth. 0pp. p. 535)...... Et

haec littera melior est, et est translatio Joannis a Graeco facta sicut translatio Boetii.

Ebend. II, 2, 5, p. 624 b : Arabica translatio non habet ,,montis“ (s. Arist. An. post.

II, 7, p. 92 b 22; Boeth. p. 548), sed dicit...... Huius enim est eæpositio commenti

Arabici, et in hanc magis consentit Boetii translatio et etiam translatio Joannis.

10) Nähere Nachweise über denselben und insbesondere über seinen Aufenthalt

im Griechenland s. b. Jourdain p. 62 f.

11) Auch Jourdain berichtet (p. 166), er selbst habe in den Handschriften der

Pariser Bibliothek nur die Uehersetzung des Boethius gefunden. -

12) Einzelne Abweichungen in dem beigedruckten Texte der ,,vetus translatio“

könnem mur als handschriftliche Wariantem bezeichnet werdem.

13) Anal. post. I, lectio 6, § c (f. 20 v. ed. Rom.): Littera sic evponitur (d. h.

Arist. An. post. I, 2, p. 72 a 32; Boeth. p. 523)..... In graeco planius habetur sic

etc. Uebrigens hat Thomas v. Aqu. auch bei dem Buche De interpr. andere Texte

neben dem boethiamischen benützt, s. dortselbst I, lectio 13, § c (f. 11 r.), u.

II, lect. 2, § d (f. 16 r.).

14) Aventin. Ann. Boior. VII, 9 (Lips. 1710, p. 673); Anno Christi 1271 Haen

ricus Brabantinus dominicanus rogatu D. Thomae e graeco in latinam linguam de

verbo ad verbum transfert omnes libros Aristotelis. Usus est Albertus veteri trans

lutione, quam Boethianam vocant. Die Commentare des Thomas hingegen fallen

schon ongefähr um d. J. 1262 (s. Jourdain, p. 395).

15) Dass aber auch der bekannte Murbeka (um 1270) ausser den übrigen

Werken des Aristoteles das 0rganon übersetzt habe, scheint J. G. Schneider (Arist.

hist. an. Vol. I, p. CXLII. u. Arist. Polit. Vol. I, p. XXV f.) irrthümlich angenommen

zu haben. Eine anderweitige Werwechslung des Murbeka mit dem so eben genannten

Heinrich v. Brabant hat Jourdain (p. 66) beseitigt.

16) S. Jourdain, p. 73 f. u. p. 166. Was Iden Themistius betriffi, s. untem

Anm. 336.

6 XVII. David von Dinant. Amalric von Bem.

ist, zuweilem auf die Frage zurückkommen, ob die boethianische oder eine

anderweitige Uebersetzung benützt wordem sei.

Ein Ereigniss aber, welches bezüglich des Studiums und der Auf.

nahme aristotelischer Philosophie im Anfange des 13. Jahrh. von einiger

Wichtigkeit war, dürfen wir nicht ganz unerwähnt lassen, wenn auch

schliesslich nur zu dem Zwecke , um zu bemerken, dass die Geschichte

der Logik von demselben nicht berührt wurde. Wenn nemlich (nicht

ohne Zusammenhang mit der Bekämpfung der Albigenser) seit d. J. 1209

mehrmals die Kirche ein Werbot gegen gewisse Abzweigungen der aristo

telischen Litteratur ergehen liess, und sich hiemit jene fanatischen Maass

regeln verbanden, welche gegem David v om Dinant und gegem Amalric

von B en getroffen wurden, so hat sich durch genauere Forschungen zur

Genüge herausgestellt, nach welcher Seite hin jene Beschränkungen ge

richtet gewesen seien !"). Und sowie die pantheistischem Anschauungen

der beiden genanntem „Ketzer* an sich mit der Entwicklung der Logik

Nichts zu schaffen haben, sondern der Ontologie oder der sog. Metaphysik

angehören, so bleibt für unserem hiesigen Zweck nur jene Beziehung übrig,

in welcher mäher oder entfernter die Eins-Lehre des David und des Amalric

mit der Auffassung der Universalien stand. Indem aber der theologische

Hass die Wernichtung der Schriftem jemer beidem Männer in erwünschtester

Vollständigkeit zu bewerkstelligen verstand, sind wir über dieselben nur

auf wenige orthodox- polemische Berichte beschränkt, welche , überdiess

hauptsächlich bloss das theologische Gebiet betreffen; und selbst bei den

etlichen kargen Himdeutungen, welche uns zu Gebote stehem, bleibt die

Möglichkeit, dass wir von Albertus Magnus und Thomas v. Aquin ange

logen sind. Soweit es demnach als beglaubigt gelten mag, dass David

v. Dinant mit syncretistischer Benützung antiker Aussprüche einen durch

gängigen Pantheismus kundgab '°), und dass er zur Begründung dieses

17) Sowohl über die oben (Amm. 5) angeführte Stelle als auch über die übrigen

einschlägigeu Quellen-Berichte s. das Nähere b. Jourdain, p. 187 ff., sowie eine

richtige Darstellung der ganzen Angelegenheit b. Hauréau, De la phil. scolast. I,

p. 391 ff., woselbst auch (p. 405) in treffender Weise das gegen Scotus Erigena

gerichtete kirchliche Werdammungs- Urtheil beigezogen ist. Ausserdem vgl. auch

J. H. Kroenlein, De genuina Amalrici a Bena..... Davidis de Dinant0 doctrina. Giessen

1842. u. v. dems. in d. ,,Theol. Studien u. Kritiken** 1847.

18) Albert. M., Phys. I, tract. II, c. 10, p. 23 b (0pp. ed. Jammy, Vol. II): Has

autem opiniones sic eaeplanat Aleaeander in quodam libello, ubi omnia unum esse,

quod est materia, probare intendit, et David de Dinanto in libro Atomorum (zu lesen

Tomorum, s. d. folg. Anm.). Ebend. Summ. theol. Pars II, tract. I, quaest. 4, c. 3,

p. 62 f. (Vol. XVIII): Deinde quaeritur de erroribus Epicureorum et maæime de an

tiquo errore Anaæimenis, qui nuper per quendam David de Dinanto renovatus est, qui

diacit, deum et materiam primam esse idem, inducens super hoc antiquum Anaaeime

nem, qui diavit, omnia esse unum (bei der kopflosen Abschreiber-Thätigkeit des Al

bertus ist es micht zu werwumdern, wenn derselbe bald einem Alexander bald die

Epikureer und bald den Anaximenes als antike Gewährsmänner jener Ansicht be

zeichnet, während- natürlich ein Wiertes das Richtige ist, d. h. nur Parmenides ge

meint sein kann, s. d. folg. Anm.)...... Ad hoc etiam inducit versus quosdam, qui

scripti leguntur in templo Palladio..... ; dicit etiam, quod refert Plutarchus, quod

vetustissimi philosophorum interpretati fuerunt, illud fuisse dictum de deo, qui peplo

tectus est...... Tertio pro se inducit versus 0rphei, in quibus, ut dicit, deum uni

versum esse affirmat..... Quarto pro se inducit, quod longo tempore post Lucanus

eosdem versus operi suo inseruit...... Quinto inducit pro se Senecam sic dicentem etc.

XVII. David von Dinant. Amalric von Ben. - 7

Standpunktes die Allgemeinheit des Stoffes und die , Allgemeinheit des

Geistigen als das Form-fähige (formabile) bezeichmete, aus welchem das

Einzelne hervorgehe, und zugleich in diese Formfähigkeit mach beidem

Seiten den Begriff des potenziellen Stofflichem verlegte, so dass schliess

lich hierin jenes beiderseitige Allgemeinste zusammentreffe, da ja bei Am

nahme eines dualistischem Principes zuletzt ein (gemeinschaftlicher) poten

zieller Stoff des (beiderseitigen) potenziellen Stoffes sich ergebe '°), so

ist ersichtlich, dass David die äusserste metaphysische Consequenz des

logischen Realismus zog und somit nur Dasjemige rund und voll aussprach,

was bereits bei Wilhelm von Champeaux deutlich genug im Keime vorlag

(s. Abschn. XIV, Anm. 106 f. u. 283). Auch Amalric von Ben scheint

vom einem gleichen extravagantem Realismus ausgegangen zu sein, denn

wenn auch berichtet wird, er habe den pantheistischem Gottesbegriff nicht

wie David als materielles, sonderm als formales Princip verstandem *"), so

ging doch auch bei ihm die Motivirung darauf himaus, dass Gott jenes

oberste Universale sei, in welchem alles Einzelne zur Identität zusammen

laufe *'). Wielleicht auch hätte es dieser damalige Pantheismus zu einer

19) Ebend. Summ. theol. Pars I, Tract. IV, Quaest. 20, p. 76 (Vol. XVII): Alea

ander in qu0dam libello, quem fecit de principi0 inc0rp0reae et corporeae substantiae,

quem secutus est David de Dinanto in libro, quem scripsit de Tomis, h. e. de Divi

sionibus (hiernach wählte David: sogar fast die nemliche Ueberschrift wie Scotus

Erigena bei seinem Werke De divisione naturae; s. Hauréau a. a. 0. p. 414), dicit,

deum esse principium materiale omnium. Quod probat sic: quia noys, h. e. substantia

mentalis, primum formabile est in omnem substanliam incorpoream, primum autem

formabile in res alicuius generis primum materiale est ad illa, noys erg0 primum prin

cipium est ad omnes incorporeas substantias. Materia autem possibilis ad tres dimen

siones primum formabile est in omnes corporales substantias; ergo est primum materiale

ad illas. Quaero ergo, si noys et maleria prima differunt annon. Si differunt, sub aliquo

communi, a quo illa differentia egreditur, differunt; et illud commune per differentias

formabile est in utrumque; quod autem formabile est in plura, materia est vel ad minus

principium materiale..... Si ergo dicatur una materia esse materiae primae et noys, erit

primae materiae materia et hoc ibit in infinitum; relinquitur ergo, quod noys et materia

prima sunt idem. Similiter deus et materia prima et noys differunt aut non u. s. f.

Thomas Aqu., Summa c. gent. I, 17, f. 18 r a (0pp. ed. Rom. 1570. Vol. IX): In

hoc autem insania David de Dinanto confunditur, qui ausus est dicere, deum esse

idem quod prima materia, ea, hoc, quod si non essent idem, oporteret differre ea

aliquibus differentiis, et sic non essent simplicia, nam in eo quod per differentiam

ab alio differt, ipsa differenlia compositionem facit. Hoc aulem processit eae ignorantia,

qua nescivit, quid inter differentiam et diversitatem intersit. Ebend. Sentent. II, Dist. 17,

quaest. 1, art. 1, f. 53 a (Vol. VI, 2): Quorundam antiquorum philosophorum error

fuit, quod deus esset de essenlia omnium rerum,..... ut Parmenides diacit; et illos

eliam antiquos philosophos secuti sunt quidam moderni, ut David de Dinanto. Divisit

enim res in partes tres, in corpora, animas et substantias aeternas separatas; et

primum indivisibile, eae quo constiluuntur corpora, diacit ylen, primum autem indivi

sibile, eæ quo constituuntur animae, dizit noym vel mentem, primum autem indivisi

bile in substantiis aeternis divit deum; et haec tria esse unum et idem, ea, qu0 iterum

consequitur, esse omnia per essentiam unum.

20) Thom. Aqu., Summ. theol. Pars I, Tract. I, quaest. 3, art. 8, f. 16 r a

(Vol. X): Quidam enim posuerunt, quod deus esset anima mundi...... Alii autem

diverunt, deum esse principium formale omnium rerum, et haec dicitur fuisse opinio

Almarianorum (zu lesen Almaricianorum). Sed tertius error fuit David de Dinanto,

qui stultissime posuit, deum esse materiam primam.

21) Marlin. Polon., Chron. d. h. Supputationes (ed. Basil. 1559 fol.) p. 209 ff.:

Damnavit etiam (sc. Innocentius tertius) Almaricum quendam Carnotensem cum sua

doclrina, sicut habetur in decretali ,,Damnamus“. Qui Almaricus asserit, ideas, quae

8 XVII. Balduim. Liber de causis.

näheren logischen Formulirung, — gleichsam bereits zu einem Spinozis

mus —, gebracht, wenn nicht die 0rthodoxie unterdrückend entgegen

gestanden wäre. Wenigstens finden wir einen gewissen Balduin als

Schüler des David angeführt, welcher (soweit der unlautere Bericht über

ihn überhaupt einem Sinn haben kann) sich auf den Begriff des Ein

fachem gestützt zu haben und hiemit der ganz vernünftigen Ansicht ge

wesen zu sein scheint, dass es micht zwei oder drei Absolute, sondern

eben nur Eines geben könne **).

Insofern aber David von Dimant sich auf ältere griechische Aussprüche

berief (s. Anm. 18), welche grösstentheils mur durch Wermittlung der

Araber zu seiner Kenntniss gekommen sein konntem, so liegt ums hierim

die Brücke zu dem Buche ,, De c a u s i s “, welches wegen seiner ara

hischen Herkunft wohl schon obem in Kürze erwähnt wurde (vor. Abschn.,

Anm. 404), aber nun hier darum in Frage kommt, weil es als ein Be

standtheil der neuerwachenden Gesammt- Philosophie des Aristoteles galt

und wirkte *°). Das Einzige jedoch, was aus dem Inhalte dieses Buches

hieher gehört, ist gleichfalls die Anschauumg eines extremem Realismus,

denn die platonisch-arabische Mystik, welche dort bezüglich des Gottes

begriffes und der Welt-Intelligenz ausgesprochen wird, liegt auf einem

anderweitigen Gebiete. Insoweit nemlich der unbekannte Werfasser über

haupt ein logisches Motiv verfolgte, stand er lediglich auf der platonischen

Tabula logica des Porphyrius, wornach (lie Stufenfolge vom höchsten

Allgemeinstem bis zum niederstem Einzelnsten durch die Wirkung des art

machendem Unterschiedes (— diversificari —) hergestellt wird 24). So soll

dann der intelligible Gehalt des Einzelmen nicht an sich selbst schon als

ein Wielfältiges, sondern als Causalität der Wervielfältigung gedacht und

diese Causalität schliesslich auf die Eine höchste Intelligenz zurückgeführt

sunt in mente divina, creare et creari (auch diess erinnert an Scotus Erigena);

..... diacit etiam, qu0d ide0 finis omnium dicitur deus, qu0d omnia reversura sunt

in eum, ut in deo incommutabiliter quiescant, et unum individuum atque incommuta

bile in e0 permanebunt; et sicut alterius naturae non est Abraham, allerius Isaac,

sed unius ac eiusdem, sic diacit omnia esse unum et omnia esse deum; divit enim,

deum esse essentiam omnium creaturarum et esse omnium.

22) Albert. M., Summ. theol. a. a. 0. (Amm. 18): Discipulus autem eius (d. h.

des David) quidam Balduinus nomine, contra me ipsum disputans talem .... induvit

rationem, quod, quaecunque sunt et nullo modo differunt, sunt eadem ; deus et ma

teria prima et noys sunt et nullo differunt; ergo sunt eadem..... Quod autem nullo

modo differant, sic nitebatur probare: quaecunque nullam differentiam habent, nullo

modo differunt; ..... simplicia autem prima nullam differentiam habent, quia si dif

ferentiam haberent, c0mp0sita essenl; deus, hyle, noys, simplicia prima sunt; ergo

nullam habent differentiam ; ergo nullo modo differunt, et sic per consequens eadem

sunt; et hoc est pr0p0situm eius.

23) Näheres über das Buch De causis überhaupt (abgesehen won einigen Be

merkungen bei Jourdain, a. a. 0. p. 183 ff., 195, 445 ff.) s. bei Haneberg in d.

Sitzungsberichten d. Münchner Akad. 1863, Bd. I, p. 361 ff.

24) De Caus., Propos. 4 (Arist. 0pp. lat. Venet. 1552. Vol. VII, f. 115 r):

0mne qu0d sequilur causam primam, est intelligentia completa in ullima potentia et

reliquis bonilalibus, et formae. intelligibiles in ips0 sunt laliores et vehementius uni

versales ..... Et quia diversificatur intelligentia, fit in e0 forma intelligibilis diversa;

et sicut ea, forma una propter hoc, quod diversificatur in mundo inferiori; proveniunt

individua infinita in multitudine, similiter eae esse causato primo propterea, quod

diversificatur, apparent formae intelligibiles infinitae.

XVII. Liber de causis. Die Macht des neuem Stoffes. 9

werden; und die Gradabstufung, welehe zwischen den höherem und dem

niedrigerem Universalien besteht, muss zuletzt in einer pantheistischen

Einheit verschwindem, indem (— was einigermaassen an die Status-Lehre

erinnert, s. Abschn. XIV, Anm. 129 f. —) jenes Nemliche, was weiter

abwärts in particulärer Weise existirt, zugleich nach Oben in universeller

Weise bestehe *°). Die Frage aber, wie hiebei meben der Ewigkeit der

intelligiblen Universalien die Zeitlichkeit des concretem Seiendem sich er

kläre, wird nothwendiger Weise durch die mystische Annahme eines

Mitteldinges abgethan, welches seiner Substanz nach das Ewige enthalte,

in seiner Thätigkeit aber in die Zeit falle *°). Won selbst versteht es sich,

dass der Werfasser des Buches den Begriff der Intelligenz oder des In

telligiblen durchweg nur in objectivem, realistischem Sinne nehmen konnte

und daher die Universalien ausserhalb der Einzeln-Dinge in das reine gött

liche Denken verlegen musste (s. vor. Abschn. Anm. 404).

Gerade aber das Buch „De causis“, welches Thomas v. Aquin selbst

zum Gegenstande seiner commentirenden Thätigkeit machte, dient uns als

Beleg dafür, dass die erwähnten kirchlichen Verbote und Maassregeln mit

der Logik als solcher Nichts zu schaffem hattem. Jene Zeit war in sich

selbst so unklar und umreif, dass man gewisse Consequenzen, welche

innerlich längst nothwendig sich hätten ergebem müssem, erst dann be

merkte , wenn sie mit dürren Wortem deutlich ausgesprochen wurden.

Und der Kampf oder Wertilgungs-Fanatismus richtete sich damn glücklicher

Weise auch nur gegen solche bestimmt hervorgetretene Consequenzen,

während man die Basis derselben ruhig gewähren liess und selbst in

ungenialem Fleisse reichlichst einsog. Die Unfähigkeit, einen Gedankem

bis an sein Ende folgerichtig hinauszudenken, kann sicher nicht deut

licher hervortreten, als wenn man wie Albertus Magnus oder Thomas v.

Aquin und hundert Andere zugleich Aristoteliker und zugleich trimitäts

gläubig sein zu können vermeinte. Aber weil die Macht der Tradition,

— das alleinige geistige Motiv für das Mittelalter —, nach beidem Seitem

25) Ebend. Prop. 8 (f. 115 v): Bonitates, quae descendunt super intelligentiam

a causa prima, sunt intelligibiles in ea, et similiter res corporeae sensibiles sunt in

intelligentia intelligibiles ; quod est, quoniam res , quae sunt in intelligentia, non

sunt impressiones ipsae, imo sunt causae impressionum. Prop. 9 (f. 116 r): In

telligentia est princeps rerum, quae sunt sub ea, et relinens eas et regens eas,

sicut natura regit res, quae sunt sub ea, per virtutem intelligentiae, quia similiter

intelligentia regit naturam per virtutem divinam. Danm Prop. 10 (f. 116 r): 0mnis

intelligentia plena est formis; verumtamen eæ intelligentiis sunt, quae continent

formas plus universales, et ea, eis sunt, quae continent formas minus universales.

Quod est, quoniam formae, quae sunt in intelligentiis secundis inferioribus' per modum

particularem, sunt in intelligentiis primis per modum universalem, et formae, quae

sunt in intelligentiis primis per modum universalem , sunt in intelligentiis secundis

per modum particularem.

26) Ebend. Prop. 30 (f. 118 v): Et non est possibile, ut substantias sempi

ternas, quae sunt supra tempus, sequantur substantiae creatae in tempore nisi me

diantibus substantiis temporalibus sempiternis in tempore; et istae quidem substantiae

non sunt factae mediae, nisi quia ipsae communicant substantiis sublimioribus in

permanentia et communicant substantiis temporalibus abscissis in tempore per gene

rationem. Prop. 31 (f. 119 r): Inter rem, cuius substantia et actio sunt in momento

aeternitatis, et inter rem, cuius substantia et actio sunt in moment0 temporis, eaei

stens est medium, et est illud, cuius substantia est eæ momento aeternitatis et ope

rati0 eae moment0 temporis.

10 XVII. Die Macht des neuen Stoffes. Wilhelm Shyreswood.

vorlag und wirkte, so klebte man auch naiv genug die beiden Quellen

aufeinander, und sowie die an sich consequente 0pposition gegen die

antike Logik bei den christlichen Theologen von Anfang an nie völlig

hatte durchdringen können, so war num beim Beginne des 13. Jahrhun

derts die arabisch- und griechisch-lateinische Tradition des Aristotelismus

so überwältigend eingetreten, dass man weit eher das christliche Dogma

in aristotelische Formen goss, als dass mam sicli principiell dem antiken

Anschauungen verschlossen hätte. Und vor Allem musste hiebei gerade

die Logik, deren Zusammenhang mit der Philosophie man ja bereits seit

Boethius ausser Augen verlorem hatte, nicht mur nicht als gefährlich, son

dern vollends als umentbehrlich betrachtet werden. Nur mochten wohl

Anfangs strengere Zeloten darüber wachen, dass in den Worträgen über

Logik nichts Thcologisches beigemischt werde, noch auch umgekehrt*").

Indem somit für den Betrieb der Logik keinerlei Störung durch

jeme Verbote eintrat, sondern im Gegentheile aus dem neu zugeführten

Materiale mur eine Steigerung erwachsen konnte, wäre bezüglich der

geschichtlichen Darstellung noch immerhin die Frage offen, in welcher

Reihenfolge die Wirkungen des neuem Materiales hier vorzuführen seien,

insoferne dieselben ja sämmtlich in den memlichen Jahrzehnten sich gel

temd machten. Zweckdienlicher scheint in dieser Beziehung zu sein,

dass wir vorerst die Uebertragung der byzantinischen Logik näher be

trachten und erst hernach den gleichzeitigen Einfluss der aristotelischen

und der arabischen Studien erörtern; denm bei solcher Anordnung des

geschichtlichen Stoffes wird es möglich sein, einerseits eine allzugrosse

Zersplitterung zu vermeiden, und andrerseits es anschaulich zu machem,

wie die Parteispaltung sich auch durch die Logik des Petrus Hispanus

modificirte.

Den Einem Quellenkreis somit bildete für die Logik seit dem 13.

Jahrhunderte jener byzantinische Stoff, welchen Psellus darbot. Und

sowie es sehr zu beachten ist, dass auch von den Alchimistem jener

Zeit anderweitige Schriften des Psellus benützt wurden *°), so hatte

auch die Logik desselben schon viel früher umd in weit reicherem

Maasse, als man bis jetzt auch mur ahmen konnte, ihre Werbreitung im

Abendlande gefundem.

Die älteste lateinische Bearbeitung des Compendiums des Psellus,

welche mir bekannt ist, wurde durch Wilhelm Shyres w oo d (gest.

1249) veranstaltet *°). Aber sowie mir die Existenz seiner noch umge

27) D'Argentre, Coll. iudiciorum de nov. error. (Paris. 1728 fol.) I, p. 158 f.

theilt aus handschriftlicher Quelle das Werdict mit, welches i. J. 1247 gegen einen

gewissen Johannes de Brescain (?) gefällt wurde, ,,ne puritas studii, quae hactenus

Parisiis viguit, eae praesumptione quorundam, qui theologica logicis inserentes non

inlelligunt neque quae loquuntur neque de quibus affirmant, errorum sordibus macu

letur; ...... quandoquidem logici theologice et theologi philosophice in suis disputa

tionibus procedentes contra praeceplum legis sortes dominicae haereditatis miscere et

confundere non formidant.“

28) S. Kopp, Gesch. der Chemie, ll, S. 156. Man schrieb ja damals diesem

jüngeren Psellus auch die Schrift IIsQi %t9aov övvóustov zu, welche jetzt nicht

mit Unrecht für ein Werk des älteren (im 9. Jahrh.) gehalten wird.

29) Er war in Durham geborem, studirte in Oxford, lehrte hierauf in Paris

mnd starb als Kanzler in Lincoln. S. 0udin, De scriptt. eccl. III, p. 116 ff. Roger

XVII. Wilhelm Shyreswood. 11

druckten Schrift mur durch eine gelegentliche Notiz *°) kund wurde, muss

ich hier wie überall die Möglichkeit offen lassen, dass durch Ausbeutung

der Bibliotheken meine Forschung moch gar manehe Ergänzung oder Be

richtigung erfahren kanm und somit vielleieht dereimst eine noch ältere

Wirkung des Psellus , im lateinischen Abendlande nachgewiesen wird.

Wenigstens ist es eine eigenthümliche Thatsache, dass die in der Syllo

gistik üblichen Memorialworte (— ihr griechisches 0riginal s. oben Abschn.

XV, Anm. 46 ff. —), welche man bisher stets dem Petrus Hispanus zu

geschrieben hatte, und ebenso einige Memorial-Verse bereits hei Wilh.

Shyreswood sich finden; und da man ihn doch wieder unmöglich für

den Erfinder derselben halten kann (— denn dagegen streitet seine Aus

drucksweise bei Anführung derselben, s. untem z. B. Anm. 40 u. 44,

auch Anm. 112 —), so bleibt mur die Annahme übrig, dass sicher schon

ein paar Jahrzehente früher das Compendium des Psellus in den ahend

ländischen Schulen im Umlaufe gewesen sein muss, wobei danm jene

technischen Worte irgendwie ausgedacht wurden und in allgemeine Uebung

kamen (s. bes. untem Amm. 52 u. 91 ff.). Indem mir daher der bisher

noch nicht bekannte Wilhelm Shyreswood mur als der relativ älteste Re

präsentant einer verbreiteten Schul-Litteratur geltem kann, glaube ich aller

dings vom meinem Grundsatze, wornach ich mich auf Gedrucktes be

schränke, eine Ausnahme machen zu müssem; jedoch kanm es dabei nicht

meine Absicht sein, hier gleichsam eine Ausgabe der ganzen Schrift Wil

helm's aus der vom mir benützten Pariser Handschrift*') zu veranstaltem,

sondern ich beschränke mich, zumal da ja die folgemden Jahrhunderte

sich doch nur ausschliesslich an Petrus Hispanus hieltem, auf den wesent.

lichen Gang des Inhaltes und einige Haupt-Stellem, um dem Leser die

Einsicht in diesem wahrhaften Worläufer des Petrus Hispanus zu ermög

lichen (vgl. Abschn. XV, Anm. 5). Ebenso werde ich es bei Lambert

v. Auxerre und einigen anderen handschriftlichem Mittheilungen halten.

Wilhelm Shyreswood jedoch bietet nicht, wie Petrus Hispanus, eine

durchgängig wörtliche Uebersetzung des Psellus (lar, sondern folgt dem

selben nur im Ganzen den Sinn getreu wiedergebend. So ersetzt er

sogleich die Anfangszeilem des griechischen Originales (Abschn. XV, Amm. 6)

durch eine etwas längere Einleitung, in welcher er an die Doctrin der

Araber sich anlehnend die Syllogistik als die wesentliche Aufgabe der

Logik und die Einsicht in die einfachstem Bestandtheile des Schlusses als

Worbedingung bezeichnet, um somit bei der Erörterung über Wort (voae)

und Schall (sonus) anzulangen **). Und indem nun die Eintheilung dieser

Baco schätzte ihn sehr hoch; er sagt von ihm 0p. tertium (s. unten Anm. 556),

c. 2, p. 14: Guilielmus de Shyrwode longe sapientior Alberto, nam in philosophia

communi nullus maior est eo.

30) Bei Hauréau , De la phil. scolast. I, p. 466. (Was übrigens dortselbst

über Wilhelm Shyreswood gesägt ist, wird nunmehr durch die Einsicht, dass der

selho nur die Synopsis des Psellus verarbeitete, sehr modificirt.)

31) Cod. Sorbonn. 1797.

32) Die Einleitung lautet: Cum duo sunt tantum rerum principia, scilicet natura

et anima, duo erunt rerum genera. Quaedam enim sunt res, quarum principium est

nalura, et de his est universis scientia communiter dicta, et quaedam, quarum prin

cipium est anima (vgl. Abschn. XVI, Anm. 71); et hae sunt duplices. Cum enim

niiima sine virtutibüs et scientiis sit caeca, quasdam facit operationes, per quas de

12 XVII. Wilhelm Shyreswood.

Begriffe in gleichem Sinne wie bei Psellus (wenn auch in kürzerem oder

verschiedenem Wortlaute, vgl. Abschn. XV, Anm. 7 f.) auf die Lehre vom

Urtheile, d. h. zunächst auf nomen und verbum führt *°), und ebenso

der Begriff der syncategoreumata (ebend. Anm. 9) auftritt**), bietet die

Aufzählung der Artem des Satzes (der Infinitiv- umd der Frage-Satz kom

men hier neu hinzu, vgl. ebend. Anm. 10) die Gelegenheit, Bemerkungen

aus Boethius und Aristoteles hinzuzufügen *°). Nach einem eigenthüm

lichem Gesichtspunkte, welcher uns an Arabisches erinnern könnte, con

struirt Wilhelm die hierauf folgende Eintheilung des Urtheiles (ebend. A.

11 f.), wobei er sogar die Berechtigung der „Copula* als eines dritten

veniat ad virtutes, et de his est ethica; quasdam autem facit operationes, per quas

deveniat in scienliam, et de his est sermocinalis scienlia (vgl. ebend. Anm. 84); haec

autem tres habet partes : grammaticam, quae docet recte loqui, et rhetoricam, quae

docet ornate loqui, et logicam, quae docet vere loqui (vgl. ebend. Anm. 18). Haec

aulem est de syllogismo principaliter (ebend. Anm. 15, 79, 243 u. hier unten Anm.

41 u. 48; diese Betonung der Syllogistik hätte Wilhelm allerdings auch aus Boethius,

s. Abschn. XII, Anm. 84, entnehmen könnem, jedoch weist ja auch jenes Andere

auf die Araber hin), ad cuius cognitionem necesse est cognoscere propositionem, et

quia omnis propositio est eæ terminis, necessaria est termini cognitio. Quia ergo

propositio et enuntialio idem sunt secundum rem, licet differant in e0, quod enuntiatio

significat absolute, propositio autem significat aliquid in comparatione ad aliud, ideo

prius de enunlialione agendum; prius est enim aliquid cognoscere in se, quam in

comparatione ad aliud. Ea; nomine aulem propositionis patet, quod significat in

comparatione ad aliud; est enim propositio positio pro alio sive pro conclusione con

cludenda ; unde si in se consideratur, est enuntiatio ; si autem consideratur ut est

in syllogism0, sic est pr0p0sitio. Cum igitur agendum sit de enuntiatione, prius

agendum est de suis partibus, quae sunt nomen et verbum. Et dicuntur hae partes

enuntiationis, quia primum eae his fit enuntialio et eae nullis aliis; quamvis enim ea,

pronomine et verbo vel participio et verbo fiat enuntiatio, tamen haec est per naturam

nominis , quam pronomen et participium habent; unde inquantum naturam nominis

participant, sub nomine comprehenduntur. Prius aulem agendum est de nomine quam

de verbo, quia est principalior pars quam verbum. Ideo ab eo inchoandum est; et

quia omne nomen est voac et omnis v0v est sonus, ideo a sono tanquam a principio

inchoandum est. D. h. trotz der principiellen Werwandtschaft mit der arabischen

Gruppirung des Stoffes (noch ein paar anderweitige Hindeutungen auf Arabisches

s. unten Anm. 52 u. 65) wird num doch die Reihenfolge des Psellus eingehalten,

wornach das Urtheil vor der Isagoge und vor dem Kategoriem erörtert wird.

33) Est autem sonus proprium sensibile et dividendus sic: sonus alius vov alius

non v0æ...... Voae alia significativa alia non significativa...... V0æ significativa quae

dam significat naturaliter quaedam ad placitum..... Voae significativa ad placitum

aut est completu, ut oratio, aut incompleaea, ut dictio. Incompleara quaedam signi

ficat cum tempore..... quaedam sine tempore. Est autem nomen etc.

34) Verbum est etc..... Sciendum aulem est, quod logica duas tantum ponit

partes orationis, scilicel nomen et verbum ; celeras autem partes appellat sinca

tegoreumata. •

35) 0rationum alia perfecta alia imperfecta..... Perfecta vero ulterius dividenda;

quaedam enim est indicativa...... quaedam imperativa seu deprecativa...... quaedam

optativa, ut ulinam legerem, quaedam coniunctiva, ut cum legam, quaedam infinitiva,

ut Socratem legere, quaedam interrogativa...... Sed inter hos modos omnes sola in

dicativa significat verum et falsum, et ideo haec sola est enuntiatio. Dicit enim

Boethius (s. Abschn. XII, Anm. 111), quod propositio est oratio verum vel falsum

significans, et non facit ibi differentiam inter propositionem et enuntiationem ; Aristo

teles autem (s. Abschn. IV, Anm. 191) sic diffinit : ,,enuntiatio est oratio significans

aliquid de aliquo vel aliquid ab aliquo“, et intelligit per hoc quod dicit ,,de aliquo**

inhaerentiam praedicati in subiecto, et per hoc quod dicit „ab aliquo“ intelligit remo

tionem eiusdem a subieclo.

XVII. Wilhelm Shyreswood. 13

Bestandtheiles ausdrücklich bestreitet, im Uebrigen aber die Doctrin des

Psellus wiederholt *°), an welcher er sich hinwiederum betreffs der Ge

gensätze (ebend. A. 13) enge anschliesst*"), wobei jedoch das Capitel

über materia der Urtheile (ebd. A. 14) stark abgekürzt wird *°). Die

Lehre von der Umkehrung aber (ebd. A. 15) fehlt hier, indem sie in der

Syllogistik (s. untem Anm. 49) zum Worscheim kommt, wohingegen die An

gaben üher das hypothetische Urtheil (Abschn. XV, A. 16 f.) in getreuem

Auszuge vorgeführt werden *°). Die Aequipollenz sodann (ebd. A. 18)

wird selbst in grösserer Ausführlichkeit als bei Psellus dargelegt und am

Schlusse der Inhalt der Regeln in folgendem Memorial-Wersen ausgedrückt:

Aequivalent 0mnis, Nullus non, Non aliquis non;

Nullus, Non aliquis, 0mnis non, aequiparantur;

Quidam, Non nullus, Non omnis non, sociantur;

Quidam non, Non nullus non, Non omnis, adhaerent.

oder all dieses zusammen durch dem Wers („vel hoc versu“):

Prae conlradic, Post contrar, Prae Postque subalter 40).

Auch die hierauf folgende Lehre von dem modalen Urtheilem (s. ebend.

Anm. 19 ff.) leitet er zunächst durch eine selbstständige Bemerkung ein,

in welcher wieder als Hauptzweck die Syllogistik erscheint *'), und wäh

36) Cognita enunliatione per suam diffinitionem et secundum se restat cognoscere

eam per divisionem et in suis partibus. Partes autem dupliciter sunt, scilicet aut

integrales aul subiectivae (einige Aehnlichkeit hiemit hat die Eintheilung bei Algazeli,

s. Abschn. XVI, Anm. 259 ff.). Partes integrales sunt, ea, quibus constituitur totum

secundum integritalem et de his nunquam praedicatur totum; parles subiectivae sunt,

ea, quibus constituitur totum in sua communitate et de his praedicalur totum. Partes

ergo integrales enuntiationis sunt subiectum et praedicatum;..... et dicunt quidam,

qu0d est et tertia pars, quae scilicet est copula; sed non est ita ; cum enim sit ver

bum, significat id quod de ali0 dicitur et sic est praedicalum ...... Dividitur autem

enunlialio in partes subiectivas penes naturam subiecti vel praedicali sic : enuntiatio

alia una alia plures..... Ilem dividitur penes substantiam enuntiatonis sic: enun

tiatio alia categorica alia hypothelica..... et dicitur categorica a categorizo, zas,

quod est praedico, cas, eo quod talis perficilur per praedicatum ; hypothetica.....

dicitur ab hypo quod est sub et thesis positio ; quasi supp0sitiva..... Dividitur autem

enunliatio secundum qualitatem in affirmativum et negativam...... Dividitur autem

enuntiatio categorica secundum quantitatem sic : alia est universalis, aliu particularis,

alia indefinita, alia singularis. (Der Memorial-Wers aber, welcher bei Lambert v.

Auxerre sich findet, s. A. 108, ist hier nur am Rande der Handschrift eingetragen.)

37) Auch die übliche Figur entspricht gemau jener bei Psellus.

$ Notandum est, qu0d enunliati0num tripleæ est materia, scilicel naturalis, c0n

tingens, et remota u. s. f.

39) Quoniam autem, quae hucusque dicta sunt, ad categoricam pertinent enun

liationem, restat nunc agere de liypothelica, u. s. f. S0 wird die Unordnung des

Textes des Psellus (Abschn. XV, Anm. 16) hier gleichsam noch bekräftigt.

40) Eingeleitet wird dieses Cap. durch die Worte: Dictum est. superius, quod

dicitur iudicari enunliatio universalis vel particularis a nota signi additi suo sub

iecto.... Restat, quae app0silio negalionis qualem facit virtutem in sign0. Abge

schlossem wird das Ganze durch: Sciendum ergo, qu0d quodlibet signum aequipollet

suo contradict0ri0 cum negalione praep0sila, similiter quodlibet signum aequipollet

suo subaltern0 cum negatione praep0sita et p0stposita, simililer 0mne signum univer

sale aequipollet suo contrario cum negatione postposita. Et omnia iam dicla possunt

retineri in his versibus (folgen obige Werse, welche nun wohl keiner weiterem Er

klärung bedürfen).

41) Cum intentio sit de enuntialione propter syllogismum, consideranda est sub

differentiis, in quibus differentiam facit in syllogismo, quales sunt hae: affirmativum,

14 XVII. Wilhelm Shyreswood. -

remd er wie Psellus unter dem sechs modalen Bestimmungem (verum,

falsum, possibile, impossibile, contingens, necessarium) die ersten beiden

als gleichgültig ausscheidet **), mimmt er von der ebendaselbst (s. ebd. A.

20) aufgestelltem Unterscheidung zwischen substantivischer umd adverbialer

Sprachform Gelegemheit, das Ganze ausführlicher, als Psellus gethan (ebd.

A. 21 f.), zu entwickeln *°); zuletzt aber schliesst er die dortige Er

örterung über Gegensätzlichkeit oder Subalternation der modalen Urtheile

mit den Wersen ab **):

Sit tibi linea subcontraria prima secundae ;

Tertius est quarto semper contrarius ordo;

Tertius est primo contradictorius ordo;

Pugnat cum quarlo contradicendo secundus:

Prima subest quartae vice particulari habens se;

Hac habet ad seriem se lege secunda sequentem.

d. h. diese Werse beziehen sich auf die bei Psellus (ebd. A. 23 f.) ange

gebene versinnlichende Figur, welche hier an den Schluss dieses ganzen

Abschnittes gestellt ist, aber hei gleichem Inhalte eine abstractere Form

zeigt 4°).

negativum, universale, particulare, m0dale, de inesse, et aliae huiusmodi; differt enim

syllogismus a syllogismo per has differentias. Consideremus igitur enuntiationem per

hanc differentiam: alia de inesse, alia modalis. Est igitur de inesse, quae simpliciter

significat inhaerentiam praedicali cum subiect0, i. e. non determinando qualiter in

haereat; modalis autem est quae delerminat inhaerentiam praedicati cum subiecto, i. e.

quae dicit, qualiter praedicatum inhaereat subiecto. -

42) Modi autem sunt seae, sc. verum, falsum, possibile, impossibile, contingens,

necessarium; sed quia duo primi non faciunt propositionem m0dalem differentem ab

enuntiatione de inesse, ideo omittantur; idem enim est dicere ,,Socrates curri!“ et

,,Socratem currere est verum“, sicut ,,Socralem currere est falsum“ et „Socrates

mon currit“.

43) D. h. auch Wilhelm unterscheidet zwischen modus adverbialis und modus

nominalis, nemlich: modus adverbialis est ,,Socrates currit contingenter“.....; modi

autem nominales sic veniunt in sermonem, ut si dicam ,,S0cratem currere est contin

gens“, et dicit Aristoteles (s. Abschn. IV, Anm. 282), quod sicut in illis de inesse,

.... sic in his de modo esse vel non esse substantia. Aber er führt dann diese

beiden Artem anch wirklich für die Angaben über Qualität, Quantität und Aequi

pollenz der modalem Urtheile durch.

44) Et possunt haec relineri per hos versus.

45) Nemlich statt der concreten Beispiele ist hier folgende Form gewählt:

IV I

Non possibile est non esse Non possibile est esse

Non contingens est non esse c0ntrariae Non contingens est esse

Impossibile est non esse Impossibile est esse

Necessarium est esse Necessarium est non esse

i 22; i

I

Possibile est esse Possibile est mom esse

Contingens est esse Contingens est non esse

Non impossibile est esse Non impossibile est non esse

Non necessarium est non esse Non necessarium est esse

II

subcontrariae

XVII. Wilhelm Shyreswood. 15

Hierauf folgt der Inhalt der Isagoge, wobei sich Wilhelm sowohl

in der Begriffsbestimmung des praedicabile als ' auch in allem Uebrigem

völlig an Psellus (ebd. A. 26 f.) excerpirend anschliesst*") und zuletzt

die arbor Porphyriana vorführt.

Hingegen die Lehre von den Kategorie n (ebd. A. 29—41) ist hier

gänzlich übergangem, worin wir wohl nicht mit Unrecht gleichfalls wieder

(vgl. obige Anm. 32 u. 36) arabischen Einfluss erblicken dürften *").

Somit folgt num die Lehre vom Syllogismus **), wobei Wilhelm

zunächst aus Psellus (Abschn. XV, A. 43) die Definition des Schlusses an

gibt, hieran aber sogleich die aristotelische Unterscheidung zwischen voll

kommnem und umvollkommnem Syllogismem anknüpft und von letzteren in

einer merkwürdigen Wendung den Uebergang zur Lehre von der Um

kehrung der Urtheile findet, wobei er im Ganzen wieder dem Psellus

(ebend. A. 15) folgt, jedoch auch in einem einzelnem Punkte auf eine

Controverse hinweist *°). Sodann aber gibt er die einzelnen Schluss

figuren und Schlussweisen am, in jeder Beziehung den Text des Psellus

(ebd. A. 44 ff.) wiedergebend °"). Unmittelbar aber mach dem letzten

Modus der drittem Figur wird die Stellung des Mittelbegriffes in den drei

Figurem durch den Memorial-Wers

Sub Prae prima, bis Prae secunda, tertia bis Sub

ausgedrückt * !), sowie die sämmtlichen Modi der drei Schlussfigurem ums

hier in der lateinischen Logik zum ersten Male in folgemlen Memorial

Wortem und -Versen begegnem :

Barbara, Celarent, Darii, Ferio, Baralipton,

Celantes, Dabitis, Fapesmo, Frisesomorum,

46) Intendenles de praedicabili primo videamus, quid sit praedicabile, deinde

qu0m0d0 dividatur. Sicut erg0 praedicalum est, quod de alio dicilur, ita praedica

bile, quod est de alio dicibile. Praedicabile autem dicitur communiter et proprie.....

Proprie praedicabile solum est commune, ...... c0mmune autem et universale idem

sunt...... Universale autem sic diffinitur: universale est, quod est dicibile de pluri

bus, ad differentiam individui. Dividilur autem sic: universale aliud genus, aliud

species u. s. w. -

47) S. was oben bei Avicenna (Abschn. XVI, Anm. 189) und insbesondere was

bei Algazeli (ebend. Anm. 257) bemerkt wurde. -

48) Dicturi de syllogism0, de qu0 est principalis intenlio logicae (s. ob. Amm.

32 u. 41), primo dicamus eius diffinitionem, deinde quot modis possit fieri.

49) Syllogismus alius perfectus alius imperfectus (vgl. auch Boethius, Abschn.

XII, Anm. 135). Imperfectus indiget ul reducatur ad perfeclum; ..... hoc autem fit

per conversionem ; ideo necesse est cognoscere eam (allerdings hatte ja auch Arist0

teles, freilich in anderer Weise, die Umkehrung mit der Syllogistik verflochten, s.

Abschn. IV, Anm. 539 ff.)...... Conversi0 autem tripleæ : per se, per accidens, per

contrap0sitionem....... Item particularis affirmativa secundum aliquos non convertitur

per contrapositionem, ut si subiectum sit praedicabile de omni enle et de omni n0n

ente, ut, si tale sit haec diclio ,,intelligibile“, non sequilur ,,aliquod inlelligibile est

homo, ergo aliquis non homo est non intelligibilis.“

50) Redeamus ad principale et videamus, quot modis potest fieri syllogismus.

Figura est ..... Terminus est u. s. w. Nur verknüpft er die Angaben über Dictum

de omni und Dictum de nullo, welche bei Psellus früher stehem, erst mit der ersten

Schlussfigur

51) Diversitas autem figurarum relinetur hoc versu: Sul) Prae u. s. f. Dass

hiebei die Sylben Sub und Prae als Abkürzungen für subiectum und praedicatum

stehen, ist won selbst ersichtlich.

-

16 XVII. Wilhelm Shyreswood.

Cesare, Campestres, Festino, Baroco, Darapti,

Felapton, Disamis, Datisi, Bocardo, Ferison 83).

Zum Abschlusse der Syllogistik werden noch die gewöhnlichen auf

die drei Figuren bezüglichen Regeln (vgl. ebd. A. 44) vorgeführt **);

memlich die aus modalem Urtheilem bestehenden Syllogismen (ebd. A. 54)

sowie die hypothetischen Schlüsse (ebd. A. 55) sind hier wie auch bei

Lambert von Auxerre und Petrus Hispanus gänzlich übergangem °*).

Was sodann die T o p i k betrifft, so wendet sich Wilhelm mit

Uebergehung der bei Psellus vorfindlichen Einleitung (s. ebd. A. 57 f.)

mach einigen kurzen Bemerkungen über die verschiedemen Artem des

Schliessens, wodurch er einem eigenthümlichen Anschluss der Topik

an die Syllogistik gewinnt, sehr rasch zur Definition des Topus °°),

52) Modi autem et eorum reductiones retinentur his versibus : Barbara u. s. f.

JDer Schlüssel jedoch dieser Memorial-Worte wird mur umvollständig gegeben; nem

lich allerdings fügt Wilhelm hinzu: In his versibus A significat propositionem uni

versalem affirmativam, E universalem negativam, I particularem affirmativam, 0 par

ticularem negativam (dieses trafen wir auch schon bei Psellus, Abschn. XV, Amm.

46 ff.); S conversionem per se, P conversionem per accidens, M transpositionem prae

missarum (dass das Wort „praemissa* auf Uebersetzungem arabischer Schriften

hinweist, s. Abschn. XVI, Amm. 43); B et R cum sunt in eudem diclione, significant

reductionem per impossibile (Letzteres abweichend von den späteren Lateinern).

Aber es fehlt hiebei die Angabe, warum die vier Anfangsbuchstabem der Worte

Barbara, Celarent, Darii, Ferio je in den folgenden übrigen Worten wiederkehren

(dass diess mit der Reduction der übrigen Modi auf die vier ersten zusammenhängt,

ist erst bei Lambert v. Auxerre und Petrus Hispanus ausdrücklich bemerkt, s. untem

Amm. 120 u. 187), und ebenso ' fehlt die Hinweisung darauf, dass zur Bildung der

übrigen Kunstworte auch indifferente Buchstabem verwendet werden (vgl. hingegen

ebend.). Um so sicherer aber dürfen wir annehmen, dass all diese Kunstworte

schon vor Wilhelm in der Schule üblich warem, und eben nur die Motivirung der

selben hier in abgekürzter Form vorgebracht wird. Jedenfalls aber sind die vier

ersten Worte (Barbara, Celarent, Darii, Ferio) bei den Lateinern im Unterschiede

von den griechischen 0riginalem nur in dem Bestreben gewählt worden, einen Hexa

meter zu gewinnen, worauf danm lediglich um die Manipulation der Reduction

mnemotechnisch auszudrücken die übrigen fünfzehn Namen sich gleichsam von selbst

ergaben. Uebrigens steht nach dem Angeführten noch Folgendes: Duo primi versus

deserviunt primae figurae, quatuor aulem dictiones tertii versus secundae figurae,

et omnes aliae dictiones tertiae figurae. Eae praedictis patet, qu0d in quatuor

modos primae figurae reducuntur omnes alii , was sodann noch mit Beispielen be

legt wird.

53) Nota etiam, quod eæ duabus negativis non sequitur aliquid nec ea, duabus

particularibus ; in prima autem non sequitur directe maiore ezistenle particulari vel

minore negativ0 ; in secunda autem non sequitur aliquid eæ affirmalivis; in lertia

autem non sequitur aliquid minore eæistente negativo.

54) Unmittelbar nach dem so ebem Angeführtem steht: Et haec de syllogismo

sufficiant.

55) Ad plenam syllogismi cognitionem non solum eæigitur cognitio eius secundum

diffinitionem, sed etiam secundum divisionem; et sunt quaedam eius divisiones, quae

docendae sunt, ubi agilur de syllogism0 communiter, sicut hae: syllogismus alius

perfeclus alius imperfectus, alius affirmalivus, alius negativus, et aliae huiusmodi.

Quaedam vero separatim docendae sunt, sicut est ista: syllogismus alius demonstra

tivus, alius dialecticus, alius sophisticus. Et est demonstrativus, qui est eae neces

sariis et eæ causis conclusionis certissimis faciens scientiam; dialecticus vero est eae

probabilibus faciens opinionem; sophisticus autem eæ apparenter probabilibus ut eae

probabilibus apparenter syllogizans ad gloriam vel ad victoriam. De ceteris omittentes

de dialectico intendimus. Quia ergo dialecticus est eae probabilibus, probabilitatem

aulem habet eæ locis, propterea de his est determinandum ..... Locus est u. s. f.

XVII. Wilhelm Shyreswood. 17

und bespricht hierauf dem Texte des Psellus folgend die einzelnen

Topem °°).

Hierauf mum reiht Wilhelm eine ziemlich selbstständige Bearbeitung

jemes ausgedehntem Abschnittes am, welehem Psellus (ebd. A. 66—96) dem

„proprietates terminorum“ gewidmet hatte °"). Gleich zu Anfang wird

bemerkt, dass es sich hier um significatio, suppositio, copulatio, appellatio

handle, durch derem Kenntniss das nähere Werständniss des logischen

Urtheiles gefördert werde *°), und nachdem die Definition dieser Begriffe

in eigenthümlicher Unterscheidung eines actuellem und eines habituellen

Auftretens angegeben ist *"), werden dieselben beziehungsweise mit den

declinirbarem und conjugirbarem Redetheilem in Verbindung gebracht, wobei

deutlich hervorgeht, dass nur die significatio sich auch auf die undecli

mirbaren Worte erstrecke, daher auch vorläufig von derselben Umgang

genommem wird °°).

Indem somit die suppositio folgt, wird dieselbe in einer Weise ein

getheilt, welche von Psellus (vgl. ebd. A. 69—73) etwas abweicht, nemlich

was dort (nach der Uebersetzungs - Terminologie des Petrus Hispanus)

naturalis und accidentalis als Unterabtheilung der communis gewesen

war, wird hier als materialis und formalis zur Haupteintheilung gemacht,

meben welcher die Unterscheidung in communis und discreta coordinirt

herläuft; die formalis aber wird danm (wie bei Psellus die accidentalis)

56) Die Reihemfolge der Topen weicht mur bei den loci eaclrinseci von Psellus

ab, indem hier (vgl. Abschn. XV, Anm. 62) dieselben geordnet sind: ab auctoritate,

a simili, a maiore, a minore, a pr0p0rtione, ab oppositis (a disparatis ist hier weg

gelassen), a transsumptione. Vgl. unten bei Lambert, Anm. 123.

57) lnsofern jedoch der Inhalt der einzelnen Regeln im Ganzen der gleiche

ist und derselbe füglich am Bestem seine Darstellung bei dem geschichtlich einfluss

reichsten Autor, d. h. bei Petrus Hispanus, fimden wird, beschränke ich mich hier

hauptsächlich auf die Angabe der Reihenfolge und überlasse es dem Leser, die

folgenden Proben des Textes mit Petrus Hispanus im Einzelnen zu vergleichen.

58) Quatuor sunt proprietates termini, quas ad praesens intendimus diversificare ;

harum enim cognitio valebit ad cognitionem termini et sic ad cognitionem enuntia

tionis et pr0p0sitionis. Et sunt hae proprietates: significatio, supp0siti0, copulatio,

appellatio.

59) Est igitur significatio praesentatio alicuius formae ad intellectum, suppositio

aulem est ordinatio alicuius intellectus sub alio, et est copulatio ordinatio alicuius

intellectus supra alium. Et notandum, quod suppositio et copulatio dicuntur aut

secundum actum aut secundum habitum, et sunt istae diffinitiones earum secundum

quod sunt in actu. Secundum autem quod sunt in habitu, dicitur suppositio signi

ficatio alicuius ut subsistentis, quod enim tale est, malum est ordinari sub alio; et

dicitur copulatio significatio alicuius ut adiacentis, et quod tale est, natum est ordi

nari supra aliud; appellatio autem est praesens convenientia termini, i. e. proprietas,

secundum quam significatum termini potest dici de aliquo mediante hoc verbo „est“.

60) Ex his patet, quod significatio est in omni parte sine diclione orationis,

suppositio autem in nomine subslanlivo tantum vel pr0n0mine vel diclione substantiva

(haec enim significat rem ut subsistentem et ordinabilem sub alio), copulatio autem

in omnibus adiectivis et participiis et verbis, appellatio autem in omnibus substan

tivis et adiectivis et participiis et non in pronominibus (quia non significant formam

aliquam, sed solam substantiam) nec in verbis (quia verbum non significat aliquid,

quod apponitur per verbum substantivum, quia sic esset esse ipsum). . Nulla aulem

istarum trium est in parlil)us indeclinabilibus, quia nulla pars indeclinabilis signi

ficat substantiam vel aliquid in substantia. De significatione autem omittamus et de

tribus aliis consideremus.

PHANtl, Gesch. III. 2

18 XVII. Wilhelm Shyreswood.

in simpleæ und personalis u. s. w. eingetheilt, wobei jedoeh die Unter

abtheilung der confusa wieder einige Abweichungen zeigt "'). Die suppo

sitio relativorum fehlt hier "*).

Wöllig parallel hiemit wird sodamm die copulatio (vgl. ebd. A. 83 u. 85)

in Eintheilung und Beispielem erörtert "*), wobei zu beachten ist, dass

dieser Abschnitt bei Petrus Hispanus fehlt.

61) Et primo de suppositione ..... videamus eius divisionem. Est igitur supp0

sitio quaedam materialis, quaedam formalis. Et dicitur materialis, quae ipsa dictio

supponit vel pro ipsa voce absoluta vel pro ipsa dictione composita ev voce et signi

ficatione, ut cum dicam ,,homo est dissilabum“, „homo est n0men“. Formalis autem

est, quae dictio supponit significatum, et sic dividitur: alia simpleæ alia personalis.

Et est simpleæ, quae dictio supponit significatum pro significato, ut ,,h0m0 est species“;

personalis autem, quae supponit significatum pro re, quae subest, ut ,,homo currit“.....

Ilem et alia divisio suppositionis formalis, secundum quam quaedam est communis el

quaedam discreta; communis, quae fit per terminum communem, ut „homo currit“;

discreta, quae fit per terminum discretum, ut „Socrates currit vel isle“..... Item

personalis dividitur sic: quaedam est determinala et quaedam confusa ; c0nfusa sic:

quaedam confusa tantum, quaedam confusa et distributiva; confusa et distributiva

quaedam mobilis, quaedam immobilis u. s. f.; d. h. es folgt nun die Erörterung

ähnlicher Bedenken wie bei Psellus.

62) Dass die Suppositio relativorum den Anfang jener grossem Gruppe des

Textes bildet, welche wir vom Compendium des Psellus vermissen, s. Abschn. XV,

Amm. 84. Somit dient uns won hier an nur der Text des Petrus Hispanus zur

Vergleichung; denn wir müssem an der Ueberzeugung festhaltem (s. ebd. Anm. 5

u. 86 ff. u. 93), dass Petrus Hispanus eine wörtliche Uebersetzung des griechischen

Originales gab, wohingegen Andere (wie eben Wilhelm Shyreswood und Lambert

von Auxerre) dasselbe selbstständiger bearbeiteten. Wenn aber Herr M. Thurot in

der Revue Archeologique, 1864, p. 267—281 eben dieses Resultat meiner Forschung

umzustossem versucht, so hat er nach seiner Weise unleugbar die Sache sich recht

leicht gemacht (nur die Berufumg auf den Artikel ,,Pierre d'Espagne“ in der Hist.

litt. de la France, — s. unten Anm. 135 —, hätte er sich füglich ganz ersparem

können). Herr Thurot will nemlich die Ansicht wertheidigen, dass das Compendium

des Psellus eine Uebersetzung des von Petrus Hispanus selbstständig verfassten

Werkes sei. Aber wenn unter den von ihm vorgebrachten Gründen derjenige noch

der stichhaltigste ist, dass „suppositio* aus dem bei Priscianus vorkommenden Ge

brauche des Wortes „suppositum“ habe entstehen können, so steht es mit der ganzen

Beweisführung sehr sehlimm (denn z. B. damit, dass „confusus“ schon bei Cicero,

pro Sest., vorkommt, wird wohl Hr. Thurot selbst nicht glauben etwas gesagt zu

haben), indem Alles, was z. B. über „substantivum, adiectivum, modus significandi“

u. s. f. vorgebracht wird, eben lediglich für mich spricht. Oder ist Hrn. Thurot

der ziemlich reiche Schatz grammatischer Terminologie, welchen ich im XI. Ab

schnitte gelegentlich der Commentatoren anführen und benützen musste (z. B.

oόσιαδδης, ἐπονσιαδδης, τgόπος, σημαντιxóv u. s. f.) etwa ganz entgangen?

Alle diese Dinge ohne Ausnahme entstandem auf dem Boden der spät-griechischen

Cultur, und so lange nicht das Unmögliche geschieht, d. h. so lange mam mir nicht

nachweist, dass und wie die Begriffe relatio, appellatio, ampliatio, distributio, re

strictio, eæponibilia in ihrer technisch-logischen Bedeutung wirklich im lateinischen

Abendlande sich gestaltetem, bleibt das Resultat meiner Forschung unverrückt stehen

(von einzelnen Beweisen, wie z. B. unten Anm. 220, gar nicht zu reden). Hr. Thurot

hätte vielleicht besser gethan, vorerst dasjenige, was ich Abschn. XV, Anm. 86—104

gesagt habe, aufmerksam zu lesen; denn auf die Annahme eines Wunders, dass drei

fast gleichzeitige Autoren des lateinischen Abendlandes etwa durch göttliche Ein

gebung auf jenes nemliche Gebiet der proprietates terminorum geführt worden seiem,

wird sich hoffentlich anch Hr. Thurot nicht einlassen. Wer überhaupt die suppositio,

ampliati0 u. s. f. besprach, konnte schlechterdings mur aus eimer nicht-lateinischen

Quelle schöpfen. Wo aber diese letztere in ihrer eigentlichen Ursprünglichkeit zu

suchen sei, habe ich gleichfalls ebendort Anm. 106 f. gesagt.

63) De copulatione autem dicendum, quod haec diclio alia materialis aliu for

XVII. Wilhelm Shyreswood. 19

Der letzte jener Begriffe, nemlich die appellatio (vgl. ebd. A. 90), wird

hier in anderer (und zwar an sich besserer) Weise besprochen, als in

dem Compendium des Petrus Hispanus der Fall ist; nemlich wenn dort

die ampliatio und die restrictio als getrennte Capitel machfolgem, so sind

hier diese beiden Begriffe und die darauf bezüglichen Regeln sogleich in

die Darstellung der appellatio verflochten "*).

Unmittelbar hierauf folgt der Inhalt der Soph i s t. El e m ch i, welche

in dem uns erhaltenem Texte des Psellus fehlen (s. ebd. Anm. 65 u. 91),

und es scheint wenigstens, dass Wilhelm in einer gewissem principiellen

Auffassung all das Bisherige, was die Verhältnisse des Subjects- und des

Prädicats-Begriffes betrifft, als eine Vorbedingung oder Einleitung zur So

phistik betrachtete. Zu beachten aber ist, dass auch er ebenso wie Lam

hert v. Auxerre (Amm. 124) und Petrus Hispanus (Amm. 197) nur die

erste Hälfte des aristotelischen Buches (d. h. mur bis Cap. 15) berück

sichtigt "°).

In gleicher selbstständiger Behandlungsweise wird nun hermach all

Dasjenige vorgeführt, was bei Petrus Hispanus von der Distributio an folgt,

und zwar wird hier in einer Weise, welche gar nicht unrichtig ist (s. ebd.

A. 92), jemes Ganze durch die Titelüberschrift ,, Syn c a tego re u m at a“

malis; formalis (dieses Wort fehlt in d. Hdschrft) alia communis alia discreta, et

haec alia simpleæ alia personalis u. s. f. genau die nemliche Eintheilung wie bei

suppo$itio.

64) Restat inde de appellatione, cuius iam habetur diffinitio (s. ob. Anm. 59),

eae qua patet eius differentia ad supp0sitionem .... et ad copulationem..... Terminus

eae parte subiecti supponit et eæ parte praedicati appellat. Et sciendum, quod secundum

utramque diffinitionem ea, parte subiecti supponit, eæ parte autem praedicati supp0nil

secundum habitualem suam diffinitionem. Sciendum etiam, quod terminus eæ parte

subiecti appellat suas res, sed non secundum quod est subiectum; eæ parte autem

praedicati appellat etiam secundum quod est praedicatum; secundum autem quod prae

dicatum comparatur ad subiectum suum per aliquam suarum rerum, et secundum hoc

appellat...... Datur haec regula: Terminus communis non restrictus habens suffi

cientia appellatorum supponens verbo de praesenti non habenti vim ampliandi supponit

terminum pro his quae sunt ..... Hoc membrum „habens sufficientia appellatorum“

apponitur, quia si non habet, potest supponere pro non ente, et intellige, quod suffi

cientia appellatorum in tribus consistit ad minimum, unde si non sunt tot appellata,

potest terminus supponere pro non ente, ut si sunt tantum duo homines, hoc est

falsum ,,0mnis homo est“...... Regula: Terminus communis supponens verbo de prae

terito supponit tam pro praesentibus quam pro praeteritis, et supponens verbo de

futuro supponit tam pro praesentibus quam pro futuris ..... Hoc autem membrum

„non habenli vim ampliandi“ apponitur, quia si sit verbum ampliandi, potest sub

iectum supponere pro non ente, ut ,,homo laudatur“ hoc est verum pro Caesare, et

est verbum amplians, cuius res potest inesse non eæistenti. Sed verbum restringit

suppositionem termini; ergo aut per suam significationem aut per consignificationem ;

si per significalionem, ergo tribus hominibus currentibus hoc est verum „0mnis homo

currit“, quod falsum est; si per consignificationem, non erit per aliam quam per

consignificationem temporis; ergo omne verbum praesentis restringit ad praesentis

u. S. W.

65) Mit der Ueberschrift „De fallaciis* folgt: Ut dicit Aristoteles in primo

elenchorum (dass auch diese Abtheilung des aristotelischen Buches auf arabische

Litteratur zurückweise, s. Abschn. XVI, Anm. 64 u. 345), quatuor sunt genera

disputationum , sc. doctrinales sive demonstrativae , dyalecticae et templativae

et sophisticae ..... Methae autem sunt quinque: redargutio, falsum, inopinabile,

nugatio, soloecismus u. s. w. wie bei Petrns Hispanus, nur das Ganze sehr ab

gekürzt.

2*

20 XVII. Wilhelm Shyreswood.

bezeichnet °°). Somit tritt auch zumächst eine Einleitung voraus, welche

nicht ohne Zusammenhang mit 0bigem (Amm. 58—60) den Begriff und

die logische Bedeutung der Syncategoreumata entwickelt "'). Und es folgt

hierauf die specielle Besprechung der einzelmem hier beizuziehenden Worte,

wobei jedesmal (wiebei Petrus Hispanus)am die Angabe bestimmter Regeln sich

die Lösung betreffender Sophismen anknüpft. Auf solche Weise werdem in fol

gender Anordnung erörtert: zunächst diejenigem, welche im Urtheile auf Seite

des Subjectes stehen, und zwar vorerst die „distributiven“ Worte, sowohl die

bejahenden omnis"*), totus"*), infinitus""), qualislibet und quantuslibet"'),

66) Wo unmittelbar mach dem Schlusse der Soph. El. sich der nun folgende

Text anschliesst, steht am Rande der Handschrift: Sincategoreumata magistri Guilelmi

de Shireshode.

67) Quia ad cognitionem alicuius oportet cognoscere suas partes, ideo ut plene

cognoscatur enunliatio, oportet eius partes cognoscere. Partes autem eius sunt du

plices: principales et secundariae. Partes principales sunt nomen substantivum et

verbum; haec enim necessaria sunt ad hoc, ut cognoscatur enuntiati0. Partes secun

dariae sunt nomen adiectivum et adverbium et coniunctiones et praep0sitiones; haec

enim non sunt necessaria ad esse enuntiationis. Partium autem secundariarum quae

dam sunt delerminaliones partium principalium ratione suarum rerum, et haec non

sunt syncategoreumata, ut cum dico „homo albus“; hoc „albus“ enim significat, quod

aliqua res eius, quod est homo, sit alba. Quaedam autem sunt determinaliones

partium principalium, inquantum sunt subiecta vel praedicata, ut cum dic0 ,,0mnis

homo currit“; hoc „0mnis“ enim, quod est signum universale, non significat, qu0d

aliqua res eius, quod est homo, sit universalis, sed quod homo sit quoddam univer

sale subiectum. Haec dicuntur syncategoreumata, de quibus tractandum est, quia

faciunt plurimam difficultalem in sermone. Dicitur ergo hoc nomen syncateg0reuma

a syn, qu0d est c0m, et categoreuma, qu0d est significativum vel praedicalivum, quasi

„conpraedicativum“; seu per enim cum aliquo iungitur in sermone. Sed quaeritur,

cum quaedam sint determinationes subiecti, quare omnia determinentur a praedicato.

Dicendum, qu0d praedicatum est pars completiva enuntiationis, omne autem synca

tegoreuma attingit aliquo modo subiectum et praedicatum, et propterea a praedicato

tunquam a complemento et digniori denominantur syncategoreumata (die älteret,

Quellenstellen über den Begriff der Syncategoreumata s. Abschn. XV, Anm. 9, u.

Abschn. XIV, Anm. 174 u. 206).

68) Primo autem tractandum de his, quae sunt eæ parte subiecti, ut de signis

et de quibusdam aliis, et primo de hac dictione „omnis“... . . . Sciendum, quod

,,0mnis“ significat universalilalem; sed quandoque significat eam, ut ipsa est rei

dispositio, et non est syncategoreuma, et sic aequipollet ei, quod est totum vel per

fectum, ut cum dicitur ,,mundus est omne“; quandoque significat eam, ut est disp0

silio subiecti, inquantum subiectum est, et est syncateg0reuma, ut cum dic0 ,,0mnis

homo currit**, u. s. f. in grösster Ausführlichkeit. Zuletzt : Dictum est sufficienter

de hac dictione ,,omnis“, nec oportet aliquid dicere de his dictionibus ,,quilibet,

quisque“, quae eiusdem potestatis fere sunt cum hac dictione ,,omnis“, secundum

quod distribuunt pro parlibus secundum numerum, et de hac dictione ,,quicunque“

vel ,,quiscunque“, quae eiusdem potestatis sunt cum illis.

69) Sed nunc agendum de hac dictione „totum“, de qua sciendum, quod quando

que dicit totalitatem alicuius, secundum quod res est, et aequipollet ei, quod est

integrum, et est calegoreuma; quandoque dicit totalitatem ratione praedicati et est

syncalegoreuma u. s. f.

70) Eodem modo est haec dictio ,,infinita“ syncategoreuma et categoreuma

u. s. f.

71) Praeter signa praedicta sunt alia copulatorum distributiva..... et sunt huius

modi signa „qualislibet, quanlumlibet“ et similia...... wobei z. B. zur Vergleichung

mit Petrus Hispanus (s. unten Anm. 253) folgendes Sophisma angeführt werden

mag: Hic solvitur hoc sophisma: Sunt tres qualitales: albedo, grammatica, musica;

et Socrates habet primam et currit, Plato habet secundam et currit, Cicero tertiam

XVII. Wilhelm Shyreswood. 21

uterque"*), als auch die verneinenden nullus**) und neuter7*), sodann das

„exceptive* Wort praeter7°), und ausserdem noch die „exclusiven“ Worte

solus "") und tamen 7"). Hierauf folgen jene, welche zur Urtheilsver.

et currit, et Virgilius habet omnes et non currit ; inde sic: Qualelibet currit. Pro

batio: album currit, grammaticum currit, musicum currit, et non sunt plures ; ergo

qualelibet currit; sed quidquid est qualelibet, est Virgilius ; ergo Virgilius currit;

quod falsum est. Solutio u. s. w.

72) Est adhuc unum signum affirmativum suppositorum distributivum, scilicet

,,uterque“ u. s. f. (sehr kurz abgehandelt).

73) Sequitur de signis negativis, et primo de hac dicendum ,,nullus“, de qua

sciendum, quod quandoque dividit pro partibus secundum speciem, quandoque pro

partibus secundum numerum u. s. f. (eine Menge Sophismen).

74) Est adhuc quoddam signum negativum, quod terminum negat de duobus,

scilicet ,,neutrum“ u. s. f. -

75) Quia iam dictum est sufficienter de signis distributivis, dicendum de hac

dictione ,,praeter* eaeceptiva, tum quod eæceptio saepe vult cadere super aliquam

divisionem et ad eam continuari, tum quia oppositum habet ad ipsam, quod patet

quia haec dictio ,,omnis“ dicit totam multitudinem, et haec dictio „praeter** oppo

situm a totalitate subtrahendo aliquam partem. Possit tamen aliqua ratione prius

tractari de exclusivis, sed non annuendum. Sciendum, quod haec dictio „praeter“

quandoque tenetur additive, ut cum dicitur ,,seae viri sunt hic praeter magistrum

unum“, quandoque eæceptive, et hoc dupliciter, quandoque diminutive, quandoque

instantive; diminutive, quando ab aliquo toto siqnificat secundum rem fieri diminu

tionem, ut hic „Socrates habet undecim digitos praeter unum“; instantive, quando

eaecipit partem a toto ratione praedicati, ut hic „omnis homo praeter Socratem currit“;

significat enim, quod Socrates eæcipiatur ab h0c toto ,,omnis homo“ non secundum

rem, sed ratione praedicati, et sic propterea est syncategoreuma u. s. f. (mit einer

Menge Sophismen).

76) Postquam dictum est de signis et de dictionibus eæceptivis....., convenienter

dicendum est de hac dictione ,,solus“, tum quia proprie cadit circa subiectum sicut

etiam signa, tum etiam propter oppositionem, quam habet cum hac dictione „omnis“;

„omnis“ enim semper dicit unum cum alio, ,,solus“ unum non cum alio. Et quae

ritur primum, an haec dictio ,,solus“ sit syncategoreuma vel non, et videtur quod

non, quia si dicatur ,,Socrates incedit superbus“, hoc „superbus“ significat, qualiter

sit Socrates incedendo, et sic cum dicit qualitatem Socratis, quae est res praedica

bilis, non est syncategoreuma, sic si dicalur ,,Socrates comedit solus“, significat,

qualiter se habeat in comedendo, et sic cum dicat modum Socratis et relationem, quae

est res praedicabilis, non est syncategoreuma ..... Et hoc patet aliter, quia ,,solus“

significat „non cum alio“ et sic dicit separationem, et haec est. relatio et res prae

dicabilis. Et dicitur, quod, cum significat separationem ab aliis secundum rem, tunc

est categoreuma.....; cum autem significat separationem alicuius ab aliquo in parti

cipando praedicatum, tunc est syncategoreuma, ut hic „solus Socrates currit“; signi

ficat enim, quod alii non participant praedicatum. Potest adhuc quaeri, quare melius

additur termino singulari sive discreto, quam communi ....... Praeterea quaeritur, an

haec „solus Socrates currit“ sit una vel plures; et videtur, quod plures...... ; et

dicitur, quod non...... Praeterea quaeritur, an sit semper affirmativa..... Ad hoc

quaeritur, quare haec dictio „solus“ dicitur magis eaeclusiva, quam inclusiva ; cum

enim dicitur „solus Socrates currit“, includitur Socrates subiectum cursui, alii autem

ezcluduntur ; et dicitur, quod hoc est, quia inclusio non est eae virtute huius dictio

nis „solus**, sed eæ virtute suae praeiacentis, eaeclusio autem est aliorum et eae

virtute huius dictionis. Item videtur, quod haec dictio „solus“ quandoque eaecludit

generaliter quandoque specialiter, v. g. „solus Socrates currit“ primo modo sensus

est „nullum aliud a Socrate currit“, ut eaecludatur generaliter omne aliud a Socrate,

secundo modo significat specialiter, quod nullum aliud a Socrate currit in eodem ge

nere u. s. f. (wieder mehrere Sophismen).

77) Consequenter dicendum est de hac dictione „tamen“, de qua sciendum est,

quod secundum eius primam significationem non est syncategoreuma, sed dicit certam

mensuram alicuius actus, sicut hae „multum, parvum“ dicunt incertam mensuram, et

a*

22 XVII. Wilhelm Shyreswood.

knüpfung zwischen Subject und Prädicat gehören, nemlich est "*) und

non 7°). Hernach diejenigen, welche dem Prädicate näher stehen, nem

lich die „exponiblen“ Worte necessario und contingenter *"), incipit und

desinit **). Zuletzt komumen noch jene Worte in Betracht, welche ein

est adverbium quantitatis sicut illa; cum autem haec ratio mensurae contrahitur ad

rationem subiecti ratione praedicati vel ad rationem praedicati ratione subiecti, ......

sic est dictio eaeclusiva u. s. f. ebenso.

78) Cum iam dictum vel determinatum sit de dictionibus syncategoreuticis per

tinentibus ad subiectum, dupliciter possumus procedere, aut scilicet determinando de

his, quae pertinent ad compositionem, aut de his quae pertinent ad praedicatum. Et

primo modo procedentes determinemus de hoc verbo ,,est“, non quia sit syncatego

reuma, sed quia a multis putatur esse syncategoreuma. Et illi nituntur hinc dicto

Aristotelis (s. Abschn. IV, Anm. 201 f.), quod „est“ significat quandam compositionem,

quam sine compositis non est intelligere; credunt enim, quod hoc „consignificare“ sit

„simul significare“, et sic solum sit consignificativum et praedicativum sicut syncate

goreuma. Sed contra verbum est notatio eius, quod dicitur de alio, hoc autem est

praedicatum; ergo omne verbum est notatio vel signum praedicali; ergo hoc verbum

„est“ est signum praedicati et non solum compositionis praedicati cum subiesto. Sed

dicent forte, quod „est“ non est verbum, sed radiae omnium verborum. Sed contra

eae solo nomine et verbo fit propositio, ergo ipsum ,,est“ est verbum. Dicitur ergo

consignificare non quia cum alia dictione significet et ingrediatur orationem, sed quia

cum principali suo significalo compositionem significat, ob hoc autem non est synca

tegoreuma. Sed videtur adhuc, quod quando „est“ est tertiam adiacens, non sit illud

praedicatum, sed solum compositio...... Ubi „est“ non est tertium adiacens, dicitur

solum esse actuale; sed ubi est tertium adiacens et est praedicatio superioris de in

feriore, tenetur aequivoce u. s. f.

79) Sequitur de hac dictione „non* et videtur, quod debeat esse verbum, quia

significat divisionem, et hoc, ut videtur, opponitur compositioni denotatae per hoc

verbum ,,est“, et sic debet esse verbum sicut et ipsum, contraria enim eiusdem sunt

generis. Et dicitur, quod haec ratio peccat dupliciter..... Sciendum etiam, quod

quandoque sistit in uno termino et tunc facit infinitationem, quandoque fertur ad com

positionem unius cum alio et hoc dupliciter, aut faciendo negationem in genere aut

eaetra genus u. s. f. (folgen wieder mehrere Sophismen).

80) Sequitur de his dictionibus „necessario, contingenter“, et sciendum, quod

haec dictio „necessario“ potest esse categoreuma vel syncategoreuma; si categoreuma,

sic est determinatio praedicati; si syncategoreuma, tunc compositionis; et similiter

„contingens“ u. s. f. ebenso.

81) Sequitur de his dictionibus „incipit, desinit“, et sciendum, quod uno modo

sunt syncategoreumata, alio modo categoreumata, v. g. haec dictio ,,incipit“ significat

inceptionem alicuius actus in subiecto ...... aut ratione suae rei aut inquantum est

praedicabile, et primo modo habet vim categoreumatis, secundo modo syncategoreu

natis...... Sed videtur, quod nullo modo sit syncategoreuma, scilicet quod praedi

calur, est modus indicativus, sed..... non est alius indicativus quam hoc verbum

,,incipit“, ergo ipsum praedicatur, erg0 non est syncateg0reuma, quia nullum synca

tegoreuma est subiectum vel praedicatum, sed magis subiecti vel praedicati dispositio.

Ad quod dicendum, quod dupliciter est dicere aliquid praedicatum esse, aut secundum

formam sermonis et modum construendi aut secundum rem; primo modo praedicatur

solus indicativus, secundo m0d0 bene praedicatur infinilivus, ut...... si diceretur

,,Socrates videt hominem nunc primo“, et sic si ,,videre“ secundum rem praedicatur

et si ,,incipit* dicitur modo secundum quod praedicatur, sic habet vim syncategoreu

matis aliquo m0d0 ...... Consequenter quaerendum de eaepositionibus istarum dictionum.

Et dicunt quidam, quod quandoque dicunt eæistentiam in termino, quandoque viam

ad terminum, ut si diceretur „Socrates incipit esse albus“, primo modo significat,

Socratem esse in principio albedinis, secundo modo, quod sit in motu et via ad albe

dinem; et etiam quandoque coniunguntur cum permanentibus, quandoque cum succes

sivis; et sunt permanentia, quorum partes sunt simul, cuiusmodi est album; succes

siva, quorum partes non sunt simul, cuiusmodi est currere...... Sed contra sit, quod

,,Socrates incipit esse sanus et desinit esse aeger“, tunc instans inceptionis et instans

XVII. Wilhelm Shyreswood. 23

gewisses Verhältniss zwischen zwei Subjecten oder zwischen zwei Prä

dicatem oder zwischen zwei Urtheilen ausdrücken, d. h. die „Conjunctio.

nen***), und zwar die „consecutivem“ si *°), nisi **) und quin*°), hierauf

desitionis aut erunt idem, et tunc in illo et sanus et aeger, aut erunt diversa, et tunc

invenietur tempus, in quo non erit sanus nec aeger. Propterea dicendum, quod omnis

permutalio aut in rem successivam aut in permanentem u. s. f. ebenso.

82) Determinatis dictionibus, quarum officia perlinent ad subiectum et etiam ad

praedicalum ratione c0mp0sitionis, et etiam de his, quae licet uno modo sint deter

minationes praedicatorum, alio tamen modo sunt praedicata, sequitur de dictionibus

pertinentibus ad unum subiectum ratione alterius vel ad unum praedicatum respectu

alterius vel ad unam c0mp0sitionem ratione alterius. Huiusmodi autem sunt com

iunctiones. Est autem coniunctio pars orationis indeclinabilis coniunctiva aliarum

parlium Orationis; et dic0 ,,partium“, quia licet coniungat orationes, hoc tamen non

est nisi inquantum illae sunt partes orationis compositae. Cum ergo praepositio sit

etiam coniunctiva partium orationis, quaerenda est differentia inter haec. Ad quod

dicendum, quod....... praepositio habitudinem dicit unius ad aliud, ..... coniunctio

autem coniungit aliqua, quorum neutrum ad aliud habet habitudinem,

83) Cum autem multae sint species coniunclionum, solum de consecutivis et

copulativis et disiunctivis nunc intendimus, et primo de conseculiris et inter haec

primo de hac dictione „si**, de qua..... dicimus, quod consequentiam significat. Et

tunc quaeritur differentia inter haec ,,sequitur vel ordinatur“ et hanc dictionem „si**.

Ad hoc dicendum, quod haec dictio ,,si“ notat consequentiam, secundum quod eaeer

cetur ab anima proferentis. . . . . . . ,,Si“ dicit aliquam rem sub conditione ad aliam,

,,sequitur“ autem non. Item quaeritur, quare non additur consequenti, cum dicat

consequentiam. Dicendum, quod non dicit aliud sequi proprie, sed ad aliud, sc. ad

antecedens facit consequentiam et ideo antecedenti coniungitur...... Nunc quaerendum

est, quae sit compositio in conditionali, circa quam sit veritas et falsitas. Et dicunt

quidam, hanc esse circa compositionem eius, quod est, sc. ratione huius verbi ,,sequitur“

subintellecti. Sed contra v0æ est signum intellectus... ..., ergo..... ,,si Socrates

currit, Socrates movetur“ quantum ad principalem intellectum est propositio, ergo in

principali eius intellectu est veritas et falsitas..... . Sciendum tamen, quod haec

dictio ,,si** quandoque respicit totum consequens, quandoque verbum consequentis;

primo modo facit conditionalem, secundo modo categoricam de conditionali praedicato.

.... (nun folgen Sophismen)...... Item quandoque notat consequentiam simpliciter,

quandoqae ut nunc rebus se habentibus....., quandoque dicit aliquid sequi ad aliud

necessario....., quandoque notat consequentiam naturalem, quandoque non naturalem;

naturalem, ut quando notal consequens sequi ad antecedens ratione alicuius habitu

dinis unius ad aliud; non maturalem, quando notat consequens sequi ad antecedens

non ratione habitudinis unius ad aliud, sed solum propter impossibilitatem antece

dentis vel necessitatem consequentis; primo m0d0 notat ordinem rerum secundum rem,

secundo modo notat ordinem rerum secundum sermonem. Item quandoque in non

naturali ...... ratione cuiuslibet temporis ...... , quandoque ratione praesentis vel

futuri temporis u. s. f. wieder Sophismem. Uebrigens vgl. Anm. 617.

84) Sequitur de hac dictione ,,nisi“, de qua sciendum, quod notat consequen

tiam ad antecedens negatum, componitur enim eae si et non. Et quaeritur, quare

magis sit coniunctio quam adverbium. Ratio huius est, quod consecutio cadit super

negationem et est complementum suae significationis ... ... Est autem videre, quod

quandoque tenetur eæceptive, quandoque consecutive. Cum consecutive tenetur, tunc

hae eaedem possunt assignificari distinctiones de ea, quae de hac dictione ,,si** u. s. f.

wieder Sophismen. -

85) Sequitur de hac dictione ,,quin“, de qua sciendum, quod est dictio conse

cutiva notans consequentiam alicuius ad antecedens negatum ; habet enim negationem

in se, ut hic „non currit, quin moveatur“ est sensus „si non movetur, non currit“.

Et est sophisma: Tu non potes vere negare, te non esse asinum. Probatio. Tu non

potes negare vere necessarium; sed hoc est necessarium; ergo non p0tes vere negare

hoc; deinde ergo non potes vere negare, quod non sis asinus; erg0 n0n p0tes vere

negare, quin sis asinus ; ergo tu es asinus (folgt die Lösung).

24 XVII. Wilhelm Shyreswood.

das „copulative* et *°), und schliesslich die „disjunctiven* vel *"), an **),

ne *°) und sive ""). Zeigt nun dieses Arrangement der Syncategoreu

mata im Vergleiche mit dem Texte des Petrus Hispanus und somit auch

sicher mit jenem verlorenen. Texte des Psellus entschieden einen selbst

ständigen Charakter der hiebei gewähltem Gesichtspunkte, und finden wir

ausserdem hier in den Conjunctionem einen Bestandtheil dieser logischen

Theorie, welcher bei Petrus Hispanus ursprünglich nicht beigezogen war

(s. hingegen die späterem Interpolationem in Abschn. XX), so bietet sich

uns noch eine andere höchst bedeutsame Wahrnehmung dar. Nemlich

Wilhelm äussert sich wiederholt ausdrücklich derartig, dass wir einen

bereits damals verbreiteten Betrieb jenes Abschnittes der Logik, welcher

die Syncategoreumata betrifft, voraussetzen müssen. Es wurde ja zufolge

seimer Angaben nicht bloss die Reihenfolge der Capitel bald so bald an

ders eingerichtet *''), sondern auch an die einzelnen Syncategoreumata

selbst knüpftem sich Controversen, indem z. B. Einige das Wort „est“

wirklich als ein Syncategoreuma betrachteten 9°), oder bei „incipit“ die

Frage aufgeworfen wurde, ob dasselbe das bereits eingetretene erste

Stadium des begonnenen Zustandes oder mur den Uebergang in das erste

Stadium bedeute °°), sowie hinwiederum bei „si“ sich der Zweifel erhob,

ob es sich auf den dinglich objectiven oder nur auf den sprachlichen

Zusammenhang beziehe **).

Somit gewinnen wir num (vgl. ob. Anm. 52) die begründete Ein

sicht, dass auch Wilhelm Shyreswood nicht der Erste war, welcher das

Compendium des Psellus in das lateinische Abendland übertrug, sondern

dass er mur als ein uns zufällig zugänglicher Repräsentant einer verbrei

86) Sequitur de coniunctionibus copulativis, cuiusmodi est hoc ipsum „et“.....,

quod significat simul esse...... Dicendum, quod simul esse, quod dicitur per hoc

ipsum ,,et“, est duorum praedicatorum in uno subiecto vel duorum subiectorum in

uno praedicat0 u. s. f. Sophismen.

87) Sequitur de hac dictione „vel“, quae est disiunctiva coniunctio..... Et di

cendum, qu0d coniungit v0ces in unum sermonem, res autem disiungit...... qu0d ea,

inter quae disiungit, simul esse non possunt, cum dicit, alterum esse verum, alterum

esse falsum u. s. f. ebenso in grosser Ausführlichkeit.

88) Sequitur de hac dictione „an“, quae..... significat dubitationem, et intelli

gendum est sic, quod cum dubitamus de duobus, an sit consentiendum quaerimus,

et talia du0 c0niungi mediante „an“....... Quaeritur autem , quae sit differentia

inter „an“ et „vel“. Quae talis est, quod qui scit, an Socrates currat, scit deter

minate alteram partem; sed qui scit, Socratem currere vel non currere, non scit de

terminate alterum. Et propterea ,,an“ dicitur electiva coniunctio, quia dicit electionem

alterius partis determinate u. s. f. Sophismen. -

89) Sequitur de hac dictione ,,ne“, quae aliquando ponitur interrogative, ut

,,curritne Socrates“, et ponitur pro ,,an“, quandoque ponitur prohibitive; et hoc dicitur

quandoque sic, ut per ipsam ezerceatur prohibitio, quandoque autem, ut ipsum pr0

hibitum ordinetur cum aliqu0 praecedenti; eaeemplum primi „ne curras“, exemplum

secundi „volo, ne curras“. Et sic de ipso est dubitatio in hoc sophismate: Tu vis,

ne tibi concludatur, et caves, ne tibi concludatur ; ergo idem vis et caves u. s. f.

(die Lösung).

90) Sequitur de hac dictione „sive“, de qua sciendum, quod ipsa significat dis

iunctionem cum conditione u. s. w. Sophismen.

91) S. d. Stelle in Anm. 75 u. 78.

92) S. Amm. 78.

93) S. Anm. 81.

94) S. Anm. 83.

XVII. Wilhelm Shyreswood. Lambert von Auxerre. 25

teten Richtung gelten kann (vgl. sogleich unten Anm. 97), indem wir

mit Gewissheit schliessen, dass schon im zweiten umd dritten Jahrzehent

des 13. Jahrhunderts jemes byzantinische 0riginal bei den Lateinern eine

einflussreiche Aufnahme gefunden haben muss (vgl. Abschn. XV, Anm. 1 ff.).

Und wir fimden es, — um von Wincenz von Beauvais abzusehen, bei welchem

anderweitige begründete Bedenken eintreten (s. untem Amm. 319—326) —,

nun keinenfalls unerklärlich, wenn Albertus Magnus in einem Punkte,

welcher nur aus der byzantinischen Logik geschöpft werden konnte, eine

wörtliche Uebereinstimmung mit Wilh. Shyreswood zeigt (s. Anm. 470 f.).

Demnach kann es auch nicht mehr auffallend sein, wenn wir noch einem

zweitem Vertreter dieser Logik an Lambert v o m Auxerre (um die

Mitte des 13. Jahrh.) treffen, welcher als jüngerer Zeitgenosse des Wilhelm

Shyreswood, sowie als älterer des Petrus Hispanus zu bezeichnen ist 98).

Auch er hat in seinem uns mur handschriftlich erhaltenen Werke ,,Summa

logicae“°°) die Synopsis des Psellus zu Grunde gelegt, dieselbe aber mit

ziemlich reichlichem Studium des Boethius und theilweise selbst der Araber

selbstständig verarbeitet. Won der ausgedehnten Einleitung, welche Lambert

vorausschickt, ist uns sogleich die erste Zeile wichtig 97), in welcher auf

die den „neuen“ Zuhörern dargebotenen „Summulae“ hingewiesen wird;

denn wir werden micht irren, wenn wir hierin eben wieder jene That.

sache erblicken , dass durch die Verbreitung der Schrift des Psellus die

Anfertigung derartiger Summulae eime ganz allgemeine wurde. Die ein

zelnen Punkte der Einleitung bespricht Lambert in Form der arabischen

Quaesita, d. h. stets Fragem aufwerfend und dieselben beantwortend 98),

und in solcher Weise erledigt er zunächst in sichtlichem Anschlusse an

Alfarabi (Abschn. XVI, Anm. 13 u. 18) die Eintheilung der siebem freien

Künste *°), sowie die bevorzugte Stellung der „Logik* innerhalb des Tri

95) Die wenigen bekannten Notizen über ihm s. bei Lebeuf, Mémoires concern.

l'hist. eccl. et civ. d'Auæerre, II, p. 493 f. Quetif, Scriptt. 0rd. Praedic. I, p. 906.

96) Auch was dem Lambert betrifft, wurde ich (wie bei Wilh. Shyreswood)

mur durch Hauréau , De la phil. scol. II, p. 240 auf die Pariser Handschrift Cod.

Sorbonn. 1797 hingewiesen. Die zweite von Hauréau genannte Handschrift (nach

der Numerirung des gedruckten Cataloges Cod. Reg. 7392) habe ich nicht benützt;

und nur auf diese wohl kanm sich Hauréau's Angabe beziehen: „L'auteur commence

par une analyse raisonnée de l'Introduclion, puis il passe à l'Inlerprétation, auae

Analytiques, auae Arguments, auae Topiques, et finit par les Categories.“ Auffallend

jedoch bleibt mir dabei, dass Hauréau dennoch jenes nemliche Proömium anführt,

welches in Cod. Sorb. 1797 zu Anfang der Summa steht, welche eine hievon ganz

verschiedene Reihenfolge (nemlich eben jene des Psellus) zeigt.

97) Ut novi artium auditores plenius intelligant ea, quae in Summulis edocenlur,

valde utilis est cognitio dicendorum.

98) S. die nemliche Methode z. B. auch bei Avicenna, Abschn. XVI, Anm.

106 u. 113.

99) In primis quaeritur, quare artista dicitur audire de artibus et non de arte.

Ad hoc dicendum est, quod septem sunt artes liberales, quarum tres vocantur trivium,

quae sunt grammalica, logica, rhetorica. Et dicuntur trivium quasi tres viae ad

unum, sc. in sermonem. 0mnes enim triviales sunt de sermone, sed differenter; quia

grammatica circa sermonem considerat congruum et incongruum, ut congruum eligat

et incongruum fugiat; logica vero circa sermonem considerat verum et falsum, ut

verum eligat et falsum fugiat; sed rhetorica circa sermonem considerat ornatum et

inornatum, ut ornatum eligat et inornatum fugiat. Aliae quatuor vocantur quadri

vuum u. S. W.

26 XVII. Lambert von Auxerre.

*

viums 10"), wofür er noch ein verstärkendes Motiv in den Angaben des

Boethius (Abschn. XII, Anm. 76) findet !''!). Unmittelbar hieram reiht er

in fast wörtlicher Uebersetzung der ersten Zeilen des Psellus (Abschn. XV,

Anm. 6) die Definition und Etymologie der „Dialektik* '"*), springt jedoch

hievon bezüglich des Unterschiedes zwischen „Logik“ und „Dialektik*

wieder auf Boethius (Abschn. XII, Anm. 82) über, und giebt hiebei ge

legentlich die für uns wichtige Notiz, dass ,,vetus logica“ aus dem Buche

über die Kategoriem und jenem de interpr., hingegen „nova logica“ aus

den beiden Analytiken, der Topik und Soph. El. bestehe '"*), wodurch

wir sowohl einen Beleg für 0biges (Amm. 5) als auch einen festen An

haltspunkt für Späteres gewinnen. Ferner unterscheidet er an der

„Dialektik* eine wissenschaftliche (— scientia —) und eine practische

(— ars —) Seite 104), wobei er entschieden eine häufig angeführte Stelle

Isidor's (s. Abschn. XIII, Amm. 26) im Auge hat; schliesslich aber wird

100) Item quaeritur, quid sit logica. Logica est scientia discernendi verum a

falso per argumentationem. Dicitur autem logica a logos, qu0d est sermo, et yc0s,

quod est scientia, quasi scientia de sermone. Sed cum sint tres scientiae de sermone,

ut dictum est, et ita quaelibet potest dici logica, quaeritur, quare approprietur illud

unum logicae potius, quam grammaticae vel rhetoricae. Ad hoc dicendum est, quod

aliquoties, quod est commune multorum, uni appropriatur propter eæcellentiam vel

dignitatem, .... ut si dicatur „aposlolus dicit“, hoc intelligitur de Paulo, ...... quia

dignior est aliis et eæcellentior. Qu0d patet per eius diffinitionem talem: logicd est

ars artium , scientia scientiarum, qua aperta omnes aperiuntur et qua clausa omnes

aliae claudunlur, sine qua nulla, cum qua quaelibet.

101) Alia ratione dici potest, qu0d est dignior aliis, quia aliae modum proce

dendi, quem habent, sumunt a logica; modus enim scientificus, i. e. modus proce

dendi in scientiis, est diffinire, dividere et colligere sive conferre, i. e. probare et

improbare; ..... sola logica hoc facit ...... Huius signum est, quod Boethius dividit

logicam in principio Topicorum suorum in artem inveniendi et in artem iudi

candi.

102) Item quaeritur, quid sit dyalectica. Dyalectica est ars artium ad principia

omnium methodorum viam habens ; sola enim dyalectica probabiliter disputat de prin

cipiis omnium artium. Et sciendum, quod est methodus ars brevis et facilis et semitae

proportionatur ; nam sicut semita ducit ad eundem terminum, ad quem lata via, sed

brevius et eaepeditius, sic ad cognitionem eiusdem ducunt ars et methodus, sed facilius

methodus, quam ars. Dicitur autem dyalectica a dya, quod est du0, et levis, quod

est ratio, vel logos, quod est sermo, quasi ratio vel sermo duorum, sc. opponentis et

contradicentis in disputatione.

103) Tunc quaeritur, quae sit differentia inter logicam et dyalecticam. Ad hoc

dicendum, quod logica, secundum quod est ars et secundum quod est scientia, securior

est ad dyalecticam. Logica enim scientia est de omni syllogism0 docens, dyalectica

de syllogismo dyaleclico solum vel apparenti dyalectic0. ..... Unde logica traditur in

omnibus libris logicae, qui sunt seae, sc. liber Praedicamentorum, liber Peryermenias,

qui nunc dicuntur vetus logica, liber Priorum, Posteriorum, Thopicorum et Elencho

rum, qui quatuor dicuntur nova logica; dyalectica vero traditur in libro Thopicorum

et Elenchorum solum.

104) Et sciendum, quod scientia et ars differunt; scientia enim id, quod dicit,

nominat absolute, ars vero dicit relationem ad opus; unde dyalectica dicitur scientia,

secundum quod docet syllogismum dyalecticum constituere ea, suis principiis, dicitur

autem ars, secundum quod utitur syllogismo dyalectico ad aliquam controversiam ter

minandam...... Quod potest videri in simili: martellus potest esse subiectum in arte

fabrili et instrumentum; subiectum dicitur martellus, quando eum constituit faber eae

suis principiis, dicitur autem instrumentum, quando illo martello facto utitur ad alia

fabricanda u. s. w.

XVII. Lambert von Auxerre. 27

die wesentliche Aufgabe der gesammten „Logik* in die Lehre vom

Schlusse verlegt 1"°).

Hierauf aber geht Lambert sofort mit der Frage, warum die Logik

mit dem Begriffe des Schalles (sonus) beginne, auf die Synopsis des

Psellus über*''), und entwickelt so die Lehre vom Urtheile voilständig

an der Hand des Psellus, indem er den gleichen Sinn bald wörtlich, hald

mit verändertem Wortlaute, bald - mit kleineren oder grösseren Erwei.

terungen wiedergibt '"'). Indem in solcher Weise über nomen, verbum

und oratio gehandelt wird, treffen wir bei letzterer bezüglich ihrer Ein

theilung nach Substanz, Qualität und Quantität (s. Abschn. XV, Anm. 12)

hier zum ersten Male dem Memorial-Vers:

Quae ca vel hyp, Qualis ne vel aff, u Quanta par in sin 108).

Es folgt hierauf (s. ebend. Anm. 13 f.) die Lehre vom wechselseitigen

Verhältnisse der üblichen vier Urtheilsformen 109), sodann (ebend. A. 15)

in grosser Ausführlichkeit die Lehre von der Umkehrung 11") und hernach

mit Uebergehung des bei Psellus an eine falsche Stelle gekommenen

Capitels über das hypothetische Urtheil ' ' ') sogleich die Lehre von der

105) Notandum vero, quod...... tota intentio logici est, ut habeat syllogismum

perfectum, unde omnia, de quibus logicus determinat, ratione syllogismi delerminat.

Bei Lambert kann diess sowohl auf Boethius als auch auf den Arabern beruhen;

anders ist es bei Wilhelm Shyreswood, s. oben Anm. 32, woselbst die beidersei

tigem Quellen.

106) Item quaeritur, quare logicus incipit a sono et non ab aliquo, quod sit

ante sonum. Ad hoc dicendum, quod logicus est artifeae sermocinalis, et quia de

consideratione artificis sermocinalis nihil est, quod sit ante sonum, ideo a sono in

cipit tanquam ab altiori. Sonus sic diffinitur: Sonus est quidquid proprie et per se

et de se per auditum percipitur u. s. w.

107) Z. B. was voa, significativa (Abschn. XV, Anm. 7) betrifft, sagt Lambert:

Voces imponuntur ad significandas res secundum rerum proprietates et etiam secundum

rationem, ut homo dicitur, quia est factus de humo, et lapis quasi laedens pedem,

et sic de aliis. V0æ significativa ad placitum idem est quod sermo. Sermonum

alius compleaeus et alius incompleæus ; sermo incomplezus est, qui plura in se non

complectitur . . . . . ut dictio. Est autem dictio secundum Boethium (Abschn. XII,

Anm. 109) unius vocabuli nuncupatio, quae idem est, quod terminus, in quem resol

vitur propositio ..... . Grammaticus principaliter intendit de dictione, quantum ad

significatum generale, et ideo non supponit dictionemi logicus a grammatico, sed de

ea determinat; aliter autem erit de litteris et syllabis, quia aliter non considerat

logicus litteras et syllabas, quam grammaticus. Dictionum alia nomen alia verbum;

hic possis quaerere ......, quare solum determinat logicus de nomine et verbo.....

Quia secundum Boethium (s. ebend. Anm. 111) solae partes orationis sunt putandae.....

Prius dicendum est de nomine quam de verbo, eo quod subiecta ante actum, nomen

autem significat subiectum, verbum autem actum. Nomen est u. s. w.

108) D. h. auf die Frage „Quae?“ wird geantwortet mit ca[tegorica] oder

hyp[othetica], auf die Frage ,,Qualis?“ mit ne[gativa] oder aff[irmativa], auf die

Frage ,,Quanta?“ mit u[niversalis] oder par[ticularis] oder in[definita] oder sin[gularis].

S. Amm. 153.

109) Die gewöhnliche Figur jedoch fehlt hier.

110) Dicto de propositionibus participantibus utroque termino ad eundem ordinem

dicendum est de propositionibus participantibus utroque termino ad ordinis commu

tationem ; ordinis enim commutatio idem est quod conversio; est autem conversio prin

cipium reducendi syllogismos imperfectos ad perfectos. . . . . . Conversio autem est

tripleæ, sc. simpleæ, per accidens, et per contrapositionem u. s. w.

111) S. Abschn. XV, Anm. 16 ff.

28 XVII. Lamhert won Auxerre.

Aequipollenz (ebend. A. 18) mit Beiziehung der ersten vier bei Wilhelm

Shyreswood (oben Anm. 40) aufgeführten Memorial-Verse ''*); endlich

die Lehre von den modalen Urtheilen (Abschn. XV, A. 19 ff.) gleichfalls

mit obigen (Amm. 44) Versen geschmückt '!°).

Dem hierauf folgenden Imhalte der Isago g e schickt Lambert eine

eigenthümliche Einleitung voraus, in welcher aber die Parteifrage über

die Geltung der Universalien nicht mit einem Worte berührt ist ' 1*);

auch ist er in der Besprechung der einzelnen quinque voces weit aus

112) Dicto de propositionibus converlentibus dicendum est de aequipollenti

bus ...... Am Schlusse hievon: Sciendum, quod in aequipollentiis ponuntur quatuor

versus (so weist auch diese Ausdrucksweise auf eine allgemeine Reception der

Memorial-Werse hin , vgl. ob. Anm. 40 u. 44), quorum primus dicit aequipollentiam

huius signi „omnis“, secundus huius signi „nullus“, terlius huius signi „aliquis“, et

quartus huius signi „aliquis non“. Primus versus est iste:

Aequipollent 0mnis, Nullus non, Non aliquis non;

Secundus versus est iste: -

Non aliquis, Nullus, 0mnis non, se comitantur;

Tertius versus est iste:

Non nullus, Non omnis non, Aliquis, comitantur;

Quartus versus est iste:

Non omnis, Non nullus non, referunt Aliquis non.

Idem intelligendum est de istis signis „uterque, neuter, alter“ u. s. f. (Die kleine

Abweichung des Wortlautes der Werse von jemen bei Wilh, Shyreswood zeigt die

Vergleichung von selbst.)

113) Sciendum, quod propositionum quaedam sunt de inesse et quaedam modales

u. s. w. Die Werse stimmen wörtlichst mit obigen überein; die versinnlichende

Figur aber (ob. Amm. 45) fehlt hier.

114) Sequitur de praedicabilibus. Sciendum autem, quomodo diffiniuntur prae

dicabile et praedicatum et praedicamentum. Praedicamentum autem nihil aliud est,

quam ordinatio praedicabilium in linea praedicabili secundum sub et supra et a latere

et in linea recta, ...... unde illa tota ordinatio, quae est inter genus generalissimum

et speciem specialissimam et genera subalterna et differentias collaterales, vocatur

unum praedicamentum, sicut patet in arbore Porphyrii in tractatu Praedicabilium.

Sunt autem decem praedicamenta...... Dicitur aulem praedicatum id, quod refertur

ad subiectum in propositione, quae sunt quatuor: diffinitio, accidens, genus et pro

prium. Praedicabile idem est quod dicibile, et potest dividi praedicabile, nam aliud

est universale aliud est singulare..... Et est singulare, quod de uno solo praedicatur,

ut Socrates et Plato. Sed contra dicit Aristoteles in libro Praedicamentorum (s. Abschn.

IV, Anm. 476), quod per subiecta nulla est praedicatio, et vocat prima subiecta in

dividua, unde vult innuere, quod individuum de nullo praedicatur. Propter quod

dicendum est, quod „praedicari“ differenter dicitur, proprie et communiter. Et est

proprie praedicari de aliquo dici, qu0d est p0sterius , ..... et de tali praedicatione `

intelligit Aristoteles, et sic solum praedicatur universale. Praedicari vero communiter

idem est quod dici ita, quod non fiat vis in hac propositione, secundum quod dicit

Boethius (s. Abschn. XII, Anm. 124), quod nulla propositio est verior illa, in qua

idem de se praedicatur, i. e. sic potest praedicari individuum et sic intelligit hic.

Universale autem idem est quod aptum natum dici de pluribus (so Psellus, s. Abschn.

XV, Anm. 26) ...... Ad cuius evidentiam notandum est, quod est quidem universale,

quod mulliplicatur in plura supposita actu et simul, ut homo, quia actu et simul

plures homines sunt; aliud universale est, quod non multiplicatur in plura supposita

actu et simul, sed successive, ut phoenia;..... Aliud est universale, quod neque simul

neque successive multiplicatur in plura supposita, ut sol et luna, quia una est luna

et unus est sol, quae semper durabunt. (All dieses Letztere erinnert uns an Avi

cenna, s. Abschn. XVI, Anm. 88 f.) Et sic patet, quod non omne universale dicitur

de pluribus; tamen quoniam est de se, i. e. de natura formae universalis, aptum

natum est dici de pluribus. Praedicabilia vero sunt: genus, species u. s. f.

XVII. Lambert von Auxerre. , 29

führlicher als Psellus, jedoch ohne dass wir irgend Bemerkenswerthes

daraus hervorzuheben hättem. -

Auch bei der sich anschliessenden Erörterung über die Katego.

rie n ist der Text des Psellus häufig durch eingefügte Fragem und deren

Lösung erweitert '*°); zu beachten aber ist, dass bereits Lambert bei

den sechs letzten Kategoriem , welche Psellus (Abschn. XV, A. 35) theils

kärglich theils gar nicht besprochen hatte, und deren vier letzte daher

auch bei Petrus Hispanus ursprünglich fehlten (s. unten Anm. 173), die

nöthige Ergänzung aus Gilbertus Porretanus vornimmt 11°). Auch die

sog. Postprädicamente werden mit einer eigenthümlichen Bemerkung ein

geleitet 117).

Desgleichen werden sodann der Syllogis tik allgemeime Gesichts

punkte vorausgeschickt, welche theils aus Boethius entnommen sind 11°),

theils deutlich auf arabische Litteratur hinweisen 11°). Aber keinen dieser

115) Z. B. nach den Angaben über aequivoca u. dgl. fügt er hinzu: Ad evi

denliam praedictorum quaeritur, quare in principio praedicamentorum ponantur istae

diffinitiones et ad quid valeant. Ad hoc dicendum, quod . ... decem praedicamenta

possunt comparari ad suum superius, sc. ad hoc quod est ens, et sic in hoc quod

est ens, aequivocantur...... Secundo quaeritur, quare in plurali diffiniuntur......

Tertio quaeritur, quare diffiniuntur per „dici“ et non per „esse“ u. s. f

116) Nemlich bei actio, passio, quando, ubi, situs, habitus werden stets mit

den Wortem ,,quod sic diffinitur ab auctore seæ principiorum“ die Angaben Gilberts

(Abschn. XIV, Anm. 488 ff.) angeführt. Vgl. unten Anm. 308.

117) Post illa vero, quae dicta sunt, dicatur de postpraedicamentis. Sed primo

videtur, quod postpraedicamenta debeant dici anlepraedicamenta, quia dictum est supra,

qu0d antepraedicamenta ad c0gnitionem praedicamentorum valent et ideo praeponuntur

praedicamenlis; sed et postpraedicamenta valent ad praedicamenta; ergo qua ratione

illa dicuntur antepraedicamenta, eadem ralione, ut videtur, ista debent dici anteprae

dicamenta. Ad hoc dicendum, qu0d antepraedicamenta et postpraedicamenta valent

ad c0gnitionem praedicamentorum, sed diverse, quod antepraedicamenta valent ad

c0gnitionem praedicamenlorum in se, prout 0mnia ipsa ad aliquid superius compa

rantur, sc. ad id qu0d est ens...... ; sed postpraedicamenla valent ad cognitionem

quorundam, quae in praedicamentis sunt, sicul ad cognilionem contrarietatum et pro

prietatum ipsorum, qu0d patet de qu0libet praedicamento u. s. w. (Letzteres ist eben

die Behandlungsweise Gilbert's.)

118) Sequitur de syllogism0, et quia syllogismus est species argumentationis et

in diffinitione argumentationis ponitur argumentum, ideo videndum, quid sit argumen

tum et quid argumentali0 et quot argumentationis sint species et quae. Argumentum

autem secundum Boethium in Topicis suis (s. Abschn. XII, Anm. 165) est ratio rei

dubiae fidem faciens, ad cuius evidentiam notandum est, qu0d rati0 dicitur quatuor

nodis u. s. w., d. h. er wiederholt aus Boethius (s. ebend. Anm. 82) die Einthei

lung des argumentum in necessarium, probabile und sophisticum.

119) Sciendum est autem, quod syllogismi quaedam sunt principia generalia,

quaedam autem specialia. Magis autem generalia sunt, quae in omni syllogism0 re

periuntur, et horum quaedam sunt malerialia, quaedam formalia. Malerialia sunt

termini et pr0p0sitiones, sed termini sunt maleria remota, propositiones sunt materia

propinqua ...... Du0 autem sunt principia syllogismi formalia, sc. figura et modus,

et respondet figura materiae remotae syllogismi, m0dus ver0 respondet materiae pr0

pinquae (die ursprüngliche Quelle hievon s. hei Alfarabi, Abschn. XVI, Amm. 51 f.,

vgl. auch bei Algazali, ebend. Anm. 265, und bei Averroes, ebd. Anm. 317).......

Principia autem syllogismi magis specialia, quae specialiter in aliquibus syllogismis

reperiuntur, et horum quaedam sunt perficientia syllogismos perfectos, quaedam vero

perficientia syllogismos imperfectos. Principia perficientia syllogismos perfectos sunt

du0, sc. dictum de omni et dictum de nullo; principia perficientia syllogismos imper

fectos du0 sunt, sc. c0nversio et reductio per imp0ssibile.

30 XVII. Lambert von Auxerre.

beiderseitigen Grundsätze benützt Lambert irgend folgerichtig, sondern

springt hierauf sofort auf den Text des Psellus über, welchen er bezüg

lich der drei Schlussfiguren und ihrer Modi getreu wiedergibt, zuletzt

die memlichen Memorial-Verse anführend, welche wir bei Wilhelm Shyres

wood trafen '*"). Von Wichtigkeit aber ist uns, dass er eine ausdrück

liche und ausführliche Polemik gegen die Berechtigung einer viertem

(d. h. der sog. Galenischen) Sehlussfigur übt '*'), wenn es auch eigen

thümlich ist, dass er gerade mur in diesem Punkte dem Aristotelismus

des Averroes (Abschn. XVI, Anm. 322) folgt, während er durch andere

Bemerkungen desselben (s. z. B. ebend. Anm. 321 betreffs der letzten

fünf Modi der ersten Figur) sich gegenüber dem Psellus durchaus nicht

beirrem lässt. Die Syllogismen aus modalen Urtheilen sowie die hypo

thetischem fehlen auch hier 12*). - -

Hierauf folgt als „dialektische Argumentation“ die Topik mit Zu

grundlegung des Textes des Psellus '**), und unmittelbar hernach die

Sophistik 1**), welche er hiemit an einer anderen Stelle, als Wilhelm

Shyreswood (ob. Anm. 65), ergänzend einreiht; aber sowie diese Anord

120) Notandi sunt isti versus (s. dieselben oben Anm. 52)...., worauf in

gleichen Worten wie bei Shyreswood die Angabe folgt, wie die Werse sich auf die

drei Figurem vertheilem, sodann aber: Et sciendum, quod si in aliqua dictione in

veniantur plures syllabae quam tres , nihil designant, sed solum apponuntur propter

metrum. Item sciendum, quod per vocalem primae syllabae datur intelligi maior pro

positio, per vocalem secundae minor, per vocalem tertiae conclusio. Hierauf mit den

selben Wortem wie bei Petrus Hispanus (s. untem Anm. 187) die Bedeutung der

vier Wocale und der als Fingerzeig der Reduction dienenden Anfangsbuchstaben

B, C, D, F. Sodamm : Propositio illa, quae dicitur intelligi per vocalem , quam se

quitur S, convertitur simpliciter; si vero sequitur P, convertitur per accidens; si sit

M, est transpositio in praemissis (— somit auch hier das auf den Arabern beruhende

Wort ,,praemissa“, s. Anm. 52); in qua ponitur C, debet reduci per impossibile.

121) Item possit aliquis dicere, cum sit una figura, in qua medius praedicatur

in ulraque praemissarum, alia, in qua subiicitur in utraque, et alia, in qua subiici

tur in una et praedicatur in altera, ideo videtur, quod debeat esse quarta figura, in

qua medius praedicetur in maiori et subiiciatur in minori. Ad hoc dicendum, quod

tantum sunt tres figurae syllogismi; cuius ralio est, quia medium in syllogism0 aut

hal)et modum generalissimum vel primi in ordine praedicabilium, et sic est secunda

figura, in qua medium supraponitur eætremitatibus; aul habet modum specialissimum

vel ultimi in ordinalione praedicabilium, et sic est lerlia figura, in qua medium

subiicitur ertremis; aut habet modum medii in ordinatione praedicabilium, eo quod

supponitur alii eætremitati et alii supraponitur, et tunc est prima figura. Alia figura

esse non potest, in qua medium praedicatur de maiore eaelremitate et subiiciatur

minori eætremitati; nam secundum illam dispositionem medii oporterel sumere maio

rem falsam, si sumeretur universalis, vel oporteret sumere particularem, et tunc non

sequeretur conclusio, nam si dicatur ,,0mne animal est homo, omnis homo est risi

bile, ergo omne risibile est animal“, maior erit falsa, qua sumpta particulariter non

sequitur conclusio.

122) Vgl. oben Amm. 54 u. untem Anm. 190. -

123) Habito superius de argumentatione syllogistica, prout est dialectica et per

locum dialecticum comfirmatur, nunc de locis dialecticis dicendum est. In der Reihen

folge der Topen stimmt Lambert bei dem loci eætrinseci fast völlig mit jener Ab

weichung bei Wilhelm Shyreswood (Amm. 56) überein, nur ist hier der Topus a

simili nach jenem a minori gestellt.

124) Dicto de locis dialecticis ..... dicendum est de locis sophisticis u. s. w.

Der Inhalt aber erstreckt sich auch hier nur auf die erste Hälfte des aristotelischen

Buches (vgl. oben Anm. 65 und untem Anm. 197).

XVII. Lambert von Auxerre. 31

nung, ebenso stimmt auch der Text der Soph. El. fast wörtlich mit jenem

des Petrus Hispanus übereim.

Dem Schluss aber bildet auch hier die Erörterung über ter mi

n 0 r u m p r o p r i et a te s, wobei auch Lambert (wie Wilhelm Shyreswood)

sich gegenüber dem byzantinischem 0riginale eine Selbstständigkeit in An

ordnung der einzelnen Abschnitte bewahrt, jedoch in Behandlung des

Einzelnen dem Petrus Hispanus weit näher steht. Er bezeichnet als Ge

genstand dieses Theiles der Logik : suppositio, appellatio, restrictio,

distributio, relatio, und äussert sich dabei, was das Verhältniss der

significatio zur suppositio betrifft (s. Abschn. XV, Anm. 66) ziemlich aus

führlich und selbstständig'°°). Die suppositio, welche er (wie alle übri

gen derartigen Begriffe) vorerst nach versehiedemen Wortbedeutungem

zerlegt '*"), theilt er sodann (vgl. ebd. Anm. 67 f.) principiell in suppo

sitio proprie dicta und in copulatio, womit die grammatischen Formen

der Worte in Verbimdung kommen 137); die Eintheilung der Supposition

stimmt, abgesehen von kleinem Abweichungem, mit jener bei Psellus völlig

überein ***). Hernach aber lässt Lambert die appellatio folgen 1°°), und

erst hernach die restrictio und die ampliatio, welch beide er parallel

miteinander verflochten behandelt '*'); sodann reiht er die distributio

125) Quia logica consideral terminum, ideo conveniens est, ut determinet de

termin0 ipso...... Multae autem sunt proprietates termini, sc. suppositio, appellatio,

restrictio, distributio et relatio...... Sed quia significatio est sicut perfectio termini

et proprietates termini super significatione fundantur, ide0 in principio ad evidem

tiam sequentium videndum est, quid sit termini significatio...... Significatio est in

tellectus rei, ad quem v0ae imponitur...... Differt autem significatio a suppositione

in hoc, quod prior est significalio, ...... et quod significatio solum eaclenditur ad

rem, ad quam significandam imponitur terminus, sed suppositio non solum eaeten

ditur ad rem, quae per terminum significatur, sed potest eætendi ad supposita con

tenta sub illa re u. s. f

126) Suppositio quatuor modis dicitur: substantiva designatio..... , acceptio

* pr0p0sitionis....., 0rdinatio partium...... , acceptio termini pro se sive pro re sua

vel pro aliquo supposito contento sub re vel pro aliquibus suppositis contentis sub

re sua. Et ideo quarto modo est hic intentio u. s. f.

127) Suppositio communiter dicta dividitur in suppositionem proprie dictam et

copulationem...... Et est suppositio proprie dicta acceptio termini rem fiacam et per

se stantem repraesentantis ...... Copulatio est acceptio termini rem dependentem re

praesentantis...... Dictionum quaedam supponunt tantum ut nomina substantiva, quae

dam copulant tantum ut nomina adiectiva, quaedam vero supponunt et copulant ut

ea, quae sunt adiectiva re, substantiva vero voce, ut „armiger, duæ“ u. s. f

128) Suppositio potest sic dividi: alia est naturalis et alia accidentalis......

Accidentalium alia est simplev alia personalis..... Personalium alia discreta alia

communis..... Communium alia determinata alia confusa..... Confusarum alia ve

hemens mobilis alia evilis mobilis u. s. f.

129) Appellatio dicitur quatuor modis: .... propria nominatio......, proprietas

nominum ...... , acseptio termini pro supposito sub su0 significato..... , acceptio ter

mini pro supposito vel pro suppositis actu eæistentibus..... Quarto modo est prin

cipalis intentio u. s. f. (eine Menge von Quästionem und Sophismen).

130) Sequitur de restrictione et ampliatione..... Restrictio est minoratio ambitus

termini communis, secundum quam pro paucioribus suppositis tenetur terminus com

munis, quam eæigat sua actualis supp0sitio...... Ampliatio est evtensio aml)itus ter

mini communis, secundum quam pro pluribus suppositis tenetur terminus communis,

quam evigat actualis sua suppositio u. s. f. (Dass Wilh. Shyreswood die restrictio

und ampliatio nicht bloss unter sich, sondern auch mit der appellatio verflocht,

(s. oben Anm. 64.)

32 XVII. Lambert von Auxerre. Petrus Hispanus.

am 131) und zuletzt noch die relatio 18*). Aber trotzdem ist der Inhalt

dieser genanntem einzelnen Capitel dem Sinne mach (wenn aueh nicht dem

Wortlaute nach) enge an das für uns verlorne griechische Original ange

schlossem, d. h. Alles finden wir bei Petrus Hispanus wieder. Hingegen

was bei Letzterem zu dem Eaeponibilia gehört und was bei Wilhelm

Shyreswood den lnhalt der Syncategoreumata bildete (ob. Anm. 66 ff.),

hat Lambert sämmtlich hinweggelassem 1°°).

Das Bisherige wird num sicher den genügenden Nachweis enthaltem,

dass die byzantinische Logik des Psellus bereits vor und auch meben der

Thätigkeit des Petrus Hispanus bei dem abendländischen Lateinern einen

ausgedehntem Wirkungskreis gefunden habe. Und sowie die mitgetheiltem

Belegstellem beurkundem, dass man jenes neu eintretende Material (nament

lich dem Abschnitt über die proprietates terminorum) immerhim mit eimer

gewissen individuellen Freiheit verarbeitete'**), so ist nun auch die Frage

über den Petrus His pa n us selbst so ziemlich aufgeklärt; denn wir er

kennen, dass er unter mehrerem gleichartigen Schriftstellern, obwohl bei

weitem der einflussreichste, doch das wenigste individuelle Werdienst hat,

indem er eine neue Quelle, welche schon eimige Zeit vorher eröffnet

worden war und zu Werschiedemartigem angeregt hatte, lediglich ohjectiv

abschreibend reproducirte '°°). Kurz es hat sich uns nun quellenmässig

bewährt, was schon oben gelegentlich des Psellus (Abschn. XV, Anm. 87 ff.)

gesagt wurde. Aber sowie ich dieses ganze neue Resultat nur aus hand

schriftlichem Quellen gewinnem konnte, so stellt sich uns zur vollem Er

gänzung der geschichtlichen Forschung die Nothwendigkeit recht lebhaft

vor Augen, dass veröffentlicht werde, was irgend Wichtiges noch in Hand

schriften verborgem liegt. Bedemken wir, dass zwischen Petrus Hispanus

umd der Praxis der Buchdruckerkunst ein Zeitraum von zweihundert Jahrem

liegt, und dass zur Zeit der erstem zahlreichem Drucke logischer Compen

diem Petrus Hispanus bereits längst eine fast ausschliessliche Auctorität

errungen hatte, so bleibt walirlich noch ein weiter Spielraum für logische

Schriftsteller offen, welche im 13. Jahrhunderte oder zu Anfang des 14.

131) Distributio est unius in diversa divisio u. s. f.

132) Relatio est respectiva habitudo ..... vel ante latae rei recordatio ......

Relativorum sunt alia relativa substantiae alia relativa accidenlium...... Relativorum

substantiae aliud est relativum ydemptitatis, ut „qui“, aliud est relativum diversi

tatis, ut ,,alius“ u. s. w.

133) Möglich wäre wohl, dass dem Lambert nur eine unvollständige Ueber

setznng des Psellus zu Gebot stand; jedoch mach seiner ganzen Art und Weise

diirften wir eher annehmen, dass er absichtlich jene ganze Gruppe bei Seite liess.

134) lch habe in dieser Beziehung absichtlich im Worigen mehrfache Proben

des Quellem-Textes gegeben, denn derjenige Leser, welcher die Sache genau nimmt,

kann hiernach durch einlàssliche Vergleichung von selbst ersehen, wie manigfaltig

das gleiche Thema variirt wurde.

135) Es ist z. B. baarer Unsinn, wenn Hist. litt. de la France, XIX, p. 326,

gesagt wird, Petrus Hispanus habe bei der damaligen Unverständlichkeit des Ari

stoteles eben einen leicht zugänglichem Auszug aus dem 0rganon angefertigt (konnte

er denn etwa auch die fünf theophrastischen Schlussmodi aus Aristoteles excerpirem,

oder wo fand er denn bei Aristoteles die proprietates tem minorum oder die synca

tegoreumata?!). Doch die Verfasser der Hist. litt. de la France zeigen ja überhaupt

so häufig die löbliche Gewohnheit, über Dinge zu schreiben, welche sie höchst

flüchtig oder auch gar nicht gelesen haben.

XVII. Petrus Hispanus. 33

nicht völlig im Schlepptau des Petrus Hispanus sich bewegtem, sondern

eben nach Art eines Wilhelm Shyreswood oder eines Lambert von Auxerre

dem byzantinischen Stoff selbstständiger bearbeiteten oder auch, was nicht

sehr schwer war, selbst bereichertem. So ist es nicht bloss möglich, som

dern selbst sehr wahrscheinlich, dass, was dem verschiedenartig gestalteten

Inhalt der Syncategoreumata bildet oder was wir später untem bezüglich

der Obligatoria, Insolubilia und Consequentiae anführen können, wenig

stens im Keime ursprünglich schon damals, d. h. in den ersten Jahr

zehenten der Wirkung byzantinischer Logik, aus dem Compendium des

Psellus sich entwickelte 1°°).

Wendem wir uns hiemit zu demjenigen Autor, durch welchen die

Synopsis des Psellus eine dritthalbhundertjährige Herrschaft erlangte, nem

lich zu Petrus Hispanus (geb. um 1226, gest. als Papst Johann XXI.

i. J. 1277), so berühren uns hier seine biographischen Verhältnisse ebenso

wenig als seine medicinischen oder theologischen Schriften 1*7). lnsoferne

hingegen die Frage nicht ganz zu umgehen ist, ob jemer Petrus Hispanus,

vom welchem die berühmt gewordenen „Summulae“ herrühren, wirklich

der machmalige Papst Johann XXI. sei, so muss bemerkt werdem, dass

allerdings die Dominicamer für sich die Ehre in Anspruch mahmem, den

vielgepriesenen Autor zu ihren 0rdensmitgliedern zu zählen '°°); jedoch

abgesehen von den Bedenken, welche an sich jene häufig geübte littera

rische Eitelkeit und Rivalität der 0rdem darbietet, und selbst abgesehen

von einem kleinen chronologischen Zweifel 1°°), könnte sich vielleicht jene

Angabe der Dominicamer auf eine für dieselben unverfängliche Weise da

durch erklären , dass ein späterer Petrus Hispanus aus dem 14. Jahrh.,

falls derselbe wirklich Dominicaner war, die Veranlassung zur Werwechs

136) Sowie ich daher schon im 2. Bande wiederholt auf neue Eröffnung hand

schriftlicher Quellen hingewiesen habe, so kömmt es mir überhaupt nie in den Sinn,

meine wahrlich aufreibende Forschung irgend für eine abgeschlossene zu haltem.

Ich besorge allerdings nicht, aus demjenigen, was gedruckt worhanden ist und auch

mir in reichem Maasse zu Gebot steht, wesentliche Widerlegungen erfahren zu

müssem, aber ich wünsche aufrichtigst, dass meine Resultate durch handschriftliche

Publicationem ergänzt und berichtigt werden. Die fraglichen Punkte, um welche es

sich handeln kann, und vielleicht auch die Richtung der Beantwortung glaube ich

mehrfach hervorgehoben zu haben. In Paris, in London, in Oxford (vielleicht weniger

im Escurial) muss sich gewiss noch Manches finden.

137) Joh. Tob. Köhler, Vollständ. Nachrichi v. Pabst Johann XXI. u. s. w.

Göttingen 1760. 4. gibt eine reichhaltige Zusammenstellung, welche allerdings an

der geschmacklosen Darstellungsform jener Zeit leidet und zumal erklärlicher Weise

betreffs der Logik auf mangelhaftem Wissen beruht.

138) Autorem, welche diese Ansicht vertreten, sind angeführt bei Nic. Antonius,

Bibl. Hisp. vetus, Lib. VIII, Cap. 5, §. 162 (hrsggb. v. Perez Bayer, Madrid 1788.

fol. Vol. II, p. 76); vgl. auch Quetif, Scriptt. 0rd. Praedic. I, p. 485 f. Namentlich

warf mam sich auf eine Angabe des Joh. Marieta (De los santos de Espaiia, Lib. XXI,

Cap. 57) und des Joh. Lopez, Hist. gen. III, p. 297, wornach umser Petrns Hispanus

in dem navarresischen Dominicaner-Kloster Stella gelebt habem und begrabem sein

soll. Was übrigens die Summulae selbst betrifft, zeigem auch Antonius und Quetif

die gleiche Unwissenheit wie alle Anderen, und won solcher Beschaffenheit war damn,

was die Werfasser der Hist. litt. de la France abzuschreiben famden.

139) Da das genannte Kloster Stella nicht wor d. J. 1260 gegründet wurde.

S. Quetif a. a. 0.

PRANTL, Gesch. III. 3

34 XVII. Petrus Hispanus.

lung darbot **"). Erscheint uns daher, solange nicht irgendwie entschie

dene neue Gegenbeweise aufgefundem sind, die gewöhnliche Annahme 141)

immerhin als zulässig, so ist für den geschichtlichen Werlauf jedenfalls

das Wichtigste, dass auch selbst jener angebliche Dominicaner Petrus

Hispanus in den Amfang der zweiten Hälfte des 13. Jahrh. verlegt wird,

und andrerseits, dass der Werfasser der Summulae sicher in Bälde als

identisch mit einem Papste galt (— mag er nun wirklich die Tiara ge

tragem habem oder nicht —); demn aus letzterem Umstande ist es ent

schieden zu erklärem, dass in der Schultradition gerade sein Compendium

viele andere verdrängte und sich einer einmüthigen Auctorität erfreute.

Jedenfalls ist unter den ähnlichen Erzeugnissen jener Zeit das Com

pendium des Petrus Hispanus das geistloseste, insoferne es ohne irgend

einen einzigem eigenem Gedanken nur den Grundtext der neu eingeführten

byzantinischen Logik wiederholt. 0b der Werfasser selbst des Griechischen

mächtig war, um den Psellus zu übersetzen, oder ob er mur als Ab

schreiber einer bereits vorhandemen getreuem Uebersetzung sich seinen

„weltgeschichtlichen“ Einfluss errungen habe, lässt sich nicht entscheiden;

der „Schweiss des Angesichtes* kann in keinem der beidem Fälle gross

gewesen sein. Jedoch eben um des Einflusses willem, welchen Petrus

Hispanus auf sehr lange Zeit ausübte, müssen wir seine Summula aus

führlicher darstellen, könnem uns jedoch hiebei in jenem Theile, dessem

griechisches Original uns vorliegt, durch Werweisung auf das im XV. Ab

schnitte Gesagte kürzer fassen (den Anmerkungen es überlassend, zur

Vergleichung der Uebersetzung mit dem 0riginale zu dienem), und müssen

mur im zweitem Haupt-Theile dasjenige, was ausschliesslich in lateinischer

Form erhaltem ist, einlässlicher erörtern (s. Abschn. XV, Anm. 86).

Es findet sich eine ausserordentlich grosse Masse von gedruckten

Ausgaben des Petrus Hispanus aus jenem Jahrzehentem, in welchem der

selbe noch nach Erfindung der Buchdruckerkunst an allen 0rtem in um

getrübtem Ansehen stand. Sie enthaltem sämmtlich im Ganzen und Grossen

den nemlichen Text 1**), und wenn wir die unsägliche Mühe nicht scheuen,

aus dem Schätzen grösserer Bibliotheken die erreichbaren Exemplare sorg

140) Nemlich Nic. Antonius (a. a. 0. p. 76) führt aus Petrus Cirvelo's Com

mentar zum Petr. Hispanus (— In Summulas Petri Hispani a se denuo correctas ac

bonae solidaeque doctrinae documentis illustratas praeclarissimus commentarius. Sal

mantica. 1535, ein Buch, dessem ich nicht habhaft werden konnte —) mehrere

Notizen an, welche einen Petrus Hispanus iunior betreffem (namentlich habe derselbe

die Summulas des Aelterem in abgekürzter und gleichsam geläuterter Form bearbei

tet), und weist dabei auf einen Dominicaner Petrus Hispanus hin (p. 77), welcher

i. J. 1396 in kirchlicher Beziehung zu einer hervorragenden Stellung gelangte.

141) Vertreter derselben sind genannt bei Antonius a. a. 0. p. 75. Uebrigens

wird erklärlicher Weise in derartigen Fragen kaum irgend Gewissheit zu er

reichen sein.

142) Zur leichteren Orientirung des Lesers möge dienem, dass die Logik des

Petrus Hispanus in folgende Hauptabschnitte („tractatus“) zerfällt:

I. Lehre vom Urtheile

II. Die quinque voces

III. Die Kategorien

IV. Syllogistik

V. Topik

XVII. Petrus Hispanus. 35

fältig zu vergleichen***), so finden wir nicht mur, welch bodemloses Ge.

rede es sei, wenn man stets von „mehreren* oder „zahlreichen* die

VI. Sophist. Elenchi

VII. Terminorum proprietates, nemlicb

1. Supp0sitio, und zwar

$ an sich

b) relativorum

. Ampliatio

. Appellalio

. Restrictio

. Distributio

. Eæponibilia.

143) Mir standen, was den Text betrifft, folgende achtundvierzig Ausgaben

(theils mit theils ohne Commentar) zu Gebot:

I. fünf Leipziger Drucke:

A) Teactus summularum Petri Hispani per tractatus et capitula divisus cum

que singulorum traclaluum summariis figuraliter resolutis cuilibet studioso

multum profuturis etc. Am Schlusse : Lyptzk per Melchiorem Lotter.

1499. fol. - -

B) Teaetus septem tractatuum Petri Hispani per tractatus et capitula distinctus,

in quibus succincte breviterque inquiruntur, quae in libris logicalibus

Aristotelis diffusius tractantur. Am Schl.: Per virum Melchior Lotter opi

danum Liptzensis [sic]. 1506. 4.

c) Ebenso. Am Schl.: Liptzk per Melchiorem Lotter. 1509. 4.

D) Ebenso. 1510. 4.

E) Ebenso. Am Schl.: Ex officina Melchiaris [sic] Lottheri. 1516. 4.

Diese fünf sind sämmtlich unter sich identisch und weichen mur durch ver

einzelte Druckfehler von einander ab; sie geben den Text der genanmten (vor.

Anm.) Tractate, halten aber in den Kapitel-Ueberschriften stets die Parallele

mit dem aristotelischen Organon ein; nur A gibt mach dem einzelnen Tractaten

eintheilende Uebersichten.

II. Ein Incunabel-Druck ohne 0rt u. ohne Jahr:

F) Tractatus magistri Petri Hispani. Am Schl.: Finiunt summulae Petri Hispani

bene emendatae et correctae. 4.

Durchgängig identisch mit den Leipzigerm; nur fehlt der letzte Abschnitt, d. h.

Eæponibilia, und ausserdem sind die Unterabtheilungen des 7. tractatus in dem

Ueberschriften als selbstständige Tractate fortlaufend numerirt, nemlich 8 de

relativis, 9 de ampliatione u. s. f., wornach das Gamze aus 12 tractatus besteht.

(In beidem Eigenthümlichkeiten stimmen die unten anzuführenden Drucke £—©

mit diesem überein, bloss in der Art der Numerirung aber auch die Drucke

H-—IL, ©—£t, £).

III. fünf in Deutschland erschieneae Drucke mit dem Commentar des Wersor (die

Wemetiamer Drucke s. unten Y—§8), nemlich:

G) Dicla Versoris super septem tractatus Magistri Pelri Hispani cum teactu.

Am Schl.: Anno domini 1487 (wahrscheimlich in Köln). fol.

H) Ebenso. A. Schl.: A. domini 1488 (wahrschl. in Köln). fol.

I) Ebenso. A. Schl.: Coloniae per Henr. Quentell. 1489. 4.

IK) Ebenso. A. Schl.: Per Anthonium Koberger Nurnbergae. 1495. 4.

I.) Ebenso. A. Schl. mur: Finit feliciter (wahrschl. in Köln 1497). fol.

Sämmtliche fünf unter sich völlig identisch, geben den Text in gänzlicher Ueber

einstimmung mit den Leipziger Drucken. Nur fehlt hier, sowie auch in M— ©,

£—£, das letzte Capitel des 4. Tractates (De potest. syll.); auch sind in

PH I K L ebenso wie in F die Unterabtheilungen des 7. Tractates eigens

numerirt, wornach trotz der Angabe auf dem Titelblatte doch 13 tractatus

erscheinen.

IV. acht Kölner Drucke mit thomistischem Commentare des Lambertus de Monte:

M) Copulata omnium tractatuum Petri Hyspani, etiam Sincathegoreumatum et

parvorum logicalium cum teactu, secundum doctrinam divi Thomae Aqui

;

3*

36 XVII. Petrus Hispanus.

Dialektik betreffenden Schriften- des Petrus Hispanus sprach (so die in

Anm. 135 u. 137 f. genanntem •Autorem); demn Alles, was uns unter ver

N)

0

P)

Q)

)

R)

$)

natis iuacta processum magistrorum Coloniae in bursa montis regentium.

Impressa per Liiskyrchen. Am Schl.: Coloniae. 1480. 4. Worauf mit

neuer Paginirung, aber ohne neues Titelblatt, der 7. tractatus und das

an ihn sich Anreihende folgt, woselbst am Schlusse: Juacta processum

magistrorum Coloniae regentium in bursa magistri Lamberti de Monte,

artium ac s. theol. professoris eaeimii....... Coloniae ann0 nonagesimo

supra millesimum quaterque centesimum ; jedoch sind beide Theile mit

dem nemlichen äusserst alten Lettern gedruckt, und sonach ,,nonagesim0“

wahrscheinlich Druckfehler für octagesimo.

Ebenso; nur fehlt der Name des Druckers. In beiden Abtheilungen am

Schl.: Coloniae. 1489. fol.

Copulata omnium tractatuum Petri Hyspani, parvorum logicalium, etiam

syncathegoreumatum, cum teactu. denuo diligentissime correcta secundum

doctrinam u. s. w. wie so eben..... regenlium. A. Schl.: Coloniae. 1490. 4.

Hierauf mit nenem Titelblatte und meuer Paginirung: Copulata super omnes

tractatus parvorum logicalium Petri Hispani cum teactu eorundem pulcher

rime inserto. denuo diligentissime correcta. Am Schl. : Coloniae. 1490.

Danm abermals mit neuem Titel u. neuer Paginirung: Tractatus sincathe

goreumatum Petri Hyspani cum pulcherrimis sophismatibus, qui noviter

correctus cum diligentia volentibus in logicis subtiliter speculari est mul

tum utilis. (A. Schl. Nichts.)

Teactus et copulata omnium tractatuum Petri Hispani, etiam parvorum l0

gicalium et tractatus syncathegorematum, quem aliqui Octavum vocant, cum

quibusdam aliis sagaciter adiunctis. iterum atque iterum diligentissime

correcta secundum doctrinam irrefragabilem divi Thomae Aquinatis ac iuaeta

frequens eæercitium magistrorum Coloniae infra sedecim domos in bursa

Montis regentium, in hunc unum librum congesta. Am Schl.: Coloniae.

1493. 4. Hierauf mit neuem Titel u. neuer Pagina: Copulata super omnes

tractatus parvorum logicalium Petri Hispani ac super tres tractatus Mo

dernorum teactui pulcherrime annotata in argumentis et replicis denuo

diligentissime correcta iuaeta inviolatum processum magistrorum Coloniae

bursam Montis regentium. (A. Schl. Nichts.)

Wörtlich ebenso. Coloniae. 1494. 4.

Copulata commentaria teactui omnium tractatuum Petri Hyspani, etiam

parvorum logicalium et trium modernorum, perquam solerter inserta. itertim

atque iterum emendata et diligentissime correcta secundum irrefragabilem

et fundatissimam doctrinam divi Thomae Aquinatis peripateticorum inter

pretis veracissimi. ac iuaeta frequens exercitium magistrorum Coloniensis

gymnasii in bursa Montis regenlium, qui tanti doctoris sancti sectatores

eæistunt sincerissimi propagatoresque fidelissimi. Am Schl.: Coloniae per

Henricum Quentell. 1496. 4. Hierauf mit neuem Titelblatt: Copulata om

nium tractaluum parvorum logicalium Petri Hyspani tribus adiectis moder

norum tractatibus in suis commentariis teactui pulcherrime annotatis. in

argumentis et replicis denuo diligentissime correcta iuaeta inviolatum pro

cessum magistrorum Coloniae bursam Montis regentium ac invictissimam

doctrinam sancti Thomae uberrime propagantium. A. Schl.: (ohne Nennung

des Lambertus de Monte) Coloniae per Henricum Quentell. 1496. 4.

(Alles unpaginirt.) -

Copulata pro elucidatione seae tractatuum Petri Hyspani, etiam parvorum

logicalium eiusdem et trium modernorum, teaetui perquam solerter inserta

u. s. f. wie in R. A. Schl.: Coloniae per Henr. Quentell. 1503. 4. Hierauf

mit neuem Titel u. meuer Paginirung: Copulata tractatuum parvorum logi

calium u. s. f. wie in R. A. Schl.: Coloniae per Henr. Quenlell. 1503. .

T) Wörtlich ebenso. 1507. 4.

Diese acht Drucke, in welchen ausser den Syncategoreumata drei neue Tractate

(nemlich De obligatoriis, De insolubilibus, De consequentiis, s. über dieselben

XVII. Petrus Hispanus. - 37

schiedemem Titeln und mit verschiedenartigen Commentaren durchwoben

erhaltem ist, zeigt sich als Ein und das nemliche Werk. Aber ausserdem

W.

VI.

VII.

bei dem späterem Interpolationem in Abschn. XX) beigefügt sind, stimmen unter

sich im Wortlaute völlig überein; nur unterscheidem sie sich dadurch, dass

der Abschnitt über die Syncategoreumata in M und N vor jene drei neuen

Tractate, hingegen in 0, P, Q nach denselben gestellt ist, aber in R, §, T

gänzlich fehlt. Der Text des P. Hispanus ist mit Ausnahme umbedeutender

Abweichungen identisch mit jenem der Leipziger Ausgabem.

Drei Kölner Drucke mit albertistischem Commentare des Harderwyck:

U) Copulata Petri Hyspani secundum processum bursae Laurentii. Am Schl. :

Commentum ..... per magistrum Gerardum de Harderwyck s. theol. licent.

1488. Hierauf mit neuem Titelblatt: Copulata super omnes tractatus

parvorum logicalium Petri Hyspani et nonnullos Modernorum secundum

viam Albertistarum. A. Schl.: Commentum u. s. f. wie so ebem. 1488. fol.

v) Commentaria in summulas Petri Hispani albertocentonas continentia.....

secundum processum bursae laurentianae Colon. ad unguem castigata et e

mendis quibus scatebant erepta.... Impressum Coloniae apud Lijskirchen.

Am Schl.: per aculissimum in artibus liberalibus magistrum et s. theol.

licentiatum magistrum Gerardum Harderwicksensem. 1492. fol. Hierauf

mit neuem Titelblatt: Commentarii in omnes tractatus parvorum logicalium

Petri Hispani iunctis nonnullis Modernorum processum bursae laurentianae

in universitate Coloniensi continentes incipiunt feliciter. Am Schl.: per

acutissimum u. s. f. wie so ebem. 1493. fol.

W) Copulata summularum Petri Hispani secundum processum bursae Laurentii

iuacta mentem venerabilis domini Alberti Magni feliciter incipiunt. A. Schl.:

Commentarii in omnes tractatus Petri Hispani et nonnullos Modernorum.....

eae divi Alberti Magni commentariis per.... Gerardum Harderwiccensem.....

Impressum in officina.... Henrici Quentell. 1504. 4.

In sämmtlichen dreien ist noch ein Excerpt der zweiten Analytik eingefügt,

und zwar in U, woselbst die Soph. El. fehlen, mach der Topik, in V u. W

aber nach der Syllogistik, d. h. Inach dem 4. Tractate, wornach sich in W

sogar die Numerirung des 5. u. 6. Tractates um eine Ziffer erhöht. Was die

Parva logicalia, welche in selbstständige Abschnitte zertheilt sind, betrifft, so

sind auch hier (wie in M—T) nach der Distributio die drei neuen Tractate

0bligatoria, Insolubilia, Consequentiae eingereiht, in w aber fehlt der letzte

Tractat, d. h. Eæponibilia. Die Syncategoreumata sind nicht mit aufgenommen.

Der Text ist wohl im Ganzen jener der Leipziger Drucke, streift aber in ei

nigen wenigen Abweichungem bereits an den Reutlinger Druck (Jt u. ®).

Ein Venetianer Druck mit scotistischem Commentare des Dorbellus:

x) Logica magistri Nicolai de Orbellis una cum teaetu Petri Hyspani. Am Schl.:

Venetiis per Lazarum de Soardis. 1516. 4. -

Der Text zeigt im 1. Tractate einige Abweichungen von dem Leipziger, dürfte

aber vielleicht, insoferne mam von einer entschiedenen Interpolation bei den

modalen Urtheilen absehen würde, überhaupt auf die ursprünglich älteste Re

cension zurückweisen (s. d. folg. Anm.).

fünf Venetianer Drucke, wovon vier mit Commentar des Versor (vgl. oben G—L)

und einer mit jenem des Johannes de Monte:

Y) Teactus sive liber summularum logicae magistri Petri Hispani cum Versoris

Parisiensis doctoris perspicacissimi interposita eæpositione. in calce qu0

que harum eiusdem Petri Hispani Parvorum logicalium nuperrime inventus

libellus utili serie adnezus. Am Schl.: per artem Hermanni Lichtenstein

Coloniensis Venetiis. 1488. fol.

Z) Versoris eaepositio in summulas logicae Petri Hispani cum teactu eiusdem.

Eiusdem Petri Hispani libellus parvorum logicalium nuper inventus. A. Schl.:

Venetiis per Philippum Pincium Mantuanum. 1508. fol.

91) Petri Hispani summulae, logicales cum Versorii Parisiensis clarissima ea

positione. Parvorum item logicalium eidem Petro Hispano adscriptum opus

38 XVII. Petrus Hispanus.

entdecken wir auch, wie dieser einheitliche Text in Einzelnheitem die

manigfachsten handschriftlichen Wariationen darbietet, wie Auslassungen

VIII.

IX.

• - - - - - Quae omnia innumeris paene erroribus undique seatentia mazima

sunt diligentia castigata. Venetiis apud Juntas. 1550. fol.

$8) Petri Hispani summulae logicales oum Versorii u. s. w. wie in *i.....

Quae omnia a Martiano Rota infinitis fere erroribus maæima sunt dili

gentia castigata. Venetiis apud Sansovinum. 1572. 4.

&) Summulae Joannis de Monte super Petrum Hispanum. A. Schl.: Explicit

commentum valde notabile ad mentem doctoris subtilis super logicae sum

mulis.... Petri Hispani ab eaeimio artium et sacrarum litterarum doctore

Parisiensi eaccell. magistro Johanne de Monte Parisiis olym editum per....

magistrum Petrum de Cruce portum galicum mazima cum diligentia custi

gatum. Venetiis. 1500. 4.

In diesen fünf Drucken, unter welchen, was den Text betrifft, Y Z %i G fast

absolut identisch sind, und nur 8 in den Beispielsätzen und Memorialversen

kleine Abweichungen zeigt, ist der 7. Tractat in selbstständige, aber unter sich

eigens numerirte Tractate zertheilt, deren jeder als ein tractatus parvorum logi

calium bezeichnet ist, und ausserdem kömmt als ein Petro Hispano adscriptum

opus (nicht als 8. Tractat) der Abschnitt über die Syncategoreumata hinzu; nur

in € schliesst sich nach den Evponibilia an Stelle des Textes der Syncateg.

sofort der blosse Commentar derselben an. Der Text der sieben Tractate ist

in seiner ursprünglichen Grundlage identisch mit obigem x, enthält aber dabei

bereits manigfache Umstellungen und besonders Interpolationem, deren einzelne

selbst mit dem Reutlinger Drucke (£t (2) übereinstimmen.

zwei Lyoner und Ein Pariser Druck mit Commentar des Georgius Bruxellensis

und des Thomas Bricot und Ein Wenetianer mit Commentar des Johannes de

Magistris:

£) Eaepositio Georgii super summulis magistri Petri Hispani. Am Schlusse

des vorletzten Abschnittes ist in Wersen der Name des Druckers und

des Druckortes sowie die Jahreszahl ausgedrückt: Adam Treschel Lugduni.

1489. 4.

G) Interpretatio Georgii in summulas magistri Petri Hispani una cum mgstri

Thomae Bricot quaestionibus, teactu quoque impositionum [sic] de novo

readdito diligentissime in margine quotata, ut etiam incipientibus contenta

pateant ad primos intuitus. In vico Sancti Jacobi. Maistre Durand Serlier.

Am Schl.: Joannes Morand Parisiorum in academia. 1497. 4.

®) Interpretatio Georgii Bruzellensis in summulas magistri Petri Hyspani una

cum magistri Thomae Bricot quaestionibus de novo in cuiusvis fine tracta

tus additis. teactu quoque suppositionum de novo readdito... (wie so eben)

... inluitus, summa cura ac diligentia de novo emendata, nec non figura

rum rudimenta, quae nunquam prius fuerant inserta. Am Schl.: Lugduni

per Joannem de la place. 1515. 4.

Θ) Summulae magistri Johannis de magistris. A. Schl.: Venetiis. 1490. 4.

Im Texte des P. Hispanus stimmen ® und ® unter sich ebenso absolut überein,

wie G und 3; unter sich (nur ist § bei den modalen Urtheilen an versinn

lichenden Figurem reicher als ®); sämmtliche vier aber beruhen gleichfalls

ursprünglich auf obigem X, zeigen jedoch namentlich im 1. Tractate manig

fache Spuren einer Interpolatiom, und zwar ist diess bei ® u. © in geringerem

Grade der Fall als bei ® u. §, welch lelztere beide auch in den übrigen

Tractatem viele kleine Abweichungen darbietem. Der 7. Tractat ist wie bei

obigem F in selbstständige fortlaufend numerirte Tractate getheilt, so dass

demnach 12. de distributione gezählt wird ; der letzte jedoch, d. h. Exponibilia,

ist ohne Hinzufügung der Nummer angereiht.

drei Drucke mit scotistischem Commentare des Tartaretus:

&) Eaepositio magistri Petri Tartareti super summulas Petri Hispani cum alle

gationibus passuum Scoti doctoris subtilissimi. A. Schl. Nichts. fol. (sicher

ist diese Ausgabe in Freiburg i. Breisgau auf Kosten des Landgrafen Friedrich

v. Thüringen per baccal. Wolfgangum Stückl Monacensem i. J. 1504 gedruckt).

XVII. Petrus Hispanus. 39

und Interpolationen allmälig Platz griffem, und wie namentlich die Memo

rial-Werse in dem verschiedemen Schulen sich veränderten oder vermehrten.

XI.

XII.

3) Expositio mgstri Petri Tartareti in summulas Petri Hispani una cum pas

sibus Scoti..... emendata summaque accuratione Basileae impressa. Ad

ditus est tractatus Insolubilium eiusdem et 0bligatoriorum mgstri Martini

Molenfelt eae Livonia. Am Schl. Nichts. fol. (sicher i. J. 1514.)

£) Petri Tatareti Parisiensis, Jo. Duns Scoti doctoris subtilissimi sectatoris

fidelissimi, in Summulas Petri Hispani eacactae explicationes u. s. f. Ve

netiis 1591. 8.

. Alle drei unter sich schlechthim identisch stimmen im Wesentlichen im Texte

mit obigem ® überein (auch in Numerirung der Unterabtheilungen des 7. Trac

tates); nur sind am Schlusse des letzten Tractates, d. h. der Exponibilia, die

letzten Capitel umgestellt, und die Erklärung derselben verläuft sofort in den

Commentar (nicht in den Text) der Insolubilia und 0bligatoria (die Conse

quentiae hingegen fehlen hier, vgl. hingegen obige M—w).

. sechs Drucke unter der Bezeichuung „Duodecim tractatus“, und zwar

c.) ein Basler: -

£) Tractatus duodecim Petri Hyspani. A. Schl.: Basileae per Michaelem Furter.

1511. 4.

ρ) zwei Strassburger:

$*) Tractatus duodecim Petri Hyspani. A. Schl.: Impressae [sic] Argentinae.

1511. 4.

£t) Ebenso. A. Schl.: Argentinae per Joannem Knob. 1514. 4.

4) drei Kölner:

£S) Tractatus duodecim Petri Hispani. A. Schl.: Coloniae industria Henrici

Quentel. 1499. 4.

*•) Ebenso. A. Schl.: In officina honesti quondam Henrici Quentel. 1504. 4.

£S) Ebenso. A. Schl. nur 1513. 4.

Diese sechs Drucke, obwohl aus verschiedenen 0fficinen, sind unter sich ab

solut identisch. Sie lassen den letzten Abschnitt, d. h. Eaeponibilia, hinweg

und numeriren wie F (s. dortselbst) die Unterabtheilungen des 7. Tractates

fortlaufend, woraus die Zwölfzahl sich von selbst ergibt. Was den Text be

trifft, zeigen sie eine eigenthümliche Wermengung der bisher erwähnten Recen

sionem, nemlich in den erstem vier Tractaten weichem sie in Umstellungem und

Interpolationem manigfach von den Leipzigern ab, hierin zuweilen mit den

Druckem X—£, ja selbst mit $t @, übereinstimmend ; hingegen wom 5. Tractate

an sind sie mit dem Leipzigern völlig gleichlautend. Uebrigens erhellt aus

£S %, verglichen mit R § T, dass selbst Ein und der nemliche Drucker,

nemlich Quentel in Köln, gleichzeitig zweierlei Texte publicirte.

ein Rentlinger und ein Druck ohne 0rt u. Jahr :

£t) Teaetus omnium summularum Pe. Hy. [sic]. A. Schl.: Impressione Johannis

0tmar in Reutlingae [sic]. 1486. fol.

¢) Teaetus omnium summulárum Petri Hyspani. A. Schl. Nichts. 4. (ohne

Columnen-Titel.)

Beide unter sich ganz identisch zeigen in Aenderung einzelner Worte oder

besonders der Beispielsätze, sowie in Wermehrung der Memorialverse und

sonstigen Zusätzem die zahlreichsten Interpolationem; aber während diese Ab

weichungen noch am stärksten im 7. Tractate auftreten, ist der letzte Abschnitt

desselben, d. h. Exponibilia, wieder völlig identisch mit dem Leipziger Texte.

Hingegen ist hier wieder als tractatus octavus der Abschnitt über die Syncateg0

reumata beigefügt.

eim Incunabel-Druck ohne 0rt u. Jahr : -

£) Teaetus septem tractatuum summularum magistri Petri Hispani. A. Schl.:

Finis tredecim tractatuum magistri Petri Hyspani. 4. (mit Columnen

Titel).

Ein merkwürdiges Mittelding, indem der Text der ersten drei Tractate wört

lieh identisch mit dem Reutlinger Drucke ($. &) ist, vom 4. Tractate an aber

ebenso wörtlich mit den Leipzigern übereinstimmt. Der 7. Tractat ist, wenn

40 XVII., Petrus Hispanus.

Da aber für all dergleichen Einzeln-Aenderungen, welche sich bemerklich

machen, ein Zeitraum von zwei Jahrhunderten als Entstehungszeit vorliegt

(vgl. oben Amm. 136), so können wir unmöglich mehr nach einzelnen

chronologischen Gruppen eine Ausscheidung treffen, sondern müssen uns

dabei begnügen, nur in dem frappanteren Fällen auf eine relativ spätere

Entstehungszeit hinzudeuten. Kurz es verhält sich, — wenn • der Wer

gleich erlaubt ist —, mit der Summula des Petrus Hispanus wahrhaft

ähnlich wie mit dem homerischen Gesängen. Der Grundstock des Textes

bleibt der gleiche, aber im Munde oder in der Niederschreibung der Tra

dition ändert sich manches Einzelne. Und mamentlich fimden wir auch

hier die analoge Erscheinung, dass einzelne Städte ihre eigene Textes

Recension besassen, welche sie innerhalb ihrer Schulen mit grosser Rein

heit bewahrtem, so dass durch Aufmerksamkeit auf die Druckorte manche

tiefer liegende Fädem einer Werwandtschaft oder einer Unähnlichkeit des

Textes zu Tag treten 144).

auch ohne specielle Numerirung , in sieben selbstständige tractatuli getheilt,

daher sich die Zahl tredecim (am Schlusse) rechtfertigt.

XIII. drei Drucke, welche nur für die erstem sechs Tractate hieher gehören:

u) Compendiarius parvorum logicalium liber continens perutiles Petri Hispani

tractatus, priores sea, et clarissimi philosophi Marsilii dialectices documentu

cum utilissimis commentariis per virum praeclarum Chunradum Pschlacher

Viennae Pannoniae collegam gymnasii. A. Schl.: Viennae. 1512. 4.

Parvorum logicalium liber succincto epitomatis compendio continens per

utiles argutissimi dialectici Petri Hispani tractatus priores seæ u. s. f.

wie so eben .... Conradum Pschlacher. ...... Additae perutiles in Poster.

Anal. quaestiones ..... Additum quoque compendiarium ad 0bligationes

et Insolubilia introduct0rium. A. Schl.: Viennae. 1516. 4.

Joannis Eckii theologi in summulas Petri Hispani eætemporaria et suc

cincta, sed succosa eæplanatio pro superioris, Germaniae scholasticis. Am

Schl.: August. Vindel. 1516. fol.

Der Text der ersten sechs Tractate ist in allem dreien unter sich identisch

und stimmt mit einer kleinen Ausnahme (bei den modalem Urtheilen) mit obi

gem X völlig überein. An Stelle des 7. Tractates tritt in u u. gs der Text

des Marsilius ab Inghen, in $ aber eine abgekürzte jüngere Ueberarbeitung

desselben.

XIV. endlich mur für die ersten vier Tractate gehört hieher:

Σ) Acutissimi artium interpretis magistri Johannis maioris in Petri Hyspani

summulas commentaria. Lugduni. Am Schl.: 1505. fol. -

Der Text steht in Mitte zwischen dem Leipzigern umd obigen sechs Drucken

£— © , indem er zuweilen, besonders im 1. Tractat, mit letzteren wörtlich

übereinstimmt.

In dem bekanntem bibliographischen Werken Panzer's und Hain's finden sich , noch

viele andere Drucke der Summulae angeführt, und es ist zu erwähnen, dass dort

auch Neapel, Mailand, Rouen, Antwerpen, Zwoll, Deventer, und selbst Krakau als

Druckorte erscheinem. Doch habe ich mich überzeugt, dass ohne genaue Unter

suchung des Inhaltes der einzelnen Drucke alle bloss bibliographischen Angahen

nicht völlig verlässig sind. In einigen noch unten anzuführenden Drucken der ver

schiedemen Commentare fehlt der Text entweder gänzlich oder ist nur je durch

die ersten Zeilen der Capitel angedeutet.

144) Einen Beleg dafür, dass einzelne Städte eine ihnen eigenthümliche Re

cension des Textes besassen, gibt der schon oben (Abschn. XV, Anm. 89) aus

Psellus angeführte Beispielsatz. Denn während bei Uebersetzung dortiger Stelle nur

ii, den Ausgaben A—I., U, V, £ die Namen der streitenden Städte ,,Leodicenses,

Tongerenses, Mechelinenses, Lovanienses“ lautem, finden wir hingegen „Parisienses,

Rothomagenses, Turonenses, Pictavienses“ in den Ausgaben X, 3)—fi, 11—$, und

)

$$$)

- XVII. Petrus Hispanus. 41

Der einflussreiche Inhalt des Compendiums ist demnach folgender!*°).

Won der Definition der Dialektik (vgl. Abschn. XV, Anm. 6) wird sogleich

auf sonus und voae übergegangen '*"), wobei dann die Werkzeuge der

voae (ebd. A. 7) in £las Distichon

Instrumenta novem sunt: guttur, lingua, palatum,

Quatuor et dentes et duo labra simul 147)

oder in die zwei Hexameter

Instrumenta decem sunt : guttur, lingua, palatum,

Quatuor et dentes, pariter duo labia, pulmo 148)

gebracht werden. Nach den Angaben (ebd. A. 8 f.) über Nomen und

Verbum 1**) sowie über die Syncategoreumata 1°°) folgt die übliche Ein

insoferne der ganze Betrieb dieser Logik wohl sicher von Paris ausgieng, dürften

diese letzteren Drucke auf den ursprünglich ältesten Text zurückweisen ; aber be

reits wieder eine Wariante hievon ist es, wenn in den Drucken * u. @ sich „Pa

risienses, Rothomagenses, Livurienses, Quadomasenses“ findet; und ebenso variiren

jene belgischen Ortsnamen, indem in den Ausgaben £—© dieselben „Leodicenses,

Lovanienses, Traiectenses, Leydenses“ und hinwiederum hiefür „Leodicenses, Astori

zenses, Cemotenses“ in den Drucken Y—®, ja in w sogar ,,Burgundiones, Franci

genae, Leodicenses, Tungerenses“ steht; endlich die Drucke M—T haben ,,Colo

nienses, Bonnenses, Clivenses, Gelrenses“. Vgl. folg. Abschn., Anm. 69.

145) Da bei Weitem die meisten der erwähnten Ausgaben entweder ganz un

paginirt oder mit den unbehülflichen lateinischen Ziffern paginirt sind, citire ich

nach der Capitel-Eintheilung der Drucke A—E und füge zur allfallsigen Controlle

in Klammern die Pagina des jüngsten, allerdings interpolirten, Druckes 8 hinzu.

146) I, Prooem. (f. 2 A): Dyalectica est ars artium, scientia scientiarum, ad

omnium methodorum principia viam habens. Sola enim dyalectica probabiliter disputat

de principiis omnium aliarum scientiarum (dieser Satz fehlt in unserem Texte des

Psellus; er ist wohl aus der gewöhnlichen boethianischen Tradition aufgenommen,

s. Abschn. XII, Anm. 82). Et ideo in acquisitione scientiarum dyalectica debet esse

prior. Dicitur autem dyalectica a „dya“, quod est duo, et „logos“ sermo vel „leaeis“

ratio, quasi duorum sermo vel ratio, scilicet opponentis et respondentis in disputatione.

Sed quia disputatio non potest haberi nisi mediante sermone nec sermo nisi mediante

voce nec voac nisi mediante sono , omnis enim voac est sonus , ideo a sono tanquam

a priori inchoandum est.

147) I, 1, 1 (f. 4 B): Sonus est quidquid proprie et per se ab auditu perci

pitur; dico autem proprie et per se, quia licet homo vel campana audiatur, hoc non

est nisi per sonum eius. Sonorum alius v0æ alius non v0ae. Sonus v0æ idem est

quod ipsa voae. Unde voz est sonus ab ore animalis prolatus naturalibus instrumentis

formatus. Naturalia autem instrumenta, quibus v0æ formatur, sunt haec: guttur,

lingua, palatum, quatuor dentes et duo labia ($t @£ fügen hinzu: pulmo et similia);

unde ..... (folgt obiges Distichon). Sonus non voae est, qui generatur eæ collisione

duorum corporum inanimatorum, ut fragor arborum, strepitus pedum. Vocum alia

significativa alia non significativa...... Vocum significativarum alia ad placitum alia

naturaliter..... Voæ significativa ad placitum est, quae ad voluntatem primi insti

tuentis aliquid repraesentat, ut „homo“. Vocum significativarum ad placitum alia

compleaca, ut oratio, alia incompleva, ut nomen vel verbum.

148) So nur in 3, hingegem Y Z ΩΙ Gs haben:

Instrumenta novem [sic] sunt : guttur, lingua, palatum,

Quatuor et dentes, pulmo, et du0 labia simul.

149) I, 1, 2 (f. 9 A).

150) Ebend. (f. 10 B): Et sciendum, quod dialecticus (®) u. ©—£> geben

hiefür stets „logicus“) solum ponit duas partes orationis, scilicet nomen et verbum,

reliquas autem omnes appellat syncathegorematicas, i. e. consignificativas.

42 XVII. Petrus Hispanus.

• theilung der Arten des Satzes (ebd. A. 10), wobei hier die Gebet.Form

(deprecativa) neu hinzukömmt!°4).

Die Erörterung des logischen Urtheiles bietet zunächst (ebd. A. 11)

die für alle Folgezeit entscheidende Dreigliederung iu „Subject, Prädicat,

Copula* dar *°*) und entwickelt hierauf nach den drei Fragen „Quae,

qualis, quanta“ die übliche Eintheilung der Urtheile (ebd. A. 12), wobei

jener nemliche Memorial-Vers, welchen wir schon oben bei Lambert von

Auxerre trafen, hinzugefügt wird 1°°). Sodann folgen (vgl. ebd. A. 13) die

Begriffsbestimmungen des Conträren, Contradictorischen,. Subalternen, Sub

conträren 1°*) und nach der Notiz über den dreifachen Stoff (materia) der

Urtheile (— nemlich naturalis, contingens, remota, s. ebd. A. 14 —)

die nöthigen Regeln (leges) über jene vier Verhältnisse 1°°). Hierauf reiht

151) I, 1, 3 (f. 1 1 B): 0ratio est voa significativa ad placitum, cuius partes

separate aliquid significant ..... 0rationum alia perfecta alia imperfecta ..... 0ra

tionum perfectarum alia indicativa, ut ,,homo currit“, alia imperativa, ut „Petre fac

ignem“, alia optativa, ut „utinam bonus essem clericus“, alia coniunctiva, ut „cum

veneris ad me, dabo tibi equum“, alia deprecativa, ut „miserere mei deus“ (nur 9r€£

lassen diese Satzart hinweg). Harum autem orationum sola indicativa oratio dicitur

esse propositio.

152) I, 2, 1 (f. 14 A): Propositio est oratio verum vel falsum significans indi

cando, ut „homo currit“. Propositionum alia categorica alia hypothetica. Propositio

categorica est, quae habet subieclum, praedicatum et copulam tanquam principales

partes sui, ut „homo currit*; in hac enim propositione „homo“ est subiectum et

„currit“ praedicatum, et quod coniungit unum cum altero, dicitur esse copula, ut

patet in resolvendo, ut ,,homo currit** i. e. ,,homo est currens“; ibi hoc nomen ,,homo“

est subiectum et ,,currens“ praedicatum et hoc verbum ,,est“ dicitur esse copula, quia

coniungit unum cum altero.

153) I, 2, 2 (f. 15 A): Propositionum categoricarum alia universalis alia par

ticularis alia indefinita alia singularis. Proposilio universalis est, in qua subiicilur

terminus communis signo universali determinatus...... ; terminus communis est, qui

aptus natus est praedicari de pluribus......; signa universalia sunt haec: omnis,

nullus , nihil , quilibet, quicunque (A—T und W—® fügen noch alter oder

alteruter bei), neuter et similia. (f. 16 A) Propositio particularis est illa, in qua

subiicitur terminus communis signo particulari determinatus...... ; signa particularia

sunt haec: aliquis, quidam, alter (fehlt in A—w und in 9t— ®), reliquus, et

similia. Propositio indefinita est illa, in qua subiicitur terminus communis nullo

signo determinatus...... (f. 17 A) Propositio singularis est illa, in qua subiicitur

terminus singularis sive discretus, vel in qua subiicitur terminus communis cum pro

nomine demonstrativo primae speciei ...... ; terminus singularis vel discretus (A—IL,

U—w, 9t — $ haben nur singularis, sowie M—T mur discretus) est, qui aptus

natus est praedicari de uno solo...... (f. 18 A) Item propositionum categoricarum

alia affirmativa alia negativa...... (f. 19 A) Divisa propositione tripliciter sciendum

est, quod tripleæ est quaesitivum, per quod quaerimus de ipsa propositione, scilicet:

quae, qualis et quanta. ,,Quae“ quaerit de substantia propositionis, unde ad inter

rogationem factam per ,,quae“ respondendum est ,,categorica“ vel „hypothetica“.

,,Qualis“ quaerit de qualitate propositionis, unde ad interrogationem factam per

„qualis“ respondendum est „affirmativa“ vel ,,negativa“. ,,Quanta“ quaerit de quan

titate propositionis, unde ad interrogationem factam per ,,quanta“ respondendum est

,,universalis“ vel „particularis“ vel ,,indefinita“ vel ,,singularis“. Hierauf obiger

Wers, s. Anm. 108.

154) I, 2, 3 (f. 20 A): Item propositionum categoricarum aliae participant

utroque termino, ..... aliae vero altero termino, ..... aliae vero nullo termino......

(f. 21 A) Item propositionum participantium utroque termino secundum eundem ordinem

aliae sunt contrariae aliae subcontrariae aliae contradictoriae aliae subalternae. Auch

die übliche Figur (vgl. Abschn. XV, Anm. 13) fehlt nicht (f. 23 A).

155) Ebend. (f. 23 A): Proposilionum tripleæ est materia, scilicet naturalis,

XVII. Petrus Hispanus. 43

sich die Lehre von der dreifachem Umkehrung der Urtheile (conversio

simpleæ, per accidens, per contrapositionem; vgl. ehend. Anm. 15) an,

welche zuletzt in folgende Memorial-Verse zusammengetasst wird:

Feci simpliciter convertitur, Eva per accid,

Ast0 per contra, sic fit conversio tota.

Asserit A, negat E, sunt universaliter ambae ;

Asserit I, negat 0, sunt particulariter ambae 156).

Dass die nun folgenden zwei Capitel bei Psellus (und somit auch bei

Petrus Hispanus) in die umgekehrte Reihenfolge geriethem, wurde schon

oben (ebd. Anm. 16) bemerkt'°"). Indem somit vorerst das hypothetische

Urtheil an die Reihe kommt, werden die drei Artem desselben (condi

tionalis, copulativa, disiunctiva, s. ebd. A. 17) und die formalen Regeln

über deren Wahrheit und Falschheit vorgeführt 1°°). Die hierauf nach

hinkende Lehre von der Aequipollenz des kategorischen Urtheiles enthält

die vier schulmässigen Regeln (s. ebd. Anm. 18) und schliesst wie bei

contingens et remota. Naturalis est, in qua praedicatum est de esse subiecti vel

proprium eius, ut homo est animal, homo est risibilis. Contingens est, in qua prae

dicatum potest adesse vel abesse subiecto praeter eius corruptionem, ut homo est

albus, homo non est albus. Remota est, in qua praedicatum nullo modo potest con

venire cum subiecto (Jt Q* £ fügen hinzu respectu huius verbi ,,sum**), ut homo est

asinus, leo est vacca. Leæ et natura contrariarum talis est u. s. w.

156) I, 2, 4 (f. 27 B): Item propositionum participantium utroque termino or

dine e c0nverso tripleæ est conversio..... (f. 28 B) Conversio simpleae est, quando

u. s. f. .... et hoc modo convertitur universalis negativa in se et particularis affir

mativa in se...... (f. 29 B) Conversio per accidens est, quando u. s. f. .... et hoc

modo convertitur universalis affirmativa in particularem affirmativam et universalis

negativa in particularem negativam...... (f. 30 B) Conversio per contrapositionem

est, quando u. s. f..... et hoc modo convertitur universalis affirmativa in se et par

ticularis negativa in se. Hiernach erklären sich auch die Memorialworte in obigen

Wersen, denm da die conversio per accidens sogar auch auf das allgemein vernei

nende Urtheil und ebenso die conversio per contrapositionem auch auf das allgemein

bejahende ausgedehnt ist (vgl. Abschn. XII, Anm. 129 f.), so sind in den drei

Wortem ,,feci“, „Eva“, „Asto“ stets die beiden Wocale in ihrer mnemonischen

Bedeutung zu nehmen. Einem anderem Wers, welcher sicher späterem Ursprunges,

aber in dem Drucken A—W, Y—® dem obigen beigefügt ist, s. unten bei den

übrigen Interpolationem (Abschn. XX).

157) Auch unter sämmtlichen Commentatorem des Petrus Hisp. hat mur der

einzige Johannes Major das Richtige bemerkt, und somit ist nur in dem Drucke £

die AequipoIlenz vor dem hypothetischen Urtheile eingereiht. Dass Raimundus

Lullus trotz seinem Anschlusse an das byzantinische Material die richtige Reihen

folge herstellte, s. folg. Abschn., Anm. 46.

158) I, 3, 1 (f. 32 A): Proposilio hypolhetica est, quae habet duas proposi

tiones categoricas coniunctas tanquam principales partes sui. ...... Propositionum

hypotheticarum tres sunt species...... Conditionalis est, in qua coniunguntur duae

propositiones categoricae mediante hac coniunctione ,,si“....... Copulativa est illa,

in qua coniunguntur duae propositiones categoricae mediante coniunctione ,,et“......

Disiunctiva est illa, in qua coniunguntur duae propositiones categoricae per hanc

coniunctionem ,,vel''. ...... Ad veritatem conditionalis requiritur, quod antecedens

non potest esse verum sine consequente ...... ; ad falsitatem conditionalis sufficit,

quod antecedens potest esse verum sine consequente....... Ad veritatem copulativae

requiritur, utramque partem esse veram...... ; ad falsitatem eius sufficit, alteram

partem esse falsam....... Ad veritatem disiunctivae requiritur, unam partem esse

veram ......; ad falsitatem eius requiritur, utramque partem esse falsam. In den

Drucken w—T, Y—æ sind die letzteren drei Regeln sofort je an die einzelnen

drei Definitionem geknüpft; in it n. £s ist das disjunctive Urtheil ausgefallen. Eine

spätere Erweiterung s. untem Anm. 583.

44 XVII. Petrus Hispanus.

Wilhelm Shyreswood (obige Anm. 40) und bei Lambert v. Auxerre (ob.

Anm. 112) mit Memorial-Versen, von welchen der fünfte hier sich gleich

bleibt, die ersten. vier hingegen lauten:

Non omnis, Quidam non. 0mnis non quasi Nullus.

Non nullus, Quidam; sed Nullus non valet 0mnis.

Non aliquis, Nullus. Non quidam non valet 0mnis.

Non alter, Neuter. Neuter non praestat Uterque 159).

Die Lehre von der Modalität der Urtheile (— modus —, vgl. Abschn.

XV, Amm. 19) hebt unter den Adverbien, welche gleichsam als Adjectiva

des Verbums gelten sollen, zunächst folgende sechs als logisch wichtig

hervor: necessario, contingenter, possibiliter, impossibiliter, vero,

falso '""), scheidet aber (vgl. ebd. Amm. 20) nach einer grammatischen

Bemerkung und nach Feststellung des Grundsatzes, dass im modalem Ur

theile (propositio modalis) das Verbum das Subject und der Modus das

Prädicat sei, sofort wieder die beiden Adverbien vero und falso als

gleichgültig aus'"'). Die vier übrigbleibenden Formen werden nun (ebd.

Amm. 21) je nach Worhandensein oder Stellung der Negation, wobei sich

sechzehn Urtheile ergeben!°°), bezüglich der Verhältnisse des Conträren,

Contradictorischen, Subconträren, Subalternen (ebd. Anm. 22) näher be

sprochen *°°), und diess Letztere wird in einer Figur (ebd. Anm. 23

159) I, 3, 2 (f. 36 A): Sequitur de aequipollentiis, de quibus tales dantur

regulae. Prima regula est, qu0d si alicui signo universali vel particulari praeponatur

negatio, aequipollet su0 contradict0ri0...... Secunda regula talis est, quod si alicui

signo universali postponatur negatio, aequipollet suo contrario ...... Tertia regula

est, qu0d si alieui sign0 universali vel particulari praeponatur et postponatur negatio,

• aequipollet su0 subaltern0. ....... Eæ istis tribus regulis sequitur quarta regula,

quae talis est : quando duo signa universalia negativa ponantur in eadem locutione

ita, quod unum in subiecto et aliud in praedicato ponatur, tunc primum aequipollet

suo contrario per secundam regulam et secundum suo contradictorio per primam re

gulam. Hierauf folgen obige Werse, deren erste vier nur in U vw fehlen; jener

fünfte (oben Anm. 40) ist in X, ®—©, u— £ den übrigen wierem vorangestellt.

160) I, 4, 1 (f. 38 A): Modus est adiacens rei determinatio et habet fieri per

adiectivum. Sed dupleæ est adiectivum; est enim adiectivum quoddam nominis, ut

albus, niger; et quoddam est adiectivum verbi, ut adverbium, quia secundum Priscia

num (s. Abschn. XV, Amm. 19) adverbium est verbi adiectivum. Et ideo dupleæ est

m0dus...... Item adverbiorum, quaedam determinant verbum ratione compositionis, ut

haec seæ : necessario, contingenter, p0ssibiliter, imp0ssibiliter, vero et falso; alia

determinant verbum ratione rei verbi....... Sed omissis omnibus aliis solum de his,

quae compositionem determinant, est dicendum. -

161) Ebd. (f. 39 A): Et sciendum, quod isti seae modi quandoque sumuntur nomina

liter, ut possibile, impossibile..... et quandoque sumuntur adverbialiter, ut possibiliter,

imp0ssibiliter..... I, 4, 2 (f. 40 A): Propositio modalis est, quae modificatur aliquo

istorum seæ modorum...... Et sciendum, quod in propositionibus modalibus verbum debet

subiici, modus autem praedicari. 0mnes aliae propositiones dicuntur de inesse...., Illae

autem propositiones, quae modificantur his duobus modis, vero et falso, relinquuntur,

quia eodem modo sumitur 0pp0sitio et aequipollentia in eis sicut in illis de inesse.

162) I, 4, 3 (fol. 41 B): Et sciendum, quod unusquisque istorum quatuor mo

dorum facit quatuor pr0p0sitiones m0dales.... et sic sunt sedecim pr0p0sitiones.....

Si sumatur sine negatione, facit primam ..... Si sumatur cum negatione posita ad

verbum, facit secundam..... Si sumatur cum negatione posita ad modum, facit ter

tiam..... Si sumatur eum duplici negatione, una posita ad modum et alia posita ad

verbum, facit quartam.

163) Ebd. (f. 42 B): Harum autem propositionum aequipollentiae sive conse

quentiae quatuor regulis c0gn0scuntur: -

XVII. Petrus Hispanus. 45

u. 25) veranschaulicht, welche zu dem Kunstwortem Purpurea, Iliace,

Amabimus, Edentuli führt '°*). Sodanm noch folgt (mit Hinweglassung

Prima regula est talis: Cuicunque dicto affirmato attribuitur possibile, eidem

attribuitur contingens et ab eodem removetur impossibile, et ab eius eontradictorio

opposito removetur neeesse.

Secunda regula: Cuieunque dieto negato attribuitur possibile, eidem attribuitur

eontingens, et ab eodem removetur imp0ssibile, et ab eius contradictorio opposito

rem0vetur mecesse.

Tertia regula: A quoeunque dicto affirmato removetur possibile, ab eodem re

movetur contingens; eidem attribuitur impossibile et eius contradictorio opposito

attribuitur necesse.

Quarta regula: A quocunque dicto negato removetur possibile, ab eodem rem0

vetur contingens; eidem attribuilur imp0ssibile et eius contradictorio opposito at

tribuitur necesse.

Die Drucke ®, 3, 8—£, £ setzen die aus der Figur (s. folg. Anm.) zu entneh

menden vier Worte Amabimus, Edentuli, Iliace, Purpurea je vor die vier Regeln.

164) Ebend. (f. 42 B):

quo

*<

cro

:s

< >

se § se § 3

--S <>» -lo.

*Ε §. §. «.

:s .s se 3 :$ .s § 3

–< •

-->

2 *s *s çs < < •§ 3

3 § :s 3 92 se vo

§. § 3 § §. § 3 §

q^o

<5 S*

> > §. •• 3 > > s >

3 3 § § 3 j < < § 3

's- s s. quo

se se s> <s se

&

j- § § 3 § Subalternae <* § § § §

•vo • É vo § § § s

quo

•» Se

* § § § è 3 É É É É

§ § § § § § § §

§ § § § s § § §

s

§ § § § § § § §

<s - - -

- - - -

s s s s.

s s s s.

*- *- *- *-

$- $• $• •

*S «> «> eo

•> «> e &>

3 3 3 3 3 3 3 3

I — li - a — ce E- dem-tu - li

Qo

.S «u»

s\

§ *» § -$

*- ?

-

§ *2. § §

-

S. 2 s.

§ , %, §

S-> § *2, -…»

§ >e

qa

RS

:$ 3

•e

evo

$ §. § se 3

*-

•< •

< s <> -s» q»

<> -

*• -»

§. s 3 3 Se

s.

* ° §. • § §. –

s > § S: < §, § 3

s • * 3 § § . .

<•

: § § § § « § § 3 §

s S. δ

- Quo «Ad

s.

&- &- «o 3- •

§ - - -

<e È È È 3 Subalternae * 3 § § §

§ § § § 4. ^- s s s §

s> e § § § § § § 5

§ § § § § § § §

§ § § § § § § 3

§ § S §

§ § § § § § § §

s s s s.

§ S s . §

§ § § § § § § ' §

Q-o so co

3 3 á ä 3 3 3 3

Pur-pu-re- a A-ma-bi-mus

46 XVII. Petrus Hispamus.

des contingens, vgl. ebd. Amm. 24) die Aequipollenz der modalen Ur

theile 108), worauf die Modalität recapitulirend mit jemem nemlichen Wersen

wie bei Wilhelm Shyreswood (obige Amm. 44) und bei Lambert (ob.

Anm. 113) geschlossem wird 1°°).

Aus dem Inhalte der Isagoge, welcher ja auch bei Psellus (Abschn.

XV, Anm. 26 ff.) mur der gewöhnlich traditionelle ist, mag hervorgehoben

werden, dass zwischen praedicabile (— so heissen nemlich die quinque

voces —) und universale nur insoferne unterschiedem wird, als ersteres

im Sprachausdrucke und letzteres in der Objectivität liege 1°7). Bei Be

sprechung der einzelnen fünf Worte ist die Figur der arbor Porphyriana

zwischen species und differentia eingereiht'"*).

Als Einleitung zu den Kategorien diemem jene zusammenhangs

losen Erörterungen (vgl. ebend. Anm. 29 ff.) über die sog. Anteprä

dicamente, d. h. zuerst über die Begriffe univocum, aequivocum, de

nominativum 1°°), hierauf über die als höchst wichtig geltenden meum

(beziehungsweise acht) Arten des inesse, welche darum in die Verse

Insunt: pars, totum, species, genus, et calor igni,

Heæ in regno, res in fine, locoque locatum

Uebrigens ist diese Figur micht stets an dieser Stelle eingereiht. In $—£, £t - £

steht sie nach dem Inhalte der folg. Anm. 165, in U—X ganz am Schlusse (nach

Anm. 166), in $i ist ihr noch jene Figur, welche wir bei Wilhelm Shyreswood

(ob. Anm. 45) trafen, vorausgeschickt, in M—T ist sie bloss in den Commentar

verflochtem, endlich in ® u. ® fehlt sie gänzlich.

165) Ebend.: 0mnes autem illae propositiones, quae sunt in prima linea, aequi

pollent et convertuntur inter se per primam regulam; quae in secunda, per secundam;

quae in tertia, per terliam; quae in quarta, per quartam. (f. 43 B) Item aequipol

lentiae propositionum modalium possunt poni per has regulas. 0mnes pr0p0sitiones

de possibili et impossibili aequipollent verbo similiter se habente et modo dissimi

liter; ..... omnes propositiones de possibili et de necesse aequipollent verb0 et m0d0

dissimiliter se habentibus ; ...... omnes propositiones de impossibili et necesse aequi

pollent verbo dissimiliter se habente et modo similiter...... Et sciendum, qu0d prae

dicta regula non facit mentionem de contingenti, eo quod contingens convertitur cum

possibili.

166) I, 4, 4 (f. 45 A): Propositionum modalium aliae sunt contrariae aliae sub

contrariae aliae contradictoriae aliae subalternae. Hierauf folgen die Memorialverse,

welche nach Obigem (Anm. 44) in Anbetracht der vorstehenden Figur keine nähere

Erklärung bedürfen. Manigfache Erweiterungen der Lebre von den modalem Ur

theilem s. untem Anm. 585 ff.

167) II, 1 (f. 46 B): Praedicabile quandoque sumitur proprie et sic dicitur prae

dicabile, quod de pluribus praedicatur; quandoque sumitur communiter et sic dicitur

praedicabile, quod de uno solo praedicatur sive de pluribus. Unde praedicabile

proprie sumptum idem est quod universale ; sed differunt in hoc, quod praedicabile

diffinitur per dici de, universale vero per esse in. Est enim praedicabile, quod

aptum natum est dici de pluribus; universale autem, quod aptum natum est esse in

multis. Es versteht sich von selbst, dass diese plumpe Werquickung des Aristote

lismus und des Platonismus beim Universalien-Streite eine Rolle spielte.

168) In der Mehrzahl der Ausgaben, memlich in A—x, G, &, £—æ, æ, ist

die Figur durch den Wers eingeleitet:

Ista tibi plana facit arbor Porphyriana.

169) III, 1, 1 (f. 68 B): Ad cognoscendum praedicamenta quaedam sunt ne

cessaria praemittenda, sine quorum cognitione nequaquam potest haberi cognitio prae

dicamentorum. Et ideo distinguimus cum Aristotele triplicem modum praedicandi.

Eorum quae praedicantur, quaedam sunt univoca, quaedam aequivoca, quaedam de

nominativa u. s. w.

XVII. Petrus Hispanus. - 47

gebraeht wurden '""), sodann die Erklärung des de subiecto (mit

einseitiger Betonung der blossen Quantität) und in subiecto 171), und

Zuletzt die sog. regula de quocunque '"*). Won den Kategorien selbst

(vgl. ebend. Anm. 33 ff.) werden nur Substanz, Quantität, Relation,

Qualität ausführlich, Thun und Leiden aber sehr kurz erörtert, die

vier übrigem fehlen ursprünglich 17°). Den Schluss bildem die soge

nannten Postprädicamente (vgl. ebd. Amm. 36 ff.) d. h. die Lehre von

den vier Artem dér Gegensätze 17*), damn die verschiedenem Bedeu

tungen des Wortes prius 17°), des Wortes simul 17°), die sechs Artem

170) IlI, 1, 2 (f. 73 A): Eorum quae dicuntur, quaedam dicuntur cum com

pleacione ..... quaedam sine c0mpleacione. Sed priusquam alterum membrum huius

divisionis subdividatur, distinguendi sunt octo (dass es aber doch eigentlich neun sind,

zeigt sich sogleich; übrigens ist octo in M—T, x—G, &—as weggelassen) modi

„essendi in“, qui necessarii sunt ad sequentem divisionem cognoscendam et ad éa quae

postea dicuntur. Nun folgen die neum Arten: primus..... ut pars integralis in toto;

secundus.... ut totum integrale in suis partibus; tertius .... ut species in genere;

quartus.... ut genus in specie (diese letzteren beidem hatten bei Psellus gefehlt, s.

Abschn. XV, Anm. 30); quintus ..... ut forma in materia, wobei es aber heisst:

et iste quidem modus subdividitur, quia quaedam est forma substantialis, ..... quae

dam est forma accidentalis, ..... et prima harum dicitur proprie inesse sicut forma

in materia, ..... altera dicitur esse in alio sicut accidens in subiecto (somit ist die

sechste Art, nemlich accidens in subiecto, hier nur als Unterart der fünften be

trachtet); seactus.... in sua causa efficiente (ist in M—T ausgefallen); septimus....

in su0 fine; 0ctavus .... in suo conlinente. In dem hierauf folgenden Werse sind

allerdings, wie man sieht, nur die acht Hauptartem untergebracht. (Uebrigens fehlt

in $ diese ganze Erörterung des inesse).

171) Ebend. (f. 75 A) : Eorum quae sunt, quaedam dicuntur de subiecto, in

subiect0 ver0 nullo sunt...... Dici de subiecto, prout hic sumitur, est superius dici

de inferiore, ..... et esse in subiect0 sumitur hic, secundum quod accidens est in

subiecto...... Alia vero neque de subiecto dicuntur neque in subiecto sunt.... Alia

dicuntur de subiecto et in subiecto sunt ..... Alia vero in subiecto sunt et de sub

iecto nullo dicuntur. Die versinnlichende Figur (vgl. Abschn. XV, Anm. 31) hiezu

nahmen erst die Späteren in ihre Commentare zum Petrus Hispanus auf.

172) III, 1, 3 (f. 77 A): Quando alterum de altero praedicatur ut de sub

iecto, quaecumque de e0, quod praedicatur, dicuntur, omnia , de subiecto dicun

tur...... Diversorum generum et non subalternatim positorum diversae sunt species

et differentiae. Psellus hatte drei Regeln gegeben (s. ebd. Anm. 32); die dritte

fehlt hier.

173) III, 2, 1—10 (f. 78 A — 109 A). Betreffs der Ergänzung der letzten sechs

oder wier Kategorien s. oben Anm. 116 u. unten Anm. 308.

174) III, 3, 1 (f. 109 A): Dicitur autem alterum alteri opponi quadrupliciter.

0pp0sitorum enim quaedam sunt relativa, ..... quaedam sunt privativa, ...... alia

sunt contraria, ..... alia sunt contradictoria. Betreffs aber der näherem Erörterung

fällt der relative Gegensatz weg, imdem auf die Kategorie der Relation verwiesem

wird (Quae autem sint relative opposita, dictum est prius in capitulo de relatione).

Der contradictorische Gegensatz ist in Z—® etwas ausführlicher besprochen, hin

gegen in X Y, ®—-£, £ ganz ausgefallem. -

175) III, 3, 2 (f. 112 A): Prius dicitur quadrupliciter: .... secundum tempus

• • • • • • a quo non convertitur subsislendi consequentia, ut unum est prius duobus.....

secundum ordinem ..... qu0d melius est ..... Praeter hos quatuor modos iam dictos

est unus alter modus prioritatis; eorum enim, quae convertuntur secundum essendi

consequentiam, .... illud, quod est causa alterius, est prius natura.

176) III, 3, 3 (f. 113 B): Simul dicitur tribus modis: .... quorum generalio est

eodem tempore ...... quae convertuntur et neutrum est causa âlterius, sicut quaelibet

relativa ...... quae aequalitur condividunt genus.

48 XVII. Petrus Hispanus.

des motus 177), und endlich machhinkend die Bedeutungen des Wortes

habere 17°).

Die hierauf folgende Syllogistik enthält einleitungsweise zunächst

(vgl. ebd. Anm. 42 ff.) die Definitionem der propositio, des terminus, des

dictum de omni und dictum de nullo '7°), sowie jene des syllogismus,

wobei wir den auch im weiteren Werlaufe durchgeführten Gebrauch des

Wortes praemissa hemerken mögen, und hierauf die Erörterumg der drei

Termini!°°), sodann in die Definitionem der figura und des modus ver

flochten die Angabe der drei Figuren nebst (len zu ihrer Charakterisirung

diemenden Wersen -

Prima prius subiicit medium, post praedicat ipsum,

Altera bis dicit, tertia bis subiicit ipsum 181),

und ausserdem die bekanntem auf sämmtliche Schlussweisem sich er

streckenden Regeln (s. Abschn. XV, Anm. 44), welche hier ebenfalls in

kürzerer metrischer Form am Schlusse wiederholt werden, nemlich in

dem Versem

Partibus eae puris sequitur nil sive negatis;

Si qua praeit partis, sequitur conclusio parlis;

Si qua negata praeit, conclusio sitque negata;

Leae generalis erit: medium concludere nescit 183).

Sodamm folgt noch die Angabe, was directe und was indirecte schliessen

heisse!°°), und zudem jene Regeln, welche für die drei einzelnen Figurem

die Bedingung der Schlussfähigkeit enthalten 1°*). Hierauf aber werden

die sämmtlichen neunzehn Schlussmodi nebst Beispielem vorgeführt (wobei

demmach, — s. ebend. Amm. 45 —, die fünf theophrastischen Modi zur

177) III, 3, 4 (f. 114 B): Motus seae sunt species, scilicet generatio, corruptio,

augmentatio, diminutio, et secundum locum mutatio u. s. w.

178) III, 3, 5 (f. 115 B): Habere dicitur multis modis: ..... habere aliquam

qualitatem ..... habere quantitatem et magnitudinem ..... habere quae circa corpus

sunt adiacentia, ut vestimentum ..... habere membrum ...... habere sicut continens

contentum..... habere possessionem..... habere uacorem..... forte et alii modi appa

rebunt in eo quod haberi, sed qui consueverunt dici, paene omnes enumerati sunt.

179) IV, 1 (f. 117 A).

180) IV, 2 (f. 119 A). Dass aber „praemissa* auch schon bei Wilhelm Shy

reswood und Lambert v. Auxerre vorkömmt und auf Uebersetzungen arabischer

Producte zurückweist, s. oben Amm. 52 u. 120.

181) IV, 3 (f. 121 A). Die Drucke U—W, £— £>, & machen den zweitem

Wers durch Weglassung des ipsum zu einem Pentameter. Aber M—T fügen als

dritten noch jenen hinzu, welchen wir schom bei Wilhelm Shyreswood trafen

(Amm. 51); ja X, ®, ®—®, £t, @, u —$ geben ausschliesslich nur diesen letz

teren mit Weglassumg der beidem anderem.

182) Ebend. (f. 122 A). Uebrigens fehlen diese Werse in den so eben er

wähnten Ausgaben X, ®, ®—£, £t, @, 11—$.

183) IV, 4 (f. 123 B): Directe quidem concludere est maiorem eaetremitatem

praedicare de minore in conclusione; indirecle concludere est minorem eætremitatem

praedicare de maiore in conclusione.

184) Ebd.: Nota duas regulas, quarum prima tantum convenit primae figurae

quoad quatuor primos modos et tertiae (in M—T, X—®, ®—®, £s steht falsch

secundae) quoad omnes; secunda etiam convenit tantum primae figurae quoad quatuor

primos modos et secundae (ebendaselbst steht ebenso tertiae) figurae quoad omnes.

Prima regula est: minore eæistente negativa nihil sequitur. Secunda regulâ est: maiore

eaeistente particulari nihil sequitur.

XVII. Petrus Hispanus. 49

ersten Figur gehörem, die dritte Figur aber nur sechs Schlussweisen ent

hält) ; jene Kunstworte Barbara, Celarent u. s. f., welche ums schon bei

Wilhelm Shyreswood und Lambert von Auxerre (Amm. 52 u. 120) be

gegneten, sind schon vorläufig in den Text je vor den betreffenden ein

zelnen Modi eingereiht'°°). Sogleich aber dann folgen nach den üblichen

Bemerkungen (Abschn. XV, Anm. 53) über die syllogistische Tragweite

der drei Figuren 1°°) eben jene nemlichen Werse (ob. Anm. 52) nebst

ausführlicher Erklärung ihrer ganzen Nomenclatur 1°7), welch letzterer noch

mnemonisch nachgeholfen wird durch die Verse

Simpliciter verti vult S, P vero per acci,

M vult transponi, 0 per impossibile duci;

Servat maiorem variatque secunda minorem,

Tertia maiorem variat servatque minorem 188).

Endlich reihen sich noch Bemerkungen über die nicht schlussfähigen Com

hinationen von Urtheilen und beziehungsweise über inventio terminorum

an'°°). Was aber bei Psellus über die modalem sowie über die hypo

185) IV, 4—6. Die einzelnen Schlussweisen selbst s. im byzantinischen Ori

ginale Abschn. XV, Anm. 47 ff. Die Drucke A—vv, £ fügen am Schlusse der

ersten Figur die zwei ersten der untem (Anm. 188) folgenden Werse ein, und £r 2

die zwei letzten derselben am Schlusse der zweiten Figur.

186) IV, 7 (f. 136 A): Prima figura concludit omnia genera propositionum, sci

licet universalem, particularem, affirmativam et negatiram. Secunda figura concludit

particularem negativam et universalem negativam. Tertia concludit particularem affir

nativam et negativam.

187) Ebend.: In his quatuor versibus praedictis sunt novem decem dictiones

novem decem modis deservientes ita, quod per primam dictionem intelligitur primus

nodus primae figurae u. s. w. Unde primi duo versus deserviunt omnibus modis

primae figurae, tertius vero versus praeter ultimam eius dictionem deservit modis

secundae figurae, ... . . ultima vero dictio terlii versus cum aliis dictionibus quarti

versus deservit modis tertiae figurae. Sciendum, quod per has vocales, scilicet A E

I 0, inlelliguntur quatuor genera propositionum, u. s. w. .... Et in qualibet dictione

sunt tres syllabae, et aliud residuum est superfluum, nisi M, ut poslea palebit. Et

per primam illarum syllabarum intelligitur maior propositio, u. s. w. ..... Et scien

dum, quod quatuor dictiones primi versus incipiunt ab his consonantibus B C D F, et

omnes aliae dictiones sequentes, et per hoc intelligendum est, quod omnes, quae in

cipiunt per dictionem inchoalam a B, debent reduci ad primum modum primae figurae,

et omnes, quae incipiunt per dictionem inchoatam a C, ad secundum, et per D ad

tertium, et per F ad quartum. Item ubicunque ponitur S, in illa dictione significat,

quod propositio intellecta per vocalem immediate praecedentem debet converti simpli

citer; et propositio intellecta per vocalem immediale praecedentem istam litteram P

debet converti per accidens: et ubicunque ponitur M, debet fieri transpositio in prae

nissis; ..... et ubicunque ponitur C, significatur, quod modus intellectus per istam

dictionem, in qua poniiur, debet reduci per impossibile. Diese ganze Erörterung ist

in £— ©, wo sie schon am Anfange der erstem Figur steht, sehr abgekürzt; in £

aber fehlt dieses ganze Capitel.

188) In * @5 fehlen hier die letzten zwei Werse (s. Anm. 185); hingegen

Y—® fügen noch die zwei letzten der oben, Anm. 156, angeführten Werse hinzu.

189) IV, 8 (f. 136 B): Sed quia Aristoteles in Prioribus (An. pr. I, 28, s. Abschn.

IV, Anm. 591) ostendit, coniugationes, in quibus non sequitur conclusio eæ prae

missis, esse inutiles, per inventionem terminorum, in quibus non tenet huiusmodi

coniugatio, ideo utilis est inventio talium terminorum. Ubicunque fiat inutilis c0n

iugatio...., accipiendi sunt duo termini, scilicet duae species, cum suo genere....,

vel duo termini, quorum alter de altero praedicatur sive convertibiliter sive non cum

eactraneo utriusque, ...... vel accipiendi sunt duo termini, quorum alter de altero

PRANtl, Gesch. III. 4

50 XVII. Petrus Hispanus.

thetischen Syllogismen gesagt war (s. Abschn. XV, Amm. 54 f.), ist hier

hinweggelassen 4°°).

Die nun folgende Topik beginnt unter Weglassung der Einleitung

über inventio propositionum 1°1), sogleich mit dem verschiedenem Bedeu

tumgen des Wortes ratio 19*), um hierauf argumentum, argumentatio,

inductio, enthymema, eaeemplum zu erklären *°°) und von da auf dem

locus dialecticus und dessen Eintheilung überzugehen *°*). Die einzelnen

Topem sind, wie sieh von selbst versteht, in der oben (Abschn. XV, Amm.

60 ff.) angeführten Reihenfolge behandelt!°°).

Es schliesst sich hierauf die Sophis tik an , welche sicher gleich

falls aus dem für uns verlorenem byzantinischen 0riginale übertragen

ist !°°), mag in letzterem der Inhalt der Soph. Elenchi an dieser oder

an einer anderen Stelle gestanden haben (s. Abschn. XV, Anm. 65 u. bes.

Anm. 91). Auch muss dieser Abschnitt, wie Anderes bei Psellus, als

eine schulmässig commentirende Paraphrase des aristotelischen Buches be

zeichnet werden, von welchem jedoch nur die erste Hälfte benützt worden

zu sein scheint ; wenigstens enthält das Ganze auch hier ebenso, wie bei

Wilhelm Shyreswood (Amm. 65) und Lambert von Auxerre (Anm. 124),

mur die ersten fünfzehn Capitel der aristotelisehen Soph. Elenchi *°°).

Num aber folgt jeme ausgedehnte und einflussreiche Erörterung De

ter m i n o r u m p r o p r i et at i b u s, durch welche (hauptsächlich vermöge

der Auctorität des Petrus Hispanus) dem nächsten Jahrhunderten eine er

praedicalur sive convertibiliter sive non cum superiore ad utrumque...... Per , hanc

enim regulam, cuicunque generi applicetur, sive substantiae sive quantitati sive alicui

aliorum, inveniuntur, termini, per quos inutilis coniugalio demonstrabitur non tenere.

Uebrigens ist in ae auch dieses ganze Capitel (vgl. vorige Amm. 187) weggelassen.

190) Hingegen eine anderweitige Interpolation, memlich lezüglich der potestas

syllogismorum, s. Abschn. XX. -

191) Vgl. Abschn. XV, Anm. 57.

192) V, 1 (f. 138 B): Ratio dicitur multis modis. Primo modo idem est quod

definilio vel descriptio ..... Secundo modo est quaedam virlus animae. Tertio modo

idem est quod oratio ostendens aliquid ..... Alio modo idem est quod forma ma

teriae.... Alio modo idem est quod essentia communis praedicabilis de pluribus .....

Alio modo idem est quod medium inferens conclusionem. (Vgl. ebend. Anm. 58.)

193) V, 2 (f. 139 B). Aber mamentlich die Lehre vom enthymema ist aus Ari

stoteles beträchtlich ergänzt. -

194) V, 3 (f. 144 A).

195) V, 4—7.

196) Ein schlagender Beweis hiefür ist z. B., dass Alexanler Aphrodisiensis

citirt wird (VI, 2, f. 179 A : Sciendum autem, ut vult Aleacander in commento super

librum elenchorum u. s. w.).

197) Mehr nur um der Terminologie willen mögen die Haupt-Momente des

Inhaltes hiemit genannt werden. Zuerst (VI, 1) die vier Arten der disputatio, nem

lich doctrinalis, dialectica , tentativa, sophistica , und die fünf Ziele (metae) der

Sophistik: redargutio, falsum, inopinabile, soloecismus, nugatio. Danm (VI, 2) die

Eintheilung der fallacia, und, somit hierauf fallaciae in dictione, nemlich (VI, 3, 1)

aequivocatio; (VI, 3, 2) amphibologia; (VI, 3, 3) fallacia compositionis; (VI, 3, 4)

divisionis ; (VI, 3, 5) accenlus; (VI, 3, 6) figurae diclionis ; sodann eætra dictionem,

memlich (VI, 4, 1) accidentis; (VI, 4, 2) secundum quid ad simpliciter; (VI, 4, 3)

ignorantia elenchi; (VI, 4, 4) petitio principii; (VI, 4, 5) consequentis mit seinem

Unterartem ab insufficiente inductione und a communiter accidenlibus; (VI, 4, 6) se

cundum non causam ut causam; (VI, 4, 7) plurium interrogationum; zuletzt (VI, 5)

die Reduction der Trugschlüsse auf ignorantia elenchi.

XVII. Petrus Hispanus. 51

kleckliche Masse byzantinischen Unsinnes zugeführt wurde 19°). Es ham

delt sich vorerst um den Begriff der significatio 1°°), deren Gliederung

auf den Unterschied zwischen substantivatio und adiectivatio 399), und

hiemit auf suppositio (,,Annahme eines substantivischen Begriffes statt

eines anderen*) und auf copulatio führt*"').

Die supp 0 s it io nun wird eingetheilt in communis und discreta,

deren erstere in naturalis und accidentalis zerfällt *"*); die verwickelte

Eintheilung der accidentalis in simpleae und personalis *"*) setzt sich in

der Unterabtheilung der letzterem, nemlich der personalis, in determinata

und confusa fort*"*). Die abermalige Unterscheidung der confusa, je

198) Ich kann, wie schon gesagt, bei jener ersten Hälfte, welche uns auch

bei Psellus erhaltem ist, nicht die ganze bereits oben (Abschn. XV, Anm. 66—80)

gegebene Entwicklung hier wiederholen, sondern [beschränke mich auf eine kurze

Inhaltsangabe, und theile auch in dem Anmerkungen mur hervorragemde Stellen des

lateinischen Textes mit (denn zum Beweise, dass Petrus Hispanus nur wörtlich

übersetzte, wird diess genügem; der speciellere Inhalt der Doctrin selbst aber ist

aus dem in Abschm. XV Gesagten hinreichend ersichtlich). Anders muss ich aller

dings in der zweiten Hälfte verfahren.

199) VII, 1, 1, 1 (f. 207 A): Eorum quae dicuntur, quaedam dicunlur cum com

pleacione, .... quaedam sine complevione ..... Terminus, ut hic sumitur, est voæ

significans universale vel particulare, ut homo vel Socrates et sic de aliis (dieser

ganze Satz fehlt bei Psellus). Terminorum aulem incompleaeorum unusquisque aut

substantiam significat u. s. w. Significatio, ut ibi sumitur, est rei per vocem secun

dum placitum repraesentalio (vgl. Abschn. XV, Anm. 66).

200) Ebend. (f. 208 A): Et significare aliquid adiective vel substantive sunt

modi vocum, quia adiectivatio et substantipalio sunt compotes modi et differenliae

rerum, quae significantur, et non significationis (so richtig mur ® ®, die übrigen

Drucke haben bald significaliones, bald significant, bald sogar significantur). Nomina

vero subslantiva dicuntur supponere, sed nomina adiectiva et verba dicunlur copulare

(vgl. ebd. Anm. 67).

201) VII, 1, 1, 2 (f. 209 A): Suppositio est acceptio termini substantivi pro

aliquo..... Significalio prior est suppositione, et differunt in hoc, quia significatio

est vocis, suppositio vero est termini iam compositi ea voce et significatione.....

Item significalio est signi ad signalum, suppositio vero est supponentis ad supp0

situm, ergo suppositio non est significatio. Copulalio est acceptio termini , adiectivi

pro aliquo (ebd. Anm. 68).

202) VII, 1, 1, 3 (f. 210 A): Suppositionum alia communis alia discreta.

- - - - - Item suppositionum communium alia naturalis alia accidentalis. Suppositio

naluralis est acceptio termini communis pro omnibus his, pro quibus aptus natus est

participari, ut iste terminus „homo“ per se sumptus (zu diesem per se bildet sonach

die untem folgende suppositio relativorum den entsprechenden Gegensatz; s. untem

Anm. 212 ff.)..... Accidentalis suppositio est acceptio termini communis pr0 0mnibus,

pro quibus eæigit suum adiunctum (vgl. Abschn. XV, Anm. 69).

203) Ebend. (f. 211 A): Accidentalium suppositionum alia simpleæ alia per

sonalis. Suppositio accidentalis simpleae est acceptio termini communis pro re uni

versali significata per ipsum terminum...... Item suppositionum simplicium alia est

termini communis in subiecto posili, ..... alia positi in praedicato propositionis uni

versalis affirmativae, ut „omnis homo est animal“..... alia positi post dictionem

eacceptivam; ..... in omnibus istis (d. h. bei dieser drittem Art) et similibus fit pro

cessus a suppositione simplici ad suppositionem personalem. Quod autem terminus

in praedicaio positus simplicem habet supposilionem, patet, quia u. s. w. (vgl. ebend.

Anm. 70).

204) Ebend. (f. 211 B): Personalis suppositio est acceplio termini communis pro

suis inferioribus ..... Item personalium suppositionum alia est determinata alia com

fusa. Determinata suppositio est acceptio termini communis indefinite sumpti vel cum

signo parliculari (vgl. ebd. Anm. 71).

4*

52 XVII. Petrus Hispanus.

nachdem sie das Subject oder einen der beiden anderen Bestandtheile

des Urtheiles (Copula oder Prädicat) betrifft *°°), führt worläufig zu der

Angabe, dass im ersteren Falle entweder mobiliter oder distributive, im

letzterem Falle aber immobiliter supponirt werde, welch letzteres jedoch

seine Bedenken habe *""), deren Lösung hinwiederum dahin lautet, dass

ein allgemeiner Prädicatshegriff überhaupt keiner confusa suppositio un

terliege *"'), — eine Lösung , welche nun noch darauf gestützt wird,

dass beim Prädicatsbegriffe das totum stets als Gattungsbegriff zu ver

stehen sei, während es für die verworrene Supposition in quantitativem

Sinne genommen werden müsse *"*), wozu noch komme, dass beim Gat

tungsbegriffe stets die vom Niederen zum Höheren aufsteigende Betrach

tung obwalte *°°). Die richtige Erwägung aber, dass die Supposition

überhaupt nicht gleichmässig beim Subjecte und beim Prädicate gelte,

schliesse eben dem prädicativem Gattungsbegriff von der confusa suppositio

aus ?1°). Und indem das Gleiche auch von der Copula gelte, reducire

sich die verworrene Supposition num in Wahrheit lediglich auf das durch

die Quantitätsbestimmung („alle*) hiezu befähigte Subject*1!). Vgl. übri

gens auch unten Anm. 596 f.

205) Ebend. (f. 213 A): Confusa suppositio est acceptio termini communis pro

pluribus mediante signo universali..... Item confusarum suppositionum alia est

confusa necessitate signi vel modi et alia necessitate rei u. s. w. vgl. ebend.

Amm. 72 -

206) Ebend.: Unde iste terminus ,,homo“ (d. h. in dem Satze „omnis homo

est animal“) debet supponere confuse mobiliter et distributive (hierim liegt der An

knüpfungspunkt für die unten folgende Distribution, s. Anm. 238); sed confuse et

dislribulive tenetur, quando tenelur pro omni homine; mobiliter vero, quia licet fieri

descensum sub eo pro quolibet suo supposito..... Sed iste terminus ,,animal“ dicitur

confundi immobiliter, quia non licet fieri descensum sub e0 ..... sicut hic ,,homo est

dignissima creaturarum, ergo hic homo“..... Licet videatur oppositum esse, eo quod

superius dictum est (Amm. 203), quod in hac propositione ,,omnis homo est animal“

iste terminus in praedicato positus simplicem habet suppositionem, et hic dicitur, quod

habet confusam (vgl. Abschn. XV, Anm. 73).

207) Ebend. (f. 213 B): Sed ego credo (s. ebend. Amm. 74), impossibile esse,

terminum communem in praedicato positum habere suppositionem simplicem et con

fundi mobiliter vel immobiliter signo universali ezistente in subiecto affirmalive

u. S. W.

208) Ebend. (f. 214 A): Item totum universale, quod est genus, et totum in

quantitate eæ opposito se habent; sed totum in quanlitate est dupleæ ; quoddam enim

est tolum in quantitate completum, ut ubicunque confunditur terminus communis m0

biliter..... , aliud est totum in quantitate incompletum et diminutum, ut ubicunque

confunditur terminus communis immobiliter..... Erg0 si impossibile est, totum in

quantitate esse genus, .... erit impossibile, terminum communem in praedicato positum

confundi mobiliter vel immobiliter, ut dicebatur (vgl. ebd. Anm. 76).

209) Ebend.: Item comparatio illa, secundum quam inferiora reducuntur ad

superiora, opposita est comparationi, secundum quam superiora reducuntur ad infe

riora. Sed secundum primam sumitur commune in ratione communis, sed secundum

secundam sumitur commune multiplicatum sive confusum (vgl. ebd. Anm. 77).

210) Ebend.: Et haec quatuor argumenta sunt concedenda (s. ebend. Anm. 78 f.).

Causa autem, propter quam morebantur isti, qui fuerunt huiusmodi opinionis, facilis

est ad solvendum u. s. w. ..... hoc genus ,,animal“ nullo modo confundilur mobi

liter vel immobiliter.

211) Ebend. (f. 214 B): Similiter dico, quod hoc verbum „esl“ non confunditur

nobiliter vel immobiliter...... Et propter hoc destruimus quandam divisionem factam

(Amm. 205), scilicet: confusarum propositionum alia est confusa necessitate rei, alia

XVII. Petrus Hispanus. 53

Indem nun jener grössere Rest, welcher in unserem Texte des

Psellus verloren gegangen ist, sich anreiht, folgt zunächst die s uppo

s i t i o rel a t iv o r u m, welche, wie wir sahem, Wilhelm Shyreswood weg

gelassen (Anm. 62), und Lambert von Auxerre ans Ende gestellt hatte

(Anm. 132). Dass aber die Nothwendigkeit dieser Gruppe schon im

0bigen (Amm. 202) angedeutet war, wurde bereits auch früher ausge

sprochen (Abschn. XV, Amm. 82).

Die Relativa, welche hier nicht mach dem Standpunkte der Kate

gorienlehre, sondern im Sinne der Grammatik als Erinnerungszeichen

vorhergegangener Worte zu erörtern seien ?1*), werden vor Allem in

R elativa d e r Substanz (z. B. qui, ille) und Relativa der Accidenz

(z. B. talis, quantus) eingetheilt, deren erstere sogleich wieder unter

schieden werden, je nachdem sie eine Gleichheit (identitas, wie z. B.

qui oder idem) oder eine Werschiedenheit (wie z. B. alius) ausdrücken ?18).

Und was nun zunächst die Relativa der Identität betrifft, so werden als

eine eigene Classe derselben die Reciproca (sui, sibi, se und suus) aus

geschieden, welche die Modalität des Leidens mit der Activität des Sub

jectes verknüpfen *!*); sodann aber wird angegeben, in welcher Weise

die Relativa der Identität für ein vorhergegangenes Wort supponirt wer

den, und wie in ihnen ein Behelf der Deutlichkeit liege, was an einem

traditionellen Beispiele (von den beiden Ajax) sich zeige *1°); und indem

est confusa necessitate modi sive signi. Dicimus enim, quod omnis confusio fit ne

cessitate signi vel modi (Abschn. XV, Anm. 80).

212) VII, 1, 2, 1 (f. 215 B): Relativum est dupleæ: uno modo relativum est,

cuius esse est ad aliud se habere, et sic relativum est unum de decem praedica

mentis; aliud est relativum, quod est ante latae rei recordativum, quia, ut vult

Priseianus in maiore suo volumine, relatio est ante latae rei recordatio (Inst. gr.

XlI, 16, woselbst jedoch die entsprechenden Worte lauten: „relatio est cognitionis

ante latae repraesentatio“; diese Abweichung aber kamm dadurch ihre Erklärung

finden, dass das Citat vorerst durch mehrere griechische Hände gegangen war, ehe

es durch Petrus Hispamus wieder lateinisch übersetzt wurde; dass auch Psellus

selbst sich auf Priscianus berief, s. Abschn. XV, Anm. 19)..... 0missis autem re

lativis secundum primum modum de relativis secundo modo hic intendimus.

213) Ebend.: Relativorum autem quaedam sunt relativa substantiae, ut „qui“,

,,ille“ et similia; quaedam vero sunt relativa accidentis, ut ,,talis, ,,qualis“, „tantus“,

„quantus“. Relativum autem substantiae est, quod refert eandem rem in numero cum

suo antecedente. Item relativorum substantiae quaedam sunt relativa diversitatis, ut

,,alius“, et est illud, quod refert eandem rem in numero et supponit pro alia, ut

„Socrates currit et alius disputat“; quaedam vero identitatis, ut ,,qui“, „ille“,

„idem“, ..... quod refert et supponit pro eodem in numero, pro qu0 supponit suum

antecedens, ut ,,Socrates currit, qui disputat“..... Relativorum substantiae identitatis

quaedam sunt nomina, ut „quis“, „quidam“; quaedam sunt pronomina, ut ,,ille“,

„idem**. Das Wort „identitäs** als Uebersetzung von ταυτότης dürfte gleichfalls

auf eine Kenntniss arabisch-lateinischer Litteratur zurückweisen (vgl. Anm. 52 u. 65).

214) Ebend. (f. 217 A): Item relativorum pronominum identitatis quaedam sunt

reciproca, ut „sui, sibi, se“ cum su0 p0ssessiv0 „suus, sua, suum“; alia ver0 m0m

reciproca, ut „ille“, „idem“. Relativum autem reciprocum dicitur non quod sit pa

tiens, sed quia ponit modum patientis supra substantiam agentem..... Unde reci

procum sic potest definiri: ..,. quod significat substantiam agentem sub modo patientis;

vel sic: .... qu0d sui ipsius est passivum...... Item si quaeratur, quare hoc pr0

nomen „sui, sibi, se“ caret nominativo, dicendum est, quod solutio patet eae prae

missis, quia ..... nominativus dicit m0dum agentis.

215) Ebend.: Relativa identitatis referunt eandem rem sub eodem suo antece

dente et semper supponunt pro eadem re in numero; et ea, hoc patet, qu0d maior

54 XVII. Petrus Hispanus.

hiebei die Frage auftaucht, auf welche Form eines Sophisma's (s. Anm. 197)

eine durch ein Relativum eintretende Täusehung (z. B. ,,Jener Mensch ,

sieht einen Esel, welcher vernünftig ist“) zu reduciren sei, fällt der Ent

scheid dahin aus, dass es eine fallacia compositionis sei***). Hierauf

folgt mun zwar eine kurze Angabe über die Relativa der Werschiedenheit,

insoferne bei denselben der Umfang der Begriffe ejne Rolle spiele **"),

aber sofort springt die Erörterung in umordentlicher Reihenfolge wieder

auf die Relativa der Identität zurück, und es wird die „Regel“, dass die

mit einem solchen Relativum beginnenden Sätze kein contradictorisches

Gegentheil haben, gegen Einwürfe geschützt, da in denselben eine Nega

tion nur zum Werbum des Relativ-Satzes selbst gehöre und sich nicht auf

jenes Wort beziehe, welehes durch das Relativum wiederaufgenommen

ist 218). Auch noch eine zweite Regel betreffs der Tragweite der Rela

tiva der Identität hinkt nach, aus welcher abermals die abweichende Gel

tung der obigen (Anm. 214) Reciproca erhellt***).

est certitudo per relativum identitatis, quam per suum antecedens loco relativi posi

tum ; . .... hoc enim patet per Priscianum dicentem in maiore volumine (XVII, 56),

quod, cum dicitur „Aiaae venit ad Troiam, et Aiav fortiter pugnavit“, dubium est,

án de eodem Aiace dicatur an de diversis, sed cum dicitur ,,Aiaae venit ad Troiam

et idem fortiter pugnavit“, de eodem statim intelligitur.

216) Ebend.: Solet autem dubitari circa relativa identitatis, utrum deceptio facta

eae diversa relatione fiat secundum aequivocalionem vel secundum amphibologiam vel

secundum aliquam aliam fallaciam, ut dicendo „homo videt asinum, qui est ratio

nalis“..... Secundum aliquos solet ibi assignari aequivocatio; sed contrarium arguitur;

hoc enim nomen „qui* u. s. w. (sehr ausführlich)..... Concedimus, qu0d deceptio

facta eæ diversa relatione non est secundum aequivocationem..... Item quod ibi non

sit amphibologia, probalur..... Item ubicunque est deceptio eae eo, quod aliqua dictio

potest referri ad diversa, est compositio vel divisio, ..... et hoc idem concedimus.

217) VII, 1, 2, 2 (f. 219 A): Sequitur de relativis diversitatis. Relativum di

versilalis est, qu0d supponit pro alio ab eo, qu0d refert...... Talis datur regula:

Si relativum diversitatis addatur superiori, fit inferius, et si addatur inferiori, fit

superius, verbi gratia ...... in hac propositione „aliud ab animali“ hoc relativum

diversitatis ,,aliud“, cum additur animali, quod est superius ad hominem, facit ipsum

inferius, et in hac ,,aliud ab homine“ additur inferiori, scilicet homini, et ergo facit

ipsum superius, et ergo ,,aliud ab animali“ est inferius ad ,,aliud ab homine“.

218) Ebend.: De relativis identitatis datur regula ab antiquis (letzteres Wort

kann im 0riginale des Psellus sich natürlich nur auf Autorem ongefähr aus der

Zeit der Commentatorem bezogen haben; vielleicht, wenn wir richtig vermutheten,

auf Themistius, s. Abschn. XV, Amm. 105 ff., vgl. auch hier untem Amm. 241 u.

247): Nulla propositio inchoata a relativis identitatis habet contradictoriam. Et as

signant causam, quia, cum dicitur ,,omnis homo currit, et ille disputat“, hoc rela

tivum „ille“ habet respectum ad hoc antecedens „homo“ propter dependentiam suae

relationis; sed quando negatio advenit propositioni inch0alae a relativ0 sic ,,ille non

disputat“, tunc negatio negat verbum, qu0d sequitur, et non negat respectum rela

tionis..... Sed contra hoc obiicitur: Quidquid contingit affirmare, continget et negare

de quolibet supp0sito; ..... item quaelibet propositio sive enuntiatio, quae est una,

habet contradictorium; .... item dicit Aristoteles in primo Periermenias (s. Abschn. IV,

Anm. 191), quod uni affirmationi una negatio est opposita ..... Ad raliones eorum

respondemus, quod..... in pr0p0sitione inchoatu a relalivo tantummodo sumitur con

tradictorium per comparationem relativi ad verbum, cui subiicitur, et non per compa

rationem relalivi ad antecedens.

219) Ebend.: De relalivo identitatis non reciproco talis datur regula: 0mne

relativum identitatis non reciprocum habet eandem suppositionem, quam habet suum

antecedens, ut cum dicitur ,,0mnis homo currit, et ille est Socrates“, hoc rela

tivum ,,ille“ supponit pro omni homine ...... Dico autem ,, n0n reciprocum “,

\.

XVII. Petrus Hispanus. 55

Zuletzt folgt hiemit in Kürze die zweite Gattung, nemlich die Re

lativa der Accidenz, welche im Gegensatze gegen die vorigen als

attributive Worte sich nicht auf eine einzelne Substanz, sondern auf qua

litativ gleichartige Gruppen beziehen und daher nur in solchem Sinne

supponirt werden. Won denselben wird nur die Eintheilung angegeben,

indem auch sie zunächst in Relativa der Identität und Relativa der Wer.

schiedenheit zerfallem, erstere aber wieder in qualitative und quantitative

(diese abermals nach continuirlicher und discreter Quantität) getheilt

werdem, woran sich noch bezüglich aller der syntaktische Unterschied

anreiht, je nachdem sie demonstrativ oder antwortemd (redditiva) ge

braucht werden *39).

Sollten wir aber nun nach 0bigem (Anm. 201) erwarten, dass sich

jetzt die Erörterung der copulatio anreihen müsse, so finden wir uns

getäuscht, indem bei Petrus Hispanus dieser Gegenstand gänzlich fehlt,

während ihm Wilhelm Shyreswood ausführlich besprach und auch Lambert

von Auxerre nicht völlig ausser Acht liess ** ').

Hingegen folgen in eigenthümlicher Zerrissenheit oder Unordnung

die Abschnitte über ampliatio, appellatio, restrictio; wenn nemlich in

selbstständiger und weit besserer Weise (vgl. auch Abschn. XV, Anm. 90)

Wilhelm Shyreswood die ampliatio und die restrictio in die appellatio

verflochten (ob. Anm. 64), Lambert v. Auxerre aber die appellatio voraus

geschickt und dann die ampliatio und die restrictio in wechselseitig cor

respondirender Darstellung entwickelt hatte (Amm. 129 f.), so wird

hier völlig unmotivirt die appellatio in Mitte der beidem anderen hinein

geschoben ***).

quia cum dicitur ,,omnis homo videt se“, non est sensus ,,omnis homo videt om

nem hominem**.

220) VII, 1, 2, 3 (f. 220 B): Habito de relalivo substantiae dicendum est de

relativo accidentis. Relativum autem accidentis est, quod refert eandem rem per m0

dum denominationis, ut ,,tale“, ,,quale“...... Relativum substantiae refert idem in

numero, relativum vero accidenlis refert idem in specie , ut ,,Socrates est albus, et

talis est Plat0“..... Relativorum autem accidentis aliud est relativum identitatis, ut

„talis“, aliud vero diversitatis, ut „alter (hiedurch könnte zurechtgewiesen werden,

wer etwa noch zweifeln wollte, ob auch diese ganze zweite Gruppe wirklich aus

einem griechischen Originale übersetzt sei; denm sofort erhellt, dass hier §τεgos

in der stupidesten Weise mit „alter“ übersetzt ist)..... Item relativorum accidentis

identitatis aliud est qualitatis, ut ,,qualis“, aliud quantitalis, ut ,,quantus“ (dieser

Satz fehlt in allen Drucken mit Ausnahme won $t ®, und auch die zahlreichen

Commentatoren verspürten den Abgang desselben durchaus nicht). Item relalivorum

identitatis quantitatis aliud est relativum quantitatis continuae, ut ,,tantus“, aliud

vero quantitatis discretae, ut ,,tot'', ,,quot**. Item relativorum numerorum quaedam

sunt nomina, ut „totidem“ (diess wird also zu einem nomen gestempelt; natürlich

stand bei Psellus τοσούτοι), quaedam sunt adverbia, ut .,totiens“. Sciendum, quod

,,talis, tantus, totiens, totidem“ possunt dici redditiva et demonstrativa; ..... si ad

praesentes referantur, demonstrativa, ut cum dicimus demonstrando Herculem ,,talis

fuit Plato* .... si autem non referuntur ad praesentes, .... tunc sunt redditiva, quia

feddunt interrogatione praecedente, ut „qualis est Plato, talis est Socrates“.

221) S. oben Anm. 63 u. 127 ; vgl. Abschn. XV, Anm. 83 u. 85.

222) Da jedoch Petrus Hispanus nur mechanisch übersetzte (oder vielleicht

sogar bioss ais Abschreiber einer bereits vorliegendem Uebersetzung fungirte), so

dürfen wir sicher annehmen, dass diese unorganische Reihenfolge auch schon im

Texte des. Psellus sich fand.

56 - XVII. Petrus Hispanus.

Es werden memlich ampliatio und re stri ct i o zunächst kurzweg

als Unterartem der obigen (Anm. 204) persönlichen Supposition bezeichnet,

so dass sich hiemit in diesen Capitelm eigentlich noch immer der Faden

der Supposition fortspinnt, da hier nur eine zweite parallel-laufende Ein

theilung der persönlichen Supposition zu der obigen hinzutritt ***). Und

diese Auffassung spricht sich auch in den Definitionem der ampliatio

und der restrictio aus, indem erstere nur als eine erweiterte, und letz

tere nur als eine verengte Supposition eines Gemeinbegriffes (terminus

communis) bezeichnet wird, allerdings mit dem wesentlichen Zusatze,

dass Einzelnbegriffe weder zur Ampliation noch zur Restriction befähigt

sind ***). Aber in der weiter folgenden Erörterung ist kein Faden eines

inneren Zusammenhanges mehr fühlbar.

Denn es folgt nun in dürrster Form eine Eintheilung der ampli a t i o, :

da dieselbe im Werbum oder im Substantiv oder in einem Participium

oder in einem Adverbium liegen könne (— wobei barer Blödsinn vor

gebracht wird —), und ausserdem ein wichtiger Unterschied darin be

stehe, dass die Ampliation sich entweder auf die supponirten Begriffe

oder auf die durch das Verbum ausgedrückte Zeit beziehe **°). Da

aber bei den Beispielen, welche für diese Eintheilung gewählt sind, das

Verbum „potest“ eine grosse Rolle spielt, so knüpft sich hieram eine

wahrlich läppische Besprechung und Lösung des sophistisch gewonnenen

Satzes „Das Unmögliche ist möglich***°). Hierauf folgt noch für die

223) VII, 2 (f. 222 B): Personalis suppositio est acceptio termini communis pro

suis inferioribus, cuius alia est determinata alia confusa, ut prius patuit (ob. Anm.

204). Item personalis suppositionis alia est restricta alia ampliata, et ita ampliatio

et restrictio habent fieri circa suppositionem.

224) Ebend.: Restrictio est coarctatio termini communis a maiori suppositione

ad minorem, ut cum dicitur ,,homo albus currit**, hoc adiectivum ,,albus“ restringit

hominem ad supponendum tantum pro albis. Ampliatio est eaetensio termini communis

a minori suppositione ad maiorem, ut cum dicitur „homo potest esse antichristus“

(dass der Begriff des Antichrists auch bei den griechischen Kirchenwätern eine Rolle

spielte, ist bekannt), iste terminus .,homo“ non solum supponit pro his qui sunt,

sed etiam pro his qui erunt, unde ampliatur ad futuros. Dico autem ,,termini com

munis“, quia terminus singularis, ut Socrates, non ampliatur neque restringilur.

225) Ebend. (f. 223 B): Ampliationum alia fit per verbum, ut per hoc verbum

,.p0test“, ut ,,homo potest esse antichristus“; alia per nomen, ut ,,hominem esse an

tichristum, est possibile“; alia per participium, ut ,,homo potens est esse animal“;

alia per adverbium, ut ,,h0m0 necessario est animal“, „homo“ enim non solum am

pliatur pro praesenti tempore , sed etiam pro futuro. Et ideo sequitur alia divisio

ampliationis, scilicet alia fit respectu supposilorum, ut ,,homo potest esse antichristus“,

alia fit respectu temporum, ut „homo necessario est animal“.

226) Ebend. (f. 224 B): Circa praedicta quaeritur de hoc sophismate ,,Impossi

bile potest esse verum“. Quod sit verum, probatur, quia illud, quod est vel erit

imp0ssibile, potest esse verum, scilicet antichristum non fuisse, post tempus suum est

impossibile, et modo potest esse possibile et verum; ergo impossibile potest esse

verum (d. h. ,,Das Nichterschiemensein des Antichrists ist einerseits, — falls er einmal

wirklich erschiemen ist —, etwas Unmögliches, und andrerseits, — so lange er

noch nicht erschiemem ist —, etwas Mögliches; also ist Etwas, was einerseits un

möglich ist, zugleich andrerseits möglich; also ist Unmögliches möglich.* Mit solch

äusserstem Blödsinne aber miìssen wir uns zu des Lesers und unserem eigenen

Ueberdrusse leider noch öfters beschäftigen. Dass übrigens diese Caricatur eines

Sophisma's aus der stoischen Schul-Logik seinen Weg in die Synopsis des Psellus

gefundem habe, erhellt aus jener ursprünglicheren Form, in welcher wir es oben,

XVII. Petrus Hispanus. 57

erwähnten zwei Fälle je eine „Regel“, nemlich dass die Ampliation, welche

sich auf die supponirten Begriffe bezieht, für den ganzen Umfang der

selben gelte (gleichfalls mit ausschliesslicher Benützung des „potest“), und

dass die auf die Zeit (vgl. unten Anm. 598 ff.) bezügliche Ampliation

sämmtliche drei Zeiten umfasse **"). Dass übrigens mit dieser Theorie

der ampliatio die späteren sog. Obligatoria in einem Zusammenhange

stehen, s. untem Abschn. XX.

Und nun folgt plötzlich die appellat i 0, ohne dass irgend ersicht

lich wäre, wie dieselbe hieher komme. Sie wird als „Annahme eines Be

griffes für ein wirklich existirendes 0bject“ definirt und soll in dieser

ausschliesslichen Beziehung auf das concret Wirkliche sich von der signi

ficatio (Amm. 199) und auch von der suppositio unterscheidem, da letztere

beide sowohl bei Existirendem als auch bei Nichtexistirendem stattfindem

können ***). Blickt somit hierin wieder eine Spur eines allgemeineren

Zusammenhanges dieser- logischen Momente hindurch, so bietet auch die

Eintheilung der appellatio Aehnliches dar, indem dieselbe entweder bei

einem Gemeinbegriffe oder bei einem Einzelnbegriffe auftrete, und im

letzteren Falle mit der significatio und suppositio zusammentreffe, im

ersteren Falle aber der Gemeinbegriff entweder nach Art der simpleae

suppositio (Anm. 203) in ungetheilter Gemeinsamkeit oder nach Art der

personalis suppositio (Amm. 204) in Momenten seines Umfanges betrachtet

werden könne **°). Aber während diese Erörterung der appellatio leicht

Abschn. VI, Anm. 166, anzuführen hatten). Contra: Quidquid potest esse verum, est

possibile; sed impossibile potest esse verum (d. h. diess ist die obige sophistisch

erwiesene Thesis); ergo impossibile est possibile, in tertio modo primae figurae (diess

ist sogar formell falsch, weil in ,,Darii“ der Schlusssatz particular ist); sed con

clusio est falsa; ergo aliqua praemissarum; non maior; ergo minor; sed haec est

prima; ergo prima est falsa. Solulio: prima simpliciter est falsa, haec scilicet „im

possibile potest esse verum“, et sophisma peccat penes fallaciam accidentis u. s. w.

Vgl. auch unten Anm. 357.

227) Ebend.: De ampliatione, quae fit ratione suppositorum, talis datur regula :

Terminus communis supponens verbo habenti vim ampliandi a se vel ab alio am

pliatur ad ea, quae possunt esse sub forma termini supponentis, ut „homo potest

esse animal“, hic iste terminus ,,homo“ non solum supponit pro praesentibus, sed

etiam ampliatur ad omnes qui erunt; dic0 autem ,,a se**, quia hoc verbum ,,potest“

de se habet vim ampliandi; dico autem „ab alio“, quia hoc participium „potens“ et

hoc nomen ,,possibile“ dant virtutem ampliandi verbo, cui adiunguntur..... De am

pliatione autem, quae fit ratione lemporis, talis datur regula: Terminus communis

supponens vel apponens verbo habenti vim ampliandi quoad tempus supponit pro his,

qui sunt, qui erunt, vel qui fuerunt, ut „homo necessario est animal“.

228) VlI, 3 (f. 226 A): Appellatio est acceptio termini pro re ezistente; dico

autem pro re existente, quia terminus significans non ens non appellat, ut Caesar vel

chimaera. Differt autem appellatio a significatione et suppositione, quia appellatio

est tantum de re eæistente, sed supposilio et significatio sunt tam pro re ezistente

quam pro re non existente.

229) Ebend.: Appellationum autem alia est termini communis, ut „homo“, alia

est termini discreti vel singuluris, ut „Socrates“. Terminus singularis idem significat,

supponit et appellat. (f. 227 A) Item appellationum termini communis alia est ter

mini communis pro re in communi, ut quando terminus communis simplicem habet

suppositionem, ut cum dicitur ,,h0m0 est species“, ..... et tunc terminus idem sup

ponit, significat et appellat...... Alia autem est appellatio termini communis pro

suis inferioribus, ut quando terminus communis personalem habet suppositionem, ut

cum dicitur „homo currit“, tunc „homo“.... significat hominem in communi et supponit

pro particularibus hominibus et appellat particulares homines tantum ezistentes.

58 XVII. Petrus Hispanus. .^

-

in strenger Parallele mit der Supposition moch weit hätte fortgesponnen

werden könnem, bricht sie hiemit ebenso unerwartet ab, als sie ummoti

virt eingefügt worden war. Vgl. aber unten Amm. 601.

Somit wird nun zur r e s t r i c t i o zurückgekehrt, welche entweder

durch ein Nomen oder durch ein Werbum oder durch ein Participium

oder durch einen Relativsatz (implicatio) bewirkt werden soll *°°). Ueber

die erste derselben, an welcher wieder drei Fälle unterschieden werdem,

indem das Nomen entweder eine Unterart des restringirtem Begriffes oder

einem artmachemden Unterschied oder ein zufälliges Merkmal desselbem

enthalten kamm *°'), werden die „Regeln* gegeben, dass der restringirende

Begriff nicht eine Selbstaufhebung des restringirten (wie z. B. bei mor

tuus der Fall wäre) noch eine Ampliation (wie z. B. bei potens) enthaltem

darf, sowie dass das restringirende Wort selbst wieder durch das re

stringirte verengt wird, ferner dass die Hinzufügung des Wortes „Alle“

zum restringirten Begriffe an der Restriction Nichts ändert, endlich dass

eim restringirender Begriff, welcher im Prädicate steht, auf das Subject

keinen Einfluss hat, jedoch mit Ausnahme der sog. consignificatio, welche

bei Substantiven im grammatischen Genus liegt***). Hierauf wird be

züglich der durch einen Relativsatz entstehenden Restriction zunächst die

Tragweite derselben angegeben und dann die „Regel* aufgestellt, dass

bei Hinzufügung des Wortes ,,Alle* sehr genau zu unterscheidem sei, ob

dasselbe vor oder nach dem Relativsatze stehe *°°). Mit Uebergehung

230) VII, 4, 1 (f. 228 A): Restrictio est coarctatio termini communis a maiore

suppositione ad minorem, ut dictum est prius (ob. Anm. 224). Restrictionum autem

alia fit per nomen, ut „homo albus“, iste terminus ,,homo“ non supponit pro nigris

neque pro medio colore coloratis, sed restringitur ad albos; alia fit per verbum, ut

,,homo currit“, iste terminus ,,homo“ supponit pro praesentibus tantum; alia fit per

participium, ut cum dicitur ,,homo currens disputat“......; alia fit per implicatio

ìnem, ut cum dicitur ,,homo qui est albus currit“, haec implicatio ,,qui est albus“

restringit hominem ad albos.

231) Ebend.: Restrictionum factarum per nomen alia fit per inferius superiori

appositum, ut „animal homo currit“..... ; alia fit per differentiam advenientem generi,

quae est essentialis, cum sit constitutiva, ut ,,animal rationale currit“..... ; alia fit

per adiectivum accidentis, ut ,,h0m0 albus“.

232) Ebend. (f. 229 A): De restrictione facta per nomen communiter sumptum

tales duntur regulae: 0mne nomen non diminuens nec habens vim ampliandi ad

iunctum ea, eadem parte termino magis communi restringit ipsum ad supponendum

pro his, ad quae eæigit sua significatio...... Dico autem ,,non diminuens“ ad re

movendum nomina diminuentia rationem adiuncti, ut ,,morluus“....; dic0 autem ,,n0n

habens vim ampliandi“ ad removendas dictiones amplialivas, ut „potens“..... Et

sciendum, quod minus commune semper restringit magis commune, ut cum dicitur

,,homo albus currit“, ..... sic ,,homo“ coarctat album ad albedinem evistentem in

hominibus...... Item de termino restricto talis datur regula: Si signum universale

adveniat termino restricto, non distribuit ipsum nisi pro his, ad quae restringitur.....

Item de restrictione datur talis regula : Nihil positum a parte praedicati potest re

stringere terminum communem positum a parte subiecti quoad principalem significa

tionem, ut ,,homo est albus**...... , quia si restringeretur ad albos, ..... seros? As.

esset ,,homo albus est albus“..... Dico autem ,,quoad principalem significationem“,

quia praedicatum restringit subiectum quoad consignificationem, quae est genus, ut

cum dicitur ,,cygnus est albus“, iste terminus ,,cygnus“ restringitur ad mares et non

ad mulieres.

233) Ebend. (f. 230 A): Item de restrictione facta per implicationem talis datur

regula : 0mnis implicatio immediate coniuncta termino communi restringit ipsum sicut

suum adiectivum...... Item de eadem restrictione talis datur regula: Quotiescunque

XVII. Petrus Hispanus. 59

des eine Restriction bewirkenden Participiums wird danm noch sehr aus

führlich über die im Werbum liegende Restriction gehandelt. Nemlich es

tretem vorerst die „Regelm“ auf, dass das Verbum vor Allem keine Selbst

aufhebung der Behauptung (wie diess z. B. bei dem Zusatze ,,opinabiliter“

der Fall wäre) und auch keine ampliative Geltung (wie z. B. bei potest)

enthalten dürfe, sodann aber mit Worbehalt dieser Bedingung das Präseas

eines Werbums eine vollgültige Restriction bewirke, hingegen das Präteri

tum mur für Wergangenheit und Gegenwart, sowie das Futurum nur für

Gegenwart und Zukunft restringire, kurz dass beim Verbum die restrictive

Kraft in seiner eonsignificatio, d. h. im grammatischen Tempus, liege ***).

An letzteres aber knüpft sich die Besprechung des läppischen Sophismas

,,Alle lebendem Wesen warem in der Arche Noah's, Julius Gäsar aber

war ein lebendes Wesen und doch nicht in der Arche Noah's“, wobei

gegenüber den Ansichten Anderer, welche auf die Unterscheidung zwi

schen Individuum und Gattung sich warfen, im Hinblicke auf Obige Regeln

die Lösung dahin geht, dass es eben der Trugschluss einer sog. imper

fecta enumeratio sei 238). Ferner aber wird auch noch die Frage er

signum universale et implicatio ponuntur in eadem locutione, dupleæ est orati0, e0

quod signum potest praecedere implicationem et sic distribuit terminum communem

pro quolibet supposito.....; item implicatio potest prius advenire et restringere ter

ninum communem, et tunc signum postea adveniens non distribuit ipsum nisi pro

his, ad quae restringitur. -

234) Ebend. (f. 231 A): Sequitur de restrictione facta per verbum, de qua

plures dantur regulae, quarum prima talis est: Terminus communis supponens vel

apponens verbo praesentis temporis simpliciter sumpto non habenti vim ampliandi nec

eae se nec eae alio restringitur ad supponendum pro his, qui sunt sub forma termini

communis supponentis. Dico autem „terminus communis“, quia terminus discretus

neque restringitur neque ampliatur (s. Anm. 224); dico aulem „verbo praesentis tem

poris“ ad removendum alia verba aliorum temporum, quia, terminus communis aliam

habet supposilionem cum eis; dico autem „simpliciter sumpto“ ad rem0vendum verba

sumpta cum particulis diminuentibus, ut est „opinabile“; dic0 autem „non habenti

vim ampliandi“ ad removenda verba ampliativa, ut „potest“; dico autem „neque eae

se neque eae alio“ ad removendum verba habentia vim ampliandi, quia cum dicitur

„homo est potens“, licet hoc verbum „est“ non ampliat eae se, ampliat tamen per h0c

participium „potens“ (diesen letzteren Satz geben mnr die Drucke £t @ in der rich

tigen Form)..... Item alia datur regula: Terminus communis supponens vel apponens

verbo de praeterito simpliciter sumpto non habenti vim ampliandi nec ea, se nec ea,

alio restringilur ad supponendum pro his, quae sunt vel fuerunt sub forma termini

supponentis...... Item alia datur regula: Terminus communis supponens vel app0

nens verbo de futuro etiam supponit pro his, quae sunt vel erunt sub forma termini

supponenlis..... . Eae praedictis patet, quod verbum reslringitur qu0ad consignifica

tionem, quae est tempus, et non quoad significationem principalem.

235) VII, 4, 2 (f. 232 B): Circa praedicta quaeritur de hoc sophismate ,,0mne

animal fuit in arca Noae**. Probatur: homo fuit in arca Noae, equus fuit in arca

Noae, et sic de aliis, ergo omne animal fuit in arca Noae. Contra: 0mne animal

fuit in arca Noae, sed Caesar fuit animal, ergo Caesar fuit in arca Noae. Quod est

falsum, ergo aliqua praemissarum est falsa; non minor; ergo maior. Quod autem

prima sit falsa, patet per regulam.... (d. h. die vorletzte Regel der vorigem Amm.);

item alia est regula ..... (die vorletzte in Anm. 232)..... Solutio: Quidam dicunt,

quod haec „omne animal fuit in arca Noae“ est dupleæ, eo quod potest fieri distri

butio pro singulis generum vel pro generibus singulorum, et primo modo est falsa,

secundo modo est vera..... Sed huic solutioni non acquiesco, quia species animalis

non fuit per se in arca Noae, sed tantum individuum; ..... unde dico, quod pr0

positio est falsa, et concedo omnes rationes adductas ad hoc (d. h. die genanntem

60 XVII. Petrus Hispanus.

örtert, ob die Restriction in gleicher Weise beim bejahenden und beim

verneinenden Urtheile wirke, und während Einige der Ansicht seien, dass

sie ungleich wirke (weil, wenn man die Negation gleichfalls auf Existi

remdes restringire, der Satz „die Rose ist nicht* den widerspruchsvollem

Sinn „die Rose , welche ist, ist nicht* bekomme), wird die Annahme

einer Gleichmässigkeit aller Restriction hauptsächlich im Hinblicke auf die

erwähnte consignificatio des Werbums begründet, und auch darauf hin

gewiesem, dass die Gemein-Begriffe in den logischen Urtheilen (abgesehen

von ihrer objectiven Existenz) in die Form der Aussagbarkeit (enuntia

bilitas) eingehen *°°). Endlich folgt noch die Notiz, dass manche Re

striction lediglich usuell sich von selbst verstehe, wie man z. B. bei

„Nichts“ nicht an einen absolut luftleeren Raum denke, sowie dass transi

tive Verba von selbst eine restrictive Beziehung auf ein Object in sich

enthaltem, daher das Sophisma „Sokrates ernährt sich selbst, er selbst

aber ist ein Mensch, also ernährt er einen Menschen“ sich hiedurch

löse 237).

Hierauf reiht sich die d i stri b u t i o an , welche als „die durch ein

Zeichen der Allgemeinheit entstehende Wervielfältigung eines Gemein

Begriffes* definirt wird ; und wenn wir hiebei sowohl durch den Inhalt

dieser Definition als auch durch einen erklärenden Zusatz an die obige

confusa suppositio erinnert werden *°°), so hätte es auch wirklich eine

gewisse Berechtigung in sich, wenn wir sagen wollten, dass die ganze

zwei Regeln), et probatio peccat secundum consequens ab insufficienti induclione (s.

Anm. 197).

236) VII, 4, 3 (f. 234 A): Solet etiam quaeri, utrum similiter termini restrin

gantur in pr0p0sitione affirmativa et negaliva. Dicunt aliqui, quod non, quia esse

restringit ad eæistens et non esse ad non eæistens ; ..... item videtur, quod omnis

negativa, in qua esse negatur, simpliciter est falsa, si similiter restringantur termini

in propositione negativa et affirmativa, quia in hac propositione ,,rosa est“ iste ter- •

minus „rosa'* restringitur ad eacistens, et, si in hac „rosa non est“ similiter restrin

gatur ad ezistens, tunc sensus est ,,rosa, quae est, non est“; et haec est falsa.....

Sed probatur, quod similiter restringuntur: quia, si in hac propositione „homo est“

iste terminus „homo“ restringitur ad eæistens et in hac „nullus homo est“ ad non

evistens, ergo utraque est vera....... Item regula est... (s. den Schluss der Anm.

234). Et haec argumenta concedimus. Ad illud, quod primo obiicitur, est dicendum,

quod esse non restringit ad evistens et non esse non restringit ad non existens,

- - - - - sed quoad consignificationem, quae est tempus, unde non restringit ad supposita

eæistentia, sed praesentia. ...... Ad aliud dicendum est, quod dupleæ est forma ter

mini communis; quaedam est, quae salvatur in rebus ezistentibus tantum, ..... alia

est, quae salvatur tam in rebus ezistentibus quam non eæistentibus, ut enuntiabilitas,

quae est forma enuntiabilis, ...... unde istius propositionis „rosa non est“ non est

sensus „rosa, quae est, non est“, sed est sensus ,,rosa aliter sumpta, quam in prae

senti, non est“.

237) Ebend. (f. 234 B): Solet autem poni, quod quaedam restrictio fit ab usu,

ut cum dicitur „nihil est in arca“, quamvis plena sit aëre, quia iste terminus „nihil“

supponit ab usu pro rebus solidis ...... Solet etiam poni, quod quaedam restrictio

fit per transitionem verbi, ut cum dicitur „Socrates pascit hominem“, iste terminus

,,homo“ supponit pro alio a Socrate virtute transitionis verbi...... ; unde dicunt

quod non sequitur „Socrates pascit se ipsum et ipse est homo, ergo pascit hominem“,

qu0d est fallacia accidentis.

238) VII, 5, 1 (f. 236 A): Distributio est multiplicatio termini communis per

signum universale facta, ut cum dicitur „0mnis homo“, iste terminus „homo“ distri

buitur sive confunditur (vgl. oben Anm. 205 u. 211, sowie unten Anm. 246 u. 250)

pro quolibet suo inferiori ...... Terminus singularis non potest distribui.

XVII. Petrus Hispanus. 61

folgende Lehre von der Distribution mur eine nähere Ausführung der

verworrenem Supposition sei. Somit bleibt uns bei dem vielen Blödsinne,

welchen wir num sogleich im Einzelnen zu berichten haben, wenigstens

der kleine Trost, dass auch hier wieder irgend ein Fadem eines innerem

Zusammenhanges erscheint, wenn auch die Art und Weise, in welcher

Wilhelm Shyreswood bei dieser Gruppe den byzantinischen Stoff arrangirt

hatte (Anm. 66 ff.), an Klarheit und Präcision entschieden den Worzug

verdient. — Es werden die „Zeichen der Allgemeinheit* zunächst einge

theilt in solche, welche die Substanz, und in solche , welche die Acci

demtiem betreffen, wobei die ersteren sich abermals spalten, indem die

einen zu einer Distribution der Theile des Umfanges (partes subiectivae,

wie z. B. bei „alle“), und die anderen zu einer Distribution der Bestand

theile (partes integrales, wie z. B. bei „ganz“) führen können; bei den

jenigen aber, welche sich auf die Umfangs-Theile beziehen, sei wieder

zu unterscheiden, je machdem sie auf einem Pluralis (z. B. omnis) oder

auf einem Dualis (z. B. uterque) beruhem *°°).

Die Einzeln-Erörterung beginnt mit „omnis“, dessen collective Be

deutung („zusammen“ bei Zahlen) nicht in Betracht komme. Die distri

butive Bedeutung aber führt vor Allem zu der Frage, ob omnis überhaupt

Etwas bedeute, wobei die Gründe und Gegengründe darin ihre Lösung

findem , dass omnis zwar nicht ein Allgemeines , wohl aber eine allge

meine Weise, d. h. „universaliter“, bedeute, eine Entscheidung , welehe

gegen einen einfältigen vom kategorischen Syllogismus hergenommenen

Einwand wieder dadurch gestützt wird, dass omnis im Obersatze eines

Schlusses ja nicht dem factischen Bestand des Subjectes, sondern eben

dem Subjectsbegriff eines Urtheiles nach seinem Verhältnisse zum Prä

dicatsbegriffe betreffe?*°). Hieran aber reiht sich die noch wunderlichere

239) Ebend. (f. 237 A): Signorum universalium alia sunt distributiva substan

tiae, ut ,,0mnis, nullus“, alia sunt distributiva accidentium, ut „qualis, quantus“.

Signum autem distributivum substantiae distribuit res se habentes per modum eius

quod quid est; ...... signum distributivum accidentis est, quod distribuit res se ha

bentes per modum accidentis ...... Item signorum distributivorum substantiae alia

sunt distributiva partium integralium, ut „totus“, alia sunt distributiva partium sub

iectivarum, ut „omnis, nullus“. Item signorum distributivorum partium subiectivarum

alia sunt dislributiva duorum, ut „uter, neuter“, alia sunt distributiva plurium, ut

,,0mnis, nullus“ et similia.

240) Ebend. (f. 237 B): Horum autem signorum primo dicendum est..... de hoc

signo „omnis“. Sciendum, quod „omnis“ in plurali numero dupliciter sumitur; uno

nodo collective ut „omnes apostoli dei sunt duodecim*, unde non sequitur „ergo isti

(d. h. z. B. Petrus und Jacobus).... sunt duodecim“....; alio modo sumitur distri

butive, ut „omnes homines naluraliter scire desiderant“ (bekanntlich die Anfangs

worte der aristotelischen Metaphysik). Et tunc quaeritur, quid significet hoc signum

„omnis“. Et videlur, qu0d nihil significet, quia omnis res aut est universalis aut

particularis, sed „0mnis“ non significat rem universalem vel particularem ...... Item

„omnis“ neque est praedicabile de uno neque de pluribus, ergo...... nihil significat.

Sed contra : ..... si „omnis“ nihil significet, propter appositionem vel remotionem eius

non causaretur veritas vel falsitas in oratione, sed haec est vera „animal est homo“,

ergo et haec „omne animal est homo“, quod est falsum ...... Solutio: ad dubium

dicitur, quod ,,omnis“ non significat universale, sed universaliter, quia facit termi

*mum communem suum stare pro omnibus suis inferioribus, ..... et sic ,,omnis“ signi

ficat aliquam rem (hiezu Amm. 602). Sed dupleæ est res, quia quaedam res est

subiicibilis vel praedicabilis, ..... alia est, quae est dispositio rei subiicibilis vel prae

62 XVII. Petrus Hispanus.

Frage, ob (im Hinblicke auf eine aristotelische Stelle) omnis , sich stets

wenigstens auf drei 0bjecte bèziehen müsse, da wir doch auch über

Dinge, welche nur Ein Mal existiren (z. B. Sonne oder Phönix, vgl.

Abschn. XI, Amm. 67, u. Absehn. XII, Amm. 87) Urtheile aussprechen ;

und es wird zunächst der Entscheid dahin gegeben, dass in den Fällem

der letzteren Art omnis sich wirklich mur auf Eines beziehe ***); aber

auch die entgegenstehenden Einwände seien zu widerlegem, indem einer

seits omnis in der That die im Begriffe der Wollendung liegende Dreizahl

in sich enthalte, und andrerseits wohl zu unterscheidem sei, ob omnis im

Plural oder im Singular gebraucht werde, indem im letzteren Falle, z. B.

bei dem Satze ,,omnis phoeniae est“ durchaus nicht an micht-existiremde

andere Phönixe, sondern eben nur an den Einen gedacht werde ***).

dicabilis, et talem rem significat hoc signum ,,0mnis“..... 0biicitur aulem, qu0d

„omnis“ non significet dispositionem rei subiicil)ilis, quia in syllogismo medium debet

reiterari cum suis dispositionibus in minore propositione, ergo deberemus syllogizare

sic ,,0mnis homo est animal, Socrates est omnis homo, ergo Socrates est animal“.....

Solutio: ...... subiectum du0 dicit, scilicet illud, qu0d est subiectum, et subiectum,

inquantum est subiectum; et secundum hoc est dupleæ dispositio subiecli, quia quae

dam est dispositio illius rei, quae est subiectum, ut ,,albus, niger“, el istae debent

reiterari cum medio; alia est dispositio subiecti, inquantum subiectum, videlicet in

ordinatione ad praedicatum, ut „omnis, nullus“, et talis dispositio non debet reiterari

cum medio (dass jedoch in Letzterem die sog. syncategoreumatische Geltung

gewisser Satztheile liege, s. untem Anm. 264, 267. u. vgl. auch Abschn. XIX,

Anm. 120). -

241) VII, 5, 2 (f. 238 B): Consequenter quaeritur, utrum ,,omnis“ eæigat tria

appellata. Et videtur, quod sic, quia omnis perfeelio est in tribus, ut habetur in

primo Coeli (Arist. de coelo I, 1), et sic omne perfeclum est in tribus, sed „omne“

et „perfectum“ idem sunt, ut hahetur ibidem, ergo ,,0mne“ est in tribus, ergo ,,omnis“

vult habere tria appellata ; ad idem dicit Aristoteles in eodem loco, quod de duobus

viris non dicimus ,,0mnes“, sed de tribus viris, ergo „omnis“ vult habere tria ap

pellata. (So befinden wir uns mit dieser ganzen Erörterung vollständig in, dem ge

wöhnlichen Fahrwasser der griechischen Commentatorem, und wohl mag auch hier

— vgl. ob. Anm. 218 u. Abschn. XV, Anm. 105 ff. — die Wermuthung gerechtfer

tigt sein, dass ebem Themistius es war, auf welchem Psellus hauptsächlich fusste,

denn Themistius verweilt in seiner uns nur lateinisch erhaltenen Paraphrase zu

Arist. de Coelo, Venel. 1574, fol. 1 b, mit sichtlicher Worliebe bei jenen Worten des

Aristoteles). Sed contra: In qualibet demonstratione sunt propositiones universales,

sed demonstrationes fiunt de sole et de luna, ..... sed sol non habet nisi unicum

suppositum u. s. w. (d. h. es folgen noch mehrere Wendungen dieses nemlichen

Einwandes). Concedimus dicendo, praedictas propositiones esse veras, et quod „omnis“

non semper eæigit tria appellata, sed quando adiungitur termino communi habenti

plura supposita, tunc eæigit plura appellata, quando vero adiungitur termino habenti

solum unum supp0situm, lunc eæigit solum unum appellatum.

242) Ebend. (f. 239 A): Ad illud, quod primo obiiciebatur, quod omnis perfectio

esl in tribus, dicilur, qu0d verum est et haec tria sunt, scilicet substantia rei, virlus

eius, 0peratio eius; et haec tria tangit Aristoleles sub brevibus verbis, cum dicit

„natura apta nata sic facil“ (de Coelo I, 4 oder Il, 8 oder de part. an. I, 1).....

Similiter hoc signum ,,omnis“ habet substantiam signi universalis et virtutem, quae

est dislribuere, et operationem eius, quando distribuit ..... Ad secundum dicendum

est, quod ..... „omnis“ in plurali ratione multitudinis factae facit, distributionem per

diversas materias et vult habere tria appellata, sed „omnis“ in singulari numero,

eae quo recipit speciem secundum se et non materiam individuorum, eacigit essentiam

aptam malam in praedicari de pluribus, ..... et ideo eæigit tria appellata aut unum

solum...... Quidam tamen dicunt, quod ,,0mnis“ vult hal)ere tria appellata ad minus,

et dant talem rationem : Quotiescunque signum universale additur termino communi

XVII. Petrus Hispanus. 63

Hierauf nun folgt die Besprechung und Lösung dreier Sophismen, in

welchen „omnis“ eine Rolle spielt: nemlich erstens ,,Jeder Mensch ist

ein Mensch, und was etwas Anderes ist, ist kein Mensch ; also was etwas

Anderes als Sokrates ist, ist kein Mensch* ***); sodann „Alle Mensehen

und noch andere Menschen existiren*, woran sich eine allgemeine Regel

über die fallaeia accidentis anknüpft ***); endlich noch „Jeder Mensch

ist jeder Mensch****), — Sophismen, welche sämmtlich würdig sind,

ursprünglich der stoischem Logik angehört zu haben.

Nun kömmt „nullus“ an die Reihe, jedoch in sehr kurzer. Erör

terung, indem mur eine „Regel* angegeben wird, wornach nullus mit

der obigem confusa suppositio zusammenhängt, und hieran sich die

Lösung des Sophismas „ Kein , Mensch ist jeder Mensch* knüpft **").

non habenti sufficientiam appellatorum, recurrit ad non ens, ut cum dicitur ,,0mnis

phoeniae est“, ..... recurrit ad non existentes phoenices..... Hoc autem potest multi

pliciter improbari, quia ..... supponunt, quod ,,0mnis“ semper vult habere tria ap

pellala, quod superius 0stensum est esse falsum ..... Ilem ad idem alia regula talis

est : (d. h. es folgt die erste der drei Regeln in Anm. 234)..... Ergo cum dicitur

„omnis phoeniae*', si „phoenia* reslringilur ad supponendum pro phoenice tantum,

qui est, ..... non distribuit ipsum nisi pro unico supposito.

243) VII, 5, 3 (f. 240 B): Secundum praedicta quaeritur de hoc sophismate

,,0mnis homo est homo et quodlibet differens ab illo est non homo“. Probatio: Haec

est una copulativa, cuius ulraque pars est vera, ergo ipsa est vera (dass im byzan

tinischem 0riginale diese Regel mur der stoischen Schul-Logik entnommen war, s.

Abschn. VI, Anm. 155. u. Abschn. VIlI, Anm. 49). Improbatio: 0mnis homo est

homo et quodlibet differens ab eo est non homo ; Socrates est homo; ergo quodlibet

differens a Socrate est non h0m0. Quod est falsum, quia haec est una copulativa,

cuius altera pars est fulsa; erg0 ipsa est tota falsa (ebens0 ebend.). Solutio: Prima

simpliciter est vera, et improbatio peccat penes fallaciam consequenlis u. s. w. (Die

sloische Quelle dieses Sophismas s. Abschn. VI, Anm. 213.)

244) Ebend. (f. 241 A): Item quaeritur de hoc sophismate ,,0mnis homo et

alius h0m0 sunt“. Probatio: Socrales et alius h0m0 sunt, Plato et alius homo sunt,

et sic de aliis, ergo omnis homo et alius homo sunt. Improbalio: ,,Alius“ est rela

tivum diversitatis substantiae (vgl. ob. Anm. 213 u. 217), ergo supponit pro diverso

ab homine, sed non est alius h0m0 ab omni homine ; ergo prima est falsa. Solutio:

Prima est simpliciter falsa et probatio peccat secundum fallaciam figurae diclionis a

pluribus determinalis suppositionibus ad unam determinutam ..... Item probatio peccat

secundum fallaciam accidentis ...... Unde talis datur regula: Quotiescunque aliquid

sequitur, sive conversim sive non, si aliquid conveniat uni, quod non convenit alteri,

et per illud, cui convenit, inferatur de eo, cui non convenit, semper est fallacia ac

cidenlis, v, g..... homo est species, erg0 substanlia est species u. s. f.

245) Ebend.: Dicto de hoc sophismate restat dicere de isto ,,0mnis homo est

omnis homo“. Probatio: Socrates est Socrates, Plato est Plato, et sic de aliis, ergo

omnis homo est omnis homo; et, ul vult Boethius (s. Abschn. XII, Amm. 124 u. 129;

dass Psellus auch anderweitig den Boethius citirt, s. Abschn. XV, Anm. 15 u. 28),

nulla pr0p0sitio est verior illa, in qua idem praedicatur de se ipso, sed sic est hic.

- • • • • • Improbatio: Sua contradictoria est vera, scilicet illa „quidam homo non est

omnis h0m0“; erg0 ipsa est falsa...... Solulio: Prima est simpliciter falsa, et pro

balio peccat secundum consequens ab insufficienle enumeratione u. s. f

246) VII, 5, 4 (f. 242 A): Sequitur de hoc signo „nullus“, quod significat, qu0

niam universaliter negative, unde significat idem sicut hoc signum ,,0mnis“ cum me

gatione postposita, et ideo ,,omnis non“ et „nullus“ aequipollent. De hoc signo

„nullus“ datur talis regula: Quotiescunque hoc signum „nullus“ immediate adiungitur

termino communi, confundit ipsum mobiliter (s. ob. Anm. 206 u. 238) et distributive,

et similiter terminum communem sibi adiunctum mediate, ut ,,nullus homo est asi

nus“, unde, potest fieri descensus sub subiecto, .... Circa praedicta quaeritur de hoc

64 XVII. Petrus Hispanus.

Aehnlich ergeht es hierauf mit „nihil“, wobei zur Lösung des So

phismas „Wer Nichts sieht, sieht Etwas“ auch verschiedene (höchst

einfältige) Ansichten Anderer beigezogen werdem, und zuletzt eine „Regel“

für jene Fälle folgt, in welcher eine Negation mit der Distribution zu

sammentrifft?*7).

Hierauf sind von den distributiven Zeichen der Umfangs-Theile (s.

Amm. 239) noch diejenigen zu besprechen , welche auf eine Zweizahl

gehen. Und zwar wird zuerst, was „uterque“ betrifft, der sophistische

Fall erörtert: ,,A sagt die Wahrheit, B sagt die Wahrheit, zugleich

aher sagen A und B Unwahres; sagen also beide die Wahrheit oder

nicht?“*4*) In Bezug auf „neuter” sodann stellt sich das Sophisma ein:

„Wenn du keines der beiden Augen hast, kannst du sehen* ***).

sophismate ,,Nullus homo est omnis homo“. Probatur sic: Socrates non est omnis

homo, Plato non est omnis homo, et sic de aliis..... Contra: Ibi praedicatur oppo

situm de opposito, ergo est falsa. Solutio: Prima est vera, et ad improbationem

respondetur per interemptionem, quia ibi non praedicatur oppositum de opposito, sed

removetur ,,0mnis homo“ ab homine sumpto pro quolibet supp0sito, et hoc est verum.

(Es weist dieses Sophisma auf den sog. Oάτις zurück, s. Abschn. VI, Anm. 213.)

247) VII, 5, 5 (f. 243 A): Sequitur de hoc signo „nihil“, quod significat idem

quod „nullus“, sed includit in se terminum recipienlem suam distributionem, quia

nihil est signum universale cum negatione, et res est terminus recipiens eius distri

butionem. Circa praedicta quaeritur de hoc sophismate „Nihil videns est aliquid

videns“. Probatur sic: Non rem hanc videns est aliquid videns, quia non videns S0

cratem est videns Platonem ; non illam rem videns est aliquid videns, et sic de aliis ;

ergo nihil videns est aliquid videns..... Contra: Ibi praedicatur oppositum de oppo

sito, ergo locutio est falsa. Quidam distinguunt, .... quod haec dictio „nihil“ potest

esse accusativi casus ..... vel potest esse nominativi casus .....; sed hoc non solvit,

quia in utroque sensu est falsa. Sed alii distinguunt, .... . quod negatio in hoc

termino „nihil“ potest negare participium .... vel potest negare hoc verbum „est“..... 5

sed hoc non solvit, quia in utroque sensu est falsa ...... Solutio: Dicendum est,

quod prima est simpliciter falsa, et probatio peccat penes fallaciam figurae dictionis

a pluribus determinatis ad unum determinatum ..... vel peccat secundum fallaciam

accidentis ...... Antiqui (über dieses Wort s. oben Anm. 218) posuerunt, praemissas

esse duplices propter talem regulam, quam dabant: Quotiescunque negatio et distri

butio includuntur in uno termino, ad quodcunque refertur unum, et reliquum. (Die

ursprüngliche Quelle des Sophismas ist sicher der sog. 'Eyxsx«λvupuévoç, s. Abschn.

VI, Anm. 210.) -

248) VII, 5, 6 (f. 244 B): Sequitur de signis distributivis duorum, et talia sunt

„neuter** et „uterque“, et differunt a praedictis, quia ...... distribuunt solum pro

duobus per demonstrationem ..... Circa praedicla quaeritur de hoc sophismate ,,Ab

utroque istorum enuntiatum est verum, posito quod Socrates dicat, deum esse, Plato

vero dical, hominem esse animal, et ambo dicant simul, hominem esse asinum“. Pr0

batio : A Socrate enuntiatum est verum, a Platone enuntiatum est verum, ergo ab

utroque istorum enuntiatum est verum. Contra : Ab utroque enuntiatum est verum,

sed nihil enuntiatum est ab ulroque istorum, nisi hominem esse asinum, quod est

falsum. Solutio : Prima est vera et improbatio (alle Ausgabem haben probatio, und

auch die Commentatorem bemerken den Fehler nicht) peccat secundum fallaciam

accidentis ...... Quidam tamen dicunt, quod prima est simpliciter falsa , ...... et

probatio peccat secundum fallaciam figurae dictionis ...... Sed prima solulio melior

est et subtilior. (Auch hiefür liegt die erste Quelle im sog. 21Ân$eύων, s. Abschn.

VI, Anm. 205.)

249) Ebend. (f. 245 A): Sequitur de hoc signo „neuter“, quod significat idem

quod ,,uterque“ cum negatione sibi pr0p0sita ...... Quaeritur de hoc sophismate

,,Neutrum oculum habendo tu potes videre“. Probalio: Deaclrum oculum non habendo

tu potes videre, sinistrum oculum non habendo tu potes videre, ergo prima est vera.

Contra: Neutrum oculum habendo tu poles videre, ergo dum neutrum oculum habes,

XVII. Petrus Hispanus. 65

Num aber wird, obwohl das Verhältniss der Negation zur Distribution

schon vorher (Schluss der Anm. 247) berührt wordem war, noch speciell die

Frage besprochen, ob die Negation überhaupt die Fähigkeit habe, zu einer

verworremen Supposition, d. h. aber eben zu einer Distributiom, verwendet

zu werden, und eine zweiseitige Erwägung der Frage führt zur Wer

meinung derselben *°"). Ausserdem noch wird hier die Erwähnung einer

distributio aptitudinis und einer distributio accommoda eingeflickt 2°1).

Und nun erst folgt der noch übrige Rest der die Substanz be

treffenden Distributiv-Zeichen , nemlich das Wort „totus“, welches zur

Distribution der Bestandtheile dienlich ist (Anm. 239); jedoch auch hier

dreht sich die Erörterung lediglich um das Sophisma „Der ganze Sokrates

ist kleiner als Sokrates“, wobei übrigens sogar die völlig unrichtige Be

merkung hinzugefügt wird, dass bei qualitativen Bestimumungen kein der

artiger Fehlschluss betreffs des „Ganzen* entstehe ?°°).

tu potes videre, quod falsum est...... Solutio : Prima est falsa, et probatio peccat

secundum fallaciam accidentis u. s. w. (Dieses Sophisma geht durch die Stoa

hindurch bis auf die Megariker zurück, s. Abschn. VI, Anm. 210. u. Abschn. II,

Anm. 91.)

250) VII, 5, 7 (f. 246 A): Habito de signis distributivis partium subiectivarum

consequenter quaeritur, utrum negatio habeat vim distributionis sive confundendi (die

nemliche Gleichstellung wie obem Anm. 238). Et videtur, quod sic, quia Aristoteles ,

in primo Perihermenias dicit (Abschn. IV, Anm. 202), quod illae contradicunt „homo

est iustus“ et „non homo est iustus“; ergo altera est universalis, ..... ergo ille ter

minus „homo“ distribuitur, sed non est ibi aliquid, a quo distribuatur, nisi negatio.....

Contra: Si negatio habeat vim confundendi, ergo sicut ista est incongrua „omnis

Socrates currit“, similiter haee „non Socrates currit“, quod est falsum...... Item

ubicunque est distributio, ibi est terminus communis sumptus universaliter, ..... sed

signum universale significat ,,quoniam universaliter“ tantummodo (s. ob. Anm. 240),

negatio vero non; ergo negatio non habet vim distribuendi, quod concedimus dicentes,

quod negatio non confundit, sed negat hoc, quod post se invenit..... Solutio autem

patet ad hoc, quod obiicitur, quia, quod haec est universalis „non h0m0 est iustus“,

hoc non est propter naturam distributionis eæistentis in negatione, sed hoc est, quia

negatur homo in communi u. s. f.

251) Ebend. : Item solet poni quaedam distributio aptitudinis, ut „omnis homo

timet in mari“, i. e. aptus natus est timere in mari. Item solet poni distributi0

accommoda, ut „coelum tegit omnia praeter se ipsum“ et „deus ereavit omnia alia a

se.“ Sed ista duo genera distributionis non sunt ita propria sicut alia.

252) VII, 5, 8 (f. 247 A): Sequilur de hoc signo „totus“, quod est distributivum •

partium integralium, ut hic „totus Socrates est albus“; est enim sensus ,,Socrates

secundum quamlibel sui partem est albus“, ..... ad quam sequitur „quaelibet pars

Socratis est alba“...... Circa praedicta quaeritur de hoc sophismate ,,Totus Socrates

est minor Socrate“. Probatio: Quaelibet pars Socratis est minor Socrate ; ergo Socrates

secundum quamlibet sui partem est minor Socrate; ergo totus Socrates est minor

Socrate. Contra: Totus Socrates est minor Socrate; ergo Socrates est minor Socrate.

Solutio: Prima est vera, ..... et improbatio (auch hier haben alle Ausgaben probatio)

peccat seeundum fallaciam accidentis...... Etiam probatio peccat secundum quid ad

simpliciter...... Item in quibusdam sequitur „totus Socrates, ergo Socrates“, .... in

quibusdam non. Quaeritur, in quibus est et in quibus non. Dicendum est, quod

sunt quaedam accidentia, quae indifferenter conveniunt parti et toti, ut ,,albus“.....,

et in talibus bene sequitur..... ; alia sunt accidentia, quae conveniunt partibus et

non toti, et e converso toti et non partibus, ut „minoritas, parvitas“, et in talibus

non sequitur. (Die sophistische Anwendung des Theilbegriffes bereits bei den Me

garikern, s. Abschn. II, Anm. 98; das Richtige hingegem betreffs des Beispieles von

„albus“ s. ebend. Anm. 70).

PRANTl, Gesch. III. 5

66 XVII. Petrus Hispanus.

Indem somit noch diejenigen distributiven Zeichen ihre nähere Be

sprechung finden müssen, welche sich auf die Accidentien beziehen (Anm.

239), so tritt zunächst der Einwand entgegem, dass eine derartige Distri

bution überflüssig sei, weil ja die Accidentien nur durch Wervielfältigung

ihrer Träger, d. h. der Substanzem, distributiv vervielfältigt werden; hin

gegem aber wird bemerkt, dass es sich bei dieser accidentellem Werviel

fältigung nicht um die Substanz, sondern eben um Art-Formen derselben

handle. Und somit wird sofort das Distributivum „qualislibet“ in einem

einfältigen Sophisma erörtert, welches darauf himausläuft, dass die Be

schaffenheit des Wissendem zuweilem auch das Bewusstsein des Wissens

involviren könne *°°). Soll hiedurch das Accidens qualitativer Bestimmt

heit erledigt sein, so geräth die Distribution quantitativer Accidentien

noch kärglicher ; denn „quantuscumque“ wird wohl genannt, aber hievom

sogleich auf ,,quotiescunque“ übergesprungen und nur für dieses das

Sophisma „So oft du in Paris warst, warst du ein Mensch* näher be

sprochen *°*). Zuletzt aber folgt noch (wohl im Anschlusse an die quan

titativen Bestimmungen, jedoch ohne alle Andeutung eines solchen Zu

sammenhanges) eine Erörterung über „infinitum“, welche zuerst an der

Hand aristotelischer Stellen die verschiedenen Bedeutungen des Unbe

gränzten und die Definition desselben feststellt, hierauf aber die distri

butive Geltung des Wortes „infinitum“ an dem Satze nachweist: „Was

253) VII, 5, 9 (f. 248 B): Sequitur de distributivis accidentium, inter quae primo

dicendum est de signis dislribulivis qualitatis, ...... ut „qualelibet“, cuius particulare

est „aliqualibet“. Sed tunc obiicitur, quod, si accidens multiplicetur multiplicato

subiect0, ..... ergo signa distributiva accidentium superfluant. Ad hoc dicendum est,

quod dupleæ est multiplicatio accidentis, quia quaedam est secundum numerum, et

haec fit per signum distributivum substantiae, ..... alia est multiplicatio secundum

speciem, et haec fit per signa distributiva accidentis, ut „qualelibet currit“..... Circa

praedicta quaeritur de hoc sophismate „Quodlibet qualelibet de quolibet tali scit,

ipsum esse tale, quale ipsum est; p0sito, quod Socrates sciat grammaticam et logicam

et rhetoricam, et Plato et Cicero similiter, et sciant, se habere eas, et sint alii tres

homines, quorum unus sciat logicam, alter grammaticam, et alius rhetorieam, et isti

neseiant, se habere eas, et de aliis nihil sciant, et alii sciant de se et de istis, et

non sint plures homines neque plures qualitates“. Probati0...... Contra..... Solutio:

Prima est vera, et improbalio peccat secundum fallaciam consequentis, ...... quia

qualelibet supponit tantum pro tribus u. s. f. (Die stoische Schul-Logik konnte für

Sopbismen, welche das Wissen betreffen, bis auf die Sophisten zurückgreifen; s.

Abschn. I, Anm. 61 ff.)

254) VII, 5, 10 (f. 249 B): Sequitur de signis distributivis quantitatis; et sunt

illa, quae distribuunt res se habentes per modum quantitatis, ut „quotieseunque“,

„quantuscunque“. Et seeundum hoc quaeritur de hoc sophismate „Quotiescunque fuisti

Parisiis (statt Parisius, wie bekanntlich dieser 0rtscasus in allen Handschriftem

und älteren Drucken stets geschrieben ist, steht hier in einigen Ausgaben parasitus),

toties fuisti homo“. Probatio: Una vice fuisli Parisiis et illa vice fuisti homo, alia

vice fuisti Parisiis et illa vice fuisti homo, et sic de aliis ; ergo u. s. f. Improbatio:

• • • • • sed bis fuisti Parisiis, ergo bis fuisti h0m0, quod falsum est ...... Solutio:

Prima est falsa; ad probalionem autem respondendum est per interemptionem, quia

secunda pars copulativae est falsa, scilicet „illa vice fuisti homo“, quia adhuc nulla

vice fuisli h0m0, eo qu0d nondum vita fuit determinata ...... Et nota, quod „bis“

non importat interruptionem temporis, sed tantum actus illius, cui adiungitur......

Si autem formaretur sic paralogismus „Quandocunque fuisli Parisiis u. s. f.“, prima

est vera, et improbatio peccat secundum fallaciam figurae diclionis, .... quia „quando

cunque“ est in praedicamento „quando“, et „bis“ in praedicamento quantitatis.

XVII. Petrus Hispanus. 67

eine beliebige Quantität übersteigt, ist begränzt“; und wenn schon bei

dieser Distribution , welche als distributio interscalaris bezeichnet wird,

der Satz „Das Unbegränzte ist begränzt* das Hauptmotiv bildete, so unter

liegt nun letzterer als ein Sophisma dem üblichen Werfahren der Contro

verse und Lösung , wobei zu bemerken ist, dass nach den Ansichten

Einiger der Unterschied zwischen relativ Unbegränztem und absolut Unbe.

gränztem, nach Anderen aber die Werschiedenheit eines substantivischen

oder eines syncategoreumatischen Gebrauches des Wortes „infinitum“

beigezogen wurde *°°).

Endlich mit dem letzten Abschnitte, d. h. mit den Eæ p o n ib i l i a,

welche als das Einzige aus Petrus Hispanus sich auch in die spätere

Logik forterbten (die sog. exponiblen Schlüsse), treten wir bereits in das

Gebiet der „Syncategoreumata“ ein, welche, wie wir oben (Amm. 66 ff.)

sahen, bei Wilhelm Shyreswood allerdings auch den ganzen Abschnitt

über die Distribution in sich umfassten, hier hingegen auf die „exponi

blen* Worte beschränkt sind (was den Begriff ovyxctmyógnua bei Psellus

betrifft, s. Abschn. XV, Amm. 9 u. 106, noch ältere Stellen s. Abschn.

XIII, Anm. 174, 206, 348). Es wird nemlich das exponible Urtheil sofort

als dasjemige definirt, welches in Folge eines syncategoreumatischen Aus

druckes undeutlich ist umd einer Auseinandersetzung bedarf, woram sich

zugleich die aufzählende Eintheilung der Syncategoreumata anknüpft, in

dem dieselben entweder Exclusiv- oder Exceptiv- oder Reduplicativ-Zeichen

seien oder Anfang und Aufhören oder Endlosigkeit oder ein Ueberschreiten

oder eine Unterscheidung oder eine specielle Weise der Distribution be

zeichnen können *°°). Jedoch ist hiebei sehr wohl zu beachten, dass

255) VII, 5, 11 (f. 250 B): Sequitur de infinito, quod quinque modis dicitur.

Primo modo..... , quod non potest pertransiri, ut v0æ dicitur invisibilis..... Alio

modo...., qu0d habet transitum imperfectum, e0 quod nondum est determinatum....

Tertio m0d0 ... secundum appositionem, ut numerus augmentabilis est in infinitum .....

Quarto modo.... secundum divisionem, ut continuum..... Alio modo dicitur infinilum

utroque modo, scilicet per appositionem et divisionem, ut tempus..... Quoad has tres

vltimas significationes definitur sic infinilum: infinitum est, cuius quantitatem acci

pientibus semper est aliquid eætra sumere ..... (im byzantinischem 0riginale waren

matürlich alle diese Bestimmungen über das infinilum aus Arist. phys. ausc. III, 4—8

entnommen). Solet autem poni, quod infinitum quandoque sumitur pro termino com

muni, et tunc ista propositio „infinita sunt finita“ aequipollet huic „aliqua infinita

sunt finita“; quandoque sumitur pro signo distributivo, et tunc illa aequipollet huic

,,quoad distributionem quolibet plura sunt finita“. Et probatur sic: Uno plura sunt

finita, duobus plura sunt finita, tribus plura sunt finita, et sic de aliis, ergo qu0

libet plura sunt finita; et sic dicitur facere interscalarem distributionem vel inter

ruptam vel discontinuam...... Circa praedicta quaeritur de hoc sophismate ,,Infinita

sunt finita“. Probatio: Duo sunt finita, tria sunt finita, et sic in infinitum; erg0

infinita sunt finita. Improbatio: Ibi praedicatur oppositum de 0pp0sil0, erg0 locutio

est impossibilis. Solutio: Quidam distinguunt, eo quod infinitum est aequivocum ad

„infinitum quoad nos“ et ad „infinitum simpliciter“, unde si sumatur infinitum quoad

n0s, prima potest esse vera..... , si autem sumatur infinitum simpliciter, est sim

pliciter falsa..... Alii autem distinguunt, eo quod „infinitum“ potest esse terminus

communis, et sic prima est falsa, vel potest esse dictio syncategoreumatica (s. d.

folg. Anm. 257 und untem Anm. 264) importans in se distributionem, et sic ponunt

eam esse veram. Sed neutra istarum solutionum valet, quia.... adhuc remanet pro

batio et improbatio..... Unde dicendum est, quod prima simpliciter est falsa, et

probatio peccat secundum quid ad simpliciter.

256) VII, 6, 1 (f. 252 B): Propositio eæponibilis est propositio habens sensum

5 *

68 XVII. Petrus Hispanus.

micht bloss am Schlusse des Abschnittes über die Distribution (s. vorige

Amm. 255) schon eine Hindeutung auf die Syncategoreumata vorlag, son

dern auch hinwiederum hier in der Aufzählung der exponiblen Worte

einige mitbeigezogen sind , welche bereits in der Lehre von der Distri

bution ihre Besprechung gefunden hatten *°"). Und wenn es immerhin

möglich ist, dass auch schom in der Synopsis des Psellus mehrere Punkte

an zwei verschiedemen Stellen vorkamen, so kann andrerseits auch die

Möglichkeit nicht in Abrede gestellt werden, dass jene letzten Capitel der

Exponibilia, in welchen sich die Distribution mit der Exponibilität ver

schmilzt, bereits einer überarbeitendem Thätigkeit der Lateiner zuzuschrei

ben seien. Ja man könnte sogar darauf hinweisen, dass in einigen

Drucken der Summulae des Petrus Hispanus der ganze Abschnitt über

die Eaeponibilia fehlt *°°). Jedoch scheint mir jedenfalls der Hauptkern

(nemlich Cap. 1—5 u. 7) von Petrus Hispanus aus Psellus wörtlich ent

nommen zu sein, und somit schliesse ich hier — um die Sache nicht zu

sehr zu zerreissen — auch das Uebrige nicht aus. Um so entschiedener

aber weise ich dann jenen ganzen Abschnitt, welcher die Ueberschrift

,,Syncategoreumata“ trägt und auch die bereits bei Wilhelm Shyreswood

(Anm. 82 ff.) vorkommende Erörterung der Conjunctionem enthält, dem

späterem Interpolationem zu, zumal da seine Aechtheit selbst schon im 15.

Jahrh. bezweifelt wurde und er sonach auch in sehr wenigen Drucken

erscheint, wobei ausserdem die ganze Form der Darstellung deutlich genug

die Kennzeichen späterer Ueberarbeitung an sich trägt 259).

Der Inhalt nun der Eæponibilia ist folgender. Zuerst wird über

die „exclusiven“ Zeichen, wie z. B. tantum, gehandelt, deren Exposition

verschiedemen Zwecken diemen könne und auch durch das Worhandensein

9der Nichtvorhandensein einer Negation in Bezug auf die „praeiacens“

(d. h. dem ohne Exclusiv-Partikel gesprochenen Satz) bedingt werde. Aber

an Stelle einer näherem Untersuchung dieser Momente folgen nur fünf

„Regeln*, welche ich der Kürze halber (den weitschweifigen Wortlaut

den Anmerkungen überlassend) in folgender Form anführen kann: Nach

1) und 2) ist der Satz „Nur A ist B* eben gleichgeltend mit „A ist B,

und nichts Anderes als A ist B*; nach 3) kann aus „Nur A ist B* ge

folgert werden „Alles B ist A*; mach 4) gilt der Satz „Es ist nicht so,

obscurum eæpositione indigentem propter aliquod syncategorema in ea positum im

plicite vel explicite in aliqua dictione..... Quae faciunt propositionem eæponibilem,

sunt, in multiplici differentia, quia quaedam sunt signa eaeclusiva, ut „tantum, so

lum“...., quaedam eæceptiva, ut „nisi, praeter“, quaedam reduplicativa, ut „in

quantum, secundum quod“, quaedam important inceptionem vel desitiónem,' ut

„incipit“ et „desinit“, quaedam important privationem finis, ut „infinitum“, quaedam

important eæcessum, ut romparativi , et superlativi gradus, quaedam vero important

distinctionem, ut „differt, aliud ab*..... , quaedam important specialem modum

distributionis, ut „totus, qualelibet“.... Unde propter illa propositio `redditur obscura

sicque indiget eæpositione. Hiezu unten Anm. 604 f.

257) Nemlich infinitus trafen wir so eben vorher Anm. 255, ferner alius

schon oben bei den Relativen der Werschiedenheit, s. Anm. 213 u. 217, sodann

tolus und qualislibet in der Distribution, s. Anm. 252 f.

258) Er fehlt in F, W, £—£S; in ©—® ist er ausserhalb der üblichen fort

laufenden Numerirung hinzugefügt; s. Anm. 143.

259) S. untem Abschn. XX. bei den späteren Interpolationen.

XVII. Petrus Hispanus. 69

dass nur A B sei“ soviel als „Entweder ist kein A B, oder etwas An.

deres als A ist B*; nach 5) ist der Satz „Nur A ist nicht B* gleichgel.

tend.mit „A ist nicht B, und Alles, was etwas Anderes als A ist, Tist

B* 209). S. unten Anm. 606.

Ebenso liegt hierauf bei den „exceptiven“ Zeichen, z. B. ,,praeter“,

das Ganze in vier Regeln, deren 1) die quantitative Geltung, und 2) die

suppositorische Tragweite exceptiver Sätze betrifft; nach 3) wird der Satz

,,Alles A, mit Ausnahme von B, ist C* exponirt durch „Alles A, welches

etwas Anderes als B ist, ist C, und fermer B ist A, und fermer B ist

nicht C*; nach 4) ist die Exposition des Satzes „Kein A, mit Ausnahme

von B, ist C* gegeben durch „Kein A, welches etwas Anderes als B

ist, ist C, und ferner B ist A, und ferner alles B ist C* 261). S. untem

Anm. 607.

260) VII, 6, 2 (f. 253 B): Signa eaeclusiva sunt illa, quae eae significatione

sua ezclusionem important, ..... ut sunt istae dictiones „tantum, solum, dumtaacat*

et similia. Haec autem signa quandoque eaeponuntur gratia alietatis, quandoque vero

gratia pluralitatis (was unter Letzterem gemeint sei, erhellt auch^ aus dem Fol

gendem nicht), quandoque ponuntur in oratione sine negatione praecedente vel con

sequente, quandoque vero cum negatione. De istis autem tales dantur regulae. Prima

est: Propositio ezclusiva sine negatione eæponitur per copulativam affirmativam, cuius

prima pars est praeiacens (dieser Begriff bleibt später recipirt) ezclusivae et secunda

pars est negativa importans negationem praedicati de omnibus aliis a subiecto, ut

,,tantum homo est risibilis“, i. e. „homo est risibilis, et nihil aliud ab homine est

risibile“...... Secunda regula: Propositio eaeclusiva huius generis infert copulativam

compositam eae duabus eæponentibus et quamlibet earum seorsim, et non e converso,

ut „tantum homo currit“, ergo „homo currit, et nihil atiud ab homine currit“. Tertia

regula: Ab ezclusiva affirmativa ad universalem de terminis transpositis est bona

consequentia, si fiat evclusio gratia alietatis, et non contra, ut bene sequitur „tantum

animal est homo“, ergo ,,omnis homo est animal“ et non e contra. Quarta regula:

Exclusiva contradictoria prioris (d. h. wo die Negation den ganzen Satz verneint)

eæponitur per disiunctivam affirmativam de partibus contradicentibus priori eacclusivae

(dem in der zweiten Regel gegebenen copulativen Urtheile), ut „non tantum homo

currit* i. e. „nullus homo currit vel aliud ab homine currit“...... Quinta regula:

Ezclusiva, in qua ponitur sola negatio sequens exclusionem, eæponitur per copu

lativam affirmativam, cuius prima pars est negativa praeiacens, secunda est affir

mativa, in qua praedicatum affirmativae enuntiatur de quolibet alio a subiecto, ut

„tantum accidens non est substantia“ i. e. ,,accidens non est substantia, et omne

aliud ab accidente est substantia“. Et per hoc patet, qualiter eius contradictoria sit

eaeponenda.

261) VII, 6, 3 (f. 255 B): Sequitur de signis eæceptivis. Dicuntur autem ea

ceptiva, quae significant eæceptionem alicuius contenti sub aliquo distributo, ut „praeter,

praeterquam“..... De quibus tales dantur regulae. Prima : 0mnis eacceptio fit a toto

in quantitate, seu a termino sumpto sub signo universali..... , ut „omnis homo praeter

Socratem currit“. Secunda regula : Dictio eacceptiva non impedita facit, terminum

communem, supra quem cadit, immediate supponere simpliciter, ut „0mne animal

praeter hominem est irrationale“, ibi „homo“ supponit simpliciter. Tertia regula :

Universalis affirmativa eæceptiva eæponitur copulative per tres eæponentes categoricas,

quarum prima affirmat universale praedicatum de subiecto sumpto cum „aliud ab“,

secunda affirmat terminum, a quo fit eacceptio, tertia est negativa, in qua praedica

tum negatur de termino eæcepto, ut „omne animal praeter hominem est irrationale“

eæponitur sic ,,omne animal aliud ab homine est irrationale, et homo est animal, et

homo non est irrationalis“. Quarta regula: Universalis negativa eæceptiva eaeponitur

copulative per tres eaeponentes, in quarum prima praedicatum negatur de subiecto

sumpto cum „aliud ab", in secundo affirmatur subiectum de termino, qui eaecipitur,

in tertia affirmatur universale praedicatum de termino evcepto, ut „nullum animal

7() XVII. Petrus Hispanus.

In gleicher Weise erscheinen bei den „reduplicativen* Zeichen, z. B.

inquantum oder secundum quod, ebenfalls nur vier Regeln. Nach 1) spricht

ein Reduplicativ-Satz stets einen gewissen Causal-Zusammenhang aus; nach

2) bezieht sich das reduplicative Zeichen immer auf das Prädicat, legt

aber den Causalnexus nicht in das Prädicat, sondern in das Subject.

Nach 3) wird der Satz „A, sofern es B ist, ist C* exponirt durch ,,A

ist C, und A ist B, und alles B ist C, und weil Etwas B ist, ist es

auch C*; nach 4) wird der Satz „Kein A, insoweit es B ist, ist C* ex

ponirt durch „Kein A ist C, und alles A ist B, und kein B ist C, und

weil Etwas B ist, ist es micht C* *°°). Vgl. unten Anm. 608 f.

Sodann sind es die Worte „incipit“ und „desinit“, welche gleich

falls als exponible betrachtet werdem, und im Hinblicke auf die Unter

scheidung, dass Anfang und Ende eines Factums entweder plötzlich mit

Einem Male oder stufenweise allmälig eintreten kann, formuliren sich die

Regeln, dass 1) der Satz „A beginnt“ (im ersteren Falle) exponirt wird

durch „A ist jetzt, und vorher war es nicht*, sodann 2) der Satz ,,A

beginnt, B zu sein* (im letzteren Falle) seine Exposition in „A ist jetzt

nicht B, und hernach wird es B sein* findet; entsprechend wird 3) der

Satz „A hört auf, B zu sein* (im ersteren Falle) exponirt durch ,,A ist

jetzt B, und hernach wird es nicht B sein“, und 4) der Satz „A hört,

auf, B zu sein* (im letzteren Falle) durch „A ist jetzt nicht B, und vor

her war es B* 20*). Vgl. untem Amm. 600.

praeter hominem est risibile“ eæponitur sic ,,nullum animal aliud ab homine est risi

bile, et homo est animal, et omnis homo est risibilis“. -

262) VII, 6, 4 (f. 256 B): Sequitur de reduplicativis dictionibus. Dicuntur autem

reduplicativae, quae important rationem, secundum quam aliquid alteri attribuitur,

ut „inquantum, secundum quod, ea ralione qua“ et similia. De quibus lales dantur

regulae. Prima est, qu0d diclio reduplicativa praesupponit, aliquod praedicatum in

esse alicui subiecto, et denotat, illud, supra qu0d cadit, immediate esse causam illius

inhaerentiae. Secunda regula est, quod dictio reduplicativa semper referlur ad prae

dicatum et nunquam reduplicat ipsum. Tertia regula est, quod propositio reduplicativa

affirmativa eæponitur per quatuor eæponentes, quarum prima affirmat praedicatum

principale de subiecto, secunda affirmat reduplicativam de subiecto, tertia affirmat

praedicatum principale de reduplicalo universaliter, quarta est una causalis, in cuius

antecedente ponitur dictio, supra quam cadit reduplicati0 de aliqu0 transcendente, et

in consequente praedicatum principale affirmatur de relativ0 illius transcendenlis, ut

hic „homo, inquantum rationalis est, est flebilis“ i. e. „homo est flebilis, et homo est

rationalis, et omne rationale est flebile, et quia aliquid est rationale, ipsum est fle

bile“. Quarta regula est, quod propositio reduplicativa, in qua ponitur negatio post

diclionem reduplicativam, eæponitur copulative per qualuor eaeponentes, quarum prima

negat praedicatum de subiecto principali, secunda affirmat reduplicatum de eodem,

tertia negat universaliter praedicatum principale de reduplicato, quarla est una cau

salis, in cuius antecedente praedicatum reduplicatum de suo transcendente affirmatur,

et in consequente negatur praedicatum de relativo illius transcendentis, ut hic „nullus

homo, inquantum rationalis est, est rudibilis“ i. e. „nullus homo est rudibilis, et

0mnis h0m0 est rationalis, et nullum rationale est rudibile, et quia aliquid est rati0

nale, ipsum non est rudibile“. Ev isto patet per legem contradictoriarum, qualiter

sint eaeponendae contradictoriae ipsarum.

263) VII, 6, 5 (f. 258 A): Sequitur de „incipit“ et „desinit“....... Quatuor

dantur regulae. Prima est: Propositiones de „incipit“ in rebus, quarum esse totum

simul acquiritur, eæponuntur per unam copulativam, cuius prima pars est affirma

tiva de praesenti, secunda negativa de praeterito, ut „homo incipit“ i. e. ,,homo nunc

est, et immediate ante hoc non fuit“. Secunda regula: Propositiones de „incipit“ in

XVII. Petrus Hispanus. 71

Nun aber folgt, wie bemerkt, wieder „infinitum“, welches schon

oben bei der Distribution besprochen worden war; hier jedoch lenkt die

Erörterung auf den syncategoreumatischen Gebrauch dieses Wortes ein,

welcher dann vorliege, wenn es sich um das Verhältniss des Subjectes

zum Prädicate handle. Und für diesen Fall werden zwei Regeln gegebem,

deren erste dahin lautet, dass bei „infinitum“ eine suppositio confusa

immobilis (s. Anm. 206) stattfinde, die zweite aber die Exposition fest.

stellt, indem der Satz „Unbestimmt viele A sind B* exponirt werde durch

„Einige A sind B, jedoch sind ihrer wenigstens drei“. Eine dritte Regel

dagegen betrifft den nicht- syncategoreumatischem Gebrauch, bei welchem

der Satz ,,A ist unbestimmt gross* durch „A ist ein Quantum, und seine

Quantität ist umbestimmt* exponirt wird *"*).

Hierauf wird die Comparativ: und Superlativ-Form als ein exponibler

Ausdruck in vier Regeln besprochen ; nemlich nach 1) ist z. B. der Satz

„A ist grösser als B* zu exponiren durch „A ist gross, und B ist gross,

und A ist dem B an Grösse überlegen“. Der Superlativ hingegen, welcher

rebus, quarum esse acquiritur successive, eæponuntur per unam copulativam, cuius

prima pars est negativa de praesenti, secunda est affirmativa de futuro, ut ,,Socrates

incipit esse albus“ i. e. „Socrates nunc non est albus, et immediate post hoc erit

albus“. Tertia regula: Propositiones de „desinit“ rerum, quarum esse totum simul

deperditur, eæponuntur per unam copulativam, cuius prima pars est affirmativa de

praesenti, secunda est negativa de futuro, ut „Socrates desinit esse homo“ i. e.

„Socrates nunc est homo, et immediate post hoc non erit homo“. Quarta regula:

Propositiones de „desinit“ rerum, quarum esse deperditur successive, ea ponuntur copu

lative per unam negativam de praesenti et alteram affirmativam de praeterito, ut

„Socrates desinit esse albus“ i. e. ,,Socrates nunc non est albus, et immediate ante

hoc fuit albus“. Ex istis patet, quomodo contradictoriae istarum sint eæponendae.

264) VlI, 6, 6 (f. 259 B): Sequitur de infinito, cuius quaedam solent assignari

distinctiones. (Nun folgen zunächst, wenn auch in verändertem Wortlaute, jene

nemlichem fünf Bedeutungen des infinitum, welche wir schon oben Anm. 255

trafen.)..... Infinitum capitur uno m0d0 categ0rematice, pr0ut est terminus communis.

et sic significat quantitalem rei subiectae vel praedicatae....., alio modo sumitur

syncategorematice, non prout dicit quantitatem rei subiectae vel praedicatae, sed qua

liter se habet subiectum in ordine ad praedicatum, et sic non est terminus communis,

sed est dispositio subiecti et signum distributivum. Et de his tales dantur regulae.

Prima est: Infinitum syncateg0rematice sumptum p0situm in subiecto facit terminum

communem sequentem pro se stare confuse tantum, ut ,,infiniti homines currunt“, ibi

„homines“ supponit confuse, non tamen mobiliter. Secunda regula est : Propositio de

infinito syncateg0rematice capto eæponitur per unam copulativam, cuius prima pars

affirmat praedicatum de subiecto sumpto sub aliqua quantitate continua vel discreta,

et secunda negat praedicatum inesse tali subiecto secundum determinatam quantitatem,

ut „infiniti homines currunt“ sic eæponitur „aliqui homines currunt, et non tot, quin

plures duobus vel tribus“. Tertia regula : Propositio de infinito capto categorematice

sive significative eæponitur per unam copulativam, cuius prima pars affirmat quan

titatem de subiecto, et secunda negat terminum illius quantitatis, ut „linea est in

finita* i. e. „linea est quanta, et non habet terminum suae quantitatis“. Et hoc est,

si infinitum est in praedicato. Sed si sit in subiecto, prima affirmat praedicatum de

subiecto quanto, et secunda negat terminum illius quantitatis, ut „aliquod corpus

infinitum est album* i. e. „aliquod corpus quantum est album, et idem corpus n0n

habet terminum suae quantitatis“. Uebrigens unterschied ja auch schon Wilhelm

Shyreswood zwischen einem categoreumatischen und syncategoreumatischen Ge

brauche, und zwar nicht bloss bei infinitus (Anm. 70) und totus (Anm. 69), son

dern auch bei incipit und desinit (Anm. 81), sowie bei mehreren anderen Wortem

(Amm. 75 ff.).

72 XVII. Petrus Hispanus.

nach 2) eine Distribution enthält und nach 3) ein wirkliches Stattfinden

der Eigenschaft bei den verglichemen Dingen voraussetzt, soll nach 4) zu

der Exposition führen, dass z. B. der Satz „A ist das grösste aller B*

den Sinn habe „A ist gross, und alle B sind gross, und kein B ist

grösser als A* 20*). -

Sodann folgen die Begriffe „differt, aliud*, obwohl dieselben (we

nigstens der letztere) gleichfalls bereits oben (Anm. 213 u. 217) vorge

kommen waren. Die hier folgenden Regeln betreffen zuerst die thatsäch

liche Grundlage und die distributive Function jener Worte, und dann die

Exposition, da der Satz „A ist etwas Anderes als B* sich auflöse in „A

ist, und B ist, und A ist nicht B*, hingegen der Satz „A ist nichts An

deres als B* exponirt werde durch „Entweder ist A nicht, oder B ist

nicht, oder A ist B* 206).

Endlich kömmt noch ,,totus“ an die Reihe, an welehem , während

wir es ebenfalls schon oben (Anm. 252) trafen, hier die syncategoreu

matische Geltung erörtert wird ; und zwar handle es sich dabei sowohl

um eine Distribution als auch um die Exposition, bei welch letzterer hier

nun wieder obiges (a. a. 0.) Sophisma „der ganze Sokrates ist kleiner

als Sokrates* erscheint. Auch knüpfen sich hieram noch Bemerkungen

iìber „quantuslibet“ und „qualislibet“ (Anm. 253 f.), insoferne , bei

265) VII, 6, 7 (f. 261 A): Sequitur de comparativis et superlativis, de quibus

tales dantur regulae. Prima est: Propositio habens comparativum proprie captum,

et non abusive, eaeponitur affirmative per tres eaeponentes, quarum prima affirmat

positivum de re eaecedente, secunda affirmat eundem de re eaecessa, tertia affirmat

eaccessum de re eaccedente respectu rei eaccessae, ut „Socrates est albior asino“ i. e.

„Socrates est albus, et asinus est albus, et Socrates est magis albus quam asinus“

vel negando aequalitatem..... ,,asinus non est aeque albus sicut Socrates“. Secunda

regula : Superlativus distribuit communem terminum sequentem, qui significat rem

eaccessam, ut „leo est fortissimus animalium“, ibi „animalium“ distribuitur. Tertia

regula (in einigen Ausgaben Secunda regula de superlativo): Superlativus proprie

tentus denotat, rem eæcessam convenire rei eaecedenti, et patet, quia haec est im

propria „leo est fortissimus lyncum“, quia fortitudo de lynce non verificatur (natür

lich wäre die gleiche Regel auch für den Comparativ anzuführen). Quarta (in

jenen Ausgaben dann Tertia) regula : Propositio de superlativo proprie capto eaeponitur

copulative per tres eæponentes, quarum prima affirmat positivum de re eaccedente,

secunda affirmat idem de re eaecessa, tertia negat universaliter ezcessum de re eae

cessa respectu rei evcedentis, ut „rosa est pulcherrima florum“ i. e. „rosa est pulchra,

et omnis flos est pulcher, et nullus flos est pulchrior rosa“..... Sed si non ponatur

ibi genitivus, debet omitti secunda eaeponens, ut „Socrates est fortissimus“ i. e.

„Socrates est fortis, et nullus homo est fortior illo“. Et contradictoriae istarum

semper habent eaeponi per disiunctivas de partibus contradicentibus.

266) VII, 6, 8 (f. 262 A): Sequitur de „differt, aliud ab*, de quibus tales

dantur regulae. Primu est, quod .... conveniunt tantum enti, quia ut dicitur decimo

Metaphysicoram (c. 3, p. 1054 b 20), nec non ens enti nec ens non enti idem vel

diversum est. Secunda regula : Ablativus rectus ab istis dictionibus mediante „a“

vel „ab* distribuitur, si sit distribuibilis ...... Tertia regula : Propositio affirmativa

de ,,differt* eaeponitur copulative per tres eæponentes, in quarum prima affirmatur hoc

verbum „est“ de eo, quod differt, in secunda affirmatur idem de eo, a quo differt,

tertia negat unum illorum de alio, ut „homo differt ab asino“ i. e. „homo est , et

asinus est, et homo non est asinus“. Quarta regula : Propositio negativa de „differt*

debet eaeponi per unam disiunctivam de partibus contradicentibus, ut ,,Socrates

non differt ab asino“ i. e. ,,Socrates non est, vel asinus non est, vel Socrates est

asinus“. -

XVII. Petrus Hispanus. 73

denselben keine eigentliche Exposition, sondern nur eine Distribution

stattfinde 267).

Solcher Art also ist der Inhalt der einflussreichen Summulae des

Petrus Hispanus. Es ist, wie wir sahem, eine Logik, in welcher (wenn

auch nach einem zufälligen und wahrlich nicht philosophischen Motive)

das Urtheil als erster Abschnitt dem Begriffe vorangeht, in welcher der

kategorische Syllogismus in drei Figuren (mit dem theophrastischen Schluss

modis der ersten Figur) entwickelt wird, hingegen die hypothetischen und

die modalen Syllogismen fehlen, in welcher ferner eine erkleckliche An

zahl von Memorialversen auftritt, und endlich in welcher die peinlich

ausführliche Lehre von den proprietates terminorum eine erschreckende

Fülle byzantinischen Unsinnes enthält. Bedauernswerth erscheint uns der

Leser, welcher all dasjenige, was von Anm. 202 an vorzuführen war,

durchstudiren oder wenigstens durchblättern soll; aber es darf sich wohl

hieram die Bitte knüpfen, dass eimiges Mitleid von dem Leser auch wieder

auf den Geschichtschreiber der Logik zurückfliessen möge, welcher jenes

verstandlose und häufig láppische Treiben *°°) nicht bloss bei Petrus

Hispanus in seiner ganzen Ausdehnung geniessen, sondern auch in hun

dertfachen Wariationem verfolgen und bis in das 16. Jahrhundert hinab

nachweisen musste *°°). In jener sinnlosen Werquickung grammatischer

und logischer Momente, welche, durch die ganze Lehre von suppositio,

ampliatio, appellatio, restrictio, distributio, eaeponibilia sich hindurch

zieht, erblicken wir allerdings sogleich den verpestenden Einfluss des von

Anbeginn blödsinnigen Stoicismus *7°), welcher mittelst dieser byzantini

schen Logik drei Jahrhunderte hindurch das abendländische Mittelalter

267) VII, 6, 9 (f. 262 B): Sequitur de hoc signo „totus“...... Potest capi

tribus modis: uno modo communi pro omni eo, quod habet partes....; secundo modo

magis proprie pro illo, quod eæ omnibus suis partibus est perfectum...... ; et istis

duobus modis ,,totus“ tenetur categorematice. Tertio m0d0 capitur syncateg0rematice,

prout includit signum distributivum (s. den Schluss der Anm. 264), .... et sic non

dicit, quale subiectum sit, sed qualiter se habeat in ordine ad praedicatum. Et hoc

modo reddit propositionem eaeponibilem, de quo dantur tales regulae. Prima est, quod

,,totus“ distribuit -terminum, cui adiungitur, pro qualibet parte integrali..... Secunda

est, quod propositio affirmativa de toto eæponitur per unam categoricam transmutato

,,totus“ in ,,secundum quamlibet sui partem“, ut „totus Socrates est minor So

crate“....... Praeterea notandum, quod haec signa ,,quantumlibet, qualelibet“ non

faciunt proprie propositionem eæponibilem, sed faciunt distributionem, non absolutam,

sed contrahunt speciem ad aliquod determinatum genus praedicamentale, ut ,,quantum

libet* distribuit pro quantitate continua..... et sic dicuntur mentaliter compleaca. ...

Et de eæponibilibus dicta sufficiant.

268) Es muss mnumgänglich dem Leser überlassen bleiben, die zahlreichen

Halbheitem und Inconsequenzen, sowie die entsetzliche Werknöcherung dieser byzan

tinischen Doctrin sich aus dem Angeführten selbst zu entnehmen, denn auch falls

es an sich der Mühe werth gewesen wäre, konnte ich unmöglich den Umfang der

Darstellung dadurch noch mehr amschwellen lassem, dass ich bei jeder Zeile den

Unsinn als Unsinn aufgedeckt hätte.

269) Der weitere Verlauf wird ums ja noch lange genug an die Litteratur der

Summulae fesseln, welche, wie sich zeigen wird, als ,,usus modernorum“ neben die

aristotelische Logik tritt.

270) Ausser demjenigem, was schon oben, Abchn. VI, Anm. 110—116 und

123--131, bemerkt wurde, s. hierüber nun auch Steinthal, Gesch. d. Sprachwissensch.

b. d. Griechen u. Römern, Berl. 1862, S. 300 ff.

74 XVII. Petrus Hispanus.

beschäftigt. Aber die einzelnen Entwicklungsperioden der stoischen Logik,

welche schliesslich zu solchem Gipfelpunkt des Unsinnes führten, können

wir, wie schon Abschn. XV, Amm. 97 ff. gesagt wurde, nicht mehr nach

weisen. Denn wenn sich auch einzelne Sophismen auf eine ursprüngliche

stoische Quelle zurückführen lassen 371), oder wenn wir auch gramma

tische Anschauungen und Terminologiem, welche hier vorkommen, bei

Priscianus wiederkehren sehen *"*), so sind diess mur versprengte Bau

steine Eines grammatisch-logischen Gebäudes, welches in seiner ursprüng

lichen Gestalt sich bis jetzt unserer geschichtlichen Kenntniss entzieht.

Indem aber die schon oben (Abschn. XV, Anm. 106 f.) ausgesprochene

Wermuthung, dass wohl in verlornem Schriften des Themistius die Quelle

jener byzantinischen Logik liegem dürfte, nummehr auch bei dem bloss

lateinisch erhaltenem Reste der Synopsis sich zuweilem uns wieder auf.

drängte (Amm. 218, 241, 247, 255), so weise ich hiemit absichtlich

wiederholt auf diese wesentliche Lücke der Geschichte der Logik hin

und kann mur wünschem, dass aus irgend einer Bibliothek handschrift

liches Material zu Tag gefördert werde, durch welches dieser Punkt seine

Aufkläruug findem könnte.

Soll aber num jener Einfluss der aristotelisch-arabischen Litteratur,

welcher völlig gleichzeitig meben der Herübernahme des Psellus seine

Wirkung begann, in nähere Betrachtung gezogen werden, so begegnen

uns vorerst einige Erscheinungen von ziemlich untergeordneter Art. Denn

offenbar war man Anfangs von dem neuen zugeführten Stoffe förmlich

verblüfft, und sowie man daher gleichsam wieder von vorne anfing, so

hatte man weder Zeit und Musse, um etwa an die Controversen der Abä

lard'schen Periode anzuknüpfen und von da fortzubauen, noch auch war

man befähigt, im ersten Anlaufe die reiche Fülle der neuen Quellen zu

sichten und überhaupt zu verarbeiten. Erklärlich daher ist es, dass wir

bei dem ersten Autorem , welche den neu erwachten Aristoteles und die

Araber benützten, nur ummotivirte Ansichten treffen, welche auf dem Ge

biete der gewöhnlichen Parteifragen sich nicht einmal zu einer Polemik

erheben, sondern nur an den einen oder anderen aristotelischen oder

arabischen Ausspruch als Auctorität sich anlehnen. Selbstverständlicher

Weise aber war es auch hiebei wieder ein platonisch-christlicher Realismus,

welcher als der Grundton aller orthodoxen Logik (— was hingegen

„ketzerische“ Logik sei, s. schon oben Abschn. XIII, Anm. 319 —) sich

sogleich unmittelbar einstellem musste; nur konnte man sich jetzt zur

Unterstützung dieser Auffassung mit Worliebe auf jene Sätze der aristote

271) S. oben Anm. 226, 243, 246, 247, 248, 249, 252, 253.

272) So treffen wir erklärlicher Weise vor Allem die syncategoremata bei

Priscian. II, 15 (Vol. I, p. 54 ed. Hertz), ferner auch eine leise Spur der appel

latio II, 18 (p. 55), desgleichen Spuren bezüglich der relativa XII, 4 (Vol. 1,

p. 579) u. XVII, 73 (Vol. II, p. 150). Aber diess können nur versprengte Reste

einer âlteren Formation sein, in welcher sich Grammatik und Logik überhaupt

berührt hatten, und wir dürfen nicht übersehen, dass gerade von den Hauptbe

griffen der byzantinischen Logik, memlich von suppositio, ampliatio, restrictio,

distributio, exclusiva, eacceptiva, reduplicativa, ea ponibilia, sich auch bei Priscianus

keine Spur findet.

XVII. Alexander Alesius, Wilhelm v. Auvergne. 75

lischen Psychologie werfen, welche zur arabischen Lehre vom intellectus

agens verwendet oder missbraucht worden waren *"°).

So zeigt uns schon Alexa n d e r Alesius (gest. 1245), welchen

wir fast völlig der Geschichte der Theologie überlassen könnten *74),

einen nicht weiter durchgebildetem Realismus, welchen er unter An

knüpfung an dogmatische Autoritäten (besonders an Augustinus) auch auf

die dem Aristoteles entlehntem psychologischen Fragen überträgt. In sei

nem einzelnen realistischem Ausdrücken aber ist die Einwirkung arabischer

Lehre stets unverkennbar, sei es dass er z. B. die abstrahirende und

einigende Function des auf das Einfache gerichteten Denkens beschreibt *7°),

oder hervorhebt, welch verschiedene Stellung die Universalien im Denken

und in der 0bjectivität haben 37°), oder sei es dass er eine realistische

Wendung der Araber in das Rohere und Plumpere steigert 377).

Nicht besser verhält es sich mit Wilhelm von Au vergn e (gest.

1249), welcher in seinem grösseren Werke De universo *7°) durchaus

nicht ein logisches Interesse verfolgt 37°), sondern mur theologische Er

örterungen, und zwar hauptsächlich über das universum spirituale,

d. h. das Geisterreich, zum Zwecke hat*°°), sowie auch sein Buch De

anima *°!) einer ähnlichen Tendenz folgt. • So ist ihm auch die Frage

über die Existenz der Universalien keine logische, sondern sie hat für

273) S. oben Abschn. XVI, Anm. 3 f. Dass ich aber von der Geschichte der

Logik als solcher grundsätzlich die psychologischen und erkenntniss-theoretischen

Lehren ausschliesse, habe ich ebendaselbst unter Angabe meiner Gründe bereits

gesagt.

274) Den unter dem Namen des Alex. Alesius gedruckten (Venet. 1572) Com

mentar zur Metaphysik können wir hier nicht in Betracht ziehen, indem derselbe,

wie auch schon Andere richtig bemerkten (s. Hist. litt. de la France, XVIII, p.

323), nicht vor Duns Scotus geschrieben sein kann. S. hingegen unten Abschn.

XIX, Amm. 248 ff., den Werfasser dieses Commentares, nemlich den Alexander ab

Alexandria.

275) Summa univ. theolog. (Lugd. 1516 fol.), Pars II, Quaest. 69, membr. 2:

Unusquisque intellectus est circa formas intelligibiles sine compleacione consideratas

(den Begriff der incompleaea bei Alfarabi und Avicenna s. vor. Abschn., Anm. 16

u. 88)...... Cognitio illarum formarum intelligibilium, quae veniunt ad intelleclum

per abstractionem a phantasmate sensibili (s. Alfarabi, ebd. Anm. 22). Quaest. 69,

membr. 3, artic. 3: Intellectus abstrahens formas intelligibiles et uniens eas (s. Avi

cenna, ebend. Anm. 92).

276) Ebend. Quaest. 59, membr. 2, art. 2: Secundum intellectum fit abstractio

speciei a materia vel subiecto, secundum naturam vero non (s. Alfarabi, ebd.

Anm. 22).

277) Ebend. art. 1 : Forma, quae solum est esse materiae in perficiendo totum,

perficit omnes partes materiae et consimili ratione, ut est dicere „quaelibet pars

ignis est ignis“ (die Weranlassung hiezu s. bei Alfarabi, ebd. Amm. 33; Avicenna und

Averroes hattem anders gedacht, s. ebd. Anm. 166 u. 301).

278) Guilelmi Alverni episcopi Parisiensis 0pera omnia etc. Aureliae et Am

biani 1674. fol. Vol. I, p. 593—1074. Nähere Nachweise, dass Wilhelm den ganzen

Aristoleles und die Araber kannte und benützte, s. bei A. Jourdain, Recherches crit.

2. Aufl. (1843) S. 288 ff.

279) Von keiner Bedeutung ist es, dass er gelegentlich einmal (I, 3, c. 24,

p. 795) die Ansicht des Avicenna über die Wahrheit der Urtheile (s. vor. Abschn.

Anm. 39 f.) ausschreibt.

280) Wie in einem zoologischen Gartem kann man bei ihm das Leben und

Treiben der Engel, Erzengel, gefallenen Engel, Dämonen u. dgl. studirem,

281) Vol. II, Supplem. p. 65—228.

76 XVII. Wilhelm v. Auvergne.

ihm nur Werth im Hinblicke auf die Kundgebungen aus dem Jenseits.

Während es ihm aber hiernach als selbstverständlich gelten muss, dass

die Universalien ohjectiv reelle Wesen sind , zeigt er sich uns als einen

Dualisten der plumpesten Art; denn völlig parallel stellt er (nach dem

altem Satze „universale intelligitur, singulare sentitur“) die „Eindrücke“

der sinnlichen und der intelligiblen Welt nebeneinander, und gleichmässig

für die beiderlei Wesen beruhigt er sich bei dem Auctoritätsglauben,

dass sie eben objectiv so seien, wie sie subjectiv empfunden werden *°°).

Daher polemisirt er sogar, sich an Araber anlehnend, gegen Plato, welcher

die Sinnenwelt in ein bloss abbildliches und hiemit unwahres Sein auf

pflückte *°°), und schliesslich legt er sich den Platonismus, um zugleich

aueh dem Aristotelismus diemen zu können, dahin aus, dass die Ideen

lehre nicht die Artbegriffe (species) betreffe, welche ja vollständig in den

Einzelndingen (totaliter in individuis) existiren und in solcher Weise die

wesentlichen Prädicate der Individuen sind (de singularibus), sondern

dass die platonischen Ideen jene ausserhalb liegenden Formen (formae

eaeteriores) seien, welche im Geiste des Schöpfers sich befinden, — kurz

wir treffen hier zum ersten Male jene arabische Distinction aufgenommen,

wormach die Universalien ante rem (d. h. jene formae eaeteriores) und in

re (in individuis) und auch post rem (de singularibus) bestehen 28*),

282) De univ. II, 1, c. 14, p. 821: Non minus credendum est intellectui de

intelligibilibus, quam sensui de sensibilibus ; quia igitur testimonium seu testificatio

sensus cogit n0s ponere mundum sensibilium et ipsum sensibilem, .... cogere nos

debet intellectus multo forlius mundum intelligibilium, hic autem est mundus uni

versalium sive specierum ...... Intellectus igitur nostri, h. e. intellectiones, quibus

sumus intelligentes, non sunt in effectu, nisi passiones seu similitudines intelligibilium

impressae ab eisdem intellectui nostro; agere autem vel imprimere non potest, quod

non est; necesse igitur est, intelligibilia esse ..... Quare necesse est, formas com

munes, sc. genera et species et alia huiusmodi convenientia esse, et non solummodo

esse, sed etiam esse sicut intelligunlur; quemadmodum sensibilia et particularia ne

cesse est esse, non solum simpliciter, sed etiam esse ea sicut sentiuntur. Noch

maiwer, aber kürzer: De anima, Cap. 7, pars 4, p. 207: Cum virtus sensitiva non

indigeat nisi rebus sensibilibus propter illas apprehendendas, quomodo virtus in

tellectiva non erit contenta rebus intelligibilibus ad apprehensionem earum?

283) De univ. II, 1, c. 34, p. 835: Verum Plato ultra, quam oporteret et veritas

eæigeret, eaetendit huiusmodi similitudines, .... quoniam nominationes creaturarum

omnes per similitudinem fiant et nulla earum per veritatem; unde nec veram terram

nec verum ignem nec veram aquam aut verum aérem in mundo sensibili esse patenter

asseruit (Tim. p. 51 B) ..... Consequens igitur est, nihil esse omnino in mundo isto

sensibili secundum veritatem ipsumque mundum similiter nihil esse in veritate.

284) Ebend. c. 35, p. 836: Aut intelleacit Plato species (dum divit, mundum

specierum eaeemplar esse mundi istius sensibilis), quas dicimus praedicari de pluribus

differentibus numero in eo quod quid est (diess die allbekannte traditionelle Defi

nition), aut intelleaeit rerum similitudines sive ideas sive imagines rerum eaeemplares.

Quodsi iuaeta priorem intentionem, ...... huiusmodi species totum est esse individuo

Tum ; ...... quia igitur totum esse individuorum omnium in ipsis individuis est et

non eartra, manifestum est, huiusmodi species in individuis suis sive singularibus

totaliter esse et non eaetra ...... Manifestum igitur est per haec, Platonem non in

telleacisse hoc, quod diacit de mundo archetypo, de speciebus, quae de individuis vel

singularibus in eo quod quid praedicantur; illas enim esse necesse est et in singu

laribus suis et cum singularibus; ubi enim Socrates est, necesse est esse hominem,

et ubi homo est, necesse est esse aliquem hominem. De ideis igitur sive formis eae

terioribus, quae in mente creatoris aeternaliter sunt, intelleacit sermones suos (s. Al

XVII. Wilhelm v. Auvergne. Vincenz v. Beauvais. 77

und erklärlicher Weise können sich hieran auf gleicher Quelle fussend

noch andere gelegentliche Bemerkungen über den Artbegriff anschliessen*°°).

Das Komischste aber ist, dass Wilhelm, während er das Denken als einen

„Spiegel* des Intelligiblen bezeichnet *°°), doch wieder die Entstehung

der Allgemeinbegriffe aus einer Kurzsichtigkeit (brevitas) des Denkens

erklärt, vermöge deren dasselbe die Dinge nur wie von Weitem (wie

eine entfernte Statue) und daher nur „unbestimmt im Allgemeinen* be

trachten könne **"), — ein Widerspruch, zu welchem als ergötzliches

drittes Glied kömmt, dass er hinwiederum im Anschlusse an Araber die

menschlichen Worte als die wahrhaft adäquaten essentiellen Bezeichnungen

des Einzelnen betrachtet *°°).

Dass Vincenz von Beauvais (gest. 1264) nur Compilator war,

ist allbekannt, und irgemd Selbstständigkeit in principiellen Fragen wird

mam bei solchem Charakter seiner Schriftstellerei von vorneherein nicht

erwarten. Aber wenn er uns wenigstens als Zeuge des Zustandes diemen

soll, in welchem die Logik um d. J. 1250 sich befand, so kömmt noch

ein anderer Umstand in Betracht. Es ist nemlich, — was bis jetzt nicht

beachtet wurde —, das ganze Speculum maius vielfach interpolirt *°°),

und zwar wurden offenbar successive in den Handschriften Ergänzungen

farabi, vor. Abschn., Anm. 24, und Avicenna, Anm. 184, woselbst sogar gleichfalls

die Beiziehung dàmomischer Mächte, u. ebd. Anm. 188).

285) Ebend. II, 2, c. 12, p. 855: Species ut species nec est actu aliquod indi

viduorum, nec aliud ab aliquo eorum, immo potentia est unumquodque, et ratio eius

seu diffinitio totaliter est in unoquoque illorum (s. bei d. Arabern vor. Abschn.,

Anm. 23)..... Species non dicitur totaliter, i. e. non secundum omnem sui partem

de aliquo individuorum, licet dicatur totaliter de unoquoque secundum rationem suam;

et intelligo totalitatem istam, quae est ea, partibus rationis seu diffinitionis, et hae

partes sunt genus et differentiae; alio modo partes speciei individua sunt, quoniam

ipsam speciem, cum de eis praedicatur, sibi invicem quodammodo partiuntur (s. Avi

cenna, ebd. Anm. 127 f.).

286) Ebend. II, 1, c. 8, p. 816: Intellectus omnis natus est esse speculum in

telligibile, cum natus sit recipere in se descriptionem universitatis intelligibilium;

nmanifestum autem est, quod cum istam descriplionem receperit, erit velut evemplum

universi et velut liber totius descriptionis ipsius.

287) Ebend. c. 15, p. 822: Virtus intellectiva nostra nihil detrahit, nihil tollit

vel minuit omnino de signis sensibilibus, sed magis ei detrahitur, quoniam non attingit

ipsa signa huiusmodi totaliter..... Sed est, quemadmodum dicam tibi, si quis ima

ginem Socratis sculpat, ..... manifestum est, quod a longe eam intuenli non imago

Socratis eaepresse, sed imago hominis indelerminate sive indefinite, h. e. in universali,

appareret ...... Hoc modo scito se habere virtutem intellectivam ad signa particularia

sensibilium, ..... et hanc esse intenlionem spoliationis ac denudalionis, sc. brevita

tem intellectus, per quam attingere non potest conditiones particulares.

288) Ebend. c. 36, p. 837: Manifestum igitur est, mundum istum corporeum

verum mundum esse et verum habere esse, non similitudinarium tantum, quia .....

nomina partium mundi istius non sunt nomina similitudinum neque denominationes

aut agnominationes imp0sitae ab accidenlibus, sed sunt nomina veri nominis et verae

nominationis, nominantia, quae sunt vere et essentialiter; et propter hoc essentialia

nomina sunt imposita rebus ad nominandum eas, quod vere atque essentialiter sunt,

sicut sol, luna, terra, vel aliorum huiusmodi unumquodque (s. Avicenna, vor. Abschn.,

Anm. 94).

289) Nur bezüglich des Speculum morale hat man bisher die Beobachtung ge

macht, dass es spätere Einschiebsel enthält (s. z. B. auch Jourdain, Rech. crit.

p. 308). Uebrigens ist es, — abgesehen von deutlichen Nachweisen, wie wir solche

sogleich geben werden —, auch sehr erklärlich, dass bei einem im Gebrauche

78 XVlI. Vincenz von Beauvais.

eingetragen, so dass mam gleichsam chronologisch Schichten der Inter

polationem unterscheidem kann *°°). Nur mit einem gewissen Worbehalte

demnach können wir auf dem die Logik betreffenden Abschnitt, nemlich

auf das 4. (oder 3.) Buch des Speculum doctrinale*''), näher eingehen;

denn wenm, wie sich alsbald zeigen wird, Einzelnes unmöglich von

Vincenz geschrieben sein kanm , so bleibt auch bei manchen anderen

Stellem die Möglichkeit der Aechtheit nebem jener der Unächtheit bestehen.

Der Verfasser beginnt seine Darstellung mit einer Definition der

Logik, welche in Inhalt und Form ihren arabischen Ursprung deutlich

zeigt *°°), und knüpft hieram Excerpte aus Isidorus (s. Abschn. XIII,

Amm. 27), sowie aus Alfarabi (s. vor. Abschn., Amm. 13), worauf er in

arabischer Denkweise die Bücher des aristotelischem 0rganons mit Ein

schluss der Rhetorik und Poetik gruppirt*°°), um nach ein paar Citatem

aus Augustinus (s. Abschn. XII, Anm. 18) und abermals aus Isidorus (s.

a. a. 0.) wieder auf die arabische Theorie über incompleaeum und com

pleaeum und insbesondere über Form und Stoff der Argumentation ein

zugehen, insoferme hiernach die Araber das Verhältniss der ersten Ana

lytik zu den folgenden Theilem des 0rganons bestimmten *°*). Nachdem

verbleibenden encyclopädischen Werke die Abschreiber jeweilig ihre eigene Weis

heit werwertheten.

290) Ueberhaupt würde es sich sehr lohnen, für den Umkreis des ganzen

Speculum maius die Quellen, ans welchen es geschöpfi ist, genau zu erforschen

(Schlosser's bekanntes Buch über V. v. B. konnte hierin Nichts bieten; Aloys Vogel

in einem Festprogramme der Universität Freiburg, 1843, gibt ausser bibliographi

schen Notizen mur eine Inhalts-Uebersicht; Bourgeat, Etudes sur Vinc. de Beauvais,

Paris 1856, wollte wohl lediglich zur Erbauung frommer Seelen schreiben); ja

auch all jene Stellen, in welchen die Quelle nicht genannt ist und welche durch

die Bezeichnung ,,Auctor“ (oder, wie in den Druckausgaben steht, ,,Actor“) sich als

eigene Zuthaten des Compilators ankündigen, beruhen immer doch wieder auf irgend

einem traditionellen Materiale, und eine genaue Prüfung würde, wie ich mich über

zeugte, z. B. auch in dem naturwissenschaftlichen Abschmittem zu dem nemlichen

Resultate, d. h. zur Einsicht in eine successive Interpolation des Textes, führen.

291) Es ist nemlich in den zwei ältestem Ausgabem des Speculum doctrinale

(Argentor. 1473. fol. u. Nürnberg. 1486. fol.), welche mit Recht als die kritisch

brauchbareren gelten, der ,,Prologus* als 1. Buch numerirt, wodurch der die Logik

betreffende Abschnitt zum 4. Buche wird, während er in den späteren Ausgaben

als 3. Buch erscheint. Abgesehen won dieser Differenz genügt es, das Einzelne

nach den in allen Ausgaben gleichbleibenden Capitel-Nummern zu citiren.

292) Cap. 1: Logica scientia ordinandi proposiliones enuntiativas secundum figuras

logicas ad eliciendas conclusiones, quibus pervenitur ad cognitionem dictorum et ad

iudicandum de illis, utrum vera sint an falsa (wörtlich dasselbe steht auch Lib. II

[oder I], cap. 21). Vgl. Alfarabi, vor. Abschn., Anm. 15; Avicenna, ebd. Anm. 74;

Algazeli, ebd. Anm. 241.

293) C. 3: Elementa vero, quibus scienlia verificatur, quinque sunt, sc. demon

strativa, topica, sophistica, rhelorica, p0elica u. s. w. S. Wor. Abschn., Anm.

17 f., 51, 276.

294) C. 4: 0mne dicibile aliud est incomplearum aliud complerum (s. ebend.

Anm. 16)..... Compleacum aliud est inordinatum sive absolulum, et de hoc est liber

Perihermenias, aliud 0rdinalum; et hoc dupliciter, vel ad omnem materiam indifferens,

et hoc in libro Priorum, vel ad aliquam materiam determinatam contractum; et hoc

tripliciter, vel ad necessariam, et hoc in libro Posleriorum, vel ad probabilem, et hoc

in libro Topicorum, vel ad sophisticam, et hoc in libro Elenchorum (s. ebend. Anm.

52, u. besonders b. Algazeli, Anm. 276). Hingegen wieder eine andere Gliederung

des 0rganon s. Amm. 310.

XVII. Wincenz von Beauvais. 79

er hierauf noch die Eintheilung des 0rganons mach Boethius (s. Abschn.

XII, Anm. 82) vorgeführt, geht er an der Hand desselben auf den un

entbehrlichsten ersten Theil (s. ebend. Anm. 85), d. h. auf die Isagoge,

über und macht sich dann sogleich an die Frage über die Universalien.

Man könnte sagen, er ziehe sich dabei gut aus der Schlinge, indem er

gar bequem zwischen Metaphysik als der realem Disciplin und Logik als

der „sermocinalen“ distinguirt *°°); aber während dann eigentlich jede

weitere Discussion ohnediess überflüssig wäre, ist andrerseits dasjenige,

was er vorbringt, doch gar zu kläglich. Worerst setzt er die üblichen

drei Fragen betreffs der Universalien in Beziehung zu einer bei dem

Arabern geläufigen Dreitheilung der Wissenschaften *""); hierauf aber führt

er wirklich allen Ernstes als Beweis der objectivem Existenz der Univer

salien die subjective Auffassung derselben an, wozu ihm noch ein paar

Auctoritäts-Stellen sich darbietem , fügt aber zugleich auch Gegengründe

an, welche theils auf platonischem Spiritualismus, theils (— um mich

sogleich thomistisch auszudrücken —) auf dem Principe der Individuation,

theils auf Bedenken bezüglich der Causalität beruhen *°7). In Wider

legung aber dieser Einwände bewegt er sich grundsätzlich in den An

schauungen des Gilbertus Porretanus (z. B. ,,communis natura, similitudo

specialis“), auf welchen er sich auch bei Bekämpfung des dritten Gegen

grundes ausdrücklich beruft, während den Platonikern eine mit Wilhelm

von Auvergne wörtlich übereinstimmende Wendung und dem Vertretern

der Individuation eine arabisch gefärbte Auffassumg der Wesens-Einheit

295) C. 7: Diversimode tamen universale pertinet ad considerationem metaphy

sici et logici; metaphysici quidem gratia sui esse, huius enim est, considerare de

enle, quod dividitur in universale et particulare; logici vero, inquantum est dicibile

vel praedicabile. Hiezu C. 12: Universalia res sunt et apud metaphysicum sunt

altera differentia entis ; prout vero consideratur universale a logico, conditio est vocis

signatae rei ordinabilis in genere, quia logicus non accipit rem nisi prout significa

tivam, Dicendum ergo, quod oporlel, ipsa universalia, prout veniunt in usum logici,

esse per nomina praesentata, cum sit sermocinalis artifeae; et sic cum quaeritur, an

sint res an nomina, dicendum, quod res per nomina designatae res sunt rationis, et

talis res significala per nomen subiicitur vel praedicalur.

296) C. 7: Utrum universalia subsistentia sint, an in solis nudis ac puris in

tellectibus posita ...... Utrum corporea sint, an inc0rp0rea ...... Utrum separata

sint a sensibilibus, an in sensibilibus posita ...... His autem tribus quaestionibus

tangitur triplea; esse, quod habet universale secundum triplicem sui c0nsiderationem.

Per primam enim tangitur esse eius quoad metaphysicum , cuius est consideratio de

ente ; per secundam esse eius quoad mathematicum, cuius est corpus et quamlibet

quantitatem considerare; per terliam vero quoad physicum, cuius est sensibilia

cognoscere (s. Avicenna, vor. Abschn., Anm. 73 f.).

297) C. 8: Quod autem universalia sunt, mullipliciter probari p0test. Primum

quidem, quoniam aliter nulla esset eorum scientia, dicit enim Aristoteles in Posterio

ribus (I, 2, 71 b 25, s. Abschn. IV, Anm. 651), quod non entis non est scientia.

Praeterea, quoniam ens dividitur in universale et particulare. Item Aristoteles in

praefato libro (s. ebend. Anm. 672).... dicit, quod ens universale verius est, quam

particulare ...... Sunt igitur in rerum natura, quod concedimus. Sed conlra haec

obiicitur, quod idem videtur esse solum in intellectu, ..... nam dicit i})se Plato, quod

genus et species ideae erant in mente divina ...... Item quidquid est, ide0 est, quia

unum numero et singulare est ; universalia autem non sic, quia sic essent hoc ali

quid (diess kann ein späterer Zusatz eines Thomisten sein)..... Item nec eaeivit in

esse per creationem, quia tunc esset hoc aliquid, nec per generationem, quia tunc

esset corruptibile.

80 XVII. Wincenz von Beauvais.

gegenübergestellt wird *°°). Noch leichter wird auf Grundlage des ein

mal vorgefassten rohen Dualismus die Unkörperlichkeit der Universalien

erwiesen, wenn auch mit dem tröstlichen Zugeständnisse, dass dieselben

in den Individuen eben „eingekörpert* werdem *°°), so dass hiernach die

Differenz zwischen Plato und Aristoteles ihre wahrlich bequemste Lösung

dahin finden kann, dass kurzweg Beide Recht haben, indem die Univer

salien (wie bei Gilbert) zugleich einerseits in multis und andrerseits

praeter multa sind, jedenfalls aber, was den Wesensgehalt betrifft, die

Totalität des Einzelnen constituiren *""). Endlich die eigentliche Kern

frage über Zulässigkeit einer nominalistischen Auffassung ist ja bereits

durch obige Scheidung der Disciplinen erledigt oder vielmehr todtge

schlagen *"'), wenn auch an einer anderen Stelle (Anm. 311) eine fast

entschiedem nominalistische Aeusserung sich findet. Nach der Angabe

verschiedener Gründe für die Fünfzahl der Universalien 30*) werden so

298) C. 9: Ad primum respondeo, quod universalia non solum in intellectu sunt,

sed et in re; nam homines individuam quandam inter se naturam communem parti

cipant, quae est humunitas, per quam unumquodque dicilur, h0m0, et illa a quolibet

eorum participata dicitur universale et est similitudo specialis ipsorum (s. bei Gil

bertus Porretanus, Abschn. XIV, Anm. 474); ab ipso tamen intellectu accipitur praeter

individua, sicut in linea, quamvis n0n p0ssit esse praeter materiam, non lamen falsus

est inlellectus, qui capit eam sine materia...... Plato vero non loquebalur de uni

versali secundum id qu0d est, sed de similitudine universalis, quae erat in mente

divina (vgl. oben Anm. 284)....... Ad aliud dicitur, ..... quod universale est unum

numero, non numerositate materiae sicut singulare, sed numerositate essentiae, una

enim numero est essentia communis hominis (vgl. vor. Abschn., Anm. 92). ......

Ad aliud dicendum, quod universale egreditur in esse per generationem, non tamen

primo, sed eae consequenli, quia generato Socrate generatur eæ consequenti homo; et

hoc habetur in Seae principiis (s. Abschn. XIV, Anm. 487).

299) C. 10: Probatur, quod universalia non sunt corporea, quoniam omne cor

poreum est compositum et eorruptibile et sensibile, universale vero simpleae est et

incorruptibile et intelligibile...... 0biicitur, quia corpus est species quantitatis, .....

species autem universale est ...... Item incorporeum de corporeo praedicari non

p0tesl ..... Dicendum, quod universalia secundum se sunt incorporea, per sua tamen

inc0rp0ranlur individua, et corpus quidem, prout est species quantitatis, non est cor

poreum, sed incorporeum, quoniam est universale.

300) C. 11 : Dissensio erat inter Aristotelem et Platonem ..... Solutio: potest

dici, quod Plato considerabat similitudinem universalis, Aristoteles considerabat esse

eius ..... Dupleæ est causa, per quam universale contrahit suum esse ; habet enim

causam materialem ipsa singularia, unde dicitur in Sea- principiis (Abschn. XIV, a.

a. 0.), quod omnis communitas a singularitate proeedit; quantum ad istam causam

non est universale unum praeter mulla, sed unum in mullis; ..... habet eliam cau

sam efficientem, sc. intelleclum abstrahentem commune a particularibus (s. ebend.,

Anm. 464); ...... quantum igitur ad istam causam est unum eætra omnia..... Si

vero quaeritur, utrum hoe universale homo sit in quolibet homine secundum se totum

an secundum partem, dicendum est, quod secundum se totum, i. e. secundum quam

libet sui partem diffinitivam, ..... non autem secundum quamlibet sui partem sub

iectivam (vgl. Avicenna, vor. Abschn., Anm. 103 u. 116).

301) C. 12: Quod aulem sint res, iam dictum est superius (obem Anm. 297).....

llem universale idem est apud omnes, nomen aulem nou ...... 0biicitur: univer

sale dicibile est et praedicabile, res aulem non praedicatur...... Dicendum, quod

u. s. f., d. h. es folgen die oben, Anm. 295, angeführten Worte.

302) Ebend.: Quaeritur, quare quinque sunt universalia nec plura nec pau

tiora ...... Dicendum : uno modo sic iuaeta modos praedicandi ..... Aliter sic: in

naturali c0mp0sito eæigitur maleria et forma et unio istorum duorum ...... Aliler

quoque sic: universale est conditio rei ordinabilis in genere u. s. f. (Es kann diess

XVII. Vincenz von Beauvais. 81

damn die einzelnen quinque voces in einem ziemlich kurzen Excerpte be

sprochen; bemerkt mag dabei werden, dass der Werfasser in der Auf.

fassung des „ens“ (d. h. dass es nicht oberster Gattungsbegriff sei) sich

an die Araber anschliesst*"*), sowie dass er bei Erörterung der Differenz

sichtlich dem Avicenna folgt *"*). .

Zur Lehre von dem Kategorien entmimmt er zunächst den Anfang

aus Isidorus und Alcuin °"°), um damn die vier ersten Kategoriem, — und

zwar in der Reihemfolge: Substanz, Quantität, Relatiom, Qualität (!) —,

ganz nach Boethius zu besprechen *°°); mitten aber in die Erörterung

der Qualität schaltet er Angaben über die Wieldeutigkeit des Wortes

„forma“ ein, um wieder auf die Ansicht Gilbert's überzulenken *°7).

Aus diesem Letzteren folgt hierauf auch fast vollständig die Lehre von

dem sechs letztem Kategorien mit Einschluss. des Capitels über magis et

minus, d. h. eben beinahe das ganze Buch De seae principiis °''°); und

wenn auch bereits ein Wertreter der byzantinisch-lateinischen Logik, nem

lich Lambert v. Auxerre (ob. Anm. 116), das Gleiche that, so dürfte hier

doch nur eine spätere Interpolation vorliegem, da die Seae principia erst

seit Albertus Magnus allgemein in das 0rgamon recipirt waren. Am

Schlusse der Kategorien folgt noch ein Excerpt aus den sog. Postprä

dicamentem 809). -

Die Lehre vom Urtheile beginnt wieder mit den Angaben des Isi

dorus (Abschn. XIII, Anm. 33 ff.), welchem auch die Unterscheidung

zwischen ars und seientia entnommen ist; an diese aber knüpft sich

unter der eigenthümlichen Bemerkung, dass auch in dem Buche De interpr.

von sechs „principiis“ gehandelt werde , wieder eine neue Gliederung

des 0rganons (vgl. ob. Anm. 293 ff.), wornach in einer sehr ähnlichen

Weise, wie wir Solches schon bei Lambert von Auxerre (ob. Anm. 104)

trafen, ars nur in der Topik, scientia aber in den übrigen Büchern ent

halten sei *!"). Gelegentlich aber des Begriffes der interpretatio finden

sehr wohl ursprünglich auf einer Zusammenstellung desjenigen beruhen, was Avi

cenna bei den einzelnen fünf Worten erörtert hatte; s. vor. Abschn., Anm.

108—174.)

303) C. 13: Non est autem ens commune omnium genus (s. ebend. Anm. 32).

304) C. 14, woselbst die verschiedenen Definitionen der Differenz zusammen

gestellt sind; vgl. ebend. Anm. 135 ff. -

305) C. 15. S. Abschn. XIII, Anm. 32; aus Alcuin (ebend. Anm. 57) ist der

Beispiel-Satz entnommen.

306) C. 16 — 21.

307) C. 20: Forma est composilioni contingens u. s. f., s. Abschn. XIV,

Anm. 486.

308) C. 22—28. S. ebend. Anm. 489—510.

309) C. 29 über 0ppositum, C. 30 über Prius, Simul, Motus.

310) C. 31 : In his itaque Perihermeniis.... de seae principiis tractat, sc. de

nomine et de verbo, de oratione, de enuntiatione, de affirmatione, de negatione, de

contradictione ..... Dialeclica dupliciter consideratur: uno modo ut ars (s. Abschn.

XIII, Anm. 26, vgl. Abschn. XIV, Anm. 445), et sic de omnibus est, et sic non est

alicuius generis determinati et traditur sic in libro Topicorum; alio modo ut est

scientia et traditur in libro Priorum, et sic logica est de syllogismo. Igilur in libro

Praedicamentorum agit de materia remota syllogismi, sc. de terminis, in libr0 autem

Perihermenias de materia propinqua syllogismi, sc. de essentialibus; in libro autem

Priorum de syllogismo plenarie, in libro primo Topicorum et in libro Posteriorum et

PRANtl, Gesch. III. 6

82 XVII. Vincenz von Beauvais.

wir hinwiederum eine Uebereinstimmung mit jemen nominalistischen Ara

bern, welche sogar Avicenna bekämpfte 814), so dass hiebei allerdings die

metaphysische Betrachtung der Universalien ausser Ansatz bleibt und nur

die „sermocinale“ Logik (Anm. 295) auftritt, woferne nicht diese ganze

Stelle nur ein Zusatz eines späterem Nominalisten ist. Es beginnt ja hie

mit in unserem Texte des Speculum überhaupt eine Gruppe, bei welcher

wir den Boden unter den Füssen verlieren. Schon die Reihenfolge, in

welcher hier der Inhalt der Lehre vom Urtheile sich bewegt, ist aben

teuerlich genug, denn nach den üblichen Erörterungen über Nomen,

Verbum, über Eintheilung und Einheit der Urtheile folgt die Angabe, was

terminus sei und aus welchen Bestandtheilen die Urtheile gehildet seiem,

woram sich aber dann eine längere Episode aus der byzantinischen Logik

betreffs der proprietates terminorum anreiht, um erst hernach aus der

nemlichen Quelle die Lehre über Conträr, Contradictorisch u. s. f., über

Conversion und Aequipollenz und über die modalen Urtheile folgen zu

lassen 31*). Noch bedenklicher aber gestaltet sich die Sache, wenn wir

die einzelnen Stücke dieses eigenthümlichen Mosaiks näher besehen. Aller

dings völlig umverfänglich ist es, dass die Notizen über Nomen u. s. f.

dem Isidorus und dem Aristoteles, d. h. dem Boethius, entnommen sind ***),

sowie dass für die allgemeinen Bestimmungen über enuntiatio umd deren

Einheitlichkeit und insbesondere betreffs des hypothetischen Urtheiles gleich

falls Boethius als Quelle dient 314). Hingegen was sollen wir von jenen

Partien denken, welehe aus der byzantinischen Logik stammen? Nemlich

schom die Eintheilung der oratio stimmt wörtlich mit Demjenigen überein,

was wir oben (Anm. 35) bereits bei Wilhelm Shyreswood trafen 31°), und

ebenso die Gruppirung der Urtheile nach den drei Fragem (quae, qualis,

quanta) mit Petrus Hispanus (Anm. 153), noch dazu unter Anführung

eines zuerst bei Lambert v. Auxerre (Amm. 108) erscheinenden Werses ° 1°);

fermer sind gleichfalls aus Petrus Hispanus entnommen die Angaben über

Contrár, Contradictorisch u. s. f. (ob. Anm. 154 f.), über Umkehrung und

Aequipollenz des kategorischen Urtheiles (Amm. 156 u. 159), jedoch ohne

die sämmtlichen Memorialverse, sodann noch die ganze Lehre vom den

Elenchorum de partibus, i. e. de speciebus ipsius syllogismi. Doch diese ganze

Stelle hat wohl schwerlich den Wincenz selbst zum Autor.

311) C. 32: Voae autem significat et significatur, significat enim intellectum et

rem, significatur autem a litteris; res autem significatur et non significat; intellectus

ver0 significatur et non significat, proprie loquendo, significalur enim per vocem, non

autem proprie significat rem, sed est similitudo rei, unde dicit Aristoteles (s. Abschn.

IV, Anm. 108), ..... quod intellectus similitudo rei est (den Ausdruck ,,intellecta

significantur“ in solcher Auffassung s. vor. Abschn., Anm. 85). Auch knüpft sich

hieran eine bei den Arabern übliche Aufzählung der Stufen und Arten des in

tellectus (s. ebend. Anm. 4). -

312) So drängt sich schom hiedurch wohl die Wermuthung auf, dass durch

die Erwähnung des Begriffes „terminus“ das spätere grössere Einschiebsel über

suppositio u. s. f. veranlasst wurde.

313) C. 33. s. Abschn. XIII, Anm. 34. u. Abschn. XII, Anm. 109 ff.

314) C. 34. s. Abschn. XII, a. a. 0. u. bes. Anm. 112 u. 140.

315) C. 33: 0rationum alia indicaliva, alia imperativa, alia deprecativa, alia

optativa, alia coniunctiva, alia infinitiva.

316) C. 34: Per „quae“ quaeritur de propria qualitate sive de essentia pro

positionis u. s. f.

XVII. Vincenz von Beauvais. 83

modalen Urtheilen (Amm. 160—164), gleichfalls mit Weglassung der Figur

und der Kunstworte **"). Und ausserdem ist zwischen diese Capitel noch

anderweitiger byzantinischer Stoff eingeschobem, indem an den aristotelisch

boethianischem Begriff des terminus zunächst die Scheidung von Subject,

Prädicat und Copula mit Worten des Petrus Hispanus (Anm. 152) ange

knüpft wird und sogar die Erwähnung der Syncategoreumata auf Wilh.

Shyreswood (Anm. 34) und Petrus Hispanus (Anm. 150) hinweist 31°).

Auch folgt hierauf ummittelbar mit der Bemerkung, dass die „conditiones

terminorum“ (— sonst war üblich „proprietates terminorum“ —) in dem

drei Functionem des supponere, appellare, copulare als Unterartem des

significare liegen ***), ein Auszug aus der Lehre von der suppositio,

von der appellatio, und, mit dieser theilweise verflochten, von der re

strictio; ja auch Einzelnes aus der distributio ist in dieses ganze Excerpt

hier und da beigezogen; hingegen die zu erwartende copulatio fehlt auch

hier, so gut wie bei Petrus Hispanus, s. oben Anm. 221. Finden wir

somit, dass ein ansehnliches Stück jener neuen Logik hier in das ency

clopädische Werk aufgenommen sei, so möchte es nun wohl scheinem,

dass, nachdem ich eine reichere Werbreitung der byzantinischen Logik

bereits für die Mitte des 13. Jahrhunderts nachgewiesem habe, gerade

ich am meisten geneigt sein müsste, eine solche Reception dem Sammel

fleisse des Vincenz zuzuschreiben; und in der That steht chronologisch

auch gar. Nichts im Wege. Aber dennoeh finde ich dabei viele Bedenken.

Wenn es schom auffallen muss, dass das über suppositio, appellatio,

restrictio Gesagte auf eine Combination verschiedener Quellem und jeden

falls, was die Benützung des Petrus Hispanus betrifft, auf eine arrangi

rende Auswahl hinweist **"), so steigert sich dieses Verhältniss dahin,

dass wir stellenweise eine weit jüngere Formation der Lehre von suppo

sitio wiedererkennen **') ; fermer finden wir bei der aus P. Hispanus

entnommenen Aequipollenz eine Aenderung und Wermehrung der Memorial

verse, welche selbst in den interpolirten Texten des P. Hispanus nicht

317) C. 38 unter der Ueberschrift ,,communicantia propositionum“ (ùblich war

sonst ,,participantia“) die Verhältnisse des Contràren u. s. f.; C. 39 Umkehrung

u. Aequipollenz; C. 40 die Modalität d. Urtheile, u. C. 41 die Contrarietät u. s. f.

der modalen Urtheile.

318) C. 35: Praedicativa proposilio ...... Huius enim principales partes sunt

subiectum et praedicalum et copula, secundariae ver0 sunt syncateg0reumata, i. e.

dicliones c0nsignificalivae , ...... celera namque categoreumata sunt, ut nomen

et verbum.

319) C. 36: Conditiones autem terminorum sive parlium principalium cate

goricae propositionis sunt supponere, appellare, copulare, quorum genus est signi

ficare u. s. w.

320) Wer. C. 36 u. 37 (— es lohnt sich nicht der Mühe, dieselben hier ganz

abzuschreiben —) genau mit den Quellen vergleicht, wird findem, dass zunächst die

einleitenden Bemerkungen auf Wilhelm Shyreswood (Anm. 58) und im Wortlaute

noch mäher auf Lambert v. Auxerre (Anm. 125 u. 127) zurückweisen, dass sodann

die Eintheilung der suppositio dem Petrus Hispanus (Amm. 202 ff.) folgt, hieran

aber Regeln und Sophismen aus desselben Lehre von der distributio (Amm. 244,

dann 246, hierauf 245) angeschlossem werden, dass hierauf aus gleicher Quelle

kurz die appellatio (Anm. 228) und dann die restrictio erörtert wird, wobei der

Inhalt obiger Anm. 234 wieder durch wörtliche Aufnahme eines Absatzes aus der

distributio (Anm. 242) unterbrochen wird.

321) C. 36: Dicitur pro regula in suppositionibus u. s. f., s. untem Amm. 597.

6*

84 XVII. Vincenz von Beauvais.

erscheint 3**), ein Umstand, welcher weiter untem in der Syllogistik

wiederkehrt ***); ausserdem begegnem wir hier jener Notiz, dass es sechs

Artem des hypothetischen Urtheiles gebe, welche erst einer allmäligem

Erweiterung der byzantinischen Logik angehört ***), und endlich ebenso

einer späteren Unterscheidung der Wortbedeutung der modi **°). Steht

aber hiedureh fest, dass der Text des Speculum jedenfalls durch spätere

Einschiebsel erweitert wurde, so finden wir keine sichere Gränze, warum

nicht auch Dasjemige, was in chronologischer Beziehung allerdings auch

dem Wincenz selbst zugänglich gewesen wäre, von einem Späteren einge

schoben sein könne. Ja in der Erwägung, dass die Autoren der Logik

damals erst allmälig sich daran gewöhntem , zugleich auf den aristoteli

schen und auch auf den byzantinischen Stoff zu blicken (s. z. B. untem

Amm. 357, 470 f., 541 ff.), und dass eine Gleichstellung oder vollends

eine innige Verschmelzung der beiderseitigen Tradition erst durch Scotus

angebahnt und durch 0ccam vollendet wurde, möchte ich zu dem posi

tiven Resultate gelangen, dass auch bei Vincenz die mosaikartige Combi

nation beider Logiken nur eine scheimbare sein kann, indem Alles, was

dem Petrus Hispanus oder dem Wilhelm Shyreswood und dem Lambert

v. Auxerre entnommen ist, als Zuthat eines 'späteren Syncretisten zu be

trachten sein dürfte 326).

Höchst planlos ist auch die Amordmung Desjenigem, was hierauf nach

der Lehre vom Urtheile folgt. Es wird nemlich vorerst plötzlich auf des

Boethius Buch de diff. top. übergegangen und dasselbe kurz excerpirt***),

danm reiht sich aus Isidorus der Abschnitt über die Gegensätze an ***),

um sogleich hierauf aus derselben Quelle eine Notiz über die Syllogismen

folgen zu lassen, woran dann jene Memorialverse, welche wir bereits seit

Wilh. Shyreswood trafen (Barbara, Celarent u. s. f.), und ausserdem,

wie bemerkt (Anm. 323), auch noch zwei neue Werse geknüpft werden

konnten ***). Hierauf folgt noch ein ausgedehntes Excerpt, welches mit

dem Anfange der aristotelischen Topik beginnt, dann (nach der Ueber

setzung des Boethius) die ersten sieben Capitel des ersten Buches und

dem Anfang des zweiten Buches der zweitem , Analytik in abgekürzter

Form vorführt **") und in gleicher Weise sodann (obwohl die Topik

gerade vorher schon aus Boethius entnommen worden war) die ganze

322) C. 39 am Schlusse. Ich führe aber diese Werse als nicht hieher gehörig

erst unten bei den späteren Interpolationen in Abschn. XX an. -

323) C. 50. S. ebend.

324) C. 34: Sciendum, quod seæ sunt species hypotheticae: conditionalis, copu

laliva, disiunctiva, temporalis, localis, causalis. S. unten Anm. 583.

325) C. 42. S. gleichfalls bei den Interpolationem.

326) Wie sich von selbst versteht, gilt mir diess auch von jener Stelle, welche

in den hernach folgenden Capiteln workommt; s. sogleich Anm. 329.

327) C. 43—46 über quaestio, argumentum, argumentatio, maæima propositio

u. dgl. s. Abschn. XII, Anm. 82, 137, 165 f., 168; hierauf C. 47 die Topen des

Themistius, u. C. 48 die ciceronischen, s. ebd. Anm. 184. •

328) C. 49. S. Abschn. XIII, Anm. 40. -

333) C. 50. Auch die hypothetischen Schlüsse bot Isidorus dar, s. ebend.

Amm. 38. -

330) C. 51—55. Dass dabei die Uebersetzung des Boethius zu Grund gelegt

sei, bezeugt z. B., dass An. post. l, 7 (s. die Stelle Abschn. IV, Anm. 140) άιωματα

mit ,,dignitates“ übersetzt ist. -

XVII. Robert Capito. 85

Topik und Soph. El. behandelt 3°1), wobei jedoch sonderbarer Weise

zwischen das 7. und 8. Buch der Topik noch ein Auszug aus Boeth. de

divisione eingeschaltet ist 3°°).

Während wir hierauf den Humbert von Romans (gest. 1254) hier

gänzlich mit Stillschweigen übergehen können *°°), begegnet uns in

R ob ert Capito, auch Gross e te s te oder (vom seinem Bischofssitze)

Lincolnien si s genannt (gest. 1253), ein Autor von etwas grösserer

Bedeutsamkeit. Sein Commentar zur zweiten Analytik 384) zeigt ihn uns

als einen logisch gut geschulten Kenner des Aristoteles, unter dessen

Werken er auch die Physik commentirte, sowie er überhaupt mit grosser

Worliebe die mathematischen Disciplinen (besonders auch die euklidische

Optik) betriebem haben muss °°°). Die arabischem Erklärer haben für die

Logik nur ganz im Allgemeinen einem Einfluss auf ihn; hingegen hat er

den Commentar des Themistius, auf welchen er öfters ausführlich eingeht,

fleissig benützt *°°). Er selbst hält sich, mit Ausnahme einiger Digressio

nem, strenge an den aristotelischen Text, welchen er unter steter Her

vorhebung des Zusammenhanges Satz für Satz erläutert, wobei sein

Hauptbestreben dahin geht, die „conclusiones“ des Aristoteles, d. h. die

wissenschaftlichen Haupt-Sätze, hervorzuheben , ja sie zu numeriren und

insbesondere syllogistisch zu formuliren *°"). Zu beachten ist, dass Robert,

was dem Text betrifft, sich an die Uebersetzung des Boethius hält, wäh

rend er zugleich ausdrücklich einmal vom mehrerem verschiedenen Ueber

setzungen spricht *°°); auch finden sich zuweilen einzelne Worte, in deren

Wahl er von Boethius abweicht *°°); im Commentare selbst erscheinen

331) C. 56—61 enthalten so das I. Buch der Topik, C. 62 f. das II., C. 64

das III., C. 65 das IV., C. 66 f. das W., C. 68—74 das VI., C. 75—77 das VII.,

C. 83—89 das VIII.; endlich C. 90—98 enthaltem die Hauptsache der Soph. El.

332) C. 78—82. S. Abschn. XII, Amm. 96—102.

333) Die theologische Litteratur mag ihn immerhin als einen der bedeutendsten

Dominikaner bezeiehnen; für uns hingegen ist er werthlos, indem er in seiner

Schrift De eruditione praedicatorum (gedruckt in Bibl. Maac. Patr. Vol. XXV) nmr den

Standpunkt der frühesten Kirchenwäter (Abschn. XIII, Anm. 8—18) zeigt. Während

er bei „scientia praedicatoris“ (I, 8, p. 433) nicht mit einem Worte logische Bil

dung erwähnt, kömmt er wohl gelegentlich der artes liberales (II, 1, 65, p. 488)

darauf zu sprechen, verlangt aber von der Logik nur defensio fidei, intelligentia

scripturae und honos ecclesiae, die Warnung hinzufügend, dass der Logik nicht nimia

morositas, dilectio, curiositas zugewendet werde.

334) Commentaria Roberti Linconiensis in libros posteriorum Aristotelis cum teaetu

seriatim inserto. Scriptum Gualterii Burlei super eosdem libros posteriorum. Venetiis,

1497. fol. (Die Ausgabe ist nicht paginirt, die Capitel-Eintheilung des aristotelischen

Textes weicht won der sonst üblichen, welche auch in der boethianischen Ueber

setzung erscheint, ab.)

335) Er verweilt am liebsten bei Beispielen, welche der Geometrie angehören,

citirt mehrmals den Euklides, einmal auch (L. I, c. 17, d. h. c. 27) den Ptolemäus.

336) Den Themistius kennt er nicht etwa bloss mittelbar durch die Araber,

sondern er hatte sicher eine lateinische Uebersetzung desselben wor sich; vgl. oben

Anm. 16. -

337) So hebt er aus dem 1. Buche 32 conclusiones hervor.

338) I, 10 (d. h. c. 11, p. 77 a 10; die Worte des Aristoteles s. Abschn. IV,

Anm. 166): Littera autem aliarum translationum et sententia Themislii neutri prae

dictarum sententiarum videtur concordari.

339) So ist z. B. I, 14 (d. h. c. 15, p. 79 a 33, s. die Stelle Abschn. IV,

Anm. 668) άτόμως nicht wie bei Boethius " mit indivisibiliter, sondern mit indivi

86 XVII. Robert Capito.

einige Ausdrücke, welche vom den Arabern herstammen °*°), nie hingegen

wendet er die Kunstworte der byzantinischen Logik an, obwohl es an

Gelegenheit hiezu nicht gefehlt hätte **!).

Insoweit nun Robert's Thätigkeit bloss commentirend ist, können wir

nicht näher auf dieselbe im Einzelnen eingehen; wohl hingegen handelt

es sich für uns um seine principiellen Gesichtspunkte ***). Er folgt,

während er dem Aristoteles sich hingeben zu können glaubt, jenem ara

bischen Realismus, welcher sich auch mit augustinisch christlichen Am

schauungen vereinbarem liess. Wir begegnem bei ihm nicht bloss jener

ethischen Wendung , welche schon Alfarabi (vor. Abschn., Anm. 13) der

Logik gab 848), sonderm auch die Auffassung, dass der intellectuelle

Gehalt (forma) der Dinge theils der Physik, theils der Mathematik, theils

der Metaphysik anheimfalle, ist den Arabern entlehnt***). Aber mit

dualiter übersetzt, ebenso in der bekannten antiplatonischen Stelle (c. 15, d. h.

c. 22, s. Abschn. IIl, Anm. 66) τεg&tto uczrc. nicht mit monstra, sondern mit pro

digia; auch c. 17 (d. h. c. 24) ist toooxel£c, welches Boethius als isosceles stehen

liess, durch aequitibiae gegeben. Dass übrigens die Uebersetzung , des Boethius

nicht etwa bloss in den Druckausgaben eingefügt wurde, zeigt der Commentar Robert's

selbst, indem er eben den boethianischen Wortlaut interpretirt.

340) Z. B. ausser dem häufigen ,,quidditas“ (s. vor. Abschn. Anm. 93) auch

der Ausdruck „facultales“ (s. ebd. Anm. 278), welchen Robert (I, 11, d. h. c. 12,

zu p. 77 b 27) von den neben der Logik einhergehenden Disciplinen gebraucht.

Wenn â£vojudvc mit dignitates übersetzt ist, so kann bei ihm diess sowohl von

Boethius als auch von den Arabern (s. ebd. Anm. 60) entnommen sein.

341) In der Erklärung all jener Stellen, welche den wissenschaftlichem Werth

der Schlussfiguren betreffen (Abschn. IV, Anm. 667—678), hätte der Kürze halber

die byzantinische Terminologie ihre Anwendung finden können.

342) Es genügt in dieser Beziehung micht, wenn man, wie Hauréau (De la

phil. scol. I, p. 461 ff.) gethan, aus einzelnen Stellen mur dem extremen Realismus

Robert's nachweist; es muss auch gezeigt werden, wie derselbe trotzdem dem Ari

stoteles, welchen er ja interpretirt, folgen will.

343) In dem seltenen Drucke Ruberti [sic] Linconiensis bonarum artium optimi

interpretis opuscula dignissima nunc primum in lucem edita et aceuratissime emendata.

Venetiis 1514. fol. findem sich 19 kleine Tractate, an deren Aechtheit ich • eben

nicht zweifeln möchte. Währemd die Mehrzahl derselben der Physik angehört,

können für uns hier in Betracht kommen: De artibus liberalibus, De veritate pro

positionis, De unica forma omnium, De veritate. In dem erstem derselben mun sagt

Robert (f. 2 r A): 0pera nostrae potestatis aut mentis affectu et eiusdem adspectu

aut corporum motibus et eorundem affectibus omnia consistunt. Adspectus vero primo

adspicit, secundo adspecta sive incognita verificat , et cum verificata fuerint apud

mentem....., inhiat affectus ad amplezandum convenienlia..... Adspeclum gramma

tica recte informat; recte informatum quale sit, logica sine errore diiudicat; iudicatum

quale sit, ut moderate (ausgefallen appetat vel) fugiat affectus, rhetorica persuadet.

0fficium namque grammaticae est, recte intelligere et recte intellecta recte pronun

tiando apud alterum recte formare. 0fficium vero logicae est, quod formatum est

in intellectu, secundum tripartitam rationem sui quale sit iudicare et discutere. Rhe

t0rica vero ..... quod mazime intendit, est affectum movere. Hierauf geht er sogleich

auf corporum motus über und mündet vom den vier übrigen artes merkwürdiger

Weise in Alchymie aus.

344) Summa in octo physicorum Arist. (gedruckt in einigen Venetianer Ausgaben

des Commentares des Thomas zur Physik ; so z. B. in jener , v. 1586, p. 276 fr.),

woselbst gleich zu Anfang: Est autem forma tripleae. Una est, quae secundum esse

et considerationem est in materia, et est, de qua considerat philosophus naturalis.

Secunda est, de qua considerat mathematicus, quae abstrahitur a motu et a materia

non secundum esse , sed secundum considerationem...... Tertia est illa, de , qua

XVII. Robert Capito. 87

einer Anschauung, welche uns am einen David von Dinant oder Amalric

von Ben erinnern müsste, wenm sie sich nicht durch eine grosse dogma

tische Auctorität zu decken versuchte, fasst er das allgemein Ideelle so

äusserst realistisch, dass er Gott als die Form aller Dinge bezeichnet 34°),

und es darf uns nicht wundern, wenn Augustin's luae interior derartig

zum realistischen Motive gemacht wird °*°), dass die Erkenntniss der

Universalien auf einer Erleuchtung (irradiatio) beruhen soll 347). Die

ewigen platonischen Ideen sind ihm somit Principien des Seins und des

Erkennens als die bleibenden Formen im Gebiete des Zusammengesetzten,

in welchem die Kurzsichtigkeit (vgl. oben Anm. 287) des schwachen In

tellectus nur secundäre Folgen der Universalien als blosse Principien des

Erkennens (nicht auch des Seins) erfassen kann ***). Indem aber diess

Letztere eben in der körperlichen Werdunklung unseres Geistes be

ruht, vermöge deren wir auf Induction und Abstraction angewiesen

considerat metaphysicus, quae abstrahitur a materia et a motu secundum esse et se

cundum considerationem, cuiusmodi sunt intelligentiae et aliae substantiae separatae.

S. bei Avicenna, vor. Abschn., Amm. 72 f.

345) In dem Tractate De unica forma omnium (vor. Anm. 343), welcher jetzt

in weit besserem Texte vorliegt in: Roberti Grosseleste Epistolae ed. by H. R. Luard.

London 1861. 8. (d. h. Rerum Britann. medii aevi scriptores, Vol. XXV.), woselbst

p. JC u. p. 1: Respondeo, me sentire hoc verum esse, sc. quod deus est forma et

forma omnium ; et cum sit forma, necessario est forma prima , quia ante ipsum

nihil ..... Si autem quaeras, quid me moveat, .... respondeo : ,,magna magni Augu

stini auctoritas** u. s. w.

346) Im Tractate De veritate (f. 9 r A): Cum lucidioris essentiae est res, quam

sua similitudo vel ea emplar, clarior et apertior oculo mentis sano est rei in se ipsa

cognitio, quam in sua similitudine vel eaeemplari. Ac per hoc cum divina essentia

sit luae lucidissima, omnis cognitio per similitudines est per se ipsam obscurior; in

rationibus enim aeternis creaturarum in mente divina lucidissima, quae sunt crea

turarum ezemplar lucidissimum, omnis creaturarum cognitio certior et purior et

manifestior est. -

347) Comment. in Poster. Arist. I, 17 (d. h. zu c. 24, s. d. Stelle Abschn. IV,

Anm. 672: Est luae spiritualis, quae superfunditur rebus intelligibilibus, et oculus

mentis se habet ad res intelligibiles, sicut se habet sol corporalis ad res visibiles.

Res igitur intelligibiles..... magis receptibiles ab acie mentis, quae similiter est irra

diatio spiritualis, perfectius penetrantur. Ebend. 19 (d. h. zu c. 33, s. Abschn. IV,

Anm. 48): Est visus mentalis apprehensivus intelligibilium ..... et est lumen, qu0d

superfusum visui et visibili facit visionem in actu.

348) Ebend. I, 7 (d. h. zu c. 8, s. Abschn. IV, Anm. 660): Universalia sunt

principia cognoscendi et apud intellectum purum et separatum a phantasmatibus possi

bile est contemplari lucem primam, quae est causa prima, et sunt principia c0gn0

scendi rationes rerum increatas eæistentes ab aeterno in causa prima. Cognitiones

enim rerum causandarum, quae fuerunt in causa prima aeternaliter, sunt rationes

rerum causandarum et causae formales ezemplares et ipsae sunt creatrices, et hae

sunt, quas vocavit Plato ideas et mundum archetypum, et hae sunt secundum ipsum

genera et species et principia tam essendi quam cognoscendi ...... Hae igitur ideae

creatae sunt principia cognoscendi apud intellectum ab eis irradiatum, et apud talem

intellectum sunt genera et species, et manifestum est, quod haec universalia sint in

c0rruptibilia....... Ipsa forma non est genus vel species, sed secundum quod ipsa

forma est sicut totius compositi et secundum quod ipsa est principium c0gn0scendi

totum compositum, sic est genus vel species et principium essendi et praedicabile in

quid...... Intellectus autem debilis, qui non potest ascendere ad c0gnitionem horum

verorum generum, cognoscit res in accidentibus solis consequentibus essentias veras

rerum, et apud illum sunt accidentia consequentia genera et species et sunt principia

solum c0gn0scendi et n0n essendi.

88 XVII. Robert Capito.

sind 349), so kann man ja recht wohl für das irdische Jammerthal Aristo

teliker und zugleich für die himmlische Wonne Platoniker sein , und es

kömmt nur auf's Handumdrehen an, dass die Universalien ante rem und

sogleich auch in re oder post rem sind °°"). So spricht dann der

ekstatisch christliche Platoniker als Erklärer des Aristoteles von der

Macht der Sinneswahrnehmung 3°!) und von der logisch-nominalistischen

Bedeutung der Universalien 3°*), sowie er hinwiederum dem aristotelischen

Begriffe der quidditas seine platonische Kehrseite verleiht *°°). Etwa an

Klarheit in Principienfragen übertrifft er sonach den Wilhelm von Auvergne

(s. oben Anm. 284 ff.) wahrlich nicht; dass aber auch Andere hierim

micht besser waren, wird uns der weitere Werlauf zeigen. Robert's

Verdienst für seine Zeit liegt, wie bemerkt, in seiner fleissigen Exegese

des Einzelnen, wobei er jedoch weniger, als man erwartem sollte, arabi

sches Material verwendet; denn ausser einer Bemerkung über den art

349) Ebend. I, 14 (d. h. zu c. 18, s. Abschn. IV, Anm. 72): Deficiente in

duclione accepta a singularibus deficiet apud intellectum cognitio universalis eorundem

singularium ...... Dico tamen, quod possibile est, quamlibet scientiam esse absque

sensus adminiculo ; in mente enim divina sunt omnes scientiae ab aeterm0 ...... nos

namque non novimus singularitatem huius „humanitatis“ nisi per hoc, qu0d ad

miscemus eam accidenlibus, ipsa vero novit eius singularitatem in puritate essenliae.....

Similiter pars , suprema animae humanae, quae vocatur intelligentia, ...... si non

esset mole corporis obnubilata, ipsa per irradiationem acceptam a lumine superiori

haberet completam scienliam absque sensus adminiculo ....... Verumlamen non novit

ratio, esse actu universale, nisi postquam a multis singularibus hanc fecerit abs

tractionem, et occurrit ei unum et idem in multis singularibus repertum.

350) Ebend. I, 18 (d. h. zu c. 31, s. Abschn. IV, Anm. 81): Si autem in

telligamus universalia per modum Aristotelis formas repertas in quidditatibus parli

cularium, a quibus sunt res particulares id quod sunt, tunc universale esse ubique

nihil aliud est, quam , universale esse in quolibet suorum particularium, ...... nisi

forte dicamus, qu0d universale ubique est, quia intelleclus est locus universalium

et...... per modum spiritualem ibi est, ubi est illud, quod intelligitur...... Si autem

universalia sunt ideae in mente divina, tunc universalia ubique sunt per modum, quia

causa prima ubique est...... Qu0m0d0 autem causa prima ubique sit, ..... altio

ris est negotii et non est nostrae possibilitatis eæplanare ;. verumtamen quod ita

sit, scimus. -

351) Ebend. II, 6 (d. h. zu c. 19, Abschn. IV, Anm. 75) : Eae sensu igitur fit

memoria, eæ memoria multiplicata eæperimentum, et eæ eæperimento universale, quod

est praeter particularia non quasi separatum a parlicularibus, sed est idem in illis,

artis scilicet et scientiae principium. -

352) Nicht bloss, dass er die aristotelische Ansicht bezüglich des „unum de

multis“ (Abschn. IV, Anm. 137) mit völlig aristotelischen Worten umschreibt (I, 9),

sondern er glaubt sich sogar mit jener entschiedem antiplatonischem Stelle (s. oben

Anm. 339) zurechtfinden zu könnem, indem er (I, 15) sagt: Formae separatae a

subiectis, quas posuit Plato genera et species et praedicabilia, sunt prodigia, quae

format error intellectus, : .... quia licet sint ideae et rationes rerum increatae ab

aeterno in mente divina, ipsae ideae nihil pertinent ad ratiocinationem, in qua prae

dicatur aliquid de aliquo. Ipsae itaque ideae in se prodigia non sunt, sed cum

intellectus vult facere eas praedicabiles de rebus, a quibus sunt divisae et separatae

in hac ordinatione, prodigia sunt; demonstrationes enim et ratiocinationes fiunt de

simpliciter praedicabilibus.

353) Summa physic. (s. oben Anm. 344) p. 278: Quidditas in rebus compositis

est materia et forma, et est aliud a forma, quae est altera pars compositi, quia in

talibus quidditas includit totum, sc. materiam et formam; in rebus aulem simplicibus,

sicut in substantiis separatis, idem est forma et quidditas, quia in talibus non est

composilio materiae cum forma, sed esse cum essentia.

XVII. Robert Capito. Albertus Magnus. 89

machenden Unterschied 3°*) und ausser einer Erörterung über definitio

formalis und definitio materialis ist gerade bei manchen wesentlichen

Punkten kein arabischer Einfluss bemerklich *°°). Hingegen muss, wenn

auch als vereinzeltes Moment, doch erwähnt werden, dass er anderswo

gelegentlich eine Kenntniss der byzantinischen Logik zeigt, indem er einen

Punkt, welcher der dortigen Lehre von der ampliatio (s. ob. Anm. 226)

angehört, etwas ausführlicher bespricht°°°); und insoferne er einmal auf

dieses Gebiet sich eingelassem hat, dürfte es auch nicht auffallend sein,

wenn wir in ihm den Werfasser einer Schrift über die Syncategoreumata

tráfen 357).

Auch Albertus Magnus (geb. 1193, gest. 1280) war ein unklarer

Kopf und nicht befähigt, irgend eine grundsätzliche Auffassung hinaus

zudenken, soweit dieselbe reicht. Sein grosses Werdienst, welches ver

neinen zu wollem thöricht wäre, liegt in seiner unermesslichen Belesen

heit, durch welche er für seine Mitwelt und nächste Nachwelt der bedeu

tendste Stoff-Lieferant wurde; aber Werstand oder etwa gar philosophische

Begabung besass er wohl nicht in höherem Grade, als die ganze grosse

Masse aller Mittelmässigen, ja, wie sich alsbald zeigen soll, sogar in ge

ringerem Grade °°°). Er ist nur Compilator, und Alles, durchweg Alles,

was er schreibt, ist fremdes Gut; ja auch seine bisweilen ins Endlose

gehendem Distinctionem, welche man gerne an ihm rühmt, sind nicht sein

Erzeugniss; die Auswahl, welche er zwischen verschiedenen Ansichten

trifft, beruht nicht auf einheitlich festgehaltenen Grundsätzen, sondern

auf dem momentanen Drucke, welchen Auctoritäten auf ihn ausüben,

354) Comm. in Poster.. Arist. I, 4 (s. Abschn. IV, Amm. 132): Est differentia

causa formalis speciei et genus est causa speciei sicut forma materialis vel sicut

materia formalis. S. vor. Abschn., Anm. 166.

355) Ebend. II, 3 (d. h. zu c. 11, s. Abschn. IV, Anm. 693 f.): Ubi demon

stratur diffinitum de sua diffinitione, non demonstratur nisi de sua diffinitione mate

riali, et medium proacimum, qu0 ostenditur diffinitum de sua diffinitione materiali,

est causa et diffinitio formalis diffiniti, et si egeat ostendi illa diffinitio formalis de

diffinitione materiali, demonstrabitur per medium, quod est diffinitio materialis respectu

diffinitionis formalis, et idem medium est diffinitio formalis respectu diffinitionis ma

terialis. S. vor. Abschn. Anm. 52. Hingegen finden wir bei ihm weder die prin

cipielle Auffassung der Araber betreffs der materia syllogismorum (ebend. Anm. 51,

223, 275), noch die Ansichten über praedicatum primum (ebend. Anm. 54 ff., 224),

noch auch jeiie Unterscheidungen einer demonstratio quia und einer demonstratio

propter quid (ebend. Anm. 62, 226, 281, 342).

356) Im Tractate De veritate propositionis (s. Anm. 343) f. 5 v B: Rem, quae

partim est vel fuit et partim futura est, non necesse est ante complementum sui esse

totaliter vel fuisse ...... Est igitur veritas sermonis vel opinionis de futuro praesens

assertio evistentiae rei in futuro, ..... eæistentia vero rei futurae nondum est, sed

poterit non esse, et ita veritas de futuro secundum quid sui iam est et habet ne

cessitatem, secundum quid sui n0ndum est et habet contingentiam ...... JQuaelibet

talium pr0p0sitionum ,,Antichristus erit, Antichristus est futurus“ est vera non ne

cessaria, sed contingens u. s. w. Vgl. unten Anm. 470 f.

357) Es dürfte wenigstens gegen die hierauf bezügliche Wermuthung , welche

ich untem Anm. 558 aussprechen muss, nichts Erhebliches einzuwenden sein.

358) Wenn in Bezug auf bekannte Anekdoten über die erste Jugend und das

Greisemalter des Albertus seine Feinde, die Franziskaner, won ihm sagten ,,Eae asino

philosophus factus, et eae philosopho asinus“, so trafen sie hiemit, wenn auch in

derbstem Ausdrucke, doch etwas Richtiges.

90 XVII. Albertus Magnus.

daher mam sich auch. nicht wundern darf, wenn man ihm häufig , auf

Widersprüchen ertappt *°°).

Albert hat in seinem ausführlichen Commentare zum ganzen Organon,

sowie in den für uns hier einschlägigen Partien der Psychologie und der

Metaphysik im reichstem Maasse die Uebersetzungen arabischer Quellen benützt

und hiedurch das Material jener Controversen dargeboten, welche alsbald

nicht bloss über die Universalien, sondern insbesondere auch über das prin

cipium individuationis geführt wurden (dass durch letztere Frage der

Universalien-Streit eine Zeit lang fast in den Hintergrund gedrängt wurde,

wird der weitere Werlauf bald zeigen). Sowie aber von Selbstständigkeit

der Auffassung bei ihm überhaupt kaum eine Spur zu findem ist, so zeigt

sehon die erste Frage, die wir an ihn richten müssen, dass er nicht ein

mal über die Geltung und Stellung der Logik eine feste Ansicht hatte.

Die Philosophie überhaupt theilt er mit Avicenna, welchem er selbst

wörtlich folgt, in theoretische und praktische °°°), deren ersterer auch

er gleichfalls den wesentlichen Worzug vor letzterer zugesteht°°!). Indem

359) Es wird wohl dereinst in Folge geschichtlicher Studien die in den Wer

ken über Geschichte der Philosophie noch übliche Ausdrucksweise verschwinden,

dass Albertus Magnus (oder auch Thomas von Aquin) diess oder jenes ,,sage“,

oder es so oder so „auffasse“, oder diese oder jene ,,Begründung“ gebe ; denn er

selbst sagt Nichts, fasst Nichts auf, begründet Nichts, sondern immer sind es seine

Quellen, welche Solches thun, und die einzig richtige Ausdrucksweise ist ,,hier

schreibt er Diesen ab und dort excerpirt er Jenen“. Dieses Urtheil, welches Wielem

herb klingen mag, aber eben geschichtlich wahr ist, gilt auch von , den Natur

wissenschaften, und wenn z. B. Meyer's treffliche Geschichte der Botanik die grösste

Ueberschätzung des Albertus Magnus enthält, so läge das einzige Heilmittel hie

gegem in Erforschung der Quellen, denn schliesslich beruht alle Pflanzenkunde des

Albertus (und z. B. auch seine oft angeführten Bemerkungen über die Edelsteine)

auf griechisch-arabischer Litteratur. Die Geschichte der Logik kann hierin einen

über sie selbst hinausreichenden Fingerzeig geben, während sie eine wahrlich nicht

mühelose Probe der richtigen Behandlung darzubieten glaubt. Die Geschichte der

Naturwissenschaften wird bei Bormans (Bullet. de l'Acad. Belgique, Vol. XIX, 1852)

wenigstens einen dankenswerthen Anfang anerkennen (F. A. Pouchet, Hist. des sci

ences naturelles au moyen-äge ou Albert le Grand et son époque. Paris 1853. ist weit

davon entfermt, unsere Anforderung auch mur zu ahnen). — J. Sighart, Alb. M.,

sein Leben u. s. Wissenschaft (Regensburg 1857) ist wissenschaftlich ganz un

brauchbar.

360) De praedicab. I, 2 (0pp. ed. Jammy, Lugd. 1651. Vol. I) p. 2: Ea, quae

sunt, dicuntur esse aut ab opere nostro, sive a voluntate sive etiam ab intellectu

scientiam quaerente, aut a natura generaliter dicta, quae ab opere nostro causari

non potest (diese Zweitheilung des Avicenna s. vor. Abschn., Anm. 71). Et cum ea,

quae a natura sunt, nostrae sint causa scientiae et non nos sumus causa ipsorum,

- - - - - de talibus apud nos non est nisi scientia contemplativa, quae lumine intelli

gentiae perficitur. Eorum autem, quorum nos sumus causa per voluntatem, non potest

esse apud nos scientia speculativa, sed tantum practica. Eadem vero (der Text gibt

enim) sunt in quolibet scibili principia et causae et elementa cognoscendi, quae sunt

principia essendi ....... Similiter igitur alicuius philosophiae erit intentio, compre

hendere veritatem eius, quod in nobis est secundum rationem, ...... quod rationis

ductu via est in omnem cognitionem omnium ...... Erit igitur de intentione philoso

phiae etiam logica scientia, quae est rationalis. Die Stellung selbst, welche die

Logik im Gebiete der Wissenschaften einnehme, ist hier noch unbestimmt offen

gelassem.

361) De anima III; IV, 4, (Vol. III) p. 175 A: Contemplativus intellectus habens

in se finem perfectior et nobilior est practico. S. vor. Abschn. a. a. 0. Aber die

gegentheilige Auffassung s. unten Anm. 369.

XVII. Albertus Magnus. 91

er aber nach dem gleichen Worbilde die theoretische Philosophie (welche

in Mathematik, Physik und Metaphysik zerfällt) als „realis“ bezeichnet *"*),

so stellt er ebenso neben dieselbe, — abgesehen von der moralis —,

das Gebiet der „scientiae sermocinales“, welche als blosse Wegweisung,

vom Bekannten auf Unbekanntes zu gelangen, gar keine wirklichen

Wissenschaften (non verae scientiae) umd eigentlich auch kein Theil der

Philosophie, sondern, da in ihnen nur die „intentiones secundae“ der

Dinge, nicht aber die Dinge selbst, betrachtet werden, nur „modi scien

tiarum“ oder „modi philosophiae“ seien °°°), so dass dieser modus je

naeh dem Inhalte der drei Haupt-Zweige, — nemlich der realis, moralis,

sermocinalis —, selbst wieder sich verschieden modificire 3°*). Und

wenn wir nun noch aus wiederholten Versicherungen, dass die Logik

als blosses methodisches Werfahren kein selbstständiger Theil der Philo

sophie sei °°°), die Ansicht Al|)ert's erfasst zu haben glauben, so staunen

wir wohl billig, wenn wir gerade in seinen die Logik selbst einleitenden

Bemerkungen das directe Gegentheil hievon lesen. Aber allerdings hätten

wir bei einem Schriftsteller, wie Albert war , uns das Erstaunen füglich

362) Phys. I; I, 1, (Vol. Il) p. 1 B: Tres sunt partes essentiales philosophiae

realis, quae non causatur in nobis ab opere nostro, sicut causatur scientia moralis,

sed polius ipsa causatur ab opere naturae in nobis; quae partes sunt: naturalis, et

metaphysica, et mathematica...... Inter vero partes illas prima quidem..... est uni

versalis de ente secundum quod ens, quod non concipitur cum molu et materia sen

sibili u. s. f. ganz nach Avicenna, s. ebend. Anm. 72 f. (insbesondere den dortigen

Begriff ,,res“). Ebenso Metaph. VI; I, 2. Uebrigens wirkt dieser Gebrauch des

Wortes , realis“, zumal da er auch bei Duns Scotus erscheint (s. Abschn. XIX,

Amm. 87), und somit gleichmässig von Thomisten und Scotistem acceptirt wurde,

sehr weit hinab bis in die spätere Bedeutung des Ausdruckes ,,Realisten“.

363) Metaph. 1; I, 1, (Vol. III) p. 3 A: Istae igitur sunt tres scientiae specu

lativae (d. h. Physik, Mathematik, Metaphysik), et non sunt plures ..... Scientiae

logicae non considerant ens et partem entis aliquam, sed intentiones secundas (auch

dieser Ausdruck stammt aus Avicenna's Metaphysik, s. ehend. Anm. 74 a. Schl.)

cirea res per sermonem positas, per quas viae habentur veniendi de noto ad ignotum

(dass dieses die allgemeine arabische Ansicht war, s. ebend. Anm. 15 u. 75) secun

dum syllogismum referentem et probantem; et ideo..... potius sunt modi philosophiae

speculativae, quam aliqua pars essentialis philosophiae theoricae. Morales autem

omnes ..... non sunt contemplandi gratia, sed ut boni fiamus. Hiezu De anima I;

I, 2, p. 2 B: Sunt quaedam scientiae, quas non quaerimus propter se, sed ut nobis

adminiculentur ad alia, sicut scientiam topicorum problematum et scientiam de instru

mento scientiarum, qui est syllogismus, et universaliter scientias sermocinales; et

illae non sunt verae scientiae, sed modi scientiarum omnium, sicut in principio libro

rum logicae diacisse nos meminimus. Dass bei letzteren Worten der Compilator

selbst micht mehr wusste, was er anderwärts zusammengestoppelt habe, zeigt s0

gleich untem Amm. 366 f.

364) De praedicab. I, 7, p. 10 B: Partes logicae generaliter habent docere mo

dum accipiendi scientiam ..... Hic tamen modus .... variatur secundum diversitalem

materiae, in qua quaeritur scientia. Nam in sermocinalibus aliter est in grammatica,

- - - - - - aliter etiam est in poetica, ..... et aliter est in rhetoricis. ...... Aliter etiam

in laudabilibus et ethicis ..... In realibus scientiis aliter est in probabilibus et aliter

in necessariis ..... et aliter in coniectantibus.

365) Phys. I; I, 1, p. 3 A : Logicus ..... procedit ea communibus, quae inve

niuntur in multis et non sunt essentialia illis (s. Avicenna, a. a. 0. Anm. 74), et

ideo logica dicitur inquisitiva ad omnium methodorum principia viam habens. Ebend.

II, 1, p. 12 B: Logica est alia a parte philosophiae essentiali, quia logica potius

docet modum sciendi, quam scientiam, quae sit pars essentialis philosophiae. Metaph,

III; III, 6, p. 107 B: Dialectica non est aliqua pars essentialis philosophiae,

92 XVII. Albertus Magnus.

ersparen können ; denn wenn nun dort immerhin noch im Anschlusse an

Araber die Logik als specielle Wissenschaft, vergleichbar jener Kunst,

welche in der Schmiede den Hammer verfertigt, bezeichnet wird 366),

und ihr sogar ausdrücklich die Stellung eines selbstständigen Theiles der

Philosophie zukommt *"'), so münden ja diese Bemerkungen glücklich in

dem Hafen einer anderen Auctorität, nemlich des Boethius, ein, welchem

die Logik zugleich als Theil und als Werkzeug der Philosophie galt (s.

Abschn. Xll, Anm. 76), und an dessen Eintheilung in inventio und

iudicium wieder eine Stelle des Averroes angeknüpft werden konnte 368).

Ja bei solcher Schriftstellerei durfte Albert auch jener obigen (Anm. 361)

Bevorzugung des theoretischen Gebietes wieder das Gegentheil gegenüber.

stellen und (wie andere Araber, als Avicenna, gethan hatten) die Logik

dem praktischen Zwecken unterordnen *°°). Sogleich hierauf aber accep

tirt er die durchgängig arabische Ansicht, dass der Gegenstand der Logik

die argumentatio sei, deren Begriff jedoch nicht in allzu enger Fassumg

mit syllogismus identificirt werden dürfe , und natürlich ist bei soleher

Aufgabe die Logik, welche den Augenblick vorher als Theil der Philo

sophie geltem sollte, wieder zum instrumentum herabgesunken 370). Eine

366) De praedicab. I, 1, p. 1 A: Quidam enim antiquorum logicam nullam esse

scienliam contenderunt dicentes, non p0sse esse scientiam id, quod est omnis scientiae

sive doctrinae modus (s. Abschn. XI, Anm. 120)...... p. 1 B: Sed non satis con

sideraverunt, quod est...... quoddam commune, quod est in omni scientia; et hoc

est, quod per investigationem rationis eae cognito devenitur ad cognitionem incogniti.

- - - - - (damn folgt ein Citat aus Avicenna, s. vor. Abschn., Anm. 80)...... p. 2 A :

Patet igitur, quod logica una est specialium scientiarum, sicut in fabrili, in qua

specialis est ars fabricandi malleum; ..... invesligatio enim sive ralio investigans

ignolum per notum speciale quoddam est. Hiezu vor. Abschn., Anm. 15.

367) Ebend. c. 2, p. 2 B: Hanc autem scientiam, quae modus est omnis phi

losophiae, quidam nullam partem esse philosophiae contendunt dicentes, non nisi tres

esse partes philosophiae, sc. physicam, mathematicam sive disciplinabilem, et meta

physicam sive divinam (vgl. oben Anm. 362)...... Addunt etiam, ..... quod nullius

rei modus cum re, cuius modus est, venit in generis sui divisionem. ....... Hanc

autem opinionem alii quidam impugnantes dicunt, philosophiae generalis esse inten

tionem, omnem omnium enlium comprehendere veritatem ...... (Num folgt die oben,

Anm. 360, angeführte Stelle)...... (p. 3 A) Adhuc autem huius signum dicunt, quod

apud peripateticos philosophia in tres partes prima divisione divisa est, sc. in phy

sicam .... ethicam .... rationalem ...... (Es folgt nun die im vor. Abschn., Anm.

14, angeführte Stelle)...... Est igitur logica una partium philosophiae generaliter

diclae ....... Horum autem, quae dicta sunt, rationem posuit Avicenna dicens, res

omnes tripliciler esse accipiendas (s. ebend. Anm. 74).

368) Ebend. c. 3, p. 3 B: Necessaria et utilis est logica...... Est enim, ut dicit

Boethius (Abschn. XlI, Anm. 76), ralio disserendi, ..... quae in duas distribuitur

parles, sc. scientiam inveniendi ...... et scientiam iudicandi ....... (p. 4 A) Etiam

Aristoteles dicit, quod modus sciendi ante scientiam quamlibet discendus est (s. vor.

Abschn., Amm. 293).

369) Ebend. p. 4 B: Utilis est ad felicitatem haec scientia, sine qua non at

tingitur felicitatis actus u. s. f. (s. ebend. Anm. 13 u. bes. Anm. 242). -

370) Ebend. c. 4, p. 4 B: Quidam diverunt, quod logica tota est de syllogismo

et partibus syllogismi, determinantes commune subiectum logicae secundum id, quod

est subiectum principale. Non enim ...... (p. 5 A) solum docetur, quid syllogismus

et qualiter et ea, quibus sit, sed hic etiam docetur, quid argumentatio et quae partes

et species eius. Hierauf folgt betreffs der scientia sermocinalis die schon oben,

vor. Abschn., Anm. 84, angeführte Stelle, dann bezüglich der argumentatio die

Aeusserung ebend. Amm. 15, vgl. auch ebd. Anm. 78 f. Sodann p. 5 B: Utuntur

XVII. Albertus Magnus. 93

Blumenlese arabischer Lehren über die Eintheilung der Logik (nach

incompleacum und compleaeum), über voae significativa, über Universalität

und Particularität der Wortbedeutung (auch mit Einschluss der Denkbar

keit, dass es mehrere Sonnen geben könne), über die Werflechtung (collectio)

mehrerer Wesens-Bestimmtheiten in Einem Wesen, und über die Begriffe

des univocum, multivocum u. s. f. (mit Einschluss des „analogon*'),

bildet die weitere Fortsetzung dieser Einleitung in die Logik 371). Da

aber bezüglich jener Haupt-Eintheilung der Logik, woraach sie in Defi

mition (— incompleaca —) und Argumentation (— compleaca —) zerfalle,

die Araber geglaubt hatten, dass der erstere Zweig in der Ueberlieferung

micht vorliege (vor. Abschn., Anm. 16), so gibt num Albert zunächst eine,

offenbar aus Algazeli entnommene, Ergänzung dieser Lücke *7°), hierauf

aber schliesst er sich betreffs der Unterabtheilung des zweiten Haupt

Zweiges vollständig an Alfarabi an 37°).

Indem wir num allerdings von einem derartigen Autor auch bezüg

lich des Einzelnen keine grossen Erwartumgen hegen dürfen *7*), müssen

wir uns zunächst znr Isagoge wenden. Albert beginnt mit einer De

finition des Universalem (quod aptum est, esse in pluribus), welche er

bei Alfarabi vorfand, aber wendet zugleich dieselbe in die mehr nomina

listisch klingénde Auffassung (quod praedicatur de multis) des Avicenna

hinüber *7°), und nachdem ihm Boethius eine Bemerkung über den Nutzen

tamen sermone omnes sermocinales scientiae, sc. grammatica, poetica, rhetorica, et

quae vocatur logica (vgl. ebend. Anm. 18 f.)...... Solus autem logicus sermone uti

tur, prout est pars inslrumenti, per quod solum fides fit de incognito. Hiezu die

ebend. Anm. 399 angeführte Stelle. v.

371) Ebend. c. 5, p. 6 A vorerst die ebend. Anm. 16 u. 21 angeführten Stellen,

dann (p. 6 B): Compleacio aulem et incompleacio (über diese arabische Unterschei

dung s. auch Periherm. I; I, 1, p. 237) non accidunt rei secundum quod res est,

nec etiam voci secundum , quod est v0æ, sed accidunt voci secundum quod refertur ad

intelleclum simplicem vel compositum, vgl. ebend. Anm. 85. Danm (p. 7 A) mit wenig

veränderten Wortem ans Avicenna ebend. Anm. 86, 88 (woran der Spruch des Boe

thius „universale intelligitur, singulare sentilur“, s. Abschn. XIl, Anm. 91, geknüpft

wird), hierauf ebenso ebendoriher Anm. 89, 93 und dann 31.

372) Ebend. c. 6, p. 8 A: Si quis quaerit scire incompleaeum, .... non potest

invenire notitiam eius nisi per diffinitionem ...... Huius autem principia et regulae

sunt quinque et quinque corruptiones. Primum quidem, quod omnia posita in diffi

nitione sint substanlialia ...... Secundum est, .... qu0d ullima differentia sit cum

diffinito convertibilis...... Terlium, quod prius p0situm in diffinitione se habeat ad

sequens sicut potenlia propinqua ad actum ..... Quarlum est, quod diffiniens primum

sit per se notum..... Quintum autem, qu0d diffinitio dicat totum esse diffiniti.....

(p. 8 B) Peccata ipsius sunt quinque his opposita u. s. f. Vgl. vor. Abschn., Anm.

110 u. bes. 254.

373) S. die ganze bei Alfarabi, ebend. Anm. 17, angeführte Stelle.

374) Wenn Heinr. Ritter (Gesch. d. Phil. VIII, S. 187) dem Albert das Wer

dienst zuschreibt, dass „im 13. Jahrh. die aristotelische Philosophie besser erkannt

wurde, als noch in unserm Jahrhundert“ (— dass die Schleiermacheriamer den

Aristoleles nicht verstehem, ist freilich leider nur allzu wahr —), so wird sich

zeigen, wie solch oberflächliches Gerede durch gemauere Forschung zu Schanden

wird. Albert hat den Aristotelismus nicht mur nicht erkannt, sondern geradezu cor

rumpirt, und er ist hierin der Lehrer seines Schülers Thomas gewesen.

375) De praedicab. II, 1, p. 11 A: Universale autem est, quod, cum sit in uno,

aptum natum est esse in pluribus (s. vor. Abschn. Anm. 24), ..... et per hoc quod

in multis per aplitudinem est, praedicabile est de illis. Et sic universale, est, quod

de sua aptitudine est in multis et de multis (s. ebend. Anm. 89). +

94 XVII. Albertus Magnus.

der Isagoge an die Hand gegeben*7°), lässt er vorläufig durchblicken,

dass er keimenfalls Nominalist, aber auch (wie uns Solches in ähnlicher

Weise bei Wilhelm von Auvergme begegnete, s. obem Amm. 283) kein

eigentlicher Platoniker sei °77). Suchen wir aber von ihm zu erfahren,

welche Geltung den Universalien beizulegem sei, so finden wir natürlich

durchweg den Hauptkern der arabischen Doctrin, d. h. die Nebeneinander

stellung der Universalien ante rem, in re und post rem (s. vor. Abschn.

Amm. 24'f. u. bes. Anm. 179 ff.); aber im Einzelnen verfährt Albert so

gedankenlos, dass er micht bloss in den verschiedemen Stellen, an welchen

er auf diesen Punkt zu sprechen kommt, sondern sogar in Einem Athem

zuge sich widerspricht. So lesen wir, dass die Universalien 1) an sich

als die einfachen Naturen existiren, welche dem Dingen Begriff und Namen

verleihem, 2) in den Dingen selbst vervielfältigt und verkörpert vorliegem,

3) aber im Denken sich finden, und zwar a) in der obersten Intelligenz

Gottes und b) im abstrahirenden „intellectus, qui agit universalita

tem“°"*); unmittelbar hierauf aber heisst es: 'die Universalien sind

1) ante rem die substantiellen Principien, 2) in re verleihen sie als be

fähigt, in Wielem zu sein, aler ja nicht als vervielfältigt, den Dingem Be

griff und Namen, und 3) post rem sind sie als Erzeugnisse der Ab

straction blosse Accidentien in der denkenden Seele 37°). Und während

letztere Dreitheilung, — noch dazu als eine „platonische“ —, auch

anderwärts mit der Bemerkung erscheint, dass die Differenz zwischen

376) Ebend. p. 12 A: Est autem necessarium et utile ad diffinitionum assigna

tionem ...... etiam ad divisionum scientiam. S. Abschn. XII, Anm. 85.

377) Ebend. c. 2, p. 12 B: Sunt tamen ..... dicentes, qu0d in solis intellectibus

sunt illa quoad nos, quae utrum sint et quomodo esse habeant, solus scit intellectus.

Et tale esse in intellectu universalia habere, diacerunt illi, qui vocabantur nominales,

qui communitatem, ad quam particularia, de quibus dicuntur ipsa universalia, re

feruntur, tantum in intellectu esse dicebant (natürlich hat er hiebei der Tradition

zu Folge den Roscellinus im Auge)...... Sunt autem adhuc, ..... qui dicunt, uni

versalia nonnisi ideale habere esse, secundum quod universalia sunt, et non esse res

coniunctas materiae, sed implere omnem materiam suam imaginibus particularium.

378) Ebend. c. 3, p. 15 B: Universale triplicem habet considerationem, sc. se

cundum quod in se ips0 est natura simpleæ et invariabilis, et secundum quod refertur

ad intelligentiam, et secundum quod est in isto vel illo. Primo quidem modo simplea

est natura, quae dat esse et rationem et nomen (s. vor. Abschn. Anm. 182)......

Per hoc autem quod est in isto vel illo, multa accidunt ei, .... quod est particulatum

et individuatum, ..... multiplicabile vel multiplicatum, ..... inc0rp0ratum..... Per hoc

autem quod est in intellectu, dupliciter consideratur, sc. aut secundum relationem ad

intellectum intelligentiae primae cognoscentis et causantis ipsum, cuius radius quidam

est; aut secundum relationem ad intelleclum per abstractionem cognoscentem ipsum,

- - - - - qu0d talis intellectus, secundum quod abstrahit ipsum, agit in ipso universali

tatem (s. ebend. Anm. 181).

379) Ebend.: Ante rem sunt formae secundum se acceptae principia rerum

eæistentes (s. ebd. Anm. 95 u. 101). In re sive cum re ipsa sunt formae ezistentes

in ipsis dantes iis nomen et rationem per id, quod sunt aptae esse in multis et uni

versales, non tamen secundum quod sunt in illis ..... parlicularizatae et individuatae

et ad singularitatem ductae. Sunt etiam formae post rem, quae , sunt formae per

abstractionem inlellectus ab individuantibus separatae, in quibus intellectus agit uni

versalitatem. Et primae quidem substanlialia rerum principia sunt; secundae autem

rerum substanliae; tertiae autem accidentia et qualitates, quae notae rerum in anima

acceplae vocantur et dispositiones vel habitus (s. ebd. Anm. 22 u. 85).

xVII. Albertus Magnus. 95

Plato und Aristoteles in den Universalien „in re“ beruhe 889), eröffnet

sich hinwiederum durch Beiziehung der Individuem eine Wiergliederung,

indem die Universaliem 1) ante rem als Causalitäten wirkem, und 2) cum

re auftreten, wo sie a) als Formen das Denken und die Namengebung

bedingen, und b) in re bestehen, indem sie entweder α) als potenziell

vervielfältigbar die eigentlichen Universalien sind, oder ß) actuell zu sin

gulären Individuem werden ?°!). Die Werwirrung aber steigert sich noch,

indem ja wieder die Universalien 1) verschieden von der Materie sind,

und zwar a) als an sich seiend, und b) als mittheilbar, was entweder

c) potenziell in den Dingen oder ß) actuell im Denken der Fall ist;

sodann aber 2) immerhalb der Materie, und zwar a) als Zweck und

b) als Quiddität, in welch letzterer das Gemeinsame durch Abstraction

actuell in das Denken tritt***). Ferner kommt hiezu noch Folgendes:

Die Universalien sind 1) ante rem, und zwar a) der Zeit nach in Gottes

380) Phys. I; I, 6, p. 8 B: Est enim, ul Plato ait, tripleæ universale, sc. ante

rem acceptum, et in re ipsa acceptum, et post rem ab ipsa re abstractum. Ante rem

autem universale est causa universalis omuia causata praehabens potentia rerum in

se ipsa. Universale autem in re est natura communis secundum se accepta in par

ticulari. Sed universale a re acceptum per abslraclionem est intentio formae et sim

pleæ conceptus menlis, qui de re per abstrahentem intellectum habelur. De anima I;

I, 4, p. 5 B: Plato posuit in omni re tripleæ esse universale. Unum quidem ante

rem, quod erat causa rei formalis secundum esse praecedens, quia separatum ipsum

esse posuit. Secundum in re, quod erat forma adhaerens ei una in multis et de

multis, et hoc unum diacit Plat0 in essenlia esse unum et in esse naturae et formae

in omnibus, Aristoteles autem in ratione diacit unum, et in essentia et esse plura.

Tertium autem diacit esse post rem, quod est intentio (s. ebd. Anm. 74) universalis

in anima. S. auch Metaph. III; III, 10, p. 111 B.

381) Metaph. VII; W, 1, p. 286 A : Tripleæ est universale. Ante rem, et haec

est causa praehabens ...... Aliud autem est, quod est natura quidem prius re ipsa,

sed tempore est cum ipsa, et haec est natura rei formalis; ..... cum enim dico

,,homo“, duo importantur per nomen, sc. quo imponitur nomen, et cui. Et quo im

ponitur ipsum nomen, est, quod primo format et movet intellectum, ..... et per hoc

devenitur ad hoc, cuius est illa forma, et haec est substantia, cui nomen impo

nitur....... Si consideratur secundum esse, quo est in particulari, hoc est duobus

modis. Hoc enim potest considerari secundum potentiam et aptitudinem, qua secun

dum esse multiplicabile est in particularia, et sic est universale; aut consideratur,

secundum quod est actu in illis, et sic est singulare suppositum sub communi na

tura demonstratum; ..... et hoc modo est tertio modo dictum universale et sic prae

dicatur de omni eo, de quo praedicatur. Aehnlich De nat. et orig. an. I, 2, (Vol. W)

p. 186 B.

382) De intellectu et intellig. I, 2, (Vol. V) p. 247 B : Utrum universale sit in

solo intellectu, an etiam in re eaetra ...... Dicimus, essenliam uniuscuiusque rei

dupliciter esse considerandam. „Uno modo, prout est natura diversa a natura maleriae

sive eius in quo est.... Alio modo, pr0ut est in materia sive in eo, in qu0 est in

dividuata ..... Et primo quidem modo adhuc dupliciter consideralur. Uno quidem

modo, prout est essentia quaedam absoluta in se ipsa; ..... alio modo, ut ei con

venit communicabilitas secundum aptitudinem, ..... et sic proprie vocatur universale ;

omnis enim essentia communicabilis mullis universale est, etiamsi actu nunquam dat

esse nisi uni, ut sol ...... Per hanc igitur aptitudinem universale est in re eaetra,

sed secundum actum eæistendi in multis non est nisi in intellectu (also was in vor.

Anm. potenziell genannt war, heisst hier actuell, und umgekehrt)..... Prout autem

iam participatur ab eo, in quo est, adhuc duplicem habet considerationem. Unam

quidem, prout est finis generationis vel compositionis substantiae ..... Secundo autem

nmodo, prout ipsa est totum esse rei et sic vocatur quidditas ...... Hoc ergo ultimo

considerata forma praedicatur de re, cuius est forma, et sic separata per vntelleclum

96 XVII. Albertus Magnus.

Intelligenz, und b) dem Wesen nach als Formen, 2) in re als mittheil.

bar, 3) post rem durch Abstraction, und 4) ratione universalitatis, in

soferne die Gemeinsamkeit einigend (uniens) wirkt***).

Ist schon hieraus klar, dass der unverständige Compilator uns alles

Mögliche zugleich darbietet, was nur immer aus den Arabern aufzuraffen

war, so warten unser erst noch die ärgsten Widersprüche. Indem wir

nemlich in dem Bisherigen trotz aller Werwirrung immerhin im Ganzen

den Intellectualismus Avicennás erblicken dürfen *°°°), führt uns Albert

an dem Punkte, in welchem wir ihn am meisten als einen Copisten der

arabischen Aristoteliker beim Worte zu nehmen gedächten, direct in das

Fahrwasser arabisch-neuplatonischer Mystik. Indem er nemlich die Frage

erörtert, ob das Universale im sinnlich Einzelnen oder ausserhalb dessel

ben sei, benützt er zunächst die arabische Ansicht betreffs „im- multis“

und „de multis“, sowie insbesondere Avicenna's Unterscheidung zwischen

natürlicher Gattung und logischem Gattungsbegriff***), und hezeichnet

das Universale als die Wesensform, welche einerseits z. B. „humanitas“

und andrerseits z. B. „homo“ ist *°°). Und da num dieses Form-Wesen

(natura formalis) durch seine Fähigkeit in Wielem zu sein, zur substan

tiellem Eigenschaft (qualitas substantialis, — Alles mach arabischem

Vorbilde —) des Einzelnen werde, sei eben das Universale durchaus

est universale in intellectu, et ideo aplitudo suae communicabilitatis reducitur ad

actum in intellectu separante ipsum ab individuanlibus.

383 a) Metaph. V; VI, 5, p. 221 B: Ante rem autem dicitur universale dupliciter.

Cum enim omnia...... sint in intellectu primae causae sicut in formali et primo

lumine, ..... hoc igitur modo acceptum universale habet quoddam esse speciale, quod

est esse causae intellectualis ...... Alio autem modo dicunt universale ante rem non

tempore, sed substantia et ratione, et haec est; forma aut causa formalis accepta

constituens esse rei; ...... hoc autem cum indifferens sit in omnibus, quae sunt

eiusdem speciei, ..... . sic indivisum habet unam ad omnia vel multa relationem......

Universale autem qu0d dicunt esse in re, est eadem forma participata a mullis aclu

vel potenlia, et haec quidem dicitur universalis, eo quod de se semper est communi

cabilis et propagabilis in multa eae uno ..... Universale autem quod est post rem,

est forma in esse abstractionis ...... Esse autem universalis in ratione universali

tatis (s. vor. Abschn. Anm. 183) esl sic accipiendum: in universali quidem aliud est

id, quod est ipsum universale, et aliud est universalitas sive universitas ipsius, sicut

in hoc universali ,,homo“ aliud est ipsa natura, quae homo est, et aliud est com

munitas ipsius sive communio (s. ebend. Anm. 93), quia ..... universale nec est

unum nec est multa. Universalitas autem ipsius, quae magis proprie dicilur univer

sitas, est eæ respectu sui ad supposita, quae respicit illa sicut umiens....... Patet,

quod in ratione huius universitatis aliud habet esse, quam sit esse eius ante rem

vel in re vel post rem acceptum.

383 b) S. hierüber auch die so eben erschienene Schrift Haneberg's, Zur Er

kenntnisslehre von Ibn Sina und Albertus Magnus. (Abhdlgn. d. bay. Akad. d. Wiss.)

München. 1866.

384) De praedicab. II, 5, p. 19 A: Restat nunc de difficillima quaestione disserere,

..... utrum universalia sint separata a sensibilibus, an in sensibilibus et, singularibus

posita. Hierauf folgen die ebend. Anm. 24 u. 23 angeführten Stellen, sowie eine

Erklärung, welche dem Sinne nach mit dortiger Anm. 180 übereinstimmt.

385) Ebend. c. 8, p. 24 A: Universale est forma et est forma totius. Sed

forma tolius dupliciter designatur in nomine. , Designatur enim ut forma tantum,

sicut ,,humanitas“.... et ideo non praedicatur de eo, cuius est forma...... Designa

tur etiam ut forma totius totum esse dicens, cuius est forma, ..... sicut „homo“

dicit esse formale. S. ebd. Anm. 93. Uebrigens ist dieses die Quelle der alsbald

eintretenden Controverse über unitas formae oder pluralitas formarum.

XVII. Albertus Magnus. 97

micht eine für sich getrennte Substanz °°°), denn nur in der Mittheilbar

keit (communicabilitas) liege die Beziehung des Universale auf das Ein

zelne, so dass (wie z. B. bei der Sonne) von der actuellen Wielheit des

Einzelnen abgesehen werden müsse **"). Für die Werwirklichung aber

des Einzelnen selbst sei die Materie als Princip zu betrachten (— prin

cipium individuationis —, mach Avicenna), und die aristotelische Auf

fassung sei die richtige ***), während Plato einerseits durch die Los

trennung der Universalien vom ihrer materiellen Individualisirung sich im

Irrthume befinde *°°), und andrerseits doch wieder dieselben durch

mathematische Formen verkörpere, so dass er gerade in dem Principien

fragen jedenfalls dem Aristoteles nachstehe *°°). Ja die Auctorität des

aristotelischen Begriffes „αὐvolov* (s. Abschn. IV, Anm. 461 u. 471 ff.)

packt den Albert so heftig, dass er ausruft, es gebe abgesehen von dieser

innigen Verbindung des Stoffes und der Form gar kein Universale, als

nur das in der denkenden Seele erfasste **''), und er kann somit jene

386) Metaph. VII; W, 1, p. 286 B: Universale sic dictum (d. h. als multiplica

bile, s. ob. Amm. 381) est esse substantiale, quod semper est in alio, nec esse potest,

quando in alio non est; et hoc m0d0 n0n est substantia, sed substanliale quoddam

esse (s. vor. Abschn., Anm. 95 u. 101), quod accidit substantiae per hoc, quod uni

versale secundo modo diclum (d. h. als singulare suppositum) est qualitas substan

tialis et substantia eæistens...... C. 2: Quod autem impossibile sit, quorumlibet

substantiam esse de numero universaliter dictorum, videtur multis rationibus......

(p. 288B) Eae omnibus igitur inductis manifestum est, universale secundum esse uni

versalis substantiam distinctam et per se eæistentem non esse.

387) Ebend. V; VI, 6, p. 222 A: Communicabilitas igitur causa est, qu0d com

paratur (sc. universale) pluribus..... p. 222 B: Sufficit universali, ..... qu0d ipsum

de se ambiat multa, sive illa sint sive non sint, dummodo sint, de potentia sui am

bitus, sicut patet in forma solis. S. ebend. Anm. 89.

388) Ebend. III; III, 10, p. 110 B: Cum enim materia sola principium sit in

dividuationis (s. ebd. Anm. 22 u. bes. 184) et nihil sit singulare nisi materia vel per

materiam, si nihil est forma praeter materiam (nemlich nach der hier bekämpften

Ansicht der Atomiker), ..... nihil erit in re nisi singulare ..... c. 11, p. 112 B:

Secundum igitur inlellectum Aristotelis dicimus, omnes formas potentia esse in materia

et per motum educi de ipsa (s. Abschn. IV, Anm. 468—505). Hierin sodann liegt

die Quelle der zweiten einflussreichen Controverse (vgl. Anm. 385), nemlich der

jenigen, welche über die Individuation geführt wurde.

389) Ebend. VII; V, 5, p. 292 A : Si forma simpleæ sit singularis, ista nun

quam potest esse universalis; et hoc modo dicunt de ideis, quod quaelibet est sin

gularis separala, ..... non attendentes, quod omnis forma de se communicabilis est,

et quod etiam nomen individui a formis communicabilibus imponitur, sed principium

individuationis in ipso est materia. Ebend. XI; I, 7, p. 353 B: Notitia materiae est

illud, quod in re sentitur et subiicitur quantitati et situi et sensibilibus, et dicitur

secundum hoc materia, cum qua est hoc aliquid ens, eo quod ipsa est primum, prin

cipium individuationis. S. auch De seæ princ. I, 5, p. 199.

390) De praedicab. II, 4, p. 17 B: Plato . . . . universalia diacit esse corporalia

quaedam in malhematicis rationibus et formis constituta; quod autem quidam dicunt

de universalibus immaterialium, ut angeli et animae, nihil penitus valet ad pr0p0si

tum ; talia enim diacit Plato ab aeterno consistere et radios quosdam lucis primae

eSSe . . . . . . (p. 18 B) Nullo modo universale est corporale, quia est sicut natura cor

poris, cui per aptitudinem dicendi de multis accidit universale esse ...... (p. 19 A)

Aristoteles in omnibus, quae dizit, Platoni praeponatur in positione principiorum;

- - - - - nec est curandum de sophisticis quibusdam, qui ante nos quaedam scripserunt.

391) Metaph. III; II, 7, p. 91 B: Quaestio autem haec est, utrum aliquid sit

forma et universale praeter materiam et synolon (sive simul totum), quod est parti

culare ...... p. 92 B: Non ponemus rationabiliter formalem et separatam domum

PRANtl, Gesch. III. 7

98 XVII. Albertus Magnus.

arabischen Stellen abschreiben, in welchen alle logischen Momente der

Universalien als Accidentiem derselben und die Universalien selbst als

blosse Erzeugnisse des abstrahirenden Denkens bezeichnet werden, obwohl

er dabei seine Begeisterung für das aristotelische σύνολον insoferne wieder

vergisst, als er vorerst von dem Ansichsein der Universalien plaudert °°°).

Wenn er aber ferner den subjectiven nominalistischen Standpunkt so stark

betont, dass aus der Mamigfaltigkeit des Einzelnen die substantielle Aehn

lichkeit (similitudo) oder die Gemeinsamkeit (communitas) mur vom ab

strahirenden Denken als Universale erfasst werde, und somit das Denken

ausdrücklich als Causalität der Universaliem, welche hiemit nur post rem

sind, zu betrachten sei *°°), und wenn er dieses Universale post rem

entschiedem polemisch gegen Plato kehrt 394), so sollte man doch wohl

glauben, Albert habe eine bestimmte Ansicht. Mit nichten. Er belehrt

uns ja selbst, dass ihm all solcher aristotelischer Nominalismus bei Leibe

nicht Ernst sei; denn in einer längeren Stelle, in welcher er von einer

dreifachen Geltung der Universalien spricht, um schliesslich mit der Dar

legung einer vierfachen Geltung derselben aufzuhörem, hat er jemes so

entschieden bevorzugte Universale post rem ganz und gar beseitigt, und

aliquam, quae sit praeter domos materiales, nisi ponamus eam in anima tectonici.....

Non propter scientiam vel utilitatem oportet nos ponere, formam eaetra animam habere

esse praeter synolon.

392) Ebend. V; VI, 7, p. 223 A : Natura autem illa, quae est universale sim

pleæ, natura est secundum se ipsam eæistens eae suis constans diffinientibus ......

Sic enim non pendet esse suum eæ intellectu esse vel in supposito esse..... Accidit

(s. vor. Abschn., Anm. 85) enim ei, esse in hoc et in illo, et per hoc efficitur pro

prium ; accidit etiam eidem, referri ad multa, et per hoc efficitur universale sive

commune; accidit etiam eidem, esse separatum, et per hoc efficitur intelligibile;

accidit etiam ei, terminatum esse et indivisum, et per hoc efficitur unum; et accidit

eidem adhuc, dividi per materiae divisionem, et per hoc efficitur mullum. ......

(p. 223 B) Universale, licet ab hoc, quod est in intellectu, non sit universale, non

est tamen universale nisi ens in intellectu;..... hoc enim modo est universale, prout

accipitur unum de omnibus ; unum autem de omnibus non est in esse, quod habet in

rebus ; ..... igitur prout unum est separatum ab omnibus ; huiusmodi autem fit per

intellectum. S. ebend. Aam. 74.

393) VII; V, 3, p. 290 A: 0p0rtet igitur, quod universale esse universalis sit

dispositio particularis et sit substantialis particularium similitudo; et ideo non est

substantia eorum ...... Natura ipsa, quae forma est ut natura considerata, multipli

cabilis est in multa et tunc multa est et divisa et singularia; quia tamen est essen

tialis similitudo, intellectus agit eam eae mullis ad unum, quia unum est, qu0d

abstrahitur ab omnibus; et haec communitalis unitas procedit a singularitate sua in

materia, inquantum est causa similitudinis essentialis. Et hoc modo universale in

intellectu est et posterius et non causa rei particularis, sed causatur ab ips0 per

intellectum abstrahentem, et sic patet, quod est esse quoddam, sicut dispositio est

esse eius, quod disponitur per ipsam. Anal. post. I; I, 3, p. 518 B, woselbst nach

der im vor. Abschn., Anm. 22, angeführten Stelle folgt: Ex hoc quod universale

denudatur a materia et individuantibus, eo ipso est universale, ..... unde eo ipso,

quod est in intellectu, est universale. Ebend. II, 3, p. 529 A: Animal, quod est

universale, aut nihil est aut posterius est, et quod in ,,Seae principiis“ dicitur (s.

Abschn. XIV, Anm. 487), quod omnis communitas a singularitate procedit.

394) De anima I; I, 4, p. 5 A: Cum intellectus noster accipit intentiones essen

tialium principiorum ..... et abstrahit eas a materia et ab individuantibus aliis, tunc

agit in eis universalitatem. Sic universale posterius est, quando ut universale acei

pitur, et non sicut prius diacit Plato, quod praecederet secundum esse omnia sua

particularia.

XVII. Albertus Magnus. 99

indem er bemerkt, die Universalien seiem 1) an sich existente Naturen,

2) mit der Fähigkeit behaftet, in dem Wielen zu sein, 3) in „spiritualer“

und „speculativer* Geltung im Lichte der göttlichen Intelligenz, und

4) quantitativ individualisirt in der Materie, so knüpft er an das zweite

dieser vier Glieder noch die Unterscheidung, dass man jene Fähigkeit (des

Einwohnens im Wielem) entweder in die Dinge selbst oder in das mensch.

liche Denken verlegen könne, und sowie man im ersteren Falle Realist

und im Letzteren Nominalist sei, so könne er doch nicht die Bemerkung

unterdrücken, dass er seinerseits die realistische Ansicht aufrecht halte 39°).

Allerdings hätte er sich so all jene Plagiate aus Avicenna (und uns die

Mühe , dieselben zu registriren) ersparen können ; aber da er ja Realist

sein will, so darf er auch dem Geist des Augustinus heraufbeschwören,

indem er meint, das Universale an sich und in den Einzelndingen und

in der denkenden Seele sei doch all das Nemliche, d. h. es sei ebem

das „Licht* der göttlichem Intelligenz °°°). Und so bricht vielleicht seine

eigentliche Geistesrichtung, in Folge deren er freilich ein Talent zum

Missverstehen des Aristoteles besitzen musste, am meistem in seiner Schrift

„De causis et processu universitatis“ durch, in welcher er mit Wer

gnügen in der Mystik jenes gleichnamigen Buches (De causis, s. oben

Amm. 23 ff.) wühlt und natürlich nur die in Gottes Intelligenz befind

lichen Universalieivkennt *°7).

395) De praedicab. IX, 3, p. 93 A: 0mnia quinque tripliciter considerari possunt.

Si enim in se accipiantur, ..... sunt naturae quaedam...... Si autem accipiuntur,

seeundum quod naturae illi simplici additur aptitudo ad hoc, quod sint in pluribus

inferioribus, tunc illa iam efficiuntur universalia ...... Utrum autem haec aptitudo

sit in re, quae sua simplicitate apta sit ezistere in pluribus, ...... vel sit in solo

intellectu, ita qu0d ..... solus intellectus similitudinem naturae unius ad eandem

naturam in specie in alio accipiat, ..... quaestio fuit. Et primo quidem modo illi

diaeerunt, qui reales vocabantur, secundo autem modo hi, qui dicebantur nominales.

Et hoc ad praesens non disserendum; tamen in praecedentibus ..... hoc sustinuimus,

quod diacerunt reales ...... Haec autem eadem natura accepta in lumine intelli

gentiae ...... operatur ad esse spirituale ....... (p. 94 A) Per hoc autem, quod in

sensibilibus et in materia efficiuntur ad quantitatem, ..... efficiuntur multa ......

(p. 94 B) Et sic illa natura in quadruplici esse accipitur, sc. in esse naturae sim

plicis, in esse aptitudinis ad multa, in esse luminis intelligentiae, in esse individui

designati per individuantia. Et ideo habet rationem naturae per primum, et habet

rationem universalis per secundum, et rationem intellectus speculativi per tertium, et

rationem particularis et individui per quartum.

396) Ebend. II, 6, p. 21 B: Intellectus in formis agit universalitatem ......

(p. 22 A) Universale unum numero et essentia est in anima et in se ipso et in sin

gulari, nec differt nisi secundum esse determinans ipsum ad hoc vel illud.......

Similitudo de luce et colore bona est ...... Id unum, quod in tribus ipsum facit

esse, est vis intelligentiae primae, quae causa universi esse est in omnibus. C. 7,

p. 23 B: Universale naturae producitur in esse ab agente intelligentia, quae operalur

per suum intellectuale lumen in omni natura. Dieses erbauliche neuplatomisch

augustinische Gleichniss fimdet sich auch insbesondere De Praedicam. II, 3, p. 107 A:

Secundum veritatem sunt tres substantiae formales. Sunt enim formae, quae sunt

tantum formantes, et illae sunt primae formae procedentes a lumine agentis intellectus

...... Et sunt formae substantiales, quae sunt cum eo ingredientes in esse rei et

constituentes, quae sunt sicut lumen causa coloris...... Et similiter substantiae for

males, quae sunt sicut color est immutativus visus vel motivus secundum actum lucidi.

397) Z. B. I, 2, 5, (Vol. W) p. 544 A: Primum principium habet scientiam omnium

generum et specierum et individuorum tam substanliae quam accidentium) ..... quod

7 *

100 XVII. Albertus Magnus.

Wollen wir aber aus diesem Wirrwar uns wenigstens die Termino

logie vor Augen stellen, in welcher sich diese Lehre von den Universalien

bewegt, so treffen wir auf Grundlage der arabischen Quellen *°*) folgende

Begriffe: vor Allem aptitudo (Anm. 375, 379, 381 f., 390, 395) und

communitas oder communicabilitas (Amm. 377, 380—383, 387, 389,

392 f.), auch multiplicabile (Amm. 378, 381 f., 393); sodann forma

oder natura formalis (Anm. 379—381, 383, 385, 389, 391, 393), selbst

quidditas und finis (Amm. 382), richtiger qualitas substantialis (Anm.

379, 386) oder universalitas (Amm. 383); ferner betreffs der subjectiven

Seite intentio (Anm. 380, 394) oder dispositio (Anm. 379, 393), auch

referri (Anm. 377, 392), insbesondere aber abstractio (Anm. 378—380,

382 f., 393), und hiemit zusammenhängend wieder similitudo (Anm.

393, 395), ja selbst indifferens (Anm. 383). Wenn aber viele dieser

Begriffe auch in der logischen Parteispaltung des 12. Jahrhunderts (s.

Abschn. XIV) eine Rolle spielten, so besteht dennoeh hier keine geschicht

liche Continuität mit jenen damaligen Bewegungen (höchstens betreffs des

Gilbertus Porretanus, mit welchem Albert natürlich sympathisirt, ist durch

obiges Citat, Anm. 393, für jene vereinzelte Stelle ein Zusammenhang

machweisbar), sondern all die bunte Manigfaltigkeit der Ausdrücke beruht

auf den Arabern, deren Darstellungen durch Albert's blindes Zusammen

raffen mit Einem Schlage bekannt wurden. Darum gestaltet sich auch,

wie wir sehen werden , nach Albert und Thomas die Parteispaltung in

ganz anderer Weise, als in jenen früheren Jahrhunderten.

Hatte ich im Bisherigem die umerquickliche Aufgabe, den Albert in

der logischen Principienfrage geradezu als einem kopflosen Menschen dar

zustellen, so muss ich , nun sein Schreiber- Talent auch noch in Kürze

durch die einzelnen Gruppen und Theile des Inhaltes der Logik hindurch

begleiten 89°).

Nachdem er die Zahl und Reihenfolge der fünf Universalien be

gründet hat *"°), macht er sich an die Einzeln-Erörterung derselben. Was

zunächst genu8 betrifft, so handelt es sich unter dem verschiedemen Wort

bedeutungen desselben um die logisehe *''4), wobei auch an eine mögliche

Relativität des Gattungs-Begriffes 40?), sowie überhaupt an die accidentelle

und die substantielle Aussage zu denken ist *°°), indem ja das Haupt

gewicht auf der Quiddität liegt *°*). Bei Erläuterung des Acciden

ratio et species est constitutionis omnium, u. s. f. in diesem Tone durch das ganze

Buch hindurch.

398) Ich habe im II. Bd. S. 350 auch betreffs der Araber diesen Punkt ins

Auge gefasst.

399) Eine unnütze Raumverschwendung schiene es mir zu sein, wenn ich nun

für das folgende Detail des 0rganons all jene Stellen, in welchen Albert Arabisches

benützt und höchstens im weitschweifigen Wortlaute von diesen seinen Quellem ab

weicht, vollständig abschreiben wollte. Ich beschränke mich , daher , (unter Wer

weisung auf die betreffenden Anmerkungen des vorigen Abschnittes) auf blosse

Ziffer-Citate, durch welche mich ja, wer Lust hat, immerhin controlliren kann.

400) De praedicab. II, 9, p. 25 B. S. vor. Abschn. Anm. 107.

401) Ebend. III, 1 u. 2, p. 26 ff. S. ebend. Anm. 109.

33, Ebend. c. 3, p. 29 B. S. ebd. Anm. 112. -

403) Ebend. p. 30 A. S. ebd. Anm. 94.

404) Ebend. p. 30 B. S. ebd. Anm. 116.

XVII. Albertus Magnus. 101

* tellen *°°) erscheint dann hier zum ersten Male der auf gröblichstem

Missverständnisse einer aristotelischem Stelle beruhende Begriff des „indi

viduum vagum" *°°), bei dem Substantiellen hingegen kommt das Wer.

hältniss des quale und des quale quid zur Sprache 407).

Auf die Begründung, warum hierauf species sich anzureihem habe 408),

folgt num gleichfalls die Erörterung der verschiedenen Bedeutungen dieses

Wortes *°°), wobei die von Avicenna weiter oben geführte Controverse,

ob nicht Gattungs- und Art-Begriff sich wechselseitig im Kreise drehen,

nachgeholt wird *'"). Bei der Frage, welche der beiden üblichen Defini

tionen der Species die richtigere sei*!!), bringt Albert einmal eine

Verbesserung bei ***), gelangt aber zuletzt zum gleichem Resultate wie

Avicenna ***). Mit grösster Ausführlichkeit aber wirft er , sich sodann

auf die Tabula logica des Porphyrius 414), wobei er nicht bloss auf die

Geltung des „ens"*'°) und auf die beispielsweise Beiziehung des Be

griffes „Engel* kommt *'°), sondern auch zur Werdeutlichung einmal die

Ausdrücke ,,collectio“ und „adunatio“ gebraucht, in welchen er offenbar

durch Gilbertus Porretanus beeinflusst ist 417).

Auch bezüglich der differentia bahnt die Frage über den Sprach

gebrauch ***) den Weg zur Unterscheidung der alterirenden und der

artmachenden Differenz, deren qualitative Function (in quale quid) fest

zuhalten ist *'°), so dass sich hieran ebensosehr jene Erwägungen über

die Gradabstufung der Qualitäten knüpfen **"), wie die Frage über das

Entblösstsein an die Unterscheidung der theilendem und der constituirenden

Differenz ***). Das Werhältniss sodanm der Differenz zum Gattungs- und

405) Ebend. c. 4, p. 31 A. S. ebd. Anm. 157.

406) Ebend. p. 31 B: Individuum ...... ab Aristotele designatur in Praedica

mentis ut vagum, ut ,,aliquis homo, aliquis bos“, et de hoc potest esse dubium,

utrum de uno solo an de pluribus praedicetur (s. die Stelle Abschn. IV, Anm. 387.

Albert spricht noch öfter von diesem monströsen Begriffe, z. B. ebend. IV, 1, p. 35 A.

IV, 7, p. 49 A. De praedicam. II, 2, p. 107 A).

407) Ebend. p. 32 A u. B. S. vor. Abschn., Anm. 106 f.

408) Ebend. IV, 1, p. 34 A. S. ebd. Anm. 118.

409) Ebend. p. 35 A. S. ebd. Anm. 119.

410) Ebend. p. 35 B. S. ebd. Anm. 113. -

411) Ebend. p. 37 A u. c. 2, p. 37 B. S. ebd. Anm. 28 u. bes. 121 f. (auch

die geschichtliche Frage des Avicenna, ebd. Anm. 120, fehlt hier nicht).

412) p. 37 A: Haec quidem solutio est Avicennae (s. ebd. Amm. 121). Posset

tamen melius dici, quod ...... cum individui participatione non participet immediate

nisi species, de differentibus numero non praedicatur immediate nisi species u. s. w.

413) Ebend. 2, p. 38 A. S. ebd. Anm. 128.

414) Ebend. 3, p. 39 A. S. ebd. Anm. 132. Die Abstufung von genus gene

ralissimum zur species specialissima ist das Thema aller moch folgendem Capitel

dieses IV. Buches. -

415) Ebend. p. 41 A. S. ebd. Anm. 32.

416) Ebend. 4, p. 42 A. S. ebd. Anm. 117.

417) Ebend. 6, p. 46 B: Quod autem commune est et universale, semper est

collectivum et adunativum..... Colligere et adunare sunt idem in substantia, differunt

tamen secundum rationem m. s. f. Vgl. Abschn. XIV, Anm. 473 f.

418) Ebend. V, 1, p. 50 A. S. vor. Abschn. Anm. 135.

419) Ebend. p. 51 f. S. ebd. Anm. 138—140.

420) Ebend. 2, p. 54 A u. B. S. ebd. Anm. 148 f.

421) Ebend. 3, p. 55 f. S. ebd. Anm. 145 f. u. 198.

102 XVII. Albertus Magnus.

Art-Begriff führt zur Erörterung darüber, dass die Gattung nur Potenz, .

nicht aber Stoff sei ***), indem hiedurch die Aussagbarkeit der Differenz

als eines Universale bewahrt bleibe ***), und zugleich am der engeren

Definition der Differenz festgehalten werden könne 434).

Ebenso verfährt Albert an der Hand der Araber auch beim pro

prium **°) und beim accidens, bei welchem er aber die Einwendungen

Avicenna's gegen Porphyrius nicht gelten lässt, sondern instinctmässig mit

den Schwächen des Letzteren sympathisirt *°°). Hingegen was aus Avi

cenna über die Berührungspunkte und Unterschiede der fünf Universalien

entnommen werden konnte, bietet Albert in unerträglicher Weitschweifig

keit dar **"), um zuletzt noch aus gleicher Quelle auf dem substantiellen

Nexus aller Universalien hinzuweisen 4*°).

Die Kategorie n knüpft Albert (gleichfalls auf arabischer Grund

lage) dadurch an die Universalien am, dass es sich mur um jene „Gat

tungen* handle , welche unter die fünf Universalien subsumirt werden

können, wornach er das Wort „praedicamentum“ förmlich als synonym

mit „praedicabile“ behandelt *°°). Die Auctorität aber einer Stelle des

Boethius veranlasst ihn, die Kategorien ziemlich nominalistisch zu be

trachten *°°), und ebendorther wiederholt er die scharf dualistische

Scheidung zwischen Substanz und Accidens ***). Die Einzeln-Erörterung

aber bielet wenig Principielles dar; sie bewegt sich nur in einem höchst

422) Ebend. 4, p. 58 ff. S. ebd. Anm. 194, 140, 166, 301, 193.

423) Ebend. 5, p. 61 f. S. ebd. Anm. 141 f.

424) Ebend. 6, p. 63 f. S. ebd. Amm. 297 u. 144. Eine vereinzelte Pole

mik Albert's gegen Avicenna in diesen Discussionem hahe ich bereits ebend. Anm.

150 angeführt. Uebrigens füllem Erörterumgen über die engere Definition der

Differenz noch den ganzen Rest dieses W. Buches.

425) Ebend. VI, 1 u. 2, p. 70 ff. S. ebend. Anm. 152—155.

426) Ebend. VII, 1—3, p. 74 ff. S. ebd. Amm. 29 f. u. 156—159, woselbst

ich Avicenna's gerechte Bedenken erwähnte; Albert aber meint (p. 77 A): Arabes

phil0s0phi hanc Porphyrii accidentis descriptionem reprehenderunt...... Quod autem

subiungitur de divisione accidentis, ratio est, ut ostendatur assignatio vera de utroque

accidente u. s. w. .

427) Ebend. VIII, 1—13, p. 79—91. S. ebd. Anm. 162—170. Tadelnde Be

merkungen über Porphyrius werden aber von Albert auch hier ignorirt (z. B. jene

ebd. Anm. 171) oder ungeschickt widerlegt (z. B. jene ebd. Amm. 164 durch die

Worte p. 80 A: Tam genus autem quam differentia praedicatur de pluribus speciebus,

dicit Avicenna. Quod quamvis non sit necessarium, tamen non est impossibile, quia

in pluribus hoc invenitur). -

428) Ebend. IX, 1, p. 91 B. S. ebd. Anm. 172—174.

429) De praedicam. I, 1, p. 95 A: Sequitur igitur munc determinare de his,

quae . . . . . ad se invicem sunt Ordinanda secundum genera, species, differentias, pro

pria et accidentia..... Et ideo hic ordinabilia ad subiici et praedicari sunt ordinanda

et determinanda secundum omnem sui diversitatem, quae consistit in decem generibus

praedicabilium sive praedicamentorum. Vgl. ebd. Anm. 17 u. 91 u. ob. Anm. 114.

430) Ebend.: 0rdo praedicabilium non potest determinari nisi seeundum quod

sub voce habet praedicabile designari, rebus enim inquisitive incognitis non possumus.

..... Propter quod dicit Boethius (s. Abschn. XII, Anm. 84), quod haec scientia, sc.

libri praedicamentorum, est de decem primis vocibus prima genera rerum significan

tibus (die widersprechende, Kehrseite hievon s. unten Anm. 444).

431) Ebend.: Partes autem huius subiecti sunt ordinabilia secundum diversum

nm0dum praedicandi in substantia et accidente, et in accidentibus secundum omnia

novem genera accidentium; et sic multitudo infinita restringitur in decem genera, ut

dicit Boethius (s. ebend. Anm. 90). -

XVII. Albertus Magnus. 103

weitschweifigen Commentare, in welchem wir durch dem arabischem Stoff

hindurch noch die griechischen Commentatoren (namentlich den Simplicius)

durchblicken sehem. So begegnen wir als Gegenständen solcher £$££;e

zunächst den Begriffen des Synonymen, Homonymen, Analogen u. dgl.***),

dann der sog. regula de quocunque, welche auch hier in Verbindung

kommt mit dem Dictum de omni *°°), ferner den Angaben über den

quidditativen Charakter der Substanz ***), über den Unterschied der

substantia prima und secunda *°°), über das substantiale *°°), über die

bloss subjective Bedeutung der Relation **") u. s. f. Aber den tieferen

Fragen scheint Albert hier absichtlich aus dem Wege zu gehen, und so

benützt er auch jene Controverse nicht, welche Avicenna darüber geführt

hatte, ob Qualität und Quantität zu den Accidentien gehören *°°). Hin

gegen fand er es für nöthig, zur Erklärung der sechs letzten Kategorien

das pfuscherische Machwerk des Gilbertus Porretanus nicht bloss voll

ständig aufzunehmen, sondern auch in peinlichster Ausführlichkeit zu

commentiren *°°), wodurch er sich das traurige Werdienst erwarb , dass

die ,,Seae principia“ auf lange Zeit förmlich in das 0rganon recipirt

blieben 4*°). Ausserdem bürgerte sich durch Albert's Auctorität die

Nomenclatur „Antepraedicamenta“ (Synonym u. s. f) und ,,Postpraedi

camenta“ (die vier Gegensätze, prius, simul, motus, habere), welche wir

allerdings auch schon bei Abälard trafen (Abschn. XIV, Anm. 272), nun

ganz allgemein ein ***).

Bei Erklärung der Schrift De in te rp r et at i o n e, welche hier zum

ersten Male in zwei Bücher getheilt erscheint***), hatte Albert einen

reichen Stoff vor sich, indem er mit den Commentaren der Araber auch

jenen ausführlicheren des Boethius verbinden konnte; und indem er diess

S. vor. Abschm. Anm. 191 u. 31.

A. S. ebd. Anm. 192 u. Abschn. XI, Amm. 152.

A. S. vor. Abschn., Anm. 33.

f. S. Abschn. XI, Anm. 151.

17 B. S. vor. Abschn., Anm. 196.

41 A. S. ebd. Amm. 35. Ebend. c. 7, p. 149 A, vgl.

432) Ebend. I, 3,

433) Ebend. c. 6

434) Ebend. II, 1,

$ Ebend. c. 3

436) Ebend. c. 10, p.

437) Ebend. IV, 1, p.

ebd. Anm. 207.

438) S. vor. Abschn., Anm. 199.

439) Acht Tractate (p. 194—236) widmet Albert in stupider Hingabe jenem

Producte, dessem Armseligkeit ich oben, Abschn. XIV, Anm. 485 ff., zu schil

dern hatte.

440) Wenn nemlich allerdings auch schon Lambert v. Auxerre bei Uebertra

gung der byzantinischen Logik das Buch De sea, principiis eingereiht hatte (s. oben

Anm. 116, vgl. auch Amm. 173 u. 308), so wurde diese Ergänzung doch nur durch

Albert zu einer so allgemein üblichen, dass noch die Drucke der lateinischen

Uebersetzungen des 0rganons bis ins 16. Jahrh. hinab sämmtlich dieser Sitte

huldigten.

441) De praedicam. I, 6, p. 102 A und VII, 1, p. 173 A. Bei der Frage, zu

welcher Kategorie die Bewegung gehöre, schliesst sich Albert (VII, 14, p. 190 A)

an Avicenna an (s. vor. Abschn., Amm. 208).

442) Periherm. II; I, 1, p. 268 A: Nunc sub alterius libri principio de conse

quentiis enuntiationum u. s. w. Sicher beruht diese Trennung, gemäss welcher

(nach der jetzt üblichen Numerirung) mit dem 10. Capitel das zweite Buch begann,

ebensosehr auf arabischer Litteratur wie die Zertheilung des Buches Soph. Elench.;

s. ebend. Anm. 64. In den Drucken des 0rganons erscheint diese Abtheilung noch

bis in das 17. Jahrh. -

104 XVII. Albertus Magnus.

wirklich that, haben wir auch hier nicht von individuellen Werdiensten

desselben zu berichten, sondern nur einige Punkte bezüglich ihrer Quellen

hervorzuheben. Er knüpft das Buch, von welchem er auch erwähnt,

dass es Andronikus für unächt gehaltem habe ***), in boethianischer Auf.

fassung derartig an die Kategorien, dass in letzteren die in Worten

hezeichnete Sache, in ersterem aber die redende Bezeichnung (sermo)

der Sache die Hauptsache sei***), und in Bezug auf die nachfolgende

Syllogistik fixirt er den Sprachgebrauch der Worte „enuntiatio“ und

„propositio“ **°). Es folgen sodann unter Benützung der Araber die

üblichen Controversen über voae 4*°), momen **") und verbum 44°), sowie

die Eintheilung der Satzarten ***), und hierauf in grösster Ausführlichkeit

die Erörterung über die sog. Infinitation *°°). Bei Besprechung der Ein

heit des Urtheiles mimmt Albert die arabische Unterscheidung auf, wornach

das copulative Urtheil nur als zusammengesetztes, hingegen das conditio

nale und disjunctive als einheitlich verbumdeme (coniunctione unum) be

trachtet werden soll *°!), und ebenso folgl er arabischen Worbildern

bezüglich der Qualität *°*) und der Quantität *°°) der Urtheile, sowie bei

ein paar einzelnen Schul-Controversen *°*). Die Lehre aber von der Ent

gegensetzung und Aequipollenz entwickelt er vollständig nach Boethius *°°),

so dass natürlich auch hier jene wahren innerem Schwierigkeiten des

aristotelischen Buches (s. Abschn. IV, Anm. 203 f. u. 235) ungelöst

hleiben. Endlich bezüglich der modalen Urtheile wiederholt er den

443) Ebend. I; I, 1, p. 238 B. Die Quellenstelle des Boethius nebst jener

des Andronikus selbst s. Abschn. IX, Amm. 45.

444) Ebend. c. 2, p. 240 A: Est enim liber praedicamentorum de decem vocibus

prima principia significantibus et secundum rerum proprietates, non vocum (seinen

eigenem Selbstwiderspruch, — s. obem Anm. 430 —, brauchte natürlich Albert

nicht zu bemerken). Hic autem in scientia de interpretatione est inchoatio a sermone

sive voce et terminatur in rem. S. Abschm. XII, Anm. 84 u. 110.

445) Ebend. c. 1, p. 238 A: Propositio est enuntiatio stans sub forma syllo

gismi. S. Abschn. XI, Anm. 153, u. Abschn. XII, Anm. 111 f. u. 133.

446) Ebend. II, 1 u. 2, p. 242 ff. S. vor. Abschn., Anm. 210.

447) Ebend. c. 4, p. 246 f. S. ebd. Anm. 211.

448) Ebend. Ill, 1, p. 254 ff. S. ebd. Anm. 38.

449) Ebend. II, 2, p. 243 A: Nec deprecativa nec optativa nec coniunctiva nec

infinitiva cum vero vel falso significant, sed ..... quando est indicativa. Ebend. IV,

1, p. 258 A: 0ratio perfecta dividitur; non enim omnis oratio enuntiatio est, sed

illa sola, .... in qua indicative est significatum (der Herausgeber der Werke Albert's

hat ungeschickter Weise hierin eine Meinungswerschiedenheit zwischen Albert und

Thomas erblickt). S. bei Boethius Abschn. XIl, Anm. 111.

450) Ebend. c. 5, p. 248 ff. S. vor. Abschn., Anm. 212.

451) Ebend. IV, 2, p. 258 B: Composita (sc. est enuntiatio) sive plures, in qua

vel plura de un0 vel unum, de pluribus vel plura de pluribus dicuntur, ..... ut si

dicam ,,Socrates et Plato currunt“ u. s. f. ..... Coniunctione autem unae sunt, in

quibus consequentia, quam notal c0niunctio, facit unitatem, et hoc non est nisi in

conditionali et disiunctiva. S. ebd. Anm. 215.

452) Ebend. V, 1, p. 260 f. S. ebd. Anm. 213. -

453) Ebend. p. 261 A u. bes. II; l, 3, p. 272. B. S. ebd. Anm. 214.

454) Ebend. II; 1, 5, p. 276 A u. 277 A. S. ebd. Anm. 40 f.

455) Ebend. I; W, 1, p. 260 ff. u. II; I, 1 f., p. 269 ff. S. Abschn. XII, Anm.

113—118. Nur bedient sich Albert der nicht-boethianischen Terminologie „aequi

pollentia“,

XVII. Albertus Magnus. 105

Standpunkt, dass der Modus selbst Prädicat ist 4°°), ergänzt aber die

Verhältnisse der Entgegensetzung und Aequipollenz (wahrscheinlich aus

Alfarabi) vollständiger, als Boethius getham hatte *°"), wobei auch aus

Averroes die aristotelische Unterscheidung zwischen possibile und con

tingens eingehalten wird *°°).

In beiden Analytik en zeigt sich uns Albert als einen höchst red

seligen Exegetem des aristotelischen Textes, bleibt aber dabei ähnlich wie

Averroes der reinen Lehre des Aristoteles im Ganzen getreu. So mimmt

er betreffs des gegenseitigen Werhältnisses der zwei Analytiken in der

ersten wohl die arabische Unterscheidung zwischen Form und Stoff des

Schliessens auf *°°) und denkt auch mit Avicenna an populäre nicht

formulirte Schlüsse *°°), zieht aber bei Erklärung der Syllogistik selbst,

— insbesondere bezüglich der modalen Syllogismen *°*) —, die Araber

nur zur Werdeutlichung bei und eignet sich etwa höchstens die Ansicht

am, dass die Prämissen der Stoff und die Figur die Form des Schlusses

sei *°*), oder dass bei den drei Figuren die sechzehn möglichen Combi

nationem der Urtheile zu erwägen seien *°°), oder dass für Auffindung

des Mittelbegriffes die versinnlichende Darstellung des Averroes zweck

dienlich sei *°*). Hingegen ist er nicht bloss bezüglich der theophrasti

456) Ebend. II; II, 1, p. 279 A : Si autem quaeritur, quid sit praedicatum in

enuntiatione modali, dicimus cum Boethio et Alfarabio, qu0d modus est praedicatum.

S. ebend. Anm. 119.

457) Ebend. c. 4, p. 283 A u. B: Est autem haec dispositio in figura, ut faci

lius videatur, quod dictum est:

Prima linea : Secunda linea :

Possibile est esse. Possibile est non esse.

Non possibile est esse. Non possibile est non esse.

Contingit esse. Contingit non esse.

Non contingit esse. Non contingit non esse.

Tertia linea: Quarta linea :

Non impossibile est esse. Non impossibile est non esse.

Impossibile est esse. Impossibile est non esse.

Non necesse est esse. Non necesse est non esse.

Necesse est non esse. Necesse est esse.

In hac dispositione ..... prima linea sequitur tertiam et secunda quartam per omnes

modos, ..... et sic etiam correctus est error antiquorum et vera consequentia moda

lium est disposita. Die unvollständigere Angabe des Boethius s. ebend. Anm. 122.

Uebrigens s. auch b. Algazeli, vor. Abschn., Amm. 262. Dass das Ganze nicht aus

der byzantinischen Logik entnommen ist, zeigt die Vergleichung mit obigen Anm.

45 u. 164; anders verfuhr Thomas, s. unten Anm. 541 ff.

458) Ebend. c. 6, p. 286 A. S. vor. Abschm., Anm. 315.

459) Anal. pr. I; I, 1, p. 289 f. S. ebd. Anm. 51, 265, 317.

460) Ebend. c. 2, p. 290 B. S. ebd. Anm. 80.

461) Nachdem ihn c. 11 ff. p. 299 ff. schon die Umkehrung der modalen Ur

theile sehr beschäftigt hatte, — s. ebd. Anm. 46 u. 218 —, verbreitet er sich llI,

1—9 u. IV, 1 — 29, p. 325 — 383 in grösster Ausführlichkeit über die modalen

Schlüsse. S. ebd. Amm. 47.

462) Ebend. II, 2, p. 307 B. S. ebd. Anm. 216.

463) Ebend. c. 6, p. 312 B. S. ebd. Anm. 268.

464) Ebend. VI, 3, p. 401. S. ebd. Anm. 328. Auch hat sich von jener

Stelle des Avérroes her durch Albert für die Erörterungen „De invenlione medii“

die üblich gebliebene Terminologie ,,Consequentia, Antecedentia, Repugnantia* ein

gebürgert.

106 XVII. Albertus Magnus.

schen Modi der ersten Figur, welche bei ihm auch syllogismi conversi

heissen, zurückhaltend, indem er (Algazeli und Averroes hattem sie gänz

lich beseitigt) mur zwei derselben anerkennt *°°), sondern er bekämpft

auch mit Averroes ausdrücklich die Berechtigung einer vierten Figur *°°).

Ja, was die Hauptsache ist, er überbietet sogar den Averroes darin, dass

er die hypothetischen Syllogismen völlig abweist *"") und somit im Gegen

satze gegen die übrigen Araber den Begriff der Ürvö8eoug ganz aristo

telisch behandelt *°°). — Als beachtenswerthe Einzelnheiten habe ich zu

erwähnen, erstens dass Albert in der Syllogistik die übliche Buchstaben

Bezeichnung ebenso wie Boethius rechtfertigt und für dieselbe den Aus

druck „termini transcendentes“ wählt *°°), und zweitens ganz besonders

dass er gelegentlich einmal die byzantinische Lehre von der appellatio

verwerthet, und zwar merkwürdiger Weise in einer Form, welche nicht

bei Petrus Hispanus, sondern schon bei Wilhelm Shyreswood er

scheint *7°). Und es macht uns diese Stelle, sowie die obige des Robert

Capito (Amm. 357) so ziemlich den Eindruck, als wäre damals die

byzantinische Logik noch ganz unabhängig neben der aristotelisch-arabi

schen einhergegangen , denn später wenigstens gestaltet sich die Sache

ja ganz anders *74).

Auch in der zweite n Analytik ist Albert's Werfahrem überwiegend

nur exegetisch, doch lässt er sich dabei hier etwas mehr von den

465) Ebend. c. 2, p. 400 A: Ad syllogizandum indirecte ..... conversus erit

syllogismus concludens minorem de maiori eætremitate (vgl. Abschn. IX, Anm. 100).

Ebend. II, 13, p. 322 A: Est indirecte concludere.... in duobus modis, quorum unus habet

naiorem universalem affirmativam et minorem universalem negativam, et alter habet

naiorem particularem affirmativam et minorem universalem negativam (d. h. es sind

diess unter den fünf theophrastischen Modi, s. Abschn. W, Anm. 46, die zwei letzten,

welche in der byzantinisch - lateinischen Logik, — s. oben Anm. 52 —, Fapesm0

und Frisesomorum, bei den Späterem aber Fesapo und Fresison heissem) ......

Quamvis autem Boethius ponat quinque modos indirecte concludentium in prima figura

(Abschn. XII, Anm. 136), tamen hic non ponuntur nisi duo qui dicti sunt, quia illi

formantur iuaeta inutiles coniugationes. S. vor. Abschn., Aam. 268 u. 321.

466) Ebend. c. 5, p. 311 B u. c. 13, p. 325 A. S. vor. Abschn., Anm. 322.

467) Ebend. III, 1, p. 326 A. S. ebd. Anm. 327.

468) Ebend. V, 1, p. 385 A. S. ebd. Anm. 324.

469) Ebend. I, 9, p. 298 A: Quia de syllogismo loquimur simplici, qui tantum

formaliter syllogismus est et in omni materia habet poni et nullius materiae est pro

prius, ideo terminis utimur transcendentibus nihil et omnia significantibus. S. Abschn.

XII, Anm. 133.

470) Ebend. c. 10, p. 299 A: Ad haec autem solvenda et similia (d. h. Bedenken

über die Umkehrung der Urtheile) duo praenotanda sunt, sc. regulae appellationum

et consequentiarum (über letzteren Begriff s. unten Anm. 610 ff.). Regulae autem

appellationum sunt, quod nomen „homo“ supponens verbo praeteriti vel futuri tem

poris potest appellare pro homine, qui est vel qui fuit, si verbum est praeteriti

temporis, vel pro homine, qui est vel qui futurus est, si est verbum futuri tem

poris. S. bei Wilhelm Shyreswood oben Anm. 64 (bei Petrus Hispanus oben

Anm. 228 f.).

471) Indem nemlich keine Rede dawon sein kann, dass bei Albert die byzan

tinische Lehre von den Proprietates terminorum als solche in die Logik aufgenommen,

geschweige denn etwa (wie bei Occam) systematisch mit derselben verflochten wäre,

werde ich durch solch vereinzelte Stellen in meiner obigen Annahme über Vincenz

v. Beauvais (Anm. 319—326) durchaus nicht irre gemacht. An eine Unächtheit

aber der Stelle des Albert oder jener des Capito zu denken, liegt keinerlei Wer

anlassung wor. Vgl. auch unten Anm. 544.

XVII. Albertus Magnus. Thomas v. Aquino. 107

Arabern beeinflussen. So finden wir ausser den einleitenden Bemer

kungen 47*) die arabischen Anschauungen über das καδ' αὐτὸ ***), über

xc 8óìov und praedicatum primum ***), über die dignitates, d. h.

obersten Denkgesetze *7°), ja auch über demonstratio potissima *7°). In

den Erörterungen über demonstratio quia und demonstratio propter

quid neigt er sich im Gegensatze gegen Alfarabi näher dem Avicenna zu,

als dem Averroes *77); hingegen in Unterscheidung einer definitio for

malis und definitio materialis, worauf er auch anderwärts zu sprechen

kommt, folgt er wieder, wie schon Robert Capito (Amm. 355) gethan

hatte, dem Alfarabi*7°).

Was endlich die Topik und Sophistik betrifft, welche beide er

gleichfalls in ausführlichster Weise commentirte, so weist er der ersterem

im Gegensatze gegen Alfarabi und Avicenna jene Stelle an, welche sie

traditionell im aristotelischen Organon einnahm *"*), und sucht auch ge

legentlich eine arabische Ansicht bezüglich des ganzen Gebietes der Dia

lektik zu berichtigen *°°).

Durch Albert nun lässt sich Th omas von A quino (geb. 1225 oder

1227, gest. 1274) leiten und bestimmen, und es wäre ein grosser Irr

thum, denselben für einen selbstständigen Denker zu halten **'). Er ist

von zwei Auctoritäten zugleich gefesselt, von der christlich-dogmatischen

und von der (durch Albert's Belesenheit übermittelten) aristotelischen;

472) Die Stelle ist schon im vor. Abschn., Anm. 51. angeführt; vgl. ebend.

Amm. 276 f.

473) Anal. post. I; II, 8—11, p. 535—541. S. ebd. Anm. 56.

474) Ebend. c. 13, p. 543 u. IV, 11, p. 584. S. ebd. Anm. 57, 224, 283.

475) Ebend. I, 4, p. 520 u. III, 4, p. 559. S. ebd. Anm. 60 u. 225. Durch

die Uebersetzung der betreffenden Stelle des Aristoteles (Abschn. IV, Anm. 147)

blieb hiebei die Terminologie ,,subiectum, passio, dignitales“ üblich.

476) Ebend. III, 6, p. 563. S. vor. Abschn. Anm. 62.

477) Ebend. II; I, 1, p. 610 ff. S. ebd. Anm. 62, 226, 342.

478) Ebend. I; II, 17, p. 551, u. II; II, 10, p. 630, u. Metaph. VII; I, 12,

p. 259. S. ebd. Anm. 52.

479) Top. I, Prooem. p. 659. S. ebd. Anm. 17 u. 230.

480) Metaph. IV; I, 7, p. 127 B: Dialectici et sophistae ...... in usu eandem

subindunt figuram cum prim0 phil0s0ph0....... Sed differt philosophia a dialectica

quidem modo potestatis et virtutis medii, ..... a sophistica vero differt secundum

vitae proaeresin. Ebend. III; III, 6, p. 107 B: Dialectica et prima philosophia saepe

sunt circa eadem et de eisdem tractanles, sed dialeclica inquisitiva est, ...... mec

opinor vera esse, quae dicit Averroes, quod sc. dialecticus et primus philosophus com

municent in probabilibus rationibus. S. ebd. Anm. 231 u. 380.

481) Es ist z. B. geradezu lächerlich, wenn K. Werner (in seinem dreibändigen

Werke „Der heilige Thomas von Aquino“. Regensburg 1858 f.) der Logik und Er

Kenntnisstheorie des Thomas 175 Seiten in einer Weise widmet, wie wenn die ganze

aristotelische Logik die ,,Lehre** des ,,heiligen“ Tbomas wäre. Für den Geschichts

forscher zeigt sich ja auch Thomas als eine höchst secundâre Natur. Uebrigens

verwerthet Werner bei seiner Darstellung, welche überhaupt manche argen Irrthümer

enthält, fortwährend Stellen ans dem sachlich umächten Schriften des Thomas in

ungenirtester Gleichstellung mit den ächten. H. E. Plassmann, Die Schule d. h.

Thomas, v. Aqu. Erster HÜrsaal : D. Philos. d. h. Th. Erster Theil: Logik. Soest

1858. hat eigentlich mit Thomas durchaus Nichts zu schaffem, sondern entwickelt

jene abenteuerlichst zusammengestoppelte Logik, welche in den thomistischem Wor

Jesungen und Priester-Seminarien des vorigen und jetzigen Jahrhunderts in Spanien,

Italien und gewissen Landslrichen Deutschlamds üblich war oder ist,

108 XVII. Thomas vom Aquino.

und wer sich in religiöser Beziehung volle Unbefangenheit bewahrt oder

errumgen hat, wird in der ganzen sogenannten Philosophie des Thomas

Nichts weiter erblicken, als eine unverständige Verquickung zweier we

sentlich disparater Standpunkte; denm nur Sache eines unklaren Ver

standes kann es sein, wenn man (— wie ich schon wiederholt hervor

gehoben habe —) den aristotelischen Substanz-Begriff meben der christ

lichen Trinitätslehre festhalten zu können glaubt, oder wenn man die

aristotelische Ethik in christliche Moraltheologie verballhornt***).

Was wir über Thomas hier zu berichtem haben, kanm vor Allem nur

auf Ausscheidung der ächten und der unächten Schriftem desselben be

ruhen; und indem in dieser Beziehung nur die sog. Opuscula in Frage

kommen können, bemerke ich, dass mir in Uebereinstimmung mit älteren

und neueren Untersuchungen *°°) unter den zur Logik gehörigen (— denn

z. B. De unitate intellectus contra Averroem gehört nur zur Psycho

logie —) kleineren Schriften nur folgende als ächt gelten: vor Allem die

Erstlingsschrift des Thomas De ente et essentia (Opusc. 30), sodann De

principio individuationis (0p. 29), De quatuor oppositis (0p. 37), De

natura verbi intellectus (0p. 14), De propositionibus modalibus (Op. 40),

und De fallaciis (0p. 39). Die übrigen als unächt vorläufig bei Seite

lassend ***) muss ich, wie sich von selbst versteht, ausser den Commen

taren zu De interpr., zur zweitem Analytik und zur Metaphysik auch

die einzelnen entscheidenden Stellen aus den bekannten Hauptwerken

(Summa theologiae, Summa contra gentes, Quodlibetea, ad IV Sentent.

u. s. f.) beiziehen 4°°).

Indem Thomas betreffs der Eintheilung des Wissensgebietes Bemer

kungen aus Albert wiederholt 4°°), schliesst er sich auch an diejenigen

482) An diesem Urtheile kann mich matürlich auch die geschichtlich lange

dauernde Wirkung des Thomismus durchaus nicht beirren , denm dass die naive

Werstandes-Unschuld an einem christlichen Aristotelismus Wergnügem fand, und dass

auch heutzutage noch Wiele glaubem, auf zwei Sättelm reiten zu können, ist wohl

unleugbare Thatsache ; aber der Philosophie muss es unbenommem bleiben, diese

süsse Selbsttäuschung als das zu bezeichnen, was sie ist, — als eine Träumerei.

Eben darum bleibt es auch allen christlichen Theologen vollständig überlassem,

welcherlei Meinung sie ihrerseits über Thomas hegem. Uns berührt diess ebenso

wenig, als die Frage, ob nicht Thomas durch seine Werquickung mit Aristotelismus

etwa auch die theologische Auffassung alterirt habe.

483) Die Berichte der Zeitgenossen des Thomas und sonstige entscheidende

Punkte betreffs der Aechtheit einzelner Schriften finden sich schon bei 0udin,

Scriptt. eccles. Vol. III, p. 254—280. Ausserdem s. Montet, Mémoire sur S. Thomas

in den Mémoires de l'Acad. roy. de sciences mor. et polit, de l'inst. de France, tom. II,

Paris 1847, p. 525 ff. und insbesondere das vortreffliche Werk von Charl. Jourdain,

La philos. de St. Thomas d'Aquin. Paris 1858. (Vol. I, p. 130 ff.)

484) Nemlich: De demonstratione (0p. 38), De natura accidentis (Op. 41), De

natura generis (0p. 42), De pluralitale formarum (0p. 45), De natura syllogismi

(0p. 47), Summa totius logicae (Op. 48), De sensu resp. singul. et intell. resp. univ.

(Op. 49), De inventione medii (0p. 50), De intellectu et intelligibili (0p. 53), De

universalibus (0p. 55 und 56). Dieselben werdem geeigneten 0rtes weiter untem

besprochen werden. (S. Anm. 548 ff. u. Abschn. XIX, Anm. 265 ff.)

485) Ich citire nach der Römer Ausgabe v. 1570 (in 17 Bänden). Den Quellen

Rückweis für die einzelnen ,,Aussprüche“ (s. oben Anm. 359) des Thomas führe

ich, soweit thunlich, mur auf Albert zurück, woselbst ja dann der weitergehende

Rückweis auf Arabisches zu findem ist.

486) Ad Boeth. de trinit. (Vol. XVII, 2) f. 134. S. oben Anm. 360 ff.

XVII. Thomas von Aquino. 109

Stellen seines Meisters am, in welchen derselbe die Logik als blosses

Werkzeug und als Nicht-Theil der Philosophie bezeichnete *°7). Indem

die Logik nur formale Principien betrachte *°°), enthalte sie das „in

zweiter Linie Gedachte“ (secundo intellecta) und biete den modus pro

cedendi für die übrigen Wissenschaften dar *°°), daher sie auch als

Einleitung vorauszuschicken sei *°°). Auch die Eintheilung der Logik

(nach arabischer Weise mit Einschluss der Rhetorik und Poetik) ist nur

aus Albert, welcher hiezu auch den Standpunkt des Boethius beigezogem

hatte, entlehnt 4°1).

Was die Universalien betrifft, konnte Thomas ja alles Beliebige

(wie wir sahen) aus Albert sich heraussuchen, und so sehen wir ihn

denn auch jenen nemlichen widerspruchsvollen Weg wandeln, auf

welchem sein Lehrer schliesslich beim theologischen Realismus anlangte.

487) Ebend. f. 128 r. A: Res autem, de quibus est logica, non quaerunlur ad

c0gn0scendum propter se ipsas, sed ut adminiculum quoddam ad alias scientias; et

ideo logica non continetur sub philosophia speculativa quasi principalis pars, sed

quasi quoddam reductum ad eam, prout ministrat speculationi sua instrumenta, unde

- - - - - non tam est scientia, quam scientiae instrumentum. S. oben Anm. 363 u. 365.

488) De pot. dei, qu. 6, art. 1 (Vol. VIII) f. 59 v. A: Logicus et mathematicus

considerant tantum res secundum principia formalia.

489) Ad Boeth. de trin. f. 132 v. A: 0portet in addiscendo a logica incipere,

non quia sit facilior scientiis celeris, habet enim maæimam difficultatem, cum sit de

secundo intellectis, sed quia aliae scientiae ab ipsa dependent, inquantum ipsa docet

modum procedendi in omnibus scientiis. S. besonders den Begriff „secunda intentio“

ob. Anm. 363, sowie noch weitere Stellem des Thomas untem Amm. 506.

490) Metaph. I, 1 (Vol. IV) f. 3 v. A: Plures artes sunt repertae quantum ad

vtilitatem, quarum quaedam sunt ad vitae necessitatem, sicut mechanicae, quaedam

vero ad introductionem in aliis scientiis, sicut scientiae logicales u. s. f. S. oben

Anm. 368.

491) Anal. post. I, 1, (Vol. I) f. 16 v. A: Ars quaedam necessaria est, quae

sit directiva ipsius actus rationis, ..... et haec est ars logica, i. e. rationalis scientia,

- - - - - et ideo videtur esse ars artium ...... Una actio intellectus est intelligenlia in

divisibilium, ..... et haec operalio a quibusdam (d. h. Algazeli und Pseudo-Averroes,

s. vor. Abschn., Anm. 236 u. 346) dicitur informatio intellectus sive imaginatio per

intellectum; et ad hanc operationem ordinatur ..... liber Praedicamentorum. Secunda

vero operatio intellectus est compositio vel divisio..... in libro Perihermenias. Terlius

vero actus rationis est, ..... ut per id, quod est notum, deveniat in cognitionem

ignoti...... Est enim aliquis rationis processus necessitatem inducens; ..... alius,

in qu0 ut in pluribus verum concluditur, nec tamen necessitatem habens; terlius vero,

in quo ratio a vero deficit ..... Pars aulem logicae, quae primo deservit processui,

iudicativa dicitur (über iudicium und inventio s. obem Anm. 368)...... Certitudo

autem iudicii..... est vel eæ ipsa forma syllogismi tantum, et ad hoc ordinatur liber

Priorum Analyticorum, ..... vel etiam eæ materia, ...... et ad hoc ordinalur liber

Posteriorum Analyticorum ..... Secundo aulem rationis processui deservit alia pars

logicae, quae dicitur inventiva ...... et ad hoc ordinatur Topica sive Dialeclica,

- - • • • • Rhetorica, ...... Poetica (s. oben Anm. 364 u. 370)..... 0mnia aulem haec

ad rationalem philosophiam pertinent...... Tertio autem processui rationis deservit

pars logicae, quae dicitur sophistica..... in libro Elenchorum. Periherm. I, 1, (Vol. I)

f. 1 r. A: Dupleæ est operatio inlellectus. Una quidem, quae dicitur indivisibilium

- intelligentia ..... ; alia est operatio intellectus componentis et dividentis. Additur

autem et tertia operatio, sc. ratiocinandi, secundum quod ratio procedit a notis ad

inquisitionem ignotorum ...... Cum autem logica dicatur rationalis scientia, necesse

est, quod eius consideratio versetur circa ea, quae pertinent ad tres praedictas opera

tiones intellectus u. s. w., d. h. er begründet hiedurch die Reihenfolge des 0r

ganons: Categ., De interpr., Anal. pr. S. oben Anm. 370—373.

110 XVII. Thomas von Aquino.

Die bereits traditionell gewordeme Unterscheidung, d. h. ante rem, in

re, post rem *°°), bekommt auch hier vorläufig die Färbung des sog.

aristotelischen Empirismus, indem von der Simneswahrnehmung des Ein

zelnen aus der Denkaet hinterdreim (posterius) durch Abstraction das

gleichmässige Verhaltem (habitudo) des einheitlich Gleichen erfasse und so

zur intentio universalitatis (s. ob. Amm. 363) gelange, während in den

Dingem selbst das Universale als das prius vorliege, welches im Ent

stehungsprocesse sich verwirkliche *°°). Und so spricht Thomas wieder

holt von einem colligere *°*), idem eae pluribus accipere *°°), von

communitas und selbst von indifferens *°°), und er betont ausdrücklich,

dass das commune als solches nur im Demkacte liege 4°7), während die

Natur, welcher dieser Abstractionsprocess „widerfährt* (accidit), nur in

492) Sentent. II, Dist. III, qu. 2, art. 2 (Vol. VI, 2) f. 15 r. A: Est tripleae

universale: quoddam , quod est in re seu natura ipsa, qua est in particularibus,

quamvis in eis non sit secundum rationem universalitatis in actu; est etiam quoddam

universale, quod est a re acceptum per abstractionem, et hoc posterius est re; .... est

etiam quoddam universale ante rem, quod est prius re ipsa, sicut forma domus in

mente aedificatoris. De pot. dei, qu. 5, art. 9, f. 55 v. A: Universale tripliciter con

siderari potest, et secundum quemlibet modum considerationis ..... universale est semper.

Uno modo .... secundum qu0d abstrahit a quolibet esse ...... Alio m0d0 .... secun

dum esse, quod habet in singularibus .... Tertio modo .... secundum esse, quod habet

in intellectu. S. oh. Anm. 379 f.

493) S. theol. I, qu. 85, art. 3 (Vol. X) f. 285 v. A : Quia sensus est singu

larium, intellectus autem universalium, necesse est, quod cognitio singularium quoad

nos prior sit quam universalium cognitio ....... f. 286 r. B: Universale dupliciter

potest considerari: uno modo secundum quod natura universalis consideratur simul

cum intentione universalitatis ; et cum intentio universalitatis, ut scilicet unum et idem

habeat habitudinem ad multa, proveniat eae abstractione intellectus, oportet quod se

cundum hunc modum universale sit posterius (das Gegentheil hievon s. untem Anm.

511)..... Alio m0d0 potest considerari quantum ad ipsam naluram, prout invenitur

in particularibus; et sic dicendum est, qu0d dupleæ est ordo naturae; unus secundum

viam generationis et temporis, ..... alius est ordo perfectionis sive intentionis naturae,

sicut actus simpliciter est prius. Ebend. II, 1, qu. 29, art. 6 (Vol. XI, 1) f. 66 v. A:

De universali dupliciter contingit loqui: uno modo secundum quod subest intentioni

universalitatis; alio autem modo dicitur de natura, cui talis intentio atlribuitur.....

Si accipiatur primo modo, ...... universale fit per abstractionem a materia indivi

duali. Das Original hievon können wir uns aus obigem Stellen Albert's, Anm. 379,

383, 393, zusammenholem.

494) S. c. gent. I, 3, (Vol. IX) f. 3 r. A: Ea, quae in sensum non cadunt, non

possunt humano intellectu capi, nisi quatenus eæ sensibus earum cognitio colligitur.

0b. Anm. 387 u. 393. - -

495) Anal. post. I, 42, f. 51 r. A: Universale non cognoscitur sensu, sed eæ

pluribus singularibus visis, in quibus multoties consideratis invenitur idem accidere,

accipimus universalem cognitionem. S. ebend.

496) De ente et ess. 3, (Vol. IV, 2) f. 11 r. A : Non oportet, ut diversarum

specierum, quarum est idem genus, sit una essentia, quia unitas generis eae ipsa

indeterminatione vel indifferentia (ob. Anm. 383) procedit ..... Genus dicitur unum

per communitatem formae signatae; unde patet, quod per additionem differentiae re

mota illa indeterminatione, quae erat causa unitatis generis, remanent species ' diversae

per essentiam. -

497) S. c. gent. I, 26, f. 31 v. B: Quod est commune multis (ob. Anm. 380 ff.),

non est aliquid praeter multa nisi sola ratione, sicut animal non est aliud praeter

Socratem et Platonem et alia animalia nisi inlellectu, qui apprehendit formam ani

malis ea spoliatám ab omnibus individuantibus et specificantibus. Ob. Anm. 379 u.

382 f. u. 391. *« -

XVII. Thomas von Aquino. 111

den Einzeln-Individuen existire 49°). Wenn daher folgerichtig die Einzeln

Dinge erst durch diese abstrahirende und sammelnde Denkthätigkeit wirk

lich Gegenstände des ,, Erkennens“ werden oder sogar an sich dem

Erkemnen unzugänglich sind *°°), so kann völlig im Simne des Aristo

teles gesagt werden, dass die Sinneswahrnehmung der Boden und

der Ursprung des Erkennens sei, aber eben der Denkact vermöge

einer refleacio, durch welche er auch sich selbst ergreifen kann, sieh

durch die sinnfälligen Dinge auf das ihnen zu Grunde liegende Allge

meine zurückbeuge und so das Hinderniss der Materialität überwin

dend zur Quiddität des Einzelnen vordringe °°°). Indem Thomas auf

diese Weise einerseits die intentio universalitatis und andrerseits die

derselben umterworfene 0bjectivität unterscheidet, welch letztere wieder

einerseits in dem Einzeln-Dingen materialisirt und andrerseits im Denken

universalisirt sei, kann er und muss er diese Auffassung zu einer

Polemik gegen Plato formuliren 501), welche er ausdrücklich an mehreren

498) S. theol. I, qu. 85, art. 2, f. 285 r. B; Cum dicitur universale abstractum,

duo intelliguntur, sc. ipsa natura rei et abstractio seu universalitas. Ipsa igitur

natura, cui accidit (ob. Anm. 392) vel intelligi vel abstrahi vel intentio universali

tatis, non est nisi in singularibus; sed hoc ipsum, quod est intelligi vel abstrahi vel

intentio universalitatis, est in intellectu. Anm. 391.

499) Ebend. qu. 86, art. 1, f. 290 r. A: Principium singularitatis in rebus ma

terialibus est materia individualis ; intellectus autem noster..... intelligit abstrahendo

speciem intelligibilem ab huiusmodi materia; quod autem a materia individuali abs

trahitur, est universale. Unde intellectus noster directe non est cognoscitivus nisi

universalium ; indirecte autem et quasi per quandam refleacionem potest cognoscere

singulare. Ebenso De verit. qu. 2, art. 6, f. 303 r. A. Weit schärfer aber und

völlig übertrieben erscheint diese* Auffassung S. theol. I, qu. 14, art. 11, f. 63 v. B:

Intellectus noster speciem inlelligibilem abstrahit a principiis individuanlibus; unde

species intelligibilis nostri intellectus non potest esse similitudo principiorum indivi

dualium, et propter hoc intellectus nosler singularia non c0gn0scit (es ist diess eben

der Gegensatz gegen Gottes Erkennen, s. unten Anm. 517 f.).

500) De princ. individ. (Vol. XVII, 1) f. 206 v. A : In cognitione humana funda

mentum et origo est sensus ...... secundum philosophum in libro Perihermenias (s.

Abschm. IV, Anm. 108)...... Impossibile est intellectum ferri super illa accidentia

nisi ...... per modum cuiusdam refleacionis. Refleacio autem est dupleæ ...... Potest

igitur vel redire in se per actum et potentiam suam vel redire per obiectum in ipsam

originem obiecti, sc. per phantasmata in species sensibilium...... Cum enim in ips0

suo obiecto figitur acies, rationem universalis apprehendit, quod solum in istis in

ferioribus ab intellectu determinatur ut proprium obiectum, cum omnia singularia apud

nos materialia sint; materia enim impedit intellectum, singulare vero non ......

(f. 207 r. A) Ideo quidditas rei materialis in ipsa sua particularitate est obiectum

rationis particularis, cuius est conferre de intentionibus particularibus. Ob. Anm.

391, 393 u. 382.

501) De anima II, 12 (Vol. III) f. 26 r. B: Universale potest accipi dupliciter.

Uno modo potest dici universale ipsa natura communis, prout subiacet inlentioni uni

versalitatis (s. oben Anm. 489 und unten Anm. 506). Alio modo secundum se, sicut

et album potest accipi dupliciter........ Ista autem natura, cui advenit intentio

vniversalitatis, ..... habet dupleæ esse, unum quidem materiale, secundum quod est

in materia naturali, aliud autem immateriale, secundum quod est in intellectu. (Die

eklektisch benützte Quelle dieser Dreigliederung s. oben Anm. 379 u. 383.) Secundum

igitur quod habet esse in materia naturali, non potest ei advenire intentio universali

tatis, quia per materiam individuatur. Advenit igitur ei universalitatis intentio,

secundum quod abstrahitur a materia individuali. Non est autem possibile, qu0d

abstrahatur a materia individuali realiter, sicut Platonici posuerunt; non enim est

112 XVII. Thomas von Aquino.

Stellen übt °°°), um ganz entschiedem sich zum Aristotelismus zu be

kennen °"°). Ja Thomas spricht wie ein aristotelischer Nominalist, indem

er der platonischen Ideenlehre den begrifflichen Gehalt der Worte gegen

überstellt °"*), in welchen der vollständige Ausdruck des Intelligiblen als

ein vom Menschen erzeugter liege 808).

Aber schnell wendet sich das Blatt (wie hei Albert), und Thomas

ist trotz all dieser peripatetischen Plagiate, deren Tragweite er natürlich

gar nicht versteht, Nichts weniger als ein Aristoteliker. Denn während

sein ganzer scheinbarer Aristotelismus sich in den arabischen Begriff der

intentio secunda concentrirt °°°), so tritt bei ihm ja num dieser secun

homo naturalis, i. e. realis, nisi in his carnibus..... Relinquitur igitur, quod natura

humana non habet esse praeter principia individuantia nisi tantum in intellectu.

Ebend. I, 1, f. 2r. A: De animali universali possumus loqui dupliciter; aut secundum

quod est universale, quod scilicet est unum in multis aut de multis, aut secundum

quod est animal; et hoc vel secundum quod est in rerum natura vel secundum qu0d

est in intellectu.

502) De ente et ess. 4, f. 12 r. A: Non potest dici, quod ratio generis, speciei,

differentiae conveniat esse, secundum quod est quaedam res eæistens eaetra singularia,

ut Platonici ponebant; ..... non enim potest dici, quod Socrates sit hoc, quod ab

eo separatum est. Ansserdem Anal. post. I, 1, f. 17 r. A u. 41, f. 49 v. A, u. ins

besondere De anima I, 5, f. 17 r. A, woselbst er die Worte Alberts (ob. Anm. 394)

wiederholt; vgl. auch Anm. 377.

503) S. theol. I, qu. 6, art. 4, f. 23 r. B: Haec opinio (sc. Platonis) irrationa

bilis videtur quantum ad hoc, quod ponebat species rerum naturalium separatas per

se subsistentes, ut Aristoteles multipliciter improbat. Hiezu De substant. separ. s. de

angelis, c. 2, (Vol. XVII, 1) f. 86 v. B: Non necesse est, ut ea, quae intellectus

separatim intelligit, separatim esse habeant in rerum natura. Unde nec universalia

oportet separata ponere et subsistentia praeter singularia, neque etiam mathematica

praeter sensibilia, quia universalia sunt essentiae ipsorum particularium et mathe

malica sunt terminationes quaedam sensibilium corporum. Et ideo Aristoteles mani

festiori et cerliori via processit ad investigandum substantias a materia separatas,

sc. per viam motus. S. ob. Anm. 388.

504) Periherm. I, 2, (Vol. I.) f. 1 v. B: Significat hoc nomen „homo“ naturam

humanam in abstractione a singularibus, unde non potest esse, quod significet h0mi

nem immediate singularem, ut Platonici posuerunt, quod significet ipsam ideam hominis

separatam; sed quia hoc secundum suam abstractionem non subsistit realiter secundum

sentenliam Arislotelis, sed est in solo intellectu, ideo necesse fuit, Aristotelem dicere,

quod voces significant intellectus conceptiones immediate et eis mediantibus res. Letz

teres deutlicher ebend. 10, f. 7 v. B: nomina non significant res nisi mediante

intellectu.

505) Allerdings stehen die eben angeführten Worte im Commentare zu jener

aristotelischen Schrift, welche, wie wir sahen, schon längst wor den Arabern - den

Anhaltspunkt für nominalistische Auffassungen dargeboten hatte („universale est, quod

aptum natum est praedicari de pluribus“, s. z. B. bei Scotus Erigena, Abàlard u. A.),

und so kann auch ebend. 10, f. 8 r. B gesagt werden: Universale secundum quod

est in singularibus, cadit in apprehensionem hominum. Aber Thomas äussert sich

eben auch anderwärts in einer solch nominalislischen Betonung des Wortes, nem

lich: De natura verbi intellectus (Vol. XVII, 1) f. 85 r. A: Sicut in principio actionis

intellectus et species non sunt duo, sed unum est ipse intellectus et species illustrata,

ita unum in fine relinquitur, similitudo scilicet perfecta genita et ea pressa ab in

tellectu, et hoc totum ea pressum est verbum et est totum rei diclae eaepressivum et

totum, in qu0 res eæprimitur, et hoc intellectum principale, quia res non intelligitur

nisi in eo; est enim tanquam speculum, in quo res cernitur, sed non eaccedens id,

quod in eo cernitur.

506) Metaph. IV, 4, f. 43 v. A: Ens rationis dicitur proprie de illis intentioni

lus, quas ratio adinvenit in rebus c0nsideratis, sicut intentio generis, speciei et

XVII. Thomas von Aquino. 113

dären Geltung als das Primäre etwas „ausserhalb der Seele* Seiendes

gegenüber °°°), und zwar denkt er hiebei zunächst an den aristotelischen

Form.Begriff, welcher objectiv in dem Dingen als Seins-Princip wirke 80*);

aber während er diess in dem antiplatomischen Simne nimmt, dass nicht

etwa die allgemeinen Begriffe als Ideen eine getrennte Existenz haben,

versteht er es christlich-theologisch von den schöpferischen Formen in

Gott °"°). Denn sowie schon das Gleichniss vom Gesichts-Sinne zu einer

solchen Annahme einer species intelligibilis führt °10), so werden nun die

Universaliem, welche wir so eben (Amm. 493) als das posterius sahem,

hinwiederum im Hinblicke auf die formgebende Kunst Gottes als das prius

im begreifenden Erkennen bezeichnet °11). Und da nun der intellectus

aeternws der eigentliche Wohnsitz der Universalien ist ° 1°), und dieselben

similium, quae quidem non inveniuntur in rerum natura, sed considerationem rationis

consequuntur, et huiusm0di ens rationis est proprie subiectum logicae. So auch

„intentio praedicabilitatis“ De ente et ess. 4, f. 17 r. B und ebend. 6, f. 30 r. B.

Anal. post. I, 21, f. 31 r. A. Hiezu obige Anm. 489 u. 501. Die Quelle bei Albert

s. Anm. 363. Wer die arabische Herkunft dieses Begriffes „intentio* nicht kennt,

muss denselben misswerstehen (so z. B. Aloys Schmid, Die thomistische u. scoti

stische Gewissheitslehre. Dillingen 1859. S. 19).

507) De pot. dei, qu. 7, art. 9, f. 74 v. A: Prima intellecta sunt res eætra

animam, in quae primo intellectus intelligenda ferlur. Secunda autem intellecta

dicuntur intentiones consequentes modum intelligendi, ...... sicut intentio generis et

speciei et secundarum substantiarum ...... In nullo autem praedicamento ponitur

aliquid nisi res eætra animam eæistens, nam ens rationis dividitur contra ens divisum

per decem praedicamenta. (S. die aristotelische Stelle Abschn. IV, Amm. 302.)

508) S. theol. I, qu. 85, art. 3, f. 286 v. A: Universale secundum quod accipitur

cum intentione universalitatis, est quidem quodamm0d0 principium cognoscendi, prout

intentio universalitatis consequitur modum intelligendi, qui est per abstractionem.

Non autem est necesse, quod ..... sit principium essendi, ut Plato eæistimavit ......

Si autem consideremus ipsam naturam generis et speciei, prout est in singularibus,

sic quodammodo habet rationem principii formalis respeclu singularium; nam singu

lare est propter materiam, ratio autem speciei sumitur eae forma. Sed natura generis

comparatur ad naturam speciei magis per modum materialis principii, quia natura

generis sumitur ab eo, quod est materiale in re, speciei vero ab eo, quod est formale.

S. ob. Anm. 391 u. vgl. unten Anm. 526.

509) Metaph. XI, 2, f. 139 r. A: Nihil est in rerum natura praeter singularia

eæistens, sed tantum in consideratione intellectus abstrahentis communia a propriis ..... -

(B) Est aliqua substantia separata a sensibilibus, non quidem species rerum sensi

bilium, ut Platonici posuerunt, sed primi motoris. -

510) De unit. intell. (Vol. XVll, 1) f. 104 r. A: Natura prout est in singulari

bus, est intellecta in polentia, sed fit intellecta in actu per hoc, quod species a rebus

sensibilibus mediantibus sensibus usque ad phantasiam perveniunt et per virtutem

intellectus agentis species intelligibiles abstrahuntur, quae sunt in intellectu possibili;

hae aulem species non se habent ad intelleclum possibilem ut intellecta, sed sicut

species, quibus intellectus intelligit, sicut etiam species, quae sunt in visu, non sunt

ipsa visa, sed ea, quibus visus videt. S. ob. Amm. 396 u. 499.

511) De Veritate, qu. 8, art. 9 (Vol. VIII) f. 334 v. A: Universale secundum quod

est in comprehensione nostra, qua comprehendimus res naturales, est a rebus natura

libus acceptum. Sed universale in nostra comprehensione existens respectu arlifi

cialium non est poslerius, sed prius, quia per formas arlis universales apud n0s

eacistentes artificiata producimus et similiter per rationes aeternas deus producit crea

turas. S. ob. » Anm. 395.

512) S. theol. I, qu. 16, art. 7, f. 75 r. A : Universale dicitur esse ubique et

semper, inquantum universalia abstrahuntur ab hic et nunc; sed eæ hoc non sequitur,

ea esse aeterna, nisi in intellectu, si quis est aeternus.

PRANtl, Gesch. III. 8

1 14 XVII. Thomas von Aquino.

im Geiste Gottes als Musterbilder und als Principien des Erkennens vor

liegem °*°), so handle es sich nur um eine Modification der platonischen

Ansicht, denn eigentlich habe Plato auf das Nemliche hingestrebt, was

Aristoteles ausgesprochen, und nur die Art und Weise der Immateriali

tät, welche dem Ideen zukommen soll, sei falsch ° 1*). Dass sonach Thomas

auch nicht Platoniker sei, durften wir allerdings nach dem Vorgange

seines Lehrers (Anm. 377) erwartem, aber indem wir die Einsicht ge

winnen, dass er den Aristotelismus und den Platonismus durch die Mystik

des Buches De causis (vgl. Anm. 25), aus welchem er die Begriffe ens,

unum, verum, bonum zu einer theologischen Wendung benützt ° 1°), cor

rumpirt habe, entdecken wir auch bei ihm in der Universalienfrage als

den innersten Kern das nicht- logische Motiv der mystischen Causalität

Gottes ° 1°), woran sich nur in Folge des üblichen Auctoritäts-Schwindels

ein unwerdauter Aristotelismus als äusserliche Schale anschloss.

Aber eben jene höchste göttliche Instanz ist es, an welche sich bei

Thomas ein anderweitiges Moment knüpft, welches zwar überwiegend der

Ontologie angehört, jedoch hier nicht völlig übergangen werden darf,

insoferne es in den Universalien-Streit hinüberspielt und einige Zeit hin

durch sogar dem Haupt-Gegenstand der Controversen bildete, so dass die

513) Ebend. qu. 15, art. 1, f. 69 v. A: Necesse est ponere in mente divina

ideas ...... Per ideas intelliguntur formae uliarum rerum praeter ipsas res eæistentes.

Forma autem alicuius rei praeter ipsam eæistens ad duo esse polest; vel ut sit

ezemplar eius, cuius dicitur forma, vel ut sit principium cognitionis ipsius, secundum

quod formae cognoscibilium dicuntur esse in cognoscente ...... (B) Necesse est, quod

in menle divina sit forma, ad similitudinem cuius mundus est faclus, et in hoc con

sistit ratio ideae. Ebend. qu. 44, art. 3, f. 156 v. A. Ebenso De verit. qu. 3, art. 1,

f. 310 v. A. S. ob. Anm. 397.

514) Sentent. I, Dist. XXXVI, qu. 2, art. 1, f. 112 v. B: Plato et alii antiqui

philosophi quasi ab ipsa veritate coacti tendebant in illud, quod postmodum Aristo

teles eaepressit, ..... et ideo Plato ponens ideas ad hoc tendebat, secundum quod et

Aristoteles posuit, sc. eas esse in intelleclu divino; unde hoc improbare philosophus

non intendit, sed secundum modum, quo Plato posuit, formas naturales, per se eari

stentes sine materia esse. S. c. gent. III, 24, f. 259 r. B: Dicit Boethius in libro

de Trinitate (s. bei Gilbert Porretanus, Abschn. XIV, Anm. 463 ff.), quod formae,

quae sunt in materia, venerunt a formis, quae sunt sine materia. Et quantum ad

hoc verificatur dictum Platonis, quod formae separatae sint principia formarum, quae

sunt in materia, licet posuerit eas per se subsistentes et causantes immediate formas

sensibilium. Nos vero ponimus eas in intellectu eæistentes et causantes formas in

feriores per motum coeli.

515) Qu. de verit. I, 1 (Vol. VIII, 1) f. 289 r. B: Quaecunque se habent ut

prius et posterius, oportet esse diversa, sed verum et ens sunt huiusmodi, quia ut

dicitur in libro de Causis, prima rerum creatarum est esse, et ...... omnia alia

dicuntur per informationem de ente et sic sunt ente posteriora..... Ea, quae dicuntur

communiter de causa et causatis, magis sunt unum in causa, quam in causatis, et

praecipue in deo, quam in crealuris; sed in deo ista quatuor „ens, unum, verum,

bonum“ sic appropriantur, quod ens ad essentiam pertineat, unum ad personam patris,

verum ad personam filii, bonum ad personam spiritus sancti; personae autem divinae

non solum ratione, sed re distinguuntur, unde ad invicem non praedicantur; ergo

multo fortius in .creaturis debent amplius, quam ratione, differre. Vgl. Abschn. XIX,

Anm. 273.

516) S. c. gent. III, 25, f. 262 r. A: Intellectus autem humanus cognoscit ens

universale, desiderat igitur naturaliler cognoscere causam eius, quae solum deus est.

De ente et ess. 5, f. 17 v. B: Intelligentia (d. h. causae primae) est habens formam

et esse, et accipitur ibi forma pro ipsa quidditate vel essentia simplici.

XVII. Thomas von Aquino. 115

übrigen rein logischen Fragen in den Hintergrund traten. Was memlich

das primcipium individuationis betrifft, welches wir auf arabischer Grund

lage schon bei Albert trafen (Anm. 388), so erstreckt sich ja mach Thomas

die Causalität Gottes natürlich auch auf die Materie und hiemit für das

Erkennen auch auf die als Individuem auftretenden 0bjecte °17); denn

zwischen Gottes Erkennen und dem menschlichen Erkennen sei eben der

Unterschied, dass letzteres dem Befund der Materie und hiemit der In

dividualisirung bereits vorfindet, aus welcher es nur die allgemeinen

Formen machschaffend erzeugt, während ersteres die Form und den Stoff

schafft ***). Die Individuation selbst aber verlegt Thomas ebenso wie

Albert (ob. Anm. 388) nach arabischem Worbilde in den Begriff der

discreten Grösse, d. h. was er als materia sigmata bezeichnet, ist die

durch Raum-Dimensionen bestimmt abgegränzte Materie, welche den Art

begriff in der nemlichen Weise zu Individuen umgestaltet, in welcher der

artmachende Unterschied den Gattungs-Begriff zu Arten macht° 1°). D. h.

die individuelle Substanz (die aristotelische substantia prima) werde

allerdings als solche durch jenes quantitative Moment der Raum-Dimension

nicht „verursacht“, wohl aber von demselben stets „begleitet“, so dass

das in die Sinne fallende Individuum durch seine örtliche und zeitliche

Determination (hic et nunc) jene Mittheilbarkeit, welche dem allgemeineren

Substanzen eigen ist (Anm. 496 ff.), einbüsst und als incommunicabile

bezeichnet werden muss °*°).

517) Sentent. II, Dist. III, qu. 2, art. 3, f. 15 v. B: Deus est causa rei non

solum quantum ad formam, sed etiam quantum ad materiam, quae est principium

individuationis; unde idea in mente divina est similitudo rei quantum ad utrumque,

sc. materiam et formam; et ideo per eam cognoscuntur res non tantum in universali,

sed etiam in particulari. Ueber das principium individuationis überhaupt s. auch

Montet a. a. 0. (ob. Anm. 483) p. 591 ff.

518) Quodl. VIII, 2 (Vol. VIII, 2) f. 52 v. B: Cum in mente divina sint omnium

creaturarum formae eæemplares, quae ideae dicuntur, sicut in mente artificis, .... hoc

tamen interest inter formas eacemplares, quae sunt in mente divina et in mente arti

ficis creati, quod creatus arlifex agit eae praesupposita materia; unde formae evem

plares, quae sunt in eius mente, non sunt factivae materiae, quae est individuationis

principium, sed solius formae. De quat. oppos. (Vol. XVII, 1), f. 219 r. A. Jene

Eeschränkung des menschlichem Erkennens s. ob. Anm. 499.

519) De ente et ess. 2, f. 7 v. A: Materia non quomodolibet accepta est prin

cipium individuationis, sed solum materia signata; et dico materiam signatam, quae

süb certis dimensionibus consideratur (s. vor. Abschn., Anm. 184); haec autem ma

teria . . . . . . ponerelur in diffinitione Socratis, si Socrates diffinitionem haberet; in

diffinitione aütem hominis ponitur materia non signata. Ebend. 3, f. 9 r. B : De

signatio individui respectu speciei est per materiam determinatam dimensionibus;

designatio aulem speciei respectu generis est per differentiam constitutivam, quae eae

forma rei sequitur (s. ebend. Anm. 146).

520) S. c. geni. II, 49, f. 146 v. A: Principium diversitatis individuorum eiusdem

speciei est divisio materiae secundum quanlilalem, ...... sine qua subslantia est in

divisibilis. Vgl. S. theol. I, qu. 3, art. 2, f. 13 r. A. Insbesondere aber De princip.

individ. f. 207 r. A: Ipsa forma materialis diversificatur secundum multa esse in

communicabilia, manens una secundum rationem multis communicatam ...... quod

redditur incommunicabilis per receptionem suam in materia....... (B) Quantitas de

terminala dicitur principium individuationis, non quod aliquo modo causet subiectum

suum, quod est prima substantia, sed concomitatur eam inseparabiliter et determinat

eam ad hic et nunc. lllud ergo, quod cadit sub ratione particulari, est hoc aliquid

per naturam materiae; quod aulem cadit sub sensu eaeteriori, est per quanlitatem.

8*

116 XVII. Thomas von Aquino.

Auf solcher Grundlage bespricht dann Thomas (hauptsächlich in der

Schrift De ente et essentia) in völligem Anschlusse an Avicenna die Be

griffe „essentia“ und „eaeistentia“, sowie die einzelnen Universalien selbst.

Nur Wiederholungen ja des arabischen Worbildes lesem wir bei ihm über

den definitorischen Gehalt des Wesensbegriffes, welcher die Einheit der

Form (s. bei Albert ob. Anm. 385) in sich enthält °?'), über die Quid

dität der einfachen Substanzen ***), über Stoff und Form der zusammen

gesetzten Substanzem °°°), über Unabhängigkeit der Essenz von der

Existenz ***), über Singularität und Universalität °°°), über das Verhältniss

des Gattungsbegriffes zum Artbegriffe ***), über den quidditativem Cha

rakter des letzteren **"), über das Verhältniss des Gattungs-Begriffes zur

Differenz °?°), über die Wortform des Differenz-Begriffes 839), und endlich

auch über das Accidens °°°).

Aus dem Umkreise der Kategori e n besitzen wir von Thomas die

Monographie De quatuor oppositis °°'), in welcher er zur Erklärung

auch die übrigen aristotelischen Stellem aus der Metaphysik, der Physik

und De sensu beizieht, so dass er (wie Avicenna) an der ächt aristote

lischen Auffassung des Entblösstseins festhalten kann °°°), während er

andrerseits auch Weranlassung nimmt, seine christliche Creations-Theorie

zu entwickeln °33).

Den Unterschied zwischen den Kategorien und dem Urtheile findet

521) De ente et ess. 1, f. 3 v. A: Ens per se dicitur dupliciter: uno modo, quod

dividitur per decem genera (s. die aristotelische Stelle Abschn. IV, Anm. 341); alio

modo, quod significat propositionum veritatem ....., etiamsi in re nihil ponat .....

Ens primo modo dictum est, quod significat substantiam rei ..... (f. 4 v. A) Quia

illud, per quod res constiluitur in proprio genere et speeie, est, quod significamus

per diffinitionem indicantem quid est res, inde est, quod nomen essentiae a philo

sophis in nomen quidditatis mutatur ..... (f. 5 r. B) Essentia dicitur, quod per eam

et in ea res habet esse. Die Hauptstelle über unitas formae betreffs des üblichen

Beispieles ,,homo“ ist S. theol. I, qu. 76, art. 3, f. 245 v. A: Nihil est simpliciter

unum, nisi per formam unam, per quam habet res esse ..... (B) Ergo oportet eandem

formam esse, per quam aliquid est animal et per quam aliquid est homo ..... Ergo

dicendum, qu0d eadem numero est anima in homine sensitiva et intellecliva et nutri

tiva. Vgl. vor. Abschn. Anm. 92 f. u. 97.

522) De ente et ess. 5, f. 19 r. B. Vgl. ebd. Anm. 92.

523) Ebend. 2, f. 7 r. A. Vgl. ebd. Anm. 229.

524) S. theol. I, qu. 13, art. 9, f. 54 v. B (woselbst auch das übliche Beispiel

von der Sonne). De ente et ess. 5, f. 20 r. B. S. obige Anm. 387.

525) De ente et ess. 4, f. 12 v. — 15 v. auf wörtlicher Uebereinstimmung mit

Avicenna beruhend, s. vor. Abschn., Anm. 178.

526) Ebend. 3, f. 10 r. B: Patet ratio, quare genus et species et differentia se

habeant proportionaliter ad materiam, formam et compositum in natura, quamvis non

sint idem cum illis, quia neque genus est materia, sed sumitur a materia ut signi

ficans totum, nec differentia est forma, sed sumitur a forma ut significans totum.

Aehnlich ebend. 6, f. 29 r. A und Periherm. I, 8, f. 6 r. B. Vgl. obige Anm. 508

u. vor. Abschn. 166.

527) De ente et ess. 3, f. 11 v. A. Vgl. vor. Abschn. Anm. 127 f.

528) Ebend. f. 10 r. A. Vgl. ebd. Anm. 116.

529) Ebend. 4, f. 11 v. B. Vgl. ebd. Anm. 150.

530) Ebend. 7, f. 30 v. — 35 r. Vgl. ebd. Anm. 96 ff.

531) 0pusc. 37 (Vol. XVII, 1, f. 217 v. — 220 v.).

532) f. 217 v. B. Vgl. vor. Abschn., Anm. 145 u. 197 f.

533) f. 219 r. A. Vgl. ob. Anm. 518.

XVII. Thomas von Aquino. 117

er mit dem Arabern darim, dass bei letzterem es sich um eine von der

denkenden Seele gemachte Werknüpfung oder Zusammensetzung handle °°*).

Sein unvollendet gebliebener Commentar zum Buche De interpr. bietet

Nichts bemerkenswerthes dar; denn während er im Ganzen die Erläu

terungen Albert's wiederholt °°°), kann er immerhin gelegentlich aus Apu

lejus oder Augustinus die Bemerkung einschalten, dass die Partikeln nur

Bindemittel der Urtheile sind °°°), oder aus Averroes den Begriff der

Syncategoreumata entnehmen °°") oder von Avicenna die Ansicht ent

leihen, dass „omnis“ nur eine Modalität der Urtheile sei °°°) oder den

Algazeli betreffs der Einheit der Urtheile ausschreiben °°°), ohne dass

wir hierin etwa grosse Werdienste erblicken. Wenn wir aber germe her

vorheben, dass er in ächt aristotelischem Simne sogar mit grösserer Schärfe

als Averroes die hypothetischen Urtheile und Schlüsse abweist **"), so

muss es uns hinwiederum als eine Inconsequenz erscheinen, dass Thomas

in seiner als ächt beglaubigten (s. ob. Anm. 483) Monographie De pro

positionibus modalibus °*!) diesen speciellen Gegenstand in vollständigem

Anschlusse an die byzantinische Logik behandelt. Während er nemlich

hierüber allerdings auch bei Albert Erörterungen vorfinden konnte (s. ob.

Anm. 456 f.), verschmäht er offenbar diese Quelle, um dem Wilhelm

Shyreswood (— denn mit diesem, nicht aber mit Lambert von Auxerre,

noch auch mit Petrus Hispanus, stimmen seine Angaben fast wörtlich

überein —) abzuschreiben 843). Die üblichen Werse aber sind in dem

gedruckten Texte des Thomas theils ungehörig umgestellt, theils sichtlich

aus späterer Zeit interpolirt***). Uebrigens gehört auch diese Benützung

534) Sentent. l, dist. XIX, qu. 5, art. 1, (Vol. VI, 1) f. 65 v. A: Esse dicitur

dupliciter: uno modo secundum quod ens significat essentiam rerum, prout dividitur

per decem genera ; alio modo secundum quod esse significat compositionem, quam

anima facit, et istud ens philosophus appellat verum. Vgl. vor. Abschn., Anm.

17, 74, 82.

535) So z. B. f. 1 v. B auch die Bemerkung über Andronikus (s. ob. Anm. 443)

und f. 5 v. B über die Eintheilung der Satzartem (s. ob. Anm. 449).

536) f. 1 r. B: Aliae vero sunt magis colligationes partium orationis, quam ora

tionis partes, sicut clavi. S. Abschn. X, Anm. 7. u. Abschn. XII, Anm. 43.

537) f. 5 r. A: Syncategoremata, quae secundum se non significant aliquid abs0

lutum, sed solam habitudinem unius ad alterum. S. vor. Abschm., Anm. 309.

538) f. 8 v. B. S. ebd. Anm. 214.

539) f. 6 y. B. S. ebd. Anm. 259.

540) f. 1 r. B: Hypothetica enuntiatio non continet absolutam veritatem, cuius

cognitio requirilur in demonstratione, ...... sed significat, aliquid verum esse eae

suppositione, quod non sufficit in scienliis demonstrativis, ..... et ideo Aristoteles

praetermisit fractatum de hypothelicis enuntialionibus et syllogismis. Vgl. ebd.

Amm. 327.

541) 0pusc. 40 (Vol. XVII, 1), f. 226 r. B.

542) f. 226 r. B: Modi autem, qui compositionem determinant, sunt seae, sc.

verum, falsum, necessarium, impossibile, possibile, contingens. Verum autem et falsum

nihil addunt supra significationes, propositionum de inesse u. s. f., s. ob. Anm. 42 ff.;

namentlich stimmt auch die Figur (f. 226v. A) genau mit jener des Wilhelm überein,

s. Anm. 45. -

543) Es finden sich memlich (f. 226 v. A) zunächst jene obigen Werse (Anm. 44)

in der Reihenfolge 2, 4, 1, 3, 5, 6; `hieranf folgt jener Wers, welcher untem, Abschn.

XX, unter den späteren Erzeugnissen vorkommen wird, und dann noch die ersten

vier der ebendaselbst anzuführenden Werse.

118 XVII. Thomas von Aquino. . Pseudo-Thomas.

byzantinischen Stoffes ebenso wie jene bei Robert Capito oder bei Albert

immer noch zu den vereinzelten Erscheinungen ***).

Der Commentar des Thomas zur zweiten Analytik °*°) enthält

ausser dem wenigen Stellen, welche schon oben benützt wurdem, durchaus

Nichts erwähnenswerthes ; er bewegt sich lediglich in einer erklärenden

Umschreibung des Originales und vermeidet jedem gelehrten Apparat ebenso

wie alle Controversen. -

Endlich dem Umkreise der Sophistik, über welche er gelegentlich

eine Bemerkung Albert's wörtlich wiederholt °*°), gehört seine Schrift

De fallaciis an. Dieselbe ist eine breite Paraphrase der ersten fünf Ca

pitel des aristotelischen Buches, von welcher höchstens hervorgehoben

werden mag, dass Thomas zuweilen Sophismen anführt, welche um

des erforderlichen Wortwitzes willen dem lateinischen Idiom angepasst

sind 547).

Insoferne aber unter dem oben (Anm. 484) genannten unächten

Schriften des Thomas sich einige befinden, welche demselben nur wegen

des entscheidemden Mangels an positiven Zeugnissen abgesprochen werdem

müssen, hingegen ihrem ganzen Inhalte nach ebensowohl von Thomas

selbst verfasst sein könnten und namentlich nicht die geringste Spur.einer

späteren Entstehung zeigen, so mögen dieselben gleich hier ihre Stelle

findem. Jedenfalls sind sie von ächten Thomisten oder All)ertisten ge

sehrieben, und zwar sichtlich ohne Berücksichtigung der alsbald eintre

tenden Controversen und Bereicherungen der Logik, und sowie sie eben

darum wenig Bemerkenswerthes enthalten, kann ich mich über sie sehr

kurz fassem.

So finden wir in der äusserst kurzen Schrift De sensu respectu

singularium et intellectu respectu universalium wörtlich des Thomas

Ansicht über die Individuation (ob. Anm. 519), sowie über das Auftreten

der Universalien in den Dingen und im Denken (Anm. 501, auch die

dortige Polemik gegen Plato fehlt hier nicht). Höchstens könnte man

sagen, dass des Thomas Auffassung der menschlichen Worte (Anm. 504 f.)

etwas präciser ausgedrückt sei, wenn der Werfasser bemerkt, Prädikate

der Individuen seien nicht die Bezeichnungen der intentio (Anm. 493),

sondern die Bezeichnungen der objectiven Wesen selbst ***).

Auch die Schrift De natura syllogismorum bietet ausser einer von

Avicenna (vor. Abschn. Anm. 216) abweichenden Bemerkung, dass die

vier aristotelischen Ursachen im Syllogismus machweisbar seien, durchaus

544) S. Amm. 357 u. bes. 471.

545) Vol. I, f. 16 v. — 73 v.

546) S. theol. II, 1, qu. 57, art. 6, f. 117 v. A. Ebend. 2, qu. 51, art. 4,

f. 124 r. A. Metaph. IV, 4, f. 43 r. A. Vgl. ob. Anm. 480.

547) 0pusc. 39. Vol. XVII, 1, f. 221 r. — 226 r. S. dort z. B. f. 223 r. B:

Omnis populus est arbor, sed aliqua gens est populus. 0der (f. 223 v. A): Tu es

qui es, sed quies est idem quod requies, ergo tu es requies. Oder (ebend.): Quid

quid deus fecit invite, fecit invilus; sed racemos fecit in vite ; igitur racemos fecit

invitus u. s. f.

548) Vol. XVlI, 2, f. 35 v. A. Dort lesen wir (B): Nomina communia signi

ficantia naturas ipsas praedicantur de individuis, non autem nomina significantia

intentiones. Vgl. Abschn. XIX, Anm. 127.

XVII. Pseudo-Thomas. Bonaventura. 119

Nichts eigenthümliches dar, denn ihr Inhalt bewegt sich in der allerge

wöhnlichsten Angabe der „Regeln* der aristotelischen Syllogistik 549).

Ebenso ist die Abhandlung De inventione medii °°0) Nichts als

ein schulmässiges Excerpt der ausführlichen Erklärung , welche Albert

(ob. Anm. 464) der versinnlichenden Figur des Averroes gewidmet hatte;

dass dabei Beispiele für die vierzehn aristotelischen Modi (d. h. natürlich

bei der ersten Figur mit Ausschluss der fünf theophrastischen Modi)

gegeben werden, versteht sich von selbst.

Desgleichen zeigt die Schrift De demonstratione 551) nur eine Wieder.

holung desjenigen, was Albert in seinem Commentare zur zweiten Ana

lytik über demonstratio potissima (Amm. 476) und über subiectum, passio

und dignitates (Anm. 475) unter Beiziehung der aristotelischen Beispiele

gesagt hatte.

Wenn aber num der gleichzeitige Franziskamer B o n a v e n t u r a

(d. h. Johann von Fidanza, geb. 1221, gest. 1274) gewissermassen

ein Gegenstück oder wenigstens ein Correlatum zu Albert und Thomas

bildet, und an seinen Schriften die machmalige Fehde zwischen Domini

kanern und Franziskanern sich nährte, so kann die Geschichte der Logik

es mit Vergnügen den Mystikern oder andrerseits den gelehrten Theologen

anheimgeben, über die Werdienste desjenigen Autors, welcher ein Itine

rarium mentis ad deum schrieb, zu entscheidem. Denm sowie in dem

„deo frui“ überhaupt nicht das Reiseziel der Logik liegt, könnten wir

den Bonaventura gänzlich der homiletischen Litteratur überlassen, wenn

er nicht gelegentlich Einen Punkt berührte , welcher uns hier interessirt.

Dass er als Mystiker die Universalien realistisch in extremem Platomismus

nimmt und dieselben sogar als wesensgleichartig direct in den Schöpfer

verlegt °°°), ist bei ihm wohl selbstverständlich, entzieht sich aber in

dieser Fassung jedem logischen Motive. Hingegen bezeugt er uns, dass

schon damals über das principium individuationis gestritten wurde,

indem die Einen die oben (Anm. 519) erwähnte Ansicht betreffs der

Materie vertraten, während Andere von einer eigenen „forma individua

lis“ sprachen ; aber wenn Bonaventura selbst eine dritte Ansicht als die

richtige bezeichnet, nemlich dass die Individuation durch eine Verbimdung

vom Materie und Form entstehe, so scheint er nicht zu wissem, was er

549) Ebend. f. 13 v. B: Causa efficiens syllogismi est anima rationalis .....

Materia vero sunt tres termini et duae propositiones..... Forma vero eius est potestas

inferendi conclusionem ...... Finis autem eius est facere fidem. Sodann werden

über den kategorischen Schluss die bekanntem Regeln (ea- mere particularibus u. s. f.)

vorausgeschickt, hierauf die drei Figuren und derem Schlussfähigkeit erklärt und

begründet, und zuletzt folgt eine äusserst magere Zusammenstellung der modalen

Schlüsse.

550) Ebend. f. 35 v. B. (mit Beibehaltung der bei Albert recipirtem Ter

minologie.

551) Wol. XVII, 1, f. 220 v. B.

552) Compend. theol. verit. I, 25 (Editio Lugdun. Vol. VII, p. 698): Ideae

rerum et exemplar et rationes sic in deo sunt, quod idea importat causam efficientem

conformem effectui, sed ezemplar causam formalem, ratio vero causam finalem ......

(p. 699) Sicut in mente artificis prius est forma rei, quam opus eaeeat, sic ideae

rerum ante mundi constitutionem in mente creatoris erant...... 0mnis creatura prius

in deo eæistit, . . . . . et hoc per ideas, quae non *aliud,. quam ipse deus, sunt

et erunt.

120 XVII. Bonaventura. Roger Baco.

redet; denn nach seinen eigenen Worten fällt das Hauptgewicht doch

wieder nur auf die Materie, und was er von dem quidditativen Charakter

der Form sagt, wurde sicher von Jedermann zugegeben, trifft aber dem

Fragepunkt nicht °°°). Ja am einer anderen Stelle spricht er sich so aus,

als ob auch die forma specifica ein Resultat aus Materie und Form wäre

und dabei die concrete Existenz des Individuums sich ganz in dem Art

• begriff verflüchtigte °°*). Und um das Maass der Unklarheit voll zu

machem, bezeichnet er wieder anderwärts das „numerari“, d. h. also die

Quantität (vgl. Abschn. XIX, Anm. 66 u. 141), als die Ursache der Ent

stehung des Singulären °°°).

Neben Albert, Thomas und Bonaventura steht chronologisch als ihr

Zeitgenosse der Franziskaner Roger Baco (geb. 1214, gest. 1292 oder

1294), dessen schriftstellerische Thätigkeit grösstentheils nur wenige Jahre

nach jener des Thomas fällt °°°); und wir sind auch aus innerem Gründen

553) In II Senlent., Dist. III, Pars 1, art. 2, qu. 3 (Vol. IV, p. 49): Quaestio

de individuatione ...... De ipsa fuit contentio inter philosophicos viros. Quidam

enim ..... diacerunt, quod individuatio venit a materia, quia individuum supra speciem

non addit nisi materiam ..... Aliis vero aliter visum est, sc. quod individuatio esset

a forma, et diacerunt, quod ultra formam speciei specialissimae est forma indivi

dualis ...... Est tertia positio satis plana, quod individuatio consurgit eae actuali

coniunctione materiae cum forma, ..... sicut patet, cum impressio vel eaepressio sit

multorum sigillorum in cera ...... Individuum est hoc aliquid. Quod sit hoc, prin

cipalius habet a materia, ratione cuius forma habet positionem in loco et tempore.

Quod sit aliquid, habet a forma; individuum enim habet esse, habet etiam eæistere;

eæistere dat materia formae, sed essendi actum dat forma materiae. Individuatio

igitur in creaturis consurgit eæ duplici principio.

554) In III Sentent., Dist. X, art. 1, qu. 3 (Vol. V, p. 116): Individuatio est ea,

communicatione materiae cum forma, et innotescere habet per accidentium collectio

ºmem . . . . . . Circumscriptis accidentibus et proprietatibus, quae individuationem non

faciunt, sed ostendunt, individuatio est a principiis intrinsecis, secundum quod unum

constituunt suppositum, in quo totum esse rei stabilitur. Et quia eæ concursu illorum

principiorum constituitur individuum et resultat forma totius, quae est forma specifica,

hinc est, quemadmodum dicit Boethius, quod species est totum esse individui (s. Abschn.

XII, Anm. 97 f.)..... In individu0 proprie dicto est principiorum substantialium unio

et primi suppositi constitutio in se, ipso, non in altero.

555) In I Sentent., Dist. V, art. 2, qu. 1 (Vol. IV, p. 51): Quoniam in crea

turis forma communis numeratur in suppositis, ide0 in illis forma communis pro

ducitur et corrumpitur, ..... et ideo universale in singulari generatur, quia numeratur.

556) Erst seit neuester Zeit sind wir über Roger Baco etwas näher unter

richtet. Nachdem nemlich früher nur sein 0pus maius ad Clementem IV. (hrsggbm.

von Jebb, London 1733. fol.) bekannt gewesem war, erwarb sich J. S. Brewer durch

sein Werk „Fr. Rogeri Bacon opera quaedam hactenus inedita“, Vol. 1. London 1859.

8. (als 15. Band der Rerum Britannic. medii aevi scriptores) das Werdienst neuer

Publicationem, in welchen wir nun nicht bloss das 0pus minus (d. h. einen Auszug

aus dem 0pus maius), sondern auch das Compendium studii philosophiae und das

umfangreiche 0pus tertium in Textabdrücken kennen lernten. Indem aber gleich

zeitig, und zwar ohne Brewer's Leistung zu kennen, Emil Charles eine Monographie,

betitelt ,,Roger Bacon, sa vie, ses ouvrages, ses doctrines d'après des teates inedits“

(Paris 1861. 8), bearbeitete, zeigte sich in überraschender Weise, dass jeder Wer

snch , den Roger Baco vollständig darzustellen, als ein verfrühter scheitern mnss,

so lange micht das ganze reichhaltige Material gedruckt ist; nemlich E. Charles fand

in den Bibliotheken Frankreichs und Englands sehr viel Neues und insbesondere

einen äusserst ausführlichen Text des 0pus tertium, von welchem Ein Abschnitt in

einer Handschrift der Biblioth?jue Mazarine unter dem Titel „De communibus natura

lium“ einen nnerwarteten Reichthum philosophischer Erörterungen darbietet. Ein

XVII. Roger Baco. 121

um so mehr berechtigt, ihn hier einzureihen, als seine Ansichten mit

jenen Controversen, deren Entstehung und weiteren Werlauf der XIX. Ab

schnitt darlegen soll, höchstens den einen oder anderen ähnlichen Ge

sichtspunkt gemein haben, keinenfalls aber selbst wirksam in jenen Kampf

eingriffen. Allerdings beruhen Baco's Werdienste, — insoferne man über

haupt sich veramlasst sehen will, solche zu preisen °°") —, sicher am

wenigsten in dem Gebiete der Logik, wenn er auch ein paar logische

Schriften, welche übrigens noch ungedruckt sind, verfasste °°°); aber

dennoch müssen wir selbstverständlicher Weise Dasjenige anführen, was

von seinen Kundgebungen hieher gehört.

Während er einmal bei Eintheilung der Wissenschaften (in theore

tische und praktische) die Logik neben der Grammatik unter den theo

retischen Zweigen aufzählt, daneben aber doch noch vom „modus sciendi“

zelne Proben seiner neuen Funde hat E.0harles im Anhange seiner Schrift (p. 334—416)

abdrucken lassen. (Was bei Jebl, und Brewer sich findet, hat H. Siebert zu einer

Dissertation, Marburg 1861, verarbeitet.)

557) Dass Roger Baco ein vielseitig begabter Mensch war, wird und kann

Niemand werneinem. Aber man hüte sich vor Uebertreibungen, wie z. B. wohl

' deren grösste war, dass man förmlich eine Secularfeier des grossen Mannes in

Vorschlag brachte. Hebt man hervor, dass er auf Sprachstudium, auf Physik und

insbesondere auf Mathematik hinwies, so soll man bedenken, dass vor ihm der

Grammatiker Helias lebte, aus welchem schon Wincenz v. Beauvais schöpfte, und

dass Albert mit reichen Händen Naturkunde spendete, sowie dass Robert Capito

die gleiche mathematische Neigung besass (s. ob. Anm. 335 u. 343). Glaubt man,

Baco rage aus seiner ganzen Zeit-Umgebung einzig hervor, so irrt man schon darum

gänzlich, weil er wie Alle im theologischen Auctoritätsglauben befangen ist und

bleibt (s. unten Anm. 562), und was won seiner angeblichen Betonung der ,,Erfah

rung“ zu halten sei, werden wir sogleich, Anm. 568, sehen. Schon in Folge seiner

ungezügelten Phantasie steht er dem eigentlich philosophischen Impulse etwas ferner,

und nicht bloss durch die Eilfertigkeit der Composition seiner Werke (die drei

bedeutendsten der obem genanntem schrieb er in anderthalb Jahren zusammen), son

dern auch durch seine Grosssprecherei (er verheisst, in drei Tagen das Hebräische

zu lehren, ebenso in drei Tagen das Griechische und in sieben Tagen die ganze

Geometrie, 0p. tert. p. 65 f.) macht er genau ebenso wie sein berühmter Namens

vetter den Eindruck eines Charlatans oder eines Schwindlers. Endlich aber die

Hauptsache ist, dass wir hoffentlich auch ihn nicht won der Frage dispensiren,

welche wir ja an Alle richten, nemlich von der Frage, woher denn all seine Kund

gebung genommen sei. Und da zeigt sich für den besonnenen Forscher, dass Baco

auch all Dasjenige, was man in übertriebener Weise z. B. als Kenntniss oder Er

findung des Fernrohres, des Schiess-Pulvers, ja sogar der Dampfkraft, hat bezeichnen

wollem, sämmtlich den arabischen Naturforschern entlehnt hat.

558) Pitseus (De illustr. Angl. scriptt.), der bekannte Lügner (s. Abschn. XIV,

Anm. 524), sagt, Baco habe geschrieben: Logica, De intellectu et intelligibili, De

universalibus, In posteriora Aristotelis. Lassen wir uns aber hiedurch matürlich

nicht in die lrre führen, so fand hingegen Brewer (a. a. 0., Praef. p. LXIX) in der

Bodleiana noch handschriftlich vorhanden: „Summula dialectices Rogeri Bacon* und

ein Bruchstück : „Mag. Rogeri Bacon de sophismatibus et distinctionibus“. Wenn

jedoch Brewer diesen beiden aus der gleichen Bibliothek noch als dritte Schrift

anreiht ,,Syncategorematica fratris Roberti“, und unter der Bemerkung, dass Rogerus

und Robertus in den Handschriften häufig werwechselt werdem, sofort auch hier dem

Namen „Bacon“ substituirt, so muss ich diess jedenfalls als eine arge Voreiligkeit

hezeichnen. Auch liegt ja ein „Robert** aus jener Zeit, wahrlich nicht in ràthsel

hafter Ferne, sondern wir werden vielleicht nicht fehlgreifen, wenn wir sogleich an

den R ob ert Capito denken (s. ob. Anm. 356 f.).

122 XVIl. Roger Baco.

als einem dritten Gliede spricht °°°), hellt sich diese Unklarheit nach

einer anderen Stelle dahin auf, dass die beidem genannten Disciplinen als

„sermocinales“ eben doch nur jenen „modus“ enthalten °°°). Aber bei

dem unendlichen Worzuge, welchen für Baco das praktische Gebiet vor

dem theoretischen voraus hat, kann natürlich die Logik schliesslich nur

einen ethisch-religiösen Zweck haben °" *), sowie ja überhaupt die Philo

sophie, sobald sie mur auf sich selbst vertraut und nicht der Orthodoxie

dient, in „infernalische* Blindheit geräth, und die ungläubigen Philosophen

ohne Bedenken der Teufel holt °"*). Baco führt auch in einseitigster

Uebertreibung einer arabischen Auctorität lang und breit aus, dass es eine

natürliche Logik (sowie eine natürliche Grammatik) gebe, nach welcher

auch die Laien sämmtlich richtig schliessen und disputiren, und in welcher

das ganze Werfahren, Unbekanntes aus Bekannterem zu erweisen, seine

letzte Stütze habe, und dass somit die sog. eigentliche Logik nur in der

Anwendung gewisser technischer Worte beruhe °°°), — kurz Baco ver

559) Comp. philos. c. 1, p. 396: Studium sapientiae habet duas partes, unam

sc. speculativam et aliam practicam ...... Grammatica enim, logica, naturalis philo

sophia, vulgata metaphysica, quinque scientiae mathematicae, et plures aliae sunt

speculativae veritatum, quae non consistunt in operibus. Quatuor vero scientiae

mathematicae (quae novem sunt in universo) et alkimia, medicina, moralis philo

sophia, sub qua comprehendo ius civile, theologia cum iure canonico, et multae aliae

a parte philosophiae sunt practicae (vgl. Albert ob. Anm. 360 und Avicenna vor.

Abschn., Anm. 71)...... Sed ad omnia scienda modus optimus requiritur, Aristo

teles vero in secundo Metaphysicae vult u. s. w., d. h. es folgt die Stelle Abschn.

IV, Amm. 177.

560) 0p. maius, p. 59: Modi autem (s. ob. Anm. 363) philosophiae accidentales

(über diese Bezeichnung s. Anm. 564) sunt grammatica et logica. 0p. tert. c. 28,

p. 104: Cum logica comprehendo grammaticam, quia communi nomine utraque logica

dicitur, i. e. sermocinalis scientia, nam λόγος idem est quod sermo in una signi

ficatione.

561) 0p. maius, p. 47 : Sed cum voluntas seu intellectus practicus sit nobilior,

quam speculativus, et virtus cum felicitate ezcellat in infinitum scientiam nudam et

nobis sit magis necessaria sine comparatione, necesse est, ut habeamus argumenta

ad ezercitandum per intellectum practicum...... Logica speculativis scientiis per

(wohl zu lesen praebet) argumenta duo, quae sunt dialecticum et demonstrativum,

moralibus autem ministrat practica argumenta, et quia theologia et ius canonicum

mores et leges et iura determinant, ideo haec du0 argumenta sunt eis necessaria.

Ebend. p. 59: Finis logicae est compositio argumentorum, quae movent intellectum

practicum ad fidem et amorem virtutis et felicitatis fulurae. Vgl. ob. Anm. 361. u.

Abschn. XI, Anm. 125.

562) Ebend. p. 42: Philosophia infidelium est penitus nociva et nihil videtur

secundum se considerata, nam philosophia secundum se ducit ad caecitatem inferna

lem, et ideo 0p0rtet, quod secundum se sit tenebrae et caligo. Ebend. p. 37: Philo

sophia secundum se c0nsiderata nullius utilitatis est, philosophi vero infideles

damnati sunt.

563) 0p. tert. c. 28, p. 102: De logica non est vis tanta, quia scimus eam per

naturam, licet vocabula logicae in lingua, qua utimur, quaerimus per doctrinam ; sed

ipsam scientiam habent omnes homines eæ natura (s. vor. Abschn., Amm. 80).....

p. 103: 0mnis homo reddit causas et rationes dictorum et factorum suorum ..... et

omnes homines respondent ad falsa per negationem..... Unde licet laici non habeant

vocabula logicae, quibus clerici utuntur, tamen habent suos modos solvendi omne

argumentum falsum, et ide0 vocabula sola logicorum deficiunt laicis, non ipsa scientia

l0gicae ...... Cum omne, quod fit de novo notum, fit notum per notius (s. ebend.

Anm. 15), ibitur in infinitum, si logicam non sciamus naturaliter...... p. 104: Et

Avicenna dicit (s. ebend. Anm. 13 u. 81), quod rusticus arabicus scit grammaticam

XVII. Roger Baco. 123

abschiedet im Hinblicke auf die Jedem angeborne Logik den Aristoteles

und bezeichnet die wissenschaftliche Theorie desselben als etwas Un

wesentliches 804).

Dafür substituirt er den Gegenstand seiner Lieblings-Neigung, nem

lich die Mathematik, und behauptet, die Logik hänge von der Mathematik

ab, was er komischer Weise damit begründet, dass in letzterer allein es

ein wirkliches Beweisen gebe °°°). Hiemit aber hängt nun wieder sehr

eigenthümlich seine Auffassung der „Erfahrung“ zusammen. Wenn nem

lich die Aussprüche einer Auctorität durch Beweise gestützt werden

sollen, Beweise aber schliesslich auf thatsächlicher Erfahrung beruhen °°°),

so denkt Baco bezüglich dieser letzteren ummittelbarem Anschauung , bei

welcher allein die Seele sich beruhige, vor Allem an jene Autopsie,

welche bei geometrischen Beweisen oder bei mechanischen Worrichtungen

(z. B. einem Astrolabium) erforderlich ist, und indem er alle Wissen

schaften auf Mathematik begründen will, erblickt er in jenem unmittel

baren Schauen den dominirenden Ausgangspunkt für alles Wissen °°").

Aber sowie natürlich hiebei nicht etwa von einer „Methode der Erfah

rung* die Rede ist, so findet Baco diese sensuale Unmittelbarkeit doch

per naturam ...... Vocabula enim grammaticae et logicae discimus, sed naturaliter

scimus componere orationes eæ dictionibus et argumenta eae propositionibus; et hoc

docet grammatica et logica.

564) Ebend. p. 104: Ergo aliud regimen arguendi habemus, quam per artem

Aristotelis datum; sed non est aliud, quam innatum; relinquitur igitur, qu0d a natura

scimus arguere et similiter dissolvere argumenta..... (p. 105) Quapropter de logica

et grammatica non est necessaria instructio humana, nisi propter vocabula linguarum,

- - - - - et ideo patet, quod logica et grammatica sunt accidentales scientiae et non

principales.

565) 0p. maius, p. 60: Non solum dependet cognitio logicae a mathematica

propter suum finem, sed propter medium et cor eius, quod est liber Posteriorum; nam

ille liber docet artem demonstrandi; sed nec principia demonstrationis nec conclu

siones nec ipsa tota potest cognosci nec manifestari nisi in mathematicis rebus, quia

ibi solum est demonstratio vera et potens ...... Quapropter necesse est, logicam a

mathematicis dependere.

566) Comp. philos. c. 1, p. 397: Licet per tria sciamus, videlicet per auctori

tatem et rationem et eaeperientiam, tamen auctoritas non sapit, nisi detur eius rati0,

... nec ratio potest scire, an sophisma vel demonstratio, nisi conclusionem sciamus

eæperiri per opera.

567) 0p. maius, p. 445: Volo revolvere radices a parte scientiae eaeperimen

talis, quia sine eæperientia nihil sufficienter sciri potest. Duo enim sunt modi

cognoscendi, sc. per argumentum et experimentum. Argumentum concludit et facit

nos concludere quaestionem, sed non certificat neque removet dubitationem, ut quiescat

animus in intuitu veritatis, nisi eam inveniat via eæperientiae ...... Et hoc patet in

mathematicis, ubi potissima est demonstratio; qui enim habet demonstrationem p0

tissimam de triangulo aequilatero sine eæperientia, nunquam adhaerebit animus quae

stioni nec curabit, sed negliget, usque detur ei eæperientia per intersectionem duorum

circulorum. Ebend. p. 448: Mathematica habet eaeperientias utiles circa quaestiones

suas in figurando et numerando, quae etiam applicantur ad omnes scientias et ad

hanc eæperientiam, quia nulla scientia potest sciri sine mathematica. Ebend. p. 465:

Veritates magnificas in terminis aliarum scientiarum, in quas per nullam viam p0ssunt

illae scientiae (ausgefallem pervenire oder dgl.), haec sola scientiarum domina specu

lativarum potest dare....... Mathematica bene producere potest astrolabium sphae

ricum, ...... sed quod hoc eorpus sic factum moveatur naturaliter motu diurno, non

est in potestate mathematicae, ezperimentator autem perfectus potest considerare vias

huius motus.

124 XVII. Roger Baco.

selbst wieder unzureichend sogar für die Erklärung der Körperwelt,

geschweige denn dass sie Aufschlüsse über das Geistige gebe, und so

mündet seine gepriesene „Erfahrung“ vollständig in eine verzückte, in

sieben Stufen fortschreitende innere Erleuchtung aus °°°); und diese

augustinische luae interior kann danm freilich denjenigen Wissens-Kreis

darbietem, welcher in mathematisirenden Beweisformen zu einem ortho

doxen Dogmen-Systeme umgewandelt werden soll.

Gelegentlich einmal deutet Baco an, dass er sich um die Fragen,

welche den „modus significandi“ betreffen, interessire; und wir müssten

ihm sonach fast für einen Worläufer des Duns Scotus halten , wenn nicht

seine Angaben über die in der objectiven Natur liegenden und die von

der subjectiven Seele ausgehenden „Zeichen“ allzu kärglich wären, um

aus ihnen seinen Standpunkt sicher zu erkennen °°°).

Auch betreffs der Universalienfrage blickt bei ihm eine Ansicht durch,

welche wenigstens in Einer Beziehung dem Grundgedanken des Duns

Scotus nicht sehr unähnlich ist; aber eine phantastische Ueberschwäng

lichkeit lässt dem Baco weit über das Ziel klarer Werständigkeit hinaus

schiessen. Mit dem Vorbehalte allerdings, dass vielleicht spätere Wer

öffentlichungen handschriftlichen Materiales reicheren Aufschluss geben

könnem °"°), lässt sich bis jetzt so Wiel berichten, dass Baco vor Allem

für die Bedeutung umd den Werth des lndividuums förmlich schwärmt.

568) Ebend. p. 446: Sed dupleæ est eæperientia. Una est per sensus eæteriores,

- - - - - et haec eaeperientia est humana et philosophica, quantum homo potest facere

secundum graliam ei datam. Sed haec eæperientia non sufficit homini, quia non

plene certificat de corporalibus propter sui difficultatem et de spiritualibus nihil

attingit. Erg0 0p0rtet, quod intellectus hominis aliter iuvetur, et ideo sancti patriarchae

et prophetae, qui primo dederunt scientias mundo, receperunt illuminationes interiores

et non solum stabant in sensu ..... Et sunt septem gradus huius scientiae interioris.

Unus per illuminationes puras scientiales; alius ...... in virlulibus; ..... tertius in

septem donis spiritus sancti; ..... 4uartus in beatitudinibus; .... quintus in sensibus

spiritualibus; ..... seactus in fructibus; .... septimus in captibus. Kurz wir stehen

somit bei dem gepriesenem Baco auf dem alten „Qui non expertus est, non credit,

non intelligit“, und wir können es Jedem überlassem, einen solchen Standpunkt

etwa für einen Fortschritt gegenüber dem 13. Jahrh. zu halten. Schon Augustinus

ja hatte gesagt „credo, quia absurdum“ und „credo, ut intelligam“.

569) 0p. tert. c. 27, p. 100: Addidi intentionem alterius partis grammaticae,

quae . . . . . est utilissima in scientialibus quantum ad inquirendum et sciendum omnes

veritates speculativas philosophiae et theologiae. Et est de composilione linguarum et

de impositionibus vocum ad significandum et quomodo significent per impositionem.....

Et quia haec non possunt sciri, nisi homo sciat rationes et modos significandi, ideo

aggressus sum, illos modos ostendere ..... Signa quaedam sunt naturalia et quaedam

data ab anima. Et illa, quae sunt naturalia, sunt dupliciter; quaedam sunt per

concomitantiam signatorum, ut habere magnas eaetremitates est signum fortitudinis;

quaedam per c0nfigurationem, ut imago sancti Nicolai ..... Et sic omnes species

rerum (s. Anm. 575 ff.) sunt signa ..... Signum autem datum ab anima vel est na

turaliter, ut gemitus infirmorum, ..... vel est ad placitum ..... (p. 101) Et tunc

considero, quomodo voa, imponitur univoce, quomodo aequivoce, et quot modis quan

tumcunque (zu lesen utrumque), et quomodo analogice el quot modis (letzteres s. ob.

Amm. 432 u. vor. Abschn., Anm. 31).

570) Brewer, Praef. p. LXIX: In his Compendium theologiae (welches bis jetzt

noch ungedruckt ist) he professed his intention to enter on the consideration of

those verbal disputes which divided the nominalists and the realists of his days ; and

in the same work he has devoted several pages .... to the consideration of the nature

of words. But in none of these instances has he entered on the subject of logic

XVII. Roger Baco. 125

Er sucht nemlich zunächst in einer merkwürdig einseitigen Polemik, bei

welcher er uns auch bezeugt, wie sehr die ganze damalige Zeit sich vom

Platonismus weggewendet habe, bezüglich der Universalien alle und jede

subjective Thätigkeit gänzlich auszuschliessen, weil ja das Einzeln-Sein

und hinwiederum das gleichartige Zusammentreffen der Einzeln - Dinge

objectiv auch dann bestünde , wenn es keine denkende Menschen - Seele

gäbe, und es erscheint ihm sonach die ganze Frage über die Aussagbar

keit der Universalien als eine grosse Thorheit °71). Sodann aber hat er

auch in objectiver Beziehung für die Universalien nur Worte des Hohnes,

denn , meint er, die gepriesene Allgemeinheit und ewige Dauer der

Universalien habe überhaupt nur einen Sinn bezüglich der beständigen

Succession der Einzeln-Dinge °7*). Erscheint ihm somit das Individuum

twith the same amount of care and inlerest as on grammar, mathematics or eæperi

nmental sciences.

571) Bei E. Charles, p. 386: Sed maior stultitia est (d. h. als die „stulta“

quaeslio de individuatione, s. Anm. 581) de nalura universalis praedicabilis de sin

gularibus, quum quaerunt, quid faciat universale. Et est quintupleæ positio praeter

positionem Platonis. Plato vero diavit, quod universalia fuerunt ideae ...... et quia

stulta est positio et nullus nunc dicit sicut Plato (vgl. Anm. 283, 352, 389 f., 394,

501, 514 u. Abschn. XIX, Anm. 42 u. 121), ideo ad positiones modernorum de

currendum. Et est una solemnis, quod universale non est nisi in anima. Alia est,

quod universale sit in rebus per animam. Tertia est, quod universale sub ralione

universalis est in anima, licet secundum id quod est sit in singularibus. (Aber in

der That sind diess nicht drei verschiedeme Ansichten, sondern nur wechselnde

Hedewendungen der aus den Arabern bei Albert und Thomas aufgenommenen An

nahme.) Quarta est, quod universale sit solum in singularibus et non dependeat ab

anima aliquo modo (diess ist Baco's eigene Meinung). Sed quod prima est falsa,

patet, quia, etsi non esset anima rationalis, duo lapides convenirent ad invicem; sed

haec convenientia facit universale; ergo universale remanet, elsi anima non esset.

-Item nihil, quod est eaetra rem, potest de ea praedicari per inhaerentiam; sed uni

versale praedicatur de singularibus; erg0 non potest separari ab eis. Item ..... species

non praedicatur de singularibus nec est commune eis; imo quaelibet singularis facit

speciem a se propriam, universale autem est commune pluribus et praedicatur de eis;

ergo universale non est in anima. Dein dato, quod universale non est in anima,

patet, quod secunda positio est falsa; nam ostendo, quod anima nihil facit ad uni

versalitatem, quia duo esse habet individuum, unum absolutum, aliud comparatum

(s. Anm. 573), sed utrumque esse habet, etsi anima non sit..... Ex quibus sequi

tur, quod tertia positio sit falsa; nam quum in anima non sit universale nec anima

operatur aliquid ad universalitatem, tunc universale secundum rationem universalis

non est in anima...... Vanissimum est dicere, quod anima facit universale, sed ista

sunt.... quaedam sophismata, quae apud aliquos inducunt quintam opinionem de

universalibus (jedoch auch diess, was wir immer unter der Wortform „intellectus

agit universalitatem“ trafen, ist ja keine ,,fünfte“ Ansicht, sondern trifft mit obigen

dreien zusammen; so gehört Baco zu jenen Menschen, mit welchen eine Discussion

unmöglich ist, weil sie in ihrer Phantasterei uns das Wort im Munde umdrehen;

auch dass er an einer anderen Stelle der nemlichen Schrift selbst won einer ,,ver

schiedenen“, und zwar nominalistischen Ansicht gesprochen hatte, — s. Anm. 580 —,

scheint er hier schon wieder vergessen zu haben).

572) Ebend. p. 384: Homines imperiti adorant universalia propter hoc, quod

dicit Aristoteles primo Posteriorum, quod universale est semper et ubique, singulare

est hic et nunc, et secundo de anima dicit, quod esse universalis est esse perpeluum

et divinum, singulare est corruptibile et non manet semper. Sed hoc et huiusmodi

solvuntur breviter, quod perpetuitas universalis et quod sit ubique, non est propter

eius dignitatem, sed propter successionem singularium multiplicatorum in omni tem

pore et loco.

126 XVII. Roger Baco.

als das allein Preiswürdige, welches, wie die „Erfahrung“ (vgl. Anm. 568)

zeige, weitaus den Worrang vor dem Allgemeinen habe, — da ja auch

Gott die Welt nur um der Einzeln-Menschen, nicht um des allgemeinem

Menschen, willem erlöst habe —, so muss nun wohl das Universale dem

Einzelnen ganz unversöhnt gegenübertreten, indem das Individuum die

alleinige wahrhafte und feste Position sein soll, und das Allgemeine zum

blossen relativen Zusammentreffen (convenientia respectu alterius) herab

sinken muss °7°).

Während num Baco in diesem Begriffe der Gemeinsamkeit (communis

natura), welchen er in einer Stelle bei Avicenna fand, eine wichtige

Entdeckung gemacht zu haben glaubt °"*), steht die Sache freilich sehlimm

genug. Denn einerseits kann er, da ja die Einzeln-Dinge selbst es sind,

welche in gewissem Gemeinsamen zusammentreffen, allerdings triumphirend

ausrufen, dass das Universale lediglich im Einzelnen ohne alle Beihilfe

der subjectiven Seele vorliege, aber andrerseits bleibt ihm für die Frage,

wie denn dann jenes in den Dingen steckende Universale dennoch in die

Seele komme, keine andere Antwort übrig, als die mystische, dass bei

der Einzeln-Wahrnehmung zugleich mit der kräftigen species singularis

auch eine species universalis herbeikomme, welche an sich mit der

„Schwäche“ des Intellectus verwandt sei, aber durch die Vervielfältigung,

mit welcher sie auf die Dinge angewendet werde, zuletzt an Macht und

Stärke den Worrang gewinne °"°). Bei solchem Gerede nun muss sich

573) Ebend. p. 383: Unum individuum excellit omnia universalia de mundo,

nam universale non est nisi convenientia plurium individuorum. Duo enim sunt

necessaria individuo: unum absolute, quod constituit ipsum et ingreditur eius essen

tiam, ut anima et corpus faciunt hunc hominem; aliud est, in quo conveniat cum

aliquo homine et non cum asino nec porco, et hoc est suum universale. Sed abso

luta natura individui longe maior et melior est quam relata, quia habet esse fiaeum

per se et absolutum; et ideo singulare est nobilius quam suum universale, et nos

scimus hoc per eæperientiam rerum ...... Et quia omnia, quae tracto, sunt propter

theologiam, palet per raliones theologicas, quod universale non habet comparationem

ad singularia ; non enim deus fecit hunc mundum propter universalem hominem, sed

propter personas singulares, .... nec redemit propter hominem universalem, sed propter

personas singulares ...... Manifestum est igitur, quod singulare sine comparalione

est melius quam universale ..... Et quum natura semper intendit quod est optimum,

duae naturae, sc. universalis et virtus regitiva individui, intendent et operabuntur

individuum ..... , sed hae duae praevalent virluti regitivae speciei seu universalis.

Ergo simpliciter loquendo et absolute debemus dicere, quod individuum est prius se

cundum naturam, tam secundum operationem quam secundum intentionem, ..... qu0d

individuum est natura absoluta et fiaca habens esse per se, et universale non est

nisi convenientia individui respectu alterius.

574) Ebend. p. 389: Dicendum est, quod primus modus universalium est, se

cundum quod natura aliqua est communis solis individuis, et hoc universale non est

nominatum adhuc et reperitur in omnibus universalibus Porphyrianis et est commune

ad omnia ..... et quod universale dictum sit aliud praeter quinque, patet per

Avicennam in libro primo logicae, ubi hanc sententiam affirmat. S. vor. Abschn.

Amm. 179 f. (freilich schloss dann ebendort Avicenna hieraus jenen Grumdsatz

„Intellectus agit universalitatem“, aber Baco lässt sich durch solche Kleinigkeitem

nicht beirren).

575) Ebend. p. 387: Si autem de speciebus universalibus loquitur (sc. Arislo

teles), h. e. quod universale facilius intelligitur et ideo universalia vocantur obiecta

intellectus, hoc est per ant0n0masiam; ..... ab uno enim singulari non venit nisi sua

species singularis, per quam intelligilur; sed a quolibet singulari venit una species

XVII. Roger Baco. 127

jede weitere Frage, die wir an Baco richten möchten, in immer diehteres

Dunkel hüllen ; und so finden wir denm auch, dass ihm das Wort „species“

unter einem Duzend synonymer Ausdrücke alles Andere eher bezeichnet,

als was die Logik so nennt °"°). Nemlich eine gewisse mystische actuelle

Kraft soll sowohl auf die Sinneswahrnehmung als auch auf das Denken

wirken, und dabei zugleich sowohl universelle Species des Universellen

als auch singuläre Species des Singulären sein °77); ja dieselbe soll auch

nicht, wie man gewöhnlich annehme, in der Form, noch aber auch im

Stoffe liegen, sondern von vorneherein die Species des aus Stoff und

Form zusammengesetzten Wesens sein °7*).

Darum muss dem Baco die Annahme einer Einheit der Materie als

der grösste Irrthum erscheinen, welchem er dadurch zu entgehen sucht,

dass er die Materie selbst je nach den sämmtlichen Einzeln-Wesen unter

schiedlich getheilt und vervielfältigt werden lässt 579). Und daher kommt

universalis cum specie singulari, et ide0 multiplicatur species universalis in anima,

et ideo fit fortior et potentior ...... Insuper intellectus est debilis (vgl. Anm. 287

u. 348); propter eam debilitatem magis conformatur rei debili, quae est universale,

quam rei, quae habet multum de esse, ut singulare. Sic igitur inlelligenda est auct0

ritas Aristotelis (!!), et non accidit aliquid contra veritatem rerum universalium, quas

ponimus in singularibus sine anima.

576) 0p. maius, p. 358: Essentia, substantia, natura, potestas, potentia, virtus,

vis significant eandem rem, sed differunt sola comparatione ...... Virtus habet multa

nomina, voealur enim similitudo agentis et imago et species et idolum et simulacrum

et phantasma et forma et intentio et passio et impressio et umbra philosophorum.....

Species autem non sumitur hic pro quarto universali apud Porphyrium, sed trans

sumitur hoc nomen ad designandum primum effectum cuiuslibet agentis naturaliter.

577) Ebend. p. 66: Haec virtus vocatur similitudo et imago et species et multis

nominibus, et hanc facit tam substantia quam accidens et tam spiritualis quam cor

poralis ...... Et haec species facit omnem operationem huius mundi, nam operatur

in sensum, in intellectum, et in totam mundi materiam. Ebend. p. 372: Cum uni

versale non sit nisi in singularibus, ..... nec polest singulare carere suo universali,

erit proportio speciei universalis ad speciem singularem, sicut rei universalis ad rem

singularem...... Sive in medio sive in sensu sive in intellectu sunt species univer

sales, oportet, quod ibidem sint species singulares ei respondentes.

578) 0p. tert. c. 31, p. 109: Species substantiae agentis est composita et non

est solius formae, ut aestimatur, et species rei universalis est universalis et species

rei singularis est singularis. 0p. maius, p. 367: Species substantiae non est tantum

ipsius formae seu materiae, sed totius compositi. Ebend. p. 66: 0mnis res natu

ralis producitur in esse per efficiens et maleriam. Bei E. Charles, p. 377: Non est

tripleæ praedicamentum nec tripleæ genus generalissimum in praedicamento substantiae,

quia unum eorum est principale praedicabile, cum quo duo non ponunt in numero;

propter quod unum est genus generalissimum substantiae, scilicet compositum, per

quod attenditur unitas praedicamenti ..... Insuper compositum habet rationem per se

ezistendi in ordine entium; non sic materia et forma.

579) 0p. maius, p. 88: Multitudo vero philosophantium non solum in forma

propria philosophiae, sed in usu theologiae dicit et asserit, quod una est materia

numero in omnibus rebus et quod solum est diversitas a parte formarum ; sed hic

est error infinitus. 0p. tert. c. 38, p. 121: Cum omnes ponant, quod materia sit

vna numero in omnibus rebus, ..... et cum hic sit pessimus error, qui unquam fuit

in philosophia positus, ideo aggredior hanc positionem. ..... p. 122: Sicut forma

prima, quae praedicatur de omnibus formis et est communis iis et dividitur.... usque

ad specialissimam, habet unitatem generis et non est una numero, ..... ergo similiter,

cum materia praedicetur de omnibus materiis rerum et sit eis communis et dividatur,

.... materiu alia est spiritualis, alia est corporalis et paribus passibus descendit sicut

compositum et forma. Ebenso bei E. Charles, p. 378.

128 XVII. Roger Baco.

es, dass er gegen die bei Albert und Thomas von den Arabern entlehnte

Ansicht polemisirt, dass die Materie dem Process der Individualisirung

erst bewirke (s. Anm. 388 u. 519); denm indem Baco, wie wir sahem,

dem Einzeln-Ding eine grundsätzliche Priorität zuweist und in dem Fort

schritte zu dieser Wollkommenheit nur das „Dieses“ (hoc) als maassgebend

erblickt, kann er weder in dem Artbegriffe, welcher nach seiner Ansicht

auf einer blossen Vergleichung beruht, noch auch in irgemd einem Zusatze,

der zu demselben hinzukäme, die Ursache der Individualisirung fimden,

sondern nur in der Eigenthümlichkeit (proprium) des individuellen Seins

selbst °°°). Aber während diese Ansicht einem Vorspiele der haecceitas

des Duns Scotus gleicht (s. Abschn. XIX, Anm. 144 ff.), fällt Baco auch

hierin wieder in seinen plumpen mystischen Dualismus zurück, da , er

sowohl für das absolute Sein der Individuen als auch für dem relativen

Bestand der Artbegriffe kurzweg die Causalität Gottes verantwortlich macht

und somit in andächtiger Herzens-Einfalt folgerichtig die ganze Frage über

das Princip der Individuation ebenso wie jene über die Universalien als

eine grosse Thorheit bezeichnet °°1).

Als eine specielle logische Eigenthümlichkeit Baco's kann ich noch

580) Bei E. Charles, p. 384: Dicunt aliqui, quod species est tota essenlia in

dividuorum et habet esse solum diversa in eis; et alii dicunt, qu0d materia addila

formae universali facit individuum; et alii, quod potentiae aliquid significatum ad

ditur et sic significalur species significanda in diversis (diese Ansicht kann wohl nur

von nominalistischen Anhängern der byzantinischen Logik aufgestellt worden sein).

Sed omnia haec convincuntur falsa esse, quia postquam linea singularium vadit de

incompleto ad completum sicut linea universalium, patet, quod tum sicut se habet

animal ad hominem sic hoc animal ad hunc hominem, et ideo sicut „rationale“ addi

tum huic animali facit hunc hominem, et ila nec homo nec aliquid additum homini

faciet hunc hominem, licet hoc ponunt. Item patet eae dictis, quod hic homo est prius

homine secundum operationem et intentionem naturae, et homo advenit , eaetra essenliam

eius similis accidenti et tanquam illud, in quo debet comparari ad aliud quoddam

individuum; ergo individuum habet prius esse individuum, inquantum est individuum,

et essentiam suam naturalem, antequam oriatur universale suum. Ergo tunc nec

universale nec aliquid additum ad ipsum facit individuum, et ideo principia propria

ingredientia essentiam individui faciunt ipsum.

581) Ebend. p. 385: Dicendum, quod esse individuum dupleæ est; unum est ab

solutum secundum sua principia, quae ingrediuntur suam essentiam, et sic species

mon sunt esse individui; aliud est secundum c0mparationem eius ad aliud individuum,

cum quo convenit naturaliler, et illud esse facit species. Et cum quaerunt, quid

erit causa individuationis, si nec species nec aliquid additum speciei causat eam,

quaerendum est primo ab eis, quid est causa universalitatis, si nec individuum nec

aliquid additum ad ipsum faciat universale. Ista quaestio est stulta, quum supponit,

nihil aliud posse reperiri, quod causat individuum, nisi species et aliquid cum specie.

Nam habet sua principia singularia ingredientia essentiam suam, sicut universale habet

universalia. Et cum quaeritur de principiis illis, ut materia et forma, quid est causa

individuationis, ..... quaerendum est ab illis, quid facit universalia eorum esse uni

versalia. Et non possunt dicere, nisi quod creator facit quodlibet, secundum quod

proprietas eius eæigit, et ideo naturam, in qua multa debent convenire, facit univer

salem, et materiam diversam ab alia facit singularem. Verum creator hanc materiam

primam fecit singularem, quia sua proprietas hoc requirit, et similiter formam, in

qua duae formae conveniunt, fecit universalem, et materiam, in qua duae materiae

participant, fecit communem, quia earum proprietas hoc eaeposcit, sicut fecit asinum

secundum eius proprietatem et hominem secundum suam et omnia. Et ideo stultitia

nagna est in huiusmodi quaestione, quam faciunt de individuatione.

XVII. Erweiterung der byzant. Logik. 129

erwähnen, dass er getreu seiner Ueberschätzung der Mathematik alle

Kategoriem auf die Quantität zurückführen will °°°).

Endlich aber fällt noch gleichfalls in diese.nemliche Zeit eine manig

fache Erweiterung der byzanti mischen Logik, welche sich nur

dadurch erklären lässt, dass dieses ganze Material bereits in den ersten

drei Jahrzehnten, welche seit seiner Aufnahme in die Litteratur des latei

mischen Abendlandes vertlossem, an allen 0rten die eifrigste Pflege ge

fundem haben muss. Während es uns aber schlechterdings unmöglich ist,

irgend bestimmte Autoren-Namen zu nennen, ist dieses Mittelglied doch

geeignet, Eine jener vielem Lücken der Tradition, auf welche wir immer

hin noch stossem, einigermaassen zu ergänzen. Denn wir können nach

weisen, dass gegen das Ende des 13. Jahrhunderts fast der ganze Umkreis

der byzantinischen Logik allmälig eine erweiterte Umbildung, insbeson

dere durch Wermehrung der „Regeln*, erlangt hatte, sowie dass hiebei

die Grundlagen der Lehre von den „Consequentiae“, welche später zahl

reiche Wertreter fand, bereits ihre Formulirung gefunden hatten. Wohl

zu beachten aber ist, dass (abgesehen von einer einzigen noch späteren

Quellenstelle, s. Anm. 626) es nur zwei jüngere Zeitgenossem, nemlich

mur Duns Scotus und Raimundus Lullus, sind, welche uns das Material

für diese Episode liefern, indem dieselben ziemlich häufig Einzelnes in

derartiger Form anführen, dass es unmöglich ihr eigenes Erzeugniss sein

kann, sondern einer zu ihrer Zeit allgemein umlaufenden Lehre entnommen

sein muss (ja es ist dabei selbst von „verschiedenem Meinungen“ oder

sogar von „Wielen“, welche Etwas so oder so angeben, die Rede, s. Anm.

589, 595, 624). Wenn solche Quellen aus jener Zeit reichlicher flössen,

oder erst wollends, wenn die handschriftlichen Schätze aller Bibliotheken

ausgebeutet wären, liesse sich gewiss ein richtigeres Bild entwerfen,

welches dann auch die Namen der bis jetzt entschwundenem Autorem ent

halten könnte. Jedemfalls aber muss ich bei der einmal bestehendem

Beschränktheit der Quellen die Möglichkeit offen lassen, dass noch gar

Manches, was für uns erst bei Späteren zu Tag tritt, dennoch bereits

damals in reichem Schulbetriebe seine Entstehung gefundem haben kann.

Was machweisbar in jene Zeit fällt, ist Folgendes.

Schon die Lehre vom Urtheile bot manche Gelegenheit zu Fortbildungs

Wersuchen dar ; und zwar ist es zunächst das hypothetische Urtheil, bei

welchem man zu den drei früher recipirten Arten desselbem (Anm. 39

u. 158) noch weitere vier Artem, nemlich causalis, temporalis, localis,

rationalis, hinzufügte und analog der älteren Tradition nun auch für

diese Satzarten die „Regeln* der Wahrheit formulirte, wobei namentlich .

hetreffs der adverbia temporis et loci die Unterschiede der Bedeutumg

(ob Ruhe oder Fortschreiten) als maassgebend betrachtet wurden °°°).

582) 0p. maius, p. 60: Constat, praedicamentum quantitatis cognosci non posse

sine mathematica..... Quantilati vero anneaca sunt praedicamenta „quando“ et ,,ubi“;

...... praedicamentum „habitus“ non potest cognosci sine praedicamento „ubi“; .....

naior vero pars praedicamenti qualitatis continet passiones et proprietates quantita

tum; ..... quidquid autem dignum est consideralione in praedicamento relationis, est

proprietas quantitatis.

583) Raim. Lullus, Dialect. introd. (s. folg. Abschn., Anm. 2), f. 3 v. B: Sea,

(zu lesen septem) modi sunt hypotheticae propositionis, sc. copulativa, disiunctiva,

PRAntl, Gesch. III. 9

130 XVII. Erweiterung der byzant. Logik.

Sowie aber hiebei zwischem causalis und rationalis der Leser kaum

einen greifbarem Unterschied erblicken kann, so lässt eine andere Notiz

die Erörterung über causalis ganz hinweg, wornach dann nur drei neue

Artem des hypothetischen Urtheiles verbleiben ***), wobei man sich auch

später unter Beseitigung der Terminologie „rationalis“ begnügte; s.

Abschm. XX, Anm. 322.

Ferner ein sehr beliebter Tummelplatz der Logiker muss die Lehre

von den modalen Urtheilen gewesen sein (s. ob. Anm. 41 ff., 160 ff.,

456 f. und besonders bei Thomas Anm. 542). Vor Allem war die schom

bei Wilhelm Shyreswood (Amm. 43) auftretende Unterscheidung eines

modus adverbialis und eines modus nominalis in die meue Terminologie

potenzirt worden, dass ersterer nun sensus compositus heisst und jene

Urtheile betrifft, in welchen der modale Ausdruck zum Subjecte oder zum

Prädicate gehört, während letzterer jetzt als sensus divisus denjenigen

Urtheilem anheimfällt, in welchen die Copula Trägerim des Modus ist;

und mam konnte bei dieser Unterscheidung, welcher sämmtliche modalem

Urtheile unterworfen sein sollten, sowohl wieder allgemeine Regeln der

formalen Wahrheit aufstellen °°°), als aueh im Interesse der Syllogistik

conditionalis, causalis, temporalis, localis, rationalis, quanquam omnes possunt reduci

ad tres primos modos ...... f. 4 r. A: Ca u s a lis est hypothetica habens in se duas

categoricas unitas per aliquam causalem coniunctionem. Ad veritalem eius requirilur,

quod sic esse, ut significatur per antecedens, sit causa sic essendi, ut per conse

quens significatur...... In negativa, in qua negatio ponitur immediate ante con

iunctionem, requiritur ad eius veritatem, qu0d categorica praecedens negationem sit

vera, et requiritur, qu0d sic esse, ut secunda significat, non sit causa sic essendi,

ut prima significat ........ Te m p 0 ra l i s est hypothetica habens in se duas categ0

ricas unitas per adverbium temporale. Ad eius veritatem, si sit de praeterito vel

futuro nec habeat aliquam partem universalem nec adverbium denotans successionem

vel simultatem temporis, requiritur, quod ita fuerit vel futurum sit in eodem tem

p0re ..... Sed si habet in se adverbium denotans ordinem temporalem, sufficit tunc,

quod ita fuerit vel futurum sit pro diversis saltem temporibus ..... Si vero aliqua

pars est universalis, requiritur, quod tot propositiones singulares fuerint vel futurae

sint verae successive, quot fuerunt vel erunt supposita ...... (B) Si vero quaelibet

categorica sit de praesenti, tunc requiritur, quod ita sit in tempore praesenti.....

Ad falsitatem sufficit oppositum illius, qu0d requiritur ad veritatem eius..... L 0 c a lis

est hypothetica habens in se duas categoricas unitas per adverbium locale. Ad veri

tatem localis affirmativae non habentis adverbium denotans motum requiritur, quod

ita sit vel fiat in eodem loco..... Sed ad veritatem negativae sufficit, quod res non

sit vel fiat in eodem loco ...... Sed ad veritalem localis habentis in se adverbium

denotans motum, aliquando requiritur, quod sit idem terminus ad quem, ..... ali

quando, quod sit idem terminus a quo ...... R at i o n a lis est hypothelica, in quâ

coniunguntur plures categoricue mediante coniunclione causali. Ad eius veritatem re

quiritur et suffieit, quod, qualitercunque significatur esse per antecedens, ita sit, ut

significatur per consequens. ` . -

584) Ebend. Dialect. s. nov. log. (s. folg. Abschn., Anm. 3), p. 151: Propositio

hypothetica est septupleæ (hier hinwiederum ist doch seaetupleæ zu lesen), sc. copu

lativa, disiunctiva, conditionalis, ralionalis, temporalis et localis ...... Rationalis est

illa, in qua sunt duae categoricae coniunctae per has coniunctiones „igitur“ vel

„ergo“..... Temporalis est, in qua sunt duae categoricae coniunctae cùm adverbio

temporali, ut ,,bonitas est magna, quundo magnitudo est bona“. Localis est illa, in

qua sunt duae categoricae coniunctae cum aliquo adverbio locali, ut „virtus est, ubi

iustitia est“. Die Regeln über die Wahrheit dieser Urtheile sind dabei nicht

angeführt. Vgl. Abschn. XIX, Amm. 328.

585) Ebend. Dialect. introd. f. 5 r. B: Propositio modalis est illa, in qua ponitur

XVII. Erweiterung der byzant. Logik. 131

darauf hinweisen, dass ja eigentlich doch nur der sensus divisus ein

wahrhaft modales Urtheil constituire, hingegen der sensus compositus den

Urtheilen des Stattfindens beizuzählen sei °°°), während mam hinwiederum

dennoch für beide Artem die üblichen Momente der Quantität, der Qua

lität, des Gegensatzes und der Umkehrung durchführte °°7). Ferner ver

mehrte man innerhalb dieser neuen Zweigliederung der Modalität auch

die Zahl jener Begriffe selbst, durch welche ein Urtheil ein modales

wird; nemlich man fügte die Begriffe per se, dubium, ad utrumlibet,

scitum, opinatum, apparens, credibile, motum, volitum, dilectum hinzu,

so dass schon hier (vgl. untem Anm. 598, 600 f.) so ziemlich der ganze

Umkreis derjenigen Verba, welche einen sog. Accusativ. c. infinit. re

gierem, beigezogen ist *°°). Zudem hatten sich an jene modalen Urtheils

Formen, welche schon längst recipirt waren , gar manche Neuerungen

geknüpft. So wird bei den Möglichkeits-Urtheilen bezüglich ihrer Trag

weite, d. h. suppositio, merkwürdiger Weise aus Shyreswood's Syncate

goreumata (s. ob. Anm. 86 f., vgl. auch Anm. 63) der Unterschied zwischen

disjunetiver , und copulativer Supposition formulirt, wodurch wieder Be

rührungspunkte mit der restrictio (Amm. 234) entstehen °°°), und auf

lerminus modificalivus cum infinitivo ..... . Si termini praedicti seu modi ponuntur

in medio dicti, sc. inter actum et infinitivum ipsos dividendo, dicitur propositio divisa

seu in sensu diviso; aliter dicitur propositio composita seu in sensu composito. Ad

veritatem divisae sufficit, quod modus verificetur de propositione constituta ea, pro

nomine demonstrante ,,id“, ..... ut dicendo „calidum possibile est esse frigidum“....

ad eius veritatem sufficit, quod haec propositio „hoc esse frigidum, est possibile“

sit vera...... Ad veritatem c0mp0silae requiritur, quod terminus seu m0dus verificetur

de pr0p0sitione indicativa correspondente illi dicto.

586) Duns Scotus, Qu. sup. Anal. pr. I, 25, (Vol. I der 0pp., s. Abschn. XIX,

Anm. 82) p. 309 B: Modum contingit dupliciter poni in propositione, sc. ..... in sensu

diviso, quando modus ponitur, ut sit determinatio copulae; vel in. sensu composito,

quando modus ponitur a parte subiecti vel a parte praedicali. Et istae propositiones

fmulfum differunt et quantum ad syllogizandum et quantum ad convertendum; item

differunt, quia illa de sensu c0mp0sito est proposilio de inesse, et illa de sensu diviso

est modalis, quia semper propositio est denominanda a copula.

587) Ebend. p. 310 A : Propositiones de modo in sensu composito sunt inde

finitae, v. g. .... „Possibile est, Socratem currere“, quia sua universalis est ista

,,Nullum possibile est, Socratem currere“...... Ita conformiter dicitur de illis, in

quibus m0dus praedicatur. Vgl. obige Anm. 43.

588) Ebend. : 0mnes propositiones... in sensu composito de istis modis ,,neces

sarium, per se, verum, possibile, contingens“, — loquendo de contingenti pro possi

bili communi — (vgl. ob. Anm. 42 u. 162), consimiliter convertunlur illis de inesse

• • • • • • De istis modis „impossibile, falsum, dubium“ non convertuntur sicut illae de

inesse, quia tunc istae regulae essent verae „Si antecedens est imp0ssibile, consequens

est imp0ssibile“....... De istis modis „scitum, opinatum, apparens, notum, volitum,

dilectum“ non convertuntur similiter sicut illae de inesse. Ebd. 26, p. 311 B: Pro

positiones de sensu diviso in illis modis ,,impossibile, falsum, contingens, ad utrum

libet“ non convertunlur similiter illis de inesse...... Modales de sensu diviso in istis

modis „cognosco, apparel“ et huiusmodi non convertuntur proprie. Auch 36, p. 328 A

werden als modi die Begriffe „scio, opinor, credo, dubito, apparet“ angeführt. Ueber

„opinabiliter“ s. schon bei Petr. Hispanus ob. Anm. 234.

589) Ebend. 26, p. 310 B: De propositionibus de possibili dupleæ est opinio.

Una ponit, quod subiectum respectu verbi de possibili (d. h. bei einem Urtheile de

sensu diviso) in propositione indefinita vel particulari supponit disiunctive pro his,

quae sunt, et pro his, quae possunt esse, et in universali sive affirmativa sive nega

tiva supponit copulative ..... Sed alia est opinio, quae ponit, qu0d illa de possibili

9 *

132 XVII. Erweiterung der byzant. Logik.

solcher Grundlage ergeben sich neue Regeln betreffs der Umkehrung

dieser Urtheile °°"), wobei mam auch das contingens neben dem possibile

gesondert betrachtete °*''). Betreffs der Nothwendigkeits-Urtheile finden

wir die spitzfindige Unterscheidung zwischen necessarium conditionale,

necessarium quando, necessarium simpliciter, welch letzteres wieder

entweder ut nunc oder pro semper sein könne °°°), und sowie für diese

Unterartem die Regeln der Umkehrung untersucht werden °°°), so spielt

dabei auch das Wechselverhältniss zwischen Unmöglich und Nothwendig

sowie zwischen Un- nothwendig und Möglich herein °°°). Ausserdem

endlich werden noch sehr eigenthümliche Regeln über das Verfahrem

aufgestellt, durch welches Möglichkeits-Urtheile in Urtheile des Stattfindens

umgesetzt werden können ; nemlich singuläre oder unbestimmte Möglich

keits-Urtheile sollem eimfach in das Präsens des Stattfindens übergehen

können, und bei Möglichkeits-Urtheilen der Wergangenheit oder Zukunft

brauche nur das Prädicat, nicht aber auch das Subject, entsprechend

umgesetzt zu werden 59°).

Andrerseits war es natürlich der ganze Abschnitt De terminorum

proprietatibus, welcher reichen Anlass zu fortbildenden Erweiterumgem

darbieten konnte. Und so findem wir denn auch die Lehre von der

suppositio in einer eigenthümlichen Gestaltung , welche in ihrem Grund

zügen wohl mehr an Shyreswood (Amm. 61), als an Lambert v. Auxerre

est distinguenda, quia vel eius subiectum supponit pr0 his, quae sunt, vel pro his,

quae possunt esse.

590) Ebend. p. 312 A: Affirmativae de possibili pro his, quae sunt, non con

vertunlur proprie ...... Negativae de possibili non convertuntur proprie, in quibus

subiectum supponit pro his, quae sunt ....... Affirmativae de possibili, in quibus

subiectum supponit pro his, quae possunt esse, similiter convertuntur illis de inesse.

- - - • • • Negativa de possibili pro his, quae possunt esse, non convertitur.

591) Ebend. 30, p. 319 A: Propositio de contingenti (s. Anm. 588) potest con

verli dupliciter. Uno modo in oppositam qualitatem.... manente eodem subiecto et

praedicato. Alio modo possunt converti ad utrumlibet transponendo terminos sicut

illae de inesse.

592) Ebend. 26, p. 311 A : Tripleæ est propositio de necessario. Quaedam de

necessario conditionali, ut „Vacuum, si est, de necessitate est locus“; alia de ne

cessario quando, ut ,,Grammaticus, quando est, de necessario est homo“; sed tertia

est de necessario simpliciter, et talis est dupleæ, quia quaedam est de necessario ut

nunc solum, ..... sed alia est de necessario simpliciler pro semper.

593) Ebend.: Propositiones de necessario conditionali aut etiam de neeessario

quando non convertuntur......, de necessario simpliciter pro nunc non convertuntur

proprie, ..... quod tales proposiliones possunt converli improprie per resolutionem ad

quandam de inesse ...... De necessario simpliciter pro semper similiter convertuntur

illis de inesse.

594) Ebend. p. 312 A: Illa de necessario de modo negato non dicitur proprie

de necessario, sed de p0ssibili, ...... et e contra illa de possibili de modo negato

non dicitur proprie de p0ssibili, sed de necessario.

595) Duns Scotus, Qu. in Phys. VI, 2, 6, (Vol. II) p. 356 B: Loquendo in pro

p0sitionibus de p0ssibili aut de praeterito aut de fuluro oportet uti duabus regulis,

quas multi p0nunt universales. Prima regula est isla : 0mnis propositio singularis

vel indefinita de possibili debet poni in esse per unam propositionem de praesenti, ut

ista ,,Socrates polest currere“..... in „Socrates currit“. Secunda regula, quod in

omni pr0p0sitione de p0ssibili vel de praeterilo vel de fuluro praedicatum appellat

suam formam, et non subiectum (vgl. Anm. 601), h. e. quod talis propositio debet

poni in esse per unam de consimili praedicato, et non oportet, quod per unam de

consimili subiecto ; et potest eæemplificari de isla „Album potest esse nigrum“.

XVII. Erweiterung der byzant. Logik. 133

und Petrus Hispanus (Amm. 126 f. u. 202 ff.) erinnert, aber namentlich

in der Eintheilung sehr von der älteren Tradition in einer Weise ab

weicht, welche umleugbar dem Vorzug der Klarheit für sich hat; nemlich

nach Ausscheidung der blossen Metapher (impropria) soll die propria

suppositio zerfallen in simpleae, materialis, personalis, letztere in discreta

und communis, letztere wieder in determinata und comfusa, diese letztere

in disiunctiva, copulativa (vgl. Anm. 589) und distributiva, und endlich

diese letztere erst in mobilis und immobilis °°°). Auch hatte mam be

treffs der suppositio acht Regeln formulirt, welche theils an die Qualität

und Quantität der Urtheile anknüpfem, theils die Lehre von der distributio

sowie einige Syncategoreumata in ihr Bereich ziehen, und auch ihrerseits

einem Beleg dafür geben, wie sehr überhaupt die Zahl der termini, wo

mur Gelegenheit dazu war, vermehrt wurde ; nemlich an die Comparativ

und Superlativ-Formen (s. Anm. 265) und die hier ihnen gleichgestellten

Worte „differt* u. dgl. (Anm. 266) reihen sich nun noch „caret, distin

guitur“ an, und mit „bis, ter“ (Amm. 254) werden „immediate, continue“

verbundem, während eine Reihe von Verbis, wie appeto, desidero, cupio,

opto, teneor, debeo, promitto, requiro, indigeo, spondeo, völlig neu hin

zukommem °°7).

596) Raim. Lull. Dial. introd. f. 5 v. A: Suppositio primo dividitur in propriam

et impropriam. Impropria est, ..... ut ,,Anglia pugnat“...... Propria est, quando

terminus supponit pro intentione vel pro se vel sibi simili vel pro illo, ad quod

signandum est impositus. Propria dividitur in simplicem, materialem et personalem.

Simpleæ est, ..... ut „homo est species“..... Materialis est, quando terminus supponit

pro se aut sibi simili, ut „homo est v0a*.... vel „homo est terminus mentalis“......

Personalis est, quando terminus supponit pro illo, ad quod significandum est im

positus ...... Personalis diuiditur in discretam et communem. Discreta est, quando

terminus singularis supponit, ..... communis est, quando terminus communis .....

Communis dividitur in determinatam et confusam...... Determinata est, quando ter

minus communis supponit pro aliquo, sub qu0 non copulative, sed disiunctive seu

per propositionem disiunctivam potest fieri descensus ad sua singularia..... Confusa

est, quando terminus communis supponit et non debet fieri talis descensus, sed vel

disiunctus per pr0p0sitionem de disiunct0 eætrem0 vel copulatus per pr0p0sitionem de

copulato eætremo (vgl. folg. Abschn., Anm. 47) vel copulativus per propositionem

copulativam. Et ideo suppositio confusa est tripleæ, sc. vel est confusa tantum dis

iunctim vel confusa tantum copulatim vel confusa et distributiva. Confusa tantum

disiunctim est, quando non potest fieri descensus per propositionem disiunctivam, sed

per propositionem de disiuncto eaetremo ..... Confusa tantum copulatim est, quando

non licet fieri alium descensum nisi per propositionem de copulato evtremo..... Con

fusa et distributiva est, quando potest fieri descensus per propositionem copulativam

uniformiter vel difformiter ad sua singularia ..... Confusa et distributiva est dupleæ,

sc. mobilis et immobilis ...... Mobilis est, quando potest fieri descensus uniformiter

vel affirmative vel negative ...... Immobilis est, quando n0n p0test fieri descensus

uniformiter, sed difformiter, i. e. quando aliquae singulares sunt affirmativae et ali

quae negativae. Nur der Amfang dieser ganzen Eintheilung findet sich auch in des

Lullus Dialect. s. nov. log. p. 152.

597) Ebend. f. 6 r. A: De regulis suppositionum. Prima: 0mnis terminus sin

gularis supponit discrete. 2. Cuiuslibet propositionis particularis vel indefinitae sub

iectum supponit determinate ; etiam praedicatum affirmativae, si sit terminus communis

et non impediat syncategoreuma ..... 3. Cuiuslibet propositionis universalis subiectum

supponit confuse et distributive, et etiam praedicatum propositionis eaeclusivae ......

4. Cuiuslibet propositionis universalis negativae subiectum supponit confuse et distri

butive, et etiam praedicatum ...... 5. Signum universale affirmativum confundit et

distribuit suum terminum communem sequentem se, et confundit tantum terminum

134 XVII. Erweiterung der byzant. Logik.

Ebenso verhält es sich mit (ler ampliatio (s. Anm. 225 ff.). Mam

hielt nun die verschiedemen Artem des terminus ampliativus (im Gegen

satze gegen terminus ampliatus) auseinander, welche im Futurum oder

Präteritum eines Werbums oder Participiums, in den Verbis potest oder

contingit, oder in den auf verschiedene Zeiten erstreckbaren Verbis signi

fico, intelligo, memoro, promitto, appeto u. dgl. (vgl. Anm. 588) liegen,

wobei natürlich grundsätzlich die erweiternde Function der ampliatio nur

dem Prädicate, sowohl nach seiner primären Bedeutung als auch nach

seimem connotatum (d. h. dem abgeleitetem secundären Wortformen), zu

kommt, und der Subjectsbegriff der hiedurch erweiterte ist °°°). So

mussten dann wohl erklärlicher Weise für die drei grammatischen Zeit

formen der ampliativen Sätze mit Einschluss der Participien und sogar

der abgeleiteten auf „bilis“ endigendem Adjectiva jene Regeln, welche

schon bei Petrus Hispanus vorlagen, vermehrt und specieller formulirt

werden , und man unterliess es hiebei selbst nicht, auch wieder die

Modalität der Urtheile hereinzuziehem °°°). In Bezug aber auf diesen

communem remotum; omnis autem negatio et omnis dictio habens vim negationis con

fundit et distribuit terminos omnes sequentes se; est autem talis dictio omnis com

parativus, superlativus et „differt, aliud , caret, distinguitur“...... 6. Praedicatum

cuiuslibet propositionis universalis affirmativae et subiectum cuiuslibet eaeclusivae af

firmativae, si sunt termini communes, supponunt confuse tantum. 7. 0mnia adverbia

numeralia, ut „bis, ter, quater“, et isti termini „immediate, continue“ (vgl. Abschn.

XIX, Anm. 183) semper ubique confundunt terminos communes immediale sequentes

se confuse lantum, ..... et ista verba „appeto, desidero, cupio, opt0, teneor, debeo,

promitto, requiro, indigeo, sponde0“ et universaliter omnia verba significanlia actum

interiorem cum suis activis participiis et gerundiis et priore supino confundunt ter

minum communem sequentem se confuse tantum ...... 8. Quilibet terminus habens

vim dislribuendi terminum sequentem, quem invenit non distributum, est talis naturae,

quod, si invenit ipsum distribulum, facit ipsum non esse distributum. 9. 0mnis ter

minus communis supponit determinate, si non praecedat aliqua dictio habens vim

negationis vel vim confundendi.

598) Duns Scotus, Qu. sup. Anal. pr. I, 16, (Vol. I) p. 296 B: Terminus am

pliatus dicitur ille, qui ampliatur passive, ita qu0d pro pluribus supponat, quam

ante; sed terminus ampliativus est iste, qui ampliat, v. g. praedicatum vel copula,

si fuerit praeterili vel futuri temporis aut de possibili ...... (p. 297 A) Quidam

sunt, ut verba praeleriti vel futuri temporis, alii sunt, ut participia..... ; alii sunt,

ut isla verba „potest, contingit“ et nomina derivata ab istis; item ista verba „signi

fico, inlelligo, promitto“ et huiusmodi, et universaliter omne verbum, cuius aclus potest

transire in rem praeterilam et futuram sicut in rem praesentem...... Praedicatum

dicitur appellare (zu lesen ampliare) suam formam et restringere ad supposita verbi

tam secundum significatum quam secundum connotatum (dieser Begriff begegnet uns

hier zum ersten Male, vgl. Abschn. XX, Anm. 273 u. 291)..... Subiectum ampliatur

per praedicalum, ...... quia aliter multae propositiones essent falsae, quae tamen

sunt concedendae, ut ...... „Nulla rosa eæistente rosa intelligitur“ (vgl. bei Petrus

Hispanus, ob. Amm. 236).

599) Raim. Lull. a. a. 0. f. 6 r. B: Ampliatio est stalio termini ealegorematici

pr0 aliquo vel aliquibus ultra hoc, pr0 qu0 aclualiter eæisteret in propositione sim

pliciter prima. De ampliatione dantur hae regulae. Prima: Cuiuslibet propositionis,

cuius copula est de praeterito, subiectum ampliatur ad supponendum pro eo, quod est

vel fuit ...... 2. Cuiuslibet propositionis, cuius copula est de futuro, subiectum am

pliatur ad supponendum pro eo, quod est vel erit ...... 3. Cuiuslibet propositionis,

in qua ponilur hoc verbum „potest“ pro verbo principali, subiectum , ampliatur ad

supp0nendum pro e0, qu0d est vel erit vel polest esse ..... Idem dicendum de sub

iecto propositionis, cuius copula est de praesenti et praedicalum est hoc participium

„potens“. (Diese ersten drei Regeln finden sich ziemlich gleichlautend auch in des

XVII. Erweiterung der byzant. Logik. 135

logischen Werth der Zeitformen des Werbums (vgl. ob. Anm. 227) wurde

ausser dem Participien und dem Zeiten der Copula auch auf die eine Be

wegung oder Veränderung bedeutendem Verba (fieri, generari, corrumpi,

incipere, desinere) und wieder auf die eben erwähnten ampliativen Verba

(intelligo, promitto u. s. f.) selbst mit Beiziehung von causa, causatum,

calefactivum hingewiesem, so dass mamentlich die Verba incipit umd desinit,

welche wir bei Petrus Hispanus unter den Eaeponibilia trafen (Anm. 263),

hier eine Anknüpfung an die ampliatio zeigen, welche ihrerseits sogar

durch die Umkehrung all dieser verschiedenem Urtheile klar gemacht

werden soll 600). -

Auch die appellatio (s. ob. Anm. 228 f.) wurde in ähnlicher Weise

näher an grammatische Momente gerückt, indem schon in der Definition

derselben das Präsens des Verbums und das Auftretem eines demonstra

tiven Pronomens betont wird, und sodann bei Formulirung der Regeln

wieder die Rücksicht auf die Werschiedenheit der drei Zeiten, auf die

Modalität der Urtheile, und abermals auf jene Verba (intelligo etc.) ent

scheidend hervortritt 001).

Lullus Dialect. s. nov. log. p. 152, woselbst die ampliatio definirt wird als statio

termini communis pro diversis temporibus)...... 4. Cuiuslibet propositionis, cuius

praedicatum est participium praeteriti temporis, sive copula sit de praesenti sive de

praeterito, subiectum supponit pro eo, quod est vel fuit ...... 5. Cuiuslibet pro

positionis, cuius praedicatum est nomen verbale terminatum in „bilis“, subiectum

ampliatur ad supponendum pro eo, quod est vel potest esse ...... 6. Haec verba

„intelligo, c0gn0sco, scio, concipio, memoro, opinor, arbitror“ et cetera verba, quae

habent vim transeundi ita bene in rem praeteritam vel futuram vel p0ssibilem sicut

in rem praesentem, ampliant casum, quem regunt, ad supponendum pr0 eius signi

ficatis respectu cuiuslibet temporis et possibilitatis ...... 7. Cuiuslibet propositionis

de necessario in sensu diviso (s. Anm. 585) subiectum ampliatur ad supponendum

pro e0, quod est vel p0test esse ...... 8. 0mnis prop0sitio, cuius subiectum am

pliatur ad supponendum pro eo, quod est vel erit, vel pro eo, quod est vel fuit vel

potest esse, debet eaeponi per propositionem categoricam de subiect0 disiuncto.

600) Duns Scotus a. a. 0. 17, p. 298 A: Quatuor modis aliqua propositio

potest pertinere ad praeteritum vel futurum. Uno modo, si eius praedicatum aut

subiectum sit participium praeteriti vel futuri. Secundo, si copula verbalis sit prae

teriti aut futuri. Tertio, si copula verbalis significet vel connotet motum vel muta

tionem, ut ista verba ,,fieri, generari, corrumpere, incipere, desinere“..... Quarto,

quando in propositione ponitur nomen vel verbum ampliatum (zu lesen ampliativum),

- - - - - ut ista verba „significo, intelligo, appeto, promitto“ et ista nomina „causatum,

causa, calefactivum“ et huiusmodi ...... (p. 298 B) Verba „incipit, desinit, fit, ge

nerari“ habent eæponi per duas eaeponentes, quarum altera est de praeterito et alia

de futuro...... (p. 299 A) Verba „significo, inlelligo, memoro, cognosco, opinor* et

huiusmodi ...... ampliant terminos, quos regunt, ad supponendum non solum pro

praesentibus, immo etiam pro praeteritis vel futuris ...... In conversione huiusmodi

propositionum ista ampliatio debet eaeplicari.

601) Raim. Lullus , a. a. 0. f. 6 v. B : Appellatio est verificatio praedicati sub

eadem forma, i. e. dictione in propositione de praesente de pronomine dem0nstranle

illud, pro quo supponit subiectum proposilionis, cuius ipsum praedicatum est pars ....

Dantur hae regulae. Prima: Ad veritatem propositionis de praesenti requiritur, quod

eius praedicatum in propria forma, i. e. sub eadem dictione, verificetur de pronomine

demonstrante illam rem, pro qua supponit subiectum illius propositionis ...... 2. Ad

veritatem cuiuslibet proposilionis de praeterito requiritur, quod eius praedicatum sequens

verbum fuerit aliquando sub eadem ratione verificabile de pronomine demonstrante

illud, pro quo supponit subiectum ..... 3. Ad veritatem cuiuslibet propositionis de

futuro requiritur, quod eius praedicatum in propria forma aliquando futurum sit

verificabile in propositione de praesenti de pronomine demonstrante illud, pr0 qu0

-

136 XVII. Erweiterung der byzant. Logik.

In der Lehre von der distributio, welche zwar damals, wie es

scheint, mehr mit der suppositio verfloehten wurde (Anm. 597), ersehen

wir aus einer vereinzelten Notiz, dass man eine Schwierigkeit, welche

sich an die Tragweite des Wortes „omnis“ knüpfte (ob. Anm. 240), nun

durch genauere Formulirung einer Regel zu erledigen suchte ""*). Wie

weit man einer Definition der restrictio, welche dem Lambert v. Auxerre

näher steht als dem Petrus Hispanus °°°), etwa in Regeln eine ausge

dehntere Folge gegeben habe, wissen wir nicht.

Was das Gebiet der Erponibilia betrifft (ob. Anm. 256 ff.), finden

wir nicht bloss die eigenthümliche Wendung, dass man alle Artem der

exponiblen Urtheile als eine Aequipollenz hypothetischer Urtheile betrach

tete 604), sondern auch die Neuerung, dass man grundsätzlich bezüglich

aller exponiblen Ausdrücke einen Unterschied statuirte, welcher zwischen

der blossen „Bezeichnung“ (signatum, z. B. durch das Verbum eaecipio)

und der wirklichen „Ausübung“ (eaeercitum , z. B. durch die Präposition

praeter) bestehe °°°). Und auch bei den einzelnen Theilem dieser ganzen

Gruppe fehlte es nicht an fortbildender Erweiterung. So wurden obige

(Anm. 260) Regeln über die Exclusiv-Sätze dadurch vermehrt, dass man

neben der Qualität des Urtheiles auch die Stellung der Exclusiv-Partikel

berücksichtigte, je nachdem dieselbe beim Subjecte oder beim Prädicate

oder bei der Copula (!) oder beim Subjecte und beim Prädicate stehe °°°).

supponit subiectum...... 4. Ad veritatem cuiuslibet propositionis divisae (s. Anm. 585)

de isto verbo „potest“ vel „contingit“ vel de his modis „possibile, contingens, necesse“

requiritur, quod iste modus sit verificabilis in propria forma de pronomine demonstrante

illud, pro quo supponit subiectum talis propositionis ...... 5. Ista verba „cognosco,

intelligo, scio“ et similia, quae habent naturam transeundi in dictionem substantivam

et adiectivam et etiam in compleacionem ipsarum, appellant suam formam et etiam

complevionem ipsius dictionis sequentis verbum et rectae ab eo; sed si talis dictio

praecedat verbum, non appellat compleacionem, sed solum suam formam.

602) Duns Scotus, Qu. sup. Anal. post. I, 38, p. 404 B: Signum universale

distribuit terminum non sub propria ratione suppositorum, sed sub ratione termini

communis, ...... quia, si fieret distributio pro suppositis sub propria ratione, quae

libet propositio universalis esset plures, et per consequens tunc periret syllogismus et

etiam contradictio in universalibus.

603) Raim. Lullus, Dialect. s. nov. log. p. 152: Restrictio est statio termini

in propositione pro paucioribus significatis, quam eius requirat natura, ut „omnis

homo albus currit“. Vgl. ob. Amm. 130 mit 224.

604) Raim. Lullus, Dialect. introd. f. 4 v. A: Propositio aequivalens hypotheticae

est propositio, in qua ponitur dictio, ratione cuius ipsa est eæponibilis per propo

sitionem hypotheticam, ut sunt eaeclusiva, eæceptiva, reduplicativa. Hiezu Abschn.

XIX, Anm. 186.

605) Duns Scotus, Qu. sup. Porph. 14, p. 97 B: Differentia inter actum signatum

et ezercitum patet in multis; per „non* enim evercetur negatio, per „nego* vero

signatur, per „tantum“ similiter eaeercetur eaeclusio, per „ezcludo“ signatur, et ita de

„praeter“ et „eaecipi“ et aliis. Die mehrseitige Durchführung dieses Grundsatzes

s. Abschn. XX, Anm. 288, 346, 365.

606) Raim. Lullus a. a. 0. f. 4 v. A: Quando dictio evclusiva additur subiecto,

ut „lantum h0m0 currit“, eaeponitur sic „homo currit et nihil aliud ab homine currit“

- • - • • Sed e contra est in negativa, quia tunc praedicatum removetur a subiecto et

attribuitur cuilibet alii. Quando autem dictio eacclusiva additur praedicato, ut „So

crates est tantum animal“, eæponitur sic „Socrates est animal et Socrates non est

aliud ab animali“. Quando additur copulae, eæponitur eo modo, quo quando additur

subiecto ...... Quando additur tam subiecto quam praedicato, ut „tantum Socrates

XVII. Erweiterung der byzant. Logik. 137

Desgleichen wurden bei den Exceptiv-Partikeln (Amm. 261) nun die logi

schen Bedingungen, unter welchen ein Urtheil exceptiv sein kann, sowie

die Erfordernisse der Wahrheit für bejahende und verneinende Urtheile

formulirt °°"). Bei der reduplicatio (Amm. 262) unterschied man nun

von der eigentlich reduplicativen Function der einschlägigen Worte (in

quantum, secundum quod, ut) jenes Auftreten derselben, in welchem sie

„specificative", d. h. durch einen Rückweis auf den Art- oder Gattungs

Begriff wirken, und man brachte auch die alietas (vgl. Amm. 260 u. 266)

mit der Reduplication in eine Verbindung, hielt aber daram fest, dass in

dem reduplicativen Urtheilen das Prädicat das Entscheidemde sei °''°); auch

unterschied man in Berücksichtigung der Stellung der reduplicativen Par

tikel zwischen bejahenden und verneinenden Urtheilen und formulirte die

Regel der Wahrheit für diese Urtheils-Form, welche sich in der Expo

sition derselben von selbst erprobt °"°).

Wohl der wichtigste Theil aber unter diesen Bereicherungen der

byzantinischen Logik betrifft dem Ursprung der Lehre von dem ,, Com

se qu e nti a e**, über welchem uns hiemit eine etwas nähere Einsicht

est tantum, animal“, tunc exponenda est sic „Socrates est animal, et nihil aliud a

Socrate est nihil aliud ab animali*.

607) Ebend.: Ad propositionem eaeceptivam requiruntur quatuor termini tanquam

quatuor conditiones: Subiectum principale, a quo fiat eacceptio, ..... dictio eæceptiva,

per quam denotetur actus eæcipiendi, ...... pars eacceptiva, ..... praedicatum, respectu

cuius fiat eaeceptio...... Requiruntur duae conditiones: prima est, quod subiectum sit

terminus communis cum signo universali sumptus habens plura imposita vel parti

cularia sub se ..... ; secunda est, quod subiectum praedicari possit de eaccepto et de

omnibus eiusdem speciei in pr0p0sitione affirmativa vera, et quod eaeceptum sit minus

commttme .... . Ad veritatem affirmativae requiritur, quod praedicatum non insit eaecepto

et insit omni alii contento sub subiecto illo, a quo fit eacceptio..... Sed ad veritatem

negativae requiritur e contra, sc. quod praedicatum insit eaccepto et nulli alii contento

sub subiecto principali.

608) Duns Scotus, Qu. sup. An. pr. I, 35, p. 327 A: Reduplicatio significat

immediationem praedicati ad subiectum...... Istae dicliones sunt reduplicativae „in

quantum, secundum quod, in e0 quod“ et aliquando haec dictio „ut“ et consimiles.

..... Tales dictiones reduplicativae aliquando accipiuntur specificative et aliquando

reduplicative. Quando reduplicatio sumitur specificative, tunc designat aliquam cop

ditionem vel aliquem modum vel aliquem sensum, secundum quem propositio est vera,

quae aliter non esset vera ...... Dictio reduplicativa reduplicative sumpta, et non

specificative, designat primo immediationem praedicati principalis ad illud, super quod

cadit reduplicatio, et quandoque denotat convertibilitatem; exemplum primi ,,Homo,

inquantum animal, est corpus“..... ezemplum secundi ,,Homo, inquantum animal, est

sensibile*...... Reduplicatio designat alietatem sive diversitatem principalis praedicati

ab illo, super quod cadit reduplicatio....... Propositio, in qua reduplicatio additur

praedicato principali, est falsa, supposito quod fiat ea- terminis, qui pro pluribus

rebus supponunt...... Illud, super quod cadit reduplicatio, se debet tenere a parte

praedicati, et non subiecti.

609) Raim. Lullus a. a. 0. f. 4 v. B: Reduplicativa quandoque est affirmativa,

- - - - - quandoque est negativa negatione praecedente reduplicationem et verbum princi

pale, ..... aliquando vero est negativa negatione posita inter reduplicationem et ver

bum principale....... In reduplicativa propositione quandoque ponuntur tres termini

dissimiles, quandoque duo similes et unus dissimilis, quandoque sunt omnes tres

similes. Ad veritatem reduplicativae requiritur veritas unius copulativae corhpositae

quandoque eae tribus quandoque eae quatuor propositionibus categoricis, in qua pro

positione copulativa oportet, quod remota dietione reduplicativa praedicetur secundus

terminus praedictorum trium de primo et tertius universaliter de secundo.

138 XVII. Erweiterung der byzant. Logik.

vergönnt ist. Was memlich in diesem Zweige später, wie wir sehen wer

dem (Abschn., XX, Amm. 161, 279), üblicher Weise an die Forthildungen

der Summula des Petrus Hispanus angeknüpft wird, fanden schon Duns

Seotus und Raimundus Lullus in ziemlicher Ausführlichkeit fertig vor,

und zwar als einem Gegenstand, mit welchem sich bereits Mehrere (s.

Anm. 624) beschäftigt hatten "4"). Die erste und ursprüngliche Quelle

der Consequentiae dürfen wir allerdings in der arabischen Logik suchen,

denn dort trafen wir schon dem Begriff der „consequentia“, selbst (vor.

Abschn., Amm. 367 ff. u. bes. Anm. 65), und zwar, was hauptsächlich zu

beachten ist, in einer Werflechtung mit der Topik (ebd. Anm. 372); dazu

kommt, dass bei den Arabern die hypothetischen und disjunctiven Syllo

gisumen eine Aufnahme gefumden hatten (ebd. Amm. 48, 219, 269, 326);

und ein drittes Ingrediens liegt darim, dass die Araber am der Argumen

tation überhaupt eine formelle und eine materielle. Seite unterschieden

(ebd. Anm. 51 f., 333). Aber diese dreifache Anregung ist offenbar sofort

nur im Dienste der byzantinischen Logik , verstandem : worden; denn für

diese konnte man in der consequentia ein verbindendes Mittelglied er

blicken, durch welches von dem hypothetischen Urtheile und von dem

Ea ponibilia, welche man ja mit demselben verknüpfte (Amm. 604), ein

Uebergang zur Topik gewonnen werde °14), so dass man nun dieser letz

teren jenes nemliche Gepräge aufdrücken konnte, durch welches das ganze

Gebiet der Terminorum proprietates und was sich daran amschloss, ge

kennzeichnet ist. Ja dass sehon von Anfang an die byzantinische Logik

es war, in welche man jenen Zweig arabischer Doctrin verwob, zeigt

uns am deutlichstem Wilhelm Shyreswood, welcher in der Lehre von den

Syncategoreumata bei Besprechung der Conjunction „si* bereits einige

Grundzüge der consequentia entwickelte (s. ob. Anm. 83), wobei uns

sogar schon die Unterscheidung der consequentia simpliciter und der

consequentia ut nunc begegnet (s. Anm. 617). Und auf solcher Grund

lage konntem nun sicher mehpere Bearbeiter des byzantinischem Stoffes,

deren Namen und Thätigkeit sich jetzt unserer Forschung entziehen , in

der Zwischenzeit derartig fortbauem, dass zu Anfang des 14. Jahrh. diese

ganze Gruppe der Logik in einer gewissem Abrundung für den Schul

betrieb fertig vorlag. Auch Ton und Haltung der Lehre von den con

sequentiae und vor Allem die Bezugnahme auf Sophismen zeigen deut

lich, dass man durch dieses neue Element jedenfalls mur die byzantinische

Summula-Litteratur bereichern wollte.

Der Begriff der consequentia im weitesten Sinne umfasst sowohl die

eigentliche Syllogistik als auch die rhetorische Argumentation der Topik,

welch letztere als „enthymematica* bezeichnet wird (vgl. ob. Anm. 193),

610) Wenn uns das Wort „consequentia“ — abgesehen von den Arabern —

zum ersten Male bei Albertus Magnus (Anm. 470) begegnete, so nehmen wir ja eben

ongefahr jenes Jahrzehnt, in welches die letzten Lebensjahre und Schriften des

Albert und des Thomas fallem, für die Entstehung dieser Lehre in Anspruch. Vgl.

auch Abschn. XIX, Amm. 21.

611) Ja dass es Manche gab, welche sogar meintem, in der aristotelischen

Definition des Syllogismus seien , auch die Evponibilia mitinbegriffen, s. Abschn.

XIX, Anm. 194.

XVII. Erweiterung der byzant. Logik. 139

und während danm eben diese als consequentia im engerem Sinne Gegen

stand jener weiteren Eintheilung und Erörterung ist, welche wir sogleich

kennen lernen werden *!*), bleibt es immerhin dameben noch vorbehaltem,

dass man bei consequentia auch an die aristotelischen Syllogismen zu

denken habe, wie wir diess alsbald hier (Anm. 624) und auch bei an

deren Formationem (Abschn. XIX, Anm. 194, u. Abschn. XX, Amm. 283)

sehen werden; ja sogar die Begriffe antecedens und consequens, welche

hauptsächlich der Doctrin der speciellerem consequentia angehören, werden

auch wieder in dem weiterem Sinne gebraucht, dass man darunter Prä

missen und Schlusssatz versteht "1*). Das Wesem nemlich der consequentia

im engeren Sinne wird vor Allem in die hypothetische Satzform gelegt,

insoferne ein antecedens und ein consequens mittelst einer Conditional

oder Causal - Conjunction derartig verbundem sind, dass, wenn ersteres

wahr ist, letzteres unmöglich unwahr sein kann , und dieses Verhältniss

constituirt zugleich den Begriff der bona consequentia "1*). Wenn aber

somit hier die hypothetischem Syllogismen, welche bisher in der lateini

schen Tradition der byzantinischen Logik stets gefehlt hatten (s. Anm. 54,

122, 190), plötzlich eine Rolle zu spielem beginnen, so wäre allerdings

denkbar, dass etwa num ein vollständigerer Text des Psellus (s. Abschn.

XV, Anm. 55) zu Grunde gelegt worden sei; hingegen weit wahrschein

licher dürfte es sein, dass, wie bemerkt, arabische Doctrin den erstem

Anlass gab, denn man verband mit dem Hereinziehen der hypothetischen

Schlussformen auch jene anderen beidem erwähntem Momente, welche auf

Arabisches zurückweisen.

Nemlich diese consequentia im engeren Simne wird nun in eine

formalis und eine materialis eingetheilt ; die erstere erstreckt sich auf

alle in den verbundemen Urtheilem enthaltemen Begriffe, vorausgesetzt lass

die Form und Anordnung derselben sich gleich bleibt und auch sämmt

liche Syncategoreumata, sowie die Modalität, die Qualität, die Quantität

der Urtheile berücksichtigt werden "1°); sie selbst kanm wieder entweder

612) Duns Scotus, Qu. sup. Anal. pr. I, 20, p. 302 B: Quaedam est consequentia

enthymematica, et quaedam syllogistica. Consequentiarum enthymematicarum quaedam

sunt formales, quaedam materiales; materialium quaedam sunt simplices, quaedam

tut mumc.

613) Raim. Lullus, Dialect. introd. f. 7 v. A: Argumentatio est totalis oratio eae

praemissis et conclusione sive eæ antecedente et consequente composita. Aehnlich

Dialect. s. nov. log. p. 154: Argumentum est sermonum aggregatio, eae quibus alii

sermones sequuntur, ..... oratio eæ antecedente et consequente composita.

614) Duns Scotus a. a. 0. 10, p. 287 B: Consequentia est propositio liypothe

tica composita eae antecedente et consequente mediante coniunctione conditionali vel

rationali, quae denotat, quod impossibile est ipsis, sc. antecedente et consequente,

simul formatis, quod antecedens sit verum et consequens falsum. Et tunc, si ita est,

sicut ista coniunclio denotat, consequentia est bona, et si non, tunc consequentia n0n

valet. Raim. Lullus a. a. 0.: Antecedens est id, quod ponit in necessitate id, quod

per ipsum sequitur; consequens est, quod necessitatem ante se ostendit. Hiezu

Anm. 623 u. Abschn. XIX, Amm. 331. -

615) Duns Scotus a. a. 0.: Consequentia sic dividitur : quaedam est materialis, quae

dam formalis. Consequentia formalis est illa, quae tenet in omnibus terminis stante con

simili dispositione et forma terminorum; et vocanlur termini in proposito subiecta et prae

dicata propositionum vel partes subiecti et praedicati. Sed ad formam consequentiae

perlinent omnia syncategoreumata posita in consequentia, ut coniunctiones, signa uni

140 XVII. Erweiterung der byzant. Logik.

einen hypothetischen oder einen kategorischen Wordersatz haben, und im

letzterem Falle besteht die consequentia in einer Umkehrung oder in

Aequipollemz °'°), so dass hiemit einerseits der Begriff der logischen

Folgerung eine ziemlich weite Fassung erhält, und andrerseits uns eine

allererste Spur desjenigem Verfahrens begegnet, mit welehem man noch

später die Umkehrung u. dgl. als erste unvollkommnere Stufe der Syllo

gistik einreihte. Die materialis consequentia hingegen kann mur durch

eine mit den Begriffen vorgenommene Veränderung erschlossen werden,

und zwar ist sie entweder bona simpliciter oder nur bona ut nune,

d. h. wenn sie sich durch die Hinzunahme eines Nothwendigkeits

Urtheiles ergibt, ist sie bona simpliciter, was je mach den verschie

denem loci dialectici der Topik in sehr manigfacher Weise der Fall sein

kann "'"), daher hier Weranlassung dazu gegeben war, dass man sogar

die gesammte consequentia überhaupt von der Topik abhängig machte ***);

hingegen bona ut nunc ist sie, wenn sie mittelst eines Urtheiles ge

stützt wird, welehes nur einen zufälligen Thatbestand ausspricht "1°).

Uebrigens erscheint diese Eintheilung und Unter-Eintheilung der logischen

Folgerung an einer anderen Stelle etwas modificirt, indem dort formalis,

simpleae, materialis, ut nunc als vier unter sich coordinirte Artem be

zeichnet werden 620).

versalia, particularia, negationes et huiusmodi. Secundo ad formam consequentiae

pertinet copula propositionis, et ideo non est eadem forma consequentiae eæ prop0

sitionibus, quarum copula est de inesse et quarum copula est de modo. Terti0 ad

formam perlinet multitudo praemissarum, affirmalio et negatio propositionum et

huiusmodi, et ideo non est eadem forma arguendi eae affirmativis et negativis, et

ita de aliis.

616) Ebend.: Consequentia formalis subdividitur, quia quaedam est, cuius ante

cedens est una propositio categorica, ut conversio, aequipollentia et huiusmodi; alia

est, cuius antecedens est propositio hypothetica; et quilibet istorum modorum potest

subdividi in plures alios modos.

617) Ebend.: Consequentia materialis est illa, quae non tenet in omnibus ter

minis retenta consimili dispositione et forma ita, quod non fiat varialio nisi termi

norum. Et talis est dupleæ, quia quaedam est vera simpliciter, et alia est vera ut

nunc. Consequenlia vera simpliciter est illa, quae potest reduci ad formalem per

assumptionem unius propositionis necessariae ; et sic est ista consequentia materialis

bona simpliciter „Homo currit, igitur animal currit“, et reducitur ad formalem per

istam necessariam ,,0mnis homo est animal“. Et ista subdividitur in multa membra

secundum diversitatem locorum dialecticorum. Ein Beispiel einer solchen topischen

Unterart ist Qu. in Praedicam. 13, p. 146 A: Consequentia tenet per hanc regulam:

Nihil inest alicui supponenli disiunctive pro multis, nisi alicui illorum indeterminate

sumpto insit, und ebend. p. 147 B: tenet per hanc regulam: Quod inest alicui stanti

disiunclive pro mullis, inest alicui illorum indeterminale, was übrigens bis auf Shy

reswood zurückweist, s. ob. Anm. 83 u. 87.

• 618) Raim. Lullus, Dial. introd. f. 8 r. B: Locus est progressus ab uno com

pleaeo ad alterum vel ad se ipsum sub alia conditione sumptum ..... Ea, locis tamen

modo educuntur consequentiae affirmativae, modo negativae, modo utraeque diversis

modis. Hiezu Anm. 623. •

619) Duns Scotus, Qu. sup. Anal. pr. I, 10, p. 288 A: Consequentia materialis

bona ut nunc est illa, quae potest reduci ad formalem per assumptionem alicuius

propositionis contingentis verae. Et sic posito, quod Socrates est albus, illa conse

quentia est bona ut nunc „Socrates currit, igitur album currit“, quia reducitur ad

formalem per istam contingentem ,,Socrates est albus“.

620) Ders. Qu. in Phys. I, 2, (Vol. ll) p. 5 A: Quadrupleæ est consequentia.

XVII. Erweiterung der byzant. Logik. 141

Aber auch einzelne Regeln der consequentia im Stile des Petrus

Hispanus wurden formulirt, memlich: dass aus dem Gegentheile des Nach

satzes das Gegentheil des Wordersatzes folgt; dass aus jedem formell

widerspruchsvollem Satze jede mögliche Behauptung folgt; dass aus einem

unmöglichen Urtheile materiell jeder beliebige Satz folgt; dass aus jedem

beliebigen Satze ein Nothwendigkeits-Urtheil folgt; dass aus jedem falschen

Urtheile wenigstens ut nunc jedes beliebige Urtheil folgt, und ebenso

jedes wahre Urtheil jeden beliebigen Wordersatz haben kann "*'), welch

letztere drei Regeln anderwärts wieder mit kleinen Abänderungen auf

treten "**), — sämmtlich Dinge, welche an Blödsinn des Formalismus

Anderem , was die byzantinische Logik darbietet, wenigstens nicht nach

stehem. Andrerseits finden wir, — gleichfalls zum Beweise, dass die

ganze Lehre gleichzeitig von Mehreren bearbeitet wurde —, dass man

neben Wiederholumg einiger dieser Regeln auch noch die sog. regula de

quocunque auf das Verhältniss des Vorder- und Nach-Satzes anwendete

und auch die Subalternation der Begriffe zur consequentia rechnete und

sogar moch die specifische Differenz beizog, dass man die Qualität und

Modalität der Urtheile zu eigenen Regeln der Abfolge verwerthete, sowie

insbesondere, dass man sich auf die Topik warf, indem man aus der

selben die Begriffe der Definition, Beschreibung, Interpretation, des Ganzen

und des Theiles, der Ursache und der Wirkung , des Aehnlichen, des

Grösseren und Kleineren u. dgl. aufnahm "**). Ausserdem noch erfahren

Quaedam formalis, quae tenet in omnibus terminis stante consimili forma pr0p0

sitionis et terminorum ...... Secunda est consequentia simpleae, quae tenet virtute

inclusionis terminorum in significando, ..... ut ,,homo est, ergo animal est“......

Tertia vocatur materialis, quae tenet ..... virtute alicuius propositionis necessario

intellectae ..... . Quarta est consequentia ut nunc, quae tenet virtute medii con

tingentis.

621) Ders. Qu. sup. Anal. pr. I, 10, p. 288 A : In omni bona consequentia ad

0pp0situm contradictorium consequentis sequitur oppositum contradictorium antece

dentis. . . . . . Quando ad antecedens sequitur consequens, oppositum consequentis

repugnat antecedenti ..... Ad quamlibet proposilionem implicantem contradictionem de

forma sequitur quaelibet alia propositio in consequentia formali, v. gr. ad istam

„Socrates est et Soerates non est“ sequitur ,,Baculus stat in angulo“..... (p. 288 B)

Ad quamlibet propositionem impossibilem sequitur quaelibet alia propositio, non con

sequentia formali, sed bona consequentia materiali simpliciter, ...... ut sequitur

„Homo est asinus, igitur tu es Romae“....... Ad quamlibet propositionem sequitur

propositio necessaria bona consequentia simplici....... Ad quamlibet prop0sitionem

falsam sequilur quaelibet alia propositio in consequentia bona materiali ut nunc.....

0mnis propositio vera sequitur ad quamcunque aliam propositionem in bona conse

quentia materiali ut nunc.

622) Ebend. II, 3, p. 334 B: Sequitur illa regula, quod necessarium sequitur

ad quodlibet, quia quaelibet propositio sequitur ad impossibile, igitur ad cuiuslibet

pr0p0sitionis oppositum sequitur opposita impossibilis, quae est necessaria..... Quod

libet verum sequitur ad quamlibet pr0p0sitionem; ..... si illud verum sit necessarium,

tunc est consequentia simpleae; sed si sit contingens, tunc est consequentia ut nunc.

Als eine vereinzelte hieher gehörige Notiz ist auch zu betrachten, was Abschn. XIX,

Anm. 21 (Nro. 11) angeführt werden wird.

623) Raim. Lullus, Dial. introd. f. 8 r. B: Ponuntur sequentes regulae conse

quenliarum et locorum: Eae veris non sequitur nisi verum ...... In omni consequentia

bona formali quidquid sequitur ad consequens, sequilur ad antecedens ..... (v. A)

0mnis consequentia, cuius antecedens cum opposito contradictorio consequentis in

*

142 XVII. Erweiterung der byzant. Logik.

wir, dass man auch dem aristotelischen Syllogismus „öi' ἐκθέσεως* mit

dem byzantinischen Begriffe des terminus discretus und hiedurch mit

der consequentia in Verbindung brachte. Imdem man nemlich beim ter

minus discretus, welcher an sich gegen jede Manigfaltigkeit spröd ist,

nicht allein um der Trinität willen gewisse Concessionem machte, sondern

auch z. B. an die Fluss-Namen dachte, dureh welche das unaufhörlich

verschiedene Wasser durch Ein gleichbleibendes Wort bezeichnet werde,

stritt man darüber, ob Syllogismen, welche aus solchen Begriffem aufge

baut werden, überhaupt zur formalis oder nur zur materialis consequentia

zu rechnen seien, und gegen die letztere Annahme berief man sich ebem

auf jemen syllogismus eæpositorius des Aristoteles und hielt daran fest,

dass derselbe bei richtiger Behandlung des materiellen Gehaltes der Be

griffe als formalis consequentia zu betrachten sei "**). Hieraus aber

veritate non concordat, est bona ..... Eae 0pp0sit0 conlradiclorio consequenlis se

quitur oppositum contradictorium antecedentis ..... A particulari ad suam indefinitam

est bona consequentia. ..... Ab universali ad suam particularem, indefinitam et sin

gularem...... A veritate unius contradictoriae ad falsitalem alterius...... A tota

copulaliva ad alteram eius partem ...... (B) A lota disiunctiva ad alteram eius

partem cum destructione alterius ...... Ab eaeclusiva ad suam praeiacentem...... Ab

eacclusiva affirmativa ad eaeceptivam negativam..... A conversa ad convertentem.....

A diffinitione ad diffinitum (vgl. Abschn. XIX, Anm. 150), a descriptione ad descrip

tum, ab interpretatione ad interpretatum ...... A differentia constitutiva speciei ad

speciem ..... A proprietate ad proprium ..... Ab uno synonymo ad aliud......

(f. 9 r. A) De quocunque affirmatur pars subiectiva, de eo affirmatur suum totum.....

A quocunque removetur totum, ab eo removetur pars subiectiva.... Negative a parte

subiectiva ad suum totum ...... A toto integrali ad partes, sine quibus esse non

potest...... A tot0 in m0d0 negalive ad parlem..... . (B) Cuicunque convenit totum

in l0c0, et pars in l0c0 ..... Negative a partibus in l0c0 ad totum in loco..... A

t0t0 in tempore ad partem in tempore..... Ab omnibus partibus in tempore ad tolum

in tempore...... (v. A) A toto numerali ad partem ..... Negative a parte numerali

ad totum ..... Ab esse causae ad esse effectus..... A posteriori ad suum prius.....

Negative ab accidenti priori ad posterius ...... (B) Si unum contrarium verificatur

de inferiori, eliam reliquum conlrarium ...... Si unum disparatum affirmatur, reli

quum negatur...... Si magis non inest, nec minus..... Si minus inest, et magis.....

De similibus simile est iudicium ...... (f. 10 r. A) A propositione affirmativa de prae

senti de praedicato infinito ad negativam de praedicato finito ...... A propositione

affirmativa de praesenti de praedicato finito ad negativam de praedicato infinito.....

(B) Ab uno relativo ad alterum. Nur die ersten dieser Regeln finden sich auch

in Dialect. s. nov. log. p. 159, woselbst mur noch die Definition der nota conse

quentiae hinzukommt: Nota consequenliae dicitur illa coniunctio, mediante qua pro

positio, quae est antecedens, et illa, quae est consequens, coniunguntur, ut „igitur,

ergo“ et similia.

624) Duns Scotus, Quaest. sup. Anal. pr. I, 11, p. 289 B: Syllogismus eaepo

sitorius (s. Abschn. IV, Anm. 554) est ille, cuius medium est terminus discretus.

Sed est notandum, quod terminus discretus (vgl. bei Shyreswood ob. Anm. 61 und

bei Petrus Hispanus Anm. 229) est tripleae. Unus, qui significat unam solam rem

ita, quod suae significationi repugnat significare quamlibet diversarum rerum sine

nova impositione vel demonstratione. Alio modo dicitur terminus discretus, qui

supponit vel significat unam rem singularem, cum hoc tamen significat quamlibet

diversarum rerum, quibus illa res singularis est eadem, v. g. „haec essentia divina“

..... Terlio m0d0 dicilur terminus discretus, ut iste terminus „Sequana“, ..... quia

nunc significal aquam, quae nunc est, et postea significabit aquam, quae postea erit,

..... tamen istae aquae habenl vel habuerunt vel habebunt aliquam unionem ad in

vicem propter continuam successionem (vgl. Abschn. XIX, Anm. 206)...... Aliqui

supponunt, quod terminus primo modo dictus est proprie discretus, et alii minus

XVII. Erweiterung der byzant. Logik. 143

ersehén wir jedenfalls, dass der damalige Begriff der consequentia that

sächlich eine dem eigentlichen Syllogismus umfassende Bedeutung hatte

(s. Anm. 612 f.). -

Sind nun alle diese Dinge, welche ich als Erweiterung der byzan

tinischen Logik darzustellen hatte, unzweifelhafte und nachweisbare Wor

arbeiten der Gestaltung , welche die Summula-Litteratur später annahm,

so darf ich zum Schlusse denselben noch ein Glied beizählen , welches

zwar nur in leisen und unscheinbaren Anfängen auftritt, aber eben hie

durch im Zusammenhalte mit den übrigen gleichzeitigen Erscheinungen

eine grössere geschichtliche Bedeutsamkeit erhält. Es müssen memlich

auch die später so genamntem „Obligatoria“ (s. Abschn. XX, Anm. 298)

schon damals in ihren ersten Grundlagen entstanden sein, denn wir

finden unwerkennbare Spuren einer sichtlichen Bezugnahme auf eine der

artige Doctrin. Allerdings würde Jeder, der die spätere Gestaltung der

Obligatoria nicht kennt, völlig unbefangen darüber hinweggehen , wenn

in dem uns zugänglichen Quellen-Materiale einmal auch gewisse Erforder

misse der „disputatio“ aufgezählt werden , nemlich dass beim Disputiren

das Streben nach Wahrheit obwalten solle, ferner dass die beidem gegne

rischen Behauptungen gleich möglich sein müssen, und dass die Beweis

führung die Formen des Beweises einzuhalten habe °°°). Aber so un

wichtig und gleichgültig diese Notiz auch erscheinen mag, so wird doch

die Ammahme, dass damals meben dem vielem Anderem auch dieser Punkt

in der üblichen Schul-Litteratur seine besondere Berücksichtigung gefunden

habe, dadurch bestärkt, dass wir (— ongefähr zwei Jahrzehnte später —)

einer Formulirung begegnen, welche bereits die später übliche Termino

logie zeigt. Mit den Ausdrücken nemlich, dass in einer Disputation der

„0pponent* und der „Respondent“ wechselseitig in Bezug auf ihre Zu

geständnisse „obligati*' sind, wird jene Schwierigkeit, welche auch in

der späteren Theorie der Obligatoria erscheint, erwähnt, dass die bei

dem Disputirenden eigentlich im nemlichen Augenblicke Behauptung und

Acceptation aussprechen sollten, diess aber thatsächlich nicht möglich

proprie. Tunc dicunt, quod syllogismi facti eæ terminis discretis primo modo sint

syllogismi boni gratia formae; sed si fiant eæ aliis terminis, non vere ..... Contra

istud arguitur, quia tunc sequeretur, qu0d syllogismus eæpositorius non esset conse

quentia formalis. Consequens est falsum, ..... quia per syllogismum eaepositorium

probatur conversio universalis negalivae, ..... secundo, quia per ipsum probantur

syllogismi tertiae figurae, qui sunt consequentiae formales ..... Syllogismus eæposi

torius non tenet gratiu dispositionis vel formae propositionum et terminorum, sed

praecise gratia terminorum, qui sic vel sic significant, et hoc est tenere gralia ma

teriae ...... Ideo dicendum est aliter, quod syllogismus eæpositorius tenet gratia

formae in omnibus terminis, dum tamen praemissae regulentur debite per „dici de

omni* vel „dici de nullo“, ita quod terminus discretus distribuatur mediantibus istis

dictionibus „quod est“, ut ista ,,Socrates currit“ debet resolvi in istam ,,0mne quod

est Socrates, currit“, et tunc syllogismus eæposilorius est consequentia formalis.

625) Raim. Lullus, Dialect. s. nov. log. p. 161 : Disputatio est contrarietas

spirilualis, quae per verbum manifestat conceptionem, quam habet unus intellectus

c0ntra alium...... Disputans primo debet habere intentionem cognoscendi et amandi

veritatem..... Secundo, quod supp0natur in principio, quod utraque pars quaestionis

sit possibilis..... Tertio quod arguens probet vel improbet per aliquam speciem pr0

bationis ...... Quarlo, qu0d inter disputantes sit communis amicitia.

144 XVII. Erweiterung der byzant. Logik.

sei °?°). Umd konnte num dieser vereinzelte Punkt in solcher Weise

gelegentlich angeführt werden, so dürfen wir wohl schliessen, dass

wenigstens zu Anfang des 14. Jahrhunderts die Grundzüge der mach

maligen Obligatoria im Ganzen bereits zum Schulbetriebe der Summula

Litteratur gehörten.

626) Burleigh, sup. artem veterem (s. Abschn. XIX, Anm. 574), f. 59 r. A:

In disputatione opponens si proponat istam „deus est“, respondens habet istam con

cedere, si non obligetur ad oppositum; sed non concedil istam, quando profertur,

quia sic opponens et respondens simul habent loqui, quod non est verum, et quando

non profertur, tunc non est; ergo habet concedere illam, quando non est, et non

habet concedere non obligatus nisi verum; ergo haec est vera, quando non est u. s. w.

S. Abschn. XX, Anm. 401.

XVIII. ABSC H N ITT.

RAIMUNDUS LULLUS.

Wohl Niemand wird an der kleinem chronologischem Abweichung

ernstlich Anstoss nehmen, welche äusserlich darin liegt, dass ich über

R a i m u n d u s L u l l u s (geb. 1234, gest. 1315) in einem beson

derem Abschnitte schom hier, d. h. noch vor jenem litterarischen Er

scheinungen handle, welche am Anfange des folgenden Abschnittes zur

Sprache kommen werden; denn strenge mach dem Fadem der Chrono

logie hätte ich dem Lullus erst nach Duns Scotus vornehmen dürfem.

Jedoch einerseits handelt es sich bei diesem Werstosse kaum um ein

Jahrzehent, da jene Dinge, welche ich später vorführen werde, un

gefähr zwischen 1277 und 1308 liegem, während die schriftstellerische

Thätigkeit des Lullus im Ganzen in die Jahre zwischem 1285 und

1314 fällt. Und andrerseits, — was das Wichtigere ist —, lag mir

für die Reihenfolge, welche ich einschlage, das Entscheidende in dem

Umstande, dass Lullus in dem Schriften, welchen er seinen zwei

felhaften Ruhm verdankt, sowohl dem damals allgemeim recipirtem

Quellenkreise völlig fern steht, als aueh in seinem vereinzelten und

vereinsamten Auftreten nicht den geringsten Einfluss auf die manig

faltigen Controversen, welche seit Anfang des 14. Jahrhunderts die

Zeit bewegten, ausüben konnte. Sowie ich demnach den Lullus weder

dem vorigen Abschnitte beifügen konnte, noch auch durch ihn im

folgendem Abschnitte eine ganz unorganische Unterbrechumg eines all

mäligen Ganges der Controversen hervorrufen durfte, so möge hiemit

der Mann auch hier für uns ebenso isolirt (lastehen, wie er thatsäch

lich es war. -

Eine andere Frage wäre allerdings, ob denn Raimundus Lullus wirk

lich in einer Geschichte der Logik seine Stelle finden durfte. Und in der

That liegt in der Aufnahme desselben mur ein Zugeständniss, welches ich

den Erwartungen des Lesers mache; denn Logik ist die Ars magna

wahrlich nicht. Ich bin nemlich nicht berechtigt, irgend einen Gegen

stand etwa durch den Machtspruch, dass derselbe lediglich „dummes

Zeug* sei oder dgl., gleichsam zu escamotiren, sondern ich habe die

leidige Pflicht, aüch üem Unsinn, welcher im Laufe der Geschiehte auf

tauchte, darzustellen; und die Erfüllung dieser Pflicht zu erwartem, hat

der Leser ein Recht. Vielleicht kann ich hiemit die Mitwelt (oder etwa

auch die Nachwell) der Mühe überheben, in dem üppig wucherndem Wust

des Lullus zu blätterm. * ,

PRANtl, Gesch. lll. 10

146 XVIII. Raimundus Lullus.

Was die zahlreichen hieher gehörigen Schriften des Lullus, welche

wahrscheinlich nicht sämmtlich ächt sind , betrifft !), so müssen wir die

selben vor Allem nach gewissen Gruppen unterscheidem, welche sodann

auch für unsere Darstellung maassgebend sind. Nemlich zunächst ist es

das Gebiet der gewöhnlichen Schul- Logik, welches Lullus zwar miss

achtete, aber doch bearbeitete; dahin gehören die unter dem ungeschickten

Titel ,, Logicalia parva" gedruckten Dialecticae introductiones *) und

Dialectica seu logica nova *), sowie De venatione medii *) und De de

monstratione per aequiparantiam *); auch kann beigezogen werden De

prima et secunda intentione °) und um der Universalien und Kategorien

willen Liber Chaos "). Manches andere, z. B. ein Auszug der Logik

1) Won der Gesammtausgabe der Werke des Lullus, welche Salzinger (er

nennt sich erst in der Worrede zum 6. 'Bande als Herausgeber) in zehn Bänden

besorgte oder vielmehr besorgen wollte (Beati Raymundi Lulli opera omnia. Mogunt.

1721—42. fol.), findem sich der 7. und 8. Band in keiner, einzigen Bibliothek,

und die Wermuthung ist höchst begründet, dass diese beiden Bände überhaupt nie

gedruckt wurden (wahrscheinlich in Folge einer 0pposition der Jesuiten, s. Ad.

Helfferich, Raymund Lull m. d. Anfänge d. catalonischen Literatur. Berl. 1858.

S. 72 f. u. 161 f.). Ergänzend kommem uns. einige ältere Einzeln-Drucke , und

ausserdem Dasjenige zu Hilfe, was der Strassburger Buchhändler Zetzmer unter

dem Titel Raymundi Lullii 0pera ea, quae ad adinvenlam ab ipso artem universalem

scientiarum artiumque omnium ..... perlinent etc. Argent. 1609. 8. veröffentlichte.

Jedoch hat sich mir immer wieder das gewichtige Bedenken aufgedrängt, ob denn

wirklich Alles, was unter dem Namen des Lullus gedruckt oder ungedruckt vorliegt,

aus der Feder, desselben geflossen sei, und ich kam zu der Ansicht, dass hier die

litterarische Kritik erst noch von worne beginnen müsse (s. z. B. Anm. 15 u. bes.

74 f.), während ich selbst für den hiesigen Zweck mich auf den Hauptinhalt, soweit

derselbe als ächt gelten muss, beschränken durfte. Falls aber Jemand Lust hätte,

deri hegabtem Querkopf Lullus zum Gegenstande einer umfassenden Monographie

zu machen, müsste vor Allem. jene Forderung, der Kritik erfüllt werden. Uebrigens

würde zu einer wahrhaften Gesammtausgabe, welche einem solchen Unternehmen

erst noch vorhergehen müsste, das vollständigste Material nur in der Münchner

Staatsbibliothek zu finden sein, welche in Folge der philosophischen Liebhaberei

eines pfalzbaierischen Herzoges eine staunenswerthe Menge lateinischer und cata

lonischer (s. Anm. 23) Schriftem des Lullus handschriftlich besitzt. - Nach den dori

vorhandemen AufzeichnungeIi,dürfte die Mainzer Seminar-Bibliothek nur Weniges, zur

Ergänzung darbietem.

2) Das in Alcala (in Acad. Complutensi per A. G. Brocarium) i. J. 1518. 4. ge

druckte Buch trägt das Titelblatt „Logicalia parva illuminati doctoris Raymundi

Lullii“, aber die erste Seite beginnt mit der Ueberschrift: „Dyalectice introductiones

Illuminati docloris et marlyris Raymundi Lulli*. Die Aufschrift am Titelblatte ist

Unsinm,, denn einerseits existirte, zur Zeit des Lullus der Ausdruck „Parva logicalia“

noch gar nicht, und andrerseits bedeutete derselbe, als er üblich wurde, etwas

gänz Anderes. Im 16. Jahrh. kam allerdings die Kenntniss dieser Dinge abhandem.

3) 0hne Titelblatt amfangend: „Deus cum tua summa perfectione. Incipit logica

brevis nova“. S. l. e. a. (wahrscheimlich Venetiis 1480). 4. Sodann Dialectica seu

logica , nova venerabilis eremitae Raymundi Lullii ..... per M. Bern. Lavinhetam. Paris.

1516. 4. Hermach bei Zetzner p. 147—161.

4) Bei Lavinheta (vor. Anm.) und bei Zetzner p. 162—165.

δ) Bei Salzinger in, Wol. IV. Salzinger's Ausgabe hat das Eigenthümliche, dass

in allen Bänden derselben (— gewiss nicht ohne Absicht —) stets jede auch nocl,

so kurze Schrift eigens für sich paginirt und somit die Reihénfolge der Zusammen

stellung nur durch die Hampt-Titelblätter der Bände festgestellt ist.

6) Ebend. in Vol. VI.

7) Ebend. in Wol. III.

XVIII. Raimundus Lullus. 147

Algazeli's (vgl. Anm. 24), ist noch ungedruckt *). Sodann aber konnte

ja Lullus bekanntlichst sich rühmen, selbstständig eine neue Technik er

funden zu haben, welche gemeiniglich als Ars magna bezeichnet wird;

die grosse Masse der Schriften jedoch, welche sich auf dieselbe beziehen,

ist folgendermaassen zu gruppiren: Worerst ist es die Technik selbst,

welche mehr oder weniger ausführlich, sei es ganz oder theilweise, dar

gelegt wird. in: Ars magna et ultima "), Ars brevis 1"), De auditu cab

balistico 1!), Tabula generalis **), Brevis practica tabulae generalis und

Lectura compendiosa tabulae generalis 1°), De conversione subiecti et

praedicati !*), Introductio magnae artis generalis 1°). Sodann aber

wird auch speciell die praktische Anwendung dieser Technik gelehrt in :

Ars inventiva veritatis seu intellectiva veri und Lectura super artem

inventivam et tabulam generalem 4°). Aber die auf die einzelnen Wissen

schaften, und vor Allem auf die Theologie, bereits angewendete Technik,

d. h. somit die schliessliche reale Durchführung derselben, welche Lullus

beabsichtigte , erscheint in : Ars demonstrativa, Introductoria artis de

monstrativae, Lectura super figuras artis demonstrativae, Compendium

artis demonstrativae, Ars inveniendi particularia in universalibus,

Propositiones secundum artem demonstrativam *"), Ars compendiosa

inveniendi veritatem seu ars magna et maior, Ars universalis seu

lectura artis compendiosae '°), Libellus correlativorum innatorum 1°),

8) Nemlich: Compendium logicae Algazeli (s. Salzinger, Vol. I, Catal. libr.

p. 9 B), wie aus Cod. lat. Mon. 10538, f. 103—126, sich zeigt, nur eine excerpi

rende Uebersetzung des arabischen Originales; fermer De quinque praedicabilibus et

decem praedicamentis (p. 27 B), De loco minori ad maiorem (p. 15 B), gleichfalls

beide in München handschriftlich vorhanden ; hiezu noch De significationibus (s.

ebd. p. 26, vielleicht beruhte auch diese Schrift auf Algazeli, s. Abschn. XVI,

Anm. 244). -

9) Gedruckt ohne Titelblatt : Deus cum tua summa perfectione. Incipit ars ge

neralis ultima. Venetiis per magistrum Johannem Cordubensem. 1480. 4. Dann Illu

minati sacrae paginae professoris Raymundi Lulli ars magna generalis et ultima etc.

per magistrum Bern. la Winheta. Lugd. 1517. 4. Ferner bei Zetzner p. 218—663.

10) Approbatio artis illuminati doctoris magistri Raym. Lulli una cum arte brevi.

Romae 1513. -8. Ars brevis ill. doct. R. L. per Bern. de Lavinheta. Lugd. 1514. 8.

Bei Zetzner p. 1—42.

11) Bei Zetzner p. 43—110. Dass aber Titel, Einleitung und einzelne Stellen

dieser Schrift kritische Bedenken erregen, s. unten Anm. 74 ff.

12) Bei Salzinger in Vol. V. (auch in der unten, Anm. 16, anzuführendem

Ausgabe).

13) Beide bei Salzinger ebend.

14) ln Lavinheta's Ausgabe der Dialectica (ob. Anm. 3), und bei Zetzner

. 166—177. p 15) Gedruckt s. l. (wahrscheinlich in Lyon) 1515. 4. Jedoch diese Schrift

muss ich wegen der späteren Zusätze, welche sie enthält, entschieden als unächt

bezeichmen; im Uebrigem ist sie mur ein karger Auszug der Ars magna et ultima,

und es lohnt sich auch darum keiner weiteren Berücksichtigung.

16) Beide in Divi Raymundi Lulli doctoris illuminati Ars inventiva veritatis,

Tabula generalis, Commentum in easdem ipsius Raymundi (hrsggben won Alphonsus

a Proaza), Valentiae apud Didacum . de Gumiel, 1515. fol., sowie bei Salzinger

in Vol. V.

17) Sämmtlich bei Salzinger in Vol. III.

18) Beide ebend. in Vol. I.

19) Gedruckt bei der sogleich, Anm. 22, anzuführenden Logica nova.

10 *

148 XVIII. Raimundus Lullus.

Arbor scientiae *"). Auch aus dem Gesammt-Umkreise der vielgestaltigem

Ars magna ist Wieles noeh ungedruckt 31). Ferner ein Mittelding zwi

schen der eigenen Ars des Lullus umd demjenigen, was man gewöhnlich

Logik nannte und noch nennt, bietet er als „neue Logik* an , wie wir

aus der Darstellung seiner Schrift De nova logica **) ersehen werdem.

Endlich aber war Lullus (— abgesehen von der Schule Notker's in

St. Gallen , s. Abschn. XIII, Anm. 244 ff. —) zu seiner Zeit der erste

Autor, welcher die Philosophie und auch die Logik von der Schulsprache

des Mittelalters zu emancipiren versuchte, indem er Wieles (zuweilen meben

einer lateinischen Bearbeitung des gleichen Gegenstandes) in seiner Mutter

sprache, d. h. im catalonischen Dialekte, und zwar häufig in gereimtem

Versen, schrieb. Hievon gehört hieher eine Episode über Logik, welche

sich an die so eben erwähnte Nova logica anschliesst**), und eine ge

reimte Bearbeitung der Logik Algazeli's **).

Wenden wir uns hiemit behufs unserer Darstellung *°) zuerst zu

dem Gebiete der gewöhnlichen Schul- Logik, so müssen wir vor Allem

beachten, dass Lullus sehr gering über dieselbe denkt. Denn schon die

aus Avicenna entnommene Bemerkung, dass es auch eine ummittelbare • und

natürliche Logik gehe *"), erhält bei ihm den Sinn, dass die technische

20) Häufig gedruckt; bei Salzinger nicht.

21) Sämmtliches aber ist in München oder in Mainz handschriftlich vorhanden;

nemlich: Ars intellectiva (s. Salzinger, Catal. p. 21 B), Ars compendiosa seu Vade

mecum (ebend., — jedoch schwerlich ächt —), Ars generalis ad , omnes scientias

(ebend. p. 7 B), Applicatio arlis generalis ad varias scientias (p. 6 B), De eaeperientia

realilatis artis generalis (p. 13 A), Investigalio generalium miaetionum (ebd.), Regulae

introductoriae ad praclicam artis demonstrativae (p. 19 A), De modo applicandi novam

logicam ad ius et medicinam (p. 16 A), De penatione substantiae et accidentis (p. 20 A),

De syllogismis contradictionis (p. 19 B; aus Cod. lat. Mon. 10588, f. 149—171, geht

hervor, dass diese Schrift nicht logischem Inhaltes ist, sondern Beweise und Gegen

beweise aus dem Gebiete der Theologie erörtert), De affirmatione et negatione (ebd.

p. 6 A, s., unten Anm. 109).

22) Raymundi Lullii Doctoris illuminati de nova logica etc. (der Herausgeber

ist wieder Alphons a Proaza, vgl. Anm. 16), Valentiae ap. Georgium Coslilla. 1512. 4,

23) Ueber die catalonischen Handschriften von Werken des Lullus in der

Münchner Bibliothek s. Catalogus codd. mscrplt. bibl. reg. Monac. VII, p. 65. f., 88 ff.,

288. Die Linguistik könnte hier bei schwierigeren Wortformen durch die be

Ireffenden lateinischen Bearbeilungem die frefflichste Nachhilfe finden (so findet sich

z. B. im Cod. hisp. 56 ein catalonischer Text der eben erwähnten Nova logica).

In der interessantem neuen Publication ,,0l)ras rimadas de Ramon Lull.... por Ge

rónimo Rosselló. Palma 1859. 4“, welche aus Balearischen Handschriften geschöpft

ist, finden wir eine gereimte catalonische Darstellung der „Aplicació de l'art general“

(p. 384 ff.), woselbst speeiell 'die Logik (p. 400 ff.) behandelt ist. Näheres untem

Anm. 171 ff.

24) Cod. lat. Monac. 10538, f. 127—138, zeigt sich als Wersification eines

abermaligen Excerptes aus obigem (Anm. 8) Compendium log. Algazelis. Ich will

daraus nur die Anfangs-Zeilem mittheilen , welclje beurkundem, dass Lullus auch

Diejenigen zur Logik iind Philosophie führen will, welche Wêie; Lateinisch noch

Arabisch verstehen ; sie lauten : De logica tractam breument, Loqual es, compendi

novell En mon enteniment apell, Que translat de lati en romans, En rimes, en mots

qui som plans, Per tal que hom pusca mostrar Logica e philosofar A cells qui non

saben lati Ni arabich etc. etc.

25) Jene Schriften, welche ihren Abdruck bei Zetzner oder bei Salzinger ge

fundem haben, citire ich nach eben diesen Ausgaben.

26) Introd. art. demonstr. p. 2 B : Aliqui per habitum acquisitum habent scien

XVIII. Raimundus Lullus. 149

Logik, welche an „sermo“ gebundem sei (vgl. Vincenz v. Beauvais, vor.

Abschn., Anm. 295), eben nur diese logische „intentio“ der Dinge er

fassen könne, während die Ars magna ummittelbar die natürliche Realität

und deren praktische Werwirklichung zum Gegenstande habe und daher

an Fülle des Wahrheits-Gehaltes weit über der Logik stehe *7). Kurz es

ist die traditionell gewordene Auffassung der secunda intentio **), welche

jedoch hier, — ein Zerrbild arabischer Doctrinen —, zur Geringschätzung

der Logik führt, denn mur die intentio prima soll der wahren Werk

thätigkeit des Intelleetus, d. h. dem Gebiete der Tugend, angehören und

sonach allein wahre Causalität sein und höchsten Werth besitzen 3°). Ja

selbst in eigentlich logischer Beziehung erblickt Lullus in sehr ähnlicher

Weise wie Roger Baco (vor. Abschn., Anm. 571 ff.) die prima intentio

nur in dem Erfassen des Individuellen und Particularem , während alles

Generelle in Auffassung und Sprachschatz auf blosser Gemeinsamkeit

(commune) beruhe und so zur intentio secunda gehöre *"). Mag (laher

immerhin Lullus sagem , das Denken sei in Grammatik, Logik und Geo

metrie activ, hingegen in den übrigen Wissenschaften passiv, und als

Drittes komme die Tugendübung hinzu *'), so hat er bei jener Activität

tiam arguendi, alii habent, qu0d naluraliter arguant, nam et rustici quandoque

subtiliter arguunt. S. Abschn. XVI, Anm. 80. Vgl. Roger Baco, vor. Abschn.,

Amm. 563 f.

27) Brev. pract. tab. gener. p. 24 A: Cum veritas sit unum de principiis huius

artis, et logica consideret rerum in sermone, ...... potest fieri applicatio ad specialia

principia logicae et speciales regulas in logica applicatas ; logicus enim potest con

siderare logicalem bonitutem secundum definitionem generalis bonitatis etc. ......

(B) Quaeritur, utrum haec scientia et logica habeant idem subiectum ; et dicimus,

quod non ...... Per istam scientiam naturalis considerat agere naturale reale bonum,

sed logicus intentionale, ..... et per hanc scientiam intellectus attingit plus de veri

tate, quam logicus. Die gleiche Bevorzugung des Praktischen ebenfalls bei Roger

Baco, Anm. 561.

28) Ars magna et ult. p. 243: Logica est de secundis intentionibus iunctis

primis. Ebenso ebend. p. 538. Hiezu Anm. 142.

29) De prima et sec. intent. p. 2 A: Intentio dividitur in duos modos, sc. in

primam et secundam; prima est melior et nobilior quam secunda, quia est magis

utilis et magis necessaria, et prima est principium secundae, et secunda movetur per

primam ..... (B) Intellectus, quem habes, est per secundam intentionem, et operatio

intellectus, sc. intelligere, est per primam; nam operatio virtutis est melior quam

virtus, cum virtus sit ad hoc, ut sit operatio. Diese ethische Auffassung (vgl.

Abschn. XVI, Anm. 13 u. 242) wird auch durch folgendes Gleichniss ausgedrückt

(ebend.): Si tu facis scribi quendam librum ab aliquo scriba, tu habes primam in

tentionem in faeiendo libro et habes secundam ad dandum denarios illi scribae, ..... et

scriba facit contrarium huius, quia ipse magis amat denarios, quos illi solvisti pro

suo labore, quam librum. Vgl. Ars demonstr. p. 43 A. Ars compend. inv. verit.

p. 11 B.

30) Dialect. Introd. f. 1 v. A : Intentio est similitudo in anima alicuius vel ali

quorum naturaliler repraesentativa; est autem dupleae, sc. prima et secunda. Prima

est similitudo particularis vel singularis in anima correspondens termino primae im

positionis ..... Secunda est similitudo in anima correspondens termino secundae im

positionis vel primae in communi sumptae. Unde similitudines seu conceptus generales

sunt secundae intentiones, et particulares seu singulares sunt primae; ad modum

rerum realium, in quibus genera et speeies sunt per secundam intentionem et sua

particularia per primam.

31) Ars magna et ult. p. 242: Habet intellectus actionem et passionem, et habet

actionem in grammatica, logica et geometria, et passionem in scientiis positivis, et

habet bonitales per morales virtutes.

150 XVIll. Raimundus Lullus.

der Logik dennoch nur seine Ars magna im Sinne; denn mur diese gilt

ihm als bleibend und beständig, während die Logik unbeständig und

schwankend (instabilis, labilis) sei und kein wahres, Gesetz auffindem

könne, wozu auch noch die grosse Schwierigkeit der Logik komme , da

man in der Ars magna in Einem Monate mehr profitiren könne, als in

der Logik in einem Jahre **). -

Insoferne aber Lullus dennoch dieses vom ihm gering geachtete Ge

biet bearbeitete, zeigt sich, dass er dal)ei durchgängig der Tradition der

byzantinischem Logik folgte **), — ein Umstand, durch welchen er uns

ja schon am Schlusse des vorigen Abschnittes mehrfach als Quelle diente.

Nach einer Definition der Logik, welche aus der boethianischen und der

arabischen Doctrin gemischt ist **), theilt er den Umkreis der Logik sofort

nach terminus, propositio, argumentatio *°). . Der erste Theil, welchen

er nach der Terminologie seiner Schrift ,,Arbor scientiae“ (s. Anm. 143)

als „Radices arboris“ bezeichnet, knüpft an die Definition des terminus

eine Eintheilung desselben in einen categoreumatischen und syncategoreu

matischen, wobei an die Unterabtheilung des ersteren *°) zugleich die

32) Ebend. p. 538: Unde intellectus c0gn0scit, per quem modum logica est

applicabilis. .., et etiam cognoscit, per quem modum logicus non potest stare coram

artista huius artis. Quae sunt stabilia et immutabilia, confundit petendo ab eo, quod

intendit concludere, et intellecta conclusione concludit cum stabilitate et immutabili

tate principiorum et regularum, et statim nesciet, quomodo evadet, Item logicus tractat

de diffinitione considerata per primam speciem regulae C tantum, generalis aulem

artista huius artis per omnes species regulae 0. (s. Anm. 97). Logicus tractat de

secundariis intentionibus adiunctis primis, sed generalis artista tractat de primis per

secundam speciem regulae 0...... Et in ist0 passu c0gn0scit intellectus, quod logica

est scientia instabilis sive labilis, haec autem ars permanens et stabilis. Item logicus

facit conclusionem cum duabus praemissis, generalis autem artista cum mixtione

principiorum et regularum. Adhuc logicus non potesl invenire veram legem cum

logica, generalis autem arlista cum ista arte invenit; nam illa leae est, vera, quam

principia et regulae huius artis intrare possunt. , Amplius logica est, ars difficilis ad

addiscendum, haec autem ars est multum facilis ratione miactionis et concatenationis

principiorum et regularum (s. Anm. 119); et ideo plus potest addiscere artista de

hac arte un0 mense, quam logicus de logica un0 ann0. Hiezu Anm. 65.

33) Wenn die Eine Bearbeitung dieser Schul-Logik sich in der Titel-Ueber

schrift als „nova logica“ bezeichnet (Amm. 3), so lege ich hierauf kein Gewicht;

denn einerseits stammt diess wahrscheinlich von späteren Werebrern lullianischer

Weisheit her, da Lullus selbst eine ,,neue“ Logik wohl nur in jenem Mitteldinge,

welches zwischen alter Logik und Ars magna steht (Anm. 22), darbieten wollte; an

drerseits allerdings nennt Lullus in seiner marktschreierischen Manier zuletzt Alles,

was er schreibt, eine grosse ,,Neuigkeit“, selbst wenn es nur eine Wiederholung

Algazeli's ist (Anm. 24).

34) Dialect. introd. (s. Anm. 2) f. 1 r. A: Logica est ars et scientia, qua verum

et falsum ratiocinando cognoscuntur et unum ab alter0 discernitur verum eligendo et

falsum dimittendo. Fast ebenso Dialect. (b. Zetzner, s. Anm. 3) p, 147. S. Abschn.

XII, Anm. 76. u. Abschn. XVI, Anm. 15 ff.

35) Dial. introd. ebd. : Cuius principia specifica sunt tria, sc. terminus, pro

positio et argumentati0. Dialecl. ebd.: In l0gica consideranlur tria , inter alia,

sc. u. s. f.

36) Dial. inlrod. ebd.: De radicibus arboris, Terminus est dictio significativa,

eae qua pr0p0sitio constituitur (s. vor. Abschn., Amm. 199).... Dividitur, in terminum

categoreumalicum et syncalegoreumaticum (s. ebd, Anm. 34, 256 ff.). Categoreuma

ticus ..... dividitur in communem et singularem (ebd. Anm. 61, 229, 610)., Communis

dividitur in univocum, aequivocum et denominativum (diese Werwendung dieser Ein

XVllI. Raimundus Lullus. 151

Gliederung in Subject, Prädicat und Copula *"), sowie die Gradabstufumg

vom generalissimum bis zum specialissimum angereiht wird 3°), dem

letzteren aber alle ,,signa“ der Universalität, Particularität und Negativität

beigezählt werden *°). Indem hierauf die schon oben, Anm. 30, erwähnte

Stelle über intentio und impositio folgt *"), kann Lullus daran die Be.

sprechumg der , quinque voces und der Kategorien anreihen **), wird aber

eben durch seine Auffassumg der intentio veranlasst, die Universalien und

die Kategorien, bei welch letzteren er die arbor Porphyriana durch

sämmtliche zehn hindurchgeführt wissem will **), etwas näher an die

Mystik der Ars magna hinzurücken, d. h. er behandelt dieselben in Kürze

mach jenem Schablomen, welche wir untem (Amm. 94 ff.) treffen werden 48).

Ja anderwärts sehen wir, wie er in Uebereinstimmung mit den Grund

sätzen der Ars magna die Realität der Universalien auf eine wahrhaft unver

ständige Weise zu begründem versuchte und dieselben überhaupt in einem

zügellosen theologischen Realismus nur als Schöpfungsacte Gottes nahm 44),

theilung ist neu)..... Singularis vel discretus ..... dividitur in abstractum (z. B.

humanitas) et concretum (z. B. homo). Hingegen in Dialect. p. 147 ist nur die

Eintheilung des terminus in communis und discrelus angegeben.

37) Dial. introd. f. 1 r. B: Terminus categoreumaticus in propositione modo est

subiectum modo praedicatum ..... Copula est persona.... verbi „sum“. Vgl. Dialect.

p. 147. S. vor. Abschn. Anm. 152.

38) Dial. introd. ebd.: Terminus categoreumaticus alia divisione dividitur in

generalissimum, subalternum, specialissimum, individualem. In Dialect. fehlt dieses.

39) Dial. introd. ebd.: Syncategoreumaticus terminus .... dividitur in universale

signum, particulare signum et partes orationis indeclinabiles. Hingegen Dialect. p. 147:

Quidam termini dicuntur signa universalia et quidam parlicularia, .... negativa, und

als dergleichen signa kommen im Vergleiche mit Shyreswood (vor. Abschn., Anm.

68 ff.) und mit Petrus Hispanus (ebd. Anm. 238 ff.) hier neu hinzu: ubicunque,

quocumque, semper, nunquam, nusquam, aliquando, alicubi.

40) In Dialect. fehlt diese kurze Erörterung.

41) Dial. introd. f. 1 v. B. Hingegen in Dialecl. hält er sich an die Reihenfolge

der byzanlinischen Logik, indem er dort die Praedicabilia und Praedicamenta erst

nach der Lehre vom Urtheile folgen lässt; auch fimden wir dort nur einen dürren

nichtssagenden Auszug der gewöhnlichsten Lehre.

42) Dialect. p. 153: Praedicamentum est ordinalio terminorum secundum sub et

supra (vgl. Dial. Introd. f. 1 v. B), ut patet in sequenti figura..... Sicut est facta

isla arbor in praedicamento substantiae, ita p0test fieri in aliis praedicamentis, ut

.... per talem cognitionem melius possit homo rerum varietates inquirere.

43) Dial. introd. f. 2 r. Dass er das Gleiche auch in seiner Schrift De quinque

praedicabilibus et decem praedicamentis that, ersehen wir aus Cod. lat. Mon. 10517,

f. 49—52.

44) Nova logica, f. 8 r: Quaeritur, utrum genus sit ens reale ; et dicimus, quod

sit; quod probamus quinque rationibus: ..... Necesse est, quod corpus sit genus

reale ; alioquin corpus non esset divisibile naturaliter in corpus animatum et inani

matum ....... Natura universi non patitur vacuilatem, quod faceret, si genus non

esset ens reale ...... Constitutio mundi foret impossibilis, si genus non esset ens

reale ...... Si genus non esset ens reale, inferiora individua non susciperent in

fluentiam a corporibus supracoelestibus ...... Subiectum habitus animalitatis dicimus

esse ens reale, quod genus vocamus. Mit ganz analogen Gründen wird danm, ebend.

f. 9 r, die Realität der Species erwiesem. Liber Chaos, p. 19 A: Primus gradus

chaos est genus omnia entia in se continens ..... p. 20 B: Cum creator omnium de

primo gradu chaos species in secundum produceret...... p. 21 B: Differentia est in

primo gradu chaos .... inter agens et patiens essentiae ipsius chaos ...... p. 23. B:

In primo gradu chaos deus fuit propriificativus..... . p, 24 B: Quoniam in primo

152 XVIII. Raimundus Lullus.

und analog im Naturgebiete den Kategorien eine physikalisch-realistische

Geltung zuwies *°).

Als „truncus arboris“ folgt sodann die Lehre vom Urtheile. Die

Erörterung über das kategorisehe Urtheil schliesst sich ganz an Petrus

Hispanus an *"); neu kommt nur hinzu, dass Lullus auf dem Gebrauch

der Worte „et“ und „vel" im Subject und Prädicate hinweist**), und

dass er im Hinblicke auf die Ars magna noch von einer anderweitigem

nicht-logischen Umkehrung der Urtheile *°) und ebenso von einer solchen

Entgegensetzung spricht *°). Beim hypothetischem Urtheile nimmt er obige

Erweiterumgen auf, für welche er selbst uns als Quelle diente °°); des

gleichen, was die Werknüpfung der Eaeponibilia mit dem hypothetischen

Urtheile betrifft **). Die Modalität behandelt er, abgesehen von der Auf.

nahme jener neuem Lehre über sensus divisus und compositus (vor.

gradu chaos est igneitas habens in se ignificativum et ignificabile, sequuntur acci

denlia, sc. quantitas, qualitas, relatio et celera.

45) Liber Chaos, p. 26 A: Substantiatum est primum chaos, quia omnia quatuor

elementa una cum omnibus suis elementalibus sunt una substantia ...... p. 27 B :

Eae intensa quantitate igneitalis tam activa quam passiva composita est quantitas

primi chaos ..... p. 28 B: Primum et secundum chaos relative se habuerunt per mo

dum generationis et creationis..... p. 30 A: Una qualitas eaetensa per totum primum

chaos producitur de qualitate igneitatis ..... p. 31 A: Actio dividitur in substantialem

et accidentalem ..... p. 32 A : Sicut de actione dictum est, potest intelligi relalivo

modo dictum esse de passione ...... p. 33 B: Si intelligere volumus, tempus esse

aliquod ens reale, considerare debemus motum in octava sphaera firmamenti ......

p. 35 B: Convenit locus omnibus, quae sunt sub suprema superficie octavae sphaerae

• • • • • • p. 37 B: Situatus* est primus gradus chaos de igneitate ..... p. 40 A: Duplex.

est habitus et, assituatio chaos, sc. substantialis et accidentalis.

46) Dial. introd. f. 2 v. A u. B die Eintheilung mach Quantität und Qualität

nebst den drei Fragen und ihrem Memorialverse (vgl. Dialect. p. 148, woselbst

jedoch der Wers fehlt; s. vor. Abschn. Anm. 153). Dann in verbesserter Reihen

folge vorerst f. 3 r. A die Umkehrung (vgl. Dialect. p. 149; s. ebend. Anm. 156),

hierauf f. 3 r. B die Entgegensetzung mit der üblichen Figur (vgl. Dialect. p.149 f.;

s. ebend. Anm. 154), sodann f. 3 v. B die Aequipollenz mit dem fünften der dor

tigen Memorialverse (s. ebend. Anm. 159; in Dialect. fehlt die Aequipollenz); hin

gegen die Notiz über die dreifache Materie (s. ebend. Anm. 155) ist erst nach dem

modalen Urtheilen f. 5 v. A eingereiht (in Dialect. ist sie p. 150 an der üblichen

Stelle).

47) Dial. introd. f. 3 r. A: Propositio categorica est dupleæ, sc. de disiuncto

eaetremo et de copulato eaetremo. De disiuncto eætremo est illa, in cuius subiecto vel

praedicato vel in utroque ponitur coniunctio disiunctiva. Ebenso entsprechend das

Urtheil de copulato. Vgl. Dialect. p. 150. (Die Veranlassung hiezu bei Shyreswood,

s. vor. Abschn., Anm. 86 f.)

48) Dial. introd. f. 3 r. B: Extra animam est alius modus conversionis, qui

spectat ad altiorem artistam, quam logicus sit etc., d. h. er meint die 0peration,

welche wir untem, Anm. 86, treffen werden (in Dialecl. fehlt diess).

49. Ebend. f. 3 v. A: Propositiones possunt esse contradictoriae duobus modi s,

sc. de modo vel de lege. Contradictoriae de m0d0 sind sie nach den gewöhnlichen

Regeln. Contradictoriae de lege sunt, quae, licet non participent in subiecto et prae

dicato et licet non sibi repugnent in quantitate et qualitate, servant tamen legem

contradi^toriarum, d. h. er denkt an ein Wer fahren in der Ars magna, s. untem Anm.

87 {fehlt gleichfal!s in Diale t..

50) Ebend. f. 3 v. B u. Dialect. p. 151. S. vor. Abschn., Anm. 583 f.

51) Dial. introd. f. 4 v. A (in Dialect. nic'it). S. eben 1. Avm. 604, 606 f.

u. 609 Was f. 5 r. A lber Incipit und Desini: gesagt ist, beraht niir auf Petrus

Hisp inus, s. ebend. Ann. 263. • • • - -

XVIII. Raimundus Lullus. 153

Abschn., Anm. 585 f.), äusserst kurz durch blosse Wiederholung der bei

Petrus Hispanus vorfindlichen Figur **); nur fügt er den Begriffen des

possibile und impossibile eine theologische Modification bei °°). -

Hieran wird als „branchae arboris“ nicht bloss jene Episode aus

dem proprietates terminorum angereiht, bei welcher wir den Lullus schon

oben als Quelle benützen mussten **), sondern es folgt auch noch eine

sehr eigenthümliche Erörterung über demonstratio. Diese nemlich wird

wohl mach der üblichen arabischen Doctrin als Ableitung eines Unbe

kannten aus, Bekanntem definirt °°), aber, wenn dann zur arabischen

Zweitheilung in demonstratio quid .und demonstratio quia als neues

Drittes die demonstratio per aequiparantiam hinzukommt *"), so werden

alle diese drei Arten völlig in das Gebiet der Topik hinübergezogen ;

denn nicht bloss in den ersten beiden können wir nur eine Durchführung

der Topem „a causa et effectu“ wiedererkennen *"), sondern auch die

aequiparantia enthält nur , das aequale als ein ideales (göttliches)

Mittelding zwischen den Topen „a minore et maiore“ °°), daher auch

Lullus dieses Beweis-Werfahren, welches ihm als das höchste gilt, ander

wärts unter Berufung auf seine Ars magna vor Allem zur Stütze der

Trinitätslehre verwenden zu müssen glaubt °°). Uebrigens wenn er an

einer anderen Stelle die „probatio“ derartig als die umfassendere Gattung

52) Dial. introd. f. 5 r. A. Dialect. p. 152.

53) Dial. introd. ebend.:, Possibile est duplex ; unum est per causam, alterum

est per infinitam potestatem ...... Impossibile est dupleae ; quoddam est per contra

diclionem, .... aliud per defeclum causae; ..... alius modus impossibilitatis est, qui

consistit per perfeclionem maæimam, et haec solum convenit deo.

54) Ebend. f. 5 v. A — 7 r. A u, Dialect. p. 152. S. vor. Abschn., Anm.

596—603. -

55) Dial. introd. f. 7 r. A : Demonstratio est alicuius ignoti per aliquod notum

vel minus noti per aliqu0d magis notum cognitio seu intellectui manifestatio. Vgl.

Dialect. p. 154. S. Abschn. XVI, Anm. 15.

*56) Dial. introd. ebend. : Demonstrationis tres sunt species, sc. per quid, per

quia et per aequiparantiam.

57) Ebend.: Demonstratio per quid est, quando effectus demonstratur per cau

sam vel inferius seu posterius per superius sive prius; et potest fieri trilus modis.

Primus est, quando causa simpliciter demonstrat effectum suum ...... Secundus, quando

causa demonstrans effectum demonstrat, ipsum esse causam alterius effectus ......

Tertius, quando causa demonstrat de suo effectu, quod ipse est effectus alterius

c0tts0ei... . . . Demonstratio per quia est, quando per effectum causa demonstratur vel

per inferius seu posterius demonstratur superius sive prius; et potest fieri tribus

modis. Primo simpliciter de effeclu ad causam..... Secundus, quando effectus probat,

causam suam esse effectum alterius causae ...... Terlius, quando effectus demonstrat,

causam suam esse causam alterius effeclus. (Vgl. Dialect. p. 154.)

58) Ebend. f. 7 r. B: Demonstratio per aequiparantiam est, quando per aliquid

aequale notum aliud aequale ignotum demonstratur vel aequale minus notum per

aequale magis notum ..... Et fit tribus modis. Primus, quando potentia demonstratur

per potentiam vel actus per actum ...... Secundus, quando per aequalitatem princi

piorum probatur aequalitas actuum ..... Tertius, quando per aequalitatem actuum

demonstratur aequalitas dignitalum ...... Et haec demonstratio potior est, quam illa

de quid et illa de quia ; ..... haec enim mazime et propriissime fit in deo, in quo

maius et minus sunt impossibilia.

59) De demonstr. per aequip., p. 1 A : Intendimus probare distinctionem , in

divinis per aequiparantiam et aequivalentiam actuum divinarum rationum..... p. 2 A :

cum faciamus hanc investigationem per principia nostrae artis generalis, quod sunt

tria principia consecutiva, sc. concordantia, differentia, aequalitas (s. Anm. 87), quibus

154 XVIII. Raimundus Lullus.

betrachtet, dass dieselbe im auctoritas, necessaria ratio umd demonstratio

zerfallem soll, so waltet hiebei die gleiche Riicksicht auf die Topik, da

auch auctoritas ein Topus ist, und ausserdem die probatio überhaupt

als „apparens“ bezeichnet wird °°).

Als „ flores arboris, e quibus nascitur fructus“ folgt hierauf die

Lehre von der Argumentation in jener weiterem Bedeutung, mach welcher

sie auch die consequentia umfasst “!). Indem Lullus schon in der Ein

theilung der argumentatio sich dem Petrus Hispanus anschliesst"*), folgt

er demselbem auch wörtlich in Aufzählung der neunzehn Schlussweisen

des kategorischen Syllogismus unter Benützung der Kunstworte Barbara

etc."*). Die hypothetischem und modalen Schlüsse fehlen auch hier04).

Himgegen hat Lullus jenem speciellen Zweig der Syllogistik, welcher seit

Averroes schon den Albert und den Thomas beschäftigt hatte (s. vor.

Abschn., Amm. 464 u. 554), memlich die inventio medii, in einer eigenem

kleinen Monographie besprochen, wobei er vorerst zwei Arten des Mittel

begriffes, einen „natürlichen* für die wahrhaft wissenschaftlichen Syllo

gismen und einen bloss „logischen* für die dialektischen Wahrschein

lichkeits-Schlüsse, unterscheidet °°); von dem ersteren gibt er dann (wie

Thomas die fünf indirecten Schlussmodi bei Seite lassend) vierzehn Bei.

spiele, welche sich in den Begriffen der Ars magna bewegen °°), und

hierauf lässt er noch sechs Beispiele folgen, in welchen der Mittelbegriff

in Folge seiner Unbestimmtheit nur einen dialektischem Schluss zulässt °7).

Es hatte übrigens dieser Gegenstand für Lullus ein specielles Interesse,

da, wie wir sehen werden, seine ganze Ars magna schliesslich als ein

zigen logischen Kern mur die inventio medii in sich birgt, s. Anm. 86,

89 f., 110, 113. In den beiden Compendien der Logik aber folgem, nun

nach dem kategorischen Schlusse einige Angaben über inductio, welche

mediantibus demonstrabimus per aequiparantiam supradictam distinctionem. Vgl. Brev.

pract. tab. gen. p. 36.

60) Dialect. p. 154: Probatio est argumentum, in quo veritas est apparens (s.

Abschn. XVI, Anm. 51 ff. u. 276 ff.), et potest fieri tribus modis, sc. auctoritate,

necessaria ratione et demonstratione.

61) S. vor. Abschn., Anm. 613.

62) Dial. introd. f. 7 v. A: Argumentationis quatuor sunt species, sc. syllogis

*mus, inductio, enthymema, eaeemplum. Ebenso Dialect. p. 154. S. vor. Abschn.,

Amm. 193.

63) Dial. introd. a. a. 0. u. Dialect. p. 154 ff. S. vor. Abschn., Anm. 185;

von Memorial-Wersen erscheinen hier nur die letzten zwei der ebend. Anm. 156

angeführten und derjenige, welchen wir bei Shyreswood, ebend. Anm. 51, trafen.

Betreffs der Kunstworte vgl. auch folg. Abschn., Amm. 204. •.••

64) S. vor. Abschn., Amm. 122 u. 190.

65) De venatione medii, p. 162: Medium eæistens inter subiectum et praedicatum

intendimus venari duobus modis. Primo modo medium naturale et « secundo modo

medium logicale; et hoc facimus, ut cognoscamus verum medium reale et etiam na

turale, et per consequens necessarium syllogismum, ac etiam ut per medium proba

tivum et opinativum cognoscamus syllogismum dialecticum sive logicalem et intentio

nalem. Es stimmt dieser Dualismus völlig mit der oben erwähntem Geringschätzung

der Logik zusammen, s. Anm. 27 ff.

66) Ebend. p. 162 ff. Bonitas, potestas, voluntas u. dgl. sind die Lieblings

Beispiele.

67) Ebend. p. 164.

XVIll. Raimundus Lullus. 155

er nach seiner beliebten Dreigliederung unterseheidet °°), über enthymema

und eaeemplum "*), sodann in dem Einen aus der Topik nur jene drei

Topem, welche für die demonstratio per aequiparantiam eine Bedeutung

haben (s. Anm. 58), nemlich a maiore, ab aequali, a minore '"), hingegen

in dem anderen jene Stelle, welche unter der Ueberschrift De antecedente

et consequente uns schon oben als Quelle für die üblich gewordene

Lehre von der consequentia diente und eine durchgängige Werflechtung

mit der Topik zeigt 7!).

Hierauf noch reiht sich als „folia arboris custodientia fructum a

macula“ die Sophistik an, welche im Ganzen dem betreffenden Abschmitte

des Petrus Hispanus folgt 7°). Endlich die Schlussbemerkung über dispu

tatio habe ich schon oben als muthmaasslichen Anfang der späteren Obli

gatoria angeführt 7°).

Soll ich es aber num versuchen , die A r s m ag m a darzustellen, so

möchte ich vorerst jener Frage, welche ich an alle Autoren des Mittek

alters richten musste und grossentheils beantworten konnte, auch bei

Lullus nicht aus dem Wege gehen, der Frage nemlich, woher das Ganze

und seine Theile entnommen seiem. Denn dass Lullus die einzige Aus

nahme von jener Regel sei, welcher alle Schriftsteller des Mitlelalters

unbedingt unterworfem sind, d. h. dass er lediglich von sich selbst aus

seine mystische Technik ersonnen habe, möchte ich eben für völlig un

glaubhaft halten. Allerdings nun wird Jeder, der in der oben (Anm. 1)

erwähntem Zetzner'schen Ausgabe nur einmal flüchtig geblättert hat, sofort

sagen, Lullus gebe ja selbst seine Quelle am, und diese sei Nichts anderes,

als die Kabbala. Aber wenn wir die Schrift De auditu cabbalistico

sowohl mach ihrem Titel als auch in dem einzelnem Stellem, welche eine

directe Hinweisung auf die Kabbala enthalten "*), näher erwägen, so muss

68) Dial. introd. f. 7 v. B: Inductio est argumentatio, in qua proceditur ab in

ferioribus sufficienler numeratis ad illorum immediatam universalem. Et fit tribus

modis. Primo procedendo a singularibus ad suam universalem ..... Secundo proce

dendo ab indefinitis ad suam universalem genericam ..... Tertio ab universalibus in

ferioribus ad universalem superiorem. . Vgl. Dialecl. p. 157.

69) Dialect. ebend. In Dial. introd. f. 8 r. A erscheinen bei Besprechung des

eaeemplum in dem oben, vor. Abschn., Anm. 144, angeführten Beispielsatze hier die

Städte-Bewohner Florentini, Pisani, Panormitae, Drepanenses.

70) Dialect. p. 158.

71) Dial. introd. f. 8 r. A ff. u. Dialect. p. 159. S. vor. Abschn., Anm. 618

u. 623.

72) Ebend. f. 10 r. B ff. Dialect. p. 159—161.

73) Dialect. p. 161; s. vor. Abschn., Anm. 625.

74) De aud. cabbal. p. 43: Esse sive verbum sub ratione inseparabilitatis a rebus

est subiectum adaequatum huius sapientiae Kabbalisticae..... 0mnis doctrina disci

plinaque tria in se essentialiter comprehendit, sc. scire partes sui subiecti, scire finem

quaesitum, et scire medium ad ipsum finem, et propterea haec sapientia Kabbalistica

dividilur in tres partes...... (p. 44) Et dicitur haec doctrina Kabbala, quod idem

est secundum Hebraeos ut receptio veritatis cuiuslibet rei divinitus revelatae animae

rationali, et secundum modernos Kabbalistas . Kabbala cum sit nomen compositum ea:

duabus dictionibus, sc. „abba“ et „ala“, „abba enim arabice idem est quod „pater“

latine, et „ala* arabice idem est quod „deus meus“, ,.... propterea dicimus, quod hoc

vocabulum „Kabbala“, quod scribitur per litteram K, nihil aliud est arabice impor

tans latine praeter „superabundans sapientia“. Est igitur Kabba habitus animae

rationalis eae recta ratione divinarum rerum cognitivus. Auch wird im weiteren Wer

156 XVIII. Raimundus Lullus.

uns vor Allem auffallem, dass Lullus, von welchem wir doch so viele

Schriftem besitzen, und welcher in steter Wiederholung das nemliehe Thema

dutzendmal bearbeitete, in seinen sämmtlichen übrigen Schriften nicht mit

einer Sylbe die Kabbala erwähnt 7°); dazu kommt, — abgesehen von

einer wunderlichen Etymologie —, dass in der genannten Schrifl einmal

auch von „moderni Kabbalistae“ die Rede ist und den Kabbalisten das

Studium jener Darstellung der Ars magna empfohlen wird. Kurz ich

halte dieses Buch für eine (übrigens ganz geschickt gemachte) Bearbeitung

der Ars magna durch einen späteren Kabbalisten, welcher hiedurch s0

wohl dem Lullus als auch der Kabbala förderlich sein wollte. Aber

während ich auf solche Weise dieses äussere Zeugniss als solches unbe

dingt zurückweise, möchte ich doch vermuthen, dass der Manm, welcher

De auditu cabbalistico schrieb, nach Lage der Sache inhaltlich nicht Un

recht hatte. Freilich nur schüchtern darf ich einem solchen Ausspruch

wagem, denn eine genügende Geschichte der kabbalistischen Litteratur

muss wohl erst in Zukunft noch geschrieben werden '°), und ausserdem

liebe ieh es nicht, in fremde Gebiete einzupfuschen 77). Wenn es nemlich

richtig ist, dass das von Simeon Bem Jochai verfasste Buch Sochar gegen

Ende des 13. Jahrhunderts durch Moses Ben Nachmam nach Catalonien

gebracht wurde 7°), so wäre der äussere Anknüpfumgspunkt mach Zeit

und 0rt festgestellt. Inhaltlich aber darf vielleicht schon im Allgemeinen

auf jenes Combinations-Spiel hingewiesen werden, welches in der Kabbala

mit dem Buchstaben und dem Zahlen-Werthe derselben 79) oder mit einem

„himmlischen Alphabete**') getrieben wurde. Noch specieller aber läge

möglicher Weise eine Anknüpfung an die Kabbala in jenem Begriffen,

welche ich sogleich in dem „Alphabetum“ des Lullus anzuführen habe;

demn dieselben haben doch eine frappante Aehnlichkeit mit dem letzten

sechs unter dem zehn Sephirot **), und auch jene vorwiegende Berück

laufe noch öfters der Ausdruck „sapientia Kabbalistica“ gebraucht, so p. 55, 67,

101, 106, oder auch „haec Kabbala* (p. 67), ja sogar „schola Kabbalistica“ (p. 93),

und am Schlusse (p. 110) lesen wir: ad quae quilibet Kabbalista recurrere debet ad

perfectam intellectionem etc.

75) Hatte Lullus als Kabbalist auftreten wollen, so wiirde er dieses ebensosehr

hundertma] bei jeder Gelegenheit sagen, wie er überhaupt glaubt, Alles, nicht oft

genug sagen zu können. - -

76) Schwerlich dürfte ich bei den Fachmännern auf Widerspruch stossen,

wenn ich das Buch von L. Frank, La Kabbale, Paris 1844 (deutsch von Jellineck,

Lpzg. 1846) nicht für genügend halten kann.

77) Niemand, der litterarisch arbeiten gelernt hat, wird es mir zumuthen, dass

ich bei dem kaum zu bewältigemden Umfange meiner eigenen Aufgabe um des

Halb-Narren Lullus willen ein Quellenstudium über kabbalistische Litteratur hätte

unternehmen sollen, welches allein ein gelehrtes Menschen-Leben in Anspruch

nähme.

78) Frank a. a. 0. p. 67 u. 95 (nach Jellineck's Bearbeitung).

79) Ebend. p. 46, 105, 112 f., 121.

80) Ebend. p. 158.

81) Nemlich magnitudo, gloria und bonitas erscheinen dort, — s. ebend. p.

127 u. 143 —, wohl unzweifelhaft, und ohne viele Interpretations-Künste dürfen

wir vielleicht auch sapientia (ebend. p. 134), veritas (p. 137), potestas (p. 142)

wiedererkennen.

XVIII. Raimundus Lullus. 157

sichtigung der parallel eimander gegenübergestellten Tugenden und Laster

könnte dort ihr Worbild gehabt haben **).

Doch sei dem, wie es wolle, — denm gerne nehme ich von den

Fachmännern eine Widerlegung dieser meiner Wermuthung an —, Lullus

beabsichtigte jedenfalls eine allumfassende Technik, scientia generalis, ars

generalis, zu entwickeln, in welcher die Principien aller Einzeln-Wissen

schaften enthalten sein und alle nur erdenklichen Fragen ihre Erledigung

findem sollen *°). Um aber dieses vielverspreehende Unternehmen des

balearischen Projectemmachers darzustellen , müssen wir die oben (Anm.

9 ff.) angegebene Unterscheidung verschiedener Gruppen von Schriften ein

haltem und somit zunächst die Technik selbst als solche (abgesehen von

ihrer Anwendung) betrachten **).

Lullus fällt mit der Thüre ins Haus, indem er uns sofort als Prima

pars folgende Tabelle unter dem Titel „Alphabetum“ aufdringt:

B. II c. | D. | E. | F. || G. | H. I I. | K.

Bonitas. | Magni- | Aeterni- [Potestas. | Sapien- |Voluntas.] Virtus. | Veritas. [Gloria.

ludo. | tas seu lia.

Duratio.

Differen- | Concor- | Contra- | Principi- |Medium. [Finis. Maiori- | Aequali- | Minori

lia. danlia. | rietas. tum._]_ tas. tas. tas.

Utrum ? jQuid? [De quo ? [Quare? Quam- |Quale? [Quando?] Ubi? Qu0

tum? modo ?

Cum quo?

Deus. Angelus. [Coelum. [Homo. ] Imagina-|Sensitiva, | Vegeta- | Elemen- | Instru

tio. tiva. taliva. | menta

tiva.

Iustitia. ] Pruden- | Forlitu- | Tempe- [Fides. Spes. Charitas. [Patientia.|Pietas.

tia. do. rantia. | -

Avaritia. [Gula. |Luzuria. Superbia.[Acidia. [Invidia. [Ira. Mendaci-| Incon

| Φιη. stantia.

82) Ebend. p. 163.

83) Ars magna et ult. p. 218: Quia quaelibet scientia habet sua principia propria

et diversa a principiis aliarum scientiarum, idcirco requirit et appelit intellectus, quod

sit una scientia generalis ad omnes scientias, el hoc cum suis principiis generalibus,

in quibus principia aliarum scientiarum particularium sint implicita et contenta,

sicut particulare in universali...... Amplius quidem haec scienlia generalis potest

nuncupari, quia quaesliones generales habet ad omnes alias quaestiones, quaecunque

sint, applicabiles (s. Anm. 127)...... Ilem ars ista est generalis ratione miactionis

principiorum et regularum, quam habet (s. Anm. 119). Ars brev. p. 1 : Subiectum

huius artis est, respondere de omnibus quaestionibus, supposito quod scialur, quid

dicitur per nomen.

84) Ich versuche, jede der drei Hauptgruppen aus den sämmtlichen zu ihr

gehörigen Schriften collectiv darzustellen, denn ausserdem wäre der Wiederholungen

kein Ende; und so lege ich bei der ersten für die Stellen-Citate im Ganzen die

Ars magna et ultima zu Grunde, welche Lullus selbst gewissermaassen als einen

Abschluss bezeichnet (p, 218 : Quoniam multas artes fecimus generales, ipsas volu

mus clarius eæplanare per istam, quam vocamus, ullimam; quia de cetero non pr0

p0nimus aliam facere, ipsam quidem ea, aliis compilamus et aliqua nova eæplicite

addimus); betreffs der parallel-laufenden Schriften begnüge ich mich mit Ziffern

Citatem. Der aufmerksame Leser kann hieraus sowohl den Plan und Inhalt der

letzteren Schriften entnehmen als auch mich bei jedem Schritte controlliren.

158 XVIII. Raimundus Lullus.

Die oberste Reihe enthält meum „praedicata absoluta“, die mächste

meum „praedicata relata“, dann folgen meun „quaestiones“, hierauf neun

„subiecta“, und zuletzt ebensoviele ,,virtutes“ und ,,vitia“. Die Haupt

sache aber dabei liegt in den Buchstabem, welche oberhalb der einzelnen

Columnem stehem; denn jeder derselben soll alle jene Worte zugleich

bedeuten, welche in seiner ganzen Columme enthaltem sind, und es wird

auch ausdrücklich eingeschärft, dass man nicht eher in die Ars magna

eintreten dürfe, als man dieses Alphabetum vollständig „auswendig*

wisse *°). Der Leser sieht jetzt gewiss, dass wir hiemit das Gebiet eines

sinmlosen Treibens betretem haben; denn um selbst vom der Buchstaben

Spielerei abzusehem, was soll denn materiell die läppische Auswahl jener

neum Prädicate oder meum Subjecte u. s. f. bedeuten ? warum denn nicht

andere meum, oder warum denn nicht zehm u. s. w. ? Doch wir müssen

das Ganze geniessem.

Unmittelbar hierauf nemlich beginnt im zweiten Theile das Combi

nations-Spiel, welches auf der willkürlichsten Grundlage gewisser Momente,

welehe verschiedentlich combinirt werden sollen, den Hauptcharakter der

ganzen Technik ausmacht. Worerst folgt als „Figura A" die:

Figura praedicatorum absolutorum

d. h. die Verbindungslinien, welche von jedem der neun Begriffe zu den

je übrigen acht führen, zeigen am, dass im Ganzen 72 Urtheile (z. B.

bonitas est magna, magnitudo est durans u. s. f. u. s. f) gebildet

85) Ars magna et ult. p. 219: Hoc vero alphabetum cordetenus oportet scire;

quodsi non, artista minime poterit -uti ista arte sive ipsam practicare. Et est posi

ium hoc alphabetum in hac arte, ut per ipsum significentur principia et quaestiones

huius artis et ea quae in ipsis conlinentur. Ars brev. p. 1: Per unam litteram ha

bentem multa significala intellectus est magis generalis ad respiciendum. Vgl. De

aud. cabbal. p. 44.

XVIII. Raimundus Lullus. 159

werden sollem, worin Lullus eine Förderung. der Einsicht in die Um

kehrbarkeit der Urtheile und selbst ein Mittel zur inventio medii er

blickt *°).

Sogleich hierauf erscheint als „Figura T** die:

Figura praedicatorum relativorum

u--T-~_

`~_

inter

$. suale et sensu, se suale et intelleci, p. <£»

άellect. et intelle, p.

N s -

s s •

3 3 §.

7. £ $. 3.

$- § §

§ § §.

Q.

s

s §• •

§. ę § §. 􏿽.

§* ^y § § §

«»* ^ § § §

§ § §

** §• §

p. < § §

•» fm >. S* § S. »% …um? §§ J* §

'aer, -? § § § §

.§ §

.\.§

vV

*appad, „um? p4ws*',

*o/sqns suu0 in „w*

42, *vysqns Åuo*

^ ú

L

Durch dieselbe sollen die neum relativen Prädicate, und zwar je drei

derselben in einem Dreiecke unter sich verbunden, auf die ihnen zuge

86) Ars magna et ult. p. 220: Prima figura .... dicitur circularis, quia sub

iectum mutatur in praedicalum et e converso, ut cum dicitur ,,Bonitas magna, Magni

tudo bona“..... Per talem circulationem quidem poterit arlista cognoscere ea, quae

convertuntur, et ea, quae non convertunlur. Ars brev. p. 3: In ipsa figura inquirit

artista naturalem coniunclionem inter subiectum et praedicatum, dispositionem et pro

portionem, ut ad faciendum conclusionem p0ssit medium invenire ...... In principiis

istius figurae est, implicatum, quidquid est, nam quidquid est, aut est bonum aut

magnum etc. Vgl. De aud. cabbal. p. 45 ff. Ars invent. verit. p. 3 ff. Tab. gener.

p. 2. Brev. pract. tab. gener. p. 1. Lect. art. inv. p. 12.

160 XVIII. Raimundus Lullus.

hörigem Gebiete bezogen werden; nemlich differentia, concordantia, con

trarietas (in dem Ecken eines grünen Dreieckes untergebracht) sollem den

Dualismus zwischen sensus und intellectus zum Gegenstande haben, sowie

maioritas, aequalitas, minoritas (in den Ecken eines gelben Dreieckes)

dem Dualismus zwischen Substanz und accidens, hingegen principium,

medium, finis (in den Ecken eines rothen Dreieckes) vertheilen sich

einzeln auf ihre verschiedemen Modalitäten , welche in den betreffenden

Feldern des Kreises eingetragen sind *"). Ausserdem wird darauf

hingewiesen, dass man auch mit dieser zweiten Figur in der erstem

„agiren“, d. h. diese relativen Prädicate mit den absolutem verbinden

solle 88). -

Letzteres aber führt zur drittem Figur:

BC CD DE EF FG GH HI | IK ;

BD ICE DF EGFHIGI HK|

BETCFDGEHTFIGK|

BF [CG IDHIEI FK|

BG CHI DI EK|

BHICI DK|

BICK|

BK]

Dieselbe ist nemlich mur eine Schablone, welche zeigt, wie die absoluten

Prädicate und die relativen Prädicate paarweise zu Urtheilen verbundem

werden sollen, wobei man, wie Lullus meint, allmälig vom Allgemeinem

zum Speeiellem herabsteige und so auf die Frage geführt werde, durch

87) Ars magna et ult. p. 222: Secunda figura est de tribus triangulis..... Super

angulum differentiae scribuntur „Sensuale et Sensuale etc.“, et sic super angulis con

cordantiae et contrarietatis, ad significandum differentiam, quae est inter sensuale et

sensuale u. s. f...... Super angulum principii scripta sunt ,,Causa etc.“; per causam

principia substanlialia significantur; ..... per quantitatem et tempus significantur

principia accidentalia, sicut sunt novem praedicamenta. Super angulum medii scripta

sunt „Coniunctio etc.“ ad significandum tres species medii ..... Supra angulum finis

scripta sunt ,,Perfectionis etc.“ ad denotandum, quod sunt tres species finis ......

Supra angulum maioritatis et sic de angulis aequalitalis et minoritatis scripta sunt

„Substantia et subst. etc.“ ad significandum, quod una substantia est maior alia

u. s. f...... (p. 223) Triangulus viridis (in Salzinger's Ausgabe erscheinen diese

Figuren auch immer in sehr schönem farbigem Drucke), qui est de differentia, con

cordantia et contrarietate, est generalis ad omnia, nam quidquid est, aut est in

differentia aut concordantia aut contrarietate ..... Triangulus rubeus, qui est de prin

cipio, medio et fine, est generalis ad omnia, cum, quidquid sit, vel est in principio

vel medio vel fine ..... (p. 224) Per triangulum croceum intelligitur una maioritas

universalis, cui omnes aliae maioritates sunl subalternatae, ..... et hoc idem est de

aequalitate et etiam minorilale. Vgl. Ars brev. p. 4 ff. De aud. cabbal. p. 48 ff.

Ars invent. verit. p. 7 ff. Tab. gener. p. 3. Brev. pract. tab. gener. p. 2 A. Lect.

art. i

8np8.) pA.rs23fiagna et ult. p. 224: Secunda figura instrumentum est intellectus, cu'*

qu£ agit in prima figura, quoniam per differentiam #*, i',;gt;t,i.*;

fudi 3 Ἄ; . . . . et sic de aliis suo modo. 11enl J? -

nem et huiusm0di . . . ;. - - rè u. s. t. Vgl.

renl;a in essentia bonilatis per bonificantem, bonificalum et bonificare u

Ars brev. p. 6.

XVIII. Raimundus Lullus. - 161

welchem Mittelbegriff die Prädicate jener Urtheile mit ihren Subjecten zu

vermitteln seien *°).

Diess aber soll dann die vierte Figur leisten:

n*.\*

subrum

Denn es handelt sich dabei nur um eine Mechanisirung der Combination

der meum absolutem und der meum relativem Prädicate , indem bei der

Drehbarkeit der beidem immeren Kreise an jedem der neum Felder des

äusseren Kreises meum Felder des mittleren und wieder an jedem von

diesen die neum Felder des innerem Kreises vorbeispazieren können,

aber die Felder des mittleren Kreises als Mittelbegriffe von Schlüssen

fungiren sollen °°).

89) Ars magna et ult. p. 225: Tertia figura est composita ea, prima et secunda,

quae habet in se triginta seæ cameras.... Intentio, quare haec figura in hac arte

est posita, est ad significandum, ut cum un0 principio homo applicet vel associet

aliud principium..... Haec figura docet descendere de universali ad particulare gra

dalim. Ars brev. p. 7: In qualibet camera sunt duae litterae in ea contentae; ipsae

significant subiectum et praedicatum, in quibus artista inquirit medium, cum quo

subiectum et praedicatum coniunguntur. Vgl. De uud. cabbal. p. 53 f. Ars intent.

verit. p. 12 A. Tab. gener. p. 5 A. Brev. pract. tab. gen. p. 2 B. Lect. art.

inv. p. 43.

90) Ars brev. p. 9: Quarta figura habet tres circulos, quorum superior est im

mobilis, duo autem inferiores sunt mobiles, ut in figura patet (in Handschriften und

den oben erwähnten älteren Drucken ist meistens diese Beweglichkeit auch wirklich

hergestellt, indem die Mittelpunkte der aus anderem Papiere ausgeschnittenen

inneren Kreisflächen mit dem Mittelpunkte des äusseren Kreises durch einen Fadem

verbumden sind). Circulus medius volvitur sub circulo superiori immobili....., cir

culus autem inferior volvitur sub circulo medio..... Sic per media camerarum homo

PRANtl, Gesch. III. 11

' 162 XVIII. Raimundus Lullus.

Als dritter Theil folgen hierauf die Definitionem der achtzehn „prin

cipia“, d. h. eben der absolutem umd der relativem Prädicate ; dieselben

aber sind so überaus einfältig *''), dass sogar dem Lullus selbst eine

Ahnung hierüber aufgestiegen sein muss ; denn er findet sich zu der

Bemerkung veranlasst, dass mur Hunde-Zähne und Schlangen-Zungen seine

Definitionem tadeln könntem "*). Auch eine beigefügte Angabe über ver

schiedeme Artem des Definirens ist werthlos °°).

Nachdem so im Bisherigen die ersten zwei Quer-Reihen des obigen

Alphabetums ihre fruchtbare Berücksichtigung gefundem habem, kommt

mum vorläufig einmal die dritte zur Erörterumg, imdem die dortigen neum

(oder eigentlich zehn) Fragen unter dem eigenthümlichen Titel „Regulae“

den vierten Theil der lullischen Technik bilden *'*). Dass diese Fragen

als allumfassende und adäquate Gefässe uns über jedes erdenkliche Sein

und somit über das 0bject aller möglichen übrigen Fragen Aufschluss

ertheilen, wird mit marktschreierischer Emphase von Lullus verheissen°°).

Aber — „professus grandia turget“ — wir findem eine gar dürftige

Weisheit in der Behandlung jener (mit den Buchstaben des „Alphabe

tums“ bezeichneten) Fragen oder Regeln. Nemlich „utrum“ ist eigentlich

venatur necessarias conclusiones ..... Erunt CCLII camerae. Diese Zahl aber ist

falsch (s. unton Anm. 106 n. 112); denn es ergeben sich 9><9><9=729 Com

binationem. Gleichlautend mit Ars brev. erscheint dieses Capitel De aud. cabbul.

p. 54 f., hingegen in A s magna et ult. p. 226 f. ist die Erklärung der Figur sehr

nachlässig. Vgl. Ars invent. verit. p. 12 B. Tab. gener. p. 5 B. Brev. pract. tab.

gen. p. 3 A. Lect. art. inv. p. 109.

91) Ars magna et ult. p. 227: Ista tertia pars est de diffinitionibus principio

rum, ut est diffinitio bonitalis, quae est haec: Bonitas est ens, ratione cuius bonum

agit bonum. Et magnitudo est ens, ratione cuius : bonitas, duratio et reliqua sunt

magna .... Duratio est id, ratione cuius durant bonitas, magnitudo et cetera, und

so fort in diesem Stile auch bei den übrigen. Wörtlich ebenso Ars brev. p. 10,

u. De aud. cabbal. p. 57. - Vgl. Ars invent. verit. p. 3—12. Tab. gener. p. 6—14.

Brev. pract. tab. gen. p. 3 ff. In Lect. art. inv. erscheinen die ersten neum Defini

tionen hei der ersten Figur (p. 12—23) und die letzten neum bei der zweiten

Figur (p. 26—43).

92) Ars magna et ult. p. 229: Amplius aliquis forte habens dentem caminum et

linguam serpentinam principia nostra et eorum diffinitiones spernet et calumniabitur.

Ars autem vult, quod unum principium adiuvet aliud.

93) Ebend. p. 228: Diffinitio pluribus modis fieri potest, et omnes ad duos

modos reducuntur, et quilibet modus habet quatuor species. Primus quidem modus

est, quando fit per efficientem, potentiam, materiam et finem (s. Abschn. IV, Anm.

676)..... Secundus modus est, ut in regula 0 dicemus (s. Anm. 97)..... Sed ultra

artem est alius modus confusus, quando diffinitiones fiunt ad placitum sive per con

tingentiam ..... Amplius autem diffinitiones fiunt per compositionem, sc. quando unum

principium diffinitur cum alio, ut cum dicitur bonitas magna.

94) Diese ganze Partie findet sich ziemlich gleichlautemd in Ars brev. p. 11—14,

De aud. cabbal. p. 58—63, Tab. gener. p. 15—22, Brev. pract. tab. gen. p. 7 ff.,

Comp. lect. tab. gen. p. 9 ff., Lect. art. inv. p. 2—9, u. Ars magn. et ult. p. 229—251.

Ich führe nach letzterem Texte das Nöthigste in Kürze an.

95) Ars magna et ult. p. 229: Regulae sunt decem, sc. „utrum, quid etc.“, ut

in alphabeto iam signatum est (Anm. 85). Istae regulae sunt decem quaestiones gene

rales, per quas Omnes esse 0mne quaesitum, et qu0m0d0 id, de qu0 quaeritur, ponitur,

in ipsis est lucefactum. p. 250: Regulae sunt vasa ad omnia intelligibilia et propor

tionabiles intellectui humano. .

XVIII. Raimundus Lullus. 163

mur grammatisch gefasst**), „quid“ bezieht sich auf die Kategorie der

Substanz und soll die Lehre von der Definition in sich schliessen °?),

„de quo“ enthält die Causalität, welche in einem Stofflichen liegt *°),

,, quare“ soll sich auf Dasein und Thätigkeit beziehen *"), „ quan

tum“ 10°) und „quale“ 101) enthalten natürlich die betreffenden Kate

gorien, „quando“ soll die Modificationem der Substanz, des Stofflichen

s««

und des cum quo umfassen 1"*), sowie „ubi“ alle diese drei und

ausserdem noch das quomodo 10*); in „quomodo“ selbst werden die

Artem der Modalität 10*) und in „cum quo“ jeme der Instrumentalität zu

sammengefasst 10°).

Unmittelbar hierauf aber kehrt der fünfte Theil doch wieder zu dem

so eben verlassemen ersten zwei Quer- Reihen des Alphabetums und zu

den Figuren , welche denselben bis dahin gedient hatten , zurück. Es

wird memlich unter dem Titel ,, Tabula gemeralis“ ein Combinations

Spiel in 84 Columnen angereiht, deren erste zwei sich folgendermaassen

gestaltem :

96) Ebend. p. 240 (die Paginirung übersprimgt durch Druckfehler zehn Zahlen):

Regula de B est „utrum“ et est de possibilitate, utrum hoc, de quo quaeritur, sit

vel non sit ...... Ista quidem regula de B habet tres species, quae sunt: dubitatio,

affirmatio et negatio.

97) Ebend.: Regula de C est de quidditate, eo quod est subiectum et fons diffi

nitionum...... (p. 241) Ipsa quidem regula habet quatuor species. Prima est de

diffinitione et diffinito, quod cum ipsa diffinitione convertitur (vgl. folg. Abschn.,

Anm. 150).... Secunda species est, quando quaeritur de eo, quod habet in se essen

tialiter et naturaliter, sine qu0 ipsa res n0n p0test esse...... Tertia species est,

quando quaeritur, quid est res in alio ..... Quarta..., quando quaerilur, quid habet

res in alio.

98) Ebend. p. 242: Regula de D. Tertia quaestio est de materialitale et habet

tres species. Prima est, de qu0 res est .... Secunda species est, quando quaeritur,

de quo est aliquid factum sive constitutum..... Tertia species est, quando quaeritur

de aliquo, cuius est, sicut „cuius est regnum“.

99) Ebend. p. 244: Regula E. Quarta quaestio est de quare; quae duas habet

species. Una est per eæistentiam, alia vero est per agenliam.

100) Ebend.: De regula F. Quinta quaestio quaerit de quantitate; quae duas

habet species, sc. simplicem et compositam; ..... secundum compositionem quaeruntur

mensurationes entium et numerus eorum.

101) Ebend. p. 245: De regula G. Seacta quaestio quaerit de qualitate; quae

duas habet species, sc. propriam et appropriatam..... Propriae qualitates sunt causae

superiores, et appropriatae sunt inferiores.

102) Ebend. p. 246: De regula H. Septima regula quaerit de tempore et tot

habet species, quot habet secunda regula et tertia et nona et decima.

103) Ebend. p. 247: De regula I. 0ctava quaestio quaerit de l0c0 ..... et

ista regula quindecim habet species, quae sunt de secunda, tertia, n0ma et de

cima regula.

104) Ebend. p. 248: De regula modalitatis signata per K. Nona quaestio est

de modo, sc. quaerere, quomodo sunt res. Et habet quatuor species. Prima quaestio

est....., qu0m0d0 res est in se ..... Secunda, .... qu0m0d0 est in alio ..... Tertia,

..... qu0m0d0 est in partibus suis ..... Quarta, .... quomodo transmittit suam simili

tudinem eætra se.

105) Ebend. p. 249: De regula K, quae est de instrumentalitate (nemlich nach

obigem „Alphabet* gehören zum Buchstaben K zwei Fragewörter). Decima regula

est de instrumentalitate, h. e. quaerere, cum quo res sunt sive cum qu0 agunt. Et

habet quatuor species similes illis, quae sunt de regula modalitatis.

11*

164 XVIlI. Raimundus Lullus.

BCI) B0E

BCTB BCTB

BCTC BCTC

BCTI) BCTE

BDTB BETB Diesen beidem genau analog folgen noch 82

BDTC BETC Columnen für: BCF, BCG, BCH, BCI, BCK, BDE,

BDTD BETE BDF, BDG, BDH, BDI, BDK, BEF, BEG, BEH, BEI,

BTBC , BTBC BEK, BFG, BFH, BFI, BFK, BGH, BGI, BGK, BHI,

BTBD BTBE BHK, BIK, CDE, CDF, CDG, CDH, CDI, CDK, CEF,

BTCD BTCE CEG, CEH, CEI, CEK, CFG, CFH, CFI, CFK, CGH,

CDTB CETB CGI, CGK, CHI, CHK, CIK, DEF, DEG, DEH, DEI,

CDTC CETC DEK, DFG, DFH, DFI, DFK, DGH, DGI, DGK, DHI,

CDTD CETE DHK, DIK, EFG, EFH, EFI, EFK, EGH, EGI, EGK,

CTB0 CTB0 EHI, EHK, EIK, FGH, FGI, FGK, FHI, FHK, FIK,

CTBD CTBE GHI, GHK, GIK, HIK.

CTCD CTCE

DTB0 ETBC

DTBD ETBE

DTCD ETCE

TBCD TBCE

Sehem wir davon ab, dass die Combination mathematisch nicht er

schöpft ist !""), so erkennen wir sogleich, dass diese ganze Tabula gene

ralis, wie Lullus auch ausdrücklich bemerkt, nur durch. die vollzogene

Drehung der Kreise in obiger vierter Figur. (Anm. 90) entstandem ist,

und dabei der Buchstabe T (das Symbol der zweiten Figur) bloss die

Functiom hat, anzuzeigen, dass die in den Combinationem vor ihm stehen

dem Buchstaben mach der Bedeutung der ersten Figur und somit als ab

solute Prädicate zu verstehen sind, während die dem T machfolgemdem

Buchstaben in der Bedeutung der zweitem Figur, d. h. als relative Prä

dicate, genommen werden sollen 4""). Und wenn Lullus hierauf am der

106) Denn wenn z. B. bei BCD, welche drei Buchstabem sich ternarisch 27 mal

combiniren lassen, wohl die Combinationen BBC, BBD, BCC, BDD, DBD, CCD, CDC,

CDD ohne Rücksicht auf die Wiederholungen aufgenommen sind, wersteht sich wom

selbst, dass auch. DBB, DCC, DDB, DDC, CBB, CCB nicht fehlen durften. Hingegen

wieder ist es eine planlose Wervielfältigung, wenn BCB und BCC in sämmtlichen

ersten fünf Columnem wiederkehren. Kurz es fehlt an einem mathematischen Prin

cipe des Combinations-Werfahrens. Das Richtige wäre, dass es 9 X 9 X 9 = 729

ternarische Combinationem der neun Buchstabem gibt (s. ob. Anm. 90), und da bei

jeder derselben das hier eingeschobene T eine vierfache Stellung haben kann, so

ergäben sich nicht 20 X 84 = 1680, sondern 4X 729 = 2916 Combinationem für

das in der Tabula generalis eingeschlagene Werfahren.

107) Ars magna et ult. p. 258: Tabula ista composita est eæ LXXXIV columnis,

et est subiectum sive instrumentum, in quo investigantur soluliones quaestionum re

cipiendo ad pr0p0silum, affirmando vel negando, concordando principia et regulas et

evitando eorum contrarietatem. Significat autem T in tabula, quod litterae, quae sunt

ante ipsum, principia sunt de prima figura, et litterae, quae sunt post ipsum, sunt

de secunda; sicut in camera BCTB, in qua B praecedens T dicit bonitatem et C

magnitudinem et B post T dicit differentiam. Investigalio autem, quae fit in tabula,

est in altiore gradu significationis veritatum, quam illa, quae fit in figuris. Tabula

ver0 a quarta figura derivata est volvendo circulum secundum et tertium, ut in ipsa

tabula apparet (s. ob. Anm. 90) usque ad LXXXIV columnas, in qua revolutione con

XVIII. Raimumdus Lullus. 165

ersten Columne beispielsweise zeigt, wie in Folge der Combination in

jeder der 84 Columnen zwanzig „Fragen“ sich ergeben, welche den

manigfaltigen Nexus der absolutem und der relativem Prädicate betreffen 108),

so dürfte hiedurch zur Genüge ersichtlich sein, welch zweckloses und

läppisches Treiben uns die Ars magna Zumuthe, denn wir müssen doch

immer im Auge behaltem, dass sowohl die ursprüngliche Auswahl der

neum absolutem Prädicate und nicht weniger die der relativen schlechter.

dings blind und willkürlich ist, als auch dass das mechanische Combi

nations-Verfahren dem logischen Werstand noch lange nicht der Priifung

überhebt, ob denn jede der einzelnen Combinationen überhaupt einen

denkbaren Sinn enthalten könne. Lullus hingegen, welcher auch ander.

wärts die wechselseitigen Beziehungen der absolutem und relativen Prä

dicate als „conditiones principiorum“ erörterte und hiedurch der „in

ventio“ diemen wollte 1"°), war der sicheren Ueberzeugung, dass durch

sislit ligamen columnarum...... Et sic in qualibet columna sunt omnes columnae

implicatae, ratione cuius implicationis quaelibet columna est coadiuvativa alterius.

Ad quamlibet solutionem unius quaestionis possunt applicari , omnes significationes

omnium , quaeslionum abstractarum et manuductarum ad ipsam quaestionem. In der

Ars brev. p. 14 und ebenso De aud. cabbal. p. 63 werden nnr die erstem sieben

Columnen zum Muster angeführt. Aber sämmtliche 84 sind am deutlichstem ge

druckt bei Salzinger (Vol. V) als Einleitung zur Tabula generis; vgl. ebend. p. 22.

108) Ars magna et ult. p. 258: In qualibet columna sunt viginti quaestiones

per ordinem. Et de hoc dabimus eaeemplum in prima columna, quae est BCD, prae

dicando primo de bonitate, deinde de magnitudine, postmodum de aeternitate, et hoc

sic: Prima est, utrum bonitas sit intantum magna, quod sit aeterna? Secunda, utrum

sit aliqua bonitas intantum magna, quod continet in se res differentes? Tertia, utrum

bonitas sit intantum magna, quod continet in se res concordantes? Quarta, utrum bo

nitas continens in se res contrarias sit magna ? Quinta, utrum bonitas aeterna sit

differens? 6) utrum bonitas aeterna, sit concordans ? 7) utrum bonitas aeterna habeat

in se contrarietalem? 8) utrum bonitas in se contineat differentiam et concordantiam?

9) utrum bonitus contineat in se differentiam et contrarietatem? 10) utrum bonitas

in se contineal concordantiam et contrarietatem? 11) quid est magna differentia aeter

nitatis? 12) quid est magna et aeterna concordantia? 13) quid est magna et aeterna

contrarietas? 14) quid est magna differentia et concordantia? 15) quid est magna

differentia et contrarietas ? 16) quid est magna concordantia et contrarietas? 17) diffe

rentia concordantiae aeternitatis de quo est? 18) differenlia aeternitatis de quo est?

19) concordantia contrarietatis et aeternitatis de quo est? 20) differentia concordantiae

et contrarietatis de quo est? Hierauf num folgt (p. 259—267) allen Ernstes die Er

δrterung dieser zwanzig Fragen. Hat vielleicht der Leser Lust, sämmtliche 1680

Fragen zu stellen ? Auch damit aber wäre die „ars“ des Lullus noch nicht befrie

digt; denn er fährt hierauf p. 267 fort: Et quaestiones, quas fecimus de columna,

sunt generales, et possunt applicari ad quaestiones parliculares descendendo per scalas

trianguli viridis (s. ob. Anm. 87), per quas intellectus est discursivus faciendo scien

tias differentes. Et ad hoc damus eaeemplum in eadem columna ad solvendum quae

stiones per viginti rationes differentes ratione dictarum camerarum, a quibus eaetra

huntur: „Utrum mundus sit aeternus“, — eine Frage, zu deren Werneinung nun

(p. 267—278) die zwanzig „Kammern** der ersten Columne aufgeboten werden.

Vgl. Comp. lect. tab. gen. p. 4 ff.

109) Ars invent. verit. p. 13—36, woselbst unter dem Titel ,,Conditiones prin

cipiorum“ die achtzehn Principien derartig ternarisch in fallender Progression com

binirt werden, dass sich im Ganzen 833 Urtheile ergeben. Hingegen in Lect. art.

inp. p. 59—109 wird eine paarweise Combination der achtzehn Begriffe nnter dem

Titel „Inventio* höchst ausführlich erörtert. Eben duhin gehört auch die noch un

gedruckte Schrift De affirmatione et negatione (Cod. lat. Mon. 10517, f. 11 B— 16 A),

166 XVIIl. Raimundus Lullus.

diese Combinationem und das damit verbundene Auf- und Absteigen der

Begriffe wesentlich die inventio medii gefördert werde 11°).

Als sechster Theil folgt hierauf Evacuatio tertiae figurae, d. h.

Lullus fordert, dass für jede der 36 „Kammern* der drittem Figur (Amm.

89) vorerst durch ein Combinations- und Umkehrungs-Spiel 12 Urtheile

formirt und diese dann durch einen erkünstelten allgemeinem Mittel

begriff gestützt werdem sollen, worauf dann 24 Fragen zu beantworten

seien, da bei jedem jener Urtheile sowohl utrum als auch quid gefragt

werden müsse, sowie ausserdem die obigen Definitionem und aus der

zweiten Figur die Momente der differentia und concordantia und obige

Modalitäten des utrum und des quid berücksichtigt werden sollen. So,

meint Lullus, werde die dritte Figur nach ihrem vollem Inhalte ausge

beulet (— evacuare —) und der Intellectus in Bezug auf applicatio,

inventio, disputatio, solutio quaestionum gefördert 44').

Den siebenten Theil bildet Multiplicatio quartae figurae, welche

wieder nur auf die Tabula generalis zurückgreift, insoferne die einzige

welche mit der Lehre vom Urtheile Nichts zu schaffen hat, sondern die Werbin

dungen jener nemlichen achtzehn Principien bejahend und verneinend erörtert.

110) Ars magna et ult. p. 278: Apparet, per quem modum intellectus habet ge

nerale subiectum, sc. tabulam huius artis ad inveniendum media, de quacunque materia

sint (posito, quod sciatur, quod dicitur per nomen), de quibus et cum quibus mediis

sit conclusio, quae quidem media sunt subiectum huius artis. De aud. cabb. p. 63:

Intellectus efficitur assertivus et ascensivus et descensivus in illis figuris et per illas

figuras, sc. A et T; procedit namque intellectus in eis a generalissimo ad specia

lissimum. Vgl. Ars brev. p. 14. Ars invent. verit. p. 2 B.

111) Ars magna et ult. p. 278 ff.: Tertia figura est divisa in XXXVI cameras,

ut in ipsa patet, et in qualibet camera sunt implicatae XII propositiones et XXIV

quaestiones et solutiones earum. Et vocamus evacuare, quando- eaetrahimus propo

sitiones et quaestiones et solutiones earum et de implicatione ad eaplicationem ipsam

deducimus doctrinam ...... In camera faciemus propositiones mutando subiectum in

praedicatum, deinde faciemus quaestiones ..... et postmodum solutiones faciemus pro

bando ..... Intellectus evacuat cameras e0, quia abstrahit ab ipsis tantum quantum

p0test ...... Et sic ipse intellectus facit se applicalivum, investigativum et inventi

t/u? . . . . . De camera B0 intellectus haurit XII propositiones dicendo sic: Bonitas est

magna. Bonitas est differens. Bonitas est concordans. Magnitudo est bona. Magni

tudo est differens. Magnitudo est concordans. Differentia est bona. Differentia est

magna. Differentia est concordans. Concordantia est bona. Concordantia est magna.

Concordantia est differens..... Deinde evacuet eam duodecim mediis eo, quod con

sistit inter subiectum et praedicatum, cum quibus conveniunt genere aut specie. Et

cum illis mediis intellectus faciet se disputativum et determinativum. Et ista media

eaetrahuntur, ut cum dicitur: „0mne id, quod magnificatur a magnitudine, est magnum;

sed bonitas est id, quod magnificatur a magnitudine; ergo bonitas est magnum“.....

Facta ista evacuatione intellectus evacuet ipsam cameram XXIV quaestionibus, quia in

qualibet propositione sunt duae quaestiones implicatae; et hoc sic: ,,Bonitas est magna.

Utrum bonitas sit magna? Quid est bonitas magna?“...... Deinde intellectus evacuet

cameram cum diffinitionibus bonitatis etc. (Anm. 91) et cum tribus speciebus diffe

rentiae et concordantiae, ut patet in secunda figura (Amm. 87). Deinceps evacuet ca

meram cum tribus speciebus regulae B (Anm. 96) et cum quatuor speciebus regulae 0

(Anm. 97). Et eæpedita ista evacuatione intellectus postmodum solvat quaestiones

praedictas ...... sequendo conditiones camerae affirmando aut negando. Et sic in

tellectus eaepellit a camera dubitationes et consistit in illa quietatus et etiam cognoscit

se valde generalem et artificiatum et de magna scientia habituulum. So werdem

dann (p. 280—300) in grösster Ausführlichkeit sämmtliche 36 Kammern discutirt.

Vgl. Ars brev. p. 15. De aud. cabb. p. 64. Brev. praet. tab. gen. p. 38.

XVIII. Raimundus Lullus. 167

neue Erwägung darin besteht, dass in dem ternarischen Combinationen

(z. B. BCD) jeder der drei Buchstaben je zu den zwei übrigen in irgend

einem Verhältnisse (conditio) stehe, so dass sich bei jeder Combination

zunächst sechs conditiones ergeben, deren Zahl sich aber verdoppelt,

sobald in der vierten Figur der immere Kreis um ein Feld gedreht wird;

und wenn dann je an die drei combinirtem Begriffe sich eine Frage an

knüpft, so erblickt Lullus in dieser ganzen Procedur abermals ein för

derliches Mittel für inventio und aber auch für jedes Beweisverfahren 11°).

Nemlich da die inventio medii immer sich durch dem mittleren Kreis

der vierten Figur (s. Anm. 90) ergebe 11°), meint er, dass nun hiemit

die probatio in all ihren Arten bewerkstelligt werde ''*), und der Kenner

der Ars magna weit über alle Sophistik triumphirend erhaben sei ''°),

deren Wernichtung sich nun von selbst ergebe ''"). Kurz diese Erwei

terung der vierten Figur gilt dem Lullus als der umfassendste Schlüssel

aller Wissenschaften ''') und als eine Ausgleichung, welche der Intellectus

112) Ars brev. p. 16: Multiplicatio quartae figurae consistit in hoc videlicet,

quod prima camera BCD in quarta figura significat, quod B unam conditionem habet

cum 0 et aliam cum D, et C unam conditionem habet cum B et aliam cum I), et D

unam conditionem habet cum B et aliam cum C. Et sic sunt in ipsa camera sea

conditiones, cum quibus intellectus se conditionat et disponit ad investigandum et

inveniendum et obiiciendum et probandum et determinandum. Post istas seae con

ditiones intellectus acquirit alias seæ conditiones volvendo circulum minorem, p0nendo

suum E sub C circuli mediocris, sub quo erat suum D. Et quia mutata est camera,

ideo mutantur eius conditiones, et sic intellectus habituat se XV (s. sogleich) con

ditionibus. Et sie per alias cameras multiplicando columnas et volvendo illas. Con

ditiones, quas intellectus multiplicat per istum modum, sunt difficiles ad enumerandum,

nam de qualibet camera potest intelleclus sic evacuare XXX prop0sitiones et X0

quaestiones. Jedoch alle diese Zahlen sind unrichtig; theilweise besser lesen wir

de aud. cabb. p. 67: volvendo rotulam min0rem ..... faclae sunt aliae seae conditio

n€8, . . . . . . et hoc modo volvendo intellectus multiplicat de un0 quoque spatiolo XII

propositiones , et XXIV quaestiones. Wenn aber hinwiederum ebend. p. 66 gesagt

ist „multiplicantur enlia per spatiola quartae figurae ad numerum CCLII“, so stimmt

allerdings dieser Calcul mit der Erwägung überein, dass in der Tabula generalis

(Anm. 106 f.) je in dem ersten Kammern der ersten sieben Columnen BC sieben

Combinationem eingeht, und sonach für BC 7 X 12 = 84 ,,conditiones“ entstehen,

bei deren jeder im Hinblicke auf die drei combinirtem Buchstaben drei Fragen, also

im Ganzen 3 X 84 = 252 Fragem erwachsen. Aber nach der Drehungs-0peration,

welche in der wierten Figur vorgenommen werden soll, ist überhaupt dieser ganze

Calcul unrichtig (s. Anm. 90 u. 106). In Wahrheit sind es ja 729 Combinationem,

und insoferne derem jede sechs conditiones erhalten mag und zu jeder conditio drei*

Fragen gehören, gewinnen wir 18)X 729 = 13122 Fragen.

113) Ars magna et ult. p. 301: Cum arlista vult medium, semper investigat in

medio circulo. Nam sicut animali competit, stare mensurative et coniunctive inter

substantiam et hominem, quando concluditur, quod homo est substantia, sic littera,

quae est in medio circulo, debet stare inter litteram eæistentem in superiori circulo

et litteram, quae est in inferiori.

114) Ebend. p. 304: Probatio est genus, et suae species sunt per „demonstra

tionem propter quid“ et per „demonstrationem aequiparantiae“ et per ,,qu0d* divisae.

S. ob. Anm. 56 ff.

115) Ars brev. p. 16 f.: In illo passu c0gn0scit se intellectus valde generalem

et artificiatum supra alium intellectum ignorantem istam artem ..... et sic sophista

coram tali intellectu n0n p0test stare. Ebens0 De aud. cabb. p. 67,

116) Ars magna et ult. p. 305—313. (Ein Excerpt aus den Soph. Elenchi).

117) Ebend. p. 313: Per quartam figuram verius, quam per alius datur modus,

qu0 aliae scientiae possunt faciliter et breviter acquiri, sicut theologia, philosophia

168 * XVIII. Raimundus Lullus.

mittelst seiner ihm „angeborenen“ Principien mit dem gesammten ob

jectiven Gegenstande des Wissens überhaupt finde 14°).

Trotzdem aber sind wir mit dieser Technik noch nicht zu Ende,

sondern es folgt als achter Theil die Miaetio principiorum et regularum,

wobei noch einmal die „Principien* (d. h. die absolutem und die relativem

Prädicate), um welche sich schon alles Bisherige gedreht hatte, den Ge

genstand bilden; dieselben sollen nemlich nun sowohl wieder unter sich

derartig zu Urtheilen verbunden werden, dass jedes durch die übrigen

siebzelin eine nähere Bestimmung findet, als auch sollem nun an die ein

zelnen achtzehn Begriffe sämmtliche obige Fragem (d. h. „Regeln*, s. Anm.

94 ff.) angelegt werden 11°).

Und nun erst kommt noch der übrige Theil des Alphabetums (Anm.

85), welcher bisher noch keine Rolle gespielt hatte, zur Betrachtung,

indem der neunte Theil die dortigen „novem subiecta“ erörtert, bei

welchen als allgemeine Gesichtspunkte ihre Definition , ihre Unterschiede

und ihr Uebereinstimmen, sowie ihre Gradabstufung bezeichnet werden 1°°).

Sämmtliche neum Subjecte , ausserhalb derem, wie sich Lullus einbildet,

es überhaupt Nichts gibt, sollen ihrerseits num wieder durch die achtzehn

Principien und die zehn Fragen hindurchgeführt werden'?'). Won dem

meunten derselben aber, d. h. von instrumentum, gewinnt Lullus einen

etc., et hoc inveniendo medium non eæistens generalissimum neque specialissimum.

Ratio huius est, quod ista scienlia habet principia generalissima et etiam regulas gene

ralissimas , aliae vero scientiae habent subalternata principia, et sic medium earum

est imperfectum sine ista scientia.

118) De aud. cabb. p. 64: Finis quaesitus in hac methodo non est nisi docere

modum, cum quo adaequatur intellectus humanus cum re inlellecta de unoquoque

scibili ; ..... et hoc fit per evacuationem tertiae figurae et cum multiplicatione quartae

figurae. Lib. correl. innat. f. 50 A: Subiectum huius artis est innata pluralitas pri

mitiva vera et necessaria, d. h. eben die achtzehn ,,Principien“.

119) Ars magna et ult. p. 315: De miaetione principiorum et regularum. Pars

ista in duas partes dividitur, sc. in miaclionem principiorum deductorum uno deducto

cum alio, secunda pars est de principiis deductis per regulas. Datur doctrina, quo

modo unum principium cognoscatur per alia deducendo ipsum per ipsa principia et

per omnes species regularum ..... Et ista miactio est centrum et subieclum huius artis.

Hierauf werden in der That vorerst (p. 316—340) die achtzehn ,,Principien* je

einzeln in Beziehung zu den übrigen siebzehn gebracht, und sodann (p. 340—375)

wieder jedes derselben am den zehn obigen Fragen gemessen. Vgl. Ars brev. p. 17.

De aud. cabb. p. 67 ff. Brev. pract. tab. gener. p. 37 ff. Comp. lect. tab. gen.

p. 1 B.

120) Ars brev. p. 17: Ponuntur novem subiecta in alphabeto significata, in

quibus cadit, quidquid est, et eaetra ipsa nihil est ...... (p. 18) Tractatus istorum

subiectorum consideramus cum quatuor conditionibus ..... Prima conditio haec est,

ut quodlibet subiectum habeat suam diffinitionem..... Secunda conditio est, quod in

iudicio sive in practica conservetur differentia subiectorum ..... Tertia conditio est,

quod concordantia, quae est inter unum subiectum et aliud subiectum, non destruatur

- - - - - - Quarta est, quod, secundum quod unum subiectum est nobilius et altius, ei

attribuantur alliora et nobiliora principia. Ebenso De aud. cabb. p. 70 fr.

121) Ars magn. et ult. p. 375: Quoniam in novem subiectis omne, quod est,

implicatur et eaetra nihil est, idcirco volumus ponere ipsa in hac arte, ut cum ipsis

ars sit generalis, eo quod sunt generalia ad omnia. Et ideo discurrendo praedicta

subiecta per principia huius artis et regulas de ipsis subiectis notitiam habere po

terimus u. s. f. Diess geschieht nnn mit den ersten acht unter jenen neum Subjecten

(p. 376—443), indem jedesmal zuerst die „principia“ und dann die „regulae* zur

Erörterung verwendet werden. -

XVIII. Raimundus Lullus. 169

etwas halsbrecherischen Uebergang zu den Ietzten zwei Quer-Reihen des

Alphabetums, nemlich zu den meun Tugenden und neun Lastern, deren

Erörterung ich ohne Neid der Geschichte der Ethik überlasse 123). Uebri.

gens glaubt Lullus auch hiedurch wieder Erspriessliches für die inventio

nmedii geleistet zu habem 128).

Was hierauf noch folgt, gehört eigentlich schon mehr der Praxis

dieser Technik an. Nemlich den Zehnten Theil bildet unter dem Titel

„Applicatio“ die ausführliche Hinweisung darauf, dass zur Werdeutlichung

die Subjecte auf ihre Prädicate und die abstracten Substantiv-Formen auf

ihre Adjectiva angewendet werden sollen, sowie dass überall stets der

gesammte Inhalt der vorhergegangenen neum Theile der Ars magna zur

Ausübung kommen soll, wozu jedoch nun noch zwei neue Bestandtheile

hinzutreten '**). Zunächst nemlich reihen sich „Centum formae“ an,

d. h. hundert Begriffe, welche aus sehr versehiedemen Disciplinen (auch

122) Ebend. p. 443: De nono subiecto, quod est de instrumentalitate. Nonum

subiectum est de artificio et habet tres species. Prima est de moralibus, secunda de

arlibus liberalibus, tertia de mechanicis. De prima, sc. de moralibus hic tractabimus

n. s. f., und es folgem hiemit (p. 443—487) in gleicher Durchführung durch die

Principien und durch die Regeln vorerst die neun Tugenden und damn die neun

Laster. Hingegem Ars brev. p. 23: Istud subiectum est de inslrumenlalitate et con

sideratur duobus modis, sc. naturaliler..... et moraliter ..... Instrumenlum quidem

naturale potest cognosci deducendo ipsum per principia et regulas ..... Similiter et

instrumentum morale ... ... ; talem autem deductionem dimittimus intellectui bene in

tuenti, et si intellectus artistae deficit in tali deductione, recurrat ad artem magnam,

in qua largius tractamus de moralibus. Somit besteht hier ein anderes Eintheilungs

Motiv der inslrumenta, als in der Ars magna; aber das rasche Umspringen zu den

moralia ist beiden Redactionen gemeinsam.

123) Die Erörterung dieser novem subiecta bildet nemlich auch den ausschliess

lichem Inha!t. der kleinen Schrift De conversione subiecti et praedicati, und dort

lesen wir p. 166: Subiectum huius libri est medium, per quod investigamus conver

sionem subiecti et praedicati. p. 167: Si intellectus invenit medium substantiale inter

subiectum et praedicatum, c0gn0scit, quod eae tali medio fiat demonstralio; et sic non

fiet syllogismus opinativus. -

124) Ars brev. p. 24 f.: Applicatio dividitur in tres parles. Prima est, quando

applicatur implicitum ad eaeplicitum ; secunda est, quando applicatur abstractum ad

coneretum; tertia est, quando applicatur quaestio ad loca huius artis. De prima

parte sic dicemus : Si termini quaestionis sunt impliciti, applicentur ad terminos huius

artis eæplicitos, sicut, quando quaeritur, utrum deus sit, aut utrum angeli sint,

applicentur ad bonitatem, magnitudinem etc. ..... De secunda parte sic dicendum est :

Si termini quaestionis sunt abstracti, applicentur ad suos terminos concretos, sicut

bonitas ad bonum etc., et videatur, quomodo se habent terminus abstractus et com

cretus discurrendo per principia et regulas. Tertia pars, quue est de applicatione ad

loca, dividitur in XIII partes, quae sunt hae : Prima figura, Secunda figura, Tertia

figura, Quarta figura, Diffinitiones, Regulae, Tabula, Evacuatio tertiae figurae, Multi

plicatio quartae figurae, Miaetio principiorum et regularum, Novem subiecta, Centum

formae, Quaestiones. Diese terlia pars ist in De aud. cabb. p. 79 folgendermaassem

in novem species eingetheilt: Prima fig., Sec. fig., Tert. fig., Qu. fig., Miaetio princ.

et reg., Regulae, Novem subiecta, Quidditas centum formarum, Quaestiones. Hingegen

Ars magn. et ult. p. 488 stimmt mit Ars brev. überein, nur werden dort ohne

Ober- und Unter-Abtheilung sofort fünfzehn partes der applicatio gezählt (d. h.

1. implic. ad eaeplic., 2. abstr. ad concr., 3. Prima figura, 4. See. fig. u. s. f.).

Die ersten dreizehn derselben enthalten nun dort (p. 488—496) nur eine ,,practische*

Recapitulation desjenigen, was über die einzelnen Theile schon im 0bigen ent

wickelt worden war. Vgl. Comp. lect. tab. gen. p. 2 B. In Lect. art. inv. p. 109—133

wird nur über implicite und eæplicite gehandelt.

170 XVIII. Raimundus Lullus.

aus der Logik selbst, z. B. die Kategorien) entnommen und in möglichst

dummer Weise definirt und hierauf näher erläutert werden 1°°). Uebri

gens sind dabei auch diejenigen , welche der Logik angehören, durch

aus nicht im Sinne der Logik, sondern nur im Stile der Ars magna

besprochen 139).

Sodann aber sind es (als elfter Theil) Quaestiones, welche einer

seits abermals den vorhergegangenem Inhalt recapituliren und andrerseits

materiell auf das Gebiet der Theologie hinüberweisen 1*").

125) Ars magna et ult. p. 496: Vocamus quidem centum formas, nam in abs

tracto ipsas quidem si consideramus, aliquae erunt generalissimae, aliquae erunt

subalternae; et cuilibet formae assignamus suum concretum, ut quaelibet forma in

tellectui magis elucescat, u. s. f. Und nun werden (p. 496—562) in ziemlich plan

loser 0rdnung folgende hundert Begriffe definirt und erörtert: Entitas, Essenlia,

Unitas, Pluralilas, Natura, Genus, Species, Individuitas, Proprielas, Simplicitas, 00m

positio, Forma, Materia, Substantia, Accidens, Quantitas, Qualitas, Relatio, Actio,

Passio, Habitus, Situs, Tempus, Locus, Motus, Immobilitas, Instinctus, Appetitus,

Attractio, Receptio, Phantasma, Plenitudo, Diffusio, Digestio, Expulsio, Significatio,

Pulchritudo, Novitas, Idea, Mathematica, Ens in potentia, Punctuitas, Linea, Trian

gulus, Quadrangulus, Circulus, Corpus, Figura, Generales rectitudines, Monstruitas,

Derivatio, Umbra, Speculum, Color, Proportio, Dispositio, Creatio, Praedestinati0,

Misericordia, Necessitas, Fortuna, 0rdinatio, Consilium, Gratia, Perfectio, Declaratio,

Transsubstantiatio, Alteratio, Infinitas, Deceptio, Honor, Capacitas, Existentia, Com

prehensio, Inventio, Similitudo, Antecedens, Potentia, Generatio, Theologia, Philosophia,

Geometria, Astronomia, Arithmetica, Musica, Rhetorica, Logica, Grammatica, Moralitas,

Polilica, Jus, Medicina, Regimen, Militia, Mercatura, Navigatio, Conscientia, Praedi

catio, 0ratio, Memoria. Vgl. Ars brev. p. 25 ff. Hingegen De aud. cabb. p. 80 ff.

fehlen hievon: Proprietas bis Materia, dann Immobilitas, Phantasma, Ens in potentia,

Derivatio, und sämmtliche von Speculum an bis Memoria, mur Necessitas und Potentia

ausgenommen; neu aber kommen dort hinzu: Initium, lndivisum, Elementivum,

Idem, Simile, Primum, Perfectum, Finitum, Totum, Deminutum, Persona, Hoc, Aliud,

Sustentans, Agens, Aclu praeditum, Vacuum, Alteratio, Antiquitas, so dass dort es

nur 64 Definitionem sind. Vgl. Brev. pract. tab. gener. p. 14—35. Hingegen eine

sehr abweichende Zusammenstellung s. untem Anm. 163.

126) Z. B. Ars m. et ult. p. 500: Individuitas est diffinibilis per primam speciem

regulae 0, nam sicut bonitas est ratio bono, qu0d agat bonum, sic individuitas est

ratio individuo, quod producat individuum, et sicut individuitas est bona per boni

tatem, sic bonitas individuata est per individuitatem.

127) Ars brev. p. 29: De quaestionibus. Haec pars dividitur in XII partes seu

loca disposita et proportionata ad quaestiones secundum materiae diversitatem, eæ

qua sunt ...... Videlicet : Prima figura, Secunda figura, Tertia figura, Quarta figura,

Diffinitiones, Regulae, Tabula, Evacuatio tertiae figurae, Multiplicatio quartae figurae,

Miaetio principiorum et regularum, Novem subiecta, Centum formae. Die ersten sechs

Gegenstände sind nur in Ars brevis (p. 30—33) bebandelt. Die Ars magna et ult.

beginnt erst mit den Fragen über Tabula generalis und erörtert (p. 563—582) zur

Probe die ersten acht ,,Kammern“ der ersten Columme, lässt dann in Kürze (p.

582—584) die nächsten drei Gruppen folgen, um hierauf in grosser Ausführlichkeit

(p. 584—599) die Fragen über die novem subiecta folgen zu lassen, wobei wieder

wie oben (Amm. 122) von „Instrumentum“ auf die Tugenden und Laster überge

gangen wird, deren Erörterung (p. 599—625) gleichfalls sehr gedehnt ist. Dann

folgen die Fragen über applicatio (p. 626—630) ganz im Anschlusse an obige

Theorie derselben (Amm. 124), so dass schliesslich die Fragen über die centum

formae sich anreihen, in welchen (p. 630—661) der ganze obige lnhalt in Frage

Form recapitulirt wird. In De aud. cabb. beginnt dieser Abschnitt (p. 101) erst

mit den novem subiecta, auf welche damn (p. 107 — 110) noch in Kürze die ersten

14 der centum formae folgem. In Tab. gener. p. 23—75 werden die Fragen von

„Prima figura* bis „Tabula* durchgeführt, und der Rest (p. 55—75) als „Quaestiones

per alias quaestiones“ erledigt. In Ars inv. ver. p. 66—204 u. Lect. art. inv. p.

XVIII. Raimundus Lullus. 171

Endlich den Schluss bildem zwei kurze Abschmitte, deren einer die

habituatio, d. h. die Angewöhnung der Technik 1**), der andere aber

das Werhalten des Lehrers betrifft 1*°), woran etwa auch noch die

Disputirkunst geknüpft werden konnte '*"). Ergötzlich aber ist es, wie

Lullus betreffs der Lernenden drei Gradabstufungen des Talentes mach

der Geschwindigkeit abmisst, mit welcher man sich die ganze Technik

aneigne 131).

Jene beiden Schriftem des Lullus, welche die specielle Aufgabe haben,

zu lehren, in welcher Weise die Technik praktisch angewendet werden

soll (s. Anm. 16), musste ich allerdings schon im 0bigen mehrfach durch

Bezeichnung betreffender Parallelstellen berücksichtigen; denn nicht bloss

die vier Figuren und die Definitionen und Erklärungen der absoluten und

der relativen Prädicate schliessem sich dort der übrigen Behandlung der

Ars magna fast gleichlautend an (s. Anm. 86, 87, 89—91, 94, auch

bes. 109), sondern auch da, wo uns schon im Bisherigen die Praxis der

Technik begegnete, finden wir im Wesentlichen Uebereinstimmung (s. Anm.

124 u. 127 f.). Aber das Eine, was hier neu hinzukommt und zugleich

durchaus ein Mittelglied zwischen der Technik selbst und der bereits (auf

Theologie) angewendeten Technik repräsentirt, darf ich eben darum nicht

unerwähnt lassem.

Nemlich nach den vier Figuren folgt hier 1**) ein „Alphabetum“,

welches im Vergleiche mit dem obigen (Amm. 85) sehr modificirt ist.

Wohl sind die ersten beidem Columnen (mit dem neum Buchstabem B—K

bezeichnet) identisch mit den ersten beidem Quer- Reihen des obigen

Alphabetes, aber die dritte Columme besteht aus neun „Regulae“ und die

vierte aus neun theologischen oder naturphilosophischen Quaestiones. Und

was nun jeme „Regulae" betrifft, so enthalten dieselben etwas ganz An

deres als dasjenige, was oben (Anm. 94 ff.) so genannt worden war.

Denn wenn auch allenfalls die Regel über suppositio uns an das dortige

134—311 sind es neum Fragen, welche lediglich der Theologie angehören, aber in

peinlichster Ausführlichkeit auftreten, und in letzterer Schrift folgen dort noch (p.

311—358) Mille minutae quaestiones aus dem Gebiete der Theologie (es sind jedoch

in Folge des Zustandes der Handschrift mur 912).

128) Ars magna et ult. p. 662: Habituatio dividitur in tres parles. Quarum

prima est de tribus partibus, in quas haec ars dividitur, et illas arlista habituare

debet..... Secunda pars est, quod habituet modum et processum huius artis .....

Tertia pars est, quod ipse habeat modum multiplicandi quaestiones et solutiones.

Ebenso Ars brev. p. 42. Vgl. Tab. gener. p. 75. Ars inv. ver. p. 204 ff.

129) Ars m. et ult. p. 662: Doctrina dividitur in quatuor parles. Quarum prima

est, ut artista bene sciat ...... cordetenus. Secunda, quod ipse declaret bene teactum

scholaribus..... Tertia, quod ipse faciat quaestiones coram scholaribus et solvat eas.

- - - - - - Quarta, quod faciat scholaribus quaestiones, ut ipsi de illis respondeant.

Ebenso Ars brev. a. a. 0. Wgl. Brev. pract. tab. gen. p. 11 ff.

130) Brev. pract. tab. gen. p. 39 f. werden Regeln über disputatio und p. 40 ff.

über declaratio teactus gegeben.

131) Ars m. et ult. p. 663: Homo habens optimum intellectum et fundatum in

logica et in naturalibus et diligentiam poterit istam scientiam scire duobus mensibus,

uno mense pro theorica et altero mense pro practica. Homo habens intellectum me

liorem ..... poterit ipsam scire quatuor mensibus ..... Homo habens inlellectum bonum

• - - - - poterit ipsam scire in medio anno,

132) Ars inv. verit. p. 13.

172 XVIII. Raimundus Lullus.

utrum erinnern könnte '°°), so reihen sich noch Regeln über folgende

verschiedene Gesichtspunkte an : de modo essendi et intelligendi 184), de

modo investigandi 1°°), de specificatione generalis 18°), de contra

dictione 1°7), de necessario et contingenti 18°), de demonstratione 189), de

punctis transcendentibus 140), de maioritate finis 141).

Diejenigen Schriften mun, welche mach der Absicht des Lullus das

Resultat der auf Alles angewendeten Technik und somit gleichsam eine

Encyclopädie der Wissenschaftem enthalten, gehen eben darum über die

logische (?) Manipulation der Technik selbst hinaus, ja Lullus meint, diese

seine Mystik stehe als höheres Drittes über Logik und Metaphysik 1**). Und

133) Ebend. p. 37: Prima regula est, in principio investigationis supponere,

utramque partem contradictionis possibile esse veram sive falsam.

134) Ebend. p. 38: Cum sit differenlia inter modum essendi rei et modum eam

intelligendi, considerandum est, qua ratione procedit medium conclusionis, an per

concordantiam ulriusque modi, an per contrarietatem. -

135) Ebend. : Duobus modis est in hac arte investigatio facienda. Primus con

sistit in speculatione figurarum ...... (p. 39) Secundus consistit solum in intellectu,

et iste in quinque modos est divisus, sc. quod intellectus simpliciter, dupliciter,

triangulariter, quadrangulariter et circulariter per terminos discurrat (die Ausdrücke

„triangulariter“ u. ,,quadr.“ bedeuten hier mur eine dreifache und eine vierfache

Combination, ,,circulariter“ aber das Durchlaufen all jener Combinationen).

136) Ebend. p. 41 : Er generali omnino generali et speciali omnino speciali

tertium constituitur sapiens naturam utriusque ; est enim illud tertium membrum magni

ambitus tanquam medium eætremitatum...... Specificando ipsa universalia per con

tractionem eorum ad ipsas proprietates.

137) Ebend. p. 43: Fallitur intellectus ignorantis aliquoties in his, quae contra

dicere videntur nec tamen contradicunt, vel in his, quae non videntur esse in contra

dictione et sunt.

138) Ebend. p. 44: Omne, quod est, aut est necessarium aut contingens, quare

inter ea discurrere est multum ulile, nam esse sive agere uniuscuiusque rei in aliquo

istorum duorum versatur.

139) Ebend. p. 45: Demonstrationum alia est similitudinaria, quae per eaeempla

et metaphoras habetur..... Demonstratio vero propria in tres species est divisa (d. h.

quid, quia u. per aequiparantiam, s. ob. Anm. 56 ff.).

140) Ebend. p. 47: In omni materia punctum transcendentem dicimus inreniri

posse (die Wortform „punctus“ ist damals allgemein üblich, nur im Plural sagte

mam häufig auch „puncta“); causatur enim punctus transcendens ea, evcessu, quem

alia potentiarum hominis habet supra aliam aut aliquando supra se ipsam ......

Quaedam ergo punclorum transcendentium causantur ea, hoc, ..... quod inlellectus,

qui est superior potentia, imaginationi et sensui naturaliter ' est unitus..... Quidam

vero punctorum transcendentium causantur eæ hoc, quod intellectus transcendit per

rationem obiecti rationem sui ipsius. Als solche transscendente Punkte der ersterem

Art werden danm (p. 47—51) hesprochen: Elementativa, Vegetativa, Sensitiva, Ima

ginativa; die letztere Art wird (p. 51—61) aufgezeigt in : Rationativa, Moralitas,

Coelesle, Angelus, Divina quidditas.

141) Ebend. p. 61 : Est maioritas finis id, quod est melius et melius et quod

op0rtet esse necessario melius; et consistit duobus modis, sc. secundum proportionem

et secundum comparalionem.

142) Introd. art. demonstr. p. 1 A: Metaphysica considerat res, quae sunt eætra

animam, prout conveniunt in ratione entis; logica autem considerat res secundum

esse, quod habent in anima, quia tractat de quibusdam intentionibus, quae conse

quuntur esse rerum intelligibilium ..... (B) Sed haec ars tanquam suprema omnium

humanarum scientiarum indifferenter respicit ens secundum istum modum et secundum

illum ...... Solum docet viam inveniendi communia et propria principia in quacun

que scientia, ..... solum ponit aliquos termjnos principiorum, quibus mediantibus

possunt formari infinitae propositiones. - .

XVIII. Raimundus Lullus. 173

wenn icb schon zur Besprechung der Technik mich fast widerwillig ent

schloss, so könnte ich wohl diese ganze Gruppe in Ambetracht ihres In

haltes völlig bei Seite lassen. Doch will ich Folgendes erwähnen.

Am nächsten noch schliesst sich an 0biges die Schrift „Arbor

scientiae“ an, insoweit in derselben wenigstens jene nemlichen ,,achtzehn

Principien* beibehaltem sind, welche num als achtzehm Wurzeln des Baumes

erscheinen: den Stamm desselben bildet das Chaos, die Aeste und Zweige

die vier Elemente und deren Zusammensetzungen, die Blätter die Acci

dentiem, die Blüthen die Werkzeuge, und die Früchte die individuellem

Wesen '**). In den übrigen Schriften aber, welche zu dieser Gruppe

gehören, werden auf die abenteuerlichste Weise die „Principien* und die

obigen Kreis- Figuren vermehrt und bereichert. So erscheint die erste

Figur (Amm. 86) num als „figura dei “ mit 16 Feldern, indem perfectio,

iustitia, largitas, misericordia, humilitas, dominium, patientia neu hin

zukommen4**). Auch obige figura T (Amm. 87) ist erweitert, indem zu

den dortigen drei Dreiecken noch zwei neue, eines mit dem Ecken deus,

creatura, operatio, das andere mit den Ecken affirmatio, negatio, dubi

tatio, hinzugefügt werden !*°). Ferner wird eine secunda figura T vor

geführt, welche einen in 15 Felder (modus, species, ordo, alteritas,

identitas, communitas, prioritas, simultas, posterioritas, superioritas,

convertibilitas, inferioritas, universale, indefinitum, singulare) getheilten

Kreis zeigt '*"). Desgleichen neu ist figura S oder „veritatis“ oder

„animae“, welche in 16 Feldern eines Kreises verschiedene Modificationem

der Begriffe memoria, actus, voluntas, intellectus, compositio unter

bringt 147). . Auch die Tugenden und Laster (s. im Alphabetum, Anm. 85)

werdem, jedoch unter Weglassung von sapientia, pietas, mendacium, in

constantia, in einen Kreis von 14 Feldern gebracht, welcher „figura W“

heisst 1**). Die figura theologiae und figura iuris überlasse ich gerne

diesen beidem Facultäten '*°), sowie die figura elementalis den Natur.

143) Diese ganze Gruppirung, welche durch einem (in mehreren âlteren Drucken

bunt bemalten) Baum versinnlicht ist, wird dann behufs einer Encyclopâdie auf eine

ganze Menge von Bäumen angewendet, nemlich: arbor elementalis, vegetalis, sen

sualis, imaginalis, humanalis, moralis, imperialis, apostolicalis, c0eleslialis, angeli

calis, aeternalis, maternalis (d. h. Maria, welche Lullus ja auch in Gedichten ver

herrlichte), divinalis-humanalis (d. h. Christus), divinalis, eaeemplificatio, quaestionalis,

an welch letzteren sich Fragen über die obigen (Anm. 125) „centum formae“ an

schliessen. -

144) Ars demonstr. p. 2, Lect. art. dem. p. 2, Comp. art. dem. p. 20, Propos.

sec. art. dem. p. 18 u. 45, Ars inv. part. in univ. p. 2, Ars magna et maior p. 5

u. 43, Lect. arl. comp. inv. ver. p. 9 u. 50.

145) Lect. art. dem. p. 12, Comp. art. dem. p. 7, Propos. sec. art. dem. p. 2,

13 u. 41, Ars int'. part. p. 2, Ars magna et maior p. 42, Lect. art. comp. inv. ver.

p. 4 u. 25.

146) Ars demonstr. p. 2 f. u. die so eben angeführten übrigen Stellen.

147) Lect. art. dem. p. 7, Comp. art. dem. p. 14, Propos. s. art. dem. p. 3,

20 u. 46, Ars inv. part. p. 2, Ars magna et maior p. 41, Lect. art. comp. inv.

ver. p. 2.

148) Lect. art. dem. p. 17, Comp. art. dem. p. 28, Propos. s. art. dem. p. 4,

23 u. 49, Ars magna et maior p. 6 u. 43, Lect. art. comp. inv. ver. p. 12 u. 84.

149) Ars demonstr. p. 52 ff., Lect. art. dem. p. 42 ff., Comp. art. dem. p. 35

u. 49, Propos. s. art. dem. p. 5, 27, 30, 52, 55. S. auch Savigny, Gesch. d. röm.

Rechtes im Mittelalt. W (2. Aufl.), p. 616 ff.

174 XVIII. Raimundus Lullus.

forschern 180). Ein Höhepunkt der Tändelei aber ist die figura deriva

tionum, welche in 13 Feldern eines Kreises die Sylben re, ri, ans, us,

le, tus, nus, do, ne, er, in, prae, de vorführt!°°). Ausserdem noch

werden sämmtliche Figuren in Eine figura universalis zusammengefasst,

welehe aus 13 concentrischen Kreisen mit je 16 Feldern besteht 1°*), und

überdiess für alle einzelnen Figuren die möglichen paarweisen Combina

tionem (nach dem Muster der obigen dritten Figur, Anm. 89) vor Augem

gestellt 158). Das Ziel aber liegt hiebei überall in einer Unzahl theolo

gischer quaestiones 1°*); denn, wie Lullus selbst sagt, diese ganze Be

handlungsweise der Ars magna soll mur der Werherrlichung Gottes und

der Zerknirschung der Seele dienen 1°°). Darum endlich befindet sich

auch die figura philosophiae, welche in 16 Feldern die Begriffe „prima

causa, motus, intelligentia, orbis, forma, materia, matura, elementa,

appetitus, potentia, habitus, actus, miactio, digestio, compositio, alteratio“

enthält, auf einem Gebiete, welches uns für die Logik durchaus nicht

interessirt 1°°).

Während aber Lullus in dem Gesammtumkreise seiner Ars magna

das einzige Heil der Wissenschaft erblickte (vgl. Anm. 117 f. u. 142) und

dagegem die gewöhnliche Schul-Logik für etwas Schwaches und Unter

geordnetes hielt (Amm. 32), scheint hinwiederum die traditionelle Auctorität

der letzteren ihm das Zugeständniss abgenöthigt zu haben, dass seine

Ars magna dem üblichen Betriebe der Logik sich doch nicht ganz ver

schliesse, sondern dass man in seiner obigen multiplicatio quartae figurae

(Amm. 112 ff.) und auch in den „centum formae“ (Anm. 125) all Das

jenige, — natürlich in viel besserer Weise —, finde, was in der ge

wöhnlichen Logik gelehrt werde !°"). So konnte er sich auch herbei

150) Lect. art. dem. p. 23, Comp. art. dem. p. 58, Propos. s. art. dem. p. 6,

33 u. 56. Dass Lullus zu dem hervorragenden Alchimisten gehörte, ist bekannt;

s. Kopp, Gesch. d. Chemie, I, p. 67 ff. II, 178 ff.

151) Ars demonstr. p. 91. Introd. art. demonstr. p. 25 B: „Re* significat verba

activa ...., „Ri“ significat verba passiva ..... , „Ans“ vel „us“ significat participia

aut potentialitatem, ut bonificativus..... , ,,Le, Tus“ significant passiva..... , „Nus*

concreta, ut bonus...., ,,D0“ abstracta, ut magnitudo... ., ,,Ne, Er* adverbia..... »

,,ln, Prae, De* significant compositiones, ut iniustitia. Auch beruht hierauf die

kleine Schrift Correlata innata (s. bes. dort f. 50 B).

152) Comp. art. dem. p. 71, Propos. s. art. dem. p. 7, 37 u. 58, Lect. art.

comp. inv. ver. p. 19.

153) Ars demonstr. p. 8, Pr0p0s. s. art. dem. p. 10, Lect. art. comp. inv.

ver. p. 25.

154) Ars demonstr. p. 52 ff., Comp. art. dem. p. 89 ff., Propos. s. art. dem.

p. 40 ff., Ars magna et maior p. 31 ff.

155) Lect. art. demonstr. p. 1 A: Quoniam deus multum est recolibilis, intelligi

bilis el amabilis, est ideo multum nobis necesse, ut eo fruamur speculanles eum

recolendo, intelligendo et amando in tota anima nostra et viribus eius, quod est

ultimus finis eius; ad hoc siquidem hanc artem duaeimus deelarandam, quae instru

mentum est actibus animae...... Ad dei magnificentiam haec ars facta est. Comp.

art. demonstr. p. 1 A: Haec ars instruit nos, intelligere et diligere deum, adhaerere

virtutibus, odire vitia et confundere infidelium erroneas opiniones. Ars magna et

maior p. 1 B: Potest homo invenire veritatem sub compendio et contemplari et

cognoscere deum et vivificare virtutes et mortificare vitia.

156) Ars demonstr. p. 99 ff., Lect. art. dem. p. 46, Comp. art. dem. p. 45,

Propos. s. art. dem. p. 5, 28 u. 53.

157) Ars magna et ult. p. 537: Logica est ars, qua logicus invenit coniunctio

XVIII. Raimundus Lullus. 175

lassem, Schriften zu verfassen, welche als ein Mittelding zwischen der

Ars magna und der traditionellem Logik auftretem. Solcher Art nemlich

ist zunächst die Nova logica, durch welche die Weitschweifigkeit und

Himfälligkeit der alten (aristotelisch-byzantinischen) Logik vermieden und

das Auswendiglernen der logischen Lehren erleichtert werden soll 138).

Dieselbe hat sieben distinctiones. Die erste beginnt mit ens, welches im

Sinne der Schrift ,,Arbor scientiae“ eingetheilt wird und so zu corpus,

animal, homo führt'°°), worauf ummittelbar die obige Erörterung der

zehm Fragen oder „regulae“ folgt '""). Die zweite enthält die fünf Uni

versalien, welche natürlich als reale Wesen geltem und sämmtlich num

eben jenen zehn Fragem unterworfen werden '"'); die dritte entwickelt

die Kategorien gleichfalls mittelst dieser memlichen Fragen 1"*). Den Ge

gemstand der vierten Distinction bilden wieder „centum formae“, welche

jedoch von den obigen (Amm. 125) stark abweichen, und derem erste

beide, — zur Probe davon, was mit den übrigen 98 geschehen solle —,

jenen nemlichen zehn , Fragen unterstellt werden 1"*). In der fünften

folgt num in Kürze die Lehre vom Urtheile !"*), von der Definition 1°°) und

nem inter subiectum et praedicatum, quae est medium, cum quo necessarias conclu

siones scit facere. Logicus per diffinitionem medii invenit medium contiguum, .... et

de hoc datur eæemplum in multiplicatione quartae figurae. Adhuc logicus tractat de

V praedicabilibus et de X praedicamentis, et de hoc evemplum in tractatu centum

formarum. (p. 538) Item logicus tractat de syllogismo et de figuris et de fallaciis,

et de omnibus istis eacemplificatum est in multiplicalione quartae figurae..... I.0gicus

facit praedicutum superioris de inferiori ..... Item ponit multiplicitatem generis, ponit

genus generalissimum ...... et similiter speciei multiplicitatem...... Logicus tractat

de differentia differentiando et de concordantia concordando et de contrarietate con

trariando.

158) Nova logica, f. 3 r.: Consideranles, veterem et antiquam logicam ab eam

inquirentibus propter sui prolivitatem cum labore maæimo plenius acquiri et acqui

sitam propter sui labililalem cum nimia difficultate in memoria retineri diutius, idcirco

ad prolivitatem et labililalem huiusmodi evitandam cogitavimus, divino auæilio me

diante novam et compendiosam logicam invenire, quae ab ipsam inquirentibus citra

nimiam difficultatem acquiratur et acquisita in memoria plenarie conservetur.

159) f. 3 w.— 6 r. S. Anm. 143.

160) f. 6 r. — 8 r. S. Anm. 94—105.

161) f. 8 r. — 13 r. Jene Stelle, welche das offene Bekenntniss des Realismus

enthält, wnrde schon obem, Anm. 44, angeführt.

162) f. 13 v.— 20 v.

163) f. 20 v. — 25 r. Die hundert Begriffe sind hier: Individuum, Bonitas,

Magnitudo, Duralio, Potestas, Sapientia, Volunlas, Virtus, Veritas, Gloria, Concordantia,

Contrarietas, Principium, Medium, Finis, Maioritas, Aequalitas, Minoritas, Essenlia,

Natura, Forma, Materia, Immobilitas, Mobilitas, Motus, Dubitatio, Affirmatio, Negatio,

Memoria, Intentio, Generatio, Corruptio, Privatio, 0pinio, Suspicio, Conditio, Anle

cedens, Consequens, Derivatio, Influentia, Refluenlia, Abstractum, Concretum, Causa,

Effectus, 0ccasio, Simpleae, Compositum, Intensitas, Eaeistentia, Agentia, Figura, Ne

cessitas, Contingentia, Fortuna, Dispositio, Subtilitas, Plenum, Vacuum, Potentia, 0b

ieclum, Actus, Umbra, Subiectum, Praedicatum, Significatio, Attractio, Impressio,

Similitudo, Numerus, Elementativa, Vegetativa, Sensitiva, Imaginaliva, Rationaliva,

0bstinatio, Contradictio, Capacitas , Proportio, Circumstantia, Suppositio, Punctus,

Linea, Humidum radicale, Humidum nutrimentale, Alleralio, Confusio, Augmentalio,

Consummalio, Successio, Mors, Secretum, 0rdo, Continuitas, Divisio, Cogitalio, Audaciu,

Artificium, Scientia, Applicalio.

164) f. 25 v.

165) f. 26 v. s. Anm. 93.

176 XVIII. Raimundus Lullus.

vom Beweisverfahren, bei welch letzterem ein kleines Stück der Topik*°°)

vor dem Syllogismus!"") vorhergeht und dann die Sophistik folgt*°°).

Die sechste Distinction enthält eine Anwendung der zelin Fragen auf

Natur, Theologie, Philosophie, Moral, Recht und Arzneiwissenschaft'°°),

die siebente aber gibt Fragen über den sämmtlichen Inhalt der vorher

gegangenem sechs Abschnitte '7°).

Endlich ein anderes derartiges Mittelding ist, was Lullus über Logik

in gereimten catalonischen Wersen schrieb. Dort knüpft er an die Defi

nition der Logik, welche die Kenntniss der wahren und falschen Beweise

sei, sofort die fünf Universalien und die Kategoriem der Substanz und

des Accidens, welche sämmtlich in den Figurem der Ars magna ihre

Mischumg finden sollen 171). Sodann werde durch die Anwendung der

obigen regulae (d. h. der zehn Fragen) die Werknüpfung der Begriffe

bewerkstelligt und so die Einsicht in das Urtheil nach Quantität, Qualität

und Modalität gewonnen 17*). Die hiedurch vorgenommene Vergleichung

führe dann zur Lehre von der Definition 17°), und hierauf komme man

durch die Mischung der obigen „conditiones“ (Anm. 112), d. h. durch

die multiplicatio quartae figurae, zum Werständnisse der Particularität

und Universalität 47*), und hiedurch sei man befähigt, in den verschie

166) f. 27 r., woselbst an die drei Arten der demonstratio (s. Anm. 56 ff.)

die Topen a minori, a maiori, ab aequali (vgl. Anm. 70) und einige Bemerkungen

über possibile und impossibile geknüpft werden.

167) f. 28 v. — 30 v. Wor der Angabe der drei Schlussfiguren wird sogar der

Begriff „syllogismus“ jenen zehn Fragen unterworfen.

168) f. 30 v. — 36 r. s. Anm. 72.

169) f. 37 r. — 40 v.

{} f. 41 r. — 49 v. -

171) Bei Rosselló (Anm. 23) p. 400: De la primera distinccid. Lógica es

sciencia Per la qual home sapia Parlar assufismadment E fer ver e fals argument.

E lógica 's d'universals, ' E ab las figuras höm sab quals Estdn en lo lur mescla

ment Las res d'hon höm fá l'argument (folgt als Beispiel bonea) ...... Vel donchs,

los sinch universals Qui 'n lógica son principals Comengaments, que son trobat En

las figuras et mesclat. Con d'ellas en fäs mesclaments Per tots los lurs comenga

ments, Substancia et accident D'hon son li deu predicament, Pots en las figuras trobar

Si 'ls comengaments sabs me sclar.

^ 172) Ebend.: De la segona distinccid. Los sinch universals sercats Ab las

reglas los vas quirent, Car um no t'en pòt escapar; E ab las reglas pords dar

Coneacenga del predicat Ab lo sobjet; e si 's girat L0 s0ljet, coneiacer portis Ab lo

predicat; et si fäs Ab las reglas comparament Substantial 6 d'accident, La com

paració saubrús Ab las reglas per tots los pas. Ago maleiv d'affirmativa Universal

ó negaliva, E autre si particular Ab las reglas porús trobar, Si fäs ver ò fals ar

gument E 'ls individus eacament...... Ab las reglas pöts imp0ssibol Coneiacer et g0

qui 's possibol ; E autre si necessitút E contingent serdn mostrat; E autre si falaciú

Ab las reglas se trobard ...... Preposició conjuntiva E autre si de disjuncliva, Ab

las reglas la póts trobar, Si ab totas las vóls sercar. E ayg0 mateiae tant con dura

Lógica, porâs per mesura En las reglas tota lrobar, Si ab ellas sabs ensercar.

173) p. 402: De la terga distincció. Ab aquesta distincció Saubrás far diffi

nició De luyt li sinch universals, D'els predicamenls aulre tal, ...... Vet donchs,

per qual ensenyaments Saubrüs far diffinicions, Siguent las comparacions Que per

l'art general se fan.

174) Ebend.: De la quarta distincció. Si mesclas las condicions De lógica et

s0s sermons Ab condicions qui estan En esta art, coneiacer s'han; Car luyt li con

dicionar Qui son en li particular, Cové que sian derivat Universal et atrobat, Pöls

XVIII. Raimundus Lullus. 177

denem Bedeutungen der Begriffe den combinatorischen Faden des Denkens

festzuhaltem und so über jeden Stoff genügende Syllogismen an der Hand

der Figuren zu bilden 17°). I)em Schluss machen auch hier Fragen, welche

das Worhergehende recapituliren '7°).

Dass die ganze „Kunst“ des Lullus schlechthin werthlos ist, bedarf

mum wohl keines besonderen Nachweises mehr. Eher möchte ich einem

Tadel darüber befürchten, dass ich diesem Unsinne überhaupt einen so

grossem Raum in meiner Darstellung schemkte. Doch würde mich wohl

ein stärkerer Tadel treffen, wenn ich die Ars magna mit Stillschweigen

übergangen hätte; und wenn ich mich einmal auf dieselbe einliess, konnte

ich Dasjenige, was angeführt werdem musste, kaum kürzer fassen, als ich

getham habe.

donchs en lógica formar Condició particular Ab condiciô general, Hon particulars han

hostal (d. h. ihre Wohnung in den betreffenden Feldern der Kreise) E per ella

est dn reglades.

175) p. 403: De la sinquena dislincció. En la taula atrobarás Los significats

que volvrds A lógica atribuir; Car si d B, C, D venir Vóls, et als altres coronells

(d. h. Kreise), No fö hanc en null capdells (d. h. Richtung) Negú fil tant fort en

plegat, Com estdn li significat En la laula per demostrar Q0 que t'em portis aplicar

A lògica argumentant. Vet donques, qu'es et per qual semblant Pöts de la taula

derivar A lógica mant consirar, Manle materia venir A go que volrûs concluir Per l0

molt grand abundament Vengut per significament De las cambras, si 'l sabs trovar

E a lógica aplicar.

176) Ebend.: De la sisena distincció. Per sisena dislinccio Respondrás a la

questio Que per lógica hòm te pót far, Ab que sapias pendr' ezemplar De las que

stions qui están En esta art, et qu'el semblan Prengas en ta responsió. -

PtANtl, Gesch. lll. 12

XIX. ABSCHINITT.

ALLMÄLIGE FORMULIRUNG VERSCHIEDENER PARTEI-ANSICHTEN.

Müssen wir hiemit den geschichtlichen Fadem wieder an dem Schluss

des XVII. Abschnittes anknüpfem, so treten wir in jene Periode der Scho

lastik ein, welche in einem bunt und üppig verschlungemen Werlaufe bis

im das erste Drittel des 16. Jahrhunderts fortwuehert und durch die

Renaissance des 15. Jahrhunderts in dem inneren Principe ihres Betriebes

nicht nur sich nicht stören lässt, sondern auch ausdrücklich dem Kampf

gegem die humanistischen „Neuerer“ aufmimmt, bis sie zuletzt doch in

diesem Kampfe (um das Jahr 1520) unterliegt. Es ist demnach zunächst

immerlich Ein einheitlicher Werlauf, meloen welchem äusserlich als neue

Stoff-Zufuhr das wiedererwachende Alterthum hinzutritt. Die blosse Stoff.

Zufuhr war ja seit den ersten Jahrhunderten der christlichem Aera allein

das Entscheidemde und blieb es fortwährend, bis der gesunde natura

listische Hauch der Antike durch eine länger dauernde Wirkung seines

Wiedererwachens es endlich zur Folge hatte, dass der philosophische

Impuls sich der Auctorität der Tradition entwand und allmälig mit

inmerer Selbstständigkeit von sich aus die Lösung seiner Aufgabe zu

unternehmen begann.

Jede Eintheilung des scholastischen Zeitalters, welche nicht auf die

sem Motive der Stoff-Zufuhr beruht, ist ein aprioristisches Treiben, welches

der Geschichte Gewalt anthut; und wenn man z. B. bei 0ccam von einer

Selbstauflösung der Scholastik oder dgl. gesprochen hat, so kann ich

Solehes nur als eine theologische oder eine philosophische Grille be

zeichnen ; denn bei richtiger geschichtlicher Einsicht zeigt sich, dass jene

angebliche Selbstauflösung gar äusserlich durch ein paar Stellen aus Ari

stoteles und ein paar Capiteln aus der als aristotelisch angebeteten byzan

tinischen Logik veranlasst wurde.

Indem ich daran festhalten muss, dass die ganze Scholastik nur von

der Masse und dem Inhalte des zugeführten Stoffes bedingt wird, und

ich auch den Nachweis hievon wahrlich nicht schuldig gebliebem bin,

konnte mich mur ein äusserlich praktisches Motiv dazu veranlassem, jemen

eimheitlichen Faden der Scholastik, welcher sich vom Ende des 13. bis

zum Anfange des 16. Jahrhunderts fortspinnt, in einzelne Stücke zu zer

legen. Nemlich nur um die Ziffern der Anmerkungem nicht in die Tau

sende anschwellen zu lassem und dem Leser gleichsam einmal eimen

Ruhepunkt zu gönnen, scheide ich die „allmälige Formulirung der Partei

Ansichten“, soweit dieselbe bis 0ceam (einschliesslich) zu Tage tritt,

XIX. Die Stoff-Zufuhr. 179

vorläufig als eigenem Abschnitt ab, um sodann das „üppigste Wuchern

der scholastischen Logik“, welches sofort am 0ccam's Auftreten sich

knüpfte, bis zu den „ersten Erscheinungen der Renaissance* zu be

gleiten und hierauf nach diesem die „reiche Nachblüthe* der Scholastik

darzustellem.

Jene Stoff.Zufuhr mun, welche (wie Abschn. XVII zeigte) im 13.

Jahrh. von byzantinischer, aristotelischer und arabischer Seite her statt

gefunden hatte, musste nothwendig gleichsam einem Werdauungs-Processe

unterliegem, bei welehem wir allerdings Gelegenheit haben, in ähnlicher

Weise, wie Walther von der Vogelweide in anderem Sinne gethan, die

Grösse des Magens der Kirche zu bewundern; denn es ist staunenswerth,

wie viel heidnische Litteratur seit Albertus Magnus all jene frommen

Männer verschluckten, ohne hierüber die geringsten Beschwerden zu ver

spüren. Mam bedenke mur, dass neben der reichen Saat byzantinischen

Unsinnes die sämmtlichen Bücher des Aristoteles, d. h. aueh die physika

lischem und maturwissenschaftlichen Schriftem nebst der Ethik und Politik,

sowie die Metaphysik mit ihrem astronomischen Gottesbegriffe, und ausser

dem neben einzelnen griechischen Commentatorem die ganze Litteratur

der arabischen Erklärer, welche ihrerseits zugleich auch auf Ptolemäus,

Euklides, Geber, Galenus und Hippokrates hinübergriffen, binnen etlicher

Jahrzehnte eingedrungen waren und ihrer weiterem Pflege an den tradi

tionell bestehenden Schulem harrtem.

Diese massenhafte Wucht eines neuen Lehrstoffes musste sowohl im

Allgemeinem in pädagogischer Beziehung als auch insbesondere für dem

Betrieb der Logik eine weitgreifende Wirkung ausüben. Nemlich auch

der übliche Schul- Unterricht überhaupt musste nun im Vergleiche mit

dem früherem Jalirhumdertem nothwendig eine völlige Umänderung er

fahren; denn unter den sieben freien Künsten war es einerseits gerade

die „Dialectica“, welche jetzt zu einer ausgedehntem aristotelischen,

byzantinischen und arabischen Schul- Litteratur anschwoll. Und andrer

seits, musste, sich an dem höheren Lehranstaltem seit dem Ende des 13.

Jahrhunderts allmälig jener Uebergang vermitteln, welcher von der facultas

„artium“ zur facultas „philosophorum“, sowie zur Selbstständigkeit der

medicinischen Facultäten führte. Alle Lehrgegenstände aber, — auch die

Theologie nicht ausgenommen, welche ja bekanntlich an der Pariser Uni

versität das Maassgebende war —, besassen eine Woraussetzung und eine

umerlässliche Worbedingung an der Logik, welche hiemit neben ihrer neuen

quantitativen Fülle auch qualitativ eine bevorzugte Stelle einnahm, wie

keime andere der sieben Künste sich einer solchem rühmen konnte. Nur

die „Grammatica“ erhielt sich selbstständiger und wurde nicht (wie die

übrigen Disciplinen) in dem neu sich gestaltenden philosophischen Cursus

absorbirt. So kam es, dass die „logische“ und (— wenn für das 13. Jahrh.

der Ausdruck zulässig sein soll —), die „philologische* Schulbildung wie

gleichberechtigt nebeneinander stehen, ja zuweilen sich gegenseitig be

kämpfen konnten (ein Worspiel der Zustände nach dem Wiedererwachen des

Alterthumes), zumal da die „Logiker“ in der unausgesetzten Uebung ihrer

abstrusen Schulweisheit leicht verknöchern und, was sonstige Lectüre be

triffi, förmlich verwildern mussten, so dass sie mit Recht zum Gespötte

ihrer philologischen Gegner wurden.

12*

180 XIX. Pädagogisches.

Doch um nicht weiter in die Geschichte der Pädagogik hinüberzu

gleiten'), beschränke ich mich darauf, Ein Document zu erwähnen, welches

einen solchen Thatbestand für jene Zeit constatirt. Es ist diess des

Heinrich von A n dly (um d. J. 1270) Gedicht „Die Schlacht der sieben

freiem Künste* *), in welchem die Pariser Logiker einerseits und die

grammatische Schule zu Orleans andrerseits als die kämpfenden Parteien

auftretem. Den orleanistischen Philologen, in deren Schlachtreihen mehrere

klassische Autorem kämpfen *), war von den Parisern der Spitzname

„Autoriauae“ gegeben worden, hingegem die Logiker wurden von ihren

Gegnern ,,Quiquelique“ oder wohl richtiger ,,Quiqueliquique", d. h. zu

deutsch „Kikeriki*, genannt*). Der Kampf selbst, in welchem als Führer

der Logiker einige uns nicht näher bekannte Personem erscheinen °), aber

auch der „Barbarismus“ sich denselbem als Bundesgenosse beigesellt *),

führt zuletzt dazu, dass die Philosophen auf dem Mont l'Héri von den

Grammatikern belagert werdem und in grosser Bedrängniss einen Parla

mentär zu den Feindem schicken, welcher jedoch als gänzlich unver

ständlich von diesen zurückgeschickt wird "). Imdem aber endlich die

1) Ich muss hier die gleiche Resignation üben wie Abschn. XIlI, Anm. 1.

Welcherlei Schul-Logik aber pädagogischer Stoff gewesen sei, fällt natürlich der

Geschichte der Logik anheim.

- 2) Es ist dieses der provengalischem Litteratur angehörende Gedicht selbst

noch ungedruckt, und wir sind , auf eine französische Inhaltsangabe, desselben in

Notices et Eaclraits des Manuscripts etc. Vol. V, p. 496 ff. angewiesen. (Uebrigens

hat der nemliche Henri d'Andly auch eine Liebesklage des Aristoteles — Lai d'Aristote

— im Troubadour-Stile verfasst; s. Legrand d'Aussy, Fabliauv et Contes, 3. Aufl.

Paris 1829, Vol. I, p. 273 ff.) -

3) Not. et Evtr. a. a. 0. p. 503 u. 508 f. Neben Donatus, Priscianus und

Marcianus Capella erscheinem: Virgilius, Horatius, Propertius, Terentius, Aratus,

Seneca, Persius, Juvenalis, Statius, Lucanus, Claudianus, Avienus, Cato, auch Se

dulius und Prudentius. Wenn auch Homer genannt wird, so ist schwerlich an

Lectüre desselben zu denken. -

4) Ebend. p. 503. Die richtigere Form „Quiqueliquique“ treffen wir merk

würdiger Weise in dem gleichzeitigen Roman du Renuri, (ed. Méon, Vol. III, p. 53)

v. 21205 ff., d. h. in jener Branche, in welcher Renart und der Kater Tybert die

Wesper singen. Dort lesen wir: Sez-tu (Sais-tu) rien de dialectique? 0il (0ui); tote

Quiqueliquique. Repondras moi se ge t'opos. 0il; par derere mon dos. 0r entent

dont à l'argument, Ge di pain d'orge est de froment, Ge di pain de froment est

d'orge. Male avenlure ait ainz tu gorge, Que pain d'orge soit de froment u., s. f.

5) Not. et Evtr. p. 503 f.: 'A celle nouvelle , Logique fut effrayée. . Helas,

s'écria-t-elle, j'avais dans R a 0 ul de B u illi un défenseur redoutable, et la mort

me l'a enlevé. Cependant elle ne perdit point courage....., elle s'occupa du soin

d'assembler-des troupes, et menda celles qu'elle avait á Tournai (vgl. Abschn. XIII,

Anm. 326). Lú étaient Je an le P age, Poil a n e d e Gam a c h es, Nicol e- a uac

h a ut e s-fe s s e s. Elle dépécha vers euae Pierre de 00 urten a i, et les fit inviter

par lui, de se rendre au plutôt à Paris. lls placérent sur une cuve dans un char

Trive et Quadruve, et se mirent en marche. Le char était traine par les bedeauae et

conduit par R o b e rt-le- Nain (diesen trafen wir schon früher , s. Abschn. XIV,

Anm. 447 ff.) et Ch é ron- le - Vieua, qui l'aiguillon en main piquaient l'attelage.

6) Ebend. p. 508: Dom Barbarisme, quoique homme-lige de Grammaire, avait

pris les armes contre elle, parce qu'il possédait des terres dans le pays de Logique.

7) Ebend. p. 511: Dans cette detresse Logique envoya proposer la paiae â

sa rivale ; mais le député qu'elle choisit pour ce message connaissait si peu les

régles du langage et il s'ea prima si mal, qu'on ne voulut pas l'écouter, et qu'il

fut renvoye. -

XIX. Die Parteispaltung. 181

Astronomie ihre Blitze gegen das Heer der grammatischen Philologie

schleudert, zieht sich dasselbe mach 0rleans und Blois zurück und meidet

auch in Zukunft Paris *). Der Dichter des Ganzen aber schliesst mit

einer Prophezeiung und zugleich einer Warnung vor grammatischer Wer

wilderung *).

Was aber hingegen die inmere Entwicklung der logischen Theorie

selbst, und was vor Allem die zahlreichen Controversen und verschiedemen

Partei-Stellungen betrifft, so muss ich mit grösster Entschiedenheit den

allgemeinem Grundsatz, welcher seinen reichen Detail- Nachweis finden

wird, vorausschicken, dass auch für diese ganze Periode der Scholastik

die Abhängigkeit vom vorhandemen Stoffe das allein Maassgebende ist. Das

zugängliche Material war nun weit reichhaltiger geworden, als es im

12. Jahrh. gewesen war, und darum haben jetzt die Logiker mehr An

knüpfungs-Punkte und mehr Auctoritäts-Aussprüche bei ihren Disputationem

zur Werfügung, als damals. Aus diesem Grunde, und aus keinem amderen,

entsteht nun eine weit manigfaltigere Controversen-Litteratur. Wenn schon

im 12. Jahrh. auf Grundlage eines ungleich beschränkteren Materiales

dreizehn verschiedene logische Parteien entstanden waren, so ist es nicht

zu wundern, wenn jetzt seit dem Ende des 13. Jahrh., wo mam auf eine

grosse Zahl neuer Quellen- Stellen sich berufen und Jeder irgend eine

einzelne derselben für sich in Anspruch nehmen konnte, die Partei

Stellung sich fast ins Endlose zersplittert und dabei zugleich in manig

faltigster Kreuzung und Mischung wieder verwandtschaftliche Berührungs

punkte entgegengesetzter Meinungen aufzeigt.

Mam glaube nur ja nicht, dass man mit den zwei Schlagworten

„Realismus“ und „Nominalismus“ die logische Parteistellung irgendwie

erfassen, geschweige denn geschichtlich entwickeln könne. Jene beiden

Worte existirten in derjenigem Periode, mit welcher wir uns vorerst zu

nächst beschäftigen müssen, gar nicht; und es wird erst der spätere

Werlauf zeigem, wann diese zwei Partei-Worte von den Theologen in

Umlauf gesetzt wurden, wobei jedoch zugleich zu Tag treten wird, dass

man dann auch von „Terministen“ und von „Formalisten“ sprach.

Ebenso verfehlt ist es, wenn mam mur den Gegensatz zwischen

„Thomisten“ und „Scotisten“ ins Auge fasst und hiedurch die Parteiung

erledigen zu können glaubt. Allerdings zwar hat jenes polemische Wer

haltem zwischen Dominikanern und Minoriten für die Geschichte der Theo

logie und der priesterlichen Hierarchie eine wesentliche Bedeutung; aber

sowie die Geschichte der Logik einerseits in der glücklichem Lage ist,

alles theologische Gezänke ignoriren zu dürfen, so findet sie andrerseits

auch den thatsächlichen Stand der Dinge, dass in der Darlegung der

8) Ebend.: Astronomie, réduite au desespoir, langa la foudre sur euae, elle

brûla leur tentes, dissipa leur armée...... Depuis ce jour Poésie-la-courtoise s'est

retirée entre 0rléans et Blois, mais elle n'ose plus se présenter en France, où sa

rivale domine.

9) Ebend.: Messieurs, les choses dureront encore aimsi une trentaine d'années.

Mais lorsqu' une génération nouvelle naitra, celle-ci fera de la Grammaire le cas

qu'on en faisait au temps de Henri d'Andly. En attendant je vous déclare que tout

clerc qui ne connait point les régles du langage et qui n'y conforme point ses

discours, est un homme à conspuer.

182 XIX. Die Parteispaltung.

logischen Theorie Dominikaner Manehes aus der Lehre des Scotus auf.

nehmen und umgekehrt Franziskaner sich in einigen Ansichten an Thomas

anlehnen. Kurz gerade in der Logik erscheinen damals wohl : Einige

als blosse Nachtreter einer stricten Partei-0bservanz, aber viele Andere

verfolgen ihre eigenem Wege, indem aus dem vorliegenden Materiale der

Eine diese umd der Andere jene Quellen- Stellen zu seinem Stützpunkte

wählte, so dass hiedurch fast alle mur möglichen Schattirungen, auch

mit Einschluss vom Extremen, zu Tag tratem. Erst am Ende des 15.

und im 16. Jahrhundert fanden es die Theologen bequemer, die ein

schlägige Litteratur nur in zwei Lager zu theilen , wobei dann Tho

misten und Scotisten sich wie Welfen und Ghibellinen gegenseitig in dem

Haaren lagen.

Ueberhaupt ja ersehen wir auch, dass jenem Autoren des Mittelalters,

welche bisher in der Geschichte der Philosophie (sei es in grösseren Werken

oder in kleineren Compendien) stets regelmässig als weit hervorragende

besprochen wurden und werdem, noch eine erkleckliche Anzahl Anderer

beizufügen ist, welchem man die Ebenbürtigkeit schwerlich bestreiten

kann. D. h. in speculativer Beziehung gelten mir überhaupt alle Schrift

steller des Mittelalters als werthlos; aber in demjenigen, was sie einmal

als Schriftsteller zu Tage gefördert habem, finde ich es nicht gerecht.

fertigt, wenn man mit so ungleichem Maassstabe misst, dass man gegen

über einigen traditionell gebliebenen Hauptfiguren über Andere gänzlich

mit Stillschweigen hinweggeht oder sie höchstens mit etlichen schablonen

artigem Bemerkungen abfertigt.

Die reiche Fülle verschiedener Meinungen, welehe aus dem aufge

speicherten Materiale hervorwuchsen, beruhte nun ursprünglich nicht in

einem Streite über die Universalien, sondern wurde vorerst durch theo

logische Bedenken hervorgerufen, welche in Bezug auf ein paar ander

weitige Lehren des von Albert und Thomas vertretenen arabischen Aristo

telismus auftauchten. Den ersten Anstoss nemlich gaben, wie sich zeigen

wird, die Fragen über das principium individuationis und über unitas

formae oder beziehungsweise pluralitas formarum, wobei, je naeh

dem man diese Fragen beantwortete, die 0rthodoxie gefährdet zu

sein schien. -

Aber eben mittelbar hingen diese Gesichtspunkte mit der Auffassung

der sog. „Universalien in re* zusammen, und so wurde wohl auch der

Universalien-Streit in Mitleidenschaft gezogen. Aber dieser letztere tritt

nun in ganz anderer Weise auf als im' 12. Jahrhunderte. . Denn jene

arabische von Albert und Thomas acceptirte Theorie, dass die Universalien

zugleich ante rem und in re und post rem seien, war doch gar zu be

quem, um nicht von Allen zugegeben zu werden. Keiner verneint, dass

die allgemeinen Ideen der Dinge ursprünglicb im göttlichen Schöpfer he

gründet sind , Keiner verneint, dass sie in der erscheinenden Welt in

das Einzeln-Sein hinaustreten , und Keiner verneint, dass sie aus diesem

Gebiete des Singulären wieder vom menschlichen Denken erfasst werden.

Ein Streit ist nur darüber möglich, was Gegenstand der Logik sei, ob

sämmtliche drei Universalien, oder ob zwei derselben, oder ob mur Eines;

und je nachdem diese Frage entschieden ist, kann damn noch darüber

gestritten werden, wie die Universalität mit der Singularität sowohl in

XIX. Die Parteispaltung. 183

den objectiven Dingen als auch in der subjectiven Demk-Werkstätte zu

vereinbaren sei. -

Zur Erörterung aber der hierüber entstehendem Controversen war

man auf Auctoritäts-Stellen des vorhandenen Materiales angewiesem. Und

da musste der Platonismus dem Kürzeren ziehen ; denn den Plato kannte

man mur aus dem Timaeus (d. h. Chalcidius), aus Augustinus und aus

einzelnen Stellem der Araber, indem die 0riginalschriften Plato's bekannt

liehst erst zur Zeit der Renaissance kund wurdem. Darum gibt es vor der

florentinischen Academie der Mediceer keinen eigentlichen Platoniker.

Und der augustinisch-kirchliche Platonismus tritt im 14. Jahrh. nur ent

weder schüchtern (Heinrich von Göthals) oder roh polemisch (Franciscus

Mairon) oder in unklarem Selbstwiderspruche (Walter Burleigh) auf, wobei

wir zugleich das Schauspiel haben, dass auch solche platonisch Gesimnte

sich dennoeh der übermächtigen Auctorität der aristotelischen Logik nicht

entwinden könnem.

Hingegen ebem ein reiches Material lag in dem Schriften des Aristo

teles und der Araber, sowie Einzelnes in der byzantinischen Logik vor.

Und sowie im 12. Jahrh. jede der versehiedenem Parteien sich auf irgend

eine vereinzelte Stelle des Boethius gestützt hatte, so waren es nun, wie

sich von selbst versteht, vor Allem einzelne Stellen aus Aristoteles, an

welche man anknüpfte, wobei ja jetzt auch die Metaphysik, De anima,

die Physik und die Ethik zu Gebot standem. Sowie aber von einem

wirklichen. Werständnisse der Gesammt-Philosophie des Aristoteles in jener

Zeit matürlich keine , Rede sein kann, so sind es mur die wechselndem

Bilder eines halbwerdautem Aristotelismus, welche aus herausgerissemen

Stellen formulirt uns als Partei-Ansichten begegnen. Was man in solcher

zerbröckelter Weise sich aus den genanntem Schriften des Aristoteles

(— um selbst vom 0rganon abzusehem —) herauslas, war bald ein Dua

lismus zwischen Idealität und Empirie (s. Abschn. IV, Amm. 16, 25, 76),

bald ein Psychologismus (ebend. Amm. 54, 56—61), bald ein Empirismus

(ebd. Anm. 50, 52), bald ein Sensualismus (ebd. Amm. 62, 69 f.), bald

eim Intellectualismus (ebd. Anm. 65, 86), welcher die in der Seele auf

tretenden Universalien (ebd. Anm. 64, 176) aus den bleibenden Sinnes

Eindrücken (ebd. Amm. 63, 87) lurch eine schaffende Thätigkeit zur

Werwirklichung bringt. (ebd. Anm. 68, 85, 97) und so durch Erkenntniss

des Singulären (ebd. Amm. 82) in dem uns Kenntlicheren das Ideelle

erfasst (ebd. Anm. 74), bald hinwiederum die species intelligibilis (ebd.

Anm. 63), bald die für das Denken entscheidende Function der mensch

lichen Sprache (ebd. Anm. 23, 101, 109—113) oder die Modalität der

Bezeichnung (ebd. Anm. 147), bald auch das principium identitatis (ebd.

Anm. 163 ff., 171, 178). Hiezu aber kam aus der arabischen Litteratur

der schon bei Albert und Thomas recipirte Begriff der intentio secunda

in allen möglichen Wendungen und Avicenna's Bemerkungen zum Por

phyrius. Und die byzantinische Logik spendete als einflussreiche Beisteuer

ihren Begriff des terminus nebst all seinem Zubehör.

So kam es bei jedem einzelnen Autor`jener Periode nur darauf an,

welche und wie viele der erwähnten Ingredienzien und in wie starker

Dosis er dieselben mischte (Duns Scotus ist hierin wohl der uimfassendste);

seine Parteistellung wurde hiedurch erzeugt. Und in solcher Art erwuchs

184 XIX. Die Parteispaltung. Stepham Tempier.

jenes bunte. Wielerlei von Ansichten , welches ich mum in seiner wech

selnden Gestaltung einzeln darzustellen habe. Jene Momente aber, welche

bei Aristoteles selbst das schwerer Wiegende waren, bedingten zuletzt

durch ihre eigene Wucht auch das Zünglein der Wage im geschicht

lichen Werlaufe.

Paris und Oxford waren die hervorragendsten örtlichen Sitze der

logischem Litteratur, und dort auch wurden die ersten Fädem gesponnen,

welche, wenn auch ursprünglich rein theologischen Inhaltes, für die spätere

Parteistellung der Logiker maassgebend wirkten ; und zwar war es Paris,

in welchem man hauptsächlich die Frage über das principium indivi

duationis anregte, sowie andrerseits in 0xford die Controverse über unitas

formae überwiegend in den Wordergrund trat.

Nemlich in Paris' hatte der Bischof Stephan Tempier schon i. J.

1270 mehrere philosophische und theologische Sätze als irrthümliche be

zeichnet und wiederholte i. J. 1276 diese Censur in sehr wermehrter Auf.

lage '°). Diese oberhirtliche Fürsorge für das Seelenheil der Gläubigen

würde uns jedoch nicht im Geringsten interessiren, wenn nicht Ein Punkt

in die Geschichte der Logik eingriffe; und zwar müssen wir zugestehen,

dass, wenn man einmal auf dem Standpunkte der Orthodoxie steht, hier

mit schärferem Denken, als bei Albert und seinem Nachtreter Thomas,

die Consequenzen des arabischen Aristotelismus erfasst werden. Tempier

nemlich verneint zunächst kurzweg, dass (— wie jene Beiden dem Avi

cenna nachgebetet hatten —) der Grund der Individualisirung in der

Materie liege ''); sodann aber führt ihn eine der Creations-Theorie ent

nommene Wendung **) zu der präcisen Formulirung seines Einwandes,

dass, wenn die Materie das principium individuationis wäre, sowohl

die Einzeln-Persönlichkeit der Engel als aueh die Individualität der Seele

preisgegeben werden müsste 1°), wohingegen ja bekanntlichst in diesen

beiden Beziehungen die Orthodoxie von immateriellen Individuen spricht.

Dass aber mit diesen Censuren, welche auch hei anderen Autoren jener

Zeit stets mit diesen nemlichen Worten angeführt werden!*), wirklich

10) Gedruckt sind diese Censuren Tempier's fast in allen Ansgaben des Petrus

Lombardus (als Anhang zum IV. Buche), auch bei Joh. Chrysost., de non cond. eccl.

Ed. Paris 1560, fermer in Bibl. Patr. Maae. Vol. III, sodann bei Bulaeus, Hist. un.

Paris., Vol. III, p. 434 ff., zuletzt unter Vergleichung mehrerer Handschriften hei

Car. Du Plessis d'Argentré, Coll. iudic. de nov. error. (Par. 1728. fol.), Vol. I, p.

175 ff. u. p. 188 ff. (Hiernach citire ich).

11) p. 198, Nro. 1: Quod formae non recipiunt divisionem nisi secundum divi

sionem materiae (fast ebenso p. 183, Nro. 191). p. 198, Nro. 4: Quod individua

eiusdem speciei, ut Socrates et Plato, differunt sola positione materiae (ebenso

p. 180, Nro. 97). Vgl. Thomas, Abschn. XVII, Anm. 519, nnd Albert, ebend.

Anm. 388.

12) p. 180, Nro. 96: Quod deus non potest multiplicare individua sub una

specie sine materia (ebenso p. 190, Nro. 41). -

13) p. 179, Nro. 81 : Quod, quia, intelligentiae non habent materiam, deus non

posset facere plures eiusdem speciei (ebenso p. 192, Nro. 17). ' p. 188, Nro. 6:

Quod deus n0n p0sset facere plures animas in numero. Arabische Meinnngen , an

welchen man in dieser Beziehung Anstoss nehmen musste, s. Abschn. XWI, Anm.

117 u. 134. -

14) Z. B. Henr. Goethals, Quodlib. (ed. Venet. 1613. fol.) II, 8, f. 55 v. Aegid.

Rom., Quodlib. (ed. Bonon. 1481. fol.) II, 7. -

XIX. Stephan Tempier. Robert Kilwardby. 185

Thomas gemeint sei, indem Tempier nur eine volle Consequenz desselben

aufdeckt, steht sowohl an sich für jeden Kenner dieser Litteratur als

auch durch bestimmte gleichzeitige Zeugnisse fest 1°). Jener zweite con

troverse Punkt, nemlich die Frage über unitas formae, erseheint

bei Tempier noch nicht vollständig formulirt, sondern erst mur im

Κeime 1°). -

Hingegen in 0xford treffen wir in eben dieser letzteren Beziehung

eine ganz entschiedene Parteistellung. Dort war in jenem nemlichen

Jahre 1276 der Erzbischof von Canterbury Robert Kilwar db y (gest.

1279) mit einer Censur mehrerer Lehrsätze aufgetreten 17), wobei unter

Anderem die Annahme, dass die Form eine einheitliche sei, an dem

üblichen Beispiele von homo oder humanitas mit klaren und einschnei

denden Worten als eine irrthümliche bezeichnet wird 1°). Dass aber auch

bei diesem Werdammungs-Urtheile nicht logische, sondern nur theologische

Motive (betreffs des Körpers Christi und der Heiligen) obwalteten, ist

uns ausdrücklich bezeugt'°); ja, was das logische Motiv der Universalien

betrifft, müssem wir gleich bei diesen erstem Regungen einer Partei

Polemik entschieden darauf hinweisem , dass auch Kilwardby mit der

15) Der nach den so eben angeführten Worten „deus non posset facere plures

eiusdem speciei“ in den Druckausgaben erscheinende Zusatz „et quod materia non

est in angelis; contra fratrem Thomam* fehlt allerdings in den von D'Argentré be

nützten Handschriften. Aber in der Sache ändert diess Nichts. Denm schon Gott

fried von Fontaines, der Zeitgenosse und Mitkämpfer jener Controversen (s. untem

Anm. 58 ff.), war sich dessem genau bewusst, dass jenes Pariser Werdammungs

Urtheil hierin gegen Thomas gerichtet war. Derselbe sagt nemlich in einer von

D'Argentré, p. 215 A, aus Handschriften mitgetheilten Stelle : Isti autem articuli

• • • • • • sunt etiam in detrimentum non modicum doctrinae studentibus perutilis recen

tissimi et excellentissimi doctoris, scilicet fratris Thomae, quae eae praedictis articulis

minus iuste aliqualiter diffamatur. Hiezu das ausdrückliche Zengniss des Duns

Scotus, untem Anm. 124. Was über diese Angelegenheit die modernen Anbeter des

„heiligen** Thomas denken, ist gleichgültig, und die Unkritik, welche durch

Werner's Werk (Abschn. XVII, Anm. 481) sich hindurchzieht, bleibt erfolglos.

16) D'Argentre a. a. 0. p. 180, Nr. 104: Quod humanitas non est forma rei,

sed rationis (ebenso p. 196, Nro. 2); und p. 196, Nro. 5: Quod homo est homo

praeter animam rationalem.

17) Gedruckt in Hist. et antiqu. univ. 0aconiensis (0æf. 1674, fol.), Vol. I, p.

125 f., und hierauf gleichfalls bei D'Argentre.

18) D'Argentré, p. 186, Nro. 12: Quod vegetativa, sensitiva et intellectiva sunt

vna forma simpliciter. Vgl. Thomas Abschn. XVII, Anm. 521.

19) Aus einem Schreiben des Johannes Peccam (s. über ihn unten Anm. 25)

theilt Wood in Hist. et ant. un. 0æon., I, p. 130, Folgendes mit: Unum vero illorum

expresse notavimus articulum quorundam dicentium, in homine esse tantummodo

formam unam, ..... quod eae ipso sequitur, ut putamus, nec corpus Christi fuisse

unum numero vivum et morluum, nec aliqua sanctorum corpora tota vel secundum

partes aliquas in orbe existere vel in urbe, ..... quoniam sine substantialis formae

wnitate nulla potest numeraliter substantia esse una. Ebenso berichtet etwas später

anch 0ccam, Dialog. (ed. Lugdun. 1494, fol.), Pars I, Lib. II, c. 24, f. XIV r. B:

Saepe audivi a multis Anglicis et Britonibus enarrare, quod de opinione Thomae de

unitate formae, quando conclusiones, quae eæ ipsa sequuntur, eæplicabantur, scan

dalum fuit in Anglia prope infinitum...... Quod corpus Christi non fuit idem numero

vivum et mortuum, et quod corpus Christi, quod iacuit in sepulcro, in ips0 triduo

nunquam fuit corpus Christi, dum viveret; quod corpus et reliquiae, quae a fidelibus

pro corporibus sanctorum venerantur, nunquam fuerunt corpora, ...... quia caro

mortua nunquam fuit viva.

186 XIX. Robert Kilwardby.

allgemein recipirten arabisch-aristotelischen Auffassung , einverstanden war,

wornach die Universalien auf Grund vorausgegangener Sinneswahrnehmung

erst in der denkenden Seele entstehen*°).

Aber neben jenem Einen folgenreichen Punkte erstreckte Kilwardby

seine Kritik auch auf das eigentliche Gebiet der Logik, und zwar sind

es merkwürdiger Weise mehrere der byzantinischen Logik angehörende

Sätze, welche er als irrthümliche verurtheilt, so dass wir hier neuerdings

einen Beleg (lafür findem, dass im 13. Jahrh. sich sehr Wiele und sehr

einlässlich mit diesem Zweige der Logik beschäftigt haben müssen. Nem

lich neben zwei selbstverständlichen logischen Ketzereien werden hier

meum einzelne herausgerissene Sätze verdammt, welche theils die suppo

sitio und distributio, theils die ampliatio, theils die restrictio, ja sogar

bereits die consequentia betreffen 2!).

Es gehört jedoch Kilwardby überhaupt zu den fruchtbarsten logi

schen Schriftstellern seiner Zeit, und nur durch eigenthümliche Verhält

nisse kann es gekommen sein, dass man am Ende des 15. Jahrh., wo

doch eine überreiche Litteratur der Logik gedruckt wurde, diesen Autor

völlig bei Seite setzte. Wahrscheinlich ignorirten ihn die Thomisten ab

sichtlich, während er bei den Franziskanern durch Duns Scotus und

20) Aus Kilwardby's ungedruckter Schrift De ortu scienliarum theilt Hauréau,

De la Philos. scol. II, p. 244 nach einer Pariser Handschrift eine längere Stelle

mit, in welcher wir lesen : 0mnis doctrina et disciplina intellectiva eae praeezistenti

fit cognitione, scilicet sensitiva ...... , Haurit igitur anima rationalis a rebus eactra

scientiam per sensum, .... per quoddam haustorium, qu0 deferuntur species sensibiles

ab eætra usque ad animam rationalem, in qua fit universale, quod est principium

scientiae. S. bei Thomas, Abschn. XVlI, 493 ff.

21) D'Argentre a. a. 0. p. 185: De erroribus in logica. 1. Quod contraria

possunt simul esse vera in aliqua materia. 2. Quod syllogismus peccans in materia

non est syllogismus. 3. Quod non est suppositio in propositione magis pro suppo

sito, quam pro significato (d. h. eine Gleichstellung des suppositum umd des signi

ficatum verstiesse gegen die ersten Grundlagen der Supposition, s. bei Petrus Hisp.

Abschn. XVII, Anm. 201, u. bei Shyreswood ebend. Anm. 59 f.). 4. Et ideo idem

est dicere ' „cuiuslibet hominis usinus currit“ et „asinus cuiuslibet hominis currit*

(diess wäre eine Consequenz einer solchem falschen Gleichstellung, weil im ersteren

Satze das Gewicht auf dem suppositum, und in letzterem auf dem significatum läge).

5. Item quod animal (so in Hist. un. 0æon., D'Argentre gibt nach Einer Handschrift

omnis [sic] animal) est omnis homo (s. das Sophisma bei Petrus Hispanus ebend.

Anm. 240). 6. Quod signum non distribuit subiectum in comparalione ad praedi

catum (diess verstiesse , gegen die bei Petrus Hisp. ebend. Amm. 240 gegebene

Distinction). 7. Quod veritas de necessitate praedicati tamen est ea istentia subiecti

(so richtiger in Hist. un. 0æon., als bei D'Argentré ; inhaltlich konnte, dieser Satz

an die ampliatio des Petr. Hisp., ebd. Anm. 225, angeknüpft werden, zumal da

schon Shyreswood die necessitas in einer Weise besprochen hatte, — s. ebend.

Anm. 80 —, welche uns bei Späteren wieder begegnen wird, s. folg. Abschn.,

Amm. 382). 8. Quod non esl ponere demonstrationem sine rebus entibus (diess be

zieht sich auf die Lehre betreffs der restrictio, s. Abschn. XVII, Amm. 236). 9. Quod

omnis prop0sitio de futuro vera est etiam necessaria (wir trafen diese Controverse

bezüglich der ampliatio, — ebd. Anm. 226 —, schon bei Robert Capito, s. ebd.

Anm. 357). 10. Quod terminus cum verbo de praesenti distribuitur pro omnibus

differentiis temporum (wie bei Albertus Magnus, ebd. Anm. 470, so weist auch hier

dieser streitige Punkt mehr auf Shyreswood, ebd. Anm. 64, als auf Petrus Hispanus

zurück). 11. Quod ev negativa de praedicato finito sequitur , affirmativa de praedicato

infinito sine constanlia subiecti (dass dieses die Lehre von der consequentia betrifft,

ist ersichtlich; s. Abschn. XVII, Anm. 610.ff., bes. 621 ff.).

XIX. Robert Kilwardby. 187

0ccam verdunkelt war. Ausser Commentaren zu den naturphilosophischen

Bücherm und zur Metaphysik des Aristoteles verfasste er gegen zwanzig

Sehriften, welche sich auf Logik beziehen und das ganze Organon um

fassen; aber all Dieses ist nur noch in Handschriften vorhanden **). Er

zeigt sich uns dabei als einem höchst einlässlich breitem und scrupulösen

Commentator, welcher Wort für Wort dem aristotelischen Texte folgt, un

aufhörlich auf dem Fadem des Zusammenhanges hinweist, jede Zeile zu

klarstem Werständnisse zu bringen sucht, und hiebei nach Art der Araber

immer Schwierigkeiten erhebt, nur um dieselben zu widerlegen und so

einer vollständigen Erklärung zu dienen **). -

22) Nach Quetif, Scriptt. ord. Praedic. I, p. 374, und Balaeus, Scriptt. ill. Mai.

Brit. IV, c. 46, schrieb er: In Isagogen Porphyrii, De rebus praedicabilibus, In Prae

dicamenta Aristotelis, De divisione entis, De unitate formarum, De relativis, De

natura relationis, De relationis praedicamento, In seae principia Gilberti, Periherme

nias, In Priora et Posteriora Analytica, In Topica Arist., In Elenchos, In divisiones

Boethii, De modo significandi, Quaestiones dialecticae, Sophistria grammaticalis, So

phistria logicalis. Die beidem letzteren Schriften jedoch scheinen mir etwas ver

dächtig zu sein, da Solches unter solchem Titel schwerlich vor Duns Scotus ver

fasst wurde.

23) Wenn nemlich Hauréau a. a. 0. p. 246 von ihm sagt: „Si nous n'avions

pas négligé les mystéres de Baroco et de Baralipton, pour circonscrire nos recherches

dans la limite des questions recommandées par Porphyrius, nous aurions à faire con

naître ici les ingénieuses eæplications données par Robert Kilwardby sur les formes

variées du syllogisme; nous diront simplement que ce fut un des plus habiles logi

ciens du XIII. siècle“, so mnss ich nach genauer Einsichtnalime des von Hauréau

erwähnten Codeae Sorbonn. 1791 allerdings mir erlauhen, dieses Urtheil etwas ein

zuschränken. Denn dass Kilwardby un habile logiciem war, gebe ich gerne zu;

aber ingénieuses sind seine Erklärungem der Syllogistik wahrlich nicht, indem er

auch dort nur mit ängstlichem Fleisse bemüht ist, sämmtliche Schlussweisen einem

eifrigen, wenn auch stupiden, Schüler verständlich zu machen. Ich könnte aus

genannter Handschrift z. B. berichten, wie er in der Einleitung zur ersten Analytik

mehrere Seiten den Discussionem widmet, inwieferne die Logik modum inquirendi

lehre (s. Albert und Thomas, Abschn. XVII, Anm. 363 u. 489), und hierin des

Boethius inventio et iudicium (Abschn. XII, Anm. 76) liege, aber dabei das Wer

hältniss zu den übrigen Wissenschaften zweifelhaft sei, ob ferner, wenn die Logik

das allen Gemeinsame enthält und so modum sciendi und zugleich scientiam lehrt,

ihr nicht abermals zu ihrer Rectificirnmg eine Wissenschaft voransgehen müsse, oder

wie sie sich zur Metaphysik, welche gleichfalls Gemeinsames lehrt, verhalte, u. s. f.

Nur zur Probe aber will ich eine beliebige Stelle aus der Syllogistik (in welcher

er nirgends die byzantinischen Kanstworte oder Memorialverse anwendet) über die

zweite Schlussfigur anführen: Dubitatur de hoc, quod dicit, secundam figuram esse,

quando medium de utroque evtremo dicitur omni vel nullo ; hoc enim non videtur,

cum nunquam sit syllogismus eæ negativis. Dubitatur de his, quae contrarie dicit

in littera (bekanntlich heisst ,,littera“ immer der zu erklärende Text); medium enim •

esse, per quod unum eætremum distat ab alio; sed per id, quod praedicatur de

utroque eætremo, non distat unum ab altero; ergo id quod praedicatur de utroque,

non erit ipsorum medium, cuius oppositum dicit in littera. Adhuc medium est, quod

aequaliter distat ab utroque eætremorum ; ergo eaetrema aequaliter distant a medio;

ergo unum eaetrernum non est propinquius medio, cuius oppositum dicit. Adhuc me

dium, cum sit id, per quod eætremum distat ab eætremo, est inter eaetrema; ergo

non est primum in positione, cuius tamen oppositum dicit. Haec omnia soluta sunt

aequivocatione medii; obiecta enim procedunt accipiendo medium proprie, quod est

medium in continuis; ita enim est inter eaetrema secundum positionem et aeque distans

ab eis; hic autem accipitur medium metaphysice pro eo, quod est medium uniendi

intellectus eaetremorum. Et notandum, quod medium syllogisticum aliquando est utro

que modo medium, ..... et tale medium est in prima figura; aliquando autem sicut

188 XIX. Robert Kilwardby. Johannes Peccam.

Der geschichtliche Faden aber der sich steigernden Controversem

Litteratur knüpft nicht an die Commentare Kilwardby's, sonderm an jenes

Verdict an, welches er gegen die unitas formae gefällt hatte. Und jeden

falls stand er hierim nicht allein, somdern es hatte schon i. J. 1278 eine

geschlossene Fraction den Kampf gegen Thomas nach dieser Seite hin

aufgenommen. Wenigstens berichtet in jenem Jahre ein Werlheidiger des

Thomas, Aegidius von Lessines (s. untem Anm. 52 ff.), dass seine Gegner

die unitas formae nur als die additive Einheit einer Zusammensetzung

(„aggregatum“) verstehen wollen. Diese Ansicht nemlich, welche eben

sosehr als jene des Thomas auf Avicenna beruhte, stützte sich darauf,

dass sowohl im Körper als auch in der Seele die vielen einzelnen Glieder

und Bestandtheile eine selbstständige Wesensform an sich haben, und

somit im Menschen nur die letzte zusammenfassende (compleaeiva) Form

eine Werbindungs-Einheit herbeiführe, während, wenn man (wie Thomas)

in die intellectuelle Seele die ausschliesslich einzige Form des Menschen

Wesens verlege, alle übrigen Einzeln-Formen der Bestandtheile erdrückt

und vernichtet werden müssten 34).

Hatte somit diese Polemik gegen Thomas einen Rückhalt an einer

compacteren, wenn auch vielleicht noch kleinen , Partei gewonnen, so ist

es erklärlich, dass Kilwardby's Nachfolger im erzbischöflichen Stuhle,

Johan ne s P ec ca m, i. J. 1284 die Censuren seines Vorgängers in wenig

geänderter Form erneuerte *°) und hiedurch jedenfalls verhinderte, dass

der Streit etwa eingeschlafen wäre. Uebrigens ist um der folgenden Ent

wicklung willem der Umstand sehr beachtenswerth, dass, während Kil

in aliis figuris solum dicitur medium, quia est unitivum eztremorum, unde in secunda

figura dicitur medium primum positione, quia obtinet in syllogismo situm , et condi

tionem eius, quod est primum in ordine praedicabili; maior' vero extremitas , dicitur

esse propinquius positione medio, quia magis habet conditionem et situm medii in

ordine praedicabili, subiicitur enim et praedicatur; minor vero extremitas dicitur esse

longius posita medio, quia privatur conditione medii in ordine praedicabili, subiicitur

enim tantum. Patet igitur u. s. f. Solcher Art aber ist der ganze Commentar! '

24) Aus einer Pariser Handschrift mitgetheilt bei Hauréau a. a. 0. p. 248:

Dicunt enim, quod homo unam habet formam, quae non est una simpliciter, sed ea,

multis composita, ..... quarum ultima et compleaciva totius aggregati est intellectus.

Sicut enim ea, multis diffinitis ad invicem naturaliter ordinatis una diffiniti est forma,

sic est in rebus compositis per naturam de formis constituentibus eas. Et sicut eae

parte corporis multa sunt membra proprias formas et propriam materiam habentia,

quorum nullum est alterum , tamen constituunt unum corpus per ordinem et colliga

tionem naturalem, quam habent ad invicem, sed non constituunt : unum corpus sim

pliciter: sic eae parte animae multae sunt partes essentialiter differentes, quae tamen

per ordinem et colligationem naturalem unam animam efficiunt, non tamen ita, quod

anima sit simpleae ..... Et eae formis rorporalibus iam memoratis et hac spirituali,

quae constat ea, multis, humanitas una resultat. Aliam unitatem formarum dicunt

non esse secundum philosophiam ...... qu0d positio de unitate formarum secundum

istum modum est veritate subniara ...... Secundum vero alium modum, quando (Hau

réau gibt „quidem“) dieitur ultima forma compositi omnium aliarum actiones supplere

et in eius adventu omnes alias corrumpi, dicunt, quod nulla veritate fulta est. Dass

aber auch für diese unitas compositi, welche in Wahrheit eine pluralitas ist, die

Quelle bei Avicenna vorliege, s. Abschn. XVI, Anm. 92.

25) Hist. univ. 0æon. I, p. 129 f. Aus der byzantinischen Logik erscheinen

hier (in sehr fehlerhaftem Drucke) von obigen Sätzen (Amm. 21) nur die Nummern

3, 5, 6 u. 10. Der Thesis betreffs der unitas formae ist nur die Wendung ge

geben : Corpus vivum et mortuum est aequivoce dictum; vgl. Anm. 19.

XIX. Johannes Peccam. - Wilhelm Lamarre. 189

wardby noch dem Dominikaner-0rden (— Albertus und Thomas —) ange

hörte, Peccam schon Franziskaner war *°). Wir werdem nemlich sehen,

wie der Gegensatz dieser beidem 0rden sich auch für die Logik prin

cipieller ausbildet. S. Amm. 221.

An Peccam nun schliesst sich der Franziskaner Wilh e I m Lama r r e

am, welcher in ebem jenem Jahre 1284 sein ,,Correctorium fratris Thomae“

(die Thomisten nanntem es immer ,,Corruptorium“) ausgehen liess. Diese

Schrift selbst zwar ist verloren , wir kennen jedoch ihren Inhalt hin

reichend genau aus den langen wörtlichen Anführungen in jenem „De

fensorium“, welches fälschlich (— s. unten Anm. 71 —) für ein Werk

des Aegidius Romanus gehalten wurde *"). Lamarre gab. nicht bloss dem

bisherigem Einwänden gegen Thomas eine präeisere und reichere Begrün

dumg, sondern vermehrte dieselben auch um einem sehr wichtigen Punkt.

Einen wahrlich komischen Eindruck bei seiner Polemik macht allerdings

die Art und Weise, wie er dogmatische Momente als ganz ebenbürtig

mebem arabisch-aristotelischen Auctoritäten verwendet; aber es ist diess nur

die natürliche Folge der von Thomas angebahnten Verquickung. Was

das principium individuationis betrifft, so kehrt hier nicht bloss das

obige (Anm. 13) Motiv aus der Angelologie wieder *°), sondern es wird

auch ausdrücklich die Gefahr hervorgehoben, welche , der persönlichen

Unsterblichkeit durch einen averroistischen Monopsychismus droht *°). Be

züglich der unitas formae, bei welcher Lamarre gleichfalls (vgl. Anm. 19)

an dem Körper Christi und auch an die Transsubstantiation denkt, formu

lirt er jene so eben (Amm. 24) angeführte gegnerische Ansicht nur etwas

präciser dahin, dass in dem Beispiele von homo oder humanitas die

vegetative und die sensitive und die intellectuelle Seele eine pluralitas

formarum begründen, bei welchen eine Gradabstufung der Wervóllkomm

nung zur additiven Einheit des „zusammengesetzten“ Wesens führe, und

auch er erinnert daram, dass, falls die intellectuelle Seele die alleinige

Wesens-Form wäre, beim Ausscheiden derselben das Sein des Körpérs

untergehen müsste *°). Neu aber und für den weiteren Werlauf der Par

26) Ebend. p. 131.

27) Unter den mehreren Drucken desselben citire ich nach ,,Defensorium seu

Correctorium fundamentarii doctoris domini Egidii Romani..... in Corruptorium libro

rum Angelici docloris sancli Th0mae..... a quodam emulo depravatorum“. Venet.

1516. fol.

28) Ebend. f. 9 v. B: Quod impossibile est duos angelos esse eiusdem speciei .....

Dicimus, quod habent materiam spiritualem, et tunc materiae eorum distinguuntur

non per divisionem quantitatis, ..... sed per multiplicationem numerabilitatis, sicut

cum unus punctus fit du0 puncta (über die Wortform „punclus — puncta“ s. vor.

Abschn., Anm. 140). Das nemliche Thema f. 17 r. B u. f. 47 r. A.

29) Ebend. f. 54 v. B: Individuationem animae fieri per corpus, videtur esse

falsum, ..... quia sequilur ea, hoc, quod vel anima post separationem a corpore

desinat esse, vel sallem qu0d post mortem hominum erit unus intellectus tantum vel

anima, ..... quod erat error Averrois.

30) Ebend. f. 18 r. A: Haec positio de unitale formae substantialis reprobatur

a magistris primo, quod eæ ipsa sequuntur plura contraria fidei catholieae, secundo

quia contradicit philosophiae, tertio quia repugnat sacrae scripturae ..... (B) Contra

fidem de corpore Christi morlu0..... Fides ponit, qu0d in sacrament0 altaris etc......

Si sola anima intellecliva immediate esset perfeclio materiae primae, tunc in homine

non esset forma animulis, nec miati ..,... Forma una , et eadem numero dabit esse

190 XIX. Wilhelm Lamarre. Heinrich Goethals v. Gent.

teiung höchst beachtenswerth ist, dass er auch gegen jene übertriebene

Formulirung kämpft, mit welcher Thomas gesagt hatte, dass es kein Er

kennem des Singulären gebe (Abschn. XVII, Amm. 499). Nemlich meben

gesehmacklosen theologischen Gründen bemerkt Lamarre ganz richtig, dass

damn auch keine singulären Urtheile möglich seien und über Einzelnes

Nichts syllogistisch erschlossen werden könne, ja überhaupt es, unbegreif

lich bleibe, wie damn jenes „colligere“ der Universalien (ebd., Anm. 494)

von Statten gehe *'). Was aber die dreifache Geltung der Universalien

betrifft, so schliesst auch er sich unter ausdrücklicher Anführung des

Avicenna an die allgemein recipirte Auffassung an **).

Indem aber auch Heinrich Goetha I s v o n G e n t (geb. 1217, gest.

1293), welcher in der Sorbonne als Lehrer auftrat und bekanntlich dem

Beinamen Doctor solemmis erhielt, sich selbst als einem Theilnehmer der

Pariser Censuren bekennt *°), so liegt hierin jedenfalls , schon eine äussere

Anknüpfung an die so eben erwähnte Richtung; dass aber auch inmere

Gründe uns veranlassem, ihm gerade hier zu erwähnen, wird die folgende

Darstellung seiner Ansichten von selbst zeigen. Bei dem Werluste seiner

,, Logica“, welchen wir beklagen, vielleicht aber auch verschmerzen können,

sind wir auf seine um d. J. 1278 verfasstem Quodlibeta und auf die etwas

später geschriebene Summa quaestionum theologiae angewiesem **), und

wenn es den Versuch gelten soll, diesen so verschieden aufgefassten

Autor *°), insoweit er die Geschichte der Logik berührt, in möglichster

corporale et spirituale ...... (f. 18 v. A) Ponimus, formam animae intellectivae primo

perficere materiam suam spiritualem et mediante hac materiam suam c0rp0ralem .....

Sunt duae, quae sunt incompletae, quae dant esse incompletum corpori human0, qu0d

perficitur et completur adveniente anima rationali ..... Vegetativa, sensitiva et in

tellectiva sunt tres formae, quae se habent secundum esse complelum et incompletum,

secundum potentiam et actum convenientes quoad essentialem unitalem ...., Pluralitas

erg0 formarum non est contra unitatem c0mp0siti essentialem, nisi sint tales, quae

non se habent secundum esse incompletum et completum. f. 50 v. B: Res, in qua est

multitudo et gradus formarum, est una per formam ultimam. Hiezu f. 29 v. A: Si

maleria hominis nullum aliud habet esse, quam animae intelleclivae, materia hominis

in instanti separationis animae perdit omne esse, cuius contrarium videmus.

31) Ebend. f. 4 v. A: Secundum hoc animae separatae et angeli Christum non

c0gn0scerent...... Peccalum aclio singularis est, ..... et de hoc, quod h0m0 non

cognoscit, non p0enitet mec se corrigit ..... Si intellectus mon cognoscit singularia,

tunc non polerit facere pr0p0sitionem aliquam, in qua esset singularis res, et ila nec

syllogizare. Tunc non posset ea, multis singularibus colligere unum universale ; eac

incognitis enim non potest intenlionem c0gn0scibilem abslrahere.

32) Ebend. f. 48 r. B. S. Abschn. XVI, Anm. 184. Vgl. vor. Anm. 20.

33) Henrici Goethals a Gandavo aurea Quodlileta ed. Zuccolius, Venet. 1613.

fol., II, 9, f. 59 v. A: Error est, substantiam sine operatione non esse in loco, ut

dicit unus articulus inter damnatos nuper per senlentiam episcopi (d. h. des Stephan

Tempier). f. 60 v. B : In hoc enim concordabant omnes magistri theologiae congre

gati super hoc, quorum eg0 eram unus, unanimiter concedenles.

34) Erstere citire ich nach der so eben genanntem Ausgabe, letztere nach :

Summae quaestionum ordinariarum theologi recepto praeconio Solemnis Henrici a

Gandavo. Paris 1520. fol. 2 Woll.

35) So lesen wir z. B. in dem somst vortrefrlichen Werke Hauréau's, II, p. 276:

Duns-Scol vint reprendre, commenter l'une après l'aulre les thèses du Docteur So

lennel, et lui emprunter ses principaua, arguments eontre le péripatetisne ontologique

de Suint Thomas (diese Auffassung hat K. Werner gedankenlos, wie immer, in sein

Buch über Thomas, I, p. 866, aufgenommen). Wohl weit richtiger urtheilt über

XIX. Heinrich Goethals v. Gent. 191

Kürze zu , charakterisirén, so dürfte mach meiner Ansicht das Richtige

vielleicht in Folgendem liegen. Der äusserst redselige Goethals, welcher

am Liebsten aus Augustin, Bernhard v. Clairvaux, Hugo v. St. Victor u. dgl.

schöpft *°), wäre nach seiner ganzen Anlage der ausgesprochenste Pla

toniker gewesen (s. Abschn. XVII, Anm. 571 z. Anf.), wenn ihn micht

hieram die allgewaltige Auctorität des damaligem arabischen Aristotelismus

gehimdert hätte. Und so gestaltet sich bei ihm einerseits der unklare

Mischmasch des Thomas zur lächerlichen Monstrosität, während er andrer

seits die erwähnten dogmatischen Bedenken, welche man gegem den Tho

mismus erhob, theilte. Darum hatte ein scharfsinniger Kopf wie Duns Scotus

ebensosehr ein leichtes Spiel gegen ihm, als die Thomisten mit Vergnügen

ihn angriffem.

Indem Goethals aus Thomas das Verhältniss der Universalien zur

Sinneswahrnehmung selbst mit Einschluss der sog. „refleacio“ adoptirt*"),

betont er schon bezüglich der Musterbilder, in welchen die Wahrheit der

Dinge liege, sehr stark dem helfenden allgemeinen Einfluss der höchsten :

Intelligenz, welcher auch bei dem blossem matürlichem Erkennen nicht

ausgeschlossen sei**), umd da er sodann diese Musterbilder (im Unter

schiede gegen Thomas) ganz entschiedem platonisch als selbstständige

Wesem fasst und dieselben so den künstlichen Gebilden der intentio

Goethals Ch. Jourdain, La philos. de St. Thomas, II, p. 46: Bien qu'il soit toujours

cilé avec honneur, et que son adversaire habituel, Duns Scot, respecte en lui, tout en

le combaltant, une des lumiéres de la scholastique, il est un peu resté dans l'isole

ment. In der Monographie von Frangois Huet (Recherches hist. et crit. sur la vie,

les ouvrages et la doctrine de Henri de Gand. 1838) gebricht es in sehr fühlbarer

Weise an der nöthigen Kenntmiss der damaligen Sachlage der philosophischen

Controversen überhaupt.

36) Daher aueh seine gänzliche Intoleranz gegen jedweden Betrieb einer Wissen

schaft, insoferne derselbe nicht der Theologie dient; z. B. S. theol. VII, 10, f. LX r.:

De scientiis igitur philosophicis pure speculativis absolute dicendum, quod non licet

eas addiscere nisi in usum theologiae, nisi forte quis aliquam illarum scientiarum

discat, ut melior disponatur ad discendum quaedam alia, veluti logicam.

37) Ebend. I, 1, f. I v.: Homo autem nihil percipit de re nisi solum idolum

eius, ut speciem receptam per sensus, quae idolum rei est, non ipsa res (bei Thomas

hiess es phantasma, Abschn. XVII, Anm. 500). Ebend. XIII, 6, f. XCIV v.: Intel

lectus sub speciebus sensibilium investigando, quasi subtus fodiendo, penetrat ad

cognoscendum ea, quae latent intelligibilia sub speciebus sensibilium. Ebend. XL,

2, f. CCLVII r.: Proprium obiectum intellectus creati universale est, quod est ei ratio

cognoscendi omnia singularia sub ipso. Quodlib. IV, 21, f. 201 r. A : Directe ergo

et per se intellectus noster non cognoscit nisi universale abstractum a singulari; in

directe autem et quasi quadam refleacione convertendo se ad phantasmata, in quibus

sunt formae sub ratione singularis (die genaue, ja wörtliche Uehereinstimmung mit

Thomas s. ebd. Amm. 499).

38) S. theol. I, 2, f. IV v.: Homo per suam animam absque omni speciali divina

illustratione potest aliqua scire aut cognoscere, et hoc ea, puris naturalibus; .... dico

aulem „eae puris naturalibus“ non eaecludendo generalem influentiam primi intelligen

tis, quod est primum agens in omni actione intellectuali et cognitiva ..... In prima

cognitione intellectus noster omnino sequitur sensum ...... Eae parte autem intelligi

bilis ratio est. ..... Quia igitur verum dicit intenlionem rei in respectu ad suum

eaeemplar, ..... intentio veritatis in re apprehendi non potest nisi apprehendendo

conformitatem eius ad suum eaeemplar. Ebend. II, 2, f. XXIII v.: Adspiciendo ad

ezemplar increatum, quod est causa rei; ..... cognitio enim, quae acquiritur per

phantasmata, non potest esse, quin sit obscurata. (Vgl. bei Thomas, Anm. 513.)

192 XIX. Heinrich Goethals v. Gent.

secunda gegenüberstellt *°), so muss mun das Gebiet der letzteren, d. h.

die Universalien post rem, in eine mirakulöse Verbindung mit der gött

lichen Region tretem, indem das „0rgan* des Gottesbewusstseins im Men

schen dem Schlüssel zur Erkenntniss der wahren Wesenheiten enthält *°).

Ja die Erkenntniss der im ewigen Lichte liegenden Universalien ist zu

letzt ein Geschenk der Gnade Gottes, welcher ganz nach Beliebem sie dem

Einen verleiht und dem Anderen entzieht *'). Mit dieser augustinischen

Weisheit könnten wir nun den Goethals füglich seinem Schicksale über

lassen , wenn nicht der Umstand hinzukäme, dass er trotzdem sagt, es

sei eigentlich doch das Gescheideste, wenn man den Plato und den Ari

stoteles miteinander verbinde **), was ihm jedoch abermals unmöglich

Ernst sein kanm , da er anderwärts mehrmals die Ansicht Plato's jener

des Aristoteles principiell vorzieht 4°). Was Wunder, wenn den Ge

schichtschreiber der Philosophie bei solchen Autorem nur das Gefühl des

Ekels überkommt.

Wenn sodann Goethals sich der allgemein geltenden Tradition. be

treffs der mehrfachen Geltung der Universalien anschliesst, so lässt er

allerdings einmal gelegentlich durchblicken, dass ihm die praedicabilitas

derselben gerade nicht besonders am Herzen liege **); und überhaupt ja

39) Quodlib. VII, 1, f. 386 v. A : Sunt ideae principales quaedam formae vel

rationes aelernae , quae divina inlelligenlia continentur, secundum quas formatur

omne, quod oritur, et quarum participalione fit, ut sit, quidquid est, qu0m0d0 est.....

Eorum quae sunt in crealuris, quaedam sunt res aliqua nalurales, quaedam ver0 n0n

sunt res, sed tantum intentiones secundae intellectus sive rationis circa res, .... formae

artificiales tantum, quae per violentiam habent esse (vgl. bei Thomas, Anm. 506 u.

bes. 511) ...... De istis ullimis generibus entium dico, quod non habent proprias

ideas in deo, sed solum dico ideas rerum naturalium, circa quas inlellectus concipit

intentiones secundas. -

40) S. theol. XXIV, 9, f. CXLVI r.: Deus ut luae est et veritas prima et ralio

cognoscendi alia in eo, quod per ipsum alia cognoscuntur et discernuntur. Ebend.

1, f. CXXXVII v.: Debet igitur homo habere in se organum, per qu0d potest in spe

culationem essentiae et quidditalis dei per intellectualem operationem procedere.

41) Ebend. I, 2, f. VII v.: Homo eae puris naluralibus attingere non potest ad

regulas lucis aelernae, ut in eis videat rerum sinceram veritatem ; licet enim pura

naturalia atlingant ad ipsas, non lamen ipsa naturalia ea, se agere p0ssunt, ut

altingant illas; sed illas deus offert, quibus vult, el quibus vult, sublrahit. Hiezu

Quodl. IX, 15, f. 111, wo er sich fast wörtlich wie Albert (Abschn. XVII, Anm.

396) äussert.

42) S. theol. I, 4, f. XII v.: Modus Aristotelis, si non sensit id, quod diaeit

Plato, erat diminutus, quia nimium attribuebat, imm0 lotum, causis particularibus.....

Modus Plalonis, si non sensit, quod Aristoteles, similiter erat diminutus, quia nimis

parum attribuebat causis parlicularibus...... Dictum ergo ulriusque, et Aristotelis et

Platonis, coniungendum est in omnibus et in istis generationibus istarum formarum.

Vgl. bei Thomas, ebd. Anm. 515.

43) Ebend. XXV, 3, f. CLIV v.: Plato multo melius sentiebat et fidei magis con

gruentia, quam Aristoteles ...... Plato verius, quam Aristoteles sentiebat. Quodlib.

IX, 15, f. 111 v.: Nihil omnin0 concludunt rationes Aristotelis contra Platonem, ut

palet inspicienti eas. Ebenso, jedoch mit jener Mental-Reservation des Thomas (a. a. 0.),

lesen wir S. theol. I, 2, f. VII v.: Iste ergo est verior modus acquirendi scientiam et

noliliam veritatis, quam ille, quem p0suit Aristoteles eae sola sensuum eæperientia,

si tamen sic intellevit Aristoteles et in idem cum Platone non consensit, immo, quod

verius creditur, etsi Platoni in modo dicendi obviavit occultando divinam doctrinam

fmagistri sui, eandem tamen cum Platone de notitia veritatis habuit sentenliam.

44) S. theol. I, 3, f. X V.: Est considerare tres veritates sibi correspondentes;

XIX. Heinrich Goethals v. Gent. 193

waren bei, ihm, wie gesagt, die Universalien, post rem in eine so glück

liche mystische Nähe an die Universalien ante rem hinamgerückt worden,

dass es ihm zuletzt sogar gleichgültig ist, ob jene „Wesenheiten“, welche

die Gattungsbegriffe sind, in der menschlichen Seele schon angeborem liegem

oder erst durch Erfahrung „gesammelt* werden *°). -

Hingegen sind es die Universalien in re, an welche sich seine anti

thomistischen Ansichten knüpfen. Nemlich indem es. sich hiebei um die

eæistentia im Gegensatze gegen die essentia, welche`in den Universalien

ante rem liegt, handelt *°), muss die Materialität in Betracht kommen,

welche jedoch Goethals durchaus nicht als ein bloss potenzielles Seim an

erkennem will; sondern er hält daran fest, dass die von Gott erschaffeme

Materie als selbstständiges Wesen zunächst das absolute Substrat aller

Entwicklung sei, hernach aber erst als formungsfähig in das Stadium der

Potenzialität trete, um hierauf mach Actualisirung der Form als Stütze

des Ganzen zu verbleiben, so dass in jenem zweiten Stadium auch die

formgehenden Universalien gleichfalls in einem Mittel-Zustande der Poten

zialität und der Actualität sich befinden *"). Sowie aber bei einem der

primo veritatem eaeemplaris, divini, secundo veritatem rei productae ab illa, tertio

veritalem in conceplu mentis al) utraque eaepressam. Quodlib. VII, 1, f. 388 r. B:

Sciendum, quod quidditas et essentia rei, licet solum dupleæ esse habet, sc. unum in

singularibus eætra intellectum, aliud in ipso intellectu, quadruplicem tamen habet

considerationem: unam, ut est in ipsis singularibus eætra; aliam, ut habet esse in

inlellectu ; aliam, ut abstrahitur a singularibus et iterum applicabile est eisdem per

praedicationem; quartam vero habet secundum se et absolute, quae secundum istam

considerationem, ut dicit Avicenna (Abschn. XVI, Anm. 93), non est nisi id quod

est, ut „humanitas“ non est nisi humanitas tantum, cui omnia alia accidunt. (Auch

Alhert hatte ein wierfaches Sein der Universalien aufgezählt, während er von einem

dreifachen hatte reden wollen, s. Abschn. XVII, Anm. 395). S. theol. XLIII, 2,

f. IX r.:. Est sciendum, quod ratio universalis consistit non tam in modo praedicandi

idem de pluribus, quam in natura et proprietate praedicatae rei, quae debet esse

nalura et essentia aliqua ...... Secundum rationem triplicis esse consideratur, sc.

esse quidditativi et esse naturalis et esse rationis. Et secundum primum esse prae

cedit esse maturale et esse rationis, sicut simpleæ comp0situm (also die objective

Wesenheit hat den Worgang vor der Erscheinung und wor dem Begriffe).

45) Quodlib. IV, 7, f. 148 r. A: Quorundam erat opinio (nemlich des Albert

und des Thomas, s. Abschn. XVII, Anm. 382 u. 500) de intellectu quocunque creato,

quod eæ se solum in potentia est ad actum intelligendi quaecunque, propter quod

oportet ipsum determinari per aliquid ad illud ..... (B) Tale autem determinans, ut

diacit illa opinio, non est nisi species intelligibilis informans intellectum et impressa

ipsi ut subiecto...... f. 150 r. B: Falsum est ergo, qu0d dicit dicla opinio, quod

illa omnia non habent fieri in intelligente nisi per speciem impressivam. Immo sunt

per essenliam intelligibilis informantem actum intelligendi et per hoc ipsum intelli

gentem, ut est forma eaepressiva ezemplaris ...... (v. A) Habemus quasi regulariter

infiacam naturae humanae notitiam, secundum quam, quidquid tale aspicimus, statim

hominem esse c0gn0scimus ...... Secundum hanc notitiam cognitio nostra informatur

et secundum species et secundum genera rerum, vel nalura insita vel eæperientia

collecta.

46) Ebend. V, 4, f. 234 v. A: Ea, quae alia sunt a deo, dupliciter possunt

considerari: uno modo quoad esse essentiae eorum, quod est esse eorum quidditati

vum; alio m0d0 quoad esse eæistentiae.

47) Ebend. l, 10, f. 13 r. A: 0p0rtet excludere falsam imaginationem, quam

habent quidam (d. h. jedenfalls Aristoteliker, s. bei Albert ebend. Anm. 388) de

materia, videlicet quod nihil sit nisi potenlia quaedam et ita, quanlum de se est,

n0n est ...... (v. A) Materia non ita est prope nihil nec ita in potentia, quin sit

PRANTl, Gesch. III. 13

194 XIX. Heinrich Goethals. v. Gent.

artigen Realismus das principium individuationis überhaupt nicht in die

Materie verlegt werden kann, so schliesst auch Goethals sich jenen obigen

theologischen Bedenken gegen Thomas (Amm. 13 u. 28) an, durchschneidet

aber , die Schwierigkeit in ebenso überraschender als kindlicher Weise,

indem er (wie Roger Baco, s. Abschn. XVII, Anm. 581) kurzweg den

lieben Gott für die Individuation verantwortlich macht und somit sich

auch dabei beruhigt, dass der liebe Gott schon wissen werde, wie das

Ding wohl zugehe **).

Eine adäquate Erledigung findet auch die Frage über unitas formae,

an welche er einmal ausführlich den aristotelischem Standpunkt als Maass

stab anzulegem versucht*°). Aber wo er sie zu lösen untermimmt, kömmt

er unter Erwähnung der verschiedemen Ansichten und Hinweisung auf

die theologischen Momente zu dem Resultate, dass, da eine Unterschei

dung mehrerer Wesemsformen in Einem Wesen immer nur auf einer be

grifflichen oder einer reellem Werschiedenheit beruhen könne, im Menschen

jedenfalls zwei Formen, eine matürliche und eine übernatürliche, anzu

aliqua natura et substantia, .... nec habet esse suum, qu0 est quid capa£ formarum,

a forma, sed a deo (so anch schon Thomas, ebd. Anm. 517) ..... f. 14 r. A: Est

igitur in materia considerare tripleæ esse, sc. esse simpliciter, et esse aliquid dupleæ,

unum, quo est formarum quaedam capacitas, aliud, qu0 , est compositi fulcimentum.

Esse primum .... habet participatione quadam a deo ..... Esse secundum, quo ma

teria est capacitas quaedam, habet a sua natura, qua est id, quod est differens a

forma..... Esse tertium non habet materia nisi per hoc, qu0d iam capil in se illud,

cuius de se capaa, est. Ebend. IV, 14, f. 174 v. A: Materia dicitur subiectum secundum

triplicem statum. Uno priusquam actu transmutatur ad formam, et dicitur subiectum

absolute. Alio, inquantum iam actu transmutatur ad formam, et tunc dicitur, quod

est subiectum generationis et ens in potentia medium inter non ens purum et ens

simpliciter..... Tertio modo, inquantum actu est sub forma, et tunc habet in actu

esse illius formae ...... f. 175 r. B.: Materia id, quod est, in polentia est, et sin

gulare compositum id, quod est, in actu est; universale autem quasi medium quo

dammodo est aliquid in actu, quia est forma, et quodammodo in polentia, quia est

incompleta; et ideo debet materia educi de potenlia in actum pr0cedendo a formis

universalibus ad singulares.

48) S. theol. XXV, 3, f. CLV r.: Necesse esse accidentibus dividi non potest;

per materias etiam dividi non potest, quia necesse esse non potest habere materiam,

quia materia est in potentia ..... Proprietatem enim esse alterius, non removet, eam

esse proprietatem huius, ..... puta, si ponantur duo angeli eiusdem esse speciei sine

omni materia et accidentibus, quibus distinguantur. Quodlib. lI, 8, f. 54 v. A.:

Quaestio ista (d. h. über die zwei Engel) tangit difficultatem de causa individua

tionis (vgl. ob. Amm. 14)...... f. 56 r. A: Sancti nostri, qui vere sciunt, eas esse

creaturas, sentiunt, hoc in eis factum esse a de0, qui est natura naturans omnia,

quia scilicet sunt multa individua in qualibet specie...... Patet igitur clarissime,

quod materia et quantitas non possunt dici praecisa ratio et causa individuationis.....

f. 56 v. B: Solum quod increatum est, id est deus; omne enim creatum ab eo, qui

creavit, i. e. deo, terminatur. Sed quales secundum substantiam sint differentes,

nescimus; solus aulem deus, qui fecit eos, novit. Die nemliche Frage ebend. XI, 1,

f. 180 ff. Was hingegen die Individualisirung der Species betrifft, so äussert sich

Goethals ebend. V, 8, f. 244 ff. mit Berufung auf Gilbert (Abschn. XIV, Anm. 479)

ganz übereinstimmend mit Thomas, s. Abschn. XVII, Anm. 520.

49) Quodlib. IX, 14, f. 108 ff. Er kommt dort unter Beiziehung vieler Stellen

des Aristoteles zu dem Resultate, dass aus demselben streng genommen weder die

unitas formae noch die pluralitas formarum erwiesen werden könne, d. h. er spricht

die Incommensurabilität aus, welche zwischen dem Aristotelismus und den dama

ligen theologischem Bekümmermissen besteht.

XIX. Heinrich Goethals v. Gent. Aegidius v. Lessines. . . 195

nehmen seien*°). Freilich konnten wir schon aus seinen Erklärungem

über die Materie entnehmen, dass er zu jenem gewöhnlichen christlichen

Dualisten gehöre , welche das Sein so scharf als möglich in zwei Theile

zerreissen, um die Kluft zuletzt durch ein göttliches Wunder zu über

brücken. In soleher Weise hat er ja auch betreffs der Erkenntniss des

Einzelnen, welche Lamarre schärfer ins Auge fasste (ob. Anm. 31), ledig

lich ein- der Moraltheologie entnommenes Bedenken ° '). :!

War somit im 8. und 9. Jahrzehnt des 13. Jahrhunderts der Tho

mismus vom verschiedenem Seitem her zum Gegenstande bestimmter immer

wiederkehrender Angriffe gemacht worden, so verhielten sich erklärlicher

Weise die Schüler und strengen Anhänger des Thomas nicht als ruhige

Zuschauer, sondern vertheidigten nach Kräften ihrem Lehrer. .

So suchte schon Aegidius von Les sines in einer i. J. 1278

verfassten Schrift „De unitate formae“°°) den Thomas gegen den Wer

dacht der Anorthodoxie zu schützem **); in philosophischer Beziehung

aber' wiederholt er dabei auf dem Standpunkte des thomistischen Aristo

50) Ebend. III, 14, f. 108 r. A: In formis substantialihus, quae sunt actus tan

tum non nati per se eaeistere nec agere separatim, nullum est inconveniens, qu0d ipsa

essentia earum est ipsa potentia, qua comp0silum agit suam propriam et per se

actionem debitam ei ratione formae substantialis. Ebend. IV, 13, f. 162 v. B: Est

aulem positio ponenlium gradus formarum in omnibus talis, sc. quod in qualibet re

nalurali et individuali sunt plures formae substantiales ordinem et colliganliam natu

ralem ad invicem habentes et simul per suam substantiam eæistentes in eodem, qua

rum illa, quae est ultimo adveniens, completiva est entis illius (s. ob. Anm. 24 u.

30)...... f. 164 v. A: Quia aliquibus apparet, qu0d non sit alia ratio, quare in

eodem plures formas secundum gradus ponere oporlebat, quam diversitas operationum,

negant pluralitalem formarum de qualibet re...... f. 166 r. A: Quandoque in scriptis

aliquorum philosophorum vel aliorum doctorum inveniatur gradus et ordo formarum

substantialium in eadem re a solo agente nalurali producta in esse, semper debet

eæponi quoad diversas rationes intentionum in intelligendo vel quoad diversas vir

tutes et principia agendi. Hierauf folgen f. 168 die obigen theologischen Einwände

betreffs des Körpers Christi und des Abendmahles (s. Anm. 19 u. 30), sodann aber

die Entscheidung f. 170 v. B: Dicimus igitur negando pluralitatem formarum re et

natura differentium in rebus naturalibus a solo unico agente naturali productarum,

quod necesse est ponere pluralitatem et gradum formarum in homine propter duplex

agens, unum naturale et alterum supernaturale ..... Agens supernaturale producit de

nihilo formam, quae est anima, perficientem hominem completive in esse specific0, ad

quam suscipiendam disponit materiam agens naturale. Hiezu ebend. 14, f. 181 v. B:

H0m0 secundum duas formas est tantum unum in actu.

51) Ebend. IV, 21, f. 201 r. A : Si intellectus rationalis singularia non cogn0

sceret, nec voluntas ralionalis ad singularia amorem habere posset; ..... vanum enim

esset praeceptum de dilectione proæimi. Hierauf aber folgt die oben, Anm. 37, an

geführte Stélle, welche von Uebertreibungen des Thomismus absehend demselben

zustimmt.

52) Die Wissenschaft verdankt eine nähere Kenntniss dieses Autors dem Fleisse

Hauréau's, welcher (De la phil. scol. II, p. 247 ff.) aus einer Sorbonner Handschrift

Einiges mittheilt.

53) Ebend. p. 247: Quoniam in quaestione de unitate formae in uno ente,

circa quam doctores tam in theologia quam in philosophia authentici et famosi diversi

mode sentiunt et diversa tenent ac tradunt, nonnulli eorum sic suam positionem c0

nantur adstruere, ut reliquam damnent et reprobent ac eam asserant nec veritate

subniæam et non solum inopinabilem esse sed etiam haereticam et contra fidem cath0

licam, ideo sequens opus attentavimus u. 8. w.

13*

196 XIX. Aegid. v. Lessines. Bernh. v. Trilia. Gottfr. v. Fontaines.

telismus **) mur in verstärkter Betheuerung die Ansicht seines Lehrers,

indem er an der Hand Avicenna's die Einheit der Wesensform, im welcher

das totale Sein des Dinges mach all seinem Theilen liegt, behauptet und

die Mamigfaltigkeit der verschiedenen wesentlichen Bestandtheile als eine

bloss accidentelle dem Momentem der Gestaltumg und der äusseren Thätig

keit zuweist °°).

Auch von Bernhard von Trilia (gest. 1292), welcher ongefähr

zur selben Zeit mit seinen „Quaestiones de cognitione animae“ zur

Wertheidigung des Thomismus auftrat, können wir, soweit unsere Kunde

reicht, betreffs der logischen Streitpunkte nichts Anderes berichten, als

dass er die Universalien sowohl in objectiver Beziehung *°) als auch

hinsichtlich des subjectiven Erkennens ganz im Anschlusse an Thomas

besprach °").

Wenn sodann der Sorbonnist Gottfrie d von F o n taines (oder

de Fontibus) jene Werdammungs-Urtheile, welche Tempier gegen ein

zelne Artikel gerichtet hatte, missbilligte, da jene Dinge durchaus nicht

so spruchreif, sondern erst noch eines näheren Studiums bedürftig

seien °°), so werden wir ihn schon darum den Anhängern des Thomas

54) Ebend. p. 250: Dicimus cum Aristotele summo philosopho, omnes formas

materiales produci de potentia materiae, quae naturaliter et per viam naturae

producuntur.

55) Ebend.: Primo sciendum, in unoquoque ente uno singulari unam tantum

esse formam subslantialem, dantem esse subiecto et omnibus, quae subiecto (zu lesen

de subiecto) et quae in subiecto dicuntur ante adventum huius formae. Concedimus

et ponimus ita, quod totum esse subiecti et omnium partium eius essentialium sit

ab ipsa forma, quae dat esse ipsi subiect0 specificum..... Corpus tale, qu0d est

subiectum animae, rationem, qua est corpus huius animalis, habet a forma, quae est

anima; et rationem, qua est physicum corpus huius animalis, similiter habet ab

anima; et rationem, qua dicitur esse corpus physicum organicum huius animalis,

habet ab eadem anima..... (p. 251) Quia totum esse individui est ipsum esse speciei,

ideo, quia ab anima inest huius esse speciei , per consequens ipsa erit esse totum

quod est individuo; unde dat esse et corpori et partibus eius et omnibus, quae di

cuntur esse in ipso individu0 ...... Illud esse, a qu0 denominantur partes ipsius

subiecti in quantum differunt in esse, v. g. quod caro dicitur earo et non os ..... et

sic de singulis, non est aliud ab esse, quod habent ab anima, nisi per accidens tan

tum, inquantum istae partes considerantur dislinctae per figuram animalis et per

officia diversa. Vgl. Abschn. XVI, Anm. 93 u. 98.

56) Gleichfalls von Hauréau aus Handschriften veröffentlicht, ebend. p. 255:

Alii .... posuerunt, omnes formas naturales esse totaliter ab eactrinseco, et hoc vel

per participationem idearum, ut Plato posuit, vel eae influenlia intelligentiae sepa

ratae ...... Sed neutra istarum opinionum videtur conveniens esse...... Ideo alii

mediam viam tenentes posuerunt, omnes formas naturales praeexistere in materia in

potentia, non in actu, ..... et haec est p0sitio philosophi et omnium Peripateticorum.

Vgl. Abschn. XWII, Anm. 508.

57) Ebend. p. 256: Circa adquisitionem formarum intelligibilium in anima.....

quidam posuerunt, originem humanae scientiae totaliter ab interiori esse, ponentes,

formas omnium rerum cognoscibilium indilas animae naluraliter eae sua crealione.....

Requiritur, quod animae rationales ..... n0n habeant potentiam intellectivam natura

liter per species intellectuales a principi0 completam, sed compleatur in eis successive

accipiendo eas a rebus per actionem alicuius agentis naturalis ...... Intelligere est

propria operatio et perfectio animae rationalis. Vgl. ebd., Anm. 493.

58) Aus Sorbonner Handschriften der Quodlibeta Gottfried's mitgetheilt bei

D'Argentré (s. ob. Anm. 10), I, p. 214: Cum aliqua materia est sic indeterminata

in certitudine veritatis, qu0d absque pericul0 fidei et morum licet circa hoc diversi

XIX. Gottfried v. Fontaines. 197

beizählen dürfen. Und es bestärkt uns hierin Dasjenige, was wir von

seinen um d. J. 1283 verfassten Quodlibeta wissen *°), wenn auch in den

kirchlichem Fragen, durch welche damals die Pariser Universität in Be

wegung gesetzt war, die Stellung Gottfrieds als eines Lehrers an der

Sorbonne einem bestimmenden Einfluss ausüben musste. Für uns hier

ist ja nur die logische Parteistellung maassgebend. Vor Allem steht auch

Gottfried wie alle Uebrigen auf der arabisehen Doctrin vom dreifachen

Sein der Universalien, und es hat dabei (im Hinblicke auf Albert und

Thomas) selbst nichts Auffallendes, wenn er die Universalien post rem

als ein „esse diminutum“ bezeichnet""). Auch finden wir ihm in wört

licher Uebereinstimmung mit Thomas, was das Verhältniss des abstrahi

renden Denkens zur Sinneswahrnehmung **), und was die Singularität

der existirendem Dinge betrifft "*), so dass auch hier in antiplatonischem

Sinne die Realität der Universalien heschränkt wird °°), indem nach

thomistisch-aristotelischer Weise auch bei der Schöpfung die ewigen

Formen im Denken Gottes mur als Potenzen des göttlichen Willens-Actes

der Werwirklichung vorliegen sollen **).

mode opinari absque temeraria cuiuscunque partis assertione, ponere vinculum vel

ligamen, quo homines ad unam opinionem detinentur, est impedire nolitiam veri

tatis ...... Quantum ad articulos autem ..... plures sunt, de quibus diversimode

opinari licet, .... worauf er namentlich die zwei oben, Anm. 12 u. 13, angeführten

Artikel nennt und wieder hinzufügt: videntur posse pro opinabilibus reputari ......

(p. 215) Patet ergo per dictos articulos, quod studentes condemnatione ipsorum in

profectu studii plurimum impediuntur. Hiezu ob. Anm. 15.

59) Wir sind auf dasjemige angewiesen, was Hauréau a. a. 0. p. 291 ff. aus

Handschriften veröffentlicht. Ich möchte jedoch nicht behaupten, durch jene frag

mentarischen Mittheilungen zu einer vollständig klaren Einsicht gelangt zu sein,

zumal da der Text der dabei benützten Handschriften jedenfalls in einem argen

Zustande sich befindet.

60) Hauréau, p. 303: Il commence par établir qu'il y a trois manières d'étre

pour les choses : dans la nature „esse reale“, dans l'intellect humain ,,esse diminu

tum“, dans l'intellect divin avant la création „esse in causis, esse in potentia“. Die

Bezeichnung „esse diminutum“ ist nur ein verschärfter Ausdruck desjenigen, was

wir bei Albert und Thomas (Abschn. XVII, Anm. 393 u. 505) als „similitudo“ und

besonders in des Letzteren (ebd. Anm. 500) Redeweise „materia impedit intel

lectum“ trafen.

61) Ebend. p. 294: Universalia in suo esse universali et abstracto non habent

esse in rerum natura, sed tantum in intellectu. p. 296: Intellectus agens aliquid

facit circa rem sive circa phantasma, quod est repraesentativum rei intelligibilis,

quia .... intellectus facit universalitatem in rebus. S. ebend. Anm. 378, 493, 500.

62) Ebend. p. 297: Nulla res materialis eæistit eætra in rerum natura, nisi

singulariter sit, sc. per conditiones individuantes designata. p. 302: Res non eæistunt

nisi singulariter, prout nomine proprio significantur; communiter autem sive secun

dum suam communitatem non ea istunt, sed solum intelliguntur, et sic etiam nomine

communi generis et speciei significantur. S. ebend. Anm. 497 f., 509.

63) Ebend. p. 297: Rei eætra non dat intellectus universalitatem realem et for

malem, sed hoc dat ei, quod, quia attingitur secundum hunc modum quo sic attin

gitur, fit obiectum intellectus abstracti et causat abstractum conceptum, qui est uni

versale formaliter; et hoc est, quod dicitur, quod, licet res eæistant singulariter,

tamen universaliter intelliguntur. S. ebend. Anm. 497, 501, 505.

64) Ebend. p. 303 : Res antequam eæistant, non habent aliquod esse reale, nec

quantum ad esse essentiae sicut nec eæistentiae (vgl. ob. Anm. 46), nisi esse intel

lectum et in potentia sive potentiale ..... Nihil ponitur in deo habere rationem tem

poralis eacemplaris ad constituendum aliquid, nisi ratio idealis, quae est etiam ratio

198 XIX. Gottfried. v. Fontaines.

Auch das principium individuationis scheint Gottfried : doch nur.im

der Absicht ausführlichst erörtert zu haben, um Zuletzt den Standpunkt

des Thomas zu wertheidigen , und zu begründen. Nemlich davon aus

gehend, lass ja das totale Wesen der Species im Individuum zur Er

scheinung komme, bestreitet er, dass die Individualisirung auf einem

accidentellen Momente beruhen könne, da ein solches gleichsam die Un

wesentlichkeit selbst sei, und man dann nicht bloss. das Wesem und den

Träger desselben umgehörig zerreissen müsse, sondern auch die substan

tielle Werschiedenheit , der lndividuen gänzlich tilge °°). Während aber

alle Wervielfältigung und Manigfaltigkeit sicher ein Quantitatives zu sein

scheine, und - mam daher geneigt- sein müsse, die Individuation , wenn je

überhaupt in ein Nicht-Substantielles, vor Allem gerade in die Quantität

zu verlegen, so kehre sich jemer principielle Einwand von selbst auch

gegen diese Annahme, weil eben die Quantität (als eine der übrigem meum

Kategoriem, welehe der Substanz gegenüberstehen) zu dem Accidentellen

gehöre ""). So bleibt zur Lösung der Frage nur der aristotelische Be

griff der individuellen Substanz übrig, welche freilich nie ohne die , quan

titativ auftretende Materie ein Sein haben kann ; eben aber die concrete

Determination, welche somit von materiellem Bestande begleitet ist, sei im

effectiva accedente voluntate, sicut in nobis ars medicinae et domus in mente ......

In divina scientia, vel intelligentia nihil ponitur nisi istae ideae, per quas intelli

gimus cognitiones, quas deus habet de rebus quantum ad totum id, quod sunt vel

natae sunt esse ; et sic de rebus, antequam in se ipsis eæistant, non ponitur nisi esse

cognitum eorum. S. Abschn. XVII, Anm. 501, 511, 513.

65) Ebend. p. 298: Cum individua plura sub eadem specie in aliqu0 conve

niant, ...... per illud autem, per qu0d conveniunt, differre non possunt, videtur, qu0d

supra naturam, quam importat species, addat individuum , aliquid, per quod natura

communis in illo individuetur...... Sed non videtur posse intelligi, addi aliquid per

tinens ad essentiam et naturam individui, quia illam totam dicit species, quae est

totum esse individuorum (vgl. ob. Anm. 55); ergo si aliquid additur, videtur esse

aliquod pertinens ad naturam accidentalem ..... Videtur ergo, quod individuatio fiat

per accidentia ..... Secundum hoc esset dicendum, quod quidditas et habens quiddi

tatem differrent realiter ..... Sed illud, non videtur posse stare, quid individuum non

addit supra speciem id, quod non plus includitur in significato individui quam

speciei...... Ilem quod p0sterius est alter0, non potest esse eausa illius secundum

quod posterius. Sed omnia accidentia individua (diess letztere Wort ist, als sinnlos

zu streichen) videntur esse posteriora et adventicia substantiae ..... Item non videtur

posse dici, qu0d accidentia faciant individua vel numero divisa, quia nec secundum

se habent esse simpliciter...... Item si per accidentia solum fieret individuatio et

formalis divisio vel distinctio singularium sub una specie, non differrent ..... sub

stantialiler ad invicem, sed solo accidente, nec esset unus homo alius ab altero in

substantia ..... .. Erg0 individuatio in genere substantiae non videtur causari, eae

accidentibus.

66) Ebend. p. 300: Sed quia inter omnia entia quantitati soli per se videtur

c0nvenire divisibilitas in plura eiusdem rationis, ...... videtur ergo, quod haec indi

viduatio vel divisio vel distinctio secundum numerum , et individuum habet esse .....

per ipsam solam quantitatem ; et ideo tota difficultas praesentis inquisitionis quantum

ad entia materialia videtur versari circa quantitatem; nam , si aliquod accidens sit

causa individuationis, hoc videlur quantitati tribuendum.... (p. 301) 0p0rtet dicere,

quod, si quantitas divisa sit praecisa ratio formalis huius diversitatis, et non ipsa

forma substantialis, unum individuum differret ab alio solum accidentaliter sive

secundum formam accidentalem, et essent plura secundum quantitatem , sive plura

quanta, et non secundum substantiam, sive non essent plures substantiae, quod est

manifestum inconveniens. -

XIX. Gottfried v. Fontaines. 199

Vergleiche gegen das undeterminirte Wesen der Species der Grund der

Individuation °7).

Ebenso verbleibt Gottfried, was die unitas formae betrifft, bei der

gleichen thomistischen Auffassung. Sowie er nemlich die dogmatischen

Bedenken des Tempier durch eine Distinction zwischen Individuum und

Form beseitigt "*), so betont er auch die Einheitlichkeit jenes Worganges,

durch welchen ein scheinbar zusammengesetztes Wesen aus dem poten

ziellem Sein zum actuellen hinübergeführt wird "*); und dasjenige, was

als eine Manigfaltigkeit mehrerer Formen in Einem Wesen erscheinem

könnte, setzt er eigentlich auf Rechmung der intentio secunda, indem er

es als verschiedene „significata“, oder als verschiedene Begriffsbildung

(res aliter et aliter concepta), welche an Einer und der nemlichen Sache

wirkt, bezeichnet 7°).

Sowie es aber eine besondere Aufgabe der Anhänger des Thomas

sein musste, dem oben (Amm. 27 ff.) erwähnten Angriffen Lamarre's ent

gegenzutreten, so unterzogen sich derselben auch wirklich mehrere Tho

misten, nemlich Richard Clapwel, Johannes Parisiensis, Aegidius Romanus,

und etwas später Herveus Natalis und Wilhelm Durand. Jedoch es sind

diese Wertheidigungsschriften entweder verloren gegangen oder mur hand

67) Ebend. p. 301 : Cum suppositum dicat individuum in genere substantiae,

est ens per se eæistens et in se subsistens; tale quid autem est substantia prima,

quae..... proprie et principaliter et maæime dicitur substantia. Ergo in sua ratione

non includit nisi quae ad rationem substantiae pertinent, ..... et sic, quamvis non

habeat esse sine quantitate, inquantum est substanlia materialis, tamen illam per se

in sua ratione non includit..... Quidquid imp0rtat natura significata nomine e0m

nuni sub ratione communi et indeterminata......, cum hoc non sit nisi id quod ad

substantiam pertinet, hoc totum est naturale, quod (Hauréau gibt totum et natura

aliquid) importat sub ratione propria et determinata suppositum significatum nomine

individui ...... Dicendum est de hoc homine, puta Socrate, comparato ad hominem,

quod huiusmodi accidentia determinata non magis sunt de significato vel ralione in

dividui, puta Socratis, quam accidentia indeterminata de ratione speciei, puta homi

nis, cum species tamquam substantia secunda de individuo tamquam de substantia

prima per se et essentialiter praedicetur. Vgl. bei Thomas, Abschn. XVII, Anm. 520.

Wielleicht träte die Uebereinstimmung noch deutlicher hervor, wenn unsere Quelle

reichlicher flösse.

68) Bei D'Argentré a. a. 0. p. 216: Alia autem opinio, quae ponit plures

formas, ..... ponit, quod eodem modo oportet ponere idem corpus numero ..... in

aliis hominibus, sicut in Christo (s. ob. Anm. 19 u. 30)...... Etiam nec Parisiis

habetur pro errore, quod corpus Christi vel alterius hominis, quantum ad formam,

sit aliud vivum et mortuum vel divisum, licet esset error ponere de corpore Christi,

quod non sit idem, quantum ad suppositum, vivum et m0rtuum.

69) Bei Hauréau a. a. 0. p. 291: Non alia productione producitur potentia et

accidens, sed eo ipso, qu0 producitur unica productione totum c0mp0situm per se ea,

potentia et actu, producuntur partes in illo composito eae consequenti, quia product0

toto producuntur partes. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 521. Auch hier jedoch wäre

eine reichere Mittheilumg wünschenswerth gewesen.

70) Ebend. p. 294: Nec entia specialia se habent ad ens sicut species deter

minantes ipsum, sed magis sunt significata eius etiam usque ad specialissima descen

dendo. p. 302: Patet quomodo suppositum est idem, vel non idem cum natura, quia

non differt sicut conceptus communis et indeterminatus ....., qualis est c0nceptus ge

neris, et conceptus specialis et determinatus, qualis est conceptus speciei, nec differt

natura speciei, quae significant unam et eandem rem aliter et aliter conceptam et

intellectam, quantum ad id, quod ad ipsam essentiam rei pertinet. Vgl. bei Thomas,

ebd. Anm. 506, uild untem Anm. 74.

200 XIX. Johannes von Paris.

schriftlich vorhanden mit Ausnahme jener einem, welche unter dem Namen

des Aegidius Romanus gedruckt wurde, aber mit grosser Wahrscheimlich

keit dem Johannes Parisiensis dem J ü n geren (um d. J. 1290)

zugeschrieben werden muss 71). Die Widerlegung selbst ist hier, was

den ersten Angriffspunkt, d. h. das principium individuationis (s. ob.

Anm. 28 f.), betrifft, unendlich schwach, denn sowohl bei der Individua

lität der Engel 7*) als auch bei jener der menschlichen Seele '°) appellirt

der Werfasser einfach an die göttliche Allmacht und kann so seinem

Gegner Goethals (s. Anm. 48) brüderlichst die Hand reichen. Besser

ist die Frage über unitas formae erörtert, indem vorerst die Bedenken

hervorgehoben werden, welche aus der Annahme einer Wielheit der Formen

(auch bei jener Gradabstufung der Wervollkommnung, s. ob. Anm. 30) sich

ergeben, sodann aber gleichsam ein Wermittlungsversuch folgt, welcher

die grösste Aehnlichkeit mit der so eben erwähnten Ansicht des Gottfried

von Fontaines hat; nemlich auch hier wird daran festgehaltem, dass sach

lich nur Eine Form wirke und bestehe, aber andrerseits knüpft sich das

Zugeständniss daram, dass die Denkauffassung am Einem Wesen verschie

denes bald höher bald niedriger liegendes Allgemeines festhalten und in

gleicher Weise mehrere Formen des Einen Wesens unterscheiden könne 7*).

71) Die Gründe, warum Aegidius Romanus nicht der Werfasser des Defen

sorium's sein könne, hat schon 0udin, Comm. de scriptt. eccles. III, p. 635 ff.

schlagend dargelegt, und die Motive, aus welchen er dasselbe dem Johannes Pari

siensis zuweist, halte ich, soweit in solchen Dingen überhaupt sichere Resultate

erreichbar sind, für nahezu hinreichend. Dass von den beidem Johannes Parisienses,

welche dem 13. Jahrh. angehören, nur der Jüngere, welcher den Beinamen „Pungens

asinum“ trug, in Frage kommen kann (— der Aeltere blühte um 1230 —), versteht

sich won selbst. Was über beide in Hist. lilt. de la France, XIX, p. 422, gesagt

ist, lohnt sich kaum der Mühe des Lesens.

72) In der oben (Anm. 27) angeführten Ausgabe f. 9 v. B: Cum eo ipso, quod

sunt formae simplices sine materia subsistentes, manifestum sit, eos differre sola

differentia formali, quae facit diversitatem in specie, dicere, eos non esse posse

eiusdem speciei, non plus derogat divinae potentiae, quam dicere, quaecunque differunt

specie, non posse esse eiusdem speciei. (Als Beispiele dieses göttlichen Wunders

folgen danm canis und lupus !)

73) Ebend. f. 54 v. B: Multa sunt impossibilia naturae, quae non sunt impos

sibilia deo .... (f. 55 r. A) Deus ipse est principium effectivum animae tam quoad

esse, quam etiam quoad numeralionem.

74) Ebend. f. 18 v. B: Multifarie multisque, modis magistri et multi circa uni

tatem formae substantialis laboraverunt. ..... (f. 19 r. B) 0portebit istos secundum

modum, qu0 loquuntur, fingere, qu0d forma animae rationalis primo perficiet suam

nmateriam pure spiritualem, et mediante hac materiam sensitivae minus spiritualem,

et mediantibus illis ulterius materiam vegetativae minime spiritualem, et tandem ul

timo materiam corporalem; et erunt quatuor...... (f. 19 v. A) 0portet, illam formam

perfectiorem includere in se totam imperfectionem, quae est in forma imperfectiori .....

(B) Ev quo sequitur, quod in illa una re, cuius sunt istae formae, sunt duae eæisten

tiae vel duo actus essendi vel subsistendi, quod est impossibile. Esse enim est ipsa

actualitas quidditatis vel naturae, cuius est...... Impossibile est omnino per modum,

qu0 isti ponunt, pluralitatem formarum substantialium in eodem sustinere. Ergo

modus alius, siquidem possibile est, inveniatur..... et hoc eae dicendis , in articulo

proæimo domino adiuvante patebit. Diese Lösung mun ist folgende: (f. 20 v. B)

0mnes formae substantiales in hac proprietate conveniunt, quod quaelibet dat esse

substantiae et constituit ens subsistens, et ideo intellectus noster habet unum com

nunem conceptum et abstrahit unam formam communem, secundum quam quodlibet

constitutum dicitur substantia ..... (f. 21 r. A) Et sic intelligendum est de generibus

XIX. Joh.v. Paris. Th. Docking. 01. Brito. Jac.v. Rav. K. v. Halberst. 201

Der Vorwurf endlich betreffs der Erkenntniss des Singulärem (Amm. 31)

wird hier im Anschlusse an jene Stellen, in welchen sich Thomas weniger

einseitig geäussert hatte, glücklich beseitigt 7°).

Möglicher Weise mun könnte auch die eine oder andere jener klei

neren Schriften, welche mit Unrecht dem Thomas von Aquin zugewiesen

wurdem (s. Abschn. XVIl, Anm. 484), bereits in diesen ersten Stadien

der Parteikämpfe ihre Entstehung gehabt haben, nemlich allenfalls „De

natura generis“ und „De intellectu et intelligibili“; da jedoch andere

derselben entschiedem schon auf scotistische Ansichten Bezug nehmen, so

halte ich es für besser, die Darstellung des Pseudo-Thomas nicht allzusehr

zu zerreissem, und somit auch die zwei genannten kleinen Schriften neben

anderen erst umten mach Scotus zu besprechen 7°), indem ja zwingende

chronologische Gründe betreffs einer früheren Abfassungszeit jener beiden

nicht vorliegen. -

Hingegen soll um der Vollständigkeit willem nicht unerwähnt bleiben,

dass noch jener Zeit sowohl Thomas D o ck in g (Cancellarius in 0xford),

welcher die zweite Analytik commentirte 77), als auch 0 livier Brito,

welcher eine Erläuterung zu Sophist. Elenchi schrieb 7°), angehörten.

Diese Schriften Beider aber besitzen wir nicht mehr. Auch Jacobus de

Ravanis (gest. 1296) möge nicht gänzlich ungenannt bleiben, wenn auch

die frühere Annahme, dass er als der erste die Logik auf die Jurispru

denz angewendet und hiedurch einen gänzlichen Umschwung des Rechts

studiums hervorgerufen habe, in neuerer Zeit auf ein höchst bescheidenes

Maass geschichtlicher Wahrheit reducirt wurde 7*). Ob Konra d von

Halbersta dt (um 1295) wirklich „De logica“ geschrieben habe, muss

dahingestellt bleiben *°).

Num aber traten alle jene Controversen, welche durch die Logik

des Albert und des Thomas hervorgerufen worden waren und theils

für theils gegen den Letzteren Partei genommen hatten, durch dem Fran

et speciebus sibi invicem subordinatis .... Cum enim species sit id ipsum quod genus,

puta „homo“ est illud ipsum quod „animal“, prout animal de homine praedicatur

nec est pars hominis secundum rem, sed solum secundum rationem, ..... similiter

oportet dicere, formam speciei esse formam ipsius generis ...... Una igitur forma

secundum rem est plures secundum rationem, sc. magis universalis et minus univer

salis. Et sic materiam recipere formam magis universalem ante aliam, non est aliud,

quam materiam recipere formam conceplam secundum rationem unam ante semetipsam

ronceptam secundum rationem aliam. S. Anm. 70, woselbst „aliter et aliter concepta“.

So stehen wir hier jenen älteren Ansichten über „status“ (Abschn. XIV, Anm. 129)

oder über „maneries“ (ebend. Anm. 85) so ziemlich mahe.

75) Ebend. f. 4 v. A : Per species intelligibiles universales, quas abstrahit in

tellectus, non potest actu intelligere nisi convertendo se ad phantasmata singula

rium ..... Thomas intendebat ..... solum, quod non cognoscit singularia rerum mate

rialium prim0 et directe u. s. f., kurz mit den memlichen Worten, wie wir bei

Thomas, vor. Abschn., Anm. 499 f. „refleaeio* oder „materia impedit“ u. dgl.

trafen.

76) S. unten Anm. 265 ff.

77) 0udin a. a. 0. III, p. 525.

78) Hist. litt. de la France, XXI, p. 303.

79) Savigny, Gesch. d. röm. Rechts im Mittelalt., W (2. Aufl.), p. 605 ff.

80) Denn die Glaubwürdigkeit des Trithemius (Ann. Hirsaug. ad ann. 1295) ist

bekanntlich sehr gering. Was aber die angebliche „Mensa philosophica* Konrad's

betrifft, s. unten bei Auguilbertus in Abschn. XXII.

202 , * XIX. Duns Scotus.

ziskamer Johann e s Duns Scotus (gest. 1308 — bekanntlich „Doctor

subtilis“ genamnt —) insoferne in ein höheres Stadium, als derselbe sie

strenge und präcis formulirte und hiemit in fester Parteistellung folge

richtig durchführte. Es ist leicht gesagt, Duns Scotus sei der abstruseste

aller Scholastiker, während doch ein genaueres (allerdings mühevolles)

Studium seiner Schriften ihn uns als einen scharfsinnigen Denker zeigt,

welcher das damals zugängliche Material vollständig kannte und zugleich

mit distinctivem Werstande durchdrang. Anziehende Reize als Schriftsteller

besitzt er wahrlich nicht, denn seine Methode besteht bis zur Ermüdung

des Lesers darim, dass er unablässig bei jeder Frage oder jeder Thesis

zunächst mit ,, Videtur, quod non“ die möglichen Gegengründe (zuweilen

wirklich mit haarsträubender Spitzfindigkeit) aufstöbert, sodann unter „In

oppositum“ die Gegengründe der Gegengründe und die positiven Gründe

vorführt, und hierauf zuletzt die ,,Solutio** darbietet, und zwar meist mit

detaillirter Rückbeziehung auf die Gründe und Gegengründe. Aber hinter

dieser struppigem Form steckt ein Denken, welches, soweit diess im Mittel

alter überhaupt möglich war, wenigstens weiss, was es will, und auf

Grundlage der damaligen allgemeinen Anschauungen die Tragweite der

Begriffe durchmisst, und diess ist im Vergleiche mit der Bornirtheit eines

Albert und eines Thomas jedenfalls für den Leser wohlthuend. Auch

besitzt Scotus darin unsere Sympathie, dass er (— um mit modernen

Worten zu sprechen —) auf der Unerkennbarkeit des Absolutem steht,

dass er als Indeterminist die thomistische Unterordnung des Praktischen

unter das Theoretische entschieden bekämpft, und dass er der Theologie

nur eine praktische Wirksamkeit im Gebiete des praktischen Glaubens zu

weist, wobei sich in dem Werzichte auf theoretische Begründung. des

Dogmas wieder einmal die Richtigkeit des augustinischen ,,Credo, quia

absurdum“ zeigt. Doch diese Gesichtspunkte überschreiten die Gränzen

der Geschichte der „Logik* °1).

Um aber dasjemige darzustellen , was von Scotus hieher gehört, ist

es vor Allem nothwendig, unter seinen Schriften **) die zweifelhaften oder

unächten von dem umbestreitbar ächten auszuscheidem. Somit müssen hier

in Betracht kommen vor Allem seine Quaestiones im universam logicam

(d. h. zum Porphyrius und zum ganzen 0rganon mit Ausschluss der

Topik), sodann abgesehen von einzelnen Stellen der Commentare zu De

anima und zur Physik auch die Quaestiones in metaphys. (die Conclu

siones eae libr. metaph. sind eigentlich eine blosse Inhaltsangabe), ferner,

wie sich von selbst versteht, der ausführliche Commentar zum Petrus

Lombardus, d. h. das sogenannte Opus Oaeoniense, sowie die Reportata

Parisiensia (eine Art Auszug des ebem genanntem grösseren Werkes),

auch der Tractatus de modis significandi seu grammatica speculativa **),

81) Mit einigem Wortem jedoch müssen wir unten (Anm. 221) wieder , darauf

zurückkommem. -

82) Es gibt nur Eine Gesammt -Ausgabe der Werke des Scotus, welche der

überaus gelehrte Wadding (Lugdun. 1639, 12 Bände fol.) besorgte und durch zahl

reiche Commentare bereicherte.

83) Letzterer Zusatz in der Titel-Ueberschrift dürfte wohl erst von der, sco

tistischen Schule ausgegangen sein ; wenn aber als Werfasser dieses Buches auch

XIX. Duns Scotus. 203

und der : Tractatus de primo principio und die Theoremata; in dem

Quaestiones quodlibetales aber lehnt Scotus die Detail-Erörterung der

logischen Haupt-Controversen meistens ab, insoferne dieselben schon bei

Erklärung des Sententiarius besprochen sind. Hingegen muss ich als un

ächte Schriften bei Seite lassen sowohl den Commentarius teaetualis in libr.

metaph.**) als auch die Quaestiones miscellaneae de formalitatibus *°).

Die Logik des Duns Scotus, welche, wie sich zeigen wird, einen

reichhaltigen Kreis scotistischer Litteratur zur Folge hatte, beruht nicht

etwa auf völlig neuem Pfaden, welche er von sich aus geschaffen und er

öffnet hätte, sondern derselbe ist, was das traditionelle Material betrifft,

ehenso abhängig und bedingt wie alle Autorem des Mittelalters. Aber er

unterscheidet sich von Anderen zunächst durch eine überaus reichliche

Beiziehung der byzantinischen Logik, bei welcher er häufig auch bis zu

Wilhelm Shyreswood Zurückgreift *°), und sodann vor Allem durch eine

begriffsmässige Präcision und Consequenz, mit welcher er das aristote

lische, arabische und byzantinische Material ausnützt, so dass hiedurch

wirklich manche neuen Wendungen aus dem alten Stoffe heraustreten und

sich trotz aller Gegnerschaft der Uebergang zu Occam vermittelt.

Was zunächst die Stellung der Logik überhaupt betrifft, so tritt die

selbe bei Scotus ebenso wie bei Albertus Magnus grundsätzlich innerhalb

der „speculativem“ Begabung des Menschen dualistisch neben die „realen*

Disciplinen (Physik, Mathematik, Metaphysik), indem die „rationale“ Wissen

schaft (Grammatik, Rhetorik und Logik enthaltend) dem subjectiven Er

fassen des 0bjectiven angehört *7). Das Werhältniss der Grammatik zur

der Augustiner Albertus de Saxonia genannt wurde, so scheint Wadding (Vol. I,

p. 41 f.) diesen Werdacht der Unächtheit genügend beseitigt zu haben.

84) Derselbe ist entweder gamz von Antonius Andreas (s. untem Anm. 443 ff.)

verfasst oder wenigstens vom ihm revidirt und vermehrt, eine Annahme, welche

auch durch den von Wadding (Vol. IV, Prooem.) zu Hilfe gerufenen Cavelli nicht

widerlegt ist. -

85) Der Bericht selbst, welchen Wadding (Vol. III, p. 441) dieser unvollendeten

Sehrift vorausschickt, enthält eigentlich mehr Gründe der Unächtheit, als der Aecht

heit. Es versteht sich von selbst, dass das Buch der scotistischem Schule angehört.

Wir werdem unten die Keime desselben beim ächten Scotus (Anm. 147 ff.) und

später die scotistische Lehre betreffs der Formalitates selbst sehen (Anm. 529 ff.).

86) An Einer Stelle Quaest. in metaph. V, 7, (Vol. IV) p. 618 B nennt er ge

legentlich des „infinitum“ den Shyreswood mit Namen; andere stillschweigende

Rückbeziehungen werden wir untem mehrere treffen.

87) Sent. Lib. III, Dist. 34, (Vol. VII) p. 728 f., woselbst Scotus in folgender

tabellarischer Form den habitus des Menschen eintheilt :

metaphysicus

realis mathematicus

speculativus ;hysicus

0gmcus

rationalis £;

grammaticus

circa agibile: prudentia

circa factibile : medicina und sämmtliche Gewerbe

ad alterum: iustitia

/ fortitudo

\ temperantia.

Qu. sup. An. post. I, 47, p. 415 A (die logischen Commentare stehen sämmtlich in

Vol. I): Ens rationis est subiectum logicae, ens inquantum mobile est subieetum na

intellectualis

praclicus {

appetitivus { pp. ad se ipsum

204 XIX. Duns Scotus.

Logik wird dabei allerdings in der üblichen Weise abgegränzt; aber in

Bezug auf Wahrheit und Falschheit der Urtheile, worin natürlich der Um

kreis der Logik liegt, hält sich Scotus nicht bloss an die aristotelischen

Bestandtheile des Urtheiles, sondern zieht principiell auch den Inhalt der

byzantinischen Logik bei, indem er an significatio und suppositio termi

norum, sowie an consequentia und copulatio u. dgl. denkt *°).

Auch den Unterschied, welcher zwischen Logik und Metaphysik neben

manchen Berührungspunkten doch als ein wesentlicher besteht, erblickt

Scotus ebenso wie all seine älteren und jüngeren Zeitgenossen in jener

intentio secunda, welcher wir nun seit den Arabern stets schon begeg

neten, und er spricht in manigfaltigen Wendungen wiederholt es aus,

dass die Logik jene Momente, welche von ratio oder von intellectus oder

von conceptus ausgehen, kurz also der subjectiven Werkstätte angehören,

auf das objective Wesen der Dinge „anwende“ — applicare —89).

Eben hiedurch entscheidet er auch jene Frage, ob die Logik als

modus sciendi selbst eine Wissenschaft sei (s. bei Albert und Thomas

Abschn. XVII, Amm. 363 ff. u. 489), im Anschlusse an Alfarabi dahin,

dass die Logik einerseits als docems wirklich eine Wissenschaft ist und

turalis scientiae, ens sub absoluta ratione est subiectum metaphysicae. Vgl. Abschn.

XVII, Anm. 362, und selbst Hugo v. St. Victor, Abschn. XIV, Anm. 45.

88) Qu. sup. An. pr. I, 19, p. 301 B: De partibus orationis .... grammaticus

considerat.... in ordine ad congruitatem..... Sed logicus considerat de istis in ordine

ad veritatem et falsitatem, sc. prout possunt esse partes principales enuntiationis verae

vel falsae, sc. subiectum, praedicatum, vel copula, et tales partes sunt praecise nomina

et verba. Nam aliae partes orationis non sunt nisi determinationes vel dispositiones

designantes significationem vel suppositionem terminorum, sc. nominis et verbi; aut

nodum significandi vel supponendi, aut diversum modum sequendi , unius ea, -altero,

vel diversum modum copulandi diversa ab invicem, et sic de aliis.

89) Qu. sup. Elench. 1, p. 224 A: Logica est de communibus et philosophia

prima (s. Abschn. XVII, Anm. 480 u. 546), sed diversimode ; nam philosophia prima

considerat ens, inquantum ens est, unde considerat rem secundum suam quidditatem,

et quia quidditas rei est entitas per se rei, considerat rem secundum suam entita

tem...... Similiter logica est de ente communi, ..... sed ens est dupleæ, sc. naturae

et rationis; ens autem naturae inquantum tale est, cuius esse non dependet ab anima ;

sed ens rationis dicitur de quibusdam intentionibus, quas adinvenit ratio in ipsis

rebus........ Quia ergo logica est de huiusmodi intentionibus, quae applicabiles sunt

omnibus rebus, ideo dicitur ea communibus procedere. Qu. sup. An. post. I, 43, p. 412 B:

Scientia dicitur communis dupliciter: uno modo eommunitate subiecti, alio modo com

munitate applicationis. Primo m0d0 metaphysica est scientia communis; ..... secundo

modo dialectica est communis. Sent. Lib. II, Dist. 3, Qu. 1, (Vol. IV) p. 357 : Non

solum ipsa natura est de se indifferens ad esse in intellectu et in particulari ac per

hoc ad esse universale et singulare, sed et ipsa habens esse in intellectu non habet

prim0 eae se universalitatem; licet enim ipsa intelligatur sub universalitate ut sub

m0d0 intelligendi ipsam, tamen universalitas non est pars conceptus eius primi, quia

non conceptus metaphysici, sed logici; logicus enim considerat secundas intentiones

applicatas primis secundum ipsum Avicennam (s. Abschn. XVI, Anm. 74). Qu. in

Praedicam. 2, p. 126 A: Praedicamenta dupliciter possunt considerari: uno modo, in

quantum considerantur a ratione, sive aliqua proprietas ab intellectu causata eis attri

buitur. Primo modo de eis considerat metaphysicus, ..... secundo modo hic de eis

consideratur. Qu. sup. An. post. I, 27, p. 387 B: Aristoteles in tota logica concludit

passiones de intentionibus secundis, ut de enuntiatione et syllogismo, quia intentiones

secundae sunt subiectum logicae, de quibus logica considerat passiones. Vgl. Abschn.

XVlI, Anm. 363, 380, 394, 489, 506.

XIX. Duns Scotus. 205

andrerseits als utens den modus für alle'übrigen enthält °°), so dass wir

hier wieder in anderer Weise als bei Lambert v. Auxerre (ebend. Anm.

104) den Begriff einer „angewandten Logik* treffen.

Was aber den eigentlichen Gegenstand und Zweck der Logik be

triffi, so erwähnt Scotus jene Ansicht, nach welcher der Begriff als das

wesentliche 0bject betrachtet und in den Thätigkeiten des einfachen Er

fassens, des Zusammensetzens und des Erörterns (— Kategoriem, Urtheil,

Syllogistik —) die Begriffsbildung in den Wordergrund gestellt wurde *''),

und er schliesst sich auch ausdrücklich am eben diese traditionelle Drei

theilung des Gebietes der Logik an "*); aber er stellt sich dabei grund

sätzlich auf jene Seite der arabischen Auffassung (Abschn. XVI, Anm. 15,

78 f., 240), mach welcher zum Behufe des Fortschreitens von Bekanntem

zu Unbekanntem der Syllogismus als der ursprüngliche und eigenthüm

liche Gegenstand der Logik zu bezeichnen ist, so dass die einfachen Be

griffe und deren Zusammensetzung in den Urtheilen nur als Bestandtheile

90) Qu. sup. Porph. 1, p. 87 A: Quaero, utrum logica sit scientia. Videtur,

quod non. Modus sciendi non est scientia; logica est modus sciendi; ergo etc......

Dicendum, quod logica est scientia; quae enim in ea docenlur, demonstrative conclu

duntur sicut in aliis scientiis; erg0 sciuntur.... Inlelligendum est tamen, quod logica

dupliciter consideratur. Uno modo inquantum est docens, et sic eae necessariis et pro

priis principiis procedit ad necessarias conclusiones, et sic est scientia. Alio modo

inquantum ulimur ea applicando eam ad illa, in quibus est usus, et sic non est ev

propriis, sed eae communibus, nec sic est scientia...... p. 88 A: Materialiter haec

praedicati0 ,,Modus sciendi est scientia“ est vera, quia logica docet m0dum sciendi

pro tanl0, quia est de syllogism0 vel de argument0, per qu0d tantum habetur scientia.

Qu. sup. An. p0st. I, Prooem. p. 343 A: Scientia demonstrativa dupliciter potest eon

siderari. Uno modo, inquantum utitur demonstratione, per illam sc. demonstrans

effectus in aliis scientiis, et isto modo dicitur quaelibet scientiu demonslraliva. Alio

modo, ...... quae docet, eae quibus et ea, qualibus debet esse demonstralio. Das

arabische Original s. Abschn. XVI, Anm. 15. Natürlich hat diese Unterscheidung

Nichts damit zu schaffen, wenn Scotus anderwärts (Qu. sup. Elench. 3, p. 225 B)

mit Aristoteles sagt: Scientia dialectica traditur per demonstrationem, usus tamen

eius in probabilibus consistit; denn Letzteres bezieht sich auf die rhetorische Praxis

des Dialektikers.

91) Qu. sup. Porph. 3, p. 88 B: Dicitur, quod subiectum logicae est conceptus

formalus ab actu ralionis, quia ille communis est omnibus in logica consideralis.

Nam cum actus rationis sit tripleæ, primus sc. indivisibilium intelligenlia, secundus

compositio vel divisio istorum simplicium, tertius discursus formalus a noto ad ign0

tum, de conceplu formato a primo aclu est liber Praedicamentorum, qui est de in

compleaco (Qu. sup. An. pr. I, 7, p. 282 B: Definitio et descriptio dantur de terminis

incompleacis), de conceptu formato a secundo actu est liber Perihermexías, ..... de

conceptu formato a terlio actu est lota nova logica, quae est de syllogismo et de

eius partibus subiectivis. Die Grundlage dieser Ansicht s. bei Thomas, Abschn.

XVII, Anm. 491.

92) 0p. II sup. Periherm., Prooem. p. 211: Dupleæ est operalio intellectus.

Una, quae dicitur indivisibilium inlelligentia, secundum quam dicitur intellectus for

fmare conceptus simplices; alia est, secundum quam componit et dividit ...... Istis

duabus operationibus additur terlia, quae est discurrere ab uno ad aliud, ut a nolis

ad ignola ...... Est universaliter liber Praedicamentorum de simplicibus conceplibus,

quos format, vel quae sunt inlelligibilia secundum quod sunt dicibilia et ordinabilia

in genere per se (vgl. ebend. Anm. 429)..... De secunda est liber Perihermenias,

- - - - - intellectus enim componens et dividens format enuntiationem, ..... et non est

enuntiatio ipse actus inlellectus, sed magis agitur ab inlellectu. De istis autem,

quae cadunt sub tertia operatione inlellectus, sunt libri novae logicae, in qua docetur,

qu0m0d0 est pr0cedendum a n0l0 ad c0gniti0nem incognili.

206 XIX. Duns Scotus.

der Schlüsse eine logische Geltung besitzen "*); d. h. er erkennt an, dass

die durchgeführte Wissenschaft als solche doch nur durch die 0peration

des Schliessens zu Stande komme, während die erstem Principien aller

dings ummittelbar durch einen einheitlichen • Aet des Intelleetus erfasst

werden müssen *'*). Von besonderer Wichtigkeit aber ist uns dabei, dass

Scotus in jenen drei so eben angeführten Stellen die Syllogistik (d. h.

die beidem Analytiken und die Topik) als „nova logica“ und die Kate

gorien nebst der Lehre vom Urtheile als „vetus logica“ bezeichnet, und

somit diese litterarische Unterscheidung, welche wir sehon früher in ihrer

Entstehung betrachten konnten, hier bereits als reeipirt erseheint °°).

Aber im Dienste dieser syllogistischen Aufgabe der Logik ist es ebem

jene Denk-0peration als solche (ob. Anm. 89), welche dem entscheidemden

Partei-Standpunkt des Scotus in Auffassung der Logik überhaupt und ims

besondere der Universalien mit sich bringt; nemlich wenn derselbe sich

präcis und deutlich dahin ausdrückt, dass die Logik weder eine scientia

realis noch eine scientia sermocinalis sei, sondern conceptus und actus

rationis gerade als Drittes in Mitte zwischen res und voae stehen, so

befinden wir uns hier, wenn je irgendwo, bei einem Conceptualismus,

welcher allerdings das Verhältniss des Denkens zur Sprachbezeichnung

nicht ausser Acht lassen kann °°), aber auch die Beziehung zu den Denk

0bjectem feststellen muss, so dass Sein und Denken gleichsam parallel

laufem und der Grundgedanke einer gewissen Wechselwirkung zu einer

Auffassung führt, welche zugleich metaphysisch realistisch auftritt und

logisch nominalistische Handhaben darbietet.

Während nemlich alle Theile der Logik (d. h. Alles, was eine innere

Beziehung zum Syllogismus hat) in der subjectiven Werksiätte des Geistes

93) Qu. sup. Porph. 3, p. 89 A: Dicendum ergo, quod subiectum primum et

proprium logicae est syllogismus, ..... quia statim post determinationem de eius par

tibus in veteri logica praemitlit eius definilionem in primo Priorum. ..... Propter

ipsum enim in veteri logica determinatur de eius partibus integralibus, sc. de incom

pleaeo et de enuntiatione, et de partibus subiectivis in libris Topicorum, Priorum et

Posleriorum, et de aliis speciebus argumentalionis, quia illae reducunlur ad ipsum.....

Ergo penes eius divisionem et attributa illi patet divisio logicae ..... Syllogismus

quoad proprietates formaliter ipsum consequentes est subiectum libri Priorum; est

autem subiectum totius logicae quoad omnes passiones in se vel in suis partibus inte

gralibus et subiectivis vel reducibilibus ad ipsum. Schon Albert (s. ebend. Anm. 370)

hatte gegen eine solche Auffassung, welche den Syllogismus allzu einseitig betont,

polemisirt.

94) Qu. sup. An. post. I, 1, p. 344 B: Principia proprie non sunt: scita, sed

intellecta; intellectus enim est principiorum , scientia conelusionum. Hiezu untem

Amm. 108. -

95) S. Abschn. XVII, Anm. 5 u. 103.

96) Qu. in Praedicam. 1, p. 125 A: Logica non est scientia realis nec sermo

cinalis, quia nec sermonem nec sermonis passiones considerat; .... immo quod ista

divisio sit insufficiens, sic ostenditur: medium inter rem et sermonem vel vocem est

conceptus. Ergo sicut est aliqua seientia per se de rebus, aliqua per se de vocibus

significativis, ..... ita potest aliqua scienlia esse per se de conceptu, et haec est

logica, unde per se habet dici scientia rationalis, ..... quod est de conceptibus for

matis ab actu rationis ..... Multum convenit cum sermone propter duo : primo, quia

conceptus est immediatum significatum per vocem, de quo conceptu est logica; secundo,

quia passiones conceptus insunt voci significativae, sicut incompleaeum et complearum,

significare verum vel falsum, ut signo per naturam significati. S. Abschn. IV,

Anm. 111 ff.

XIX. Duns Scotus. 207

— mens — ein selbstständiges Sein besitzen, welches an sich vom Wort

ausdrucke, unabhängig ist und seine innere Priorität auch in dieser äusserem

Werflechtung bewahrt °7), sind die Universalien bei Leibe nicht fictiones

intellectus, denn damn wäre ja die Metaphysik und jede andere reale

Wissenschaft für sich gegenstandslos oder mit der Logik identisch 9°),

sowie umgekehrt die Universalien nur- dann als blosse Figmente betrachtet

werden könnten, wenn es in der objectiven Welt keine reale Wesens

Einheit, sondern nur numeräre Einzelnheit gäbe °°). Kurz Scotus erweist,

wie schon Albert gethan hatte, die objective Existenz der Universalien, in

der That aus der subjectiven Auffassung , weil es ja von dem Nicht

Seienden keine Erkenntniss. geben könne und somit dem Universale Etwas

ausserhalb „entsprechen* (correspondere) müsse, was eben bei bloss Fin

girtem nicht der Fall sei, d. h. das Universale komme ursprünglich und

dem Stoffe mach durch gelegentliche Weranlassung von der objectiven

Eigenthümlichkeit der Dinge her, formell aber in seinem wirklichen Auf

treten als Universale liege es im Intellectus 1''''). Hierin nun liegt der

Schlüssel zu allem Folgenden; denn Scotus kann so in dem traditionellen

arabischen. Spruche ,,Intellectus agit universalitatem in rebus“ zugleich

den Accent auf die Worte „in rebus“ in realistischem Sinne legen 1''!)

und , dabei die ratio universalitatis als eine das Wesem , der Dinge an

sich nicht , berührende Modalität, welche auf Rechnung des subjectiven

Denkens fällt, bezeichnen 19°); er kann das Denken an dem Maassstabe

der , objectiven Realität und zugleich die mit, künstlerischem Wirken er

zeugten Gedanken am dem Maassstabe des subjectiven. Denkens messen,

so dass schliesslich für die Dinge und für das Denken der höchste

97), Ebend. p. 124 B: Iste liber (d. h. Categoriae) non est de decem vocibus

ut de primo subiecto, nec aliqua pars logicae est de voce, quia omnes passiones

syllogismi et omnes partes eius p0ssunt sibi inesse secundum esse, quod habent in

mente, etiamsi non proferantur; sed est de aliquo priore, quod respectu vocis signi

ficativae tantum habet rationem significati. Ebenso Qu. sup. Periherm. I, 1, p. 186 A.

98) Theorem. 4, (Vol. III) p. 269 A: Universalia non sunt fictiones intellectus;

tunc enim nunquam in quid praedicarentur de re eaetra nec ad definilionem pertinerent,

nec metaphysica differret a logica, immo omnis scientia esset logica, quia de univer

sali. Vgl. untem Amm. 154.

99) Sent. Lib. II, Dist. 3, Qu. 1, (Vol. VI) p. 336: Si omnis unitas realis est

numeralis, ergo omnis diversitas realis est numeralis, ..... et ita omnia essent aeque

distincta, et tunc sequitur, quod non plus potest intellectus abstrahere a Socrate et

linea, et esset quodlibet universale pure figmentum.

100) Qu. sup. Porph. 4, p. 90 A: Universale, est ens, quia sub ratione n0n entis

nihil intelligitur, quia inlelligibile movet intellectum..... (B) Universale est ab in

tellectu, et cum dicilur ,,ergo est figmentum“, dico, quod non sequitur, quia figmento

nihil correspondet in re eaetra, universali autem aliquid eætra correspondet, a quo

movetur intellectus ad causandum talem intentionem ...... Effeclive est ab intelleclu,

sed materialiter sive originaliter sive occasionaliter est a proprietate in re, figmentum

vero minime est. S. Abschn. XVIl, Anm. 297.

101) Ebend. 9, p. 93 B: Intellectus facit universalitatem in rebus (s. Abschn.

XVI, Anm. 181, vgl. Abschn. XVII, Anm. 378); ergo illa est in re, non in intellectu.

102) Ebend., 5, p. 90 B: Universale est per se intelligibile, quod patet sic :

Primum obiectum intellectus, sc. quod quid est, intelligitur sub ratione universali

tatis ; illa vero ratio non est idem essenlialiter cum illo quod quid est, sed modus

eius accidentalis; ergo intellectus potest cognoscere differentiam inter suum obiectum

primum et illum modum. S. bei Albert ebend. Anm. 392.

208 XIX. Duns Scotus.

Maassstab in Gott liegt'"°); und er kann in einer an Abälard erinnernden

Weise in dem Universalien das esse im multis und das praedicari de

multis vereinigen'"*).

Natürlich liegt in dieser Unklarheit über das Wesen eines logischen

Subjectivismus und eines metaphysischem 0bjectivismus auch bei Scotus

eine höchst bedenkliche Schwäche speculativer Auffassung vor; aber für

einen „Philosophen* wird ja hoffentlich ohnediess Niemand irgend einen

Autor des Mittelalters halten. Hingegen hat Scotus von einem solchen

durch die allgemeine Tradition damals besiegelten Standpunkte aus als

ein verstandesmässig sehr geschulter Denker die Consequenzen durch alle

einzelnen Fragem hindurch festgehaltem und durchgeführt. So nimmt auch

Scotus vor Allem die allgemein recipirte arabische Unterscheidung , einer

doppelten intentio in dem Sinne auf, dass die secunda intentio, d. h.

die eigentlich logische, ein machfolgendes Erzeugniss der Denk-0peration

sei und so als Universale bezeichnet werde, während die prima intentio

als ursprünglich unbedingtes Erfassen auf die objective Quiddität gehe,

welche wohl gleichfalls Universale genannt werde, aber an sich gleich

gültig gegen Allgemeinheit oder Einzelnheit sei und daher auch im Denken

nicht mit concreter Gegenständlichkeit (subiective), sondern eben nur un

mittelbar vorstellungsweise (obiective) auftrete!"°). Und hierin liegt bei

ihm auch die Auffassung der üblichen arabischen Dreigliederung in uni

versalia ante rem, in re, post rem; denn er findet das Universale zu

nächst eben in der secunda intentio, und dann auch in dem vom derselbem

bemannten Gegenstande der prima intentio, indem der letztere entweder

103) 0p. II sup. Periherm., 3, p. 215 B: Dupleæ est intellectus. Quidam est

mensuratus a rebus, quidam est mensura rerum. Intellectus noster per comparationem

ad res naturales est mensuratus et dicitur verus ea, hoc, quod est conformis rei, quae

est sua mensura. Artificialia aulem comparantur ad intellectum nostrum sicut men

surata ad suam mensuram ; igitur dicuntur vera eæ hoc, quod attingunt per suam

formam perfectionem formae artificis...... Quaelibet res naturalis secundum suam

formam imitatur quodammodo speciem eius in menle divina, unde vera dicitur, se

cundum quod ad rationem illius speciei attingit ...... Intellectus nosler similiter

dicitur verus, quia est conformis suae mensurae.

104) Qu. sup. Porph. 6, p. 91 B: lnest aliquid universali, quia si definitio

ipsius universalis vera sit, quae est „praedicabile de pluribus“ (s. Abschn. IV, Anm.

197), ...... tunc convertibile praeter essentiam universalis erit illud, quod ponit

primo Posteriorum, sc. „esse unum in multis et de multis“ (ebend. Anm. 137). Et

e converso, si illud sit definitio bona et vera, illud erit proprium. Vgl. Abschn.

XVII, Anm. 167. u. Abschn. XIV, Anm. 291 ff.

105) Qu. de anima, 17, 14 (Vol. II) p. 546 A: Universale accipitur aliquando

pro intentione secunda, quae sequitur operalionem primam intellectus, qua intelligitur

quidditas absolule, ..... et isto modo est in intellectu tanquam aliquid factum per

operationem intellectus ...... Aliquando aulem universale accipitur pro re subiecta

intentioni secundae, i. e. pro quiddilale rei absoluta, quae, quantum est de se, nec

est universalis nec singularis, sed de se est indifferens (s. Abschn. XVI, Anm. 74);

et tale est obiectum intelleclus directum, non autem est in inlellectu subiective, sed

tantum obiective. An unzähligen Stellen treffen wir fortan bis in das 18. Jahrhum

dert (d. h. bis Alex. Baumgarten) diesen Gebrauch der Worte „subiective* und

„obiective“, welcher zu dem jetzigen sich genau umgekehrt verhält: nemlich damals

hiess subiectivum dasjenige, was sich auf das Subject der Urtheile, also auf die

concreten Gegenstände des Denkens, bezieht; hingegen obiectivum jenes, was im

blossen obiicere, d. h. im Worstelligmachen, liegt und hiemit auf Rechnung des

Worstellenden fällt.

XIX. Duns Scotus. 209

das entferntere 0bject, nemlich die ursprüngliche quidditative Natur (d. h.

ante rem), oder das nähere 0bject, nemlich das individualisirte Wesen

(d. h. in re) sein kann, in welch letzterem Falle die Universalität nur in

der indeterminirten Allgemeimheit der Aussagbarkeit liegt '""). Auch be

zeichnet er das Universale ante rem ausdrücklich als das ursprünglich

erste Vorgeslellte des Deukens, sowie die secunda intentio (d. h. post

rem) als „forma“, und das Universale in re als ein „Aggregat aus Ge

genständlichkeit und Form* '""). Ja er ist geneigt, für die Erkenntniss

der einfachem Begriffe (kategoriem) und für die Zusammensetzung der

selben (Urtheil) demjenigen, was Sache der prima intentio ist, eiue

Priorität zuzuschreibem und die secunda intentio principiell (vgl. ob.

Anm. 93 f.) dem syllogistischem Verfahren zuzuweisen, durch welehes so

damn die wissenschaftliche Entwicklung der prima intentio erfolge 1"°).

Beachtenswerth aber ist (— um 0ccam's und seiner Vorläufer willem —),

dass bei Scotus zum ersten Male jene Dreistellung der Universalien auch

im Gewande byzantinischer Logik auftritt, indem das Universale dasjenige

heisst, was von einem Gemeinbegrifle bezeichnet wird, welcher eine wirk

liche 0bjectivität bedeutet, und somit das Universale in re zum „esse in

suppositis“ wird, während die anderen beiden Stellungen des Universale

als Quiddität und als Denkform wiederkehren !"°).

Schon aus dem Bisherigen aber ist ersichtlich, dass bei Scotus die

hauptsächliche Schwierigkeit sowohl logisch als auch ontologisch in den Uni

106) Qu. in metaph. VII, 18, (Vol. IV) p. 723 A: Universale sum potest tri

pliciter : Pro inlenlione secunda, quae est quaedum relatio rationis in praedicabili ad

illud, de qu0 est praedicabile ..... Alio m0d0 accipitur pro illo, quod denominatur

ab illa intentione, quod est uliqua res primae intentionis, num secundae intcntiones

applicuntur primis. Et sic accipi potest dupliciter : Uno modo pro illo, quod quasi

ut subiectum remotum denominalur isla intenlione ; alio modo pro subiecto propinquo;

primo m0d0 dicilur nalura absolute sumpta universale, quia non est de se haec;

secundo modo non est unirersale, nisi sit actu indeterminatum ita, quod unum in

lelligibile numero sit dicibile de omni supposito. Vgl. Anm. 109.

107) Qu. sup. Porph. 3, p. 89 B: Universale sicut cetera concreta tripliciter

sumilur. Quandoque enim sumitur pro subiecto, i. e. pro re primae intenlionis, cui

applicatur inlentio universalis, et hoc modo universale est primum obiectum intel

leclus; quandoque sumilur pro forma, sc. pr0 re secundae inlenlionis causatu ab

intellectu et applicabili reius primae intentionis, et sic loquitur logicus proprie de

universali; terlio m0d0 pro aggregalo ea, subiect0 et forma, et illud est ens per ac

cidens, quia aggregat diversus naturas, eæ quibus non fit unum per se. Vgl. unten

Anm. 147.

108) Qu. sup. An. post. I, 46, p. 414 B: Tripleæ est operatio inlellectus. Una

est intelligentia simplicium; alia est c0mp0silio vel divisio. Ei quoad illas duas

operuliones res primae inlenlionis sunt notae prius intelleclui, quam secundae. Tertia

est operalio discursiva a praemissis ad conclusiones, el ille discursus est intenti0

secunda el est actus rationis, per quem ducimur in cognitionem primarum intentionum

et aliarum scienliarum; et ideo quoad hunc aclum logica est prior et ita prior in

quanlum ad doctrinam, quia per discursum doctrinamur.

109) Qu. sup. Porph. 11, p. 94 A: Significalum lermini communis significunlis

veram naturam tripliciter potest considerari. Uno quidem modo secundum esse in

supposilis, quod dicitur esse materiale eius;..... secundo modo consideratur absolute

secundum esse quidditativum; ..... tertio m0d0 ut per formam inlelligibilem ab in

telleclu apprehenditur, quod est esse cognitum, et sic insunt ei intentiones. Inlelleclus

enim considerans naluram hominis unam in multis et de multis ab uliqua proprietate

reperla in nulura sic considerala movetur ad causandum inlenlionein el illam causalam

ultribuit vlli nalurae, cuius est proprietas et a qua accipitur.

Phantl, Gesch. Ill. 14

210 XIX. Duns Scotus.

versalien in re auftrete, und dass durch die Art und Weise der Lösung

derselben auch die Auffassung der Universalien ante rem und post rem

modificirt werdem müsse. Der Kern der ganzen Frage liegt bei Scotus

in dem Begriffe der „species intelligibilis“ (s. I)ei Aristoteles, Abschn.

IV, Anm. 63, und aus diesem bei Thomas, Abschn. XVII, Anm. 499 u. 510),

welche einerseits in den Realismus der ursprünglichen Wesens-Quiddität

(ante rem) zurückgreift und andrerseits doch zu einem anti-platomischen

Conceptualismus verarbeitet wird. Dasjenige nemlich, durch welehes die

Thätigkeit des Demkens veranlasst wird (s. ob. Anm. 100), könne unmög

lich das blosse sinmliche Bild der Gegenstände sein, denn dieses sei von

vorneherein ungleichartig, sondern sowohl hei Particularem als auch bei

Universellem wirke auf den Intellectus eine gestaltende Form (species

informans), durch welche derselbe als thätiger mittelst eines Sammelns

(colligere) oder gleichsam mittelst eines Vermehrens die Form eines uni

versalem 0bjectes erfasse 11"). Eben diese species intelligibilis stehe dem

mach in Mitte zwischen der reinen Spiritualität des Denkens und der

Materialität des Simnes-Eindruckes, sowie ja auch bei letzterem selbst

wieder eine dreifache Abstufung in 0bject, Medium und 0rgam vorliege ! ! !).

Und somit sei hiebei nieht in platonischer Weise von Einfiüssen der Ideal

Welt, sondern von Formen die Itede, welche in den Dingen unter indi

vidualisirenden Umständem auf die Sinnes-Wahrnehmung wirken, aber vom

der Denkthätigkeit in andere Formen umgesetzt werden ! '*); denn mach

Plato's Ansicht müsse der intellectus agens hinwegfallem, hingegen gerade

wemm das Universale als solches nicht in concreter Existenz sich findet,

110) Qu. de rer. princ. 14, 3, (Vol. III) p. 129 A : Species intelligibilis requi

ritur in intellectu propter duo. Unum est, si res intellecta sit corporalis, quia species

sens? tS . . . . . propter suam materialitatem et improportionem non possent movere in

tellectum ; et ideo est necesse, ut fiat ab ea abstractio seu, ut melius dicam, mulli

plicatio speciei intelligibilis virtute luminis intellectus agentis .... Secundo requirilur

species propter obiecli absenliam ...... (B) Intellectus per speciem informantem in

telligit tam universalia quam particularia et alia specie particularia et alia univer

salia ........ Ab omnibus istis speciebus, puta sensationis a specie rei sensibilis, ut

est in sensu et ut est in im;iginatione, colligit speciem rei universalis intellectus

communis. Ebend. 15, p. 137 A: 0biecta bene agunl in intellectum immittendo

speciem, ma.vime cum hoc fiat in virlule intellectus agentis. Dass ich grundsätzlich

darauf verzichte, in die Geschichte der Psychologie (intellectus passivus u. activus

u. dgl.) überzugreifen, habe ich schon längst oben, Abschn. XVI, Amm. 4 f. aus

gesprochen.

111) Ebend. 14, p. 124 B: Habet species sensi!)ilis esse tripliciter, sc. in ob

iecto eætra, quod est materiale; in medio, et hoc esse est quodammodo spirituale

et immateriale; habet esse in organo et hoc adhuc magis spirjtualiter..... (p. 125 A)

Ev his patet, qualiter phantasma habet esse quoddam materiale respectu eorum, quae

sunt in sensu ..... Sic in intellectu non polest deveniri ab eztremo, sc. a phantas

mate, ad eaetremum, sc. ad intellectum seu ad actum intelligendi, qui est pure spiri

tualis, nisi per medium inter spirituale et c0rp0rale; huiusmodi autem medium est

species intelligibilis, quae non habet ade0 esse maleriale sicut phantasma, nec adeo

spirituale ut inlellectus.

112) Qu. sup. An. post. I, 3, p. 347 B: Dicitur secundum Platonicos, quod nos

intelligimus per species influaeas ab ideis ...... (p. 348 A) Res multiplicat suam

speciem per sensus eaeteriores ..... usque ad phuntasiam, et ista species eæistit sub

modo materiali et concipitur sub conditionibus individuanlibus ; sed ista, ut sic, non

potest perficere intellectum. Ideo intellectus agens ea, illa specie in phantasmate posita

gignit aliam speciem in inlelleclu p0ssibili.

XIX. Duns Scotus. 21 1

sei es Sache des Intellectus, das existireude Ding als Darsteller eines

Universale zu fassen, so dass dabei der auf die Singularität gerichtete

Sinnes-Eindruck mitspielt und doch zugleich die Quiddität der species in

telligibilis aus dem Einzelnen „hervorleuchtet* ''*). Ja es folge aus dieser

provocirenden Wirkung der species intelligibilis eine passive Empfäng

lichkeit, welche mit dem Denken wesentlich verbundem sei umd eime

passio intentionalis genannt werden könne ''*), jedoch nur in dem Sinne,

dass diese Passivität des ummittelbar natürlichen Empfangens dem activen

Wirken der Denkthätigkeit vorhergeht4'°), und die objectiven Dinge nur

die gelegentlichen Veranlasser der universalen Auffassung sind 11°). So

seien die Universaliem, welche der Intellectus trotz aller Abhängigkeit von

dem Sinnlichen doch in höherer Weise erfasse, in der That „erworbene“

Formen — species acquisitae — 117), und wenn man z. B. von Artbe

griffen spreche, so sei diess nicht so zu verstehen , dass dieselben als

solche wirklich existiren, sondern nur dass sie mittelst der aus dem

Einzelndingen geschöpftem species intelligibilis vom Intellectus actuell

erfasst werden ''*). Eben die Einzelndinge aber seien es demnach,

welche der Intellectus zunächst früher erkenne, denn gerade weil das

Universale als wirkliches Universale nicht in dem Einzelndinge selbst

sein, sondern mur durch das Denken aus demselben gemacht werden

könne, müsse doch dasjenige, an welchem die abstrahirende Thätigkeit

113) Sent. Lib. I, Dist. 3, Qu. 6, (Vol. W) p. 521 : Si essentiae rerum essent

universales, sicut posuit Plato, non indigeremus secundum ipsum inlellectu agenle.

Cum autem universale inquantum universale nihil sit in eacislenlia, sed tantum sit in

aliquo ut repraesentante ipsum obiectum sub tali ralione, ..... intellectus agens facit

aliquid repraesentativum universalis de eo, quod fuit repraesentativum singularis.

Ebend. p. 538: Nihil intelligimus in universali nisi cuius singulare phantasiamur,

nec est alia conversio ad phantasma, nisi quod inlelligens universale imaginalur sin

gulare eius, nec intellectus videt quod quid est in phantasmatibus sicut in ralione

videndi, sed inlelligens quod quid est relucens in specie inlelligibili videt illud in suo

singulari viso. Vgl. Report. Paris. I, Dist. 3, Qu. 4, (Vol. XI) p. 47 A.

114) Sent. Lib. I, a. a. 0. p. 529: Non tantum intelleclus patilur ab obiecto

reali imprimente lalem speciem realem, sed ab illo obiecto ul in specie intelligibili

palitur passione intentionali, et illa passio est receptio intelleclionis, quae est ab

intelligibili, inquantum intelligibile est relucens in specie intelligibili, et istud pati

est inlelligere.

115) Ebend. p. 517: Intellectus potest habere obiectum actu universale perfecte

sibi praesens in ratione obiecti prius naturaliter, quam aclu intelligat; ..... in illo

priori habet obiectum sibi praesens in specie intelligibili, et ita habet speciem in

telligibilem priorem actu.

116) Qu. in Praedicam. 3, p. 127 B : Res non est tota causa inlenlionis, sed

tantum occasio, inquuntum scilicet movel inlellectum, ut actu consideret, et intellectus

est principalis causa. , S. Anm. 100.

117) Qu. sup. An. post. I, 46, p. 414 A: 0mnes virlules sensitivae ordinatae

sunt ad intellectum ; prius enim apprehenditur species a sensibus eaterioribus, et

postea a sensu communi, tertio a phantasia, quarto ab intelleclu, et ita intelleclus

in cognoscendo aliqu0 m0d0 dependet a potentiis sensitivis ..... et loquor de intellectu,

secundum quod c0gn0scilur per species acquisitas.

118) Qu. sup. Porph. 18, p. 104 B: Ad rationem generis requiritur, quod mullas

habeat actu species, non quae eæistant aclu vel potentia, sed quod tantum actu con

cipiantur per speciem intelligibilem ab individuis acceptam quandoque earistenlibus,

et quod actu habeant aptitudinem participandi genus, quia talis aclualitas est illorum,

inquantum dicuntur species generis.

14*

212 XIX. Duns Scotus.

geübt werden soll, zuerst berührt werdem, und wenn man wohl sagen

könne, dass in solcher Erkenntniss des Einzelmen ein umbestimmt (com

fuse) Allgemeines erfasst werde, so sei eben hier die Allgemeinheit noch

in die örtliche Individualisirung verfloehtem , während das logisch Allge

meine gerade diese Werflechtung ausschliesse; kurz bei dem Erkennen

des concret Existirenden (entitas actualis oder eaeistentia actualis, s. untem

Amm. 139 ff.) seiem drei Stufen, deren erste das concrete Sein simnfällig

betrachte, während die zweite das reflexive Bewusstsein (vgl. unlem Anm.

124) dieser Betrachtung enthalte, und die dritte das 0bject mit dem

Universale vergleiche (comparare) und so als Intellectus auftrete ''"). Jene

abstrahirende Thätigkeit aber, welche Scotus wieder unterscheidet, je

machdem entweder bloss von dem Einzelndingem oder zugleich auch von

materiellen Modalitäten abgesehen werden soll, und welche er so mit der

byzantinischen Lehre von der distributio in Verbindung bringt '*"), will

er in entschiedenem Gegensatze gegen Platonismus ausdrücklichst micht

als ein „Entblössen** (denudare) vom allem sinnlichen Eindrucke betrachtet

wissen, denn das Universale müsse wesentlich von den sinnfälligen Ein

zelndingen ausgesagt werden können, und ehen mur darin liege die Er

hebung des Actes der Intelligenz über jene unbestimmte Allgemeinheit

119) Qu. de rer. princ. 13, 3, (Vol. III) p. 117 B : Prius cognoscit intellectus

singulare, quam universale; imp0ssibile est enim, quod rationem universalis ab ali

quo abstrahut, nisi id, a quo abstrahit, praecognoscat...... (p. 118 A) Si cognitio

refertur ad modum, quo intellectus perficitur, cum universale inquantum tale omnino

non sit in re, sed fiat actione animae per abstractionem a singularibus, necesse est,

ut actio intelleclus prius attingat singulare, ea, quo per actionem quasi de quadam

materia faciat universale, et posterius universale attingat, et sic materialiter loquendo

prius cognoscat particulare ....... In hoc homine particulari existente actu haec

humanilas et haec animalitas, quae actu eacistunt, primo supponunt hanc entitatem

actualem..... Unde cum dicitur, qu0d cognitio nostra incipit a magis confusis et

magis universalibus, talis confusio et universalitas non ezcludit singularitatem el

signalionem actualis eæistenliae in re eaetra, nec tale confusum et universale est illud,

a cuius ratione ezcluditur „hic et nunc“, immo in eo includunlur. ..... Universale

autem, de quo quaeris, alterius generis est, quia de ratione sua earcludit „hic et

nunc“ et signationem et actualitatem eæistentiae. (Vgl. Abschn. XVIl, Anm. 500.).....

(B) Naturali ordine intelleclus primo apprehendit actualilutem eæistentis rei sensi

bilis ......, secundo actum imaginalionis et rem imaginatam, et ab isto potest abs

trahere universale per consideralionem, et sic est rerum, quod apprehensio universalis

semper est poslerior apprehensione particularis ..... Prior est notitia singularis et a

sensu et ab intelleclu, quam nolitia universalis. Ebend. p. 112 A : Intellectus tri

pliciter versatur circa cognitionem actualis eatislentiue rei: uno modo speculando

ipsum aclu esse in ipsa sensatione......, alio modo refleaeive (vgl. ebend. Anm. 520

u. untem Anm. 124) intelligendo, se inlelligere, illud esse actu, ..... tertio modo

comparando illud ad universale inlelligendo, quiu haec albedo non solum esl actu,

sed etiam est color.

120) Qu. sup. An. post. I, 37, p. 403 A: Dupleæ est abstractio. Una est a

materia et suppositis, sicut homo abstrahitur ab illo homine et ab islo et a materia,

ut ab homine albo et nigro...... Alia est abstractio a suppositis, sed non a materia,

sicut homo albus abslrahitur ab illo homine et ab isto, sed non a materia, quia

album consequitur passiones materiales. Duplici isti abstractioni correspondet dujileae

signum distribulivum, quia termino eommuni abstraclo a supposilis el a materia

correspondet hoc signum ,,omnis“...... Sed hoc signum „unusquisque“ correspondet

termino communi , abslracto a suppositis, sed non a materia. Was wir bei Petrus

Hispanus (Abschn. XVIl, Anm. 240 ff.) über „omnis“ sahen, erhält somit hier eine

spitzfindige Bereicherung. -

XIX. Duns Scotus. 213

(commune), welche in der noch sinmlichen Stufe des Wahrnehmens

walte '*'). So kann Scotus nicht bloss der aristotelischen Auffassung

betreffs desjenigen, was uns und was an sich kenntlich ist, sich an

schliessen '**), sondern auch zugestehen, dass es Allgemein-Begriffe gibt,

welche mit dem Beisatze (circumstantia) der Particularität behaftet und

in dieser Werflechtung mit sinmlichem Eindriicken selbst den Thieren zu

gänglich sind, wohingegen die eigentlichen Universaliem dem Intellectus

anheimfallem'**). Jedenfalls aber muss Scotus mit jener oben (Amm. 31)

erwähntem Polemik übereinstimmen, welche schon Lamarre gegen Thomas

betreffs der angeblichen Unerkennbarkeit des Singulären geführt hatte,

und Scotus hält daran fest, dass mit dem Universale zugleich das Ein

zelne erkannt werde, indem ja Letzteres von Ersterem nicht ausgeschlossen

werde, sondern eben nur die Individualisirung des Allgemeinen sei, so

dass auch der thomistische Begriff der reflerio nicht völlig genügen

könne '**); kurz an dem sinmfälligen Veränderlichen seien seine Verän

derlichkeit und seine Unveränderlichkeit nicht schroffe Gegensätze, sondern

mur verschiedene Beziehungen, welche ebem auf Einzelnheit und Allge

meinheit beruhen 12°).

121) Sent. Lib. II, Dist. 3, Qu. 1, (Vol. VI) p. 360: Universale in actu est

illud, quod habet unitatem indifferentem, secundum quam ipsum idem est in potentia

proxima, ut dicatur de quolibet supposito ..... Apparet improbatio illius dicti, quod

intellectus agens facit universalitatem in rebus per hoc, quod denudat ipsum quod

quid est in phantasmale eæistens. Nam ubicunque est, antequam in intellectu possi

bili habeat esse obiective, ...... non tamen est tale, cui potentia proæima convenit

dici de quolibet, sed tantum est in potentia proæima, ut sit in intellectu possibili;

est ergo in re commune, quod non est de se hoc, et per consequens ei de se non

repugnat esse non hoc; sed tale commune non est universale in actu, quia deficit ei

illa differentia, ..... secundum quam ipsum idem aliqua identitate est praedicabile

de quolibet individuo. Ebenso Report. Paris. II, Dist. 12, Qu. 5, (Vol. XI) p. 328 B.

Vgl. auch Qu. in metaph. VII, 18 (Vol. IV) p. 721 f.

122) Qu. de anima, 16, 1, (Vol. II) p. 539 A: Minus universale est, quod prius

notum est nobis prioritate temporis et cognitione confusa ...... Illud cognoscitur

posterius, cuius abstractio est difficilior...... Prius cognoscitur magis universale a

nobis cognitione distincta.

123) Qu. in Phys. I, 5, (Vol. II) p. 16 A: Dupleæ est conceptus universalis;

quidam cum circumstantia particulari sibi appropriata, ut ,,h0c corpus“...., alius est

sine tali circumstantia ...... Cum intellectus habet actualiter conceptum universalem

cum circumstantiis, .. ... oportet, quod actualiter respiciat et intendat ad phan

tasmata ...... (p. 17 B) Brutis insunt conceptus universales cum circumstantiis

singularibus.

124) Qu. de anima, 22, 3, (Vol. II) p. 574 A: Dicit . . . . Thomas...., quod

intelleclus noster pro statu viae non potest cognoscere singulare, quia secundum ipsum

materia est principium singularitatis ...... Contra hoc procedendum est destruendo

suum principium individuationis, unde ezcommunicatus est Parisiis iste articulus, quod

non possint esse plura individua eiusdem speciei (s. ob. Anm. 15)..... Impossibile

est, abstrahere universalia a singulari non cognito singulari ..... Intellectus non potest

intelligere universale, nisi simul intelligat singulare, non ergo tantum per reflezionem

(vgl. Anm. 119)..... Singulare est a nobis intelligibile secundum se, quia intelligi

bilitas sequitur entitatem...... Singulare nihil addit ultra universale nisi gradum

singularitátis, sed non excluditur ratione universalitatis in eo contentae. S. Abschn.

IV, Anm. 82.

125) Qu. sup. An. post. I, 10, p. 357 A: De mutabili, secundum quod mu

tabile, est scientia, et etiam secundum quod immutabile. lstae rationes non sunt

oppositae, quia relatae sunt ad diversa. Scienlia enim est de mutabili, secun

214 XIX. Duns Scotus.

Aus all diesem geht hervor, dass nach des Scotus Auffassung die

Universalien als reime Quiddität der Dinge ante rem die metaphysische

Grundlage sind (bis zurück zu Gottes Denken, Anm. 103), aber zugleich

in re mit Individualisirung beliaftet nicht wirkliche Universalien genannt

werden können, sonderm nur als Sache der prima intentio (Ann. 107)

hei jener gelegentlichen Reizung des Intellectus durch die wahrnehmbarem

Einzelndinge die Wirkung einer species informans äussern (Amm. 100

u. 110), um sodann in der secunda intentio durch die Thätigkeit des

Intellectus zu eigentlichen Universalien post rem erst gemacht zu werden.

Durch diese Grundlage aber ist hiemit bei Scotus sowohl in logisch sub

jeetiver Beziehung die Auffassung der significatio, als auch ontologisch

objectiv die Begründung des Principes der Individuation und der plura

litas formarum folgerichtig bedingt.

Wor Allem nemlich sei es gerade jene species intelligibilis, nicht

aber die concrete Sache selbst, welche durch den mensehlichen Sprach

ausdruck (voae) bezeichnet werde (vgl. Avicenna, Abschn. XVI, Anm. 85),

und zwar heziehe sich diese Bezeichnung auf die objective Seite der

species intelligibilis, d. h. insoferne dieselbe den Wesensgehalt eimer

Sache vorstelle, nicht hingegen insoferne sie subjectiv den Intellectus

reize; die Sache selbst daher könne vom Worte nur mittelbar, d. h. ebem

mittelst der species intelligibilis (s. auch Anm. 118), bezeichnet werden,

denn insoferne die Dinge als concrete existiren, werden sie auch nicht

an sich unmittelbar erkannt, sondern nur insoferne sie Gegenstand der

Demk-Auffassung sind 1*"). Also jene aristotelischem passiones animae

(vgl. ob. Anm. 114), welche der Intellectus durch die das Wesen ent

haltende species intelligibilis empfängt, sind Gegenstand der Wortbe

veichnung, nicht hingegen der reine Uract der Quiddität noch auch der

individualisirte Bestand der concretem Sache, denn nur demjenigen, was

def Intellectus erfasst, wird, sobald er es thut, ein Name aufgeprägt,

welcher nach seiner psychologisehen Geltung , ein Gleichniss der Sache

und nach seiner Geltung für die Wissenschaft das ursprüngliche Medium

ist, mittelst dessen die species intelligibilis als ein Zeichen der Sache

vom Intellectus festgehalten wird 1*7).

dum qaod est immutabile non in se, sed respeelu passionis immntabilis. Vgl. unten

Anm. 145. -

126) Qü. swp. Periherm. I, 2, p. 187 A: Potest quaeri, utrum nomen significet

rem vel speciem in anima, et intelligitur quaestio non de nominibus impositis ad

significandum similitudines vel species, sed de quocuhque alio nomine cuicunque

imposito ..... Dico autem speciem intelligibilium similitudinem inlelligibilem, quae

est in intelleetu ut in subiecto, sieut species sensibilis est similitudo rei sensibilis,

quae est in sensu ut in subieeto....... (B) Species intelligibilis immediate signi

fieatur per vocem, sed illa dupliciter consideratur; aut inquantum est quid accidens

(zu lesen evcilans), sc. informans animam, awt inquantum repraesentat rem (vgl. ob.

Anm. 113). Primo modo non significatwr per vocem. ..... sed secundo modo; cum

enim omne signum, inquantum signum, sit signum signati, sequitur, quod tov signi

ficuns similitudinem, ihquanlum signum rei, significal ipsam rem, sed mediate, quia

se. imhediate significat id, quod est signum ei, inquantum et signum ..... p. 188 B

Res significatur, non tamen secundum quod eæistit, quia nec sic per sè intelligitur,

sed secundum q? per se percipitur ab ihtellectu. S. Amm. 124.

127) Op. II sup. Periherm. 1, p. 212 B: Nomen primo significat passiones animae

(s. Abschh. IV, Anm. 108) i. e. concepliones inlellectus...... Tria se habenl secun

XIX. Duns Scotus. 215

Insoweit nun auf diese Weise Denkact und Bezeichnung innig mit

einander verbunden sind , unterscheidet Scotus zunächst für beide ge

meinschaftlich ein „abstractes* Auftreten von einem „concreten“ (— ein

Sprachgebrauch, welcher sich durch die Scotistem vollends einbürgerte —),

insoferne ersteres auf die Wesenheit in ihrer reinen Eigenthümlichkeit,

letzteres auf ihre in den Einzelndingen geäusserte gestaltende Kraft ge

richtet ist '**). Sodann aber bemüht er sich, Denkact und Bezeichnung

selbst wieder zu unterscheiden, und da weist er dem eigentlichen „modus

intelligendi “ das Gebiet der secunda intentio zu, d. h. jene Momente,

welche dem bezeichneten Dingen nur durch eine bestimmte Auffassungs

weise zukommen (wie z. B. „Mensch* nicht nothwendig als „Art* zu

denken ist, sondern auch als „dieser Mensch* gedacht werden kann) und

daher nur in äusserlicher Werknüpfumg durch „est“ mit dem Bezeichnetem

verbunden werden, wohingegen der „modus significandi“ von der Namen

gebung her dem Bezeichnetem einwohne und stets untrennbar mit ihm

verbunden bleibe, daher in diesem Modus das „principium formale“ der

Einheit des Bezeichneten liege '**). Und diese Betrachtung führt er num

in jener oben (Anm. 83) erwähnten Schrift, welche in ihrem grössten

Theile der Grammatik angehört, weitläufiger aus. Nemlich der modus

significandi sei entweder activus, insoferne er in der Eigenthümlichkeit

des Wortausdruckes selbst, oder aber passivus, insoferne er in der

dum ordinem. Primum est species intelligibilis, secundum quam est in actu, sicut

actus primus in sua propria matura ...... Secundum est, quod ratio rei est quod

quid erat esse rei (d. h. das τὸ τι ην είναι), quod obiicitur virtuti intelleclivae,

inquanlum est actus, qui est species intelligibilis, secundum quem actum fertur virtus

cognoscens in ipsum quod quid erat esse.... (p. 213 A) Tertium est res particulariter

eæistens sub conditionibus individuantibus. Primum non significatur primo per vocem,

quia quod quid est primo inlelligitur, quam species rei intelligitur, ..... quia intel

leclus species intelligibiles non intelligit nisi per refleacionem, sicut actum suum.

Terlium vero, sc. res eæistentes individualiter per suam rationem propriam, non

possunt primo significare, quia intellectus est in actu primo per suum obiectum pro

prium, quod est quod quid est rei; intellectus non intelligit primo singulare, sed

quod quid est sine conditionibus materialibus, ...... et sicut intelligitur, imponitur

ei nomen ...... Similitudinem convenit ostendere dupliciter: vel secundum esse, qu0d

habet in anima, vel secundum quod est ductivum in cognitionem rei. Si primo modo

consideretur, sic nomen significat similitudinem rei..... ; si autem consideretur, prout

ducit in cognitionem rei, tunc non primo signifieatur, sed est, quo primo intelligibile

intelligitur ...... Nomen mediante specie in anima, quam primo significat, signi

ficat posterius rem . . . . ... (p. 213 B) Voces significant species, inquantum sunt

signa rerum.

128) Qu. in Praedicam. 8, p. 136 B: Quamlibet essentiam contingit sub ratione

propria intelligere et etiam significare, et tali modo intelligendi correspondet modus

significandi abstractus; alio modo contingit intelligere istam essentiam, inquantum

informat subiectum, et huic modo intelligendi correspondet modus significandi concretus.

S. Abschn. IV, Anm. 147. -

129) Qu. sup. Porph. 16, p. 102 A : Quidam sunt modi, qui proprie dicuntur

modi significandi, qui conveniunt dictioni eæ impositione, et illi sunt a significato

inseparabiles ...... Alii vero sunt modi magis proprie dicti modi intelligendi, quia

tantum insunt significato, secundum quod sub aliquo certo modo concipitur, qui qui

dem sunt separabiles; .... potest enim „homo“ intelligi sub opposito huius intentionis

„species“ sine repugnantia, ut „iste homo“..... Modi, qui sunt inseparabiles a signi

ficalo, .... sunt formalia principia seu rationes, sub quibus significata uniuntur.....

Secundi modi eætranei sunt significatis et uniuntur per hoc verbum „est“. Esse enim

est rei per se, istae autem intentiones non insunt rebus per se, sed ut comparanlur

216 XIX. Duns Scotus.

Eigenthümlichkeit der bezeichneten Sache liege, und (—- wobei wieder

byzantinische Logik, und zwar namentlich Shyreswood beigezogen ist —)

das Wort bekomme durch den Intellectus die doppelte Function, dass es

sowohl als dictio etwas bezeichnet (significat), als auch gemeinschaftlich

mit anderem diess thut (consignificat) und somit zum Redetheile wird '*").

Dabei aber sei daran festzuhaltem, dass jeder modus significandi activus

dennoch ursprünglich von einer Eigenthümlichkeit einer Sache herkomme,

denn mur durch 0bjecte ja könne der Intellectus determinirt werden (s.

ob. Anm. 114), und auch die erdichteten oder privativen Ausdrücke seien

hiegegen kein Einwand, indem dieselben jedenfalls auf einem positiv realen

Worgange in der Seele beruhen 1°!). Ja ebem darum müsse auch der

modus intelligendi als ein activus und ein passivus unterschieden wer

dem, indem letzterer in der Eigenthümlichkeit der aufgefassten Sache und

ersterer in der Eigenthümlichkeit der Auffassung selbst liege, so dass

hiemit der modus significandi activus unmittelbar von einem modus in

telligendi activus herrühre 1**). Auch knüpft sich die folgerichtige Be

merkung daram, dass soimit das Sein und die passivem Modalitäten des

Denkens und des Bezeichnens sachlich das Nemliche sind, aber der Form

mach (formaliter) sich unterscheiden, wohingegen Passivität und Activität

des Denkens und Bezeichnens formell zusammentreffen und materiell

divergiren 18°); auch liege die passive Modalität des Bezeichnens stofflich

ad intellectum; ideo isti modi non sunt uniti per se nec sunt principia formalia,

sub quibus significata formalia uniuntur.

130) Gramm. spec. 1, (Vol. I) p. 45 A: Modus significandi activus est modus

sive proprietas vocis ab intelleclu sibi concessa, qua mediante vov proprietatem rei

significat. Modus significandi passinus est modus sive proprietas rei, prout est per

vocem significata ..... Intellectus duplicem voci rationem tribuit, sc. rationem signi

ficandi, per quam efficitur signum vel significans, et sic formaliter est dictio, et ratio

nem consignificandi, per quam vox significans fit consignum vel consignificans, et sic

formaliter est pars orationis. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 32, 67, 125, 199.

131) Ebend. c. 2, p. 46 A: 0p0rtet, omnem modum significandi activum ab ali

qua rei proprietate radicaliter oriri,. quia intellectus ..... ad ipsam rei proprietatem

aspicit, ..... quia intellectus, cum sit virtus passiva de se indeterminata, ad aclum

determinatum non vadit , nisi aliunde determinetur..... Sed si contra hoc obiiciatur,

quia ..... privationes et figmenta sub nullis proprielalibus cadunt, ..... dicendum,

quod non oportet, quod semper modus significandi activus dictionis trahatur a pro

prietate rei illius dictionis, cuius est modus significandi, sed potest accipi a proprie

tate rei alterius diclionis..... Privationes intelligimus eae suis habilibus ..... Licet

prirationes non sint emtia positiva exlra animam, sunt tamen entia positiva in anima,

.... quia eorum intelligi est eorum esse (s. Abschn. IV, Anm. 422).

132) Ebend. c. 3, p. 46 B: Modi significandi aclivi immediate a modis intelli

gendi passivis sumuntur...... Modus intelligendi activus est ratio concipiendi, qua

mediante intellectus rei proprietates significat, concipit vel apprehendit; modus autem

intelligendi passivus est proprietas rei , prout ab intellectu apprehensa ...... Modi

significandi aclivi non sumunlur a modis essendi, nisi ut hi modi essendi ab intellectu

apprehendunlur.

133) Ebend. c. 4, p. 46 B: Modus essendi et modus intelligendi passivus et

modus significandi passivus sunt idem materialiter et realiter, sed differunt forma

liler; ..... (p. 47 A) nam modus essendi dicit absolute proprietatem rei, et modus

intelligendi passivus dicit proprietatem rei sub modo intelligendi et modus signifi

candi passivus ...... Modus intelligendi actinus et passivus differunt materialiter et

conveniunt formaliter..... Modus significandi activus et passivus differunt malerialiter

et sunt idem formaliter.

XIX. Duns Scotus. 217

in den Dingen und formell im Worte, hingegen die active stofflich im

Worte und mur nach emtfernterer oder näherer Causalität in dem Dingen

oder im Denken 184). a.

Was aber mum hingegen die objective Seite der Universalien in re

betrifft, so tritt zunächst die Frage über das principium individuationis

in den Vordergrund, welche bei Scotus ganz folgerichtig wieder auf

seinen Conceptualismus zurückweist. Vor Allem muss bezüglich der In

dividualisirung die eonerete Existenz, d. h. wie es Scotus nemnt, das esse

eæistere, so seharf als möglich von der Wesenheit, d. h. von dem esse

essentiae, sowohl bei Substanzen als auch bei Merkmalem getrennt wer

den *°°), was sich auch bis in dem Sprachgebrauch des Wortes „ens“

erstreckt '*"). Die Wesenheit selbst nemlich ist mur die substantielle

Form überhaupt, und aus ihr folgt in erster Linie nur das „Sein** des

wirklich Seienden (esse actualiter entis), hingegen Existenz ist nur eine

Folge der Individualisirung, so dass das Existiren für Wesenheiten etwas

Accidentelles, für Individuem aber das Wesentliche ist 137). Und wenn

somit der aristotelische BegrifT des σύνολον erfasst wird !°°), so sucht

Scotus den sich hieran knüpfendem Folgerungen zu entgehen , um nicht

jenen Bedenken Raum zu geben, welche seitens der Orthodoxie gegen

die Lehre des Albert und des Thomas erhoben worden warem. Nemlich

auch bei ihm bietet die Angelologie die Veranlassung dar (vgl. oben Anm.

13 ff., 28, 48), iiber das Princip der Individuation eine feste Ansicht zu

gewinnen und auszusprechen. In einer Weise, welche fast an Gilbertus

134) Ebend. c. 5, p. 47 A: Modus significandi passivus materialiter est in re ut

in subiecto, ..... formaliter autem est in e0 subiecto, in qu0 est modus significandi

activus..... Modus autem significandi activus, cum sit proprietas vocis significativae,

malerialiter est in voce significalira ut in subieclo, in proprietate autem rei sicut

causatum in causa remota, in intellectu sicut causatum in causa proæima, in con

structione sicut efficiens in suo effectu proprio. .

135) Qu. sup. An. post. I, 30, p. 392 B: Substantiae dupleæ est esse, sc. esse

essentiae et eacistentiae. Esse essentiae est de essentia, esse eaeistere nom. Eodem

modo inesse accidentis est dupleæ, sc. inesse eacislere et inesse essenliae ......

(p. 393 A) Inhaerentia accidentis actualis non est de essentia accidentis; ..... im

haerenlia tamen secundum aptitudinem est de eius essentia.

136) Ebend. II, 4, p. 420 B: „Ens“ nomen et „ens“ participium non significant

puram entitatem rei sive quidditatem, sed „ens“ participium significat rei evislentiam,

quae est eaetra essentiam el illi essentiuliter accidit.

137) Ebend. 6, p. 422 A : Esse, quod est actualiter entis, non est de essenlia.

Huius polest esse dupleae ratio. Prima, quia esse est modus essenliae, modus autem

rei non est de essentia. Item, si esse esset aetus intrinsecus essentiae, et etiam

ipsius essenliae est unus aclus essentialis, ut forma subslantialis, tunc unius com

positi essent duo actus substantiales completi; sed duo actus substantiales completi

fuciunl duo composita; ergo unum compositum esset duo composita. Palet ergo, quod

esse, quod est actualiter entis, non est de essentia, sicut nec esse eæistere. Ista

tamen duo esse sunt distincta, quia esse, quod est actualiter enlis, primo conse

quitur essentiam et est proprium esse ipsius essentiae, sed esse existere primo con

sequitur ipsum individuum. Ebend. 4, p. 420 A : Esse eæistere non consequitur

essentiam primo, sed primo consequilur individuum ; individuum enim per se et primo

eæistit, essentia nonnisi per arcidens.

138) Ebend. I, 39, p. 406 B: ,,Hoc aliquid“ et „simul totum“ in re sunt

necessario coniuncta, quia non est ponere,. naturam speciei e.ristere, sicut ponit Plato,

praeter singularia, igitur corruplo ,,synolon* necessario corrumpitur „hoc aliquid“.

Vgl. Ahschn. XVII, Anm. 391.

218 XIX. Duns Scotus.

Porretanus erimnert, mimmt er lndividuation als eine Untheilbarkeit, welche

einen inmeren Gegensatz gegen Manigfaltigkeit in sich trage, und indem

er als Grund dieser Sprödigkeit des Individuums die concrete Position

selbst, d. h. die entitas positiva, bezeichnet'*"), polemisirt er ausführlieh

gegem Thomas; denn gegen die Annahme einer Bestimmtheit dureh Raum

himensiomen (Abschn. XVII, Anm. 519) spreche jedenfalls schon der Um

stand, dass es immaterielle Individuem gebe, und somit von der matür

lichen Materie abzusehen sei, wohingegem der Begriff einer substantialitas

singularis allseitig genüge '*"); auch könne die zum „Dieses-Sein* be

stimmte Einheit (unitas signata ut haec) überhaupt unmöglich in der

Quantität liegen, denm diese sei jedenfalls keine Substanz, sondern nur

ein Accidens (vgl. Gottfried v. Fontaines, ob. Anm. 65 f.), und enthalte

auch nicht den Unterschied singulärer Individualitäten in sieh, da ja die

Zahlen sich gegemseitig als Art-Unterschiede verhaltem, wozu noch komme,

dass die Theile eines Quantums nie dem Begriff des Ganzen als ihr Prä

dicat annehmen, während von den Individuen stets die Species als Prädicat

ausgesagt wird '**); ebensowenig aber könne auch die Materie der Grumd

der Individuation sein, denm, — wie schon Lamarre bemerkt hatte, s. ob.

Amm. 30 —, die Materie verbleibe auch noch beim Tode des Indivi

duums '**). Das Einzige hingegen, wodurch das Individuum eben zum

Individuum werde, könne nur dasjenige sein, was in seinem Begriffe

gegenüber allem höherliegenden Begriffen als Eigenthümliches liege, und

139) Sent. Lib. II, Dist. 3, Qu. 2, (Vol. VI) p. 375: Necesse est, per aliquod

positivum inlrinsecum huic lapidi tanquam per rationem propriam repugnare sibi,

dividi in partes subiectivas; et illud positivum erit, quod dieitur esse per se causa

individuationis, et per individuationem intelligo istam indivisibilitatem ...... Cum in

qualibet unitate sit dare entilalem positivam, quae sit ratio per se illius unitatis et

illius repugnantiae ad multitudinem oppositam, maæime vel aequaliter erit hoc dare

in unitate perfeclissima. Vgl. Abschn. XIV, Anm. 479.

140) Qu. in metaph. V, 4, (Vol. IV) p. 605 B: Dicit Thomas, quod unitas nu

meralis causatur eae materia una, secundum quod substat dimensionibus delerminatis.

• • • • • Contra : In immaterialibus est unum, et tamen non est ibi talis materia ......

Manifestior est nobis unitas in malerialibus, quam in immaterialibus, non tamen

eaecludit, quin sit in immaterialibus ..... Singulare simpliciter subslantiale habet

rationem fmaterialem, et substantialitas appropriatur simpliciter singulari, unde .....

unum numero est, cuius materia est una numero, i. e. cuius substantialitas est

singularis simpliciter, et tunc nihil est ad materiam realem.

141) Sent. Lib. II, Dist. 3, Qu. 4, (Vol. VI) p. 383: Intelligo per individua

tionem sive unitatem numeralem sive per singularitatem non quidem unitatem inde

terminatam, secundum quam quodlibet in specie dicitur unum numero, sed unitatem

signalam ut „hanc“...... p. 384: Substantia est prior naturaliter omni accidente .....

Ergo convenit substantiae primae eæ ratione sua, quod sit „haec“, prius naturaliter,

quam determinetur aliquo accidente ...... p. 389: Si quantitas sit primo individuans

substantiam, oporteret, quod ipsa in se primo sit haec et de se dislincla numeraliter

ab alia ; sed tunc lua propositio non est vera, sc. quod omnis differentia formalis

est specifica; quantitas enim haec et illa sunt formae, ergo different specifice ......

p. 391: Totum universale, quod dividitur in individua et in partes subiectivas, prae

dicatur de qualibet illarum partium subiectivarum ita, quod quaelibet pars subiectiva

est ipsum ; partes aulem quanlitativae, in quas fit divisio totius continui, nunquam

recipiunt praedicationem totius divisi in ipsas.

142) Ehend. 5, p. 402: Materia est eadem in generato et corrupto; ergo habet

eandem singularitatem in genito et corrupto. Vgl. überhaupt Report. Par. II, Dist. 12,

Qu. 5 ff., (Vol. XI) p. 326 ff.

XIX. Duns Scotus. 219

diess sei nun die entitas positiva 14*), wofür Scotus als Ausdruck des

aristotelischen τόδε τι είναι aueh das Wort „haecceitas“ gebraucht'**).

Und wenn auch die Entstehung der Individuen eine quantitative umd

materielle Wervielfältigung des Artbegriffes mit sich bringe, so sei doch

nur die haecceitas die wahre und umerlässliche Ursache (causa, sine qua

non), und darum folge alle Entstehung und Zeugung diesem Impulse der

Individuation; daher auch walte in der objectiven Welt eben mur diese

Duplicität von Allgemeinheit und Einzelnheit (vgl. ob. Anm. 125), demm

erstere werde iu letzterer individualisirt, hingegen für dem subjectiven

Begriff, also für den Standpunkt eines Conceptualismus, liege allerdings

die abstract gefasste haecceitas selbst in Mitte zwischen dem Universale

umd dem singulären Dinge 14°). So werde das Sein der ursprünglichem

Quiddität (d. h. das Universale ante rem) im Denken scharf geschieden

von dem Sein des Individuums, denn in der Quiddität selbst kann kein

Grumd der Individuation erbliekt werdem, und die entitas quidditativa

liege jedenfalls dem Formalem und hiemit im Urtheile dem Prädicate

näher, während die entitas individui dem Materiellen und somit (wie

die arislotelische 7tQtjtn oόσία) dem Subjecte der Urtheile zugewen

det sei 140).

143) Sent. a. a. 0. Qu. 6, p. 403: Omne inferius includit in se aliquid, quod

non includitur in intellectu superioris; ..... ergo aliquid per se includilur in ratione

naturae; illud autem inclusum est entitas positiva.

144) Report. Paris. II, Dist. 12, Qu. 5, (Vol. XI) p. 327 B: Non potest intelligi

haecceilas ut universale , ..... cum ipsa haecceitus de se sit „haec“...... p. 329 A:

Haecceitas est numero haec essentialiter.

145) Qu. sup. An. post. I, 36, p. 401 B: Naturae speciei accidit multiplicari

per multa eius diversa individua; individua enim per quantitatem multiplicanlur et

alias conditiones materiales; sed nalurae speciei accidunt conditiones maleriales, ide0

multitudo individuorum accidit naturae speciei...... (p. 402 A) Haeeceitas est causa,

sine qua non, et non causa positiva, et isto modo generatio primo consequilur nalu

ram in hoc ...... Generalio primo potest inesse diversis individuis, non tamen in

quantum dislincta sunt hypostatice, sed pro eo, quod generalio consequitur primo

naturam, quae est in hoc et quae est in illo. Et ita generatio quodammodo est

universalis, non simpliciter, quia non ut universale est abstractum, quia universale

abstractum sic non concipitur, inquantum hoc positive, nec sub hoc, sed ita quod

haecceitas sit causa, sine qua non. Sed naturae tamen inest primo generatio con

tingenler, ..... non tamen contingit sine haecceitate (somit vollständig das aristo

telische „άν8Q07τος άνθρωπον γεννά“, s. Abschn. IV, Anm. 463). ..... Tu dices:

ergo est ponere medium inter universale et singulare. Dicitur, quod non sequitur.

Sed tanlum, quod sit ponere medium inter universale et singulare, seeundum quod

concipitur inquanlum hoc; sed inter simpliciter universale et simpliciter singulare non

est medium. Natura enim, quae in hoc primo generatur, non est simpliciter univer

salis, sed est simpliciter singularis; est tamen universalis secundum quid, quia n0n

concipitur inquantum hoc positive.

146) Sent. Lib. II, Dist. 3, Qu. 6, p. 408: Entitas individui est diversa ab omni

entitate quidditativa, ..... quia intelligendo quamcunque entitatem quidditativam non

habetur in quiddilate intellecta, unde ipsa sit haee ; ergo illa entitas, quae de se est

haec, est alia entitas a quidditate...... 0mnis realitas specifica constituit in esse

formali, quia in esse quidditativo; realitas individui constituit praecise in esse ma

teriali, h. e. in esse contracto. Et eæ hoc sequitur illa distinctio logicalis, quod ista

entilas essentialiter est formalis et illa materialis, quia illa constituit in ratione

subiicibilis et ista in ratione praedicabilis, praedicatum autem formale habet rationem

formue, et subiicibile habet rationem materiae. Ebenso ebend. p. 419.

22() XIX. Duns Scotus.

Hieram aber knüpfen sich bei Scotus moch Erwägungem, welche in

Bälde von seinen Schülern so sehr ausgebeutet wurdem (insbesondere

hetreffs der Trinität), dass sich allmälig fast eine eigene kleine Litteratur,

nemlich die der ,, Formalitates“, abzweigte. Schom im Bisherigen auch

(s. Amm. 129 u. 133) waren uns Stellen begegnet, im welchen das Wort

„formaliter“ zur Bezeichnung der subjectiv logischen Auffassung diente,

tind diese letztere kommt nun bezüglich der Individuation noch näher in

Betracht. Vorerst Demlich ist die so eben erwähnte entitas quidditativa

sowohl im Stoffe als auch in der Form und in der Zusammensetzung des

Stoffes und der Form (s. ob. Anm. 107) der eigentliche Prioritäts-Stand

punkt, zu welchem behufs der Individuatiom, d. h. der „entitas ut haec“,

erst noch eine ultima realitas hinzutretem muss, und während dann im

Individuum jene drei Momente sachlich coincidiren , müssem sie doch

logisch als formaliter distincta betrachtet werden 1*7). Sodamm gilt, inner

halb der emtitas determinativa des Individuums das Gleiche auch in Bezug

auf die in ihm individualisirtem Gattungs- und Art-Begriffe, demn sachlich

treffen diese im Einzelm-Dinge zusammen, aber formell sinl sie sicher

,,nom idem“, so dass in einer Gradabstufung sowohl die Gattung als

auch die Art als auch das Individuum je für sich eine eigene „forma

litas“ besitzt, und insbesondere die Formalitas des Individuums einem

iìber die Quiddität hinausgehenden Zusatz in der Häcceität enthält '**).

Auf diese Weise kann dann zwischem einer identitas formalis und einer

identitas realis derartig unterschieden werden, dass in letzterer die erstere

durchaus nicht involvirt ist, denn formell identisch ist nur, was ursprüng

lich und begrifflich ein „idem“ ist; und jener Unterschied selbst soll

wieder nicht so fast durch das positive Wort „distinctum“, sondern

besser durch den negativem Ausdruck „formaliter non idem“ ausge

sprochen werden 14°). Natürlich liegt hiemit der Höhepunkt der formellen

147) Ebend. p. 413: Entitas quidditativa est naturaliter prior ista entitate, ut

est haec ..... Sicut compositum non includit suam entitatem, qua est hoc, inquantum

natura, ita nec materia, inquantum natura, includit suam entitatem, qua est haec,

nec forma, inquantum nalura, includil suam. Ergo isla entitas non est materia vel

forma nec compositum, inquantum quodlibet istorum est matura, sed est ultima rea

litas entis, quod est materia vel forma vel compositum, ita quod quodlibet commune

et tamen determinabile adhuc potest distingui, quantumcunque sit una res, in plures

realitates formaliter distinctas, quarum haec formaliter non est illa.

148) Report. Paris. II, Dist. 12, Qu. 8, (Vol. XI) p. 331 B: Cum singularia

sunt differentia, ipsa reducunlur ad prima diversa; illa non sunt nihila, non acci

dentia, non natura, igitur aliqua entitas determinativa naturae, ut proprietates indi

viduales ...... Igitur non mecesse est, rem, a qua accipitur differenlia specifica, esse

aliud re ab illa, a quo est genus acceplum; semper tamen est non idem formaliter.

Et ista proprietas individui nunquam est res alia a forma specifica, tamen semper

est non idem formaliler...... Dissimile tamen est in hoc, quod formalitas specifica

semper est simpliciter perfectior gradu vel formalilale generis; sed non oportet pr0

prietatem individui esse simpliciter perfecliorem formalitate specifica. Secunda dis

similitudo : formalitas specifica contrahit ad esse quidditatinum simpliciter perfectum,

sed formalitas individui conlrahit quidditatem ad aliquid eætra quidditatem, quia

omnino alterius rationis.

149) Sent. Lib. I, Dist. 2, Qu. 7, (Vol. V) p. 355 (gelegentlich der Trinitäts

Lehre): Voco autem identitatem formalem, ubi illud, quod sic dicitur idem, includit

illud, cui sic est idem, im ratione sua formali et per consequens per se primo modo

. .... Essenlia non includit in ratione sua formali proprietatem supp0siti nec e c0n

XIX. Duns Scotus. 221

Idemtität in jener identitas adaequata, welche zwischen der Auffassung

einer Definition und der Auffassung des Definirten besteht'°"), während

im Uebrigen sogar bei dem Unendlichen (— Trinität —) immer noch

eine formelle Nicht-Identitit möglich bleibt 1° !). Sowie aber bezüglich

der Frage, ob Etwas idem oder distinctum sei, die Probe im contra

dictorischem Urtheile liegt 1°*), und überhaupt dabei logische Momente in

die grammatischen Formen einwirken, da z. B. albus nur materiell iden

tisch mit color, hingegen albedo formell identisch ist '**), so weisen

andrerseits gerade sämmtliche formalitates quidditativae auf das onto

logische Gebiet ler metaphysischen Grundlagem des Seienden hinüber 1°*).

lu eheim diesem letzteren Momente aber findem wir wieder die

Brücke zu lenjenigen, was bezüglich der ontologischen Seite der Uni

versalien in re uns noch zu besprechen übrig ist, nemlich zur pluralitas

formarum. In dieser Frage kann Scotus, wie sich erwartem lässt, nicht

dem Standpunkt eines Gottfried v. Fontaines oder eines Johannes Pari

sieiisis theilem , welch beide die in Einem Wesem enthalteme Vielheit der

Formen dem subjectivem Denk-Verfahren zuwiesen (s. ob. Anm, 70 u. 74),

sondern er stellt sich grundsätzlich auf die objective Auffassung des

Lamarre (Amm. 30) und gelangt bezüglich des Menschen-Wesens zum Dua

lismus des Goethals (Amm. 50). Dass die Wesem aus einer wesentlichem

verso, el ide0 polest concedi, quod ante omnem actum inlellectus est realitas essentiae,

quae ..... formaliter non est illa vel non est eadem formaliter illi. Numquid igitur

debet concedi aliqua distinctio? Respondeo: Melius est uti ista negativa ,,Hoc non est

formaliter idem“, quam „Hoc est sic et sic distinctum“. Sed nonne sequitur: „A et

B non sunt idem formaliter, ergo sunt formaliter distincta“? Respondeo, quod non

0p0rtet sequi, quia formalitus in antecedente negalur et in consequente affirmatur......

Manifeslatur per eacemplu...... Si ponalur albedo species simpleae, est tamen in albe

dine aliquid realiter, unde habet rationem coloris, et aliquid, unde habel rationem

differentiae, et haec realitas formaliter non est illa realitas; imo una est ertra rea

litatem alterius, formaliter loquendo, sicut si essent duae res, licet modo per iden

titulem istae duae realilutes sint una res. Hoc evemplum....., quod identitas realis

non necessario concludit idenlitalem formalem.

150) Quodlib. Qu. 1, (Vol. XII) p. 11: Aliquid est idem essentialiter, ..... sive

sit idem essentialiter identilale adaequata, sicut in crealuris illud est idem, quod

intelligitur per definitionem, ei, quod intelligitur per definitum, sive sil idem tanquam

inclusum essentialiter in illo, quomodo illud, quod intelligitur per partem definitionis,

posset dici idem ei, quod intelligitur per definitum. Diess dürfte wohl auf die Lehre

von der Consequenlia zurückweisen, s. Abschn. XVII, Anm. 623.

151) Sent. Lib. I, Dist. 5, Qu. 2. (Vol. V) p. 663: Perfectio identitatis eaecludit

omnem compositionem et quasicompositionem, quae identitas est propler infinitatem,

et tamen infinitas non lollit formaliter raliones, quin haec formaliter non sit illa.

152) Sent. lib. IV, Dist. 49, Qu. 2, (Vol. X) p. 338: Distinctorum in entitate

absolutu allerum potest esse absque contradiclione sine altero. Quodlib. Qu. 3,

(Vol. XII) p. 82: Universaliter enim quod convenit alicui sic, quod omnimoda contra

dictio sit, illud esse sine hoc, hoc est idem realiler illi.

153) Qu. de anima, 21, 12, (Vol. II) p. 567 B: Licet genus et differentia non

sint idem formaliter, quia ratio differentiae non includit rationem formalem generis,

tamen sunt idem realiter vel idenlice ; quandocumque enim aliquu sunt idem formaliter,

si iungantur sine medio, est nugatio, ut „color albedo“, non tamen si sunt idem

identice solum, et non formaliter, ut „color albus“.

154) Sent. Lib. II, Dist. 16, Qu. 1, (Vol. VI) p. 772: Ens romtinet multas pas

siones, quae non sunt res aliae ab ipso ente, ..... distinguuntur tamen ab invicem

formaliter et quidditative et eliam ab ente, formalitate dico reali et quidditutivu ;

aliter metaphysica non esset scientia reglis. Vgl. ob. Anm. 98.

222 XIX. Duns Scotus.

Mehrheit zusammengesetzt sind, steht ihm von vormeherein fest, und nur

wenn man sich an den Wortausdruck anklammern wolle, gestehe er zu,

dass die letzte alyschliessend hinzukommende Form des Zusammengesetzten,

wodurch es ist, was es ist, allerdings Eine sei, aber ebem hiemit sei die

Wielheit der hiedurch verbundenen Formen nicht verneint 1°°). Eine zeit

liche Stufenfolge aber der versèhiedemen Formen, deren die je frühere

auf die je spätere mitwirke, verhindere es, dass das zusammengesetzte

Wesen etwa bloss ein Aggregat wäre '°"); und selbst bei der Annahme

einer gleichzeitigen Wirkung hestehe eine natürliche Rangfolge der For

men, welche bei Substanzen zu grösserer Wollkommenheit und bei Acci

dentien abwärts zur allmäligen Unvollkommenheit führe 1°7). So sei auch

beim Menschen-Wesen in der Form der „Mischung* die ganze Vielheit

vorausgehender Formen enthalten, und es trete hiezu als zweite Haupt

form das Intellectuelle hinzu4°°). Abgesehen aber von der fortschreitendem

wirksamen Kraft der Wesens-Bildung könne allerdings eine Vielheit von

Formen als eine gleichzeitig existirende nur z. B. in den Körpertheilen

bestehem, deren jeder seine eigene Wesensform hat, hingegen für das

Zustandekommen des schliesslich einheitlichen Wesens wirke eben eine

Gradabstufung (gradus) mehrerer Formen '°°); und insoweit beim Ent

155) Sent. Lib. IV, Dist. 11, Qu. 3, (Vol. VIII) p. 649: Esse totius compositi

includit esse omnium parlium et includit mulla esse pantialia multarum parlium vel

formarum, sicut totum ens eae multis formis includit illas actualitales parliales. Si

tamen omnino fiat vis in verb0, concedo, quod formale esse tolius compositi est

principalitem per unam formgm, et illa forma est, qua totum c0mp0situm est hoc

ens ; ista autem est ullima tadveniens omnibus praecedenlibus. Et hoc modo totum

eompositum dividitur in duas parles essenliales, in actum proprium, sc. ullimam for

mam, qua est illud, quod est, et in propriam polenliam illius aclus, quae includit

maleriam primam cum omnibus formis praecedentibus. Et islo modo concedo, quod

esse illud totale est completive ab una forma, quae dat toti illud, quod est; sed

ev hoc non sequitur, qu0d in l0t0 includatur praecise una forma, vel quin in toto

includantur plures formae ...... p. 653: Frustra enim ponerelur corporeilus alia ab

inlellecliva, si ipsa includat vegelativam et sensilivam et sensitiva et vegetativa in

cludant corporeitalem; sed secundum aliam viam est facilis responsio; hic enim est

necessitas ponendi plura ...... p. 654: Licet inlellecliva non habeat propriam re

pugnanliam ad aliquam formam naturalem, tamen informando maleriam requirit qua

litales aliquas; .... illae aulem sunt qualilates consequenles formam priorem.

156) Theorem. 21, (Vol. III) p. 319 A: Forma prior adveniens posterioris dat

perfectionem non tantum sibi propriam, sed eliam posleriori propriam; aliter non

fieret unum eae maleria el forma, nisi aggregatione. Ehend. 22, p. 327 A: Si

formae sunt plures in esse perfecto, et actiones; quia forma est principium suffi

ciens actionis.

157) Sent. a. a. 0. p. 645 : Plures sunt mutationes partiales terminatae ad

plures formas partiales praecedentes vel ordine durationis, si ponatur una forma prius

tempore induci quam alia, vel ordine naturae, si ponamus omnes illas simul tempore

induci....... p. 648: Quamdiu proceditur in subslanlialibus, semper posterior est

perfectior prioribus; quando autem venitur ad accidentales, sequens est imperfectior

ultima praecedenle. -

158) Ebend. p. 640: Forma mistionis continet virtualiter omnes formas, quae

possunt esse seorsim in aliis formis c0rp0ris. Ideo autem intellectiva non continet

istam formam misti0nis, ...... forma autem mistionis conlinet omnes alius eactensas

vel eaelensibiles; el ide0 illae duae sufficiunt in homine.

159) Qu. de anima, 15, 12, (Vol. II) p. 533 A: Secundum diversos gradus in

formis plures formae possunt unam materiam iam informare per hoc, quod forma

praecedens tenet se eæ parte maleriae, et hoc terminat potentialitatem eius disponendo

XIX. Duns Scotus. 223

stehungs-Processe eines Wesens zwei Formen in ihrem Zusammentreffen

eine neue (lritte bewirken, sei diese letztere eloen hiedurch eine intensivere

(intensior), als die vorausgehenden, während bei demjenigen Formem,

welche nicht zum Worgange der Wesensbildung selbst gehören (z. B. den

Formen der Körpertheile) sehr wohl mehrere Formen gleicher Art neben

einamder bestehen können 1""). — Uebrigens bot Scotus, indem er auf

physikalischem Gebiele diese Gradualität der Formen, d. h. die Steigerung

und das Nachlassen derselben, näher erörterte '"'), auch hierin die Ver

anlassung dazu dar, dass bald von verschiedemen Seitem mehrere Schriften

,,De intensione et remissione formarum“ verfasst wurden.

Mag somit dasjeuige seine Erledigung gefundem haben, was bei Scotus

die Auffassumg der Universalien und die Entscheidung der mit denselben

zusammenhängenden Controversen betrifft, so bleibt uns num noch übrig,

ihm auch durch die einzelnen Theile der Logik hindurch zu begleiten.

IIiebei aber wird sich uns als seine wichtigste Eigenthümlichkeit zeigen,

dass er häufig und in reichem Maasse die Lehren der byzantinischen

Logik einflicht, für derem allmälige Fortbildung er uns ohnediess schon

oben (vor. Abschn., Anm. 586 ff.) als geschichtlicher Zeuge gedient hatte ;

und während es allerdings auch möglich wäre, die sämmtlichem byzan

tinischem Gruppen des Scotus abgesondert für sich darzustellen, will ich

dieselben doch lieber, um einen sachgemässeren Eindruck hervorzubringen,

einzeln dort einreihen, wo sie Scotus selbst gleichsam als Ergänzungeu

betrachtet zu haben scheint (in ähnlicher Weise musste ich ja bereits

oben an zwei Stellen, Anm. 88 u. 109, verfahren).

Im Commentare zur Isago ge benützt Scotus das von Albert auf

gespeicherte Material und erörtert so die Fünfzahl der Universalien '"*),

die verschiedemen Definitionen des gemus '"*), wobei er daran festhält,

dass die Gattung nicht Stoff ist'"*), die Definitionen der species '"°) und

der differentia unter Beiziehung der arabischen Unterscheidung zwischen

ipsam ad formam sequentem, sicut e convers0 una forma potest plures malerias in

formare per hoc, quod altera se tenel eae parte formae. Qu. in Phys. I, 24, 4, (Vol. II)

p. 97 B: Quod impossibile est, simul plures formas substantiales esse in eodem sul)

iecto, esl verum, nisi secundum diversas portiones maleriae, in quibus sunt diversae

purles formae, et eae quibus constituitur una forma; secundo istud est verum de

formis eductis de p0tentia materiae.

160) Qu. in metaph. V, 7, (Vol. IV) p. 618 B: Quaecumque formae eiusdem

speciei in eodem faciunt unum, illud unum lerlium est intensius utroque; si tunc

duae species sint simul in medio et faciunt unum, causabunt speciem unam inten

siorem ...... p. 619 B: 0mnes formue habenles differentiam in eodem subiecto, si

inducantur per motum, necessario differunt specie; tamen de aliis non inductis per

motum non est necessarium, imo possibile est, quod duae tales eiusdem speciei sunt

in eodem subiecto. Ebend. VII, 20, p. 733 B, wo jedoch nur die Mehrheit der

Theile eines lebenden Wesens gemeint ist, deren jeder seine ihm eigenthümiiche

Wesensform haben muss.

161) Qu. in phys. III, 4, 14, (Vo!. II) p. 180 B.

162) Qu. sup. Porph. 12, p. 95 f. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 400. u. Abschn.

XVI, Anm. 107.

163) Ehend. 15, p. 98 f. u. 17, p. 103. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 401. und

Abschn. XVI, Anm. 109.

164) Ebd. 16, p. 100. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 422.

165) Ebd. 20 f., p. 106 ff. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 411. u. Abschn. XVI,

Anm. 121.

224 XIX. Duns Scotus.

substantiale uud essentiale '"") und Fixirung der richtigen Wortform'"'),

sodann noch proprium und accidens im Anschlusse an Avicenna (jedoch

ohne ilhn zu nemmen) polemisch gegen Porphyrius '"*); was aber bei

Albert über die Tabula logica und (las wechselseitige Verhältniss der

fünf Universalien sich fimdet'""), ist hier nicht berücksichtigt.

Bei Erörterumg der Kategorien verwirft Scotus Albert's Auffassung

des Begriffes „praedicabile" '""), bespricht aber im Anschlusse an Albert

(las „ens" äusserst ausführlich '''), desgleichen die sog. Anteprädica

mente '**) und die regula de quocunque''*); die Begründung der Zehn

zahl der Kategorien weist er der Metaphysik zu 17*) und lässt in der

weitschweifigen Detail-Erklärung auf die Substanz die Quantität, dann die

Relation und erst hierauf die Qualität folgen '7°). Als ein Werdienst muss

hervorgehoben werdem, dass er im Vergleiche mit Albert verständig genug

ist, behufs einer Ergänzung der Kategorien das stümperhafte Machwerk

des Gilbertus Porretanus zu verschmähen '7°).

In der Lehre vom U rth e il e nimmt Scotus von vorneherein in

Shyreswood's Weise den byzantinischen Begriff der Syncategoreumata auf,

welche micht, wie das Sul)ject und das Prädicat, auf ein von ihnen be

zeichnetes und ihnen entsprechendes Ding hinweisen, sondern nur den

Sinn der Auffassung modificirem'"') und daher auch nie als selbstständige

Redetheile auftretem '7°); denn wenn sie beim Prädicate stehen, sind sie

mur ein Theil desselben, ohne es in seinem Verhältnisse zum Subjecte zu

determiniren, und wenn sie beim Subjecte stehem, bestimmen sie dasselbe

166) Ebd. 23—27, p. 109—114. Vgl. Abschn. XVIl, Anm. 418 ff. u. Abschn.

XVI, Anm. 94, 135 ff., 158.

167) Ebd. 29, p. 114 f. Vgl. Abschn. XVI, Anm. 150 (das übliche Beispiel

ist auch hier „ralionale“).

168) Ebd. 30 ff., p. 116 ff. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 425 ff. u. Abschn. XVI,

Anm. 152 ff.

169) S. Abschn. XVII, Anm. 414 u. 427.

170) Qu. sup. Praedicam. 2, p. 126; s. Abschn. XVII, Anm. 429.

171) Ebeiid. 4, p. 128 ff. Qu. sup. Elench. 15, p. 237 A: Quod quaedam res

ad invicem habent hubitudinem, ideo dicit primus philosophus (d. h. der Metaphy

siker), quod „ens“ dicilur de substantia et accidenlibus analogice; sed quia logicus

considerat res, ut sub ralione cadunt, ideo dicil, quod ,,ens“ aequivoce dicitur de

substantiu el accidente. Vgl. ebd. Anm. 415. u. Abschn. XVI, Anm. 32.

172) Qu. sup. Praed. 5—8, p. 131 — 137.

173) Ebd. 9, p. 138.

174) Ebd. 11, p. 142 B. Doch findet sich eine solche metaphysische Erörte

rung bei ihm nicht.

175) Ebd. 12—30. Die gleiche Reihenfolge trafen wir auch bei Wincenz v.

Beauvais, Abschn. XVII, Anm. 309.

176) Vgl. Abschn. XVII, Anm. 439 f.

177) Qu. sup. Am. pr. I, 8, p. 284 B: In propositione inveniuntur duplices ter

mini: quidam, qui sunt ul subiectum et praedicalum, et sunt termini categorematici;

alui sunt termini syncategorematici, ut sigma universalia, particularia, copula univer

salis, coniuncliones et huiusmodi, et islis terminis non correspondet aliquod signifi

catum aliud a significalis terminorum categorematicorum, sed per ipsos intellectus

aliter intelligit et apprehendit eandem rem. (Auch Shyreswood hatte ja die Copula

„est“ zu den Syncategoreumata gerechnet, s. Abschn. XVII, Anm. 78.) -

178) 0p. II sup. Periherm., Prooem. p. 212 : Nominu et verba sunt magis partes

inlerprelalionis, quam inlerpretaliones, et dictiones syncategoremalicae non lial)ent

ralionem inlerpretationis, quia non sunt dicliones per se significanles.

v

XIX. Duns Scotus. 225

nur im Vergleiche zum Prädicate, ohne selbst ein Theil des Subjectes zu

sein '"°), d. h. sie heben damn nur die Unentschiedenheit des Subjects

begriffes auf, um ihn in ein bestimmtes Verhältniss der Supposition zu

bringen **"). Hingegen ehendarum verbleibt dem Verbum als solchem

seine sachliche Geltung, indem es nicht, wie die Syncategoreumata, eine

blosse Modalität, sondern einen Thatbestand ausdrückt, neben welchem die

satzbildende Function als zweites hergeht1*!).

Diese grundsätzliche Bezugnahme auf byzantinischen Stoff tritt bei

Scotus num überall hervor, wo Gelegenheit dazu ist. In Bezug auf die

Quantität der Urtheile polemisirt er ausdrücklich gegen eine Erörterung,

welche über das Wort „omnis“ sich bei Petrus Hispanus findet, da bei

dem Zeichen der Universalität es genüge, die Function, aufzufassen, welche

es für die Supposition überhaupt ausübe 1**). Dann auch fasst er die

Frage als eine ganz allgemeine auf, ob die quantitativen Momente für

sämmtliche Arten der Urtheile Geltung haben, und hiebei führt er aus

dem „Auctor Summularum“ (d. h. aus Petrus Hispanus) eine Menge von

Beispielen am, denkt auch an die hypothetischem, exclusivem, exceptiven

Urtheile, und erwähnt gelegentlich die Worte „continue, ab aetermo,

omnino“, auch „ceteri, singuli“, neben vielem anderem längst traditio

mellen Syncategoreumata 1°°). Und während betreffs der Qualität etwa

179) Qu. in Praedicam. 12, p. 144 B: 0mne syncategorematicum in praedicat0

est pars praedicati; ... aliter eae veris sequeretur falsum sic „Nullus homo est omnis

homo“, (s. bei Petrus Hispanus, Abschm. XVII, Anm. 246)...... p. 145 A: Synca

tegorematicum addilum praedicato non delerminat ipsum in comparatione ad subieclum,

..... el ila est syncategorematicum respeclu partis praedicali, sed non respectu prae

dicati, quia ipsum esl alia pars praedicati. Sed syncategoremalicum addilum sub

ieclo non est pars subiecti, quia determinat illud, cui additur, in comparatione ad

praedicatum. Somit steht Scotus auch hierin auf dem Eintheilungs-Motive des

Shyreswood (s. ebend. Anm. 66 f. u. 80), micht aber auf dem engeren Begriffe des

Syncategoreuma, wie er bei Petrus Hispanus (Abschn. XVII, Anm. 256) erscheint;

und auch die Späteren folgen dem Scotus.

180) Ebend. p. 144 A: „Homo“ de se indifferens est ad multas acceptiones, sc.

pro voce, pro intenlione, pro suppositis ; signa vero, ut „omnis, aliquis“, sibi addita

indifferenliam ad intentiones et ad voces tollunt et determinant ipsum ad acceptionem

lanlum pro supposilis.

181) 0p. II sup. Periherm. 4, p. 217 B: Verbum non tantum est unio sive modus

uniendi extrema, sed et est res quaedam unita, cui apponitur praedicatum; quia in

verbo sunt duo, sc. compositio et res.

182) Qu. sup. An. pr. I, 7, p. 282 B: Signum universale non requirit aliquem

certum numerum suppositorum termini communis, cui additur, sicut aliqui dicunt

(s. Abschn. XVIl, Anm. 241), quod hoc signum „omnis“ ad minus requirit tria

supposila; quia signum universale affirmativum non denotat aliud, quam praedi

catum dici de omni supposito subiecli, non connolando multitudinem vel paucitatem

supposilorum.

183) Ebend. 4, p. 278 A: An omnis propositio sit universalis, particularis, inde

finita, vel singularis. Arguitur, quod non, de istis propositionibus „0mnis h0m0 est

tolum in quantitate“ (s. bei Petrus Hispanus, Abschn. XVII, Anm. 208), ,,0mnis

homo est terminus communis signo universali determinatus“ (ebd. Anm. 202), ... de

quibus non videtur, quod sint universales, quia tunc essent falsae, et tamen ponit

ipsas auclor Summularum ...... Ista ,,0mnis^ Phoeniae est“ (ebd. Anm. 242) non est

universalis, quia subiectum non distribuitur pro pluribus, et tamen hoc signum

„omnis“ ad minus requirit tria supposita (ebd. Anm. 241)..... Dubitatur de prop0

sitionibus hypolheticis, quantae sint ...... Tria quaesita „Quae, Qualis, Quanta*

(ebd. Anm. 153) non solum quaerunt de categorica, immo tam de categorica quam

PRANTL, Gesch. III. 15

226 XIX. Duns Scotus.

erwähnt werden mag, dass im Anschlusse an arabische Lehre bei Urtheilen

jeder Art das Hauptgewicht auf die Stellung der Negation gelegt wird '**),

und daher die Zusammensetzung des Werbums mit einer Negation das

Urtheil zu einem negativem macht 1°°), so ist es hinwiederum die Moda

lität, welche Anknüpfungen an Byzantinisches darbietet. Sgotus nemlich

zieht das ganze Gebiet der Erponibilia bei und betrachtet (wie auch

schon Andere gethan hatten, s. Abschn. XVII, Anm. 604) als versteckt

hypothetische Urtheile alle Exclusiv-, Copulativ-, Reduplicativ- Sätze und

aueh diejenigen Sätze, welche auf incipit und desinit oder auf den jün

geren Syncategoreumata generari, corrumpi beruhen '°°), sowie er gleich

falls aus den späteren Erweiterungen jener Logik bei den Worten ,,scio,

cognosco, ignoro“ u. dgl. die Unterscheidumg eines sensus compositus

und eines sensus divisus aufnimmt 1*7), während die Berücksichtigung

der Relativa auf die ältere Formation zurückweist***). Auch benützt er

hypolhelica, ut patet in Summulis ...... ; propositiones hypotheticae sunt quanlae

secundum quanlitalem culeg0 icurum, eae quibus componuntur, ..... ul isla „Si omnis

homo curril, omnis homo movelur* (hier jedoch täuscht den Scotus sein. Gedacht

niss, denn in den „Summulae“ findet sich Solches nirgends, wohl hingegen bei

Algazeli, s. Abschn. XVI, Anm. 261)...... Dubitatur de propositionibus exclusivis,

eacceplivis et huiusmodi, ..... ut isla ,,Tantum animal est homo“ aequipollet isli copu

latinae „Animul est homo, el nihil ab animali est homo“ (s. Petr. Hispanus, Abschn.

XVII, Anm. 260)...... Dubitatur de isla ,,0mnes apostoli sunt duodecim“ (ebd.

Anm. 240), quod hoc signum „omnis“ tenetur collective..... . Dubitatur de ista

,,Totus Socrates est minor Socrate“ (ebd. Anm. 252), et dicitur, quod est universalis

capiendo hoc signum „totus“ distributive (ebd. Anm. 267)...... Dubitatur de pro

positionibus, in quibus ponitur aliquis istorum terminorum „continue , (vgl. ebend.

Aum. 597), ab aeterno, omnino“ et huiusmodi (abermals eine Wermehrung der Syn

categoreumata)...... Dubitalur de ista „Infinita puncta sunt in continu0*; respon

delur, quod accipiendo hoc signum „infinita“ syncategoremalice tunc ipsa est univer

salis affirmativa (s. ebend. Anm. 264)..... Dubitatur de proposilionibus, in quibus

ponuntur relativa diversitatis, ut ista nomina „ceteri, singuli“ et huiusmodi (ebd. Anm.

217, woselbst jedoch ausser „alius“ kein anderes Beispiel erwähnt ist).

184) Ebend. I, 3, p. 277 A: Propositio categorica, in qua ponitur terminus in

finitus sive a parte subiecti sive a parte praedicali, est affirmaliva, dum tamen

copulam, non praecedat negalio aliqua ...... Propositiones hypotheticae non sunt

affirmativae vel negativae ralione categoricarum, eae quibus componuntur, sed ratione

coniunctionis. * S. bei Algazeli, Abschn. XVI, Anm. 260. -

185) Qu. sup. Periherm. II, 1, p. 204 B: Verbum infinitum in oratione positum

non differt a verbo pure negativo ...... (p. 205 A) Negatio non tantum refertur ad

rem verbi, sed ad compositionem; ideo ubi ponitur verbum infinitum in oratione, illa

est propositio negativa simpliciter.

186) Qu. sup. An. pr. I, 3, p. 276 B: Quaedam est propositio mere categorica

et aliqua hypothelica et aliqua, quae non est hypothetica per coniunctionem eae

pressam, aequipollet tamen hypotheticae, ut propositio eacclusiva (s. Abschn. XVII,

Anm. 76 f. u. 260), copulativa (ebd. Anm. 86 u. 589), reduplicativa (ebd. Anm. 262)

et propositiones, in quibus ponuntur ista verba „incipit, desinit (ebd. Anm.81 u. 263),

generari, corrumpi“ vel consimilia (ebd. Anm. 600)....... p. 277 B : Propositiones,

in quibus ponunlur huiusmodi dictiones, possunt dici affirmative vel negative cum

additione.

187) Qu. in phys. III, 1, 3, (Vol. II) p. 170 A: Ista verba „scio, cognosco,

ignoro“ faciunt propositionem in sensu composito, sc. quando praecedunt vel sequun

tur totam propositionem, sed in sensu diviso, quando ponuntur inter partes propo

sitionis. S. ebend. Anm. 585. f. u. 598.

188) Qu. sup. Periherm. II, 10, p. 208 A: Relativum substanliae refert idem cum

su0 antecedente, „qui* vero est relalivum substantiae etc. s. ebend. Anm. 213.

XIX. Duns Scotus. 227

hiebei erklärlicher Weise die ampliatio 1°°) und greift mit der copulatio

bis , zu Shyreswood zurück 1°°). Und diese letzterem Momente verwerthet

er auch bei Erörterung eines aristotelischen Beispieles, welches schon im

früheren Mittelalter die Erklärer beschäftigt hatte („Homerus est poeta“,

s. Abschn. XIV, Anm. 211), imdem die Tragweite eines im Präsens stelien

den Verbums durch die distributio '*'') und beziehungsweise auch durch

die restrictio bedingt ist 1°*). Auch modificirt er jene von Späteren (s.

Abschn. XVII, Anm. 595) über die Umsetzung modaler Urtheile in Ur

theile des Stattfindens aufgestellten Regeln in spitzfindigster Weise, je

nachdem in dem ursprünglichen Urtheile ein Pluralis oder eine copu

lative Conjunction oder ein Zahlwort oder ein Syncategoreuma ent

haltem ist 19°).

Was die Lehre vom S ch lus se betrifft, so begegnen wir sofort

einer Berücksichtigung des Begriffes der consequentia (s. ebend. Anm.

610. ff.), indem Scotus Demjenigen gegenüber, welche bei der aristoteli

schen Definition • des Syllogismus an die Eaeponibilia dachten, auf dem

Unterschied hinweist, welcher zwischen Syllogismus und consequentia

189) Qu. sup. Anal. pr. I, 12, p. 291 A: Propositionum de inesse quaedam

sunt, in quibus ponitur aliquis terminus ampliativus (ebd. Anm. 225 f. u. 598) sub

iecli vel praedicati ad supponendum ..... pro supp0sitis p0ssibilibus praeleriti vel

fuluri aut cuiuslibet temporis indifferenter; aliquae sunt, in quibus non ponitur huius

modi terminus.

190) 0p. II sup. Periherm. 6, p. 218 A: Utrum verbum de praesenti copulet

„nunc“, quod instat, vel indifferenler quodlibet praesens...... ,,Hic homo est homo“

copulal pro islo nunc, et crus cum dico „homo est“, copulabit pro ist0 nunc, qu0d

est tunc, sub ratione praesentialitatis et non pro hoc singulari nunc. Unde sic copulat

verbum de praesenli pro quolibet praesenti, quousque habeat ralionem praesenlis, et

non pro instanti significato. S. bei Shyreswood, Abschn. XVII, Anm. 63, vgl. ebend.

Anm. 127.

191) Qu. sup. Periherm. I, 9, p. 196 B: Utrum terminus communis suppositus

verbo de praesenli supponat tantum pro praesentilius. 10, p. 197 B : Utrum in pr0

positione de praeterito stet subiectum lanlum pro illis, quae fuerunt, et de fuluro

tantum pro illis, qui erunt. Vgl. ebend. Anm. 470. Auch gebraucht Scotus in all

diesen Capiteln (qu. 6 ff.) häufig das Beispiel „Antichristus“, vgl. ebend. Anm. 224.

11, p. 198 A: Terminus communis in quacunque propo$itione ..... supponit pr0 qui

buscunque suppositis sive eæistentibus sive non evistentibus ...... Terminus pro

omnibus distribuitur in quacunque propositione, in qua absolule sumitur. Vgl. ebend.

Anm. 238 ff.

192) Ebend. 13, p. 202 A: Utrum terminus communis possit restringi ......

(B) Terminus supponens verbo de praesenli restringitur, et causa restrictionis est

actualis inhaerenlia praedicati ad subiectum...... p. 203 B: Sed cum per propositio

nem de praesenti non plus significatur, nisi eætremum inesse eaetremo, potest dubitari,

per quid significetur actualis inhaerentia, quae est causa restrietionis (die Lösung

aber dieses Zweifels fehlt). S. ebend. Anm. 230 ff.

193) Qu. in phys. VI, 2, 6, (Vol. II) p. 356 B: Istae regulae sunt modificandae.

Primo si alterum ea:tremum sit pluralis numeri, non oportet, qu0d illa pr0p0silio

ponatur in esse per unam de praesenti ...... Secundo si alterum eaetremum sit copu

latum, non oportet, quod per unam propositionem ponatur in esse, sed per plures.....

Tertio quando ab vino extremo propositionis ponitur terminus numeralis, lunc illa

ponenda est in esse per plures pr0p0siliones ..... Quarto quando a parte praedicali

propositionis ponitur syncategorema vel aliquod includens syncategorema, tunc non

òpórtet, quando illa propositio ponitur in esse, quod illud syncategorema maneat sub

propria forma a parte praedicati ....... Istis quatuor conditionibus observatis illae

regulae sunt universaliter concedendae.

15*

228 XIX. Duns Scotus.

bestehe, indem zur letzterem auch schon die Umkehrung, die Aequipollenz,

das Enthymema u. dgl. (s. ebend. Anm. 611 u. 616) gehöre, wobei nur

aus Einem Satze ein anderer gefolgert werde 1°*). Doch hängt eben

damit wieder die äusserst ausführliche Erörterung über die Umkehrung

der U r th eile zusammen, indem dabei die consequentia in ihrer engeren

Bedeutung mitspielt und überhaupt trotz allem Anschlusse an Aristoteles,

bei welchem natürlich die Lehre von der Umkehrung nur im Dienste der

Syllogistik steht, doch jener Standpunkt durchblickt, nach welchem die

Umkehrung eine niedrere Stufe des Syllogismus selbst sein soll (s. ebend.

Anm. 616). Scotus zeigt bei dieser Gelegenheit die ganze Schärfe seines

logischen Denkens, und wenn wir auch für den byzantinischen Wust

grammatischer Dinge uns wahrlich nicht erwärmen könnem und gerne

zugestehen, dass Scotus da, wo gebotene Gelegenheit gewesen wäre*"°),

die principiellen Schwierigkeiten des aristotelischen Buches De interpr.

ebensowenig als Albert (ebd. Anm. 455) gründlich gelöst habe, so trifft

er doch bezüglich der Umkehrung der Urtheile vielfaah das Richtige,

indem er auf Fälle hinweist, in welchen die bloss den Umfang der Be

griffe berücksichtigende traditionelle Lehre nicht zureicht.

So weist er an der Hand byzantinischer Logik betreffs des allgemein

bejahenden Urtheiles nicht bloss darauf hin, dass die übliche Regel der

Umkehrung desselben für das exceptive, exclusive und reduplicative Urtheil

(s. Abschn. XVII, Anm. 260 ff.) nicht gelten könne, sondern hebt auch

ausdrücklich hervor, dass ein allgemein bejahendes Urtheil, dessen Prädicat

ein nicht vereinzelter Gemeinbegriff ist, rein umgekehrt werden kann,

wenn Subjects- und Prädicats-Begriff vertauschbar sind, wenn ein Unter

begriff von einem 0berbegriffe ausgesagt wird, und wenn (mach den

Regeln der consequentia) der Wordersatz eine Unmöglichkeit enthält 1°°).

194) Qu. sup. An. pr. I, 5, p. 280 A : Illa definitio (d. h. des Syllogismus bei

Aristoteles) ..... competit consequentiae, in qua arguitur ab eæponibilibus ad ea p0

silam, ul dicendo ,,animal est homo, et nihil aliud ab animali est homo; igitur

tantum animal est homo“ (s. Abschn. XVII, Anm. 260). Und die Lösung dieses

Einwandes lautet p. 280 B: Ponuntur ista „in qua quibusdam positis“ (d. h. eben

diese in der aristotelischen Definition des Syllogismus vorkommenden Worte) ad

differentiam consequentiae, in qua eae una propositione infertur alia, cuiusmodi est

conversio, aequipollentia, enthymema et huiusmodi, quarum aliquae sunt consequenliae

formales et aliquae materiales.

195) Qu. sup. Periherm. II, 3 ff., p. 205 ff.

196) Qu. sup. An. pr. I, 14, p. 293 B: Propositio eaeclusiva est universalis

affirmativa, et tamen convertitur simpliciter in universalem affirmativam..... Pr0

positio evceptiva est universalis affirmativa ...., et tamen non convertitur in parti

cularem affirmativam. Propositio reduplicativa est universalis affirmativa ....., et

tamen n0n converlilur in parlicularem affirmativam. Hierauf werden ausführlichst

sämmtliche Fälle unterschieden, je nachdem im allgemein bejahenden Urtheile das

Prädicat ein terminus discretus (s. Abschn. XVII, Anm. 624) oder communis und in

letzterem Falle entweder non distributus oder distributus ist (s. ebend. Anm. 238 ff.),

welch letzteres wieder entweder affirmative oder negatire eintreten kann. Und da

wird z. B. hetreffs der gewöhnlichen aristotelischen Urtheilsform bemerkt (p. 294 A):

Universalis affirmativa, cuius praedicatum est terminus communis non distributus.....»

in tribus casibus potest converti simpliciter gratia maleriae: Quando antecedens est

impossibile, et ideo sequitur ,,0mnis homo est asinus, igitur omnis asinus est homo“,

quia ad impossibile sequitur quodlibet (s. ebend. Anm. 621 ff.)...... Quando sub

ieclum et praedicatum sunt termini convertibiles (es ist diess vollständig richtig,

XIX. Duns Scotus. 229

Auch beim allgemein verneinenden Urtheile fällt ihm für die Umkehrung

das Hauptgewicht auf die distributio, denn wenn dieselbe durch die

Satzform ausgeschlossen ist, lässt sich das Urtheil nur particular umkeh.

ren, und wenn sie negativ auftritt, muss die Umkehrung mittelst eines

Relativsatzes vorgenommen werden '""). Desgleichen wird das particular

bejahende Urtheil, falls sein Prädicat eine Distribution zulässt, in ein all

gemein bejahendes umgekehrt werden müssen; wenn aber das Prädicat

ein terminus discretus ist, tritt auch hier das Mittel eines Relativsatzes

ein '°°). Und auch die Frage über das particular verneinende Urtheil

(dieselbe blieb bekanntlichst noch später ein Gegenstand verschiedemer

Ansichten) erledigt er in gleicher Weise, indem ihm die Umkehrung des

selben in ein particular verneimendes Urtheil jedenfalls statthaft erscheint,

insoferne nur , im umgekehrten Urtheile die Distribution ausgeschlossen

bleibt (d. h. die Negation dem Prädicate vorangeht); denn nach conse

quentia formalis muss die im ursprünglichen Urtheile stattfindende

Distribution bei der Umkehrung wegfallen, während nach consequentia

materialis sie in jenen nemlichen Fällen möglich bleibt, in welchen

das allgemein bejahende Urtheil rein umgekehrt werden kann 199). Aber

man denke nur an Urtheile, wie z. B. „Alle Körper sind schwer** oder „Alle Wirbel

thiere haben Blutgefasse“ u. dgl.)..... Quando inferius praedicatur de suo supe

riori..... ,,0mne animal est homo, igitur omnis homo est animal“. Sodann noch:

0mnis universalis affirmativa, cuius subiectum est terminus communis distributus,

convertitur gralia formae in particularem affirmativam ...... 0mnis propositio uni

versalis affirmativa de terminis reclis infert exclusivam de terminis transpositis.

197) Ebend. 12, p. 291 B: Dupleæ est universalis negativo ; quaedam cuius

praedicatum distribuitur, ut „nullus homo est asinus“; aliqua, in qua praedicatum

Inon distribuitur, ul ,,0mnis homo animal non est“...... 0mnis propositio universalis

negativa, cuius praedicatum distribuitur, potest conperti simpliciler...... . Universalis

negativa, cuius praedicatum non distribuitur, non potest converti simpliciter, ..... tut

ista „0mnis phoeniae animal non est“ convertenda est in istam „Quoddam animal

non est phoeniae“....... 0mne signum p0situm a parte subiecti in conversa debet

manere a parte praedicali in convertente, sc. quando subiectum est terminus com

munis restrictus, ....: ut „Nullus homo est mulier*, igitur „Nulla mulier est nullus

homo“....... 0portet mutare signum secundum declinationem grammaticalem, ut.....

„Nullus homo est capra“, .... ,,Nulla capra est aliquis homo“...... (p. 292 A)

Quando praedicatum distribuitur negative, ut ista ,,Nullus homo est nullum animal“

convertitur in istam „Nihil, quod est nullum animal, est homo“.

198) Ebend. 13, p. 292 B: Dupleæ invenitur propositio particularis affirmativa;

quaedam, cuius praedicatum est terminus discretus, ut ,,Quidam homo est Socrates“,

et talis sine aliquo addit0 n0n p0test converli simpliciter, sed per accidens in singu

larem; ..... si addantur istae dictiones „quod est“, bene convertitur simpliciter....

„Aliquid, quod est Socrates, est homo“...... Alia est propositio particularis, cuius

praedicatum distribuitur, ut ,,Quaedam luna est omnis luna“, et infert quandam uni

versalem de terminis transpositis, ut istam „Igilur omnis luna est luna“.

199) Ebend. 15, p. 295 B: Quaedam est particularis negativa, cuius praedicatum

est distributum, sc. quando praedicatum sequitur negationem, ut „Quidam homo non

est asinus“; alia est, cuius praedicatum non distribuitur e0 quod praecedit nega

tionem, ut ,,Quidam homo animal non est“..... . 0mnis particularis negativa, sive

sit de praedicato distributo sive non distributo, convertitur in particularem negativam,

cuius praedicatum non est distributum...... (p. 296 A) Nulla propositio particularis

negativa de praedicato distributo convertitur in particularem negativam de praedicato

distributo gratia formae..... Et dico notabiliter „consequentia formali“, quia in ali

quibus terminis sequitur gratia materiae ..... Quando uterque terminus est conver

tibilis ...... Quando superius negatur de inferiori ...... . Quando antecedens est

impossibile ..... Quando consequens est necessarium. S. Abschn. XVII, Anm. 623.

230 XIX. Duns Scotus.

höchst umnütz verschwendet ist der Scharfsinn, wenn Scotus sich auch

um die Umkehrung von Urtheilen bemüht, in welchen ein sog. Casus

obliquus vorkommt, und hiefür sogar Regeln aufstellt*°"). Was endlich

die Umkehrung der modalen Urtheile betrifft, macht es sich Scotus mit

der aristotelischen Lehre ziemlich leicht, indem er die Schwierigkeiten

dadurch beseitigen zu können glaubt, dass Aristoteles die Modalität eben

nur nach dem sog. sensus divisus (s. Abschn. XVII, Anm. 585) verstandem

wissen wolle 201).

In jenem Abschnitte der ersten Analytik, welcher den Syllogis m e n

selbst und ihren Formen gewidmet ist, begegnen wir dem gleichen Ein

flusse byzantinischer Logik. Um nemlich eine anderweitige Stelle nur

der Wollständigkeit willen zu erwähnen, woselbst Scotus auch die logi

schen Censuren Kilwardby's in der Frage über Stoff und Form des

Syllogismus berücksichtigt*"*), sehen wir, wie er die Giltigkeit der Regel,

dass aus bloss negativem Prämissen ein Schlusssatz nicht erreicht werden

könne , mit Gründen bestreitet, welche der Lehre von der consequentia

entmommen sind , da mach consequentia formalis aus einem negativen

Satze nicht bloss stets ein hypothetisches Urtheil, sondern auch jedenfalls

irgend Etwas durch Umkehrung, Aequipollenz und Subalternation gefolgert

werden könne *'°). Dass er im Commentare überall häufig sich der seit

Shyreswood auftretenden Kunstworte (Barbara, Celarent u. s. f., s. Abschn.

XVII, Anm. 52) bedient, hat für uns durehaus Nichts auffallendes, aber

er ist hierin unter den Erklärern des 0rganons der Erste *"*). Bei der

200) Ebend. 18, p. 300 A: Propositiones, in quibus termini obliqui sunt sub

iecta, exsolvendae sunt in quasdam alias de subiecto recto per istud pronomen ,,quod“,

..... v. g. „Hominis asinus currit“ resolvenda est in istam ,,Homo est, cuius asinus

currit“...... Sunt aliquae regulae in conversionibus propositionum de obliqu0 obser

vandae, ..... v. g. ,,Cuiuslibet conlradictionis altera pars est vera“ primo resolvenda

est in istam „Quaelibet contradictio est aliquid, cuius altera pars est vera“ et tunc

convertenda est in istam ,,Aliquid, cuius altera pars est vera, est conlradictio“......

,,Asinus est hominis“ convertitur in istam „Ens hominis est asinus“.

201) Ebend. 26, p. 310 B: Aristoteles .... dicit, quod propositiones m0dales

similiter convertuntur illis de inesse (s. hingegen Abschn. IV, Anm. 545 ff.), et in

telligit de illis in sensu diviso. Ehend. 28, p. 316 B: Aristoteles non intelligit de

modalibus propositionibus in sensu composito, quia sic pauca eius dicta essent vera.

202) Qu. sup. Elench. 4, p. 226 B: Utrum syllogismus ..... peccans in materia

sit syllogismus (s. ob. Anm. 21, woselbst Nro. 2) ...... (p. 227 A) Syllogismus sic

se habet, ..... sicut circulus nullam materiam sibi determinat, unde in quacunque

nateria reperiatur sive forti sive debili, dumm0d0 forma circuli ibi salvetur, circulus

dicitur; similiter syllogismus.

203) Qu. sup. An. pr. I, 21, p. 304 A: Ad unam categoricam de inesse negativam

sequitur formaliter una hypolhelica, ..... quia quaelibet proposilio infert se ipsam

formuliter cum quacunque alia subdisiunclione, sicut sequitur formaliter „Nullus homo

curril“, igilur „Nullus homo currit vel deus non est“........ Eae una negativa bene

polest sequi alia negativa gratia formae . . . . . . per conversionem, ..... per aequi

pollentiam, ..... per suballernationem. Vgl. ob. Anm. 194.

204) Ebend. 7, p. 283 A; 22 ff., p. 305 ff.; 25, p. 309 A; 27 ff., p. 313 ff.;

II, 3, p. 333 A; 6, p. 337 A. u. s. f. Mam sagte bisher zuweilen, diese Kunstaus

drücke habe schon Thomas aufgenommen; dass aber dieses nur Pseudo-Thomas

sei, s. untem Anm. 344. Hingegen wenn wir dieselben auch bei Raimundus Lnllus

trafen (vor. Abschn., Anm. 63), so fällt allerdings, wie ich schon oben hervorhob,

die schriftstellerische Thätigkeit des I.ullus im Ganzen um einige Jahre später, als

jene des Scotus.

XIX. Duns Scotus. 231

ersten Schlussfigur erwähnt und löst er ein Bedenken, welches auf den

ampliativen Worten und dem Sophisma „Nichts Lebendiges ist todt, Alle

Menschen sind lebendig, Kein Mensch ist todt“ (vgl. ob. Anm. 191) be

ruht*"*). Auch dem syllogismus eaepositorius (s. Abschn. XVII, Anm. 624)

erörtert er und gibt unter Benützung jenes nemlichen Beispieles betreffs

der Flussnamen einige auf distributio beruhende Regeln über die formale

Geltung dieses Schlusses *""). Wo er die Frage über die Zulänglichkeit

der drei Schlussfiguren bespricht, sagt er nicht bloss, dass die hypothe

tischen Schlüsse damit überhaupt Nichts zu schaffen haben (s. sogleich

Anm. 209), sondern weist auch ausdrücklich (wie Albert, s. Abschn. XVII,

Anm. 466) die vierte Figur als umberechtigt ab, da aus einer Umstellung

der Prämissen keine Werschiedenheit der Figur folge, sondern die Anord

nung des 0ber- und des Unter-Begriffes das Maassgebende sei*"'). Bei

dem modalen Schlüssen vergisst er nicht, auch jene Modalitäten in Er

wägung zu ziehem, welche durch die Begriffe „scio, opinor“ u. dgl. hin

zugekommen waren (Anm. 187), und stellt im Hinblieke auf sensus

compositus oder divisus (vgl. Anm. 201) Regeln auf 20°). Den hypo

thetischen Schluss aber bespricht er in ächt aristotelischem Sinne *"°).

205) Ebend. 22, p. 305 B : Dicunt aliqui, quod isti modi (d. h. die ersten

vier Modi der ersten Figur) tenent gratia formae eaeceptis duobus casibus. Primus

est, quando arguitur in terminis divinis. Secundus, quando arguitur eæ terminis,

qui ampliantur (vgl. ob. Anm. 189), . . ... et ideo non sequitur „Nullum vivum est

morluum, 0mnis h0m0 est vivus, Igitur nullus homo est mortuus“. Die Lösung

dieses Zweifels folgt c. 23, p. 307 A: Debet concludi additis istis dictionibus „qui

est“ ad subiectum conclusionis arguendo sic: „Nullum mortuum est vivum, 0mnis

homo est vivus, Igitur nullus h0m0 est, qui est mortuus“. Vgl. Anm. 197 f.

206) Ebend. 11, p. 290 A : De syllogismo eæpositorio affirmativo dico, quod in

qualibet trium figurarum potest fieri bonus...... „Socrates est musicus, album est

Socrates, igitur album est musicum“...... „Haec essentia divina est pater, filius est

haec essentia divina, igitur filius est pater“...... „Sequana fuit a centum annis,

haec aqua est Sequuna, igitur haec aqua fuit a centum annis“...... (B) De syllo

gismo eæpositorio negativo dico, quod valet in prima figura gratia formae maiore

eæistente negativa..... Non valet in prima figura, si minor fuerit negaliva; et causa

est, quia si minor fuerit negaliva et maior affirmativa, tunc maior eætremitas non

est distribula in praemissis, immo stat determinate, et tamen stat confuse et distri

butive in conclusione , m0d0 eae non distributo nunquam sequitur distributum

gratia formae.

207) Ebend. 34, p. 325 A: Utrum omnis syllogismus fiat in aliqua trium figu

rarum. Arguitur prim0, qu0d n0n ...... Quot modis potest fieri ordinati0, tot erunt

figurae; sed quatuor modis diversis potest fieri huiusmodi ordinalio; igitur quatuor

erunt figurae ...... Secundo, .... qu0d syllogismi eæ hypothesi non reducuntur in

praedictas figuras. ...... Non oportet, fieri syllogismum hypotheticum in aliqua trium

figurarum, ..... et h0c dic0, quantum ad totalem processum ..... (p. 326 A) Vocatur

syllogismus ostensivus, qui immediate infert conclusionem intentam; sed vocatur syl

logismus eæ hypothesi, qui immediate non infert conclusionem intentam...... Solum

tribus modis potest fieri debita ordinatio respectu eætremorum secundum subiectionem

et praedicationem; igitur tres erunt figurae et non plures...... Propter solam trans

positionem non provenit diversitas alicuius praemissae nec conclusionis, per conse

quens nec diversitas figurae.

208) Ebend. 36, p. 329 A: Ex maiore de hoc modo „scire“ in sensu composito

et minore de inesse non fit syllogismus ad concludendum de hoc modo „scire“, licet

bene ad concludendum de inesse , ..... De hoc modo „opinor* fit bonus syllogismus

sumendo maiorem in sensu diviso et minorem de inesse.

209) Ebend. II, 1, p. 332 A: Istum syllogismum vocat Aristoteles syllogismum

232 XIX. Duns Scotus. Manigfaltigkeit der Parteien.

Im Commentare zur Zweite n A nalytik schliesst sich Scotus viel

fach an Robert Capito an, welchen er häufig selbst citirt, emtnimmt aber.

auch Manches aus Albert, wie z. B. die Angaben über dignitas, subiectum

und passio *'") und die Grundlagen der höchst ausführlichen Erörterungen

iiber per se („perseitas“), primo und necessarium *1!), wobei übrigens

selbst hier noch aus Petrus Hispanus die restrictio im Begriffe der „ne

cessitas diminuta* hereinspielt*'*). Auch die üblichen Bemerkungen über

demonstratio potissima fehlen nicht*1*). -

Was endlich den Commentar zu Soph. Elench i betrifft, welchen

der scotistische Herausgeber der Gesammtwerke des Scotus unmittelbar

nach der Lehi e vom Urtheile einreihte *4*), so behandelt derselbe über

haupt nur die ersten fünf Capitel der Schrift*1°), aber Einzelnes in

wahrhaft peinlicher Ausführlichkeit, so z. B. die aequivocatio und die

amphibologia *'"), wobei auch Wieles aus des Boethius Erklärung der

ciceronischen Topik entnommen ist. Natürlich fand Scotus hier gleich

falls manigfache Gelegenheit, auf byzantinischen Stoff einzugehen, und

so begegnen wir wieder der distributio* 47) und der copulatio* 1°), sowie

im Anschlusse an ältere Formationem den Syncategoreumata „et**!*)

und „solus“ **").

, Jene manigfaltigen Folgen nun, in welchen das Auftreten des Scotus

bis zu Occam hinab und auch über diesen hinaus eine nachhaltige Wir

kung äusserte, werden wohl nur dadurch ihre angemessene Darstellung

finden können, dass wir in der Hauptsache uns vom chronologischen

Fadem leiten lassen; denm vorerst in jenen fünfzig Jahren, welche im

Ganzen zwischen der Thätigkeit des Scotus und jener 0ccam's liegen,

zeigt es sich als unthumlich, eine Gruppirung nach Parteien für die Dar

stellung zu Grunde zu legen, da, wie ich schon bemerkte, erstens die

ad transsumptionem (s. Abschn. IV, Anm. 583 u. 592), quia quando debemus probare

unum, transferimus nos ad probandum aliud, eæ quo virtute alicuius suppositionis

inferimus intentum. Vgl. Anm. 207.

210) Qu. sup. An. post. I, 4, p. 349 A. S. Abschn. XVII, Anm. 475.

211) Ebend. 15—40, p. 365—407. S. ebend. Anm. 473 f.

212) Ebend. 39, p. 406 A. S. ebend. Anm. 234.

213) Ebend. 44, p. 413 A. S. ebend. Anm. 476.

214) p. 224 ff.

215) D. h. nur bis zur Rückführung aller Sophismen auf ignoratio elenchi.

Schom die Vertreter der byzantinischen Logik behandelten nicht das ganze Buch,

schritten aber doch bis Cap. 15 vor; s. ebend. Anm. 197.

• 216) Qu. sup. Elench. 9—22, p. 231 — 244.

217) Ebend. 14, p. 234 B : Utrum signum universale adveniens termino aequivoco

possit ipsum distribuere pro omnibus suppositis cuiuslibet sui significati. Die Frage

wird bejaht, denn (p. 235 A) distributio est acceptio alicuius communis pro quolibet

eius supposito, quorum quodlibet est ipsum. S. Abschn. XVII, Anm. 66 u. bes. 238.

218) Ebend. 10, p. 230 B: Utrum terminus aequivocus contineat sua significata

per m0dum copulationis ...... Illa significantur copulative per terminum, quae actu

concipiuntur sermone prolato. Vgl. ob. Anm. 190

219) Ebend. 30, p. 251 A: Utrum haec dictio „et* operetur potentialem multi

plicationem...... Coniunctio per se copulat inter terminos, per accidens autem inter

propositiones. Vgl. bei Shyreswood, Abschn. XVII, Anm. 86.

220) Ebend. 32, p. 252 B: „Solum“ potest teneri categorematice vel syncatego

rematice ...... Si syncategorematice, tunc significat praecisam acceptionem illius, cui

adiungitur. S. gleichfalls bei Shyreswood ebd. Anm. 76.

XIX. Manigfaltigkeit d. Parteien. Dominikaner u. Franziskaner. 233

beliebte bequemere Scheidung in Thomisten und Seotisten als zwei aus

schliesslich bestehende Parteiem dem thatsächlichen Verhältnisse nicht ent

spricht, und zweitens, wenn mam auch behufs einer leichteren Uebersicht

lichkeit diese Zweitheilung mit Gewalt in die Geschichte hineineonstruiren

wollte, dennoch die beständige Rücksicht, welche jeder einzelne Autor

auf seine jeweiligen Zeitgenossen und nächstem Vorgänger nimmt, den

monotomen Charakter eines angeblichen Thomismus und eines angeblichen

Scotismus sehr fühlbar unterbrechen würde. Das Richtige ja ist, dass

neben etlichen Autoren, welche in bornirter Treue die Ansicht des Einen

der beidem Meister nur der 0peration des Wiederkäuens unterwerfen, in

den einzelnen Fragen die bunteste Kreuzung verschiedener Ansichten auf

Grund gewisser Auctoritäts-Stellen zu Tag tritt; dieses Verhältniss aber

spinnt sich während eines halben Jahrhunderts gleichsam von Jahr zu Jahr

von Autor zu Autor fort bis zu Occam. -

Allerdings zieht sich Ein bestimmtes Motiv durch diese Werschieden

heit der logischem Ansichten hindurch, welches mit dem Geiste der reli

giösen Orden, denen Thomas und Scotus angehörten, in theologischer

Hinsicht zusammenhängt. Nemlich die Dominikaner oder Prädicatoren,

aus welchen die meisten Thomisten hervorgingen, vertratem die gelehrte

Theologie in einer speculativen Conslruetion des Dogmas, welche auch die

obersten Principien desselben demonstrirbar zu fassen versuchte; hingegen

die Franziskaner oder Minoriten, welche den Scotus zu den ihrigen

zählten, standen in Bethätigung der Seelsorge den Interessen des sog.

niederen Wolkes näher und betontem so grundsätzlich das Bedürfniss einer

praktischen Theologie als einer Seelen-Arznei, während sie auf eine theo

retische Construction der obersten Fragen verzichteten oder sogar auf

zeigten, dass dieselbe eben durch die logische Formulirung sich leicht in

dialektische Widersprüche verwickeln lasse. So mussten die Franziskamier

allerdings sich dahin neigen, dass sie auch für die Logik einer prakti

schen Tendenz zusteuerten , wobei das hierin waltende rhetorische Motiv

eine Werthschätzung der menschlichen Sprache nahe legte; und Jedermann

weiss, dass der sog. Nominalismus 0ccam's eben aus dem Franziskaner

0rden hervorging. Aber gewiss ist auch einerseits, dass ohne die byzan

tinische Logik jene Richtung, welche man später als Nominalismus stigma

tisirte, micht entstanden wäre, und andrerseits dass darum durchaus noch

nicht die Dominikaner als ledigliche Realisten den Franziskanern gegen

überzustellen seien, denm Realist (— wenn man überhaupt diese Stich

worte so anwendem dürfte —) war vor Allem auch der Franziskaner

Scotus selhst. Kurz also, wenn auch zugegeben wird, dass in den

0rdens-Principien gewisse Momente lagen, welche (analog dem Conflicte

zwischen den Bettelorden und der päpstlichem Hierarchie) ihrerseits in

die Logik herüberspielem konnten, so ist doch nicht zu vergessen, dass

gerade die Logik als solche ein etwas neutraleres Gebiet war, auf welchem

weit speciellere Controversen mach Maassgabe eines neu anwachsenden

Materiales durchgekämpft werden mussten. Und so besteht auch hierin

wieder eine vielfach sich durchkreuzende Manigfaltigkeit, indem durchaus

nicht sämmtliche Dominikaner kurzweg Thomisten oder alle Franziskaner

lediglich Scotisten sind, sondern innerhalb beider 0rden die verschiedensten

234 XIX. Dominikaner u. Franziskaner. Siger v. Brabant.

Nüamcirungen heraustreten ??1). Was eine fortschrittliche Tendenz betrifft,

ist es nach dem Gesagten allerdings nicht zu wundern, dass im ge

schichtlichen Faden das relative Uebergewicht unleugbar auf Seite der

Franziskaner liegt.

Der erste, welcher uns in der langen Reihe der vorzuführenden

Autoren begegnet, ist Siger v o n Brabant (oder d e Cur t r a c o, ge

storben noch vor d. J. 1300), welcher anfänglich an der Sorbonne mit

den übrigen dortigen Lehrern die scotistische Auffassung der Theologie

vertrat, hernach aber zu den Thomisten überging***), wodurch er sich

auch die beifällige Erwähnung erwarb, welche er in Dante's Divina com

media fand 228). Was uns über seine noch ungedruckten Schriften be

kannt ist, lässt darauf schliessem, dass dieselben noch in der Zeit der

scotistischen Richtung des Verfassers entstandem sind. Schon der Umstand,

dass er sich mit den „Modi significandi“ beschäftigte, gibt einen Finger

zeig ***). Auch eine uns einzeln überlieferte Aeusserung Siger's über

die Universalien, welche er zum Gegenstande einer Monographie gemacht

zu haben scheint, enthält nicht bloss gleichfalls eine Betonung der signi

ficatio, sondern auch den durchaus scotistischen (s. ob. Anm. 107) Aus

druck „aggregatum“ *°°). Er bearbeitete die zweite Analytik in einem,

wie es scheint, höchst ausführlichen Commentare, in welchem er bereits

ein besonderes Gewicht auf die verschiedemen Arten der Fehlschlüsse

gelegt haben muss **), so dass er wohl einer Lieblings-Neigung folgte,

221) Ich werde daher häufig ausdrücklich darauf hinweisen, welchem Orden

ein Autor angehört habe.

222) Was sein Leben betrifft, findet sich eine (ausnahmsweise) vortreffliche

Abhandlung über ihn in Histoire littér. de la France, Vol. XXI, p. 96—127; bezüg

lich seiner Schriften hätte ich allerdings eine reichere Detai}-Mittheilung aus dem

handschriftlich in Paris vorhandenen Materiale gewünscht.

223) Paradiso, X, v. 136: Essa è la luce eterna di Sigieri, Che leggendo mel

vico degli strami (d. h. in Paris in der rue du fouarre) sillogizzò invidiosi veri.

Dass Dante überhaupt der thomistischen Richtung angehörte, ist bekannt, s. Ch.

Jourdain, La philos. de St. Thomas d'Aquin, II, p. 128 ff. u. Wegele, Dante Ali

ghieri's Leben u. Werke, 2. Aufl. (Jena 1865), p. 387, 409, 457 ff., 490. Speciell

für die Gesch. d. Logik bietem Dante's Schriften keinem Anlass dar, näher auf ihn

einzugehen.

224) Hist. litt. de Fr. a. a. 0. p. 117, wornach der Anfang einer Schrift

Siger's „Summa modorum significandi“ lautete : Quoniam grammatica est sermocinalis

scientia, sermonem et passiones eius in communi ad eaeprimendum principaliter

mentis conceptus per sermonem coniugatum considerans, conceptus autem mentis

duplex, etc.

225) Ebend. p. 120 lesen wir, dass Siger's „Quaestiones logicales“ folgender

maassen beginnen: Varia discutienda per ordinem proponimus. Primum est, utrum

terminus conceptionis significet universaliter conceptum mentis, sicut quidam volunt.

Secundum est, utrum universaliler significet formam, sicut Plat0 voluit, vel et aggre

gatum. Tertium est, utrum anima per terminum conceptionis sit ' significabilis. Auch

diese Werwendung des byzantinischen Begriffes „terminus“ würde uns eine Wer

öffentlichung der Schrift Siger's wünschenswerth machen. Eine andere Stelle aus

derselben lautet (ebend.): Et si universalia, inquantum universalia, esse conceptus

mentis quis dubitet, requirat in rescripto a nobis, quod sic incipit ,,Significatum est

nobis, nonnullos doctores“ (diese letztere Schrift fand sich in den Pariser Hand

schriften nicht mehr).

226) Ebend. p. 119, woselbst als Gegenstände der Erörterung, welche in 215

Fragen gepflogen wird, beispielsweise angeführt werden: Quid est syllogismus con

XIX. Siger von Brabant, Richard von Middleton. 235

indem er specielle Schriften über „fallaciae“ **") und auch über „Im

possibilia“ verfasste***). -

Hingegem trat schon zur memlichen Zeit der Franziskaner Richard

von M i d d leton (oder de media villa, gest. i. J. 1300) gewissen mög

lichen Uebertreihungen der Lehre des Scotus gegenüber und sympathisirte

sommit mit dem Dominikanern, wobei die Art und Weise seines Thomismus

uns mehrfach an Gottfried von Fontaines erimmert. Allerdings ist Richard,

von welchem wir Quodlibeta und einem Commentar zum Petrus Lom

bardus besitzen ***), ein Autor, an welchem die Theologie ein grösseres

Interesse haben wird, als die Logik; was jedoch von seinem Ansichten

hieher gehört, dürfte Folgendes sein. — In der Universalien-Frage be

gegnen wir auch bei Richard der üblichen arabischen Dreigliederung, nur

modificirt er dieselbe betreffs der Universalien post rem; denn er spricht

von einer Wiergliederung, indem das Universale zunächst als Causalität

(in causando, d. h. somit. ante rem) bis zurück zur Schöpferkraft Gottes

zu fassen sei, sodann aber (in re) eine Gleichartigkeit (indifferentia in

informando) der Formbildung in der Vielheit bestimmter concreter Wesen

enthalte, und hiedurch (post rem) einerseits eine Gleichartigkeit der Wor

stellung in der Seele (indifferentia in repraesentando) und andererseits

eine Gleichartigkeit der Aussage (indifferentia in praedicando) bedeute;

und während nun das Universale in den ersten drei Beziehungen, d. h.

ante rem und in re und in repraesentando, in Wahrheit doch nur ein

Singuläres sei, komme ihm nur in der viertem Bedeutung eine eigentliche

Universalität zu, demn mur da enthalte es die von numerärer Einzelnheit

absehende Denkauffassung der Wesenheit und zugleich die Aussagbarkeit,

so dass, es mach keiner dieser 'beidem Seiten als Universale ol)jectiv exi

stire, sondern eben nur auf secunda intentio beruhe **"). Erinnert uns

trariae deceplionis. Quid est syllogismus infirmus. Quid est syllogismus fatuus. Quid

est syllogismus medicus (?). Quid est , syllogismus diversivus. Ferner sei auch die

Rede von einem syllogismus lingiosus (doch wohl litigiosus?), falsigraphicus, osten

sivus etc. Als Proben der Beantwortungen werden ebend. folgende Regeln mitge

theilt: Syllogismus conlrariae deceptionis est syllogismus ignoranliae, sodann Syllo

gismus fatuus est, qui est ea, diversis pr0p0silionibus diversimode sumptis, dicendo

„In nova fert animus (bekanntlich der Anfang der Metamorphosen 0vid's); ergo tu

es asinus“. Ferner Bene syllogizare est eae probabilioribus et notioribus propositum

demonstrare. -

227) Ebend. p. 117, wo wir aus den „Fallaciae“ nach einem unverständlich

abgedruckten Sophisma folgende zwei Beispiele findem : Qu0d ambulat, calcat; am

bulat autem totam diem; ergo calcat tolam diem. Quidquid bibisti, habes in corpore ;

cyphum vero bibisti; ergo habes cyphum in corpore.

228) Ebend. p. 120 f. aus den „lmpossibilia“ ein Beispiel: Deus non est. Non

omnia habenl causam unam; ergo deus non est.

229) Authorati theologi Ricardi de media villa, minoritane familie ornamenti,

tria recognita reconcinnataque Quodlibeta etc.. Venetiis 1509. fol. und Sacralissimi

Iheologi Ricardi de Mediavilla ordinis seraphici minorum convenlualium In libros sen

tentiarum quaestiones. 4 Bände. Venet. 1507 — 9. fol.

230) In Senlent. II, dist. 3, qu. 1, f. 17 r. A: Universale quadrupliciter potest

accipi. Uuo modo in causando, secundum quem m0dum dicimus, quod deus est

universalis causa omnium. Alio m0d0 , per indifferenliam aplitudinis ad informandum

plura, secundum quem modum forma, quanlum eae se nata est informare plures

partes materiae unigeneas, dicerelur universalis, si esset actu eæistens a maleria

separata. Tertio modo per indifferentiam in repraesenlando, secundum quem modum

236 XIX. Richard won Middleton.

nun dieses theilweise an den naiven Wirrwarr eines Albert und eines

Thomas (s. Abschn. XVII, Anm. 383 u. 496), sowie an die Indifferenz

Lehre des 12. Jahrh. mit Einschluss des Gilbertus Porretanus (Abschn.

XIV, Amm. 132 ff. u. 473 ff.), so kann Richard allerdings antiplatonisch

mit Gottfried v. Fontaines sagen, dass die Universalien in Gottes Denken

ebem nur als gedachte, nicht aber als reale Wesen existiren ***), und

folgerichtig muss er auch betreffs der Universalien in re jeder scotistischen

Ausschreitung entgegentreten, da ja die Annahme, dass das im Singulärem

enthaltene Universale der ursprüngliche und erste Gegenstand des Er

kennens sei , und dass das Universale als ein der Art nach identisches

sehr wohl in mehreren Individuen ungetheilt bestehen könne, nicht bloss

im Widerspruche mit Aristoteles (bezüglich der Undefinirbarkeit des Sin

gulärem) stehe, sondern auch zu der Alternative führe, dass entweder

das Universale, welches doch ein erschaffenes Ding ist, ebenso wie Gott

Einheit und Mehrheit in seinem ungetheilten Wesen enthalte, oder dass

es ganz überflüssig sei, neben den Einzeln-Dingen überhaupt noch von

einer Existenz eines Universale als solchen zu sprechen ***).

Ist sonach durch diese Auffassung der Universalien bei Richard nur

species in intellectu eaeistens dicitur universalis sub ratione, qua non repraesentat

hominem hunc vel illum, sed hominem inquantum homo est; de qua dicit Avicenna

quinto metaph. (s. Abschn. XVI, Anm. 184), quod quamvis respectu individuorum sit

universalis, tamen respectu animae, in qua imprimitur, est singularis. Quarto modo

per indifferentiam in praedicando, secundum quem modum dicit Porphyrius; ..... et

hoc est proprie universale, nam universale dictum tribus modis primis secundum rei

veritatem singulare est. Dico ergo, quod ipsum universale duo complectitur, sc. id

quod est universale, ut ipsam hominis vel angeli essentiam ut intellectam praeter

unitatem et multitudinem numeralem, et ipsam universalitatem, quae est praedicabilis

de pluribus. Sed neulro modo est in reali evistentia angelus universalis nec quae

cunque res alia, quia ipsa universalitas est res conslitula a ratione et dicitur

secunda intemtio.

231) In Sentent. I, dist. 19, qu. 3, f. 68 v. B: Sicut essentiae omnium naturarum

ab aeterno fuerunt intellectae a divino intelleclu, quamvis ab aetern0 non fuerunt,

ita veritates, quamvis ab aeterno non fuerunt, tamen ab aeterno fuerunt intellectae.

S. ob. Anm. 64.

232) In sentent. I, a. a. 0.: Diverunt aliqui, quod universale quorumcunque

singularium est in reali evistentia non separatum a singularibus in quolibet singulari ,

(s. bei Scotus Anm. 141, 145, 148 u. bes. 138), quod sub ipso continetur existens

indivisum (s. Anm. 139). Unde universale hominum, cum unus homo corrumpitur,

non corrumpitur, quia in aliis remanet totum, ..... et cum aliquis homo generatur,

vniversale hominis non generutur, sed ille homo universale, quod in aliis erat sal

valum, in se suscipit. Et hoc dicebant illud esse, quod est proprium obiectum

intellectus et primum et illud, quo intelligitur singulare per reflevionem; quia

enim est in singularibus, ide0 per cognitionem ipsius reflectitur intellectus ad singu

larium cognitionem (s. Anm. 124). Et cum dicebatur, quod idem creatum non potest

esse in pluribus suppositis indivisum, dicebant, hoc esse verum de identitate in

numero, non de identitate in specie (s. Anm. 148 f.). Sed haec opinio falsa est et

improbabilis; ..... satis patet per ea, quae philosophus septimo metaph. probat (s.

Abschn. IV, Anm. 484 ff.)...... Praeterea aut ipsum universale esset de ratione

cuiuslibet singularis sui aut n0m. Si sic, tunc res creata simpleæ indivisa esset de

ratione plurium suppositorum; quod est impossibile, solius enim divinae essentiae

proprium est, quod sine multiplicatione sui sit tota de ratione plurium suppositorum.

Si non, tunc ipsum universale realiter eæistere, ut dicunt, esset inutile, quia non

esset utile ad singularium eæistentiam, cum esset aliquid eætra essenliam eorum, nec

ad eorum cognitionem, cum non esset de ratione eorum.

XIX. Richard von Middleton. 237

dasjenige mit Protest zurückgewiesen, was man dem Realismus der Sco

tisten nennen könnte, so verbleibt immerhin der Conceptualismus des

Scotus mit Einschluss seiner spraehlichen Seite (ob. Anm. 96) als positive

Ansicht Richard's. Indem aber dabei ebenso, wie bei Scotus, die grösseren

Schwierigkeiten in den Universalien in re liegen, lenkt Richard nach dieser

Seite hin mit seinem sprachlichen Conceptualismus mehr in einen geläu

terten Thomismus ein. Nemlich im Anschlusse an Thomas nimmt er am,

dass in Gottes Denken um der Werwirklichung des Einzelnen willen auch

die Idee der Individuen (nicht bloss der Art-Begriffe) liegen müsse ***),

und ebenso nimmt er betreffs des Einzeln-Seins aus Thomas die Begriffe

„esse signatum“ und „incommunicabile“ beifällig auf 384). Aber wenn

es sich um die Frage über das principium individuationis handelt, folgt

er schon darin der Ansicht des Gottfried v. Fontaines, dass das Sein der

Individuen keinenfalls ein accidentelles sein könne 23°), und auch an den

nemlichen Autor erinnert uns die Erklärung, dass das concrete Seiende

stets durch anderweitige Wesenheiten •bedingt sei und die bestimmt de

terminirte Modification der Form im lndividuum auf eine Verbindung eines

Materiellen und eines Formellen hinweise *°"). Eben darum kann sich

Richard durchaus nicht mit der „species intelligibilis“ des Scotus (s. Anm.

110) befreunden, denn dieselbe habe höchstens einen Sinn, wenn man

unter ihr das begriffsmässig entstandene „Wort* verstehe, denn die Idee

eines Dinges als ewige könne nicht ein Werkzeug für unser mit Ver

gänglichkeit behaftetes Denken sein, und letzteres habe seinen Ausgangs

punkt, auf welchen es sich stütze, nur in den Sinnen, vermöge deren

wir die Eigenthümlichkeiten der Dinge erfassen , um dann aus dem vor

findlichen Aehnlichkeiten („similitudo“, s. Abschn. XVII, Anm. 393 u. 395,

u. Abschn. XIV, Anm. 474) auf syllogistischem Wege auf ein für sich

bestehendes Substrat zu gelangen **"). So erhält Richard's Conceptualismus

233) Quodl. f. 1 r. B: In mente divina sunt ideae specierum et singularium

contentorum sub speciebus...... Cum ipsa idea sit ipsa divina essentia, inquantum

apprehensa a divino intellectu ut imitabilis ab aliis a se, et ideo cum non tantum

sit imilabilis a speciebus, sed eliam ab individuis specierum, dico, qu0d est idea

non tantum specierum, sed etiam singularium. In Sentent. I, Dist. 36, art. 3, qu. 4,

f. 111 v. B: Idea in deo non tantummodo dicit rationem cognilionis, sed etiam ra

lionem factionis rerum. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 518. -

234) Quodl. a. a. 0.: Magis differt Petrus a Paulo, quam Petrus ab homine;

Petrus enim non est Paulus, sed Petrus est homo; aliqu0 tamen m0d0 differt Petrus

ab homine, inquantum id, quod dicit „homo“ sub esse non signato, dicit „Petrus“

sub esse signato, et ideo, quod dicit ,,homo“ sub ratione communicabili, dicit „Petrus“

sub ratione incommunicabili. Igitur dico, quod maior est differentia secundum ra

tionem inter ideas duorum singularium, quam inter ideam speciei et individui. Vgl.

Abschn. XVII, Anm. 520.

235) Ebend. f. 4 v. A: Esse actualis evistentiae, quo creatura est in prim0

actu, non est accidens essentiae ipsius creaturae. S. ob. Anm. 65 u. hingegen bei

Scotus Anm. 137.

- 236) Ebend. f. 5 r. A: 0mni essentiae creatae ad suam eæistentiam necessarium

est aliquid aliud a se, quia omnem essentiam creatam oportet ab alia essentia esse

et ab alia essentia conservari ..... Si intelligatur esse per essentiam sicut per quod

dam principium formale essendi vel per modum formae significatum, haec propler

hoc in compositis essentiae comprehendit materiam et formam; sic dic0, qu0d ens

creatum est per suam essenliam. S. ob. Anm. 67.

237) In Sentent. II, Dist. 24, art. 3, qu. 3, f. 100 v. A: In statu corruptibili

238 XIX. Richard v. Middleton. Petrus v. Auvergne.

eine sehr entschieden empiristische Färbung, welche nicht bloss über

Thomas (Abschn. XVII, Anm. 500), sondern auch über Scotus (ob. Anm. 114)

weit hinausgeht, wenn das Erkennen überhaupt principiell als etwas

Passives bezeichnet wird *8°). In jener Frage hingegen, welehe die unitas

formae betraf, entfernt sich Richard wieder von den Thomisten, imdem

er eine Mehrheit von Formen, welehe in Einem Wesen sich vereinigen,

zulässt, aber für diejenige, welche bei Entstehung der Wesenheit zuletzt

abschliessend gewirkt hat, die Function einer artmachenden Einheit be

amsprucht, so dass er hierin auf Seite des Scotus, nicht aber des

Lamarre tritt 339).

Ein umgekehrtes Verhältniss zeigt sich bei einem anderen Zeitge

nossen; nemlich der Dominikaner Petrus von A u vergn e (seine Blüthe

zeit fällt um d. J. 1300), welcher als äusserst fruchtbarer Schriftsteller

in zahlreichen (bis jetzt ungedrucktem) Commentaren zu dem physikalischen

und naturgeschichtlichen Werken des Aristoteles, sowie auch zur Politik,

zur Metaphysik und zur Logik, sieh im Ganzen an Thomas anschloss **"),

glaubte demnoch zugleich die Gründlichkeit der Exegese durch Aufnahme

mancher Erläuterungen des Scotus steigern zu können. In dem Commen

tare zur Isagoge folgt Petrus allerdings darin dem Thomas, dass die Logik

non cognoscimus per naturam de lege communi substantiam per propriam eius spe

ciem, nisi accipiatur species pro verbo, quod inlelleclus concipit de ea per suas pro

prietates. Non enim cognoscimus eam immediate per suam speciem increatam, quae

est idea, ..... (B) cum divina idea non possit habere rationem instrumentalis agenlis

respectu nostri actus intelligendi, ...... quia divinam essentiam non c0gn0scimus im

mediate per naturam ..... . Praeterea non cognoscimus subslantiam per propriam eius

speciem acquisitam, nisi accipiendo speciem pro verbo...... Intelleclus noster nullam

potest recipere speciem intelligibilem ab inferiori nisi per ministerium sensuum .....

Non cognoscimus substanliam per propriam eius speciem, sed per suas proprietates

argumenlando, e0 qu0d in illis est aliqua simililudo substanliae ...... (f. 101 r. A)

Inlelleclus concludit, quod illi enti natum est aliquod ens subsistere, et tandem con

cludit, illud ens esse per se subsistens, et sic devenit in cognitionem substanliae.

238) Ebend. qu. 2, f. 100 r. A: Nostrum intelligere consistens in simplici ap

prehensione, in qua non est compositio nec divisio, est pati...... Motio enim intel

lectualis est ab intelligente per activum intellectus, et est in intellectu per passivum

intellectus, ...... et cum ipsa motio intellectualis, inquantum est in intelligente, sit

passio, sequitur, quod inlelligere sit pati.

239) Quodl. f. 6 v. A: Anima intellectiva est humani corporis forma ita, quod

est forma prineipalissima ipsius hominis, h. e. forma hominis completiva, per quam

h0m0 reponitur in specie hominis ...... (B) Anima intellectiva est forma ultima,

quia in homine nulla est nobilior ea ; sed forma ultima est, per quam compositum

reponitur in specie. Ebenso In Senlent. II, Dist. 17, art. 1, qu. 3, f. 70 r. A. Vgl.

ob. Anm. 30 u. 155. -

240) Handschriftlich sind von Petrus de Alvernia in Paris noch vorhandem :

Supplementum commentarii S. Thomae in librum tertium de coelo, Quaestiones super

quatuor libros de coelo et mundo, Super quatuor libros meteororum, Super Arist. de

iuventute et senectute, De somno et vigilia, In quosdam parvorum naturalium libros

a S. Thoma eæpositos, In Arist. de planlis, In Arist. de motu animalium, Super libros

Politicorum, Super duodecim libros metaphysicorum, Super totam logicam veterem,

Super Porphyrium, Sophisma determinatum. S. Hauréau, De la phil. scol. II, p. 260 ff.

Eben durch Hauréau wurde ich anch auf die Pariser Handschrift, welche „Cod.

Sorbonm. Nro. 955“ signirt ist, hingewiesen, aus welcher ich Einiges zur Probe mit

theile. Die genauere Einsicht derselben zeigte mir auch , dass die Schrift Super

Porphyrium eben doch nur der erste Theil des grösseren Ganzen Super totam logicam

veterem sei. - -

XIX. Petrus von Auvergne. 239

modus sciendi sei*4!), und auf gleicher Quelle und einer Stelle Albert's

beruht es, wenn die Logik ausdrücklich als „formalis“ der Metaphysik

gegenübergestellt wird ***). Aber imdem Petrus sodann eine neuere

Formulirung der Ansicht erwähnt, dass der Syllogismus micht der primäre

und wesentliche Gegenstande- der Logik sei ?4°), benützt er zur Wider

legung dieser Meinung und zur Begründung der gegentheiligen fast

wörtlich die betreffende Auseinandersetzung des Scotus 344). Was die

Universalien betrifft, bei welchen er auch von Avicenna beeinflusst

wird **°), greift er zum Nachweise einer objectiven Existenz derselben

gleichfalls nach Gründem, welche Scotus (sowie auch Wincenz v. Beauvais)

angeführt hatte **°); aber natürlich gilt ihm die objective Seite der Uni

241) Cod. Sorbonn. 955 (f. 83 ff.): Circa librum Porphyrii quaeruntur quaedam

in generali ...... Primo de subieclo ipsius logicae, ..... . utrum logica sit de mo lo

sciendi tanquam de subiecto. Et arguitur quidem sic: Id est subiectum in scientia,

de qu0 et de cuius partibus terminatur in lota scienlia; sed de modo sciendi et de

parlibus eius terminalur in tota logica; ergo etc...... Praeterea illud est subiectum

in scientia, penes cuius divisiones dividitur illa scientia; sed secundum divisionem

nodorum sciendi dividitur tota logica ...... in arlem dividendi, di/finiendi el colli

gendi etc. S. Abschn. XVII, Anm. 489.

242) Secundo quaeritur, utrum sit de ente tanquam subiecto. Et argumentatur,

quod non. Duarum diversarum scientiarum non debet esse subiectum idem, el causa

huius est, quod diversitas subiecti causat diversitatem scienliarum; sed metaphysica

est de ente tanquam de subiecto ; ergo logica non est de ente tanquam de subieclo,

cum sit diversa a metaphysica. Praeterea scienlia, quae est de ente, est realis, sed

logica non est realis, sed formalis. S. ebend. Anm. 362 u. 488.

243) Tertio quaerilur, ulrum sit de syllogismo tanquam de subiecto (vgl. ob.

Anm. 93 u. Abschn. XVII, Anm. 370). Et videtur, quod non, quia, si totum est

subiectum in loto, et pars in parte, ergo, si syllogismus est subiectum in tola logica,

erg0 et partes syllogismi in partibus logicae; sed scientia libri elenchorum pars est

logicae; eo syllogismus non est subiectum, ..... quia syllogismus sophislicus non est

syllogismus..... Praeterea omnis scientia, quae est de syllogismo tanquam de sub

iecto, est alicuius generis determinali, nam syllogismus genus determinatum est; sed

logica non est alicuius generis determinati. Vgl. ebend. Anm. 370.

244) Ad id dicendum, quod logica est de syllogismo tanquam de subiecto; de

syllogismo enim secundum verba et non secundum rem....... Et sic est lota nova

logica, quae distinguitur secundum divisionem ipsius syllogismi, quae statim appa

rebit ...... Dicendum est enim, quod tota logica est de syllogismo tanquam de sub

ieclo, et hoc potest esse dupliciter, aut de ipso syllogismo in se et absolute aut de

his, quae attribuuntur syllogismo. Si primo modo, sic est liber Priorum. Si vero

secundo modo, sic est dupliciter, quia alia attribuuntur syllogismo aut tanquam partes

integrales aut tanquam partes subiectivae; si primo modo, hoc est dupliciter, quia

attribuuntur ei tanquam partes integrales remotae, et sic est liber Praedicamentorum,

aut sicut partes integrales propinquae, et sic est liber Periermenias. Si autem sit

de his, quae attribuuntur tanquam partes subiectivae, sic est tota nova logica, quæ

dividitur sic: aut syllogismus contrahitur per medium, quod est necessarium, et sic

est liber Posteriorum, aut per medium, quod est probabile, et sic est liber Topicorum,

aut per medium, quod est privatio eius, et sic est liber Elenchorum. Alii autem veleris

logicae sunt de bene esse, ut liber Porphyrii, qui sc. ad cognitionem praedicamentorum.

S. bei Scotus, ob. Anm. 93, das 0riginal dieser Erörterung.

245) Liber Porphyrii ....., cuius subieclum sunt universalia, non inquantum

sunt quinque, sed inquantum uniuntur sub hac forma, quae est universale. Vgl.

Abschn. XWI, Anm. 171 f.

246) Quaeritur, utrum universalia habeant esse. Et videtur, quod non, quia.....

omne, quod est, ideo est, quod unum numero est, sed universale non est unum

numero ..... Ad hoc dicendum, quod universalia possunt probari esse per hoc, .....

quod dant esse intellectui; haec enim est eorum operatio; quia id, quod dat esse,

240 XIX. Petrus v. Auvergne. Alexander v. Alessandria.

versalien nicht als die ausschliessliche, sondern er ist dabei wieder Thomist

genug, um in jenen bequemen Dualismus einzumünden, welcher durch die

aristotelische Unterscheidung des Potenziellen und des Actuellen einiger

maassen übertüncht ist**'). '

Hingegen viel enger, wenn auch nicht ausschliesslich, hängt mit der

Lehre des Scotus Dasjenige zusammen, was Alexa n d e r v on A l essa n

dria (gest. i. J. 1314) in seinem Commentare zur Metaphysik kundgab,

welchem man früher für eine Arbeit des Alexander Alesius (s. Abschn.

XVII, Anm. 274) hielt. Allerdings wenn ein zweifaches Auftreten der

Universalien, nemlich sowohl in causamdo als auch im praedicando, unter

schieden wird (wobei der Wortausdruck uns , an Richard v. Middleton

erinnert, s. Anm. 230), kann man immerhin sagen, es sei diess nur der

gewöhnliche thomistische Dualismus ***), und auch die gegen Plato geübte

Polemik liesse sich trotz ihrer schärferen Formulirung auf die nemliche

Quelle zurückführen **"). Aber Alexander spricht sich hinwiederum sehr

entschieden dahin aus, dass die Universalien überhaupt sachlich nicht ge

trennt von dem Einzelnen existirem, hingegen wohl logisch als ein „modus“

mittelst des „conceptus“ losgetrennt werden können *°°). Und diesem

scotistischen Standpunkte bleibt er auch bei der Frage über das Princip

der Individuation getreu, indem er im Hinblicke auf die Controverse be

treffs der Angelologie daran festhält, dass auch ausserhalb der Materie

eine Individualisirung dadurch stattfinden könne, dass die Wesenheit sich

habet esse necessario; absurde est enim dicere, quod id, quod non habet esse, daret

esse alicui. S. ob. Anm. 100 u. Abschn. XVII, Anm. 297.

247) Secundo quaeritur, utrum sint separala a singularibus. Et, videtur, quod

sint, quoniam omnis scientia est incorruptibilium ..... Ad id dicendum, qu0d opinio

Platonis fuit, quod universalia essent separata a singularibus (vgl. Abschn. XVII,

Anm. 501)..... Et Aristoteles conlra ipsum argumentalur, .... quoniam id, quod faciat

cognitionem de parlicularibus, ipsis debet esse in eis ..... Polest esse scientia de

universalibus, quia etsi non de corruptibilibus secundum se, de corruptibilibus tamen

per accidens bene potest esse scienlia..... . Universale quantum ad rem subieclam

intuilioni est universale polentia et hoc modo est coniunctum ipsis parlicularibus,

.... sed universale quantum ad ipsam intuitionem est universale in actu et est in

ipso intellectu et apprehenditur ab eo et hoc modo separatum est ab ipsis sensibi

libus..... Intelligendum ergo secundum intentionem Aristolelis, quod universalia uno

modo separata ab ipsis singularibus et alio modo non, et un0 m0d0 corruptibilia et

alio modo non. Vgl. ebend. Anm. 493, 508.

248) Aleaeandri de Ales, doctoris irrefragabilis, in XII Aristot. Metaphysicae

libros etc. Veneliis 1571. fol. Fol. 7 v. A: Notandum est, qu0d universale dicitur

duobus modis, sc. in praedicand0 et in causando...... Possumus loqui de universali

in causando vel de universali in praedicando. Ebenso f. 283 v. A. S. Abschn.

XVII, Anm. 507 f.

249) Ebend. f. 28 v. A: Plato in sua positione incurrebat duo opposita; ponebat

enim speciem separatam et ..... quod haberet esse independens; ponebat autem se

cundo, quod haec species esset universale ; ...... cum autem universale habeal esse

dependens ad illud, cuius est universale, ..... sequitur, quod ista species debuit esse

dependens; et ita erit independens et dependens. S. ebend. Anm. 501.

250) Ebend. f. 66 r. B: Si loquamur de separatione secundum rem, impossibile

est, quod universale sit separatum a singulari, ..... eandem enim rem, quam dicit

haec humanitas, dicit humanitas ; ..... si aulem loquamur de separatione secundum

rationem, sic universale separatum est a singularibus; licet enim unam et eandem

naturam dicant universale et singulare, tamen illam dicunt secundum differentem

modum et differentem conceptum; „hie homo“ enim dicit naturam humanitatis cum

inlellectu et conceptu principiorum individuantium. S. ob. Anm. 129.

XIX. Alexander v. Alessandria. Gerhard v. Bologna. Radulph Brito. 241

mit , jenem Auftreten verbinde, welches dem „suppositum“ als solchem

zukommt***), wobei wir beachten müssen, dass hiemit bereits damals

im Anschlusse an Scotus selbst (ob. Anm. 109) die Häcceität durch jenen

byzantinischen Begriff ausgedrückt wurde. Auch die Annahme, dass die

Individuation für die Wesenheit selbst etwas Accidentelles sei, wiederholt

Alexander aus Scotus *°*). Und so dürfen wir uns nicht wundern, wenn

hei ihm auch die Lehre betreffs der formalitates (ob. Anm. 147 ff.) eine

Anwendung findet *°°). Eigenthümlich aber ist es, dass er dann dennoch

die Frage über unitas formae ganz in der memlichen Weise wie Gott

fried von Fontaines und Johannes Parisiensis beantwortet *°*).

Vielleicht irren wir auch micht, wenn wir den G e r h a r d v o n

Bologna (gest. 1317) den Wertretern einer scotistischen Richtung bei

zählen, wenn auch bis jetzt noch nicht hinreichendes Material vorliegt,

um die ihn betreffenden Fragen genügend zu entscheidem *°°).

Zuversichtlicher möchte ich mich über R a dulph Brito (um 1317

thätig) äussern, obwohl ich hiebei in Widerspruch mit Hauréau's Forschung

gerathe. Wir sind nemlich bezüglich Radulph's nur auf Dasjenige ange

wiesem, was der genamnte Gelehrte aus Pariser Handschriften mittheilte;

251) Ebend. f. 118 v. B: Posito, quod diversitas numeralis sub una specie non

potest esse nisi per materiam, in separatis a materia non potest esse nisi unum

numero sub una specie..... Hanc positionem non reputo veram; credo enim, quod

nulliplicatio individualis sub una specie p0ssit esse in separalis a materia ita, quod

haec du0 fierent simul, qu0d ipsa forma sit separata a maleria et etiam multiplicari

possit individualiter et numeraliler..... lmaginabimur enim, quod ..... agens super

nalurale formas separatas mulliplicare potest infra unam speciem per diversa supp0

sita ita, quod ..... c0mp0sitio eæ supposito et essentia facit multiplicationem indi

vidualem, ..... sicut est composilio eæ maleria et forma in formis materialibus. Vgl.

ob. Anm. 13, 28 u. bes. 109, 139, 145.

252) Ebend. f. 203 v. B: Principia individuantia accidunt ipsi essentiae. S.

Anm. 137.

253) Ebend. f. 103 v. B: Non solum formalitas propinqua dicilur formalitas rei,

sed etiam formalitas remota, quae est de essentia formalitalis propinquae; e0 modo,

qu0 dicimus, quod humanitas non solum est formalitas Socratis, sed eliam anima

litas. Vgl. f. 201 v. B, 231 r. B.

254) Ebend. f. 44 r. A : Quaelibet forma specifica componitur eæ conceptibus

formalibus, ..... et explicatio horum conceptuum est definitio rerum; et in his con

ceptibus est prius et posterius, et unus conceptus per se facit aliam rationem, quam

secundus, et omnes simul faciunt unum c0nceptum, v. g. in specie hominis est con

ceptus rationalitatis et animalitatis et substantiae et entitatis ..... et hi omnes faciunt

conceptum hominis. S. ob. Anm. 70 u. 74.

255) Hauréau, welcher Handschriften zweier Werke des Gerhard in Händen

hatte, beruft sich (II, p. 384) auf einige Stellen derselben, in welchen Gerhard

betreffs der Universalien und der unitas formae mit Thomas übereinstimme. Jene

Stelle aber, welche Hauréau im Wortlaute mittheilt, ist eher geeignet, unsere

Zweifel über Gerhard's Stellung zu erregem. I)enn wenn wir dort lesen „Formae

communes, in quibus inveniuntur universalia, sunt entia in potenlia; et ideo scire

aliquid, secundum quod est universale, est scire in potentia ; communicatio ergo, quae

intelligitur in formis communibus, habet esse eaetra animam in potentia; ista autem

communicatio, quae intelligitur in materia, est pura privatio, cum non intelligitur

nisi secundum ablationem formarum individualium ab ea“, — so weiss ich nicht,

ob Solches micht vielmehr eine Uebertreibung scotistischer Anschauungen sei (s.

Amm. 112—121 u. 142). Allerdings ist es misslich , sich aus etlichen herausge

rissenem Zeilen eine Ansicht bilden zu sollem, und Gerhard wird eine zweifelhafte

Gestalt bleiben, bis Mehreres aus Handschriften veröffentlicht ist.

PRANtl, Gesch. III. 16

242 XIX. Radulph Brito.

aber ich glaube, mir aus jenem Materiale eine andere , Auffassung ent.

nehmen zu müssen. Wemm nemlich Radulph schon die intentio secunda,

wie er ausdrücklich sagt, nur „in concreto“, nicht aber „in abstracto“

verstanden wissen will, wornach Gattungs- und Art-Begriffe eben nur

nach ihrem „esse in pluribus“ zu betrachten seien, so streift dieses

offenbar an die Auffassung des Scotus *°°), und ebendahin dürfte sicher

auch die entschiedene Betonung der denominatio zurückführen *°°). Ferner

unterscheidet Radulph ebenso, wie der vorhin genannte Alexander, eim

doppeltes, Auftreten der Universalien in causando und in praedicando,

womit er Erklärungen über Priorität und Posteriorität des Singulärem

verbindet, welche auf bekanntem aristotelischen Stellem beruhen und darum

allerdings sowohl bei Thomas (Abschn. XVII, Anm. 511) als auch bei

Scotus (ob. Anm. 122) eine Rolle spielten *°°). Aber völlig unzweideutig

tritt der seotistische Standpumkt darin hervor, dass Radulph gleichfalls

(vgl. ob. Anm. 147 u. 155 ff.) an der pluralitas formarum, und zwar

gerade im Interesse der Aussagbarkeit der Universalien, . festhaltem zu

müssen glaubt 259).

256) Bei Hauréau II, p. 389 (aus Pariser Handschriften mitgetheilt) : Intentio

nihil aliud est, quam quaedam ratio intelligendi rem, ut est in pluribus, seu quae

dam cogitatio rei, sicut universale nihil aliud est, quam quaedam ratio intelligendi,

ut est in pluribus ..... Logica igitur est de secundis intentionibus non in abstracto,

sed in concreto, ut concernunt rem primo intellectam ; unde logicus non considerat

de generalitate et specialitate in abstracto, sed considerat de genere et specie in con

creto modo. Istae intentiones sunt triplices secundum triplicem operationem intellectus.

• • • • • Una enim est operatio intellectus, quae apprehendit simplicia; alia est, quae

simplicia apprehensa componit et dividit ; tertia est, discurrere a praemissis ad con

sequentiam. Vgl. ob. Anm. 100 ff.

257) Ebend.: Unde genus et species dicuntur quaedam incompleaca, ut denomi

fmata sunt intentionibus...... Licet aliqui dicant, quod ista sint per se, quia genus

et species dicunt rem, tamen istae intentiones non dicunt res, nisi ut denominatae

sunt intentionibus, ut „homo est species“. S. ob. Amm. 127.

258) Ebend. p. 390: Quaedam sunt universalia causalitate, alia propositione

(dass jedoch statt propositione sicher praedicatione gelesen werdem muss, zeigen die

sogleich folgenden Worte; s. auch Anm. 248). Modo si quaeratur de universalibus

causalitate, dico, qu0d illa sunt notiora secundum naturam, quam singularia, tamen

non sunt notiora quoad nos ...... Si autem loquimur de universali praedicatione,.

dicó per distinctionem, quia aut accipitur pro intentione universalis aut pro re sub

iecta intentioni. Si pro intentione universali, sic dico duo: primo quod universale

illo modo est posterius singularibus, accipiendo singulare pro re ; secundo dico, si

accipiatur singulare pro intentione, ...... quod universale prius est singulari ......

Accipiendo singulare pro intentione et universale pro intentione singulare posterius est

quam universale...... Si autem accipiatur universale et singulare pro re subiecta

intentioni, adhuc dupliciter possunt considerari, quia vel pro re abstracte sumpta vel

ut consideratur sub aliquibus proprietalibus ...... Si considerentur pro re abstracte,

sic unum non est prius nec posterius altero..... Si autem accipialur pro re ut stat

sub aliqua proprietate, ..... primo in eodem genere cognitionis universalia sunt

prius..... ; secundo non facta relatione ad unam cognitionem ..... universalia sunt

priora singularibus secundum naturam, non .... quoad nos.

259) Ebend. p. 388: Si genus esset aliquid unum in re per unam formam,

illa forma esset unius speciei tantum et tunc non posset genus praedicari de alia

specie nisi de illa sola, cuius est forma. Si illa forma sit communis omnibus spe

ciebus, tunc arguo: illa forma communis aut est eadem cum forma cuiuslibet speciei

aut diversa. Si est eadem essentialiter cum formis specierum, tunc, cum formae

specierum sint multae et non una, sic etiam ista forma generis non erit una, sed

multae. Si sit diversa a formis specierum, aut est diversa numero aut specie aut

XIX. Petrus v. Abano. 243

Treffen wir somit unmittelbar nach dem Auftreten des Scotus ein

relatives Ueberwiegen der von ihm verfochtenen Anschauungen, so dass

dieselben sogar auf thomistischer Seite eine gewisse Aufnahme fandem

und dabei zugleich ihrerseits nicht in schroffer Ausschliesslichkeit festge

halten wurden, so musste es als eine geboteme Nothwendigkeit erscheinen,

dass num auch die Thomisten (wie schon früher , s. Anm. 71 ff.) sich

behufs der Reinheit ihrer Lehre zusammenschaartem. Und so treffen wir

den Thomismus im Kampfe nicht bloss gegen Scotisten, sondern auch

gegem Halbthomisten, — ein Kampf, an welchem uns. hier natürlich nur

die logischen Controversen interessiren.

Absehend von allem Theologischen darf ich somit hier mit ein paar

Worten auch den berühmten Mediciner Petrus v on Abano (gest. 1320)

erwähnen, welcher , als Averroist dem Werdammungsurtheile der Kirche

verfiel *°°). Denn auf dem Gebiete der Logik zeigt sich derselbe als

reiner und strenger Anhänger des Thomas, dessen Ansichten er lediglich

wiederholt, sei es dass es sich um die Universalien 301), oder um das

principium individuationis *"*), oder um unitas formae handelt*°°).

Theologische Thomistem hingegen knüpften vielfach an jene früheren

Controversen bezüglich der Schrift „ Correetorium fratris Thomae“ (s.

bei Lamarre ob. Anm. 27. ff.) an; da jedoch von dieser polemischen

Litteratur, welche in die ersten zwei Jahrzehnte des 14. Jahrh. fällt,

häufig mur die Namen der Autoren und die Titel der Schriften über

liefert sind, können wir, so lange nicht alle einschlägigen Handschriften

gedruekt sind, nicht beurtheilen, in welcher Weise sich etwa die logische

Parteistellung gestaltet habe *°°). Aber Einiges, was zu unserem Zwecke

genere; si sit diversa numero ab islis, vere non poterit praedicari de istis, sicut non

vere dicitur, quod Socrates sit Plato, qui differunt numero; nec si sit diversa specie

vel genere, eliam non praedicabitur vere de istis speciebus ...... Erg0 genus non

potest esse idem essentialiter in diversis speciebus. Hier scheint mir das Missver

ständniss Hauréau's deutlich vor Augen zu liegen, denn derselbe erklärt die von

ihm mitgetheilte Stelle so, als ob es sich , dabei um die Frage handle „si le genre

peut étre pris comme une chose*; aber davon ist ja gar nicht die Rede, sonderm

nur , von der unitas formae und den ihr entgegenstehenden Bedenken.

260) Da Petrus v. Abano noch starb, ehe der für ihn bestimmte Scheiter

haufen errichtet war, konnte sich die Kirche das , Vergnügen nicht versagen,

wenigstens nachträglich die Gebeine desselben zu werbrennen. ,,Ecclesia non sitit

sanguinem“.

261) Conciliator controversiarum, quae inter, philosophos et medicos versantur,

Petro Abano Patavino, philosopho ac medico clarissimo, auctore etc. Venet. 1565. fol.,

f. 7 v. B:. Universale habet dupleæ esse : unum quidem in intellectu iam possibili in

actum aliquando deduclo; aliud secundum se, prout a multis particularibus est quae

dam forma communis per intelleclum abstracta; hic enim species et similitudines

rerum abstrahit a particularibus et signatis ..... congregans, unam quandum naluram

communem natam inesse vel dici de pluribus.

262) Ebend. f. 36 r. B: Individuum est, quod de uno solo praedicatur parti

culari..... Numero sunt idem, quorum materia est una, quod ipsa eæistens sub certis

dimensionibus signatis principium est individuationis et formae susceptionis.

263) Ebend. f. 24 r. A: Ea, pluribus entibus actu non fit unum actu per essen

tiam..... Si formae permaneant elementorum in misto actu, ipsum iam plurium eæistet

formarum ; quod est falsum, cum unius rei sit unicum esse perfectivum.

264) So finden wir einen Ramb ert v o n B o l og na (gest. 1308), welcher

,,Apologeticum contra corruptorium Thomae pro illius doctrinae defensione“ schrieb (s.

Quetif, Scriptt. ord. Praedicatorum, I, p. 504), einen Bernhard v om Auvergn e

16*

244 XIX. Pseudo-Thomas.

hieher gehört, Jiegt uns in mehrerem jener sog. Opuscula vor, welche

mam später für Arbeitem des Thomas selbst hielt und so in die Ausgaben

der Werke des Thomas aufnahm (vgl. ob. Anm. 76 u. Abschm. XVII, Anm.

484 u. 548 ff.). Es sind dieses Schriften, welche grösstentheils erst

nach Scotus entstandem sein können , aber eben dem Zwecke dienem,

die thomistische Auffassumg gegen verschiedeme Angriffe zu schützen.

In diesem Sinne stelle ich hier diese Litteratur eines P se u d o-Thomas

ZuSaminem. -

Ziemlich unbedeutend an Inhalt sowie an Umfang ist die Schrift De

natura accidentis, welche in der Erörterung des accidens naturale und

seines Verhältnisses zum substantiale sich ganz an Avicenna anschliesst*"*),

aber daneben als eine zweite Art das accidens logicum bezeichnet, welches

(ähnlieh wie einmal bei Albert) die Universalien in sich enthalten soll *°°).

Was das principium individuationis betrifft, so wird hier gelegentlich

unter Berufung auf die schöpferische Kraft der Universalien der Standpunkt

des Thomas wortgetreu wiederholt*"). Hingegen die. Lehre von der

unitas formae erscheint mit der neuen Wendung, dass in den concreten

Wesen die Eine entscheidende Form verschiedene anderweitige Formen

je nach bestimmtem Verhältnissen (proportiones), in welchen sie zur Ma

terie stehen, zur Wesens-Einheit vereinigt ?°°).

Auch die ausführlichere Monographie „De natura generis“ hält sich

in Erörterung des Gattungsbegriffes durchgängig an Avicenna *°°), dessen

Angaben- auch bei anderweitigem Punkten, z. B. in Bezug auf esse und

quidditas, ausdrücklich citirt werden*7°). Bemerkungen über das Wer

hältniss der Logik zur Metaphysik und über die Eintheilung des ens sind

unmittelbar aus Aristoteles entnommen *"*). Was über prima und se

(oder de Gannato), welcher von dem angesehenen Thomisten des 15. Jahrh. Johannes

Capreolus öfters beifällig erwähnt wird und mehrere Schriften betreffs jener Contro

versen verfasste, nemlich Contra dicta Henrici de Gandavo, quibus impugnat Tho

mam, Contra Godefridum eadem de causa, Contra Jacobum Neapolitanum eadem de

causa (Quelif, a. a. 0. p. 493); letzterer Jacobus v. Neapel ist identisch mit

Jacobus de Viterbo (oder Capoccius), und gegen ihn schrieb auch R ob ert 0r

p h or diu s, welcher ausserdem unter gleichem Titel wie Bernhard gegen Heinrich

Göthals polemisirte (ebd. p. 431). Auch Wilhelm Mackefiel d schrieb ebenso

gegen Heinrich und. ausserdem Contra corruptorem Thomae und De unitate formarum

(ebd. p. 493).

265) In der oben (Abschn. XVII, Anm. 485) erwähnten Ausgabe als 0pusc. 41

gedruckt, Vol. XVII, 2, f. 1. Vgl. Abschn. XVI, Anm. 157 ff.

266) Ebend. f. 1 V. A: De accidente logico...... 0mnia universalia accidentia

quaedam sunt sequentia res secundum esse, quod habent in anima. Vgl. Abschn.

XVII, Anm. 379.

267) f. 1 r. A: In materia natae sunt inesse quaedam formae generales et quae

dam speciales, quarum natura est, in materia facere, quidquid formae generales

natae sunt facere ..... (B) Maleria est principium individuationis sub dimensionibus

certis. Vgl. a. a. 0. Anm. 508 u. 519.

268) f. 1 r. B: Ipsum constitulum eae maleria et forma, cuius est esse actu, in

quo cum non possint esse plura esse substantialia sub una forma, quam sub aliqua

alia forma, per unam formam sequunlur omnia, quae in diversis per diversas formas

c0ntingunt; pr0p0rtiones vero, quae pertinent ad istam materiam, ordinant eam ad

diversas essentias formarum - determinate.

269) 0pusc. 42 ebd. f. 1 v. A—7 r. A. Vgl. Abschn. XVI, Anm. 106—117.

£) f. 1 w. B u. 2 v. A; vgl. ebend. Anm. 103 u. 93.

\\ 271) f. 2 r. B. Vgl. Abschn. IV, Anm. 231, 298, 380.

XIX. Pseudo-Thomas. 245

cunda intentio gesagt wird, enthält Nichts neues, wenn auch vielleicht

ein leiser Einfluss des Scotus dabei bemerkbar ist*7*). Hingegen zum ,

ersten Male begegnet uns hier die Aufzählung von sechs transcendentia, |

nemlich ens, res, aliquid, unum, bonum, verum, wobei nicht bloss jene !

vier Begriffe, welche uns schon beim ächten Thomas begegneten (Abschn.

XVII, Anm. 515) hier um zwei neue (res und aliquid, sicher nach ara

bischem Worbilde) vermehrt simd, sondern auch die Bezeichnung „transcen

dentia“ als neu erscheint; und schwerlich irren wir, wenn wir auch

darin eine Einwirkung der scotistischen formalitates erblicken, dass ge

sagt wird, jene sechs Begriffe seien sachlich identisch und nur logisch

vom einander verschieden *"*). Eigenthümlich ist auch, dass der Schluss

der ganzen Schrift in Mathematik und Naturwissenschaft ausmündet 274).

In der Schrift „De pluralitate formarum“ ist bereits von Schmähum

gen die Rede, welchen die wichtige Lehre von unitas formae ausgesetzt

sei; um aber dieselbe zu befestigen, könne man theils eae distinctione

formarum, theils eae entitate, theils eae unitate Beweisgründe schöpfen*7°).

hmdem aber die Abhandlung entweder von ihrem Verfasser unvollendet

gelassen oder fragmentarisch überliefert wurde, finden wir nur die beiden

ersten Motive ausgeführt, und zwar in ziemlich wumderlicher Weise.

Wenn nemlich die Formem sich dadurch von einander unterscheidem, dass

die eine vollkommener ist und höher steht, als die andere , und wenn

hiebei wie bei dem Zahlen die niedrere in der höherem enthalten ist, so

werde die Natur, welche Nichts überflüssiges thue, doch wohl nicht den

unwollkommnerem Grad der Form moch neben dem vollkommneren zur

besonderem Existenz bringen *"°); ja eine Form müsse gerade um so

einfacher sein, je vollkommner sie sei, denn indem die sämmtlichen mach

272) f. 4 r. B: Nomina primae intentionis sunt, quae rebus sunt imposita ab

solule mediante conceptione, qua fertur intellectus super ipsam rem in se; ..... nomina

autem secundae intentionis sunt illa, quae imponuntur rebus n0n secundum quod in

se sunt, sed secundum quod subsunt intenlioni, quam intellectus facit de eis. Vgl.

ob. Amm. 105.

273) f. 1 v. B: Sunt autem seae transcendentia, videlicet ens, res, aliquid, unum,

verum, bonum, quae re idem sunt, sed ratione distinguuntur. Vgl. Abschn. XVI,

Amm. 32, u. ob. Anm. 149 (mit den puncta transcendentia des Raimundus Lullus,

vor. Abschn. Anm. 140, hat diess keinemfalls Etwas zu schaffen); s. untem Anm. 355.

274) f. 4 v. B: De metaphysica autem et logica et earum consideratione, quae

ad omnia se eactendunt, actum est; nunc vero de naturali et mathematica restat

agendum.

275) Opusc. 45, ebd. f. 11 r. B: Inter veritates siquidem de principiis naturae

de unitate formae in uno individuo ad plurimas se eaetendit veritates, ..... sufficiat

ad praesens, quasdam rationes communes in scriptis adductas contra cavillationes

fortificare..... 0stenditur autem propositum tribus viis ad praesens : prima sumitur

ea distinctione formarum a se inuicem, secunda eae ratione entitatis, tertia eæ ra

tione unitalis.

276) Ebend.: Formae rerum sunt sicut numeri et figurae, quantum ad hoc, quod

vna forma addit perfectionem super aliam, sicut unus numerus addit super alium

et sicut una figura super aliam et virlute continet ipsam ; forma erg0 perfectior vir

tute continet formam imperfectiorem ; posita ergo forma perfectiori superfluit ponere

imperfectiorem ; cum ergo in natura nihil sit superfluum, non permittit natura, quod

in eodem composito sint duae formae, quarum una sit perfectior alia. Ad huius

rationis evidentiam considerandum est, quod ..... omnes formae substantiales sunt

eiusdem generis.

246 XIX. Pseudo-Thomas.

verschiedenen Graden abgestuften Formen zu Ein und der nemlichem

Gattumg gehören, sei ein gleichzeitiges Zusammenbestehen derselben um

möglich *77). Auf dieses erste Motiv könne man dann auch sofort das

zweite stützen, oder letzteres durch den Hinweis auf die reale Wirkung

der in sich einheitlichen Form erledigen *7°).

Die kurze Abhandlung „De intellectu et intelligibili“ zeigt uns neben

dem gewöhnlichen thomistischen Dualismus zwischen Singulärem und

Allgemeinem*"*) eine entschiedene Bezugnahme auf Scotus, indem als

Gegenstand der Wortbedeutung nur die subjectiv begriffliche Auffassung,

nicht aber die species intelligibilis, bezeichnet wird **"). Uebrigens

knüpft sich hieram eine etwas mystische Dreitheilung der Sprache , je

machdem dieselbe vom Herzem oder von der Einbildungskraft oder vom

Munde ausgeht ***).

Unter dem Titel ,,De universalibus“ sind uns zwei Tractatus er

haltem, derem zweiter jedoch durchaus nicht eine Fortsetzung des ersten

ist, sondern jeder derselben behandelt das Thema derartig in seiner

eigemen Weise, dass wir zweifellos zwei ganz verschiedene Werfasser vor

uns habem ***). Der erstere heginnt sofort mit einer Aufzählung und

Kritik der verschiedemen Meinungen über die Universalien, wobei die

Epikureer, die Platomiker, die einseitig übertreibenden Scotistem, und die

Anhänger Bonaventura's sämmtlich durch aristotelische Stellem widerlegt

werden *°°). Und dasjenige, was sich Thomas aus Aristoteles und Avi

277) f. 12 v. A: 0mnis forma est simpleæ, et nulla est composita eae formis, et

tanto forma est simplicior, quanto maior est et perfectior...... (B) Unde impossibile

est, quod compatiatur secum aliam in eodem subiecto, cum sit eiusdem generis cum

unaquaque, sicut et omnes formae aliae sunt inc0mp0ssibiles propter hoc, quod sunt

eiusdem generis.

278) f. 12 v. B: Secunda via ostendendi propositum sumitur eae potestate essen

tiali formae substantialis, eæ hoc sc. quod quaelibet forma substantialis constituit

ens simpliciter; ..... quod posset probari eæ prima via supposita incompossibilitate

formarum; ex hoc enim statim sequitur, qu0d omne subsistens materiale, cum sit

unum subieclum unam tantum habens materiam, tantum sit una forma cuiuslibet,

quae faciat esse subsistens. Sed tamen ..... eae propriis huius viae est procedendum;

pro principio autem huius viae sumendum est, quod omnis forma naturalis est prin

cipium alicuius motus naluralis et quietis.

279) 0pusc. 53, ebd. f. 37 v. B: Ipsa natura, cui accidit (vgl. ob. Anm. 266)

intelligi, non est nisi in singularibus ; sed hoc ipsum, quod est intelligi , est in

intellectu.

280) f. 37 v. A: Voae eaeterior neque significat ipsum intellectum neque speciem

intelligibilem neque actum intellectus, sed conceptionem, qua mediante refertur ad rem.

Vgl. ob. Anm. 126 f.

281) Ebend.: Tripleæ est verbum: verbum cordis sive intellectuale, verbum ima

ginalionis sive imaginabile, verbum oris sive vocale; primum est manans, secundum

disponens, terlium operans.

282) 0pusc. 55, ebd. f. 38 r. A, und 0pusc. 56, f. 39 r. B.

283) f. 38 r. A: Circa universalia multipleæ fuit et diversorum philosophorum

opinio. Quidam enim, sicut Epicurei, non ponentes dislinctionem esse nisi secundum

Sem Sunl . . . . . dicebant, quod nihil est universale ...... Quidam posuerunt, ea esse et

subsistere praeter singularia et praeler intellectum, et isti fuerunt Platonici; .... phi

losophus dicit conlra Platonem deridendo eum ,,gaudeant genera et species, monstra

enim sunt“ (s. Abschn. III, Anm. 66). Sumamus autem necessarium argumentum,

quod format Avicenna contra eum (folgt die Stelle Abschn. XVI, Anm. 188)......

Quidam posuerunt universalia nobis innata et coneretu ..... per dictum philosophi,

quod intelligimus, cum volumus (Abschn. IV, Anm. 107), ..... quod non esset dictum,

XIX. Pseudo-Thomas. 247

cenna behufs eines bequemen Dualismus herausgelesen hatte, bildet nun

die positive Ansicht des Verfassers, welcher in seinem Wortgebrauche

fast das ganze I{egister der Terminologie des Albert umd des Thomas

(s. Abschm. XVII, Anm. 398) erschöpft und hiezu noch dem älteren Aus

druck ,,diversi respectus“ (s. Abschn. XIV, Amm. 137) hinzufügt und

auch seine Uebereinstimmung mit dem thomistischen Princip der Indivi

duation kundgiebt***). Daram schliessen sich Erörterumgen über intentio

universalitatis und über universalia accidentium an , welche wörtlich

theils dem Thomas theils dem Avicenna entnommen sind *°°); hierauf

aber folgt eine förmliche Casuistik über Priorität oder Posteriorität der

Universalien (vgl. ob. Anm. 258), indem hiebei vorerst der Unterschied

zwischen realem Sein und Erkennbarkeit derselben festzuhalten sei, und

ersteres entweder als Abstractum oder als Form gefasst werden könne,

wovon wiederum die Form sowohl nach ihrer Thätigkeit als auch nach

ihrer Absicht (intentio) betrachtet werden müsse, für welch beide Ge

sichtspunkte abermals zu unterscheiden sei zwischem höher liegendem und

tiefer stehendem Universalien, derem erstere wieder entweder auf ihre

eigene oder auf eine mittelbar entferntere Individuation bezogen werden

können *°°). Der Rest aber enthält Bemerkungen über den artmachenden

nisi ipsa nobis universalia innata essent et semper actu praesentarentur ipsi animae

(diese Ansicht konnte nur von extremen Scotisten ausgehen, welche den Begriff der

species intelligibilis in augustinischem Sinne forcirten, vgl. ob. Anm. 100 u. 114—125).

Contra quod est etiam philosophus (folgt die empiristische Stelle Abschn. IV, Anm.

53)..... . Alii vero posuerunt, quod formae intellecluales effluunt in mentem nostram

ab intellectu agente, ponebant autem, intellectum agentem non esse in nobis, sed

eaetra nos, et dicebant, istum esse deum (s. Bonaventura, Abschn, XVII, Anm. 552)

..... Contra istos est philosophus in tertio de anima (s. Abschn. IV, Anm. 63 ff.)

284) f. 38 r. B: Sententia tamen Aristotelis vera est, ..... et tangitur in hoc

duplex esse universalis, unum, secundum quod est in rebus, aliud, secundum quod

est in anima ...... Natura, quae individuatur per materiam in singularibus, efficitur

postea universalis per actionem intellectus depurantis ipsam a conditionibus, quae

sunt hic et nunc....... Lapis non est in anima, sed species lapidis (Abschn. IV,

Anm. 176)...... Diversis respeclibus potest aliquid esse genus et species et univer

sale et particulare ...... Est universalis, inquantum habet rationem uniformem ad

omnia individua, ..... prout aequaliter est similitudo omnium...... Habet rationem

communitatis, secundum quod est communis per repraesentationem plurium..... Unitas

generis ea, ipsa indeterminatione procedit vel indifferentia.

285) f. 38 v. A. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 493. u. Abschn. XVI, Anm. 103.

286) Ebend.: Utrum autem universale sit prius, quam singulare, dicendum,

quod universale esse prius contingit dupliciter, sc. universale in essendo et universale

in cognoscendo. Si in essendo, tunc universale accipitur pro specie, quae est abs

tracta a conditi0nibus materialibus, ..... et isto m0d0 patet, qu0d prius est singu

lare, a qu0 abstrahitur talis forma...... Alio modo consideratur universale, prout

est forma realiter evistens in rebus, et hoc dupliciter; aut enim refertur ad opera

lignem naturae aut ad intentionem. Si primo m0d0, aut loquimur de universali speciei

specialissimae aut de superiori ad ipsam. Si de superiori, aut comparatur ad suum

proprium singulare aut ad id, quod mediate continetur ab ipso. - Si ad proprium,

• • • • • tunc prius est in operatione naturae hoc animal, quam animal, ..... quod omnis

operali0 est singularium ...... Si formamus universale superius ad singulare n0n

proprium, ut animal ad hunc hominem, sic in operatione naturae universale praecedit

singulare ..... Si autem loquamur de universali inferiori, ut de specie specialissima,

sic quantum ad operationem naturae singulare praecedit universale...... Si autem

referamus universále quanlum ad intentionem naturae, sic adhuc distinguendum est,

quia loquimur aut de universali superiori, ut de genere, aut de inferiori ..... Si

248 XIX. Pseudo-Thomas.

Unterschied, über Einheit, und über das Werhältniss zur 0bjectivität, welche

sieh wörtlieh an Avicenna anschliessen *°7).

Der Verfasser der zweitem Abhandlung, welcher aueh auf andere

von ihm verfasste Schriften hinweist ***), vertritt eine mehr realistische

Auffassung des Thomismus. Indem er am den aristotelischen Begriff des

παδόλον amknüpft, nimmt er das Universale als eine „Sache”, welehe in

mehrerem Gleichartigen „ist“ und so von der secunda intentio erfasst

wird , und er verstösst somit ausdrücklich und absichtlich gegen dem

älteren Spruch „res de re non praedicatur“ *°°). Dabei aber hält er

einerseits mit Thomas in einer unverkennbar polemischen Wendung gegen

Scotus daram fest, dass das Singuläre nur durch ein Entblössen vom seiner

Particularität Gegenstand des Erkennens werden könne *""); und andrer

seits gebraucht er für jenes aus dem Einzelnen herausgeschälte Universale

den scotistischen Ausdruck „species intelligibilis“, woram sich aber be

züglich der unitas formae ähnlich wie bei Gottfried v. Fontaines und

Johannes Parisiensis die Annahme knüpft, dass Gattungs- und Art-Begriffe

nur auf einem „diversimode intelligere“ beruhen **''). Freilich liegt

hiebei immer nur der unklare Dualismus des Thomas zu Grunde, denn

es wird hinwiederum gesagt, dass das Universale einerseits in seiner

eigentlichen Bedeutung formaliter nur in der denkenden Seele als ein

loquamur de superiori, .... dico, quod universale non intenditur a natura ..... Si

autem de universali inferiori, ut de specie specialissima loquimur, ..... dicendum,

quod intentione naturae prius est universale ...... Et sic patet, quid sit dicendum

de universali quantum ad esse suum. Si autem loquamur de universali quantum ad

cognitionem suam, hoc potest esse dupliciter, quia est aliquid notius quoad nos, et

est aliquid notius simpliciter sive quoad naturam.

287) f. 38 v. B z. B. rationalitas, s. Abschn. XVI, Anm. 150, und Abschn. XVII,

Anm. 529; über unitas, s. Abschn. XVI, Anm. 102; sodann f. 39 r. A: Animal, in

quantum est animal, nec est genus nec species nec individuum nec unum u. s. f.,

s. ebend. Anm. 74.

288) 0pusc. 56 f. 40 r. A, woselbst wir einmal finden „ut alibi declarabitur“,

dann wieder „sicut patebit in Topicis“ und hierauf „patebit capitulo de proprio“.

289) f. 39 r. B: Quoniam dicit Aristoteles primo Posteriorum (s. Abschn. IV,

Anm. 132)...... , dico, quod universale, secundum qu0d universale, comprehendit

primam rem, quae de se nata est, in pluribus esse secundum intentionem secundam.

f. 39 v. A : Quando dicitur „universale praedicatur de pluribus“, sensus est, quod

res subiecta universalitati praedicatur de pluribus. Vgl. Abschn. XIV, Anm. 287.

• 290) f. 39 r. B : Res, secundum quod est in materia particulari, intelligi non

potest, nisi abstrahatur ab omnibus conditionibus individuantibus; lapis enim non

potest intelligi, nisi per intellectum abstrahatur ab hic et nunc. f. 39 v. B: Singu

laritas eæ hoc, quod est singularitas, non impedit actionem intellectus ; aliter in

telligentiae, cum sint singulares, non possent intelligi, quod falsum est...... Sin

gularilas n0n 0pp0nitur actioni intelligibilis, nisi cum sit cum materia; sed cum

denudatur a materia, erit intelligibilis. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 499. u. ob. Amm.

31, 75 u. 121.

291) f. 39 r. B: Prima intentio, quae de lapide est, in intellectu est species

lapidis, quae competit lapidi, secundum quod lapis, et ab ista prima intentione haec

v0æ „lapis“ imposita est ad significandum naturam lapidis..... Intellectus intelligit

naturam lapidis mediante specie intelligibili (s. ob. Anm. 110 ff.), quia sibi non

repugnat esse in pluribus ; secundo intelligit eam, ut est participabilis a pluribus, et

secundum diversum participationis modum sic diversimode intelligit; nam inquantum

est participabilis a pluribus differentibus specie, inlelligit eam sub intellectu generis;

et si solum participabilis est a pluribus differentibus numero, intelligit eam sub in

tellectu speciei. Vgl. ob. Anm. 70 u. 74.

*

XIX. Pseudo-Thomas. 249

Accidens des objectiven Wesens vorliege und amdrerseits zugleich der

Gegenstand selbst sei, welcher vorstellungsweise (obiective) dieser Auf.

fassung unterworfen werde **'*), — eine Annahme, welche auch hier

an jene Stellen Avicenna's geknüpft wird, denen wir schon so oft be

gegnetem *°°). Auch eine Polemik, welehe gegen eine platonisirende An

sicht, dass die Universalien individuelle Wesens-Einheiten seien, gerichtet

ist, beruht auf den nemlichem Grundlagen **'*). Aber Eine eigenthümliche

Annahme hat diese Schrift vor allen übrigen damaligen Erzeugnissen zum

Voraus: es wird nemlich aus dem Umstande, dass die secundae intemtiones

nur in der Seele, und zwar als ein Accidentelles, sich findem , hier der

Schluss gezogen, dass die Logik mur in ungewisser Weise (incertitudina

liter) eine Wissenschaft sei, (la ihr Gegenstand im Vergleiche mit anderen

(realen) Disciplinen und insbesondere im Vergleiche mit der Metaphysik

der schwächste (debilissimum) und ungewisseste sei, denn dasjenige, was

mur psychologisch existire, habe am Wenigsten am Sein Theil *°°). Noch

wunderlicher aber gestaltet sich die Sache, wenn der Werfasser wohl

hieraus folgert, dass ein eigentliches Wissen (scire) der Logik nur auf

Grundlage einer Kenntniss der realem Wissenschaftem erfolgen könne*°°),

aber dann doch zugleich behauptet, die Logik müsse vor den übrigen

Disciplinem gelernt werden, weil jene secundae intentiones allem Seien

dem gemeinsam seien, und somit auch die Logik selbst gemeinschaftlich

allen Wissenschaften einwohne und für alle das Beweisverfahren ent

halte 297).

292) f. 39 v. A: Quaeritur autem, utrum universale sit substantia vel accidens.

Et per hoc solvitur ista quaestio, quoniam loquendo- -de universali, secundum quod

universale, est solum in anima et est accidens (Abschn. XVII, Anm. 379); sed lo

quendo de re subiecta dicitur, quod quandoque est substantia et quandoque accidens

seeundum diversitatem universalium ..... Secunda intenlio, quam universale includit,

formaliter (diess ist scotistische Terminologie, §. 9b. Anm. 129 u. 133) solum est

in anima. .... . Res subiecta illi intentioni non"dicitur proprie subiecta, sed obiecta.

293) Ebend.: Logica principaliter est de segundis intentionibus; sed quia secundae

intentiones principaliter accipiuntur a proprietatibus rerum mediantibus primis, ideo

dicit Avicenna, . . . . . . quod logica est de secundis intentionibus adiunctis primis

(Abschn. XVI, Anm. 74). ...... Avicenna dicit, quod tribus modis dicitur universale

(s. die Stelle ebend. Anm. 184).

294) f. 39 v. B: Aliqui diverunt, quod universale esset unum numero numerositate

essentiae ; hoc autem falsum est. Nam non requiritur ad unitatem universalis unitas

essentiae, quoniam genus non dicit essentiam unam, sed plures; ...... sed ideo

dicitur universale unum numero, quia intentio illa, quae est in anima, ..... est una

im numero.

295) f. 40 r. A: Species respectu animae accidens est, et similiter de aliis in

tentionibus secundis..... Solum habent esse in anima ..... Et eæ hoc patet, qualiter

incertitudinaliter logica est scienlia, quia ipsa inter omnes alias scientias incertior

est; quod est, quia certitudo scientiae dependet a certitudine subiecti. Dicitur enim

metaphysica certissima, eo quod habet subiectum certissimum ...... Sed inter omnia

subiecta scientiarum debilissimum et incertissimum est subiectum logicae, quia unum

quodque, quantum habet de entitate, tantum habet de veritate; ..... nunc autem se

cundae inlentiones solum habent esse in anima et ab anima, eae qu0 sequitur, qu0d

habent debilissimum esse; nam inter omnia genera entium entia, quae sunt in anima,

minus participant de entitate. Vgl. bei Albert, Abschn. XVII, Anm. 363.

296) Ebend.: Ideo impossibile est, logicam scire, nisi fuerit sciens et eaepertus

in aliis scientiis et specialiter in metaphysica.

297) Ebend.: Verumtamen, quia huiusmodi secundae intentiones communes sunt

250 XIX. Pseudo-Thomas.

Das eigenthümlichste Product aber innerhalb dieser ganzem pseudo

thomistischen Litteratur ist die ,,Summa totius logicae Aristotelis“ *°°),

welche auch geschichtlich Mamches interessante darbietet (sei es selbst

mur um Leibnitz's willen). Es ist unmöglich, dieses Buch dem Thomas

zuzuschreibem, demm der Verfasser desselben behandelt nicht mur ausführ

lich die hypothetischen Syllogismem, sondern verweist auch auf eine von

ihm selbst geschriebene Monographie über dieselben*°°), während Thomas

gerade für das demonstrative Wissen die hypothetischen Urtheile und

Schlüsse abwies (s. Abschn. XVII, Anm. 540). Aueh ersehen wir aus

einer einzelnen Stelle, dass der Werfasser nicht blos in Spanien lebte,

somdern selbst ein Spanier war 39"). Wie er hiess, wird ohne neue

Hülfsmittel nimmer zu ergründen sein. Ein thomistischer Standpunkt im

Allgemeinen liegt dem Buche wohl zu Grunde, aber um so auffallender

ist manches Einzelne und insbesondere die häufige Einflechtung byzan

timischer Logik.

Die wesentliche Aufgabe der Logik erblickt der Werfasser (— hierim

von Albert abweichend —) in dem syllogistischen Beweisverfahren, und

so folgt er dem arabischen Motive (Abschn. XVI, Anm. 16 f.) der Ein

theilung der Logik nach den Bestandtheilen des Syllogismus 394), will

aber für seine ganze Darstellung auf das Gebiet der Topik und Sophistik

verzichten *"*). Was zunächst den Inhalt der Isagoge betrifft, schliesst

er sich in der Universalienfrage an Albert und Thomas am, deren Ter

minologie er durch das antiscotistische Wort ,,denudare“ umd durch den

J)ei Roger Baco vorkommenden Ausdruck „convenientia“ bereichert 30°),

in omnibus entibus, ide0 logica est communis omnibus scientiis et potest , arguere in

qualibet scientia, nam secundae intentiones ducunt in cognitionem primarum, in

quantum fundalae sunt in eis ........ Ideo logica debet addisci prius omnibus

aliis scientiis. -

298) 0pusc. 48, ebend. f. 14 v. B — 35 v. A. Unter die Werke des Thomas

konnte dieses Buch wahrlich nur durch jenem principiellem Mangel an aller Kritik

gerathen, durch welchem sich das Mittelalter in gleicher Weise auszeichnete, wie

heutzutage die modernen Thomisten in St. Pölten und in Rheimpreussen (s, Abschn.

XVII, Anm. 481).

299) f. 32 r. B: De quibus omnibus c0mp0sitis propositionibus et earum varie

tate et syllogismis, qui ea, eis fiunt, diffuse divi in libro, quem feci de hypotheticis

syllogismis ; ideo diffuse de eis nunc tractare praetermitto, sed videamus solum modos

syllogizandi.

300) f. 24 v. B: Verba infinitivi modi aliquando ponuntur eæ parte subiecti, ut

cum dicimus „currere est moveri“, et hoc est, quia habent vim nominis; unde Graeci

addunt eis articulos sicut nominibus; hoc idem facimus nos in logica vulgari, nam

dicimus ,,el corere mio“, ubi littera „el“ est articulus.

301) f. 14 v. B: 0mnes homines natura scire desiderant (bekanntlich die An

fangsworte der aristotelischen Metaphysik); scire autem est effectus demonstrationis ;

• • • • • • • quia demonstrati0 est syllogismus, ad c0gn0scendum eam necesse est prae

e0gn0scere syllogismum; syllogismus aulem..... c0gn0sci n0n p0terit partibus ignoratis.

Vgl. hingegem Albert, Abschn. XVII, Anm. 370.

302) f. 15 r. A: De syllogism0 ver0 applicato ad materiam probabilem, qui per

tinet ad partem logicae, quae dialectica dicitur, de qu0 tractatur in libro Topicorum,

et de syllogism0 applical0 ad materiam sophisticam, de qu0 tractatur in libro Elen

chorum, non intendo me ad praesens intromittere.

303) Wir findem nemlich (f. 15 r. A) micht bloss die Begriffe secunda intentio,

materia signata, hic et nunc (s. Abschn. XVII, Anm. 519), conformitas (s. Abschn.

XIV, Amm. 474), sondern ummittelbar neben letzterem auch convenientia (s. Abschn.

XIX. Pseudo-Thomas. 251

währemd er dabei zugleich den thomistischen Dualismus mit der byzan

tinischem Wendung ausspricht, dass das praedicabile in dem „dici de“

und das universale in dem „esse in“ liege, was natürlich mit der Unter

scheidumg eines intellectuellem und eines sachlichen Auftretens der Uni

versalien zusammentrifft *''*). Wenn aber in Folge der abstrahirenden

Thätigkeit, welche im Intellectus vor sich geht, die Universalien vorstellungs

weise (obiective, s. ob. Amm. 105) im Denken sich vorfindem °''°), so wird

zur Ueberbrückung der Kluft zwischem Subject und 0bject die species

intelligibilis des Scotus als jene Anschauung herbeigeholt, in welcher die

Universalien gegenständlich (subiective) im Intellectus sind 80"); nur ver

bleibt dabei dem subjectiven Demkacte immer noch jede Werknüpfung und

wechselseitige Beziehung der Gedankendinge, und so kann in aller Schärfe

gesagt werden, dass die Wahrheit überhaupt mur vorstellungsweise be

steht *"'). Die Frage aber, wie die Universalien in den Dingen zur Indi

vidualisirung gelangen, wird ganz im Sinne des Thomas beantwortet,

wobei jedoch, um der Schwierigkeit betreffs der Angelologie zu entgehen,

jeder Engel sich gefallen lassen muss, zu einer eigemen Species ernannt

zu werden *°°). Auch die Controverse über unitas formae wird nach

thomistischer Anschauung erledigt, indem die Aeusserungen Avicenna's,

welche sich auf die Form beziehen, zur Werwendung kommen *°°).

Ueberhaupt ja ist es Avicenna, von welchem der Werfasser auch in der

Einzeln-Erörterung der fünf Universalien innerhalb seines Thomismus sich

leiten lässt 310).

XVII, Anm. 573) und als Ausdruck der abstrahirenden Thätigkeit denudare (vgl.

hingegem Scotus ob. Anm. 121 u. 290).

304) Ebend. : Universalia dicuntur, prout intellectus attribuit eis esse in pluri

bus; praedicabilia vero dicuntur, prout intellectus attribuit eis dici de pluribus (s. bei

Petrus Hispanus, Abschn. XVIl, Anm. 167). Ziemlich plump spricht sich dieser

Dualismus in den Wortem aus, f. 15 r. B: Licet intenliones fiunt ab intellectu, tamen

oportet, quod aliquod fundamentum habeant in re eaetra, oder ebenso wenn gesagt

wird, f. 25 v. B: Universale autem potest dupliciter considerari: uno modo quasi

separatum a singularibus, sc. secundum esse, quod habet in intellectu obiective; alio

modo secundum esse, quod habet in singularibus.

305) f. 15 v. B: Forma substantialis habet dupleæ esse. Unum est obiective in

intellectu (hiezu vor. Anm. am Schluss), et secundum hoc esse intellectus attribuit

sibi nomen abslractum, considerat enim eam intellectus non considerando materiam,

in qua est, et propterea dat sibi nomen abstractum, ut „humanitas“. Aliud esse

habet in materia. -

306) f. 25 r. A : Dico, quod in intellectu quaedam sunt subiective, ut species

intelligibiles (s. ob. Anm. 118 u. 126 ff.) et actus intelligendi et huiusmodi; quaedam

sunt obiective, ut ea, quae intellectus intelligit.

307) Ebend.: Quando ergo res, quae est in intellectu obiective, est conformis

sibi ipsi, ut est in rerum natura, tunc talis conformitas dieitur veritas..... (B) Ve

ritas est relatio rationis, entia autem rationis nusquam sunt subiective, nisi larg0

modo intelligatur, secundum illud, cui ratio attribuit talem respectum rationis ; habet

ergo veritas solum esse obiective ; et similiter dico de falsitate. Die Folgerung je

doch, welche wir aus diesem Standpunkte in einer anderen Schrift (ob. Amm. 295)

fliessem sahem, wird hier nicht gezogen.

308) f. 15 v. A: Principium individuationis proprium est a materia signata .....

Angeli non differunt inter se numero, sed quilibet angelus facit speciem per se.

309) f. 15 r. B u. f. 17 v. A ; vgl. Abschn. XVI, Amm. 93. u. Abschn. XVII,

Anm. 523 f.

310) f. 15 v. B über dem artmachenden Unterschied (vgl. Abschn. XVI, Anm.

252 XIX. Pseudo-Thomas.

An die Lehre vom dem Kategorien, welche in der memlichen Weise,

wie bei Albert, mit den Universalien in Verbindung gebracht werden *11),

knüpft sich vorerst an der Hand aristotelischer Stellen eine Besprechung

des Begriffes „ens" *1*), welcher jedoch nicht als Gattungsbegriff gefasst

werden soll *'*). Eigenthümlich aber ist dem Verfasser micht nur, dass

er die ersten drei Kategoriem als „absolute“ den übrigem siebem als „re

lativen* gegenüberstellt *'*), sondern auch dass er erst hier bei der Ka

tegorie der Substanz die arbor Porphyriana verwerthet, mit welcher er

jedoch ebensowenig wie Avicenna durchgängig einverstandem ist* 1°). In

ungleichmässiger Ausführlichkeit behandelt er die Kategorie der Quantität,

Qualität und Relation , in deren Erörterung er auch viele theologische

Fragen verflicht*!"), und betreffs der sechs letzten Kategorien liefert aueh

er einen Commentar zum Gilbertus Porretanus * 17). .

In der Lehre vom Urtheile entlehnt er dem Albert die Unterschei

dung zwischen enuntiatio und propositio *'*), folgt aber hinwiederum

bezüglich der fünf Arten des Satzes lieber der Auctorität des Boethius319),

und nimmt dann aus der byzantinischen Logik den Begriff der copula

sowie den Memorial-Vers ,,Quae ca vel hyp* u. s. f. auf*?°). Auch da,

wo er bezüglich der allgemeinen Urtheile Gelegenheit findet, seinen tho

mistischen Dualismus kundzugeben, und sowohl für die logische Auffassung

als auch für das reale Auftreten der Universalien die möglichen Fälle

einer allgemeinen Aussage formulirt, bewegt er sich in byzantinischen

Beispielen und in der byzantinischen Ansicht, dass z. B. omnis eben doch

nur ein Syncategoreuma und ein blosses „Zeichen* sei***), daher er auch

144 ff. u. Abschn. XVII, Anm. 529); f. 16 r. A über Accidens (vgl. Abschn. XVI,

Anm. 156 ff.).

311) f. 15 r. A: Praedicamentum nihil aliud est, quam ordinatio praedicabilium

in ordine praedicamentali. S. Abschn. XVII, Anm. 429. Auch die Erörterung über

die Synonyma und insbesondere über die Analoga (f. 17 r. A) schliesst sich an Al

bert an ; s. ebend. Amm. 432. -

312) f. 17 r. B; vgl. Abschn. IV, Anm. 298 u. 301.

313) f. 16 r. A; s. Abschn. XVI, Anm. 32. u. Abschn. XVII, Anm. 415.

314) f. 17 r. B: Contrahitur ens per duos modos, quorum unus est esse ad esse,

et iste modus comprehendit tria praedicamenta absoluta, sc. substantiam, quamlitatem

et qualitatem; secundus est esse ad aliud, et iste modus comprehendit septem prae

dicamenta respectiva.

315) f. 17 v. B: Qualiter autem praedicamentum substantiae sit ordinatum, patet

in arbore Porphyrii, quam gratia eaeempli ponimus, licet non in toto reperiam eam

veram. Vgl. Abschn. XWI, Anm. 134,

316) f. 18 W. B — 21 v. A.

317) f. 21 v. B — 24 r. B. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 439.

318) f. 24 v. A ; vgl. ebend. Anm. 445. Gelegentlich der Definition von voae

wird eine aristotelische Stelle (Abschn. IV, Anm. 701) mit Benützung des byzanti

nischen Begriffes „suppositum“ (vgl. ob. Anm. 109 u. 251) verwendet: Est differentia

inter diffinitionem suppositorum et diffinitionem formarum etc.

319) f. 25 r. A; vgl. Abschn. XII, Anm. 111. u. Abschn. XVII, Anm. 449.

320) f. 25 v. A; s. Abschn. XVII, Anm. 152 u. 108.

321) Auf die obem, Anm. 304, angeführte Stelle, f. 25 v. B, folgt unmittelbar:

Primo modo considerato universali aliquid de eo potest dupliciter enuntiari. Uno modo,

quando ei attribuitur aliquid, quod pertinet ad solam actionem intellectus, ut cum

dicimus ..... „homo est species“...... Alio m0d0, ..... quando illud, quod ei attri

buitur, non pertinet ad actum intellectus, sed ad esse, quod habet ipsa natura in

tellecta in rebus, quae sunt eætra animam, ut si dicatur „homo est dignissima crea

XIX. Pseudo-Thomas. 253

Albert's „individuum vagum“ mit einem anderen derartigem Zeichen,

nemlich mit quidam, in Verbindung bringt ***). Wenn aber dann bei

Erörterung der Entgegensetzung der Urtheile sieben Erfordernisse des

contradictorischen Gegentheiles aufgezählt werden ***), so fühlen wir es

merklich, dass wir uns allmälig dem üppigsten Dickicht der Scholastik

nähern. Bei der Aequipollenz wird der Memorial-Vers „Prae contradic

u. s. f.“ angeführt ***), auch folgt hierauf eine längere Erklärung der

byzantinischen tripleae materia der Urtheile °*°). Desgleichen wird die

Modalität der Urtheile ausführlich nach älterer und neuerer Tradition der

byzantinischen Logik behandelt, denn auf letztere weist die Unterscheidung

der „modales de dicto“ und „modales de re“ hin **"), und ersterer

gehört die Auffassung des Begriffes modus selbst, sowie die Memorial

Worte „Purpurea u. s. f.“ an **"). Ebenso schliesst sich die Erörterung

über die hypothetischen Urtheile dem nemlichen Worbilde an, und zwar

ist es die jüngere Formation, aus welcher die Eintheilung des condi

tionellen Urtheiles in rationalis, causalis, temporalis entnommen ist***).

Die Syllogistik knüpft der Werfasser an den traditionellen arabischem

Begriff der Argumentation ***), verbindet aber hiemit den Standpunkt des

Boethius, wormach inventio und iudicium die Aufgabe der Logik sind,

turarum“ (wörtlich dasselbe Beispiel s. Abschn. XVII, Anm. 206)..... Secundo modo

enunliatur aliquid de universali ..... dupliciter. Uno modo cum attribuitur sibi ali

quid ratione ipsius universalis; ..... alio modo, quando attribuitur ei aliquid ratione

singularis ..... Et quia iste modus enuntiandi aliquid de universali cadit in communi

apprehensione hominum, ideo inventae sunt quaedam dictiones ad designandum modum,

• • • • • ut hoc signum „0mnis“ (s. ebend. Anm. 238 f.).

322) f. 26 r. A: Haec dictio „quidam“ vel „aliquis“...... indelerminate formam

alicuius singularis significat, ..... unde et dicitur individuum vagum ; s. ebend.

Anm. 406.

323) Ebend.: Quod sit contradictio inler aliqua, requiruntur septem. Primo,

quod opponanlur duae pr0p0sitiones, quarum una sit affirmaliva et altera negaliva,

quod tales enuntiationes sint eiusdem subiecti. Tertio, quod sint eiusdem praedicati.

Quarto, quod non fiat praedicatio secundum diversas partes subiecti ...... Quinto,

quod non sit diversus m0dus eæ parle praedicati...... Seaet0, qu0d non sit diversitas

eae parte mensurae, loci et temporis ..... Septimo, quod non sit diversitas eæ habi

tudine ad aliquid eaclrinsecum.

324) f. 26 v. A, s. Abschm. XVII, Anm. 40.

325) Ebend., s. ebd. Anm. 155.

326) f. 26 v. B: Quaedam sunt propositiones modales de dicto, ut „Socratem

currere est necesse“, in quibus scilicet dictum subiicitur et modus praedicatur (vgl.

ebd. Anm. 161), et istae sunt vere modales ...... Quaedam autem sunt m0dales de

re, in quibus videlicet modus interponitur dicto, ut „Socratem necesse est currere“,

• • • • • • quod in Socrate sit necessitas ad currendum. Im Wesen nemlich ist diese

Eintheilung verwandt mit jener, welche wir oben (ebend. Anm. 585) trafen.

327) f. 27 r. A, s. ebd. Anm. 161 u. bes. 164. Die übliche Figur ist hier sehr

vereinfacht, indem in den wier Ecken derselben nur die Satzformen auftreten:

Necesse est esse, Possibile est esse, Impossibile est esse, Possibile est n0n esse.

328) f. 27 v. A, vgl. ebend. Anm. 584. Wenn dort gesagt wird ,,Harmonius

ponit duplicem hypothesim*, so ist natürlich Ammonius zu lesen, und es ist damit

eine Stelle gemeifit, welche Boethius (Abschn. XII, Anm. 156) aus Ammonius (Abschn.

XI, Anm. 167 f.) entnommen hatte.

329) f. 27 v. B: Est autem argumentalio oratio significativa discursus rationis

ab uno cognito ad aliud incognitum vel a magis cognito ad minus cognitum. . Vgl.

Abschn. XVI, Anm. 15. Hierauf folgt , abermals obige (Anm. 318) Unterscheidung

zwischen proposilio und enuntiatio.

254 XIX. Pseudo-Thomas.

und erblickt in letzterem das Wesen der aristotelischen Analytik, so dass

wir hier fast ein Worspiel der späteren Bedeutung des Wortes „iudicium“

finden könntem °°"). Als „Principien* des Syllogismus bezeichnet er das

Dictum de omni und Dictum de mullo, wozu als Drittes der syllogismus

conversivus komme, welcher (in deutlicher Anknüpfung am die Lehre von

Consequentia, s. Abschn. XVII, Anm. 613) bei Erhärtung der Schlusskraft

einiger Syllogismen seine Anwendung finde *°'). Die Erörterung des

Einzelnen , bei welcher er, wie Albert, sich der termimi transcendentes,

d. h. der Buchstabem, bedienen will ***), beginnt er, —- uns hierim an

Scotus erimnernd, s. ob. Anm. 194 —, mit der Lehre vom der Umkehrung

der Urtheile °°°), wobei er die Annahme, dass das allgemein verneinende

Urtheil auch particular umgekehrt werden könne, als unnöthig abweist***)

und an der Nicht- Umkehrbarkeit des particular verneimenden Urtheiles

festhält°°°), daher er auch nur den Einem Memorial-Wers „Feci simpli

citer u. s. f.* anführt*°°). Auch die Umkehrung der modalen Urtheile

bespricht er ausführlich im Anschlusse an die spätere Formation der

byzantinischen Logik°°"). -

Nachdem er hierauf die Dreizahl der kategorischen Schlussfiguren

ohne polemische Beziehung auf eine vierte Figur ziemlich. schwach durch

Blosse Berufung auf einen Memorial-Vers motivirt hat*°°), erörtert er die

330) Ebend. : Logica, ut Boethius in sua Topica dicit (s. Abschn. XII, Anm. 76),

duas habet purtes, sc. inventivam et iudicativam..... Judicium autem, ut hic sumitur,

est recta determinatio rationis in his, quorum est iudicium...... Et ide0 scientia,

quae est recta determinalio scibilium, est per causas, sc. cum rati0 resolvit causata

in causas, et propterea haec pars logicae, sc. iudicativa, dicitur analytica seu res0

lutoria, quia resolvit principiata in principia.

331) f. 28 r. A: Dico autem principia primas pr0p0sitiones per se notas; haec

aulem principia sunt dici de omni et dici de nullo .... Aliqui syllogismi non p0ssunt

immediate probari per dicla duo principia et propterea ..... indigent un0 alio prin

cipio ..... Hoc autem principium est : Quando eæ opposito consequentis infertur op

p0silum antecedenlis primae conclusionis, tunc prima consequentia fuit bona..... Et

haec reductio vocatur ab aliquibus „per impossibile“, a philosopho vero „per syllo

gismum conversivum“. Letzteres ist natürlich falsch, denn gerade „per impossibile“

ist aristotelischer Ausdruck (s. Abschn. IV,.. Anm. 623), hingegem ,,conversivus“,

welches allerdings bei Albert vorkommt (Abschn. XVII, Anm. 465), weist durch den

Boethius hindurch (Abschn. XII, Anm. 136) nur bis zu den älteren Peripatetikern

zurück (Abschn. V, Anm. 46).

332) Ebend.: In talibus syllogismis et eorum propositionibus non curatur, in

qua maleria sint; ideo utemur terminis transcendentibus. S. Abschn. XVII, Anm. 469.

333) Auch die logische Begründung der Umkehrbarkeit bewegt sich, wie bei

Scotus, in den Ausdrücken der Lehre von den Consequentiae.

334) f. 28 r. A : Per accidens ...... converluntur universalis affirmativa et, ut

αliqui dicunt, universalis negativa; tamen non est necessarium hoc ponere, ..... -

ea istenlibus enim universalibus veris semper particulares sunt verae. Hiernach kann

es zweifelhalt sein, ob mit jenen „aliqui“ etwa Scotus gemeint sei ; s. ob. Anm. 196.

335) f. 28 r. B: Particularis vero negaliva non convertitur, quia eae opposito

consequentis non inferlur oppositum anlecedentis. Vgl. hingegen ob. Anm. 199.

336) Nemlich der zweite der vier Werse, welche bei Petrus Hispanus vor

kommen (Abschn. XVII, Anm. 156), musste bei solcher Ansicht des Werfassers

wegfallen. -

337) f. 28 r. B u. v. A. S. Abschn. XVII, Anm. 587 u. 594.

338) f. 29 r. A: Plures figurae non possunl esse, quia tres termini in duabus

pr0p0sitionibus n0n p0ssunt pluries variari. Unde versus : Sub prae u. s. f. s. Abschn.

XVII, Anm. 51 (vgl. ebd. Anm. 181).

XIX. Pseudo-Thomas. 255

inutiles coniugationes, wobei er die bekannten Regeln, dass nicht beide

Prämissem negativ, noch auch beide particular sein dürfen, durch den

Zusatz vermehrt, dass das Gleiche auch von der Singularität und von der

Unbestimmtheit der Urtheile gelte ***), worauf er die unzulässigen Com

binationem betreffs der einzelnen Figuren zusammenfasst34"). Hierauf gibt

er für die drei Figurem vorerst nur die vierzehn aristotelischen Modi

an ***), fügt aber dann für alle drei Figuren noch „indirecte* Schluss

weisen hinzu, welche er darauf begründet, dass jeder umkehrbare Schluss

satz eines Syllogismus in seiner bewerkstelligten Umkehrung gleichfalls

als Schluss-Resultat zu betrachten sei; hieraus ergeben sich für die erste

Figur die ersten drei theophrastischen Modi (d. h. nach damaliger Ter

minologie Baralipton, Celantes, Dabitis, oder mach jetziger Bamalip,

Calemes, Dimatis), ferner für die zweite Figur zwei neue Modi (l. h.

Caesaro und Camestros), und ebenso drei neue für die dritte Figur

(nemlieh Umkehrung des Schlusssatzes in Darapti, Disamis und Datisi);

betreffs der zwei letzten theophrastischen Modi der ersten Figur (d. h.

nach damaliger Bezeichnung Fapesmo und Frisesomorum, nach jetziger

Fesapo und Fresison) wird die völlig richtige Bemerkung gemacht, dass

dieselben äuf dem Versuche beruhen, unzulässige Combinationen der ersten

Figur dennoch schlussfähig zu machen ***). Indem aber der Werfasser

hiebei den Boethius tadelt, weil er die indirectem Modi der zweiten und

dritten Figur vernachlässigt habe, müssen wir beachten, dass hier Boethius

den doctores moderni beigezählt wird 348). Jedoch trotz dieser Be

reicherung der Syllogistik zählt er zuletzt doch nicht 24, sondern nur

die üblichen 19 Schlussmodi mittelst jener nemlichen Memorial-Werse auf,

welche wir schon seit Shyreswood trafen ***). Hierauf reiht er eine Er

339) Ebend.: Inutilium coniugationum quaedam possunt fieri in omnibus figuris.

• • • • • • Sunt quatu0r: prima est, si ambae praemissae sunt negativae; secunda, si

ambae praemissae sunt particulares; tertia, si ambae sunt indefinitae ; quarta, si

ambae sunt singulares ..... Eae puris negativis, particularibus, indefinitis et singu

laribus nihil sequitur.

340) Ebend.: Inutiles vero coniugationes, quae non sunt in omnibus figuris, sunt

duae. Una convenit primae et tertiae figurae, sc. quando minor propositio est nega

tiva; secunda convenit primae et secundae figurae, sc. quando maior pr0p0sitio est

particularis. Vgl. bei Cassiodorus, Abschn. XII, Anm. 182.

341) f. 29 r. B u. v. A.

342) f. 29 v. B: Restat nunc dicere de syllogismis indirecte concludentibus ......

Tales autem syllogismi sunt numero decem; quinque enim sunt in prima figura, duo

in secunda, et tres in tertia figura. Sciendum, quod omnis syllogismus concludens

aliquam conclusionem, quae converli potest, eliam potest concludere illam, in quam

convertitur. Cum ergo omnes conclusiones dictorum syllogismorum possunt converti

eaeceptis particularibus negativis, omnes tales syllogismi poterunt concludere indirecte.

Tales autem in prima figura sunt tres, sc. primus modus, secundus et tertius; in

secunda sunt duo, sc. primus et secundus; in tertia sunt tres, sc. primus et terlius

et quarlus. Adducantur autem in prima figura duo modi, qui sunt contra du0 prin

cipia sive regulas datas in prima figura ; nam ambo habent minorem negativam,

- - - - - et alter eorum habet maiorem particularem. S. Abschn. IX, Amm. 100.

343) Ebend. : Doctores autem moderni, sc. Boethius, praetermissis quinque, sc.

secundae et tertiae figurae, de solis quinque primae figurae fecerunt mentionem (diess

ist nicht durchaus richtig, s. Abschn. XII, Anm. 136 f.). Quorum primus c0nstat

u. s. f., d. h. es folgen nun die fünf theophrastischen Modi der ersten Figur.

344) f. 30 r. A: Ad memoriter tenendum praedictos syllogismos inventi sunt qui

dam versus, qui taliter designantur: Barbara u. s. f. s. Abschn. XVII, Anm. 52 (nur

256 XIX. Pseudo-Thomas.

örterung de inventione medii an, welche er dem Albert entmimmt ***),

und auf gleicher Quelle beruht, was er in ziemlicher Breite über die

modalen Syllogismen angibt **").

Hingegen glaubte er offenbar, die an Albert und Thomas sich an

schliessende Logik dadurch ergänzen und verbessern zu können, dass er

in reichlicher Ausdehnung die Lehre von den hypothetischen Schlüssen

aufnahm (vgl. Abschn. XVII, Anm. 467 u. 540). Hatte er sich bezüglich

des hypothetischen Urtheiles an die byzantinische Logik angeschlossen (ob.

Amm. 328), so lässt er nun die dort übliche Dreitheilung fallen **"), um

in dieser Gruppe der Logik vollständig dem Boethius zu folgen ***).

Sehen wir hierauf von einer ganz augenscheinlichen Interpolation

ab, welehe aus der späteren Formation der byzantinischen Logik eine

Episode über die Reduplicativ- Sätze als Exponibilia enthält***), so

bildet den Schluss des Ganzen die Lehre de demonstratione, bezüg

lich derem der Werfasser sich wieder an Albert anlehnt, welcher seiner

seits den arabischen Standpunkt recipirt hatte, dass es sich hier um

finden wir hier Brocardo statt Bocardo). Hierauf wird ausführlich und deutlich die

Bedeutung der Buchstabem, welche in jenen Kunstworten workommen, erklärt (vgl.

ebend. Anm. 187), wobei es den Anschein hat, als wolle das Siglum ,,0“ in Bro

cardo und Baroco auf den Ausdruck ,,conversivus syllogismus“ (s. ob. Anm. 331)

zurückgeführt werden; wenigstens lesen wir dort: aliquando invenitur C et significat,

quod iste syllogismus ... potest reduci .... solum per syllogismum conversivum.

345) f. 30 r. A. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 464 (es werden dabei hier nur die

14 directen Schlussmodi in Betracht gezogen).

346) f. 31 r. A. Vgl. ebend. Anm. 461.

347) f. 32 r. A: Tres sunt species propositionum hypotheticarum, sc. conditionalis,

copulaliva et disiuncliva (s. ebend. Anm. 158). Syllogismi aulem, qui sunt eæ pr0

positionibus copulativis, eodem modo se habent sicut et syllogismi categ0rici, et ideo

de eis praetermittamus. Sed quia eæ propositionibus conditionalibus et disiunctivis

aliler fiunt syllogismi, quam in propositionibus categoricis, ideo de eis dicendum est.

348) Vorerst nemlich werden (f. 32 r. A) die conditionalem Urtheile nach Boe

thius eingetheilt (s. Abschn. XII, Anm. 146 u. 142), dann folgen von den condi

tionalem Schlüssen nur die ersten vier Modi (s. ebend. Anm. 155), d. h. nur der

sog. modus ponens, während der modus tollens wohl erwähnt, aber nicht näher

entwickelt wird; hingegen findet aus Avicenna (Abschn. XVI, Anm. 219) die relative

Satzform (mit „qui*) ihre Werwendung. Hierauf reihen sich (unter Werweisung auf

eine ausführlichere Monographie des Werfassers, s. ob. Anm. 299) die ersten 16

zusammengesetzten hypothetischen Schlüsse des Boethius an (s. Abschn. XII, Anm.

157), auf welche in kürzerer Zusammenfassung jene 48 Modi des zusammengesetzten

hypothetischen Syllogismus folgen, welche Boethius (s. ebend. Anm. 159—161)

nach den drei Figuren des kategorischen Schlusses geordnet hatte. Auch das dis

junctive Urtheil wird (f. 32 v. A) grundsätzlich in der nemlichen Weise aufgefasst

wie bei Boethius (s. ebend. Anm. 141 u. 148), woraus sich ebenso eine Reduction

der werschiedemen disjunctiven Urtheilsformen auf entsprechende hypothetische Ur

theile ergibt (s. ebend. Anm. 163).

349) f. 32 v. A, woselbst auf den Abschluss der Syllogistik (Dictum ergo sit

de syllogismis hoc modo; de aliis aulem speciebus argumentalionis non me intro

mitto; s. ob. Anm. 302) nun unmittelbar folgt: Notandum ad hoc: quod propositio

reduplicativa sit vera, requiritur, quod quatuor pr0p0sitiones eæp0nentes ipsam, sc.

tres categoricae et una hypothetica, sint verae u. s. w., d. h. es folgen num Regeln

über die Wahrheit der Reduplicativ-Sätze, wie wir sie früher, Abschn. XVII, Anm.

262 u. bes. 608 f. trafen. Und um dem Charakter einer lnterpolation zweifellos

festzustellen, folgem hierauf noch einige Bemerkungen über die Umkehrung der

kategorischen Urtheile.

XIX. Pseudo-Thomas. Aegidius Romanus. 257

die „Materie* der Syllogismen handle *°°). Mit Ausschluss jener Erör

terungen, welche in der zweiten Analytik des Aristoteles, sowie natürlich

auch im Commentare Albert's, der Definition gewidmet waren, wird

hier in ausführlicher Breite über per se u. dgl.°°'), über demonstratio

potissima *°°), über die sog. dignitates 8°°), und zuletzt über die Ein

heitlichkeit einer Wissenschaft gesprochen *°*), ohne dass wir irgend

Bemerkenswerthes hieraus hervorheben könntem. Nur das Eine dürfte

zu erwähnen sein, dass wir auch hier, wie bereits in einer anderen

Schrift (s. ob. Anm. 273), den sechs transcendenten Begriffen be

gegnen *°°).

Gleichfalls den Thomisten wurde Aegidius Romanus (oder de

Colonna, gest. i. J. 1316) beigezählt, von dessen ausgedehnter schrift

stellerischer Thätigkeit hieher gehören: ein Commentar zur sog. vetus

logica*°°), desgleichen zur ersten Analytik*°7), zur zweiten Analytik*°°),

zu Soph. Elenchi 3°°), ferner eine Schrift De ente et essentia °°"), so

dann der Commentar zu Petrus Lombardus 3"'), sowie Quodlibeta *°*),

und ausserdem unter drei kleineren Tractatem die Schriften De partibus

philosophiae und De gradibus formarum *°°). Die Commentare des

Aegidius zum Organon gehören zu denjenigen, welche man ,,ad litteram“

nannte, d. h. sie geben, abgesehen von den allgemeineren Einleitungen,

nur eine erklärende Umschreibung des Originales Satz für Satz oder, wo

nöthig, Wort für Wort, wobei, was wohl zu beachten ist, nirgends das

350) f. 32 v. B: Quaedam sunt, quae perlinent ad materiam demonslrationis.

Auch war schon in der Einleitung des ganzen Buches, f. 15 r. A, dieser letzte Theil

bezeichnet als: de syllogismo applicato ad materiam demonstrativam seu de demon

stratione. Vgl. Abschn. XWII, Anm. 459.

351) f. 33 r. A u. B; vgl. ebend. Anm. 473.

352) Ebend. vgl. ebd. Anm. 476.

353) f. 33 v. A u. f. 34 v. B; vgl. ebd. Anm. 475. u. Abschn. IV, Anm. 147.

354) f. 35 r. B; vgl. Abschn. IV, Anm. 675.

355) f. 33 v. B: Aliquarum propositionum termini sunt in communi omnium

notitia, ut sunt „ens, verum, bonum, unum, aliquid, res“ et huiusmodi, quae per

tinent ad primas conceptiones intellectus.

356) Eaepositio in artem veterem, videlicet in universalibus, praedicamentis, post

praedicamentis, seae principiis et Periermenias. Venet. 1507. fol. (auch später wieder

gedruckt Bergomi 1591. 4). Der Umkreis der „Ars vetus“ war ja schon längst

abgegränzt ; s. ob. Anm. 95. u. Abschn. XVII, Anm. 5 u. 103.

357) Evpositio super libros Priorum. Venet. 1516. fol.

358) Evpositio super libros Posteriorum Aristotelis cum teactu eiusdem. Venet.

1500. fol.

359) Eaepositio super libros Elenchorum Aristotelis. Venet. 1500. fol.

360) Egidius Romanus de esse et essentia. Venet. 1503. fol.

361) In primum Sententiarum. Venet. 1492. fol. u. 1521. fol. u. ed. Aguilar.

Corduba 1699. fol. (nach letzterer Ausgabe citire ich). In secundum Sentenliarum.

Venel. 1482. fol. u. 1581. fol. In tertium Sententiarum, ed. Gallucci. Romae

1623. fol.

362) Ohne Titelblatt: Incipiunt quodlibet celeberrimi ac excellentissimi docloris

domini Egidii de Roma. Bonon. 1481. fol. und Fertilissimi Aegidii Romani Quodli

betta [sic] .... ed. Rhodiginus. Venet. 1504. fol. und ed. Coninck. Lovan. 1646. fol.

(nach letzterer citire ich).

363) Tres tractatus domini Egidii de Roma . . . ... De partibus philosophiae

essentialibus ...... De differentia rhetoricae et politicae ...... De gradibus formarum.

S. l. e. a. 4.

PRANtl, Gesch. III. 17

258 XIX. Aegidius Romanus.

Material der byzantinischen Logik beigezogen wird. Es sind daher nur

einige Einzelnheiten, welche in dieser Beziehung unten zur Erwähnung

kommen müssem. Hingegen, was die Kernfragen betrifft, welehe damals

in der Logik umliefen, so äussert sich Aegidius gelegentlich hinreichend

ausführlich, um seinen Standpunkt völlig erkennen zu lassen. Wenn zu

weilen gesagt wurde, durch ihn habe sich die Schule der Thomisten erst

förmlich consolidirt, so ist diess bezüglich der Logik nicht durehaus

richtig. Bei den Theologen galt er wohl als der hervorragendste Tho

mist *"*); aber in der Logik ist es keineswegs ein reiner und strieter

Thomismus, welchem wir hier begegnen, sondern auch Aegidius hat in

ähnlicher Weise, wie wir es auch schon bei Anderen sahem, in die Doctrin

des Thomas manche scotistische Elemente aufgenommen.

Die bei Albert und bei Scotus recipirte Eintheilung der Wissenschaft

in eine reale und eine sermocinale wiederholt Aegidius, jedoch mit der

Wendung, dass die letztere ,,adminiculativa“ sei, und indem er dann

der Logik den Syllogismus als wesentlichen Gegenstand und als Motiv

ihrer näheren Eintheilung zuweist, folgt er völlig dem Petrus v. Auvergne

und dem Scotus °"°). Aber da er zugleich daran festhält, dass die Logik

eben doch nur modus sciendi und somit nicht eigentlieh selbst eine

Wissenschaft sei, da es auch ein Wissen ohne Logik (nemlich bei Glaubens

gegenständen, wie z. B. betreffs der Engel) gebe 8°°), so betrachtet er

den Unterschied zwischen logica docens und logica utens in einer von

Scotus sehr abweichenden Weise *"'). Ja er bringt den Begriff des

364) Z. B. Coninck theilt in der Worrede seiner Ausgabe der Quodlibela aus

dem ,,Conslilutiones s. ordinis Augustiniani* folgende Vorschrift mit: Volumus, ut

magistri regentes in lectionibus et determinationibus disputationum in omnibus sequi

et tueri debeant sanam et catholicam doctrinam fundatissimi doctoris nostri B. Aegidii

Romani, quondam noslri s. ordinis generalis; ubi vero eius scripta non reperiuntur,

eae D. Thomae Aquinatis doctrina suppleantur. Oder z. B. Aguilar (in der Ausgabe

des Commentares zu Sentent. I) nennt den Aegidius kurzweg „defensor operum

divi Thomae“.

365) Evpos. in art. vet. f. 2 v. B: Scientia speculativa dividitur in principalem

et adminiculativam: principalis est illa, quae est de rebus; adminiculativa dicitur

quasi adiuvans illam realem scientiam, sicut sermocinales (s. Abschn. XVII, Anm.

362 f. u. obige Anm. 87). Ista autem principalis, quae est de rebus, dividitur in

tres, sc. in naturalem, metaphysicam et malhematicam ...... f. 3 r. A : Adminicula

tiva autem dividilur in tres partes, sc. in grammaticam, logicam et rhetoricam.

Logica, in qua subiectum est syllogismus, sic dividitur : aut est de syllogismo aut

de partibus eius; si de partibus, aut propinquis aut remotis. Si de remotis, sic est

liber Praedicamentorum .....; si de parte propinqua, sic est liber Periermenias .....

Si autem de syllogismo, hoc erit aut de syllogismo in communi non contracto ad

aliquam materiam, et sic est liber Priorum ; aut contracto ad aliquam materiam, et

hoc dupliciter, quia aut contrahitur ad materiam necessariam, et sic est liber Poste

riorum, aut ad materiam probabilem; et hoc dupliciter, quia aut ad probabilem

simpliciter, et sic est liber Topicorum, aut ad probabilem apparenter, et sic est liber

Elench9rum. 0mnes alii libri sunt de bene esse (ebensó Eaepos. s. libr. Elench.

f. 2 r. B). S. ob. Anm. 244.

366) Evpos. s. libr. Poster. f. 2 r. A: Logica est , quaedam via ad ceteras sci

enlias, quare ..... est magis modus sciendi, quam scientia; num non est necessaria

logica propter res scitas, sed propter nostrum modum sciendi. Possunt enim res sciri

absque logica ; nam substantiae separatae, quia non intelliguntur cum discursu, ut

sciantur, non indigent logica. Ebenso Ea pos. s. libr. Elench. f. 2 v. B.

367) Eaepos. s. libr. Poster. f. 5 v. A: Logicus, ut est docens, docet logicam,

XIX. Aegidius Romanus. 259

modus, sciendi in ähnlicher Weise , wie wir es bei einem Thomisten

sahen (ob. Anm. 330), in Verbimdung mit der boethianischen Zweitheilung

des logischem Gebietes *"*), und findet so in der Erörterung der Syllo

gismen und ihrer Bestandtheile das wesentliche Mittel zur Wermeidung

vou Irrthümern *""). Dass aber eben der Syllogismus der eigentliche

Gegenstand der gesammten Logik sei, erweist er dadurch, dass er ver

schiedenem Gegengründen, welche auch schon Petrus v. Auvergne ange

führt hatte, anderweitige Beweisgründe entgegenstellt, und auch die An

nahme Anderer, dass ens rationis oder dass actus rationis oder dass

modus sciendi als solcher der Gegenstand der Logik sei, heseitigt er in

überraschender Geschwindigkeit durch die Behauptung, dass ja gerade der

Syllogismus all diese verschiedenen Momente schon in sich enthalte 879).

Nur schwankt er mit diesem seinem Standpunkte eim anderes Mal doch

wieder in den Begriff der traditionellen intentio secunda und hiemit in

conceptus, jedoch in einer von Scotus (ob. Anm. 92) abweichenden Weise,

hinüber, indem er die Erzeugnisse des Erkenntniss-Actes (— formatum

per actum intelligendi —), unter welchen freilich der Syllogismus das

höchste ist, als Gegenstand der Logik bezeichnet *7 !).

quae non est scienlia, sed modus sciendi, .... ut est utens, aggenerat opinionem ....

Demonstratio proprie sumpta non aggenerat modum sciendi nec opinionem, sed scien

tiam. Vgl. Ea pos. s. libr. Elench. f. 2 v. B. S. bingegen bei Scotus ob. Anm. 90.

368) Eaepos. s. libr. Prior. f. 2 r. A : Logica modum et rationem discernendi

debet determinare ; sed ratio discernendi secundum Boethium duas habet partes, sc.

inventionem et iudicium (Abschn. XII, Anm. 76)..... Logica simul determinat sci

enliam et m0dum sciendi; et n0n est inconveniens, est enim logica de m0d0 sciendi,

unde p0test illa se ipsam reclificare ...... (B) Ars inveniendi in Topicis et Elenchis,

ars autem iudicandi in Prioribus et Posterioribus traditur.

369) Evpos. s. libr. Poster. f. 2 r. B: Ne in conceptionibus erretur, necesse fuit

tradere scientiam libri Praedicamentorum ...... Ne in formando enuntialionem erretur,

necesse fuit invenire scientiam libri Periermenias . . . . . Ne in syllogizando et indu

cendo conclusiones eæ principiis error accideret, necesse fuit invenire illam partem

logicae traditam in arte nova, ubi de omni syllogismo traditur nolitia. Ebenso Evpos.

s. libr. Elench. f. 2 r. B.

370) Eaepos. s. art. vet. f. 3 v. B: Quaeritur, utrum syllogismus sit subieclum

in logica. El arguitur, quod non. Nam sicut se habet subiectum ad scienliam, ita

pars subiecli ad partem scientiae ; sed in aliqua parte logicae, ut in libro Elench0

rum, non est subieclum aliqua pars syllogismi (vgl. ob. Anm. 243)..... Nihil est

subiectum , totius el partis; sed syllogismus est subiectum in parte logicae, ergo non

erit subiectum in tota logica ...... In oppositum arguitur: Illud est subiectum in

aliqua scienlia, cui attribuunlur omnia determinata in illa scienlia; sed omnia deter

minata in logica allribuuntur syllogism0; ergo..... Ad hanc quaestionem contradicunt

quidam, quod ens (muss heissen ens rationis, s. sogleich) est subiectum in tota

logica, quia de- omnibus ibi praedicatur determinatis. Alii dicunt, quod hic sit sub

ieclum actus ralionis, qui est tripleæ, sc. simplicium apprehensio, c0mp0sit0rum in

telligentia, intellectorum collalio. - Alii dicunt, quod modus sciendi, qui est similiter

tripleæ, sc. diffinitivus, divisivus, collectivus. Sed dicendum, qu0d syllogismus n0n

differt ab istis, prout etiam ponitur subiectum; nam idem est, quod aclus rationis et

quod ens rationis, et una pars modus sciendi, sub quo alii ad minus comprehenduntur

materialiter; nam in syllogismo ponuntur termini, qui diffiniuntur et etiam dividuntur.

Et ila dic0, quod syllogismus est subieclum.

371) Eaepos. s. libr. Elench. f. 2 v. A: Etsi aliquo modo de actibus rationis sit

logica, proprie tamen non est de actibus, sed est de intentionibus et conceptibus, qui

formanlur per huiusmodi actus ...... • Dialectica ergo, quae proprie rationalis est,

magis erit de huiusmodi conceptibus, quam de ipsis actibus ..... (B) In intelligendo

1 7 *

260 XIX. Aegidius Romanus.

Schon dieses eklektische Herumtappen zeigt uns den Aegidius als

einem Geistesverwandten des Albert, und so wird nun auch die Univer

salienfrage von ihm in einer Weise erledigt, dass der ursprüngliche

Thomismus manche Erweiterung oder Abschwächung erfährt. Er gibt

einmal eine kurze Charakteristik der Ansicht Plato's und jener des Ari

stoteles, in welch letztere er einen sowohl dem Thomas als auch dem

Scotus mundgerechten Dualismus hineininterpretirt, und fügt ausserdem

noch eine dritte Annahme hinzu, welche nach ihrem Wortlaute die meiste

Aehnlichkeit mit Aussprüchen des Roger Baco hat*"*). Auch eine andere

Stelle ist ohne grossem Belang, insoferne nur gesagt wird, dass die Uni

versalien aussagbar und vervielfältigbar sein müssen, sowie dass sie nicht

selbstständig für sich, sondern nur in anderen Wesen existiren und dort

dann ihre verschiedene singuläre Determination finden *"*). Hingegen da,

wo er die Frage erörtert, ob die Universalien in der Seele oder in den

äusseren Dingen seien, gelangt er nach Anführung der beiderseitigen

Gründe zu dem merkwürdigen Ausspruche, dass, obwohl es neben dem

„in anima“ und dem „eaetra“ kein anderweiliges Drittes gebe, demnoch

die Sache an sich (res de se), welche nur als erkannte ein Universale

sein kann, weder in der Seele noch im äusseren Dinge sei, d. h. doch

wohl, dass man von der „Sache an sich* überhaupt nicht reden könne,

hingegen als Universale sei der Gegenstand des Erkennens nicht ausser

halb der Seele , denn es komme ihm da Gemeinsamkeit zu, welche in

den äusserem Dingen nicht sei; kurz er umschreibt den Dualismus des

Thomas mit Ausdrücken des Scotus, wie z. B. species informans und

referre, mit welchen er wieder die Terminologie des Ersterem, z. B.

abstrahere und similitudo, verbindet, und so kommt er zuletzt mit sco

tistischer Wemdung zu dem Resultate, dass das Universale in seinem for

mellen Sein in der Seele und nach dem materiellem Sein in den äusserem

conclusiones in principiis formamus syllogismum; libri ergo artis novae non erunt de

actu intelligendi, qu0 inlelligimus conclusiones in principiis, sed de syllogismo, qui

formatur per talem actum. Patet ergo, de quo sit logica universaliter, quia est de

huiusmodi conceptibus et intentionibus formatis per actum intelligendi, Ebenso De

part. philos. essent. p. 1 f.

372) In I Sentent., Dist. XIX, Qu. 1, art. 1, p. 389 A : De universali sunt

diversi modi dicendi. Nam Plulo posuit, universalia esse abslracla; volebat enim,

de omnibus rebus esse multa per participationem et unum per essenliam...... (B)

Alia positio universalis fuit Aristotelis, qui voluit, quod universale est id, quod prae

dicatur de rebus nec proprie est substantia, eo quod est commune mullis nec habens

proprium esse nec per se esse ; hoc autem universale nec est quid reale solum nec

quid rationis solum, sed quantum ad esse materiale est quid reale et est in parti

cularibus, esse tamen formale recipit ab anima ...... Isti autem • duplici modo uni

versalis superadditur modus tertius, sc. quod species, quae est in intellectu abstracta,

dicilur universale, eo quod habet respectum ad plura, non quia de pluribus prae

dicatur, sed quia pluribus est similis. S. Abschn. XVII, Anm. 571, 573, 577.

373) Ebend. Dist. XXV, Qu. 1, art. 2, p. 480 B: Ad esse , universalis quatuor

concurrunt: Prim0, qu0d praedicelur de pluribus ..... , secundo, qu0d plurificetur in

illis....., tertio, quod non significet per modum hypostusis sive per modum per se

subsistentis, sed quod significet per modum existentis in alio......, quarto, quod in

his, in quibus eæistit, habeat aliud et aliud esse, nam homo non secundum idem

esse est in Socrate et Plalone. Das einzig Entscheidende in dieser Aufzählung ist

eine antiplatonische Tendenz, welche sich aber, wie wir nun schon so oft sahen,

fast won selbst verstand.

XIX. Aegidius Romanus. 261

Dingen sei *"*). Jenes räthselhafte Dritte aber, nemlich die „Sache an

sich* entpuppt sich so als die „species intelligibilis“ des Scotus, welehe

als potenzielle intentio das Mittlere zwischen Sinneswahrnehmung und

Denken sei*7°). So kanm Aegidius mit der Passivität, welche Scotus dem

Denken zuwies, eimverstandem seim, da „passio , similitudo, intellectus,

conceptus“ all das Nemliche seien*7°), und er kann zugleich mit dem

sog. Empirismus des Aristoteles, welchem ja auch Thomas eine Berech

tigung zugestand, sympathisirem, da nach einer aristotelischen Stelle die

Seele an sich eine tabula rasa sei 377). Und wiederum kann er das

„esse essentiae“ des Scotus beiziehen, welches eben der Denkbetrachtung

(consideratio apud intellectum) unterliege und in seinem Ansichsein Sache

der prima intentio, aber als Universale Gegenstand der secunda intentio

sei*'°); ja mit diesem Begriffe der consideratio gelangt er zu einer

374) Eaepos. in art. vet. f. 3 v. B: Quaeritur, utrum universalia habeant esse

in anima vel in re eaclra. Et arguitur, quod in re eætra ; nam universale est in illa

natura, quae praedicatur de pluribus, sed res eætra est huiusmodi. Secundo sic:

Universale est in eo, cui accidit (s. Abschn. XVlI, Anm. 392) intentio universalis,

sc. genus et species; sed istae intentiones accidunt rebus eaelra. In oppositum ar

guitur: 0mne, quod est in re eaetra, est particulare signatum per materiam (s. ebend.

Anm. 519); sed universale non est particulare, ergo non est in re eaetra. Secundo

sic: Si universale esset in re eætra, sic bene praedicaretur, ut diceretur „Socrates

est universale“; sed hoc est falsum ; ergo universale non est in re eaetra. Dicendum

ad hanc quaestionem, quod res de se non est universalis nisi in eo, quod intelligi

tur; nam res de se non habet esse in anima nec in re eaetra. Licet non sit dare

tertium esse, quin sit in anima vel in re eætra, tamen de se in nullo horum est.....

f. 4 r. A: Secundum esse universale non est eactra animam , nam de ratione univer

salis est, ut silii praesint duo, sc. civitas (natürlich zu lesen unitas) et communitas;

in re autem eætra nihil est commune (vgl. bei Scotus, ob. Anm. 100 u. 121). Prout

autem illa res et illa natura est in anima per suam speciem, adhuc potest considerari

duplieiler. Uno modo, prout informat animam, et sic est res singularis (die „species

informans“ des Scotus, ob. Anm. 110); alio modo, prout habet esse in anima et

ulterius refertur ad res eætra, et sic est universalis (das „referre* s. Abschn. XVII,

Anm. 377 u. 392 und bei Scotus Amm. 125)..... Res intellecta significata (ebenso,

ob. Anm. 129 ff.) per ista nomina ,,homo, animal“ potest dici universale, prout est

intellectus abstractus, i. e. secundum quod similitudo (s. Abschn. XVII, Anm. 393

u. 395) apprehensa ab anima refertur ad rem, cuius est similitudo; et illa talis res

non est in anima nisi sicut obieclum in potentia, quam perficit, sed est in re eaetra.

Et sic patet solatio, ..... quod universale secundum esse formale est in anima (also

die scotistische „formalitas“, ob. Anm. 129, 133, 147 ff.), secundum esse materiale

est eactra animam, ut dicatur universale illud, cuius est intellectus abstractus et simi

litudo eius est apprehensa ab anima.

375) Quodlib. III, 11, p. 170 B: A sensibili ergo in medio, quod est intentio

in potentia, causatur species intelligibilis in medio, quae est intentio in actu; .....

ab huiusmodi autem intentione in actu eæistente in medio causatur intentio in sensu.

...... p. 171 A: Ab hoc ergo eaetremo, quod est solum potentia intelligibile, ad hoc

aliud eaetremum, ut ad intellectum, per quem sumus inlelligentes actu, non est transi

tus nisi per medium, ut per speciem intelligibilem. S. ob. Anm. 111.

376) Eaepos. in art. vet. f. 47 v. B: Illa quatuor nomina, sc. passio, similitudo,

intellectus et conceptus, idem penitus significant. S. bei Scotus, Anm. 114 u. 127.

377) Ebend. f. 2 r. A: Intellectus est in potentia passiva ad intelligendum quod

libet intelligibile, quod patet per ipsum philosophum dicentem , quod anima in prima

sui creatione est tanquam tabula rasa, in qua nihil est depictum (s. Abschn. IV,

Anm. 97). Ebenso in II Sentent., Dist. XXVIII, Qu. 1, art. 1, p. 360 A.

378) Quodlib. II, qu. 6, p. 62 B: Res considerata secundum esse essentiae habet

esse rationis, et intellectus est ille, qui fertur in ipsam essentiam secundum se ; et

ipsa essentia creata secundum se non habet esse, sed solum habet considerationem

262 XIX. Aegidius Romanus.

blossem Relativität des Universellen umd des Particularem, welche uns nicht

mur an Gottfried von Fontaines und Johannes Parisiensis, sondern fast

noch treffender an diè Status- und Indifferenz - Lehre des 12. Jahrh.

erinnert 879).

Auch bei der Frage über das Princip der Individuation zeigt uns

Aegidius den gleichen Halb-Thomismus, denm allerdings hält er sich an

das „hic et nunc“, durch welches die Einzelndinge von den ewigem Uni

versalien unterschiedem seien*°°), und er verlegt so die Individualisirung

in die quantitativ auftretende Materie **'); aber indem er diesen Thomis

mus gegen die Pariser Censur Tempier's, welche er als voreilig und

unüberlegt bezeichnet, vertheidigen will, hegründet er die Möglichkeit

immaterieller Individuem ebenso, wie Alexander v. Alessandria, in sco

tistischer Weise auf das esse selbst, durch welches ja auch allein die

Form der Existenz bestimmt sein könne ***), — eine Erklärung, welche

freilich zuletzt, wie bei Göthals und bei Johannes Parisiensis, an Gottes

Allmacht appellirt***).

apud intellectum (vgl. Scotus, ob. Anm. 135 ff.). Unde esse essentiae, prout est

aliud ab esse naturae, est esse secundum intellectum, et esse essentiae non differt ab

esse universalitatis, quasi unum sit esse rationis et non aliud, ut isti videntur. dicere,

dum volunt, quod res, ut habet esse particulare, habeat esse naturae, ut vero habet

esse universale, habeat esse rationis, ut autem habet esse essentiae, habeat esse, quod

nec sit esse naturae nec esse rationis. Ulrumque enim, tam esse universalitatis quam

esse essentiae, est esse rationis; sed esse essentiae est rationis tanquam inlenlionis

primae, esse universalitatis est rationis tanquam intenlionis secundae. Vgl. ln I

Sentent., Dist. XXX, Qu. 1, art. 3, p. 571 A.

379) In III Sentent., Dist. XXIII, Qu. 1, art. 1, p. 584 B: Eadem res considerata

cum conditionibus materiae est particularis, sine conditionibus est universalis, et ut est

particularis, est corruplibilis, ut universalis incorruptibilis ..... Aliter et aliter con

siderata potest esse universalis et particularis. Vgl. ebend. Dist. XII, Qu. 2, art. 3,

p. 475 B. In II Senlent., Dist. III, 2, Qu. 2, arl. 4, p. 255 A, S. ob. Anm. 70 u. 74.

u. Abschn. XIV, Anm. 85, 129, 137, 141.

380) In I Sentent. Dist. XV, 2, Qu. 1, art. 3, p. 292 B: Universalia sunt

aeterna, non quod non inceperint esse, sed quia sunt , abstracta a conditionibus ma

teriae, quae sunt hic et nunc, ratione quarum variabilitas temporum habet esse. S.

Abschn. XVII, Anm. 520.

381) Quodlib. I, 11, p. 24 B: Hoc ergo modo fit individuatio, quia materia

habet esse eaetensum per quantitatem, et in diversis partibus materiae recipiuntur

diversae formae ; forma dividitur et divisa individuatur per materiam eaclensam; sed

cum extensio per quantitatem fiat, ad quanlitalem est recurrendum, cum loqui volu

mus de individuatione corporum. Ebenso In Il Sentent., Dist. III, 1, Qu. 1, art. 1,

p. 163 A.

382) Ebend. II, 7, p. 65 A: Dicendum, quod de hoc sit articulus Parisiensis

(s. ob. Anm. 13)...... 0ptandum ver0 foret, quod maturiori consilio tales articuli

fuissent ordinali, et adhuc sperandum, quod forte de iis in poslerum sit habendum

consilium sanius...... (B) Forma sub duplici respectu considerari potest; primo enim

potest comparari ad materiam, secundo ad esse ...... p. 66 A: Dicere possumus,

quod ..... , quando forma determinatur per esse, non sit inconveniens, esse, plura in

eadem specie, quia tunc illa plura per se et primo differunt per esse...... p. 67 B:

Sicut materia aliquando unitur propter formam, aliquando forma diversificatur propter

materiam, sic aliquando esse unitur propter formam, aliquando forma plurificatur

propler esse ...... p. 68 A: Imaginandum est enim, quod secundum naturae cursum

deus det tantum de esse ipsis substantiis separalis, quantum possunt ipsae recipere.

S. ob. Anm. 251.

383) Ebend. 18, p. 96 B: Consuevit communiter dici, quod , secundum naturae

cursum animae individuentur in suis c0rp0ribus, ..... et, p0slquam separatae sunt a

XIX. Aegidius Romanus. 263

An die gleichen Vorgänger, nemlich an Gottfried v. Fontaines und

Johann v. Paris, schliesst er sich auch betreffs der unitas formae am,

nur verbindet er mit der Ansicht derselben, dass die Mehrheit der Formen

nur in der subjectiven Denkauffassung liege, das Motiv des Scotus, wor

mach die Wesens-Einheit jedenfalls auf Eimer letzten abschliessenden Form

beruht ***), so dass neben und trotz dieser Einheit durch die denkende

Betrachtung in Einem Wesen immerhin mehrere wirkende Principien er

fasst werden können *°°). Und sowie er darauf hinweist, dass bei Sub

stanzen die reelle pluralitas formarum in Conflict mit dem christlichen

- Dogma komme, so hält er auch für die Accidentien die Einheit der Form

aufrecht, da dieselben nur mach dem Grade der Intemsität ihrer einheitlichen

Form eine Manigfaltigkeit an sich tragen*°°), weleh letztere, d. h. intensio

et remissio, er gelegentlich an dem schon bei Scotus vorkommenden Bei

spiele des Warmem und Kalten darlegt ***). -

Was die Einzeln-Exegese des 0rgamons betrifft, so treten aus der

selben, wie schon oben bemerkt wurde, mur etliche Punkte als erwäh

menswerth hervor; nemlich dass Aegidius bezüglich der Schrift De seae

principiis, welche er in umerträglicher Weitschweifigkeit commentirt, nicht

einmal gewiss weiss, ob dieselbe wirklich von Gilbert, oder nicht viel

corporibus, suam distinctionem retinent secundum esse, quod acquisiverunt in cor

p0ribus ..... Posset tamen deus, si vellet, sine corporibus individuare animas; posset

enim dare animabus tale esse signatum sine corpore, qu0d est aequale illi esse,

quod habent, quando infunduntur corporibus (d. h. der liebe Gott kann vermöge

seiner AIImacht auch Unsimn treiben). Ebenso In I Sentent., Dist. IV, Qu. 1, art.

3, p. 108 A. Vgl. ob. Anm. 48 u. 73.

384) De esse et essentia, qu. 10, f. 24 r. A: In corporibus animatis ...... m01,

sunt plures formae nec plures naturae nisi secundum rationem (vgl. Anm. 70 u. 74)

- • • • • • Quod anima sentit et intelligit, eae hoc non arguitur, quod sint diversa esse,

sed solum concluditur, quod in ea sint diversae qualitales et diversae potentiae.....

Esse non numeratur secundum formas partis, sed solum secundum formas totius, vel

si numeratur secundum formas partis, hoc erit solum secundum formam ultimam et

completivam, et quod quantumcunque in re ponantur plures formae partis, tamen

semper est ibi una forma totius et una forma compleliva; ideo semper est ibi unum

esse (vgl. ob. Anm. 156 ff.). In III Sentent., Dist. XXI, 2, Qu. 1, art. 3, p. 565 A:

Una igitur forma secundum rem et plures formae secundum rationem.

385) In I Sentent., Dist. VI, Qu. 1, art. 1, p. 134 B: A diversis rationibus sunt

imposita, ..... nam licet sit eadem forma substantialis, per quam homo est subslanlia

et animal et homo, tamen ut per eam est substantia, est principium essendi, ut est

animal, est principium vitae, ut est homo, est principium eius, quod est intelligere.

386) De gradibus formarum, p. 1 (der Druck selbst hat übrigens keine Pagi

nirung): Videtur sufficienter ostendi eae diffinitione accidentium, quod genus in talibus

non conlrahatur per additionem alicuius formae, sed .... solum eæ additione subiecli.

Non ergo in talibus est dare realiter gradus formarum, sed si in eis est dare tales

gradus, hoc erit solum secundum quandam intentionem et rationem; nam de ipsis

accidentibus non diffinitiones reales vel physicae, sed solum intentionales et logicae

dari possunt ..... (p. 2) In ipsa generatione substantiarum forte videretur alicui,

quod ` innolescerent nobis formarum gradus, cum embryo prius vivat vita plantae,

postea vita animalis, ultimo vita hominis ...... Non est generatio enlis, nisi sit ge

meratio unius ..... (p. 3) Quaestio tamen est, utrum ponere plures formas in comp0

sito repugnat his, qüae tenere debemus secundum fidem catholicam..... Gradus enim

formarum primo répugnat morti et passioni Christi, secundo repugnat eius unioni

ll. S. W. -

387) Quodlib. III, 11, p. 153 f. u. VI, 9 f., p. 386 ff. S. oben Anm. 160 f.

264 XIX. Aegidius Romanus. Herveus Natalis.

leicht von Alfarabi oder gar von Aristoteles. selbst (!) verfasst sei *°°);

fermer dass er sieh der Polemik anschliesst, welche Albert und Scotus

gegen die Berechtigung einer vierten Schlussfigur geübt hatten ***), dass

er ebenso, wie wir es bei einem anderen Thomisten sahem (ob. Anm. 331),

das Dictum de omni und de nullo als letzte Principien der Syllogistik

betrachtet, dabei aber dieselben als den ersten „Hammer* bezeichnet,

mittelst dessen die übrigen Hämmer geschmiedet werdem °°°); endlich

dass er betreffs der Definition des Mittelbegriffes (wahrscheinlich anderen

Logikern gegenüber) die ächt aristotelische Ansicht vertrat°°!).

Auch Herve u s Natalis (oder Brito, gest. i. J. 1322) gehört zu

dieser Gruppe der Halb-Thomisten, unterscheidet sich aber durch schär

feres Denken sehr zu seinem Wortheile von Aegidius und Anderen. Wir

besitzen von ihm einen Commentar zum Sententiarius °°°), Quodlibeta

nebst acht anderweitigen Tractatem, unter welchen De unitate - formae

hieher gehört °°°), und eine Monographie De intentionibus 394). Was die

Aufgabe der Logik betrifft, so bestreitet Herveus die Ansicht, dass sie

388) Eaepos. in art. vet. f. 31 v. B: Causa efficiens huius libri ignoratur (es

war nemlich durch Albertus Magnus üblich gewordem, nach Art der Commentatorem,

s. Abschn. XI, Anm. 141 , in der Einleitung zum Commentare einer jeden Schrift

verschiedene Fragen zu beantworten); quidam dicunt, quod fuit Aristoteles, alii

dicunt, quod fuit Alpharabius, alii dicunt, quod fuit Gilbertus Porretanus ...... Hic

liber dividitur in partes tres, sc. in anteprincipia, principia et postprincipia.

389) Evpos. s. libr. Prior. f. 10 r. B: Videtur, quod quarta deberet esse figura,

ubi medium praedicaretur de primo et subiiceretur postremo ..... Et dicendum, quod

medium syllogisticum aut habet conditionem primi in Ordine praedicabili, et tunc est

figura secunda, aut conditionem ultimi, et tunc est figura tertia, aut conditionem

medii in ordine praedicabili, et tunc est figura prima ...... Patet igitur, cum non

sint nisi tres dictae conditiones medii, non potest esse figura alia. S. Abschn. XVIl,

Anm. 466 u. ob. Amm. 207.

390) Eaepos. s. libr. Poster. f. 3 v. A: Si aliquis faber fabricaret omnem mar

tellum, non posset per martellum aliquem omnem martellum fabricare, quia tunc ille

martellus fabricaret se ipsum ..... Est tamen aliquis syllogismus, qui probat et roborat

omnem syllogismum..... In quibuscunque syllogismis est principium ,,dici de omni“

vel „dici de nullo“, illi sunt perfecti syllogismi ...... Reducuntur ad propositionem

hanc, quod non contingit simul esse et non esse. Um Spinoza's willem mag das

Gleichniss (s. Abschn. XVII, Anm. 104 u. 366) beachtenswerth sein.

391) Eaepos. s. libr. Elench. f. 67 v.— 70 v. findet sich unter dem Titel Quaestio

defensiva opinionis de medio demonstrationis Aegidii eine kleine Abhandlung eines

Anhängers des Aegidius über diese Frage. Letzterer nemlich hatte auch schon in

seiner Erpos. s. libr. Poster. f. 122 ff. die Ansicht vertreten, dass bei der demon

stratio potissima es sich behufs des Mittelbegriffes um die Definition der „passiones

subiecti“ handle (s. Abschn. IV, Anm. 699); und da nun Andere die Definition des

Snbjectes selbst für das Haupterforderniss hielten, so polemisirt gegen diese der

Schüler des Aegidius.

392) Hervei Britonis ..... in quattuor Petri Lombardi sententiarum volumina.

Venet. 1505. fol.

393) Die älteste Ausgabe (ohne Titelhlatt: Herwei Britonis .... quattuor quo

libeta feliciter incipiunt. Venet. 1486. fol.) ist unvollständig. Das Gänze ist 7 nur

gedruckt in: Subtilissima Hervei Natalis Britonis ..... quolibeta undecim cum octo

ipsius profundissimis tractatibus ..... De beatitudine, De verbo, De aeternitate mundi,

De materia coeli, De relatione, De pluralitate (im Titel des Tractates selbst, f. 71 r. A,

steht hingegen richtiger De unitate) formarum, De virtutibus, De motu angeli. Venet.

1513. fol.

394) Herwei Britonis theologi eaecellentissimi ..... liber de intentionibus feliciter

incipit. S. l. e. a. 4. -

XIX. Herweus Natalis. 265

actus intelligendi zum eigentlichen Gegenstande habe (vgl. ob. Anm. 370),

da hieraus folgen würde, dass sie eine praktische Disciplin sei, und selbst

wenn man diese Consequenz nicht ziehen wolle, jedenfalls jener actus

intelligendi nicht ein Erzeugniss der Logik selbst sei, sondern auf natür.

lichem Wege von den vorgestellten Dingen hervorgerufen werde; und da

eben das Wie dieser Entstehung vom Logiker untersucht werde, seien

sonach die entia rationis, welche vorstellungsweise (obiective, s. sogleich

unten Anm. 399) im Denken sind, der Gegenstand der Logik, und der

nominalistische Einwand, dass die Logik die Wortbezeichnungen zu Syllo

gismen ordnend verbinde, falle darum hinweg, weil die syllogistische

Anordnung schliesslich doch gleichfalls von der Natur der Dinge provocirt

werde°°°). So bespricht Herveus den Begriff der intentio; er unter.

scheidet nemlich eine subjective Bedeutung, welche die Modalität des

Vorgestelltwerdens (als species intelligibilis oder als actus intelligendi

oder als conceptus) enthält, und andrerseits eine sachliche Bedeutung, in

welcher die Bestimmtheit (terminatio) des Verhältnisses zwischen Ding

und Worstellung, folglich auch das Ding selbst als vorgestelltes liegt; und

insoferne bei letzterer Bedeutung wieder die übliche Unterscheidumg einer

prima und secunda intentio gemacht wird, sucht er den schwierigeren

Begriff der prima intentio genau festzustellen; nemlich die sachlich ge

nommene intentio könne entweder „abstract“ (s. bei Scotus ob. Anm. 128)

als ledigliche intentionalitas selbst, d. h. als das Aufgefasstsein über

haupt, oder „concret* als der Gegenstand der Auffassung verstanden

werden, und im letzteren Falle wieder könne man den Gegenstand ent.

weder gleichsam als Gefäss der begrifflichen Auffassung oder gleichsam

als Zielscheibe der begriffsmässigen Namenbezeichnung nehmen; und nun

von diesen drei Bedeutungen enthalte weder die erste (als blosse Ab

straction) noch die zweite (als concrete Werflechtung), sondern nur die

dritte (als Quelle der Wortbezeichnung) den wahren Begriff der intentio

prima°°°). Stimmt nun letzteres völlig mit Scotus überein (s. ob. Anm.

395) Quodlib. I, 3, f. 8 r. B: Cum logica sit de actu intelligendi, qui est quod

dam operabile a nobis, ut videtur, ergo logica erit practica ..... (v. A) Dicendum,

qu0d videtur quibusdam, qu0d logica non sit de actu intelligendi ut de obiecto, sed

de entibus rationis consequenlibus res, ut sunt obiective in intellectu, quae non fiunt

α nobis per habitum logicae, sed fiunt in nobis ab ipsis rebus sic eae natura sua

ordinate moventibus intellectum nostrum. Secundo dico, quod dato, quod actus in

telligendi obiectum esset ipsius logicae, non tamen ipsa logica esset practica, quia

actus intelligendi, qui consideratur in logica, non fit in nobis per logicam, sed fit in

nobis naturaliter ab obiectis, unde homo per logicam non considerat, qualiter faciat

actum intelligendi, ..... sed qualiter actus intelligendi fit ab obiectis naturaliter in

nobis. Et si arguatur conlra, quia docet facere syllogismum, respondeo: Si intelligas

per „facere syllogismum“ sic ordinare voces significativas, sic potest fieri per logicam

syllogismus ; si autem intelligas talem ordinem motionis intelligendo res, sic logicus

non facit talem ordinem, sed natura rei sic movens.

396) De intent., f. 1 v: Uno modo dicitur intentio eæ parte ipsius intelligenlis,

sc. omne illud, quod per modum alicuius repraesentationis ducit intellectum in cogni

tionem alicuius rei, sive sit species intelligibilis sive actus intellectus sive conceptus

fmentis ...... Alio modo dicitur intentio, quod se tenet eae parte rei inlellectae, et

h0c modo dieitur inlentio res ipsa, quae intelligitur, inquantum in ipsam tenditur

sicut in quoddam cognitum per actum intelligendi, et intenlio sic dicta formaliter et

in abstracto dicit ..... terminationem, quae est quaedam habitudo rei intellectae ad

actum intelligendi....... Prima intentio concretive et materialiter dicit illud, quod

266 XIX. Herveus Natalis.

127), so gilt das Gleiche auch von dem hiemit verwandten Grundsatze,

dass die entia rationis überhaupt nicht mit realer Gegenständlichkeit im

Denken auftreten, sondern mur Dasjenige enthaltem, was aus dem realem

Dingen in der Werkstätte der Worstellung erfolgt *''); und wenn hier

nach die Wahrheit als „Uebereinstimmung des Dinges mit jenen seimen

in der Worstellung erfassten Folgen* definirt wird und die verschiedenen

Modalitäten dieser „Folgen* das Motiv der Eintheilung der Logik dar

bietem, so wird eben diese in Ausdrücken dargelegt, welche gleichfalls

bei Scotus sich findem °°°). Indem aber dabei die Wortbezeichmung, d. h.

obige intentio prima, für alle logische Thätigkeit als Woraussetzung gilt,

kann num die Frage über dem eigentlichen Gegenstand der Logik. völlig

präcis dahin beantwortet werden, dass ens rationis und intentio secunda

und jene „Folgen des Dinges in der Vorstellung* all das Nemliche sind

und so dem Inhalt der Logik ausmachen, welche ehen hiedurch dem ge

meinschaftlichen modus des wissenschaftlichen Verfahrens darbiete *°°).

Bei solcher Auffassung der intentio secunda und des Begriffes der

Wahrheit versteht es sich von selbst, dass mun auch die Universalien nur

intelligitur...... Quae conveniunt rebus secundum quod sunt obiective in intelleclu,

sicut est „abslractum“ et ,,universale“ et similia, ista pertinent ad secundam inten

tionem. Ebend. f. 7 v.: Intenlio, prout se tenet eae parte rei intellectae, dupliciter

potest accipi, sc. in abstracto ipsa intenlionalitas et in concreto pro eo, cui ista in

tentionalilas convenit; et hoc dupliciter adhuc, quia illud, cui talis intenlionalitas

convenit, sc. res intellecta, potest accipi, ut includit inlentionem istam, ..... vel potest

accipi absolute pro eo, cui illa intentionalitas convenit, non ut includit, ipsam de

nominantem (dass jedoch denominans zu lesen ist, zeigen die sogleich folgenden

Worte). Isla tria se habent quantum ad accidens rationis sicut in accidente reali

se habent albedo, album et corpus ...... f. 8 r.: Si accipiatur intentio in abstracto,

sc. ipsa intentionalitas, sic nec „homo“ nec „Socrates“ dicit primam intenlionem; si

autem accipiatur in concrelo includendo ipsam intentionem denotunlem, sic adhuc

„homo“ vel „Socrates“ non signant primam intentionem, sicut nec corpus signat esse

album; si autem accipiatur prima intentio pro eo, quod ab illa intentionalitate de

nominatur, sic tam „homo“ quam „Socrates“ dicunt primam intentionem. Ebenso

Quodlib. I, 9, f. 20 r. B.

397) Quodlil). III, 1, f. 68 r. B: Entia rationis non dicunt aliquid eæistens rea

liter subiective in intellectu vel in aliqua natura reali, sed dicunt ea, quae c0nse

quuntur rem, prout est obiective in intellectu. S. ob. Anm. 105.

398) Ebend. f. 69 r. B: Veritas est quaedam conformitas rei ad id, quod de

ea intelligitur consequens rem, ut est obiective in intellectu enunliativo ...... (y. B)

Quaedam entia rationis sine secundae intentiones consequuntur intellectum simplicem,

sicut universale, singulare sive consimilia ; quaedam consequuntur rem, ut est 0bieclive

in intellectu enuntialivo, sicut est oppositio, contradictio, contrarietas, veritas et fal

sitas; quaedam consequuntur rem, prout est in intellectu discursivo, sicut antecedens

et consequens et similia. Et sic patet, ..... quod veritas dicit habitudinem rationis

sive ens rationis. S. ob. Anm. 91.

399) De intent. f. 64 v.: Logica est de secundis intentionibus ut de primo et

per se subiecto, non sic intelligendo, quod omnes secundae , intentiones sint primum

et per se subiectum ipsius logicae vel sunt partes subiectivae ipsius primo et per se

sul)iecti, sed sic intelligendo, quod ipsa est de aliqua secunda intenlione sive de

aliquo ente rationis ut de primo et per se subiecto, quo continentur aliquae partes

subieclivae ..... Illa scientia, quae considerat principaliter res quantum ad ea, quae

consequuntur eas, prout sunt obiective in intellectu, est de secunda intentione sive

de ente rationis ut de primo et per se subiecto; sed logica est huiusmodi. Ebend.

f. 73 v.: Consideralio talium enlium rationis quantum ad ea, quae eis secundum se

et in suo esse rationis competunt, valet ad habendum modum communem procedendi.

XIX. Herveus Natalis. 267

vorstellungsweise im Denken liegen 400), und Herveus sagt ausdrücklich,

dass die Gattungs- und Art-Begriffe als solche nicht sachliche Einheiten,

sondern mur denkmässige Unterscheidungen seien*'''), d. h. er spitzt eine

Ausdrucksweise des Thomas (s. Abschm. XVII, Amm. 497) nach der Seite

hin zu, dass das Zusammentreffen der 0bjecte in einem höheren Begriffe

und ihre Gemeinsamkeit erst im Demken vorstellungsweise zu einer Ein

heit (unitas communitatis) sich gestalte 403); und hiemit tritt wie bei

Albert (Abschn. XVII, Amm. 384) der natürliche Bestand dem logischem

Demken dualistiseh gegenüber, indem das genus naturale als solches micht

aussagbar, sondern nur Gegenstand einer matürlichen Veränderung (trans

mutatio) sei , hingegen das genus logicum die Einheitlichkeit des Seins

und zugleich die Bestimmbarkeit der Specialisirung enthalte und so Gegen

stand der Wissenschaft sei 408). So erblicken wir dennoeh schliesslich

auch hier jemen gewöhnlichen Dualismus, in welchem sich Thomas und

Scotus die Hand reichen konnten 404), wenn auch die Terminologie der

400) In I Sentent., Dist. 19, Qu. 3, f. 40 v. B: Primum et per se obiectum in

tellectus non est verum, sed ens ...... f. 41 r. B: Veritas est ens rationis pertinens

ad intentiones secundas; talia aulem non ponunt aliquid secundum rem in aliquo

sicut in subiecto, sed secundum rationem intelligendi tantum ... . secundum quod est

obiective in intellectu ...... Et sic ista conformitas, quae veritas dicitur, contingit

rei et est in re secundum rationem intelligendi ...... Et ide0 talia dicuntur esse in

intellectu, sicut veritas et universale et similia, ..... quia non conveniunt rebus nisi

prout sunt obiective in intellectu.

401) In II Sentent., Dist. 3, Qu. 2, f. 8 v. A: Divisio generis in species vel

speciei in individua non est divisio secundum rem, sed seeundum rationem, quia ibi

illud, quod dividitur, non est unum secundum rem, sed secundum rationem intelli

gendi; quum enim unum lignum scinditur seeundum rem, unum lignum dividitur in

duo ligna, quae erant antea partes integrales, .... et quando lignum in communi

dividitur in hoc lignum et illud, .... non est unum re, sed unum ratione, quia

indistincte intellectum dividitur in ligna particularia sicut in partes subiectivas.

402) Quodlib. I, 9, f. 20 r. B: Convenientia hominis et equi in animali potest

attendi quantum ad duo, sc. quantum ad hoc, quod animal convenit homini et equo,

et ..... hoc est eae natura rei et est quid reale, quia eæ natura rei homo habet, quod

sit animal; et quantum ad unitatem ipsius communis, et .... hoc est secundum ra

tionem tantum, quia unitas et indeterminatio, qua obiicitur animal ut unum obiectum

indeterminatum ipsi intellectui, consequitur animal, ut est obiective in intellectu, licet

habeat fundamentum a re.

403) In II Sentent.,, Dist. 3, Qu. 3, f. 9 r. A: Dupleæ est genus, sc. naturale

et logicum. Genus naturale non videlur mihi esse aliquid commune praedicabile,

communitas enim cuiuscunque praedicabilis, quodcunque sit illud, est communitas

rationis tantum, et ideo non est ibi unitas nisi logica, quae facit genus logicum.

Unde non videtur mihi, quod communitas, qua conveniunt homo et equus in animali,

sit eommunitus in genere naturali, immo in genere logico, sc. ut mihi videtur, per

genus naturale debet intelligi aliquod commune subieclum transmutationis, ...... et

non vocatur genus subiectum scientiae, sed genus subiectum transmutalionis...... De

ratione autem eius, quod est in genere logico, videntur mihi esse tria. Primum, quod

habeat unum modum essendi communem et similem cum aliis, eæ quo sumatur aliquo

modo unitas rationis generis logici. Secundo debet habere quandam potentialita

tem......, ut sit limitatum ad genus et speciem. Tertio, quod sic includat aliquem

actum specialem, per quam determinetur ad speciem. Vgl. Quodlib. I, 9, f. 20 r. A.

Uebrigens beruht die ganze Unterscheidung auf eimer aristotelischem Stelle; s.

Abschn. lV, Anm. 334 u. 392.

404) Quodlib. I, 9, f. 20 v. A: Praedicamenta vel genus generalissimum dupliciter

potest accipi: uno modo pro ipsis intentionibus praedicabilitatis et generalitatis, alio

modo pro rebus, in quibus tales intentiones fundanlur. Ebend. f. 22 v. B: Distinctio

268 XIX. Herveus Natalis.

Gegensätze zwischen esse formale und esse materiale*°°) oder besonders

zwischen esse und eæistere mit Beiziehung der significatio entschiedem

dem Scotismus näher liegt*°°), welchem ja auch die Ausdrücke natura

und suppositum angehören *""). Darum nimmt bei Herveus aueh die

Beantwortung der Frage, wie die allgemeinen Begriffe aus der Singu

larität der Erfahrung hervorgehen können, d. h. die Erörterung der tho

mistischen abstractio, einen Charakter an, welcher zwischen den Ansichten

des Thomas und des Scotus in Mitte steht und doch zu beiden hinüber

schwankt (vgl. ob. Anm. 121—125); nemlich das abstrahere sei weder

ein removere noch ein imprimere, sondern nur motio intellectus, welche

in aristotelischem Sinne von den Einzelndingen provocirt aus einem po

tenziellen Zustande zur Actualität führe *°°); und auf einem solchen

Rückhalte fussend kann Herveus in Einem Athemzuge die Begriffe

idea, similitudo und des Scotus species intelligibilis zugleich ver

werthen 409).

entis in substantiam, quantitatem etc. est distinctio vel in diversas res vel in ea,

quae aliquam diversam realitatem important, et quantum ad hoc nihil facit operatio

inlellectus; quantum autem ad dislinctionem entis in ista, prout praedicamenta sunt,

sc. prout praedicamentum accipitur pro secunda intentione, ..... sic facit operatio

intellectus.

405) In I Sentent., Dist. 35, Qu. 1, f. 52 v. B: Acceptio absoluta formae est

eius acceptio secundum esse formale, et acceptio eius secundum esse contractum est

eius acceplio secundum esse materiale.

406) Ebend. Dist. 8, Qu. 1, f. 23 r. B: Esse dicit actum essentiae et essentia

dicit eius subiectum in abslracto, ens vero dicit et ipsam essentiam et ipsum esse in

concreto; .... ita „ens“ participium importat formaliter aclum eæistendi et eae modo

significandi imporlat subiectum eius. Vgl. Anm. 135 f.

407) In Ill Sentent., Dist. 1, Qu. 1, f. 2 r. B: Differentia naturae et suppositi

potest atlendi vel secundum differentiam universalis et particularis ...... vel secundum

differentiam, quam habent in singulari ut „haec humanitas“ et „hic homo“...... Si

accipiamus in singulari, ....... differunt quantum ad modum essendi et quantum ad

nodum significandi, cui et correspondet aliquis modus essendi eae parte rei (vgl. Anm.

109, 129 u. 251).

408) ln II Sentent., Dist. 17, Qu. 2, f. 23 v. A: llla abstractio speciei a phan

tasmate est realis actio, qua fit species in intellectu possibili, quae non praedicatur

de phanlasmate, a quo abstrahitur, sicut homo praedicatur de Socrate, a quo abs

trahitur; ergo qua dicitur inlellectus abstrahere a phantasmatibus, non est aliud,

quam quaedam realis motio, qua movetur intellectus a phantasmate vel ad speciem

intelligibilem vel ad actum intelligendi ...... 0pinio est, quod intellectus agens agit

in phantasma non aliquid imprimendo phanlasmali, sed removendo, unde re materiali

et singulari proposita intellectus agens separat a natura universali conditiones indi

ivduantes, quibus impediebatur illa natura...... Alia opinio est, quae ponit, quod

intellectus agens aliquid imprimit phantasmati, in cuius virtute agit, et illud im

pressum est aliqua motio sive immutatio spiritualis ...... Est tertius modus ponendi,

qui videtur mihi magis probabilis, sc. qu0d phantasma dicitur movere intellectum

polentialem in rirtutem intellectus agentis, non quia eæ parte sua aliquid recipiat ab

intellectu agente, sed magis eae parte effeclus.

409) ln I Sentent., Dist. 36, Qu. 1, f. 53 v. A: Idea formaliter dicit formam,

quae repraesenlat, quae quidem forma n0n est formaliter respectus, sed est illud, ad

quod sicut ad per se fundamentum sequitur respectus ...... Unde nec idea nec forma

eæemplaris nec similitudo intelligibilis eæistens apud intelleclum, quam vocamus spe

ciem intelligibilem, est formaliter respectus..... (B) Idea est principium cognoscendi,

prout elicitur aut cognoscitur a cognoscente; nam: quando res- cognoseitur per aliam

prius notam, illud prius notum supponendo speciem mediante specie movet ad cogni

tionem sui et aliorum.

XIX. Herveus Natalis. 269

Hauptsächlich aber interessirt er sich um die zwei brennenden Par

teifragen, nemlich um principium individuationis und um unitas formae,

und in diesen beidem Punkten zeigt er allerdings einen überwiegenden

Thomismus. Was den ersteren betrifft, spricht er vorerst von dem Wor

handensein dreier verschiedemer Ansichten 410), deren erste wir schon

bisher einige Male durchblicken sahem, vielleicht am deutlichstem bei

Aegidius (ob. Anm. 382 f.), aber theilweise auch bei Gottfried von Fon

taines (ob. Anm. 66, vgl. übrigens auch Anm. 308); dieselbe geht dahin,

dass die Individuen einer Gattnng schon in sich selbst durch ihre eigene

essentia in das Einzeln-Dasein treten, indem durch die Wesens-Einheit

selbst eine numerositas essentiae begründet sei, in welcher eben der

Unterschied der Einzeln-Individuem und hiemit das negative Moment der

Individualität liege, so dass die Substanz zu ihrer Individualisirung durch

aus , nicht einer ausser ihr liegenden Beihilfe bedürfe *'*). Wenn man

aber bei Formulirung dieser Ansicht den Begriff „esse“ statt „essentia“

anwende (— womit wohl sicher Aegidius gemeint ist —), so sei diess

von vorneherein unzulässig *'*). Als zweite führt dann Herveus jene der

Thomistem an, welche jedoch den Gesichtspunkten der ersteren nicht ge

nügen könne *!*). Gegen die dritte Annahme aber, nemlich gegen die

des Scotus, polemisirt er ausführlich; nemlich wenn man in der haecceitas

den Gegensatz der Gemeinsamkeit erfasst zu haben glaube, so sei doch

zu bedenken, dass eine sachliche Gemeinsamkeit auch im Stoffe und in

der Form nicht vorliege (d. h. jedes Einzelnding habe seinen eigenem

Stoff und seine eigene Form), hingegen eine logische Gemeinsamkeit ebenso

gut auch der Häcceität zukomme, weil eben die Häcceität selbst in ver

schiedenen Häcceitäten individualisirt werde; und wenn eben die Häcceität

selbst erst noch einer besomderen Determination bedürfe, so gelte das

410) Quodlib. IlI, 9, f. 81 r. A: Utrum materia sit principium individuationis,

- - - - - - sunt lres opiniones.... . Prima est, quod unumquodque se ipso solo est forma

liter distinctum ab omni alio. Secunda est, quod talis distinctio in rebus materia

libus fit per quantitalem. Tertia est, quod nec sic nec sic, sed unumquodque est

distinctum per suam haecceitatem.

411) Ebend.: Prima opinio probatur : ...... Unumquodque genus habet propria

individua nihil includentia nisi rem sui generis, sed hoc non esset, nisi unaquaeque

res cuiuslibet generis se ipsa per essentiam suam individuaretur in se ipsa et dislin

gueretur ab omni alio.... (B) Ab eodem habet unaquaeque res entitatem et unitatem

essentialem ...... Unaquaeque res est diversa numero per essentiam numerositate

essenliae ab alia ...... Illud, quod non addit supra naturam nisi negationem, non

habet aliam causam suae unitatis, quam naturam ...... Individua habent unitatem et

distinctionem numeralem per essentiam suam, non per aliquid additum, .... quia, si

substanlia habet unitatem per aliud a se, aut hoc est, quia materia habet talem uni

talem per formam, aut forma per materiam, aut ambo per quantitatem; sed nullo

illorum modorum natura substantialis potest individuari per aliquid diversum a se.

412) Ebend. VIII, 12, f. 152 v. A : Dicunt multi, quod individuatio est per esse,

quia in esse reali non convenit rei universalilas. Sed hoc non est bene dictum, quia,

licel ipsa universalitas non sit eætra animam, et unaquaeque res sit individua in

suo esse reali, non tamen oportet propter hoc, quod ipsa individuatio sit per esse;

immo essentia magis erit principium individuationis, quam esse.

413) Ebend. III, 9, f. 81 v. A: Quidam tenent, quod divisio numeralis est vel

per divisionem subiectorum sicut in accidentibus vel per quantitatem sicut in sub

stantiis materialibus generalibus et corruptibilibus; sed isti, licet habeant probabiles

raliones, tamen non satisfaciunt rationibus alterius opinionis.

270 XIX. Herveus Natalis.

Gleiche auch von Materie und Form, und es, sei hiemit kein Grund vor

handem, warum die Häcceität in höherem Grade Princip der Individuali

sirung sei, als jene beiden ; wolle man aber die Häcceität völlig von

Materie und Form distinguiren, so könne sie jedenfalls mur entweder eine

Substanz oder eim Aecidens sein ; im ersteren Falle aber komme man

zuletzt doch wieder bei der Materie an, sowie im letzterem bei der

Quantität *!*). Ausserdem auch sei jenes negative Element, welches der

Häcceität einwohne, als Erklärungsgrund der Positivität des Unterschiedes

der Individuen untauglich *'°). Die eigeme Ansicht endlich des Herveus,

hei deren Darlegung er hauptsächlich an die theologische Frage betrefís

der Engel demkt, nähert sich sehr der ersteren , unter dem drei ange

führtem ; nur modificirt er dieselbe dahin, dass die essemtia nur inneres

Princip (intraneum) der Individuation sei, was nicht hindere, dass da

neben zuweilem aueh noch ein äusseres Princip (ea traneum) wirke, d. h.

die vervielfältigende Function der Materie solle nicht geleugnet werden,

wohl aber die Möglichkeit einer Individualisirung ohne Materie offen

bleiben *'°); und in den materiellen gleichzeitig existirenden Dingen sei

414) Ebend. f. 81 v. B: Quod autem haecceitas sit illud, per quod individuum,

est individuum, ...... contra arguo sic : Quando dicitur „illud, quod est commune

multis, non est principium individuandi ipsorum“, aut intelligitur de eo, quod est

commune secundum rem, aut secundum rationem. Si de eo, quod est commune se

cundum rem, .. . . . sic nec materia nec forma est communis, saltem simul entibus

actu ...... Si autem intelligatur de e0, quod est et habet unitatem secundum ratio

nem , tunc haecceitas est ita communis sicut materia et forma isto modo, quia haec

haecceitas est haecceitas, ergo et illa ......, et ideo non plus individuabit haecceitas,

quam materia et forma. Dices, quod haecceitas in communi non est principium in

dividuationis, sed haecceitas signata ...... Conlra: Sicut haecceitas signata non est

communis, sed propria, ita maleria et forma signatae ; et per consequens non plus

individuabit haecceitas signata..... Dices, quod haecceitas dicit signationem formae....

Conlra: Cum haecceitas p0ssit accipi ut communis et ut signata, sicut forma, non

datur ratio, quare dicit signationem formae plus, quam e converso...... Item quaero,

utrum ista haecceitas sit aliquid diversum a materia et forma signatis per ipsam aut

non. Si non, ergo ponis idem principium individuationis, quod etiam materia. Si

sic, quaero, aut est substantia aut accidens aut nihil. Si substanlia, ...... adhuc

incidis in idem cum aliis, sc. quod materia est principium individualionis ...... Si

accidens, ..... relinquitur, quod, si aliquid accidens sit, hoc sit quantitas, et hoc est,

quod ponunt alii (über Letzteres vgl. ob. Anm. 66).

415) In II Senlent., Dist. 3, Qu. 2, f. 8 v. A: Quidam dicunt, quod in omni

specie cuiuscunque naturae ereatae possunt esse plura differentia numero; illud autem,

per quod distinguitur, est, ut dicunt, non ipsa forma secundum se, sed hoc, quod

est esse, indistinctum in se, quod importat negationem divisionis in se ipso, et esse

distinctum ab alio, quod importat negationem, secundum quam hoc non est illud

(vgl. Scotus, ob. Anm. 139)..... Sed istud nihil est dictum, quia negatio pura non

potest distinguere positivum a posilivo.

416) Quodl. III, 9, f. 82 r. B: Animae rationales ...... non plurificantur per

aclualem susceptionem in materia, ..... sed per suas essentias, in quanlum in tali

gradu entilalis sic potenliales sunt...... Rationes inductae , ad primam, opinionem

bene concludunt, quod unumquodque distinguatur numeraliter ab alio per suam essen

tiam sicut per principium intraneum, sed quod praeler hoc non requiratur aliquod

aliud, principium eætraneum..... (v. A) Sufficit, quod illa individua, quantum ad hoc,

quod sunt, et quantum ad hoc, quod distinguunlur numeraliter, intranee distinguantur

per essenliam suam; ...... nihilominus tamen p0ssunt eaetrinsece habere et entitatem

et pluralitatem ab alio a se ...... Ratio non concludit, quod forma nunquam pluri

ficetur per materiam, sed quod quandoque non plurificatur per materiam, sicut in

formis, quae plurificantur in eadem materia successive, vel etiam si qua forma est,

XlX. Herweus Natalis. 271

eben ein Quantitatives der Grund der Individuation, aber selbstverständ.

licher Weise nur die räumliche (d. h. geometrisehe, nicht die arithme

tische) Quantität*''). Sollen somit nur die scotistischen Einwände, welche

gegen Quantität und Materie gerichtet waren, abgewiesen sein 41°), so

muss Herveus dem Thomismus mur noch in der Angelologie auf die Beine

helfen, was er dadurch thut, dass er eine immaterielle Individuation auf

eine Potenzialität, welche der Form in Bezug auf Wervielfältigung ein

wohne, begründet und so ganz hübsch auf den Begriff einer immateriellem

Materie gelangt *!*), welche er recht deutlich als eine quantitätslose be

zeichnet 430).

Auch betreffs der unitas formae unterwirft er die Meinungen An

derer einer Kritik ; nehme man nemlich (wie Lamarre gethan hatte, s. ob.

Anm. 30) von vorneherein eine pluralitas formarum an, so könne man

dieselben entweder für gleichartig haltem, danm aber unmöglich die ein

zelnem selbst wieder als vielheitliche ins Unendliche fort betrachten

(— dieser Einwand ist dumm —), oder andrerseits, wenn man sie als

ungleichartig nehme, sei es umerklärlich, wie damn aus ilhnen Ein Wesen

quae virtute divina possit esse successive in diversis materiis; quin autem formae

simul eæistentes in materia et maæime, prout secundum cursum naturae dependent a

materiis in sua pluralitate, dependeant a materia, non concludit.

417) Ebend. VIII, 12, f. 152 v. B: Quod quodlibet individuum divisum sive

distinctum sit ab alio eiusdem speciei, principium individuationis substantiarum ma

terialium est quantitas, quantum ad ea, quae sunt simul, quia ...... materia non

potest dividi in partes similes nisi per quantitatem...... Notandum autem, qu0d di

versitas in quantitate potest esse dupliciter, una secundum situm, quantum ad partes

simul exislentes, alia secundum successionem unius quantitalis p0st aliam......

Diversitas quantitatis est principium individuationis rerum materialium simul ezisten

tium primo m0d0, non secundo; immo dico, quod diversitas numeralis quantitalis

permanentis et aliorum accidentium sibi in eodem, subiecto succedentium provenit eae

diversitate quantilalis successivae, quae est tempus.

418) In II Senlent., Dist. 3, Qu. 2, f. 8 v. A : Cum in quolibet individuo eius

dem speciei inveniatur illud, quod est principium distinctivum aliorum, ..... oportet,

quod individua conveniant secundum unitatem ralionis in e0, quod est distinctivum

individu9rum. Cum ergo individua non conveniant in forma nisi secundum unitatem

rationis, non videlur necessarium, qu0d individua eiusdem speciei non possint distingui

per formam circumscripta quanlitate et quacunque materia..... Sic oporlet ponere in

Socrate aliquid reale, per quod realiter differt a Platone, quidquid sit illud, sive

illud sit sua forma, sive aliquid aliud.

419) Ebend. f. 8 v. B: Cum omnis forma sub se habens multa habeat quandam

latitudinem, forma autem dupliciter latitudinem possit habere, unam secundum diver

sos gradus formales, quorum unus secundum se est mobilior et perfectior altero (et

hoc est latiludo generis, sub quo sunt diversi gradus formales specifice differentes),

aliam vero secundum plurificationem numeralem in eodem gradu, prima convenit for

mis secundum suam rationem specificam absolute acceptam, secunda autem lalitudo

non potest convenire formis secundum suam rationem absolutam, ..... quia sic pluri

ficari videtur importare quandam potentialitalem et imperfectionem ..... Ad hoc, qu0d

tales formae plurificenlur sub specie, oportet, quod habeant illam potentialitatem, quae

facit partem realem...... Dicere, quod propter hanc causam deus non posset facere

plures angelos, quia non est in eis materia, esset error, quia sequeretur, quod non

possent esse plures animae separatae, cum in eis non sit materia. Ebend. Dist. 12,

Qu. 1, f. 17 v. B: Ratio materiae potest accipi vel secundum qu0d est subieclum

formae, vel secundum quod est subiectum transmutationis.

420) Quodl. VIII, 12, f. 152 v. B: Carentia materiae non est causa, quare

non sint plura individua eiusdem speciei in angelis, sed carentia materiae quanli

latem habentis.

272 XIX. Herveus Natalis. a.

zusammengesetzt werden soll; und spreche man, um diesem zu entgehen,

von einem Aggregate, welches zu Einer abschliessenden Form sich selbst

ergänze (s. Scotus ob. Anm. 155 f.), so würde jene letzte Form nur eine

accidentelle, nie aber eine substantielle sein. Somit bleibe nur übrig, an

der Einheit der Wesensform festzuhaltem und dasjenige, was mam an ihr

für vielheitlich halten könnte, als eine Manigfaltigkeit von Wervollkomm

nungs-Stufen (diversae perfectiones) zu betrachten, welche dann durch

verschiedene Namen ausgedrückt und bezeichnet werden, d. h. Herveus

ist wieder bei Gottfried v. Fontaines (ob. Amm. 70) und Johannes Pari

siensis (Anm. 74, vgl. auch Anm. 291) angekommen **'). Erklärlicher

Weise aber verwirft er von diesem Standpunkte aus entschiedem die for

malitates des Scotus***); ja er will die Einheit der Form auch für die

accidentellen Qualitäten gerettet wissen, bei welchen (vgl. Anm. 160 u. 387)

421) De unit. form. 5, f. 73 v. A: Quidam diaeerunt, quod omnium rerum natu

ralium formae erant compositae eae pluribus et diversis lanquam eæ partibus essen

lialibus, sicut humanitas eæ anima et corpore .... . (B) Si autem forma sit c0mp0

sita eae forma et forma ita, quod una sit composita ea, duabus, tunc aut erunt ambae

eiusdem speciei aut diversarum; si eiusdem, sequerelur......, qu0d ad minus illae

duae sint simplices, alias oporteret abire in infinitum; ..... si autem sint diversarum

specierum, tunc impossibile erit, ipsas essenliali compositione componi ad invicem,

..... (f. 74 r. A) cum nullus modus essentialis compositionis inveniatur in ipsa .....

Ideo alii uliter diacerunt; posuerunt enim, quod formae nalurales ..... erant compo

sitae illo m0d0, qui est per aggregationem plurium formarum ad efficiendam et com

plendam unam formam resultantem eae eis, sicut ea, pluribus membris ...... resultat

unitas c0rp0ris humani ...... Sed haec positio magis irrationabilis est, quam prima.

..... Sequitur, quod illo forma erit accidens et non substantiu, et per consequens

non erit forma completiva ...... Sequitur, quod omnes res naturales sint in genere

accidentis ...... (B) Et ideo aliter dicendum, sc. quod forma naturalis est simpleae

...... (v. A) et quod in nullo composito sunt diversae formae substanliales, sed sunt

ibi diversae perfectiones. Ebend. 12, f. 77 r. B: 0p0rlet dicere, quod una sit forma

seu essentia generis et speciei et individui differens solum penes determinatum sive

signatum et non signatum, ..... nam designatio individui respeclu speciei est per

nateriam individualem, designatio autem speciei respectu generis est per differentiam

eonstitutivam, quae sumitur eæ principali perfectione, quam dat forma rei..... (v. A)

Cum species rerum sint ad modum numerorum, in quibus unus addit perfectionem

super alium, oportet necessario dicere, quod perfectiones inferiorum sint in superio

ribus, ac per hoc in una et eadem re sint diversae perfectiones essendi, sicut videmus,

quod in homine est perfectio esse et vitae et sensus et intellectus. Et ide0, cum ratio

rei sumatur ab ipsa re, secundum qu0d stat sub “aliqua perfectione vel actu, ratio

autem rei sit, quam significat nomen, conlingit, ipsam rem diversis nominibus nominari

vel significari, secundum quod diversae sunt essentiales perfecliones ipsius. Vgl.

ebend. 18, f. 86 r. B.

422) Quodlib. I, 9, f. 18 v. B: Dicunt quidam, quod genus et differentia dicunt

diversas formalitates realiter differenles, species autem differt a genere et differentia

sicut complectens duas formalitales reales; unde species se habent ad genus per ad

dilionem realis formalitatis, species autem realiter differunt non se tolis, quia in

genere conveniunt, sed differentiis differunl; differenliae autem se tolis differunt.

Dicunt autem isti, quod distinctio formalitatis maior est in creaturis, quam in divinis.

(Vgl. bei Scotus, ob. Anm. 148 u. 151) ...... f. 19 r. A: Si natura generis differt

realiter a natura differentiae, sequitur, qu0d quodlibel individuum sit compositum ea,

tot rebus, quot sunt inter generalissimum et specialissimum; sed hoc est falsum ....

(B) Restat ponere opinionem, quam credo esse veram : ..... In uno et eodem indi

viduo genus generalissimum et omnes differenliae intermediae dicunt unam et eandem

rem et sumuntur ab una et eadem re, ..... quia si in Socrate substantia, corporeum,

vivum, sensibile, rationale dicerent diversas res, sequeretur, quod in uno el eodem

esset aliqua differentia re differens a nalura generis.

XIX. Johammes vom Jandum. - 273

in Folge physikalischer Vorgänge nur eine intensio oder remissio der

Eimen Form eintreten könne 428).

Der Averroist Johannes von Jandum (um 1320) zeigt, was die

logischen Fragen hetrifm, gleichfalls einen halb-thomistischen Standpunkt4**)

und erimmert uns in dieser Hinsicht an Petrus von Abano (ob. Anm. 260 ff.).

In seinem Commentare zur aristotelischen Metaphysik **°) nimmt er be

züglich der Universaliem jene Unterscheidung in causando und praedi

cando auf, welcher wir schon bei Alexander v. Alessandria (Amm. 248)

und bei Radulph Brito (Amm. 258) begegnetem 4*°), knüpft aber an die

Aussagbarkeit auch die weitere Distinction , dass dabei entweder der Ge

genstand der Auffassung als sachliche Grundlage der Einzeln-Dinge oder

die intentio selbst gemeint sein könne, welch letztere damn wieder in

prima und secunda zerfalle, wobei man jedoch nicht so fast auf den

modus essendi, als vielmehr auf die quidditativen Momente des Erkennens

blicken solle **"). Jedenfalls kann so mit antiplatonischer Wendung das

esse in anima und das esse eaetra animam dualistisch verbumden wer

den ***), da die Universalien post rem vorstellungsweise im Intellectus

423) In I Sentent., Dist. 17, Qu. 4, f. 36 r. A: Dicunt quidam, quod nulla

forma secundum suam absolutam et specificam acceptionem potest habere variationem

aliqupm vel secundum magis vel secundum minus. ...... Et ideo, ut dicunt, illa ac

cidentia, quae vel inveniuntur in subiectis diversarum specierum vel quae sunt sepa

rabilia, suscipiunt magis vel minus ...... Ista opinio non videtur mihi vera ......

(B) Si sic intelligatur, sc. quod in essentia talium formarum non sit realiter loquendo

aliqua latitudo graduum sic, quod albedo intensa essentialiter non sit perfectior, quam

remissa, credo esse falsum ...... (v. A) Ratio, quare aliquod accidens dicitur suscipere

nagis et minus, est, quod secundum formam natus est fieri motus ...... Secundum

awtem formam substantialem non est natus esse motus, ..... ideo nulla forma sub

stantialis habel talem lalitudinem. Quodlib. II, 13, f. 61 r. A: Sicut in alteratione

non est nisi unum mutalum esse in actu, ita non est ibi nisi una forma.

424) Betreffs anderweitiger Anschauungen desselben, welche nicht die Logik

betreffen, s. Näheres bei E. Renan, Averroes et l'Averroisme, p. 269 ff. Uebrigens

verfasste Johann v. Jandum gemeinschaftlich mit seinem Freunde Marsilius v. Padua

auch die bekannte publicistische Schrift ,,Defensor pacis“, welche sich im Sinne

0ccam's über das Verhältniss zwischen Staat und Kirche äussert.

425) Perspicacissimi speculatoris ac summi peripathetici Johannis de Janduno

quaestiones in XII libros metaphysicae (mit Zimara's Commentar). Venel. 1505 fol.

und wiederholt Venet. 1560. fol. (nach letzterem Drucke citire ich).

426) I, 20, p. 82: Dupleæ est universale, unum in praedicando, aliud in cau

sando. Universale in causando est deus et substantiae abstractae; ..... 4universalia

in praedicando capiuntur dupliciter; uno modo quoad simplicem apprehensionem, ....

alio modo quoad inhaerentiam passionis ad subieclum.

427) VII, 24, p. 523: Quoddam est universale per causalitatem, quoddam per

praedicationem ...... Universale secundum praedicationem est dupleæ : uno modo ca

pitur pro re intentionata et denominata ab intentione; ..... alio modo capitur pro

intentione, et hoc iterum dupliciter, vel pro prima intenlione, vel pro secunda .....

(p. 524) Illi, qui accipiunt conceptus generis et speciei a modis essendi, dicunt,

quod prima intentio est conceptus rei vel intellectio secundum suum modum essendi

proprium; ..... sed secunda intentio esl conceptus rei secundum modum essendi

c0mmunem . . . . . . Sed secundum dicentes, conceptus generis et speciei capi a quiddi

tate generali vel specifica, dicitur, quod intentio prima rei est intellectio secundum

quidditatem generalem et potentialem, sed secunda intentio est intellectio rei communis

in pluribus ..... Sed universale pro re subiecta est res, quae est apta nata esse in

pluribus vel multiplicari in plura.

428) I, 16, p. 57 : Universale potest intelligi dupliciter. Uno modo pro esse

reali eætra animam, quod esse habet subiective in suis suppositis, et pro isto esse

PRANtl, Gesch. III. 18

274 XIX. Joh. -v. Jandum. Joh. v. Neapel. Augustinus v. Ancona.

sind, währemd sie in re die objective Bedingung des Wissens enthaltem***),

da ja in der concretem Subsistenz das Allgemeime und das Einzelne trotz

aller Wesens-Werschiedenheit vereinigt seien **"). Und sowie hiemit für

die subjective Auffassung sich der Begriff des ens rationis (vgl. Anm. 395)

einstellt**'), so können num aueh ebenso, wie bei Herveus (Anm. 405)

genus naturale und genus logicum dualistisch nebeneinandertreten *°*).

Desgleichen wird die intentio et remissio formarum, was die substan

tiellen Formem betrifft (vgl. Anm. 423), aueh hier verneint*°°).

Hingegen einen etwas strengeren Thomismus scheint J oha m n e s

v o n N ea p el (gest. i. J. 1330) in diesen Controversen vertreten zu

haben, insoferne wir erfahrem, dass er gegem des Herveus Auffassung der

veritas (s. Amm. 398) im Sinne des Thomas polemisirte***).

Auch A u gustinus von A n co ma (mit dem Beinamen Trium ph us,

gest. i. J. 1328) lenkt mehr zu Thomas zurück, welchem er besonders

durch reichliche Benützung Avicenna's zu ergänzen sucht; mur streift er

zuweilen auch an Auffassungen hin, welche erst später (bei Aegidius und

Herveus) in die Controversen eingetreten warem. Seine Schrift De cogmi

tione animae *°°) liegt zwar einer Geschichte der Psychologie näher,

jedoch können wir aus ihr etwa Folgendes hervorheben. Als Gegenstand

der Logik, welche er mit Aegidius adminiculativa nennt *°°), gilt ihm

universale actu habet esse e.rtra animam ..... Alio modo pro esse intentionali, quod

subiective est in anima, causative eætra animam, et illud solum non habet esse p0

tentiale eætra animam ..... Platonici posuerunt universalia secundum esse eæistentiae

separata a singularibus, ...... Aristoteles, quod universalia subiective essent in sin

gularibus, abstracta tamen secundum intelleclum intelligentem ea non intelligendo sin

gularia...... Sed quod universale non generatur seorsim eæistens a singularibus, ul

Platonici posuerunt, patet solutio etc.

429) VII, 24, p. 524: Universale pro prima el secunda intentione est realiter

separatum a singularibus ...... in intellectu subieclive. ...... Universale pro re 0b

iecta, quae denominalur ab inlenlione, non est separatum a singularibus sensibilibus

et corporibus secundum esse eætra animam...... Si quidditas rerum esset separata a

rebus naturalibus, tunc de rebus naturalibus non esset scientia.

430) Ebend. p. 525: Universalia et singularia non sunt coniuncla totaliter, quia

sumt separata secundum essenliam, sed tamen sunt coniuncta secundum subsistentiam.

431) V, 12, p. 312: Si loquamur de specie pro prima vel secunda intentione,

tunc non est eaetra intellectum, sicut nec conceptus, cum sint enlia rationis.

v, 432) X, 22, p. 636: Dupler est genus : quoddam est naturale, quoddam logicum.

Genus naturale dicitur, quod est commune multis, quae conveniunt in materia......

Sed genus logicum est, quod habet unum modum praedicandi communem univocum

de mullis speciebus.

433) VIII, 6, p. 549: Si formae substantiales elementorum intenderentur et re

mitterentur, tunc generalio non esset terminus alterationis; sed hoc est falsum .....

Si forma substantialis intenderetur et remitteretur, tunc generalio formae substantialis

esset simul cum alteratione.

434) Da mir des Johannes Neapolitanus Quaesliones variae quadraginta duae

Parisiis disputatae. Neapoli 1618. fol. nicht zu Gebot standen, müss ich auf Das

jenige verweisen, was Hauréau (II, p. 403) in französischer Paraphrase aus Einem

einzelnen Capitel jener Schrift anführt.

435) 0pusculum perutile de cognitione animae et eius potentiis Augustini de

Anchona. Bononiae 1503. 4.

436) IV, 2 (das Buch ist nicht paginirt): Finis scientiae speculativae est veri

tas ..... Circa huiusmodi adaequationem rerum ad inlellectum scientiae tripliciter se

habere possunt. Primo directive et adminiculative (s. Amm. 365), secundo principa

liter et obieclive, tertio ea consequenli el subalternalive. In primo gradu sünt scien

XIX. Augustinus v. Ancona. 275

im Anschlusse an Avicenna die Verbimdung der secunda intentio mit der

prima, und da mur hiedurch die Gefahr vermiedem werde, dass der Im

halt der Logik zuletzt aus Erdichtetem (figmenta) bestehe, so solle man

auch nur von solchen entia rationis sprechem, welchen etwas Sachliches

entspricht (correspondet), und in diesem Simne liege damn der haupt

sächliche Gegenstand der Logik immerhim um der Wermeidung des Irr

thumes willen in der syllogistischen Werknüpfung der secundae intentio

nes '*"). Nemlich in die prima intentio verlegt er sowohl dasjenige,

was Thomas intentio universalitatis genannt hatte, als auch, was bei

demselben refleacio und conversio ad phantasmata hiess ***), sowie er

der secunda intentio gleichfalls im Anschlusse an Thomas die ver

gleichende und verbindende Function des Denkens zuweist '°°). So fasst

er auch dem Uebergang, welcher von der Sinnes-Wahrnehmung zur Allge

meinheit des Denkens stattfindet, völlig in thomistischer Weise**'), bedient

tiae sermocinales, ut grammatica et logica, in secundo physica, mathematica et meta

physica, in terti0 ...... medicina, musica, astronomia.

437) III, 6: Secundum Avicennam logica est de secundis intentionibus adiunclis

primis (s. Abschn. XVI, Anm. 74)..... Nam si secundae intentiones non adiunge

rentur primis, non corresponderent eis res medianlibus primis intentionibus, et sic

essent pure figmenta, sicut chimaera (vgl. ob. Anm. 98)...... Et eæ hoc patet,

falsam esse positionem illorum, qui dicunt, ens rationis esse subiectum in logica

(vgl. Anm. 370)...... L0gica n0n p0terit esse de enlibus rationis lanquam de sub

ieclo, eum enlia rationis, secundum qu0d huiusmodi, solum sint enlia apud animam.

0p0rtel ergo, quod sit de talibus entibus rationis, quibus aliqua res correspondeat;

et talia entia rationis sunt secundae intentiones (s. bei Herveus, Anm. 395)......

Nec etiam oportet, secundas intentiones universaliter sumptas esse subiectum in logica,

saltem ut docens est, quia lunc non magis esset logica de syllogismò vel ad reclifi

candum actus syllogislicos, si non essetT plus necessaria, quam ad reclificandum con

ceplus generis vel speeiei; quod falsum est, cum in aclibus simplicibus intellectus

per se non errel, in actibus aulem syllogisticis etiam per se errare habeut (s. bei

Aegidius, Anm. 369). -

438) lll, 4: Inlellectus .... dupliciter in cognitione rei fieri potest. Primo direclo

adspeclu, ul quando intelligit rem sul) esse universali; secundo per -quandam reflevi0

nem el conversionem ad phantasmala , ..... Direct0 adspectu inlelleclus inlelligit

naturam cuiuscunque rei sub esse universali, qu0d quidem universale est primum et

directum obiectum inlelleclus, ut inlelligit naturam hominis inquanlum h0m0 ......

Per reflevionem .... inlelleclus uniendo se sensibus et phantasmalibus apprehendentibus

ipsa singularia speculatur naluram hominis ...... Erg0 intelligendo rem secundum

suum esse singulare et maleriale prima inlenlio formari habet...... Illae inlentiones,

quibus inlellectus intelligit vel directo adspectu vel per refle,cionem, primae inlenliones

dicuntur, et ..... tam sub esse universali quam sub esse singulari primae intenliones

formari habent (s. Abschn. XWII, Anm. 500 f.). -

439) Ebend. 5: Videre volumus, quae sunt secundae intentiones, quae genus et

species et individuum et syllogismus appellanlur..... Post informalionem, qua infor

matur intelleclus conceptione uniuscuiusque rei secundum se consideratue quasi secun

dario modo intelleclus circa huiusm0di concepliones negotiatur considerando conve

nientiam conceptionum vel primarum intentionum ad invicem, secundum qu0d possunt

pluril)us vel paucioribus convenire...... Genus ergo et species et similia n0mina

secundarum intentionum sunt, e0 quod sunt hae conceptiones, quas inlellectus sibi

format de rebus mediantibus primis intenlionibus (s. Abschn. XVII, Anm. 499 u. 506).

440) I, 11 : Cum species rerum informantes ipsos sensus repraesentant ipsus

res sub tali esse signato et sub esse particulari ipsarum, ut in rerum nalura sub

sistunt, oportet, huiusmodi species, ut sunt in sensibus, parliculares et materiales

esse .,,..,.. Si similitudines rerum sub esse universali eæisterent in aliqua potentia

sensitiva, non indigerent huiusmodi similitudines depurari per intellectum agentem ad

18 *

276 XIX. Augustinus v. Ancona. Antonius Andreas.

sich aber dabei ebenso, wie Aegidius, aueh des scotistischen Begriffes

der species intelligibilis **'), welchen er jedoch wieder mit Ausdrückem

des Albert (z. B. similitudo) und mit einem Gleichnisse des Thomas er

läutert 442).

Hatte somit die thomistische Richtung (wenn auch unter kleinen

Zugeständnissen an die Gegner oder wenigstens mit einigem Schwanken)

bis dahin entschieden das quantitative Uebergewicht behauptet, so gewann

num auch der Scotismus, welcher bereits, wie wir sahem , bei Richard v.

Middleton, Radulph Brito und besonders bei Alexander v. Alessandria

sich sehr merklich geregt hatte, einen hervorragenden Workämpfer an dem

Franziskaner Antonius An dreas (oder A m dr eâ, gest. i. J. 1320),

einem ummittelbaren Schüler des Scotus, welcher im Ganzen getreu dem

Ansichten dieses seines Lehrers folgte, wenn er auch eimige Male dem

thomistischen Dualismus näher tritt, als die stricte 0bservanz seiner Schule

vielleicht billigen konnte. Ausser einem Commentare zum Sententiarius,

in welchem Antonius lediglich den Scotus excerpirt (daher es für mich

unnöthig ist, weiteren Bezug darauf zu nehmen), besitzen wir von ihm

eine Expositio super artem veterem ***), wobei hier zum gewöhnlichen

Umkreise der Ars vetus (s. ob. Amm. 356) auch noch Boethius de divi

sione beigezogen ist, während in üblicher Weise die Syllogistik zur nova

logica gerechnet wird 444); ferner einen Commentar zur Metaphysik ***)

und eine Monographie De tribus principiis **"). Die Exegese der logi

schen und metaphysischen Schriften zeigt ums, was die Form betrifft,

hoc, quod possent informare inlelleclum possibilem; nam tota causa, quare oportet

ponere intellectum agentem, videtur esse materialitas et particularitas specierum evi

stentium in sensu, ...... quod ipsa universalia sunt intelligibilia actu, eo quod actu

possunt movere intellectum possibilem (s. ebend. Anm. 493 ff.).

441) II, 4: Ponitur inlellectus agens, in cuius virtute phantasmata, quae sunt

particularia, inlelligibilia solum in polentia fiunt et p0stea actu universalia et actu

inlelligibilia et per consequens actu possunt intellectum possibilem movere et species

intelligibiles in ips0 causare (s. ob. Anm. 375).

442) Ebend. 1 : Ea, lumine inlellectus agentis species intelligibilis recipit actua

litatem, per quam intelleclum possibilem potest movere. Ebend. 2: Non est possibile,

res secundum se esse praesenles ipsi intellectui, propter quod 0p0rtet, eas in ipso

intellectu eæistere per suas similitudines (s. Abschn. XVII, Anm. 393 u. 395), quibus

intellectus informatus possit ipsas res intelligere...... Res eæteriores sunt principalia

obiectu ipsius intellectus, species vero intelligibiles praedictarum rerum sunt sicut

ralio intelligendi et c0gn0scendi ipsas; ide0 res ipsae cognoscuntur et intelliguntur

ab intelleclu, non autem species intelligibiles. Ebeud. 3: Sicut sol est quoddam

universale lumem respectu corporalium et sensibilium, ita lumen intellectus agentis

est quoddam universale lumen respectu intelligibilium (s. ebend. Anm. 510).

443) Scripta seu eæpositiones Antonii Andreae super artem veterem et super

Boelium de divisionibus. Venetiis 1492 u. 1508 u. 1517. fol. (aach letzterem Drucke

citire ich).

444) S. art. vet. f. 63 r. A : Consideratur in libro Priorum el aliis libris novae

logicae syllogismus ...... (v. A) Liber Periermenias ordinalur ad libros logicae novae,

sed principaliter ad libros Priorum et mediante illo ad alios, quia syllogismus est

ea, propositionibus.

445) Quaestiones Antonii Andreae super XII libros metaphysicae. Venetiis 1481

u. 1514 u. 1523. fol. (nach der letzteren Ausgabe citire ich).

446) De tribus principiis rerum naturalium. Venet. 1489. fol. und wieder ab

gedruckt bei Nuciarelli (s. Anm. 497) f. 36—57.

XIX. Antonius Andreas. 277

den Schüler des Scotus und ausserdem einem Mann von wirklich grosser

Belesenheit 447).

Antonius liebt es, den Detail-Erörterungen in philosophischem Prediger

Ton schwülstig rhetorische Einleitungen vorauszuschicken, in welchen er

alttestamentliche Sprüche scheffelweis ausgiesst, und indem er in solcher

Form auch den Werth der einzelnen Theile der Logik preist, führt er

zum Ruhme dieser Wissenschaft auch einem Memorial-Vers an44°). Mit

Scotus stellt er die Logik als intentionalis den realem Disciplinen gegen

über ***) und erblickt die wesentliche Aufgabe der ersteren im Syllo

gismus *°°), daher dieselbe allerdings modus scièndi sei, hiedurch aber

nicht gehindert werde, als selbstständige Wissenschaft auf eigenem Prin

cipien zu beruhen*°'); und hieram reiht er, wie Scotus, den Unterschied

zwischen logica docens und utens *°°). Desgleichen stimmt fast wörtlich

mit Scotus die Angabe überein, dass die Logik trotz der Wortform der

Begriffe nicht nominalistisch aufgefasst werden solle, sondern der Be

447) Antonius hebt in seinen Commentaren stets das Fortschreiten der Argu

mentation präcis hervor, erörtert die verschiedenen Wortbedeutungen, führt überall

Gründe (mit „Videtur, quod sic“) und Gegengründe (,,Videtur, quod non“) an, um

hierauf jeden derselben zu erledigen (,,Ad evidentiam dictorum respondetur“), und

dabei benützt er in reichlichstem Maasse Belegstellen aus den übrigen Schriften des

Aristoteles sowie das bei Albert aufgespeicherte Material, womit er, besonders in

der Exegese des Porphyrius, die vollste Ausbeutung des Avicenna verbindet.

448) Sup. art. vet. f. 2 r. A: „Girum coeli circuivi sola“, Eccl. 24...... Haec

autem scientia, sc. logicalis, coelum dicitur circuire pro e0, qu0d eius considerationi

subditur, quidquid coeli ambitu continetur, ..... per eam enim poterimus syllogizare

de omni problemale ..... Ambitus huius scientiae circa subiectum suum inter alias

scientias habet inquisitionis rectitudinem latiorem, speculationis claritudinem altiorem,

permansionis valetudinem firmiorem ..... De ipsa polest intelligi, quod dicitur Eccl. 8:

„Circumduaeit me per ea in giro, erant enim multa valde super faciem campi“......

(B) De ipsa potest intelligi, quod dicitur Proverb. 8: ,,Certa lege et giro vallabat

abyssos et aethera firmabat sursum“...... Ipsa in sui laudem prorumpens cantat

alta voce

„Frustra doctores sine me coluere sorores“,

unde de ipsa dicit Salomon Sap. 4: ,,Circuibam quaerens, ut mihi illam assumerem

quasi sponsam*. Aehnlich beginnt der Commentar zu den Kategoriem mit dem Citate

(ebd. f. 17 v. B): „Scripsit in tabulis verba decem, quae locutus est ad vos“, Deuteron.

4, sowie jener zu De interpr. mit (f. 63 r. A) ,,Tu ergo Balthasar interpretationem

narra festivus“, Daniel 4, und jener zu Boeth. de divis. mit (f. 89 r. B) „Qui divisit

mare rubrum in divisiones“, Psalm. 135.

449) Ebend. f. 5 r. A: Logicus non considerat res per se, nisi pro quanto fun

dant secundas inlentiones et terminanl respectum, ipsas autem intentiones considerat

per se, et ideo non est artifeae realis, sed intentionalis. Vgl. ob. Anm. 87.

, 450) Ebend. f. 2 r. B: Motus huius scientiae principaliter syllogismum considerat

simul, et postmodum secundum gradus participationis considerut partes eius, reducens

ad ipsum singula, quae in ipsa logica pertractantur, tanquam ad finem ultimum, ad

quem omnia ordinantur. Vgl. ob. Anm. 93.

451) Ebend. f. 1Ö3 r. A : Dicitur, quod modus sciendi non est scientia specialis,

polest tamen esse communis, et sic est de logica...... Aliter dicilur, quod falsum

est, quod logica sit modus sciendi ...... Logica docet modum sciendi pro tanto, quia

est de syllogismo vel de argumento, per quod tantum habetur scientia..... In logica

per propria , principia ostenduntur propriae conclusiones, licet eius usus sit circa

communia.

452) Ebend. : Logica dupliciter consideratur: uno modo inquantum est docens,

et sic procedit eae propriis principiis et necessariis; ..... alio modo inquantum uti

278 XIX. Antonius Andreas.

griff eben in Mitte zwischen dem Realen und dem Sprachlichem stehe***),

— ein Conceptualismus, welchem Antonius sowohl polemisch gegen

Plato richtet *°*) als auch insbesondere durch die Bedeutung des Ur

theiles stützt 4°°).

So kann er in einer theils scotistischen theils byzantinischen Ter

minologie den Universalien ein dreifaches Sein zuweisen, nemlich in dem

Dingen, in der Quiddität (d. h. ante rem), und in der logischen in

tentio*°°), oder ebenso kann er die ersten beidem Seiten zusammenfassen

und mit Alexander v. Alessandria (oder mit Johannes v. Jandun) nur die

Doppelstellung des „causando“ und „praedicando“ betonem*°"), womit sich

von selbst Bemerkungen über Priorität und Posteriorität verknüpfen *°°).

Er stellt memlich überhaupt ziemlich dualistisch die objective Wesens

Einheit dem Denk-Impulse gegenüber '°°), so dass er fast bei genus logi

cum und genus maturale amkommt*"'); aber er lenkt diess wieder (selbst

im Wortausdrucke) in die Auffassung des Scotus hinüber, wornach ein

gelegentlicher Causalnexus (occasionaliter) zwischen dem objectiven Uni

versale und der Denkoperation besteht *"!), daher er auch die Ansicht

mur logica applicando ad illa, in quibus est usus, et sic non est eae propriis, sed

eae communibus. Vgl. ob. Anm. 90.

453) Ebend. f. 18 r. B: Liber Praedicamentorum non est de decem vocibus ut de

subiecto primo, nec aliqua pars logicae est de voce, quia omnes passiones syllogism

et enuntiationis et termini possunt sibi inesse secundum esse, quod habent in mente,

esto, quod non proferantur; sed est de aliquo priore, qu0d respectu vocis significa

tivae habet tantum rationem significati ... . . (v. A) Logica nec est scientia realis nec

sermocinalis, ..... est de conceptu per se ...... Multum convenit cum sermone propter

duo; quia conceptus est immediatum significatum per vocem, ..... et quia passiones

conceptus insunt voci significativae, sicut incompleacio et complevio. Ebenso f. 63 r. A.

S. Anm. 96.

454) Ebend. f. 68 r. B: Ponere, aliquid eæistere, secundum quod ei attribuitur

ratio communis, hoc est ponere ideas, secundum quod Plato posuit; igitur commune,

secundum quod habet rationem communis, est natura, prout concipitur sub ratione

dicibilis de pluribus.

455) Ebend. f. 66 v. A : Compositio (im Urtheile) est illarum rerum, non tamen

wt eæistunt, sed ut intelliguntur, et ide0 veritas et falsitas dicitur circa compositio

nem intellectus, quia illa compositio ab intellectu causatur et est in intellectu. Vgl.

Anm. 181.

456) Ebend. f. 3 v. B: Significatum termini communis significantis veram natu

ram potest tripliciter considerari. Uno modo secundum esse in suppositis, quod

dicitur esse fmateriale eius; ..... secundo modo absolute secundum esse quidditali

vum ; . . ... . tertio modo, ut per formam intelligibilem ab intellectu apprehenditur,

quod est esse cognitum, et sic ei insunt intentiones. Vgl. Anm. 119 u. 129 f.

457) Qu. s. metaph. I, 10, f.9 v. A: Dupleæ est universale, sc. in causando et

in praedicando ..... Magis universale secundum causalitatem est nobis minus notum

- - - - - Si autem quaeratur de universali secundum praedicationem, ...... singulare

simpliciter est nobis notius, quam universale. Vgl. Anm. 248 u. 426.

458) S. art. vet., f. 92 v. A: Genus et quodlibet universale, ut dicit mihi prae

cise intentionem, est posterius; ..... genus, ut dicit rem sive primam intenliónem,

est prius. Vgl. Qu. s. metaph. VII, 16, f. 40 v. A. S. Anm. 108 u. 286.

459) Qii. s. metaph. V, 6, f. 23 r. A: 0mnis unitas causata ab intellectu habet

unitatem in re, qua originalur, sicut ignis generat ignem sibi similem in specie,

nullo etiam intellectu eacistente.

460) S. art. vet. f. 92 r. A: Voae dividitur in proprias significationes; genus

vero non, sed in quasdam quodammodo a se procreationes. Vgl. bei Herveus ob.

Anm. 403. -

461) Ebend. f. 3 r. B:. Universale est ab intellectu, nec sequitur: ergo est fig

XIX. Antonius Andreas. 279

seines Lehrers wiederholt, dass das Universale als Quelle der Bezeichnung

ein Erzeugniss des Intellectus sei*"*), und hiemit die gegenständliche

Auffassung (subiective) auf das materielle Dasein hinweise, währemd die

Vorstellung (obiective) das formelle Denk- Element enthalte468). Erklär.

licher Weise beruht hierauf eine durchgängig wörtliche Uebereinstimmung

des Antonius mit Scotus in der Auffassung der prima und secunda in

tentio *"*), sowie in Behandlung der Begriffe abstractum und concre

tum*°°), womit eine dualistische Parallelstellung des „in anima“ und des

„in rebus eætra“ sehr wohl sich verträgt *°°). Neu kommt mur hinzu,

dass Antonius mit der intentio auch die byzantinischen Begriffe sigmatum

und eaeercitum in Verbindung bringt *"). Die Begründung aber jenes

Causal-Verhältnisses, welches zwischen dem objectiven und subjectiven

Auftreten der Universalien besteht (Amm. 461), führt auch hier zur species

intelligibilis des Seotus *°°); was jedoch das Verhältniss derselben zur

Wortbezeichnung und zu dem Einzeln-0bjecten betrifft, modifieirt Antonius

mentum, quia figmento nihil correspondet in re eaetra, universali autem respondet ali

quid, a quo movetur intellectus ad causandam talem intentionem ..... Universale

effective est ab intellectu, sed materialiter sive originaliter aut occasionaliter est a

proprietate in re comperta, quod non est verum de figmento (s. Anm. 99 f. u. 116).

462) Ebend. f. 3 W. B: lntellectus est, qui facit universalitatem in rebus, .....

universale aulem denominat rem, non intellectum, ergo est in re subiective, mn in

tellectu autem ut in efficiente (vgl. Anm. 127 u. 123). Hiezu aber unten Anm. 469.

463) Ebend. f. 87 r. B: Distinguitur in genere dupleæ potentia, sc. subiectiva

et obiectiva : potentia subiectiva sumitur in re per eomparationem ad materiam, de

qua fit; materia enim est subiectum omnium formarum et in potentia ad eas; sed

potentia obiectiva attenditur in re per eomparationem ad agens, quod potest ipsam

producere ad esse. Vgl. Anm. 105.

464) Ebend. f. 3 r. A: Universale est nomen concretum (s. Anm. 128), sumitur

ergo tripliciter sicut alia concreta. Uno modo pro subiecto, i. e. pro re primae in

tentionis, cui applicatur intentio universalis, et hoc modo universale est obiectum

primum intellectus, et omnis scientia est universalium; ...... secundo modo sumitur

pro forma, se. pro re secundae intentionis; tertio modo sumitur pro aggregato ea,

subiecto et forma (s. Anm. 107), et illud est ens per accidens ..... Universale autem

secundo modo sumptum est de consideratione logici (s. Anm. 89 u. 106). f. 4 r. A:

Scientia realis est de universali primo modo, quod se. est res, sed logica est de

universali secundo modo, quod est intentio, ideo scientia rationalis vocatur (s. Anm.

87). Vgl. f. 4 v. B, f. 46 v. A, u. Qu. s. metaph. VII, 16. f. 40 r. B.

465) S. art. vet. f. 9 r. A: Sicut est dupleæ abstractum, unum, quod abstrahit

a subiecto, aliud, quod abstrahit a forma, ut est in supposito, ita est dupleæ con

cretum per oppositum, unum, quod concernit suppositum, aliud, quod concernit

subiectum; evemplum primi humanitas et homo, eaeemplum secundi albedo et album

(vgl. Anm. 128).

466) Ebend. f. 4 y. B: Voco primam intentionem ipsam rem cognitam vel positam

in esse intellecto et cognito, ..... voco autem intentionem secundum quandam rela

tionem sive comparationem intellectus, qui cómparat unam primam , intentionem ad

aliam primam intentionem, et sic secundum diversas comparationes format diversas

secundas intentiones ..... Universale sumptum pro intentione nihil est in rebus eætra,

...... sumptum pro subiecto intentionis est vere aliquid in rebus. Ebenso Qu. s.

metaph. VII, 16, f. 40 r. B.

467) S. art. vet. f. 5 v. B: Esse in rebus primae intenlionis id everret, quod

praedicari signat in secundis intentionibus; differentia autem est inter actum signatum

et ea:ercitum in multis u. s. f., s. Abschn. XVII, Anm. 605.

468) Ebend. f. 8 v. A: Ad rationem generis requiritur, quod habeat plures

species actu, non quae eæistant actu vel potentia, sed tantum actu concipiantur per

speciem intelligibilem acceptam ab individuis quandoque ezistentibus (s. Anm. 110 ff.).

280 XIX. Antonius Andreas. -

die Ansicht seines Lehrers dahin, dass der eigentliche Gegenstand der

Bezeichnung die Sache selbst schlechthin, d. h. abgesehen von Existenz

oder Nicht-Existenz und abgesehen vom Gedachtwerden, sei, und hiemit

die species intelligibilis erst durch ein Zurückbeugen des Intellectus

(refleacio), also nicht unmittelbar, erfasst werde*°°). Uebrigens nimmt er

auch den Begriff der veritas (vielleicht auf gleichzeitige Controversen

blickend, s. Anm. 398 u. 434) dualistisch mach einer objectiven und einer

subjectiven Seite, deren letztere gleichfalls ein Zurückbeugen in der Wor

stellung enthalte und in den Urtheilen conform mit dem sachlichen Be

stande auftreten müsse *7°), dabei aber jedenfalls nur dem formellen

Momente der Worstellung (non subiective, formaliter) angehöre 471).

Bezüglich des Princips der Individuation folgt Antonius, wie sich

nicht-anders erwartem lässt, gleichfalls dem Scotus. Er nimmt nicht bloss

dem Begriff der haecceitas beifällig auf 47*), sondern schneidet auch noch

entschiedemer als Scotus die thomistische Ansicht dadurch ab, dass er

die Materie als ein lediglich Potenzielles von der reinen Actualität der

Form auf's schärfste trennt und zwischen beidem eine begriffliche und

reelie Verschiedenheit statuirt *7°). Indem aber hiebei die räumlich aus

gedehnte Materie gemeint ist, erblickt er andrerseits eben jenen nemlichen

Gegensatz gegen die quidditative Form, welche als solche allgemein ist,

auch in der individuellen Werschiedenheit umd Eigenthümlichkeit der

Einzeln-Wesem, und so kommt er dazu, dem Begriff der Materie in nicht

physikalischem, vielmehr ontologischem Sinne in einen Causal-Zusammen

469) Ebend. f. 66 r. A: Quaeritur, utrum nomen significet rem vel speciem.....

Est una opinio, qu0d species intelligibilis immediate significatur per vocem..... (v. A)

Secunda opinio est, quod res primo significatur, non tamen secundum quod evistit,

quia nec sic per se intelligitur, sed secundum quod per se concipitur ab intellectu .....

Dico, quod res intelligitur primo, species autem per refleacionem ..... Illud, quod

proprie significatur per vocem, est res, non res ut inlelligitur, nec res ut ea istens nec

ut non eæistens, sed res absolute, ut abstrahit ab istis et est eætraneum illi quod

libet illorum. Ebenso f. 68 r. A. S. Amm. 126 f.

470) Ebend. f. 64 v. B: Est veritas in rebus, et est veritas in intellectu .......

Verum in intellectu est secundum intellectus operationem, secundum quam natus est

intellectus conformari obiecto ut mensuratum mensurae..... Non est veritas in in

tellectu obiective nisi reflectenle se super actum suum ...... (f. 65 r. A) Veritas in

compleaea est formaliter habitudo conformitatis .... ad obiectum simpliciter intelligibile.

Veritas autem compleaca ad obiectum complearum ...... Composilio est, quando in

tellectus ..... apprehendit rerum identitatem, divisio vero, quando ..... apprehendit

rerum diversitatem. Fast wörtlich ebenso Qu. s. metaph. VI, 6, f. 30 v. A.

. 471) S. art. vet. f. 45 r. A: Verum et falsum sunt in oratione sicut in signo

non subiective et dicunt formaliter respectum conformitatis et difformitatis ad rem.

Vgl. Anm. 129, 133, 147.

472) Qu. s. metaph. I, 8, f. 8 v. A: In singulari est duo considerare, sc. ipsam

singularitatem, quae potest vocari haecceitas, et naturam subiectam singularitati, quae

de se est indifferens ad esse h0c.

473) De tribus princ. f. 41 r. A: Licet materia sit ens in actu entitativo, quia

esl aliquid eætra suam causam distinctum, tamen distinguitur contra actum formalem

completum et specificum ...... Materia est purum actuabile et potentiale, forma est

purum actualivum, et nihil unius includitur in ratione alterius, quia aliter nec illud

esset purum acluativum, nec illud purum actuabile ..... Materia distinguitur realiter

a forma realitate p0sitiva receptiva omnino alterius rationis a forma (d. h. welche

einen in jeder Beziehung von der Form verschiedemen Wesensgrund enthält), et est

quid primo diversum al) ea.

XIX. Antonius Andreas. 281

hang mit der Häcceität zu bringen *7*). Hingegen die physikalische

Materie, welche nie als eimheitliche Urmaterie existire, finde eben nur

durch specifisch verschiedene Formen ihre bestimmte Qualificirung *7°);

und was die unkörperlichen Individuem (d. h. die Engel) betrifft, so ge

nüge die ihnen anklebende Passivität zur Erklärung ihrer Individuation*7°).

Ebenso zeigt sich Antonius als treuer Scotist in der Annahme einer plu

ralitas formarum *77), sowie in demjenigen , was er über intensio et

remissio formarum bemerkt, wobei er die Gradabstufung in die Be

fähigung des Einzeln-Dinges, nicht aber in die Form selbst, verlegt***).

Ausser diesen allgemeineren Parteifragem muss aber auch noch eini

ges Einzelne, was in des Antonius Exegese (s. Anm. 447) vorkommt,

berührt werden. Bei Erklärung des Porphyrius *7°) erwähnt er einmal

den aristotelischen Begriff der tabula rasa 4°''), wiederholt auch betreffs

der einzelnen fünf Universalien fast den ganzen Commentar des Avicenna

und des Albert, sowie des Scotus Begründung der Fünfzahl ***), und

474) Qu. s. metaph. V, 5, f. 22 v. B: Quaedam est materia, quae opponitur

formae totius et ipsi quidditati et per consequens est eaetra rationem quidditatis for

maliter; et haec est materia, quae est differentia seu proprietas individualis, quae

est causa propria haecceitatis et individuationis.

475) De tribus princ. f. 45 v. A: Non est una materia numero omnium genera

bilium et corruptibilium, .... quia impossibile est, eandem materiam numero informari

simul formis substantialibus contrarie et specifice distinctis.

476) S. art. vet. f. 55 r. A: Angelus ..... posset fieri sine creatione creaturae

corporalis, ..... tamen in angelo est potentia passiva, qua posset esse in loco.

477) Qu. s. metaph. VII, 17, f. 41 r. A: Est una opinio, .... quod est aliqua

formu miati una realiter, sed plures virtualiter continens multas perfectiones ......

Est alia opinio, quam reputo veram, ...... (B) quod in quolibet vivo praeter formam

animati est alia forma communis corporis et miacli, et praeter has, quae sunt com

munes toli animali vel vivo, sunt aliae partiales specificae distinctae tot, qu0t organa

distincta sunt. De tribus princ. f. 51 v. B: ln quocunque animato necesse est ponere

aliquam formam, quae est forma corporis miaeti alia ab illa, qua est animatum ....

f. 52 r. B: In quolibet vivo praeter formam animati est alia forma corporis et miati,

et praeter has, quae sunt communes toti animali vel vivo, sunt aliae parliales speci

ficae distinctae tot, quot organa distincta. Vgl. Anm. 156.

478) De tribus princ. f. 53 r. A: Qualitas secundum se non suscipit magis et

minus, sed subiectum secundum illam..... (B) Forma specifica est indivisibilis quan

tum ad gradum specificum, divisibilis vero quantum ad gradum perfectionalem. S.

art. vet. f. 10 v. A: Quamvis esse specificum in se sit unum et quasi indivisibile,

secundum quod abstrahit in suo conceptu ab omni gradu individuali, non obstat,

quin possit, participari magis et minus secundum tales gradus. Ebend. f. 25 r. A :

Aliqua forma substantialis, ut puta forma ignis, non secundum esse specificum, sed

individuale, sc. secundum esse, quod habet in suppositis, habet aliquos gradus et

portiones, secundum quos magis et minus in diversis individuis participatur. Vgl.

f. 36 v. B, f. 44 v. A, f. 62 r. A. S. Anm. 160.

479) Nach einer drei enggedruckte Columnem füllenden Lobpreisung der Logik

überhaupt kommt Andreas mit rhetorischem Schwulst (s. Anm. 448) auf die Isagoge,

von welcher er sagt (f. 2 y. B): De auctore huius libri potest dici illud Matth. 7

,,Bene omnia fecit, et surdos faeit audire et mutos loqui“ m. s. w.

480) S. art. vet. f. 4 v. A: Quidam eæponunt (s. die Stelle Abschn. XII, Anm.

86) „intellectum solum“, cui nihil correspondet in re eaelra, ut est intellectus fig

menli, ..... „intellectum nudum“, qui est sine omni specie vel habitu, ut est tan

quam tabula rasa, in qua nihil est depictum (s. Abschn. IV, Anm. 97), „intellectum

purum“ vocant intellectum angelicum vel divinum ...... Per intellectum solum, nudum

et purum idem intelligitur, et verba ista aequipollent. Vgl. Amm. 377.

481) Ebend. f. 17 r. B, s. Anm. 162.

282 XIX. Antonius Andreas.

ausserdem erwähnt er eimen neuem Memorialvers ***). Bezüglich der

Kategorien führt er eine spitzfindige Distinction des aequivocum an ***),

bezeichnet in ähnlicher Weise , wie wir es bei Pseudo-Thomas sahem

(Amm. 314), Quantität und Qualität als absolute Accidenzien***), verwer

thet bei der Relation einem Begriff, dem wir bei Raimundus Lullus

begegneten (vor. Abschn., Amm. 58 u. 70), nemlich den der aequi

parantia *°°), und zeigt uns bei Besprechung der Gegensätze wieder

(vgl. Anm. 459 ff. u. 466) seine Himneigung zum Dualismus*°°). In der

!.ehre vom Urtheile findem wir Bemerkungen über das Verhältniss des

Urtheiles zum Syllogismus***), über Copula***), über eine Lückenhaftig

keit der aristotelischen Lehre ***) und insbesondere über die modalen

Urtheile, bei welchen er an der älteren Eintheilung in modus mominalis

und adverbialis '°"), sowie am der byzantinischen Regel der modalen

Aussage festhält **'!), und auch die ältere einfache Figur aufnimmt ***).

Und sowie er schon hierin byzantinische Lehre beizog, so begegnen wir

auch überhaupt häufigen Erwähnungen jener logischen Theorie*°°), wor

unter besonders die Lehre vom den consequentiae hervorragt *°*), bei

welcher er die mathematische Form der Proportionem förmlich als eine

Schluss-Weise erwähnt 498). ` ,

482) Ebend. f. 9 r. B. Es ist jedoch mur der erste von zwei zusammengehörigen

Wersen, welche ich untem (Amm. 615) bei Burleigh anzuführen habe. Einen Prioritäts

Streit über den Urheber solcher Werse wird wohl Niemand erhebem, znmal da Wieles

auf Rechriumg späterer Abschreiber fallem kanm.

483) Ebd. f. 18 v. A: Aequivocum includit duplicem relationem, ..... sc. habi

tudinem ad aequivocans ..... et ad aequivocalum.

484) Ebd. f. 43 v. B: Praedicamentorum quaedam sunt substantia, quaedam

accidentia: substantia autem est unum praedicamentum tantum ; accidentium autem

quaedam sunt absoluta, ut quantitas et qualitas, quaedam sunt respectiva, ut reli

qua septem.

485) Ebd. f. 30 r. B: Relativum aequiparuntiae est aequivocum, quia proprie

sumptum est aliquid relatum ad aliud secundum eandem formam, ...... cuiusmodi

sunt „simile“ et „aequale“. Vgl. f. 10 r. A.

486) Ebd. f. 37 v. B: 0pp0sitio in uno sensu sumpta dicitur univoce de con

trarietate et oppositione relativa, in alio sensu dicilur univoce de conlradictione et

privativa oppositione. Primo modo est ens reale, ..... secundo modo est intentio.

487) Ebd. f. 63 v. B; s. Anm. 93.

488) Ebd. f. 67 v. A u. B.

489) Ebd. f. 79 r. B: Aristoteles hic praetermisit multiplices oppositiones, ubi

subiicitur momen infinitum universaliter sumptum. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 450.

490) Ebd. f. 86 r. A: Dupleæ est modus, nominalis et adverbialis u. s. f. S.

ebend. Anm. 43. *

491) Ebd. f. 84 r. A: In propositionibus modalibus modus ponitur a parte prae

dicati, et ei addenda est negalio ...... (v. A) In propositionibus de modo ipsum

dictum subiicitur, ita quod etiam verbum est pars subiecti. S. ebend. Anm. 161.

492) Ebd. f. 87 r. A: Propter hoc aliqui habent hic figuram u. s. f., d. h. es

folgt die auch von Thomas (s. ebend. Anm. 541) aufgenommene Figur, welche uns

zuersi bei Wilhelm Shyreswood (s. ebend. Anm. 45) begegnet war.

493) So finden wir suppositio personalis f. 22 v. A u. f. 69 r. A, ampliatio f. 70

r. B, 73 v. A, 80 v. B, distributio f. 83 r. B, appellatio f. 73 v. B, categoreumatice et

syncategoreumatice f. 8 r. B, 63 r. A, 80 v. B, sensus compositus et divisus (s. ebend.

Amm. 585) f. 76 r. A.

494) Ebd. f. 22 v. A, 39 r. A, 41 v. A, 86 r. A.

495) Ebd. f. 89 r. A: Tenet argumentum a commutata proportione, quantum ad

contradicere el converli; ..... sed nunquam tenet, quantum ad contradicere et sequi,

XIX. Franciseus Mayron. 283

In einer sehr eigenthiimlichen Weise vertritt Jer Franziskater

F ram cis c u s Mayr o n (gest. 1325) den Scotismus, indem er in der

Universalien-Frage (— aber aueh nur in dieser —) sich völlig auf einem

platomischen Standpunkt stellt, so dass uns hier ein ähnliches Verhältniss

wie bei Heinrich Göthals (ob. Anm. 36) begegnet, d. h. Mayron wäre

gleichfalls unter anderen Zeitumständem sieher der exclusivste Platoniker

gewordem, und auch ihm himderte hieram nur die Auctorität des üblich

gewordemen Stoffes und andrerseits der Umstand, dass mam damals Plato's

Schriftem noch nicht besass. Allerdings macht es einem fast komischen

Eindruck, wenn Mayrom mit seinem platonischen Realismus zugleich eine

reichliche Durchführung der Ansichten des Scotus verbinden zu könnem

glaubt ; aber daneben könnte es uns selbst freuen, dass einmal Jemand

Selbstständigkeit genug besass, um gegen den allgemeinen Strom zu

schwimmen und auf eigene Faust sich für Plato zu erklären. Wir he

sitzen von ihm einen (`ommentar zum Petrus Lombardus und Quod

libeta 496), ferner eine Erklärung der Isagoge und der Kategoriem, eine

Schrift De primo principio, Formalitates (s. jedoch unten Anm. 529),

sowie De univocatione entis 497).

Wenden wir uns zu den Hauptfragen*°°), so begegnen wir vorerst

einer ausschliesslich religiös-dogmatischen Tendenz, welehe der Darstellung

der Logik hei Mayron zu Grunde liegt, da es sicb dabei nur um die

Mittel zum Siege über die Anorthodoxie handle 4"*). Sodann aber über

sed fit semper fallacia consequentis, v. gr. ...... Sicut se habet h0m0 ad non homi

nem secundum consequenliam, sic animal ad non animal secundum consequentiam;

ergo permutatis : Sicut homo ad animal, sic non homo ad non animal; sed omnis

homo est animal; ergo omne non homo est non animul; falsum est u. s. w.

496) Illuminati doctoris fratris Francisci de Mayronis in primum sententiarum.

Venetiis 1504. fol. ln secundum ebenso. In tertium ebend. 1506. In quartum

ehend. 1507. Quodlibettales [sic] questiones fertilissimae illuminati doctoris Franc.

`de Mayronis. Venetiis 1507. TfoI. – In einem anderen Venetianer Drucke v. 1520,

welcher mir nicht zugänglich war, sind auch einige der kleineren Schriften, welche

Nuciarelli herausgab (s. folg. Anm.) enthaltem.

497) Contenta in volumine per erimium artium et medicinae oratorem dom.

Hieronymum de Nuciarellis Romanum correcta et emendata, lector, invenies: Passus

super universalia et praedicamenta illuminati Francisci Maironis (ein älterer Druck

dieser Schrift ist Bononiae 1479. 4). Formalitates eiusdem. De primo principio com

pleæo eiusdem Francisci. De terminis theologicis eiusdem. Formalilales Petri Thomae

(s. Abschn. XX). De secundis intentionibus Hieronymi (d. h. des Nuciarelli selbst).

De ente et essentia divi Thomae. Tria principia rerum naturalium Antonii Andreae

(s. Anm. 446). Eaepositio Francisci Maironis s. VIII libr. phys. De cuiuscunque

scienliae subiecto Comelii Hispani. Super libros de anima Joannis Scoti. De uni

vocatione entis Francisci Maironis. Venetiis 1517. fol.

498) Nemlich die Exegese als solche biotet in dem Passus super universalia

nichts Erhebliches dar, indem nur zum Werständnisse des Wortlautes stets ,,dubia“

oder „difficultates“ (meistens vier oder acht) aufgetischt und glücklich oder un

glücklich gelöst werden. Jedes einzelne Glied der logischen Lehre heisst dabei

ein passus, und die Isagoge enthält deren 40, die Kategoriem 65, und der un

vollendet gebliebene Commentar zu De interpr. nur 7.

499) Passus s. univ. f. 2 r. A : Ad ostendendum, quod veritas philosophiae non

contradicit auctoritati divinae sapienliae, decrevi, passus communes philosophiae

discurrere resecando superflua, quae in hac urte contineri videntur; praestituto fine

quadruplici, ... . ut munitiones rationum philosophicarum contra veram philosophiam

garrienlium deslruantur, ..... ut consilia argumentationum infidelium adversus theo

284 XIX. Franciscus Mayron.

rascht er uns mit der litterarischen Entdeckung, dass die Isagoge des

Porphyrius eigentlich nur eine zweite Auflage des platonischen „Sophistes“

sei, und da von Plato, auf welchen stets die christlichen Heiligen so

grosse Stücke gehaltem, natürlich nur Kundgebungen einer Ur-Wahrheit

zu erwartem seien, so ergebe sich hieraus von selbst der hohe Werth der

Isagoge °""). Aristoteles hingegem gilt dem Mayron als unfähig zu allen

metaphysischen Fragem und als der neidvolle Werderber der platonischen

Ideemlehre°'''), welcher jedoch nur das Wort „Idee* durch schlechte Er

klärung im Misskredit gebracht habe, während die Sache selbst unzweifel

haft klar sei °"*); denn die Ideen seien eben die unveränderlichen Muster

bilder der Dinge in der Weisheit Gottes °''°). -

Darum findet Mayron, dass, wenn man die Universalienfrage bloss

auf den Gegensatz des esse in anima und des esse in re eaetra stelle,

jede der vier möglichen Annahmen umhaltbar sei: nemlich die Univer

salien könnem weder ausschliesslich in der Seele seim, da dann alle

Wissenschaften die Qbjective Realität verlören, noch auch ausschliesslich

in den Dingem, da immerhim der Priorität der 0bjecte ein Posteriorisches

im Subjecte entsprechen müsse; fermer könne das Universale nicht zu

gleich theils in der Seele und theils in dem Dingen sein, da diess der

Untheilbarkeit der Quiddität widerspreche; moch auch endlich könne man

sagem, dass das Universale in verschiedemer Modalität in der Seele und

in den Dingen sei, denn das Gleiche gelte auch von der singulärem

logiam insurgentium dissipentur, ...... ut superbiae ingeniorum subtilium adversus

doctrinam catholicam se erigentium comprimantur, ...... ut eaccellentiae intellectuum

sublilium ad vel italis notitiam venire cupientium ad Christi domini nostri servitium

adducantur. Ebend. f. 9 r. B: Cum in tertio Sententiarum volumus tractare de unitate

naturae humanae Christi, ut eactollamus suae incarnationis mysterium, 0p0rtet, nos

scire, quid genus, quid species et differentia, ..... ut sciamus dissolvere versutias

philosophorum, prout se erigunt infideles ad incarnalionis mysterium impugnandum.

500) Passus s. un. f. 2 r. A: 0ccurrit primo inconsueta apud Latinos philosophia,

liber Platonis, qui dicitur Sophistes, qui, licet fuerit, sicut Boethius refert, editus a

Platone, fuit tamen a Porphyrio repetitus, et ideo vulgo allegatur ibi Porphyrius; quia

tamen auctorilas Platonis est praestantissima inter auctoritates omnium philosophorum

apud sanctos nostros, ideo magis convenit in hoc libro allegare Platonem, qui fuit

repulatus olim inter philosophos sicut Jupiter inter deos; et secundum quod iste liber

fuit traditus a Platone, prima veritas in eo contenta est. S0 nennt er gelegentlich

noch öfters dem Plato als den Urheber des lnhaltes der Isagoge.

501) Sent. I, Dist. 47, qu. 3, f. 145 r. B: Aristoteles attribuit ideis quatuor

conditiones, quas videtur negasse Plato: prima 'est singularitas, ..... secunda, quod

esset ens aclu eæistens, terlia, quod esset separata localiler, quarta, quod mensura

retur tempore ...... (v. A) Sed quare Aristoteles voluit sic facere, una assignatur

voluntas, quia habuit invidiam contra eum ...... Aristoteles fuit optimus physicus,

sed pessimus metaphysicus, quia nescivit abstrahere, et ideo pessimam metaphysi

cam fecit.

502) Ebend. f. 145 v. A: ldeae non sunt imponendae Platoni, sicut eas imponit

sibi Aristoteles, quod se, essent quaedam monstra in aëre subsistentia singularia.....

(B) Ratio, quare non ponuntur communiter ideae, non est nisi propter infamiam vo

cabuli, quam sortitum est eae intellectu malo, quem Aristoteles imponit Platoni; sed

dummodo res sit manifesta, de vocabulo non est curandum.

503) Ebend. qu. 1, f. 144 v. A: Deus est sapiens per ideas; ..... sunt rationes

incommutabiles et aeternae, quia ad ipsas reducitur omnis incommutabilis veritas;

..... non dicunt aliquid absolutum formaliter, sed respectivum, ..... quia idea, in

quantum idea, formaliter est eaeemplar, sed eaeemplar formaliter est ad aliud.

XIX. Franciscus Mayron. 285

Sinmeswahrnehmung ; -— kurz Mayron trifft merkwürdiger Weise mit

Aegidius Romanus (Amm. 374) darin zusammen, dass die Universalien an

sich weder in der Seele noch in den Dingen seiem, aber als positiver

Rest bleibt ihm dabei die platonische Idee, welche weder ein Fabricat

der Seele noch ein Ding, sondern eben die Potenzialität des reellen Seins

sei °''*); und so hahe auch der traditionell gewordene (arabische) Aus

spruch „intellectus agit universalitatem“ nur den Sinn, dass die immer

hin relative Worstellungs - Weise (obiectivum), nicht aber das gegenständ

liche Sein, durch die Demkthätigkeit erzeugt werde °"°). Wenn er aber

in der objectivem Welt die substanzielle Allgemeinheit, welcher die ratio

melle Priorität zukommt, dualistisch neben das Einzelnseim (suppositum,

s. Anm. 109, 251, 407) und die empirische Priorität desselben hin

stellt °""), entscheidet er sich bezüglich der Erkennbarkeit des Singulärem

dahin, dass in Folge einer gleichförmigem Wermittlung der Vorstellung

(uniformiter repraesentativum, d. h. der species intelligibilis des Scotus)

der Intellectus überhaupt das Einzelne eigentlich in allgemeiner Weise

erfasst°"7). Hiedurch streift er abermals an Aegidius (Anm. 379), indem

die secunda intentio sich zur Relativität der Beziehung (respectus) zwi

504) Ebend. qu. 4, f. 146 r. A: Fuerunt quatuor opiniones. Prima, quod uni

rersalia sunt tanlum in anima et nullatenus in re eaetra, quia, quidquid est in rerum

natura, est singulare ..... Secunda, quod universalia habent esse in rerum natura

et non in anima, quia non sunt eætra sua particularia ..... Tertia, qu0d universalia

partim habent esse in re eaetra et partim in anima. Quarta, quod habent esse uno

modo in anima, sc. obiective, et alio modo in rerum natura, sc. subiective, quia in

veniuntur in suis particularibus essentialiter et obiectivaliter in intellectu. Prima via

non potest stare, quia de entibus creatis in anima nulla est scientia realis, et tamen

omnis scientia est de universali ..... Nec secunda, quia priori repugnat, esse sine

posteriori, sed universalia sunt priora ..... Nec tertia, quia eadem simpleae quidditas

non potest esse ens rationis et ens reale ..... Nec quarta, quia eodem modo dicitur

de hac albedine singulari, quod habet esse obiective in anima et subiective in rerum

natura ...... Ideo videtur dicendum, quod universalia secundum se non habent esse

in anima nec in rerum natura, quia tota coordinatio praedicamentalis videtur esse

incommulabilis omni consideratione nostra ...... (B) Universale est non fabricatum

ab anima, eo quod abstrahit ab omni productione; nec tamen per hoc est ens reale,

sed solum natum esse ens reale, et sic conceditur esse reale in potentia et n0n

in actu.

505) Ebend. f. 146 r. B: lnfinitae auctoritates auctorum sonant et dicunt, quod

intellectus fueit universalitatem in rebus, et universalia sunt ab anima fabricata.

Dici polest, ut vitetur scandalum sequentium eos, quod intellectus noster producit

universalia in esse cognito, quod est esse obiectivum et secundum quid, et dat eis

esse cognitum, non esse simpliciter, el sic secundum tale esse potest dici eorum causa.

506) Passus s. un. f. 10 v. B: Substantia potest dupliciter accipi ; aut prout

dicitur a substando, et sic superiora prius subslant, sicut prius sunt et prius eis

diffinitio convenit enlis per se; aut prout dicitur a subsistendo per modum suppositi,

et sic individua prius subsistunt, quia ratio suppositi primo convenit individuo, et

communia nonnisi per individua supp0sitantur.

507) Sent. I, Dist. 3, qu. 8, f. 27 r. A: Dicunt aliqui, quod solum singularia

intelligimus, quia illa praecise intelligimus, quae movent ad intellectionem sui ......

Contra istud arguo ..... (B) Illud, quod intelligit per repraesentativum uniformiter

repraesentans, non intelligit aliquid de his, quae insunt sibi per aecidens .... 0mne,

quod intelligit aliqua distincta, ut distincta, non decipitur circa distinctionem eorum;

sed intellectus decipitur circa distinctionem singularium, ergo non c0gn0scit ea ut

distincta..... Necessario oportet dicere, quod rationem particularis cognoscimus saltem

in generali, et talis cognitio particularis sufficit ad c0gnitionem universalis.

286 XIX, Franciscus Mayron.

schen Allgemeinem und Einzelnem gestaltet °"°); ja er erblickt darim

sogar mur gemeinsame höhere Merkmale, welche micht das Wesem selbst

siiid (non est essentiale), während die ummittelbare bejahemde oder ver

meinende Aussage Sache der prima intentio sei °"°). Nur verwahrt er

sich ausdrücklich gegem nominalistische Einseitigkeit und schliesst sich

vollständig dem Intellectualismus (— mentalis —-) des Scotus an °'"), so

dass er auch das Gebiet des „conceptus“ überhaupt erst von der secunda

ίntentio an beginnem und in aufsteigender Limie zum Allgemeinstem und

auch zu transscendentia (s. Anm. 273, 355) sich erheben lässt *'').

Dabei aber blickt freilich wieder der Dualismus in der Annahme durch,

dass die Wahrheit einerseits ein Zustand der objectiven Dinge sei und

andrerseits in der Werknüpfung der Begriffe liege ° 1°).

Was das Princip der Individuation betrifft, schliesst sich Mayron s0

wohl in der Unterscheidung zwischen esse und eæistere° 1°) als auch im

Begriffe der haecceitas völlig an Scotus an ° '*), wenn er auch mit dem

Wortausdrucke ,,modus intrinsecus“ uns an Herveus (Anm. 416) erinnern

könnte° 1°). Possierlich ist es allerdings, wenn er die Häcceität für pla

tonisch und zugleich für aristotelisch hält und dem Porphyrius darüber

508) Passus s. un. f. 10 r. B: Communicari et commune esse pertinent ad se

cundas intentiones, sicut esse universale, ..... quae sunt respectus consequentes et

convenientes inferioribus et superioribus, ut ab invicem distinguuntur.

509) Sent. I, Dist. 23, qu. 1, f. 82 v. A: Quandocumque aliquid est cqmmune

et superius assignatur multis el non est eis essentiale, illud est secunda inlenti0 ....

Quidquid praedicalur de superiori et inferiori affirmalive et e contra negalive, illud

est prima intenlio...... Ista pr0p0sitio habet solum instantiam in secundis inlen

tionibus, quia dat0, quod h0m0 sit species, et hic h0m0 sit h0m0, non tamen hic

homo est species. -

510) Passus s. un. f. 2 r. B: Cum dicilur, qu0d praedicabile est, qu0d est ap

tum natum, de pluribus praedicari vel dici, non accipilur hic solum dictio v0calis,

imo principaliter menlalis, cum actus praedicationis sit principaliler in intellectu,

sieut actus compositionis.

511) Sent. I, Prol., qu. 8, f. 5 v. B: Utrum a conceplibus simpliciter simplicibus

et primo diversis polest abstrahi aliquis conceptus communis. Sine argumenlis resp0n

deo, quod non; quod tamen est intelligendum de conceptu quidditativo ..... Conceptus

sunt in quadruplici genere; primi sunt secundarum inlenlionum, alii c0mmunissimarum

passionum, alii habitudinum transcendenlium, alii privationum. Exemplum primi,

sicut a Petro et Marlin0 abstrahitur species, ..... eaeemplum secundi verilas et bonitas,

..... tertii idenlitas, diversitas, dislinclio, ..... quarli unitus et simplicilas.

512) Passus s. un. f. 10 r. A: Veritas dupliciler accipi potest : uno m0d0, prout

dicit 0rdinem rerum ad intellectum, secundum quod ipsae sunt intelligibiles, et sic

veritas est passio enlis; alio modo, prout dicit habitudinem unius termini ad alium

in compleaeione, et sic termini secundum se sumpti veritalem non habent, quia talis

veritus non est ad se, sed ad aliud.

513) Quodlib. 8, 1, f. 18 v. A: Illud est esse essentiae, quod pertinet ad cuius

libet enlis quidditatem, quia in rebus habentibus essenliam quidditas et essentia idem

sunt, ..... et in hoc differt illud esse ab esse evistentiae, quia illud n0n pertinet

communiter ad quidditatem. S. Anm. 135.

514) Passus s. un. f. 9 r. B: Species dicit totam essentiam individuorum, quia

individua non addunt ad speciem nisi haecceitatem, quae nullam dicit quidditatem

nec per consequens diffinitivam rationem.

515) Sent. II, Dist. 34, qu. 4, f. 25 v. A: Proprietas individui non est quidditas

nec pars eius, sed est modus inlrinsecus et est idem realiler cum natura, quam

individuat, quia nullam naturam potest deus producere sine singularitale.

XIX. Franciscus Mayrom. 2S7

tadelt, dass er hierin vom seinem Originale abgewichen sei°'"). Die An

gelologie macht ihm mit Gottes Hilfe keine Beschwerde ° '"). Gleichfalls

dem Scotus folgt er bezüglich der pluralitas formarum°'°).

Während aus (lem Umkreise vereinzelter Bemerkungen (s. ob. Anm.

498) höchstens etwa erwähnt werdem mag, dass Mayron nebem aller Füg

samkeit unter die Auctorität der Tradition doch an eine Motivirumg der

Zehnzahl der Kategorien denkt *'*'), oder dass er für die Kategorie der

Qualität und ihre verschiedenem Unterarten eine eigene arbor Porphyriana

entwirft **"), oder dass er bei der Relation eine spraeliliche und eine

sachliche Seite sunterscheidet **1), treten mit grösserer Wichtigkeit seine

Drörterumgen über das sog. principium identitatis und seine Beliandlung

der formalitates hervor.

In ersterer Beziehung nemlich ist Mayron unter deu Autorem des

Mittelallers (— betreffs der antiken Logik s. Abschn. VI, Anm. 136, Abschn.

XI, Anm. 22, 81 u. 161, Abschn. XII, Anm. 138 —) in der That der Erste,

welcher den Inhalt einer vielbesprochenem aristotelischem Stelle als einen

allerobersten Gruudsatz unter dem Titel „primum principium compleaeum“

hezeichnet und unter Hinzufügung einiger byzantimisch-grammatischer Be

merkungen genau formulirt: ,,De quolibet dicitur affirmatio vel negatio,

et de nullo ambo simul“ °**). Sofort aber wendet er auch auf dieses

Princip dasjenige an, was er von dem Universalien sagt (Amm. 504), d. h.

jener höchste Grundsatz sei an sich weder in der Seele noch in den

516) Passus s. un. f. 4 r. A: 0pinio fuit Porphyrii, quod istae proprietates

individuorum accidenlales essent causa et ratio individualiomis ipsius substantiae .....

Hic non est admiltendus dominus Porphyrius, quia illud diacit a se, non ul habuit a

Platone vel Arislolele, nisi forte intelligat per istas proprietates haecceitates (in dem

ganzen Drucke steht überall „echeitas“ für haecceilas).

517) Sent. II, Dist. 3, qu. 2, f. 9 v. A: 0mnis angelus est in nalura specifica,

cui non repugnat, esse in pluribus; et si n0n repugnal, deus p0lerit facere.

518) Ebend. Dist. 16, f. 19 v. A: Utrum in corpore hominis sunt plures formae

substantiales ...... Dico, qu0d omnes parles helerogeneae differunt specie ..... Sunt

plura individua parlialia el unum individuum totale essenliale.

519) Passus s. un. f. 10 v. B: Cum omnes hodie supponant, decem praedicamentu

esse, ipsa non sunt neganda, et tunc habetur sola fides per auctoritalem, et istud

redigilur in ol)sequium Christi, quia, si intellectui Aristulelis se gratis subiugaverunt

tot sollerles, ..... multo magis est subiiciendus intellectus iugo Chrisli ..... Tamen

sequendo dicta communia numerus isle praedicamentorum potest sic deduci u. s. w.,

s. Anm. 174.

520) Ebend. f. 16 r. B.

521) Sent. I, Dist. 29, qu. 1, f. 94 r. B: Dividitur relatio in relulionem secun

dum esse et in relationem secundum dici ..... Relativa secundum dici illa sunt, quue

sunt aliorum praedicamentorum et secundum se sunt absolula ...... Relativa aulem

secundum esse sunl in praedicament0 relalionis ..... qu. 2, f. 95 v. B: Universaliter

omnis relatio formaliler differt a suo fundamento (d. h. im Interesse der Trinität).

522) De primo princ. f. 27 v. A: Quid est primum principium compleacum? Et

dicilur ab omnibus, quod est illud, de quo philosophus tractat (s. Abschn. IV, Anm.

163 ff.), sc. „de quolibet dicitur affirmatio vel negatio, et de mullo ambo simul“.....

Istud principium non est unum unitale simplicitatis, sed unitate integritatis, quia ista

propositio est hypothetica copulativa, cum coniungat duas propositiones categ0ricus

per hanc diclionem „et**..... ; primu pars est universalis affirmaliva de praedicato

disiunct0, ..... secunda pars est universalis negativa de praedicato copulalo...... 5

inter duas partes est talis ordo in essendo, qualis in proferendo, ita quod in ordine

naturae universalis affirmativa praecedit universalem negalivum. Vgl. Sentent. l,

Dist. 1, qu. 1, f. 1 r. B.

288 • XIX. Franciscus Mayron.

objectiven I)ingen, sondern als ewige Wahrheit dem Creatürlichen ent

rückt könne er mur accidentell in Seelem oder Dingen auftreten ***); er

sei memlich formell und vorstellungsweise und musterbildlich (nicht aber

essentiell) im Geiste Gottes***), keinenfalls jedoch eine That der emdlichem

menschlichen Wernunft °*°), sondern nur eine habituelle Eigenschaft der

selben **"), und ebenso gelte er auch in den die vielheitlichen Dinge be

treffenden Urtheilen nur in jener obigen einfachen Form, denn durch

modificirende Zusätze verliere er sofort seine Geltung °*"); insoferne er

aber vom allem Seiendem, und somit auch von Gott selbst gelten müsse,

werde hiebei „ens“ als univocum für Jedwedes gebraucht°*°).

Das zweite wichtige Moment aber ist, dass uns bei Mayron zum

erstem Male eine greifbare Probe davon begegnet, dass in der Schule des

Scotus sich in Bälde aus der Lehre desselben (s. Amm. 147 ff.) die Litle

ratur der Form a lit a te s entwickelte. Allerdings ist die unter Mayrom's

Namen gedruckte Schrift ein Erzeugniss zweiter Hand °*°'), und es ist

uns völlig ummöglich, auszuscheiden, was etwa von ihm selbst und was

von dem späteren Bearbeiter herrühre, zumal da, wie öfters deutlich ge

sagt wird, sich bereits Mehrere mit diesem Thema beschäftigt hatten ;

und auch eine vereinzelte Stelle des ächten Mayron, wo derselbe gele

gentlich auf diesen Gegenstand kommt, scheint sicher auf eine primitivere

523) Ebend. f. 27 v. B: Istud primum principium, sicut regula, habet esse ob

ieclive in intellectu ; ..... habet esse subiective in rerum natura, quia, ubicunque

inveniuntur termini propositionis, per se note invenilur; ..... secundum se non habet

esse in anima nec in rerum natura, quia eius veritas, cum sit aeterna, praevenit

eaetra naturam animae et eaetra naturam cuiuslibet creaturae, ..... per accidens habet

esse in anima et per accidens habet esse in rerum natura.

524) Ebend.: Primum principium habet esse in mente divina formaliter, quia

termini includuntur formaliter in inlellectu divino, ..... habet esse in mente divina

obiectivaliter, quia .... dicitur esse obiective in intellectu, quod ab intellectu perci

pilur, ..... habet esse in menle divina evemplariter..... Non habet esse in mente

divina essentialiter, quia ..... tunc non inveniretur nisi in intellectu divin0.

525) Ebd. f. 28 r. A: Num istud primum principium est actus rationis. Dicunt

aliqui, quod sic..... Sed contra istud arguo, .... quia actus intelligendi est causatus

et temporalis et corruplibilis ..... et quaedam qualitas, quae ad unum genus deter

minatur..... et est in potentia nostrae voluntatis, .... istud autem principium summe

mecessarium non subiacet voluntali u. s. f.

526) Ebd. f. 28 v. B: Primum principium compleaeum est illud, de quo est

primus habitus intellectus, quia, cum intellectus sit habitus principiorum, oportet ergo,

quod primus habitus sit de primo principio ...... Primum principium ingreditur pri

mam demonstrationem.

527) Ebend.: Dicebant aliqui, quod primum principium tenet quantumcunque

modificatum ..... Sed si accipiatur modificatio quidditative, ut dicatur ,,De quolibet

quidditative dicitur affirmatio vel negatio“, ista est falsa, quia homo non est quid

ditative all)us nec non albus ..... Licet de quolibet sit simpliciter necessarium dieere

iustum vel non iustum, non tamen cum modificalione adaequalionis.

528) De univoc. entis, f. 82 r. A : Quaeritur, utrum subiectum primi principii

compleaci dictum de deo et creatura habeat eundem conceptum..... Non accipitur hic

conceptus pro actu intelligendi, ..... secundum quod non accipitur pro ente rationis,

..... quaerimus autem hic conceptum quiddilativum..... Igilur subiectum primi prin

cipii, quod est ens, habet conceptum univocum de de0 et creatura.

529) Schon der Titel lautet (f. 21 v. B): Incipit tractatus formalitatum secun

dum doctrinam Francisci Maironis, und ausserdem lesen wir einmal im Texte selhst

(f. 22 r. A): Quamquam multi eæplicuerunt divisionem entis, breviter tamen secundum

mentem Francisci de Maironis haec est.

XIX. Franciscus Mayron. 289

Form der Lehre hinzuweisen *°°). Aber trotzdem ist jene Schrift nach

Inhalt und Gestalt das älteste Document dieser Art, welches uns zu Gebot

steht, und so müssen wir ein wenig dabei verweilen.

Als üblich gewordener Gegenstand der formalitates wird von vorne

herein das Verhältniss zwischen formeller und realer Distinction (s. Anm.

149) bezeichnet°°'), und die Erörterung über den Begriff der formalitas

ist bereits polemisch gegen Diejenigen gewendet, welche ihn in Anbetracht

der Materie direct auf forma bezogen und daher bei Einer Form un

möglich von mehrerem formalitates sprechen konnten, wohingegen das

Richtige der Hinblick auf essentia sei, welche ja gleichfalls mehrere

essentialia enthalte, so dass ebenso eine Wielheit von formalitates sich

sehr wohl mit der Einheit der Form vertrage 58*). Eine Unterscheidung

mehrerer Bedeutungen des Wortes forma, unter welchen die einem Ab

schluss (perfectio) ausdrückenden als sachlich- reale abgewiesen werden,

führt damn dazu, formalitas sofort imit quidditas zu identificiren*°°), so

dass auch hier (vgl. Anm. 511) eine aufsteigemde Linie vom Specielleren

bis zu transcendentia fortschreitet °°*). Nun aber können ferner zur

Form noch neun verschiedene modi intrinseci derartig hinzutreten, dass

durch sie die formalitas selbst nicht geändert wird °°°), und unter diesen

530) Sent. I, Dist. 8, qu. 1, f. 44 v. A: Sunt quatuor gradus dislinctionum non

fabricati ab intellectu sive ab anima. Prima est essenlialis, ..... quando quidditas

cum sua existentia est distincta ab alia quidditate cum sua eæistentia. Secunda est

realis, ..... ut inter patrem et filium, .... est inter rem et rem. Tertia est formalis

et ista est inter quidditatem et quidditatem...... Quarta est quidditatis et modi

intrinseci, sicut inter quidditatem hominis et eius finitatem. Vgl. Anm. 537 u. 539.

531) Formalit. f. 21 v. A: Solent doctores communiter invesligare, utrum illa,

quae distinguuntur formaliter, distinguantur realiter.

532) Ebend. f. 21 v. B: Primo videndum est, quid sit formalitas ..... Forma

litas non est ratio consequens conditionem formae adaequatae. Haec conclusio posita

est contra quorundam opinionem, qui diverunt, quod sicut materialitas dicitur a

materia, sic formalitas dicitur a forma, et per consequens, sicut est una forma vel

plures formae, ita est una formalitas vel plures formalitates, unde apud istos ponere

plures formalitates sine pluribus formis erat contradictio; et ideo apud eos forma

litates consequebantur conditionem formae adaequatae. Cuius 0pp0situm.... probalur

sic: Sicut se habet essentiale ad essentiam, ita se habet formale ad formam ; sed cum

unitate essentiae stat pluralitas rationum essentialium ; igitur cum unitate formae stat

formalitalum pluralitas.

533) Ebend.: Forma accipitur quadrupliciter: uno modo pro perfectione, quae

est pars rei substantialis, ..... secundo modo pro perfectione, quae non est pars rei

substantialis, sed accidentalis, ..... tertio m0d0 pro perfectione, quae consequitur

totam naturam, ..... et sic risibilitas potest dici forma hominis, ...... quart0 m0d0

pro ratione diffiniliva seu quidditativa..... Et istis tribus modis (d. h. in den ersten

drei Bedeutungem) accipiendo „formaliter* tantum valet, quantum „realiter“, .... tamen

?0f? e c0nve?'S0 . . . . . . Formalitas non est ratio diffinitiva rei adaequate..... Forma

lilas est quidditas uniuscuiusque rei, sive ipsum sit diffinibile sive n0m.

534) Ebd. f. 22 r. A: Formalitates sunt in quadruplici differentia, quia quaedam

specialissima, ut humanitas et asineitas, secundae sunt subalternae, ut animalitas,

.... tertiae sunt generalissimae, ut formalilas qualitatis et quantitalis, quartae sunt

transcendenles, ut entitas, unitas, veritas, bonitas.

535) f. 22 r. B: Modus intrinsecus est ille, qui adveniens alicui formae seu

quidditati non variat eius formalem rationem ...... Sciendum, quod novem sunt

genera modorum intrinsecorum, videlicet finitum et infinitum, actus et p0lentia, ne

cessarium et conlingens, eæistentia, realitas et haecceitas.

PRANtl, Gesch. lII. 19

290 XIX. Franciscus Mayron.

nehmen haecceitas, eaeistentia, realitas, welche hierauf in ziemlich michts

sagender Weise definirt werden, eine hervorragende Stelle ein °°"). In

soferme aber hiebei der Modus vom der Quiddität selbst oder ein Modus

von einem anderen oder an Einem Ding zwei entgegengesetzte Modi oder

Ein Modus an zwei Dingen unterschiedem werden kann, findet schon hier

die „distinctio“ eine vierfache Werwendung°°7). Und so beginnt nun die

Erörterung über distinctio selbst, bei welcher stets ihr Gegensatz, d. h.

idemtitas, in Sicht bleibt. Als das Wesentliche der Distinction wird eine

gewisse Bezugsetzung (respectus) bezeichnet, welche stets auf ein Wer

hältniss der Ungleichheit — disquiparantia — gerichtet sei °°°), und

indem mun sieben Arten einer solchen Distinction, welcher ebensoviele

Identitäten entsprechen, zu unterscheidem seien ***), werden dieselbem

hierauf einzeln besprochen, nemlich: ratione°49), eae matura rei °*!), for

maliter, wobei definitio, divisio, descriptio, demonstratio, und selbst die

byzantinische reduplicatio (s. Abschn. XVII, Anm. 262) als Mittel dienen***),

536) f. 22 v. B: Haecceitas nihil aliud est, nisi quidam modus intrinsecus, qui

immediate contrahit et primo quidditatem ad esse, ..... et nominatur differentia in

diridualis ..... (f. 23 r. A) Haecceitas adveniens naturae specificae facit eam hoc vel

individuum ...... Evislenlia nihil aliud est, nisi illud esse, mediante quo quidditas

eæistit..... Realitas est quidam modus intrinsecus, mediante qu0 realitantur omnia,

quae sunt in aliquo.

537) f. 23 r. A: Quadrupleæ est distinctio in istis modis intrinsecis. Prima

est, qua modus distinguitur a quidditate, cuius est modus ...... Secunda est, quod

unus modus disparatus distinguitur ab alio modo disparato ..... Tertia distinctio est

Im0dorum oppositorum, ut finiti el infiniti..... Quarta est duorum modorum eiusdem

ordinis, sicut haecceitas Socratis et haecceilas Platonis.

538) f. 23 r. B: Distinctio non est quid absolutum, sed quid respectivum......

(v. A) Respectus, quem dicit distinctio, est intrinsecus adveniens. . . ... Respectus

distinclionis est respectus disquiparantiae, quia respectus aequiparantiae (vgl. Anm.

485) nunquam habet eaetrema nisi unius rationis.

539) f. 23 v. B: Modi dislinctionum sunt septem, quoniam, quae distinguuntur,

aut dislinguuntur ratione, aut eae natura rei, aut distinctione formali, aut reali, aut

essentiali, aut distinctione se tolis subiective, aut distinctione se tolis obiective .....

Sunt septem modi identitatum, d. h. die memlichen sieben Artem, wie jene der

distinctio.

540) Ebend.: Distinguunlur ratione, quae distinguuntur per actum collativum

vel comparativum intellectus, ..... „Socrates est Socrates“, Socrates positus in sub

iecto dislinguitur a Socrate posito in praedicato sola ratione.

541) f. 24 r. A: Distinguuntur eæ natura rei .....illa, quae habent esse praeter

opus intellectus; et sic distinguuntur totum et partes, effectus et causa, superius

et inferius.

542) f. 24 r. B: Distinguuntur formaliter illa, quorum praedicata non ponunlur

in eadem diffinitione, sed in diversis, ut homo et asinus ..... Illa sunt idem for

maliter, quae de se invicem praedicanlur...... Investigatur distinctio formalis qua

tuor modis, sc. diffinitione, divisione, descriptione, demonstratione ..... Diffinitione,

quia illa, quae sic se habent, quod unum non ponilur in diffinitione alterius nec

est sua diffinitio, formaliter distinguuntur....... Divisione, quando aliquid commune

dividilur per differenlias oppositas, omne contentum sub uno membro distinguitur

formaliter ab omni contenlo sub alio..... Descriptio constat ea, genere et differentia `

et propria passione, sed quae habent dislinctas proprias passiones, habent distinctas

descripliones ..... Demonstratione, quandocunque aliquid est demonstrabile de uno,

quod non de reliquo, talia distinguuntur formaliler, cum demonstrationes varientur

per media ...... Alio modo potest investigari per reduplicationem, nam reduplicatio

dicit causam formalem, arguendo sic: h0m0, inquantum homo, est animal.

XIX. Franciscus Mayron. 291

dann realiter °*°), essentialiter °**), se totis subiective 548), und se

totis obiective °*°). Nachdem sodann mehrere Zweitheilungen der Dinge

in bunter Werwirrung mit einigen Bestandtheilen des Organons in Ver.

bindung gebracht werden **"), und namentlich die für das Particuläre

diemenden synonymen Ausdrücke ,,particulare, singulare, matura, sub

sistentia, substantia, hypostasis, res naturae, suppositum, persona“ ihre

specielle Besprechung finden***), wird als Resultat des Ganzen zusammen

gefasst, wie es zwei Artem der distinctio formalis, desgleichen zwei

Artem der idemtitas formalis, und ebenso zwei Artem der distinctio realis

gebe, sowie dass bei reeller und essentieller Identität eben eine formelle

Distinction stattfinde und hierin die formalitas ihre eigentliche Auf.

gabe habe °*°).

543) f. 24 v. B: Illa distinguuntur realiter, quorum eætrema distincta sunt res

positivae, ita quod unum de altero non praedicatur abstractive, quorum eæistenlia

unius potest esse sine eæistentia alterius..... Notanter dico „cuius eætrema distincta

sunt res positivae“ ad removendum entia rationis, inter quae non ponitur distinctio

realis. -

544) f. 25 r. B: llla distinguuntur essentialiter, quae per aliquam potentiam

possunt esse separata, ut materia et forma, accidens et subiectum, vel quando unum

non dependet ab alio, et quando unum est natura prius alio.

545) f. 25 v. B: Illa distinguuntur se totis subieelive, quae in nulla realitate

quidditative conveniunt quoad unum modum dicendi. Et illa dicuntur esse idem se

totis subiective, quae quidditative conveniunt in aliqua realitate potentiali et contrahi

bili per realitatem differentiae.

546) Ebend. : Illa distinguunlur se totis obiective, de quibus non potest prae

dicari aliquod praedicalum quidditative, sive illud dicat realitatem potentialem sive

non. llla vero sunt idem obiective, de quibus p0test praedicari tale praedicatum

quidditative.

547) f. 26 r. B: De numero rerum quaedam dicuntur universales, quaedam par

ticulares, et ista divisio habetur primo Perihermenias ...... Quaedam dicuntur sim

pliciter et quaedam secundum quid...... Quaedam sunt primae intentionis et quaedam

secundae, et ista divisio habetur in Praedicamentis ..... et coincidit cum duabus

primis ...... Quaedam sunt hoc aliquid, et quaedam quale quid, et coincidit cum

duabus primis, quia hoc aliquid idem est qu0d singulare.

548) Ebend.: Quaedam notanda sunt, quibus datur intelligi, quod particularia

earcludunt de se universale, si sumatur proprie ; sed differenter, sc. individuum, hoc

aliquid, particulare, singulare, natura, subsistentia, substantia, hyposlasis, res naturae,

suppositum, persona ..... Individuum sumitur ab indivisibilitate..... Aliquid sumitur

a determinatione ...... Particulare dicitur parlibile, unde dicit aliquam partem na

turae ..... Singulare dicitur a solitudine ..... (v. A) Existentia dicit actum essendi.

- - - - - Substantia dicitur quasi sub aliis stans, sicut accidenlibus ..... Hypostasis idem

est quod substantia ...... Res naturae dicitur participans naturam ..... Suppositum

idem omnino signifieat, quod res naturae ...... Persona est idem, qu0d individuum

subsistens.

549) f. 26 v. B: Aliqua esse distincta formaliter, contingit dupliciler. Uno modo,

..... quod unum non est diffinitio nec pars diffinitionis alterius; ..... secundo modo,

..... quod non habent eandem realitatem, sunt tamen aliquo modo idem aliqua idem

titate singulari ..... Aliqua possunt esse idem formaliter duobus modis: un0 m0d0

eae eo, quod aliquam realitatem universalem habent, secundum quid et aliquam secun

dum qùale quid; ..... alio modo eae eo, quod unum ponitur in diffinitione alterius.

- - - - - Aliqua possunt esse dupliciter distincta realiter, sc. uno modo, sicut res et res,

et sic distinguuntur proprie realiter; alio modo..... eae natura rei, et sic est distinctio

realis improprie ...... Illa, quae distinguuntur formaliter, distinguuntur realiter

distinctione improprie dicta ...... Illa, quae sunt eadem formaliter, sunt distincta

realiter, et intélligo de identitate formali proprie dicta ..... Cum distinctione formali

stat identitas reaiis et essentialis, et sic sumitur formalitas proprie loquendo. Diese

19 *

292 XIX. Durand v. Pourgain.

Wie wenig aber es dem wahren Thatbestande entspreche, die Autorem

jener Zeit kurzweg in Thomisten und Scotisten zu gruppiren, zeigt sich

deutlich schon an dem Dominikaner D ura n d v o n Pour gain (gest. i. J.

1332), welcher in seinem Commentare zum Sententiarius°°°) so ziemlich

seine eigenen Wege geht und bald sich weit von Thomas entfernt, bald

den Scotus entschiedem bekämpft, und demnoch in anderen Beziehungem

an beide Richtungen anknüpft. Als Gegenstand der Logik gilt ihm ens

rationis (vgl. bei Herveus, Anm. 395), insofern dasselbe aus dem actus

rationis unter einer Namensbezeichnung hervorgeht und so zum Ausdrucke

der Vorstellung (obiective) wird, denn gegenständlich (subiective) sei das

ens rationis ebensowenig in der Seele, als man es etwa für ein Nichts

halten dürfe ; und was damn in solchem ems rationis dem objectiven

Dingen durch die Thätigkeit des Intellectus, sei es in einfachem Erfassen

oder im Zusammensetzen oder im discursiven Vergleichen (s. ebenfalls bei

Herveus, Anm. 398) zukommt, bilde die Hauptgruppen der Logik °°4).

Der menschliche Intellectus aber sei (im Vergleiche mit der nur auf Sin

guläres gerichteten Sinneswahrnehmung) das 0rgan zur Erkenntniss sowohl

des Einzelnen als auch des Allgemeinen, und hierin gleichsam mur graduell

verschieden vom Denken Gottes °°°). Indem aber so Durand (mit Augu

stinus) die höchste Stufe des Intelligiblen in den „Ideen“ Gottes er

kennt °°°), folgt er dennoch dem allgemeinen antiplatonischen Zuge

letzteren Grundsätze sind es auch, welche in der oben (Anm. 85) erwähnten Schrift

eines Scotisten ,,Quaestiones miscellaneae de formalitatibus* lediglich als allgemein

gültig worausgesetzt werdem und in solcher Weise ihre unablässige Anwendung auf

das Trinitäts-Gezänke und andere theologische Fragen finden.

550) Dn. Durandi a Sancto Portiano in Sententias theol. P. Lombardi commen

tariorum libri quatuor. Antverpiae 1576. fol.

551) I, Dist. 19, qu. 5, 7, f. 66 r. A: Ens rationis non est aliud, quam deno

minatio obiecti ab actu rationis secundum ea, quae attribuuntur rei solum, ut cognita

est, v. g. ,,esse universale, esse genus“ dicuntur esse enlia rationis, quia talia dicuntur

de re tantum, ut est obiective cognita; ita quod ens rationis non est penitus nihil,

nec dicitur ens rationis, quia sit in anima subiective. Ebend. 6, 11, f. 66 v. B :

Sicut distinguimus triplicem actum intelligendi, sc. simplicem, componentem et discur

sivum, sic sunt entia rationis in triplici differentia, quia quaedam conveniunt rei,

prout est cognita per intellectum simplicem, sicut universale, genus et species. Quae

dam conveniunt rei, ut est intellecta per intellectum enuntiativum componentem et

dividentem ..... Alia vero consequuntur res, prout sunt obieelive in intellectu discur

sivo, sicut antecedens et consequens, syllogismus, enthymema et similia. De quibus

omnibus tanquam de entibus rationis considerat logicus. Man hüte sich, auf obiges

Wort „denominatio“ ein allzu einseitiges Gewicht zu legen; denn Nominalist ist

Durand, wie sich zeigen wird, durchaus nicht, wenn er auch einem entschiedemen

Intellectualismus vertritt; dass die Begriffe nicht ausserhalb der Wortform existiren,

hatte ja z. B. auch Scotus anerkannt.

552) I, Dist. 35, qu. 3, 16, f. 96 r. B : In nobis cognitio sensitiva est solum

singularium et nullo modo universalium, cognitio autem intellectiva : tanquam per

feclior est tam singularium quam universalium; et multo magis cognitio intellectiva

dei propter suam perfeclionem est non solum universalium, sed etiam singularium,

quia cognitio dei includit perfectionem omnium. S. Abschn. XVII, Anm. 517.

553) I, Dist. 36, qu. 3, 7, f. 98 r. A: Ideae sunt in deo, et propriissime sunt

in e0, quod ..... omne agens per intellectum habet penes se rationem rei fiendae,

quam cognoscit et iuaeta quam exemplariter rem producit, .... sed deus producit res

per intellectum et artem, .... ergo deus habet penes se rationes rerum, quas cognoscit

et iuaeta quas res producit, has autem vocamus ideas. ' Die hierauf folgende längere

Erörterung schliesst sich hauptsächlich an Augustin an.

XIX. Durand v. Pourgain. 293

seiner Zeit und bezeichnet die Ideenlehre als verfehlt 584); hingegen

will er auch nicht unbedingt von Aristoteles sich ins Schlepptau nehmen

lassen 558).

Das esse intentionale als Erzeugniss der subjectiven Denkthätigkeit

bildet einen Gegensatz gegen das esse reale°°°), welch letzteres bald als

individuum bald als suppositum hald als persona (vgl. Amm. 548) auf.

tritt °°"). Aber insoweit Bezeichnung waltet, ist es nach beidem Seiten

hin stets Ein und das nemliche Object, welches bezeichnet wird, und nur

die Art und Weise der Bezeichnung ist verschiedem, indem sie den (seit

Scotus eingebürgertem, s. Anm. 128) Gegensatz des Concretem und des

Abstracten zu Tag treten lässt *°°). Und so wird nun in der That der

thomistische Begriff des abstrahere (Abschn. XVII, Anm. 493) für Durand

der entscheidende. Nemlich das Universale sei bei Leibe nicht der erste

vorgestellte Gegenstand des Demkens, noch gehe es ihm vorher, sondern

indem die denkende Betrachtung von den individuellen Momenten abs

trahiren muss, sei der Ausgangspunkt das Singuläre und erst der Ziel

punkt des Weges das Universale °°°). Das Erzeugniss dieses Worganges

erhalte dann seine Namensbezeichnung als Universale, und diese Thätigkeit

des intellectus abstrahens genüge überhaupt zur Erklärung (s. Herveus,

Anm. 408); denm, sowie es spasshaft (frivolum) sei, vom einer „univer

. salitas“ in den Dingen zu redem, da dieselben mur als singuläre existiren

554) II, Dist. 3, qu. 2, 19, f. 137 r. B: Plato erravit, si intelleacit, formas

separalas esse universales praedicatione, praeter errorem, qui est in ponendo, eas

separatas esse a rebus.

555) I, Dist. 3, qu. 5, 29, f. 28 r. A: De intentione Aristotelis dicendum, quod,

quidquid ipse intenderit, de hoc non est tantum curandum, sicut de veritate.

556) II, Dist. 13, qu. 2, 6, f. 155 r. B: Esse intentionale potest dupliciter accipi.

Un0 m0d0 prout distinguilur contra esse reale, et sic dicuntur habere esse intentio

nale illa, quae non sunt nisi per operationem intellectus, sicut genus et species et

logicae intentiones, et iste est proprius modus accipiendi intentionem ..... Alio modo

dicitur aliquid habere esse intentionale large, quia habet esse debile.

557) II, Dist. 3, qu. 2, 5, f. 136 v. A: lndividuum, suppositum et persona

aliquo modo sunt idem et aliquo m0d0 differunt. Quaelibet enim natura singularis,

in quocunque genere sit, p0test dici individua; suppositum autem non dicitur nisi

natura singularis in praedicament0 substantiae, nec quaecunque talis, sed solum

completa; persona dicitur illud idem in natura intellectuali solum. Ergo omnis per

sona est suppositum, et omne supp0situm est individuum, sed non vice versa. Vgl.

IlI, Dist. 1, qu. 1, 17, f. 211 r. A.

558) I, Dist. 34, qu. 1, 15, f. 92 r. B: Suppositum et natura, h. e. concretum

el abstractum, sive accepta in universali ut homo et humanitas, sive in singulari ut

hic homo vel haec humanitas, non imporlant aliud de principali significato, sed idem

penitus, eæ modo tamen significandi suppositum seu concretum aliquid connotat, quod

fmom commotat matura ... ... Abstractum enim significat naturam secundum se absque

habitudine ad aliquid et ideo eae suo m0d0 significandi nihil connotat praeter na

turam, concrelum autem significat per modum habentis naturam ut „homo habens

humanitatem“.

559) I, Dist. 3, qu. 5, 28, f. 28 r. A: Universale, i. e. ratio vel intentio uni

versalitatis aut res sub intentione universalitalis non est primum obiectum intellectus

nec praeexistit inlellectioni, sed est aliquid formatum per operationem intelligendi,

per quam res secundum considerationem abstrahitur a conditionibus individuantibus,

in qua operatione intellectus abstrahens habet pro termino a quo singularia, a quibus

abstrahit, et pro termino ad quem ipsum universale abstractum; et quia terminus a

quo praecedit terminum ad quem, ideo consideratio singularium praecedit universale

abstractum ab ipsis.

294 XIX. Durand v. Pourgain.

(s. Anm. 400 f.), so bedürfe man auch weder einer species intelligibilis

moch eines besonderen intellectus agens °°°); die erstere nemlich sei

ebenso überflüssig (— hiemit entfernt er sich von Herveus —), als eine

eigene species sensibilis für die Sinneswahrnehmung, und der Intellectus

empfange eben seine Vorstellungs - Gegenstände von der vorausgehenden

niedrigeren Potenz, d. h. von den Sinnen °"'); und desgleichen sei ein

intellectus agens nicht nothwendiger als ein sensus agens, welcher noch

von Niemandem statuirt worden sei, ja im Gegentheile die abstrahirende

Betrachtung empfange ja passiv die 0bjecte ihres Thuns, und in solchem

Sinne müsse man eher von einem intellectus possibilis sprechen *°*).

Indem aber die Denkoperation bis zur Erkenntniss des Wesens (esse

essentiae im Gegensatze gegen esse eaeistentiae, s. Anm. 135) vordringt,

kann Durand auch darauf hinweisen, dass hiemit die Stufe einer Umab

hängigkeit des begrifflichen Denkens von der empirischen Existenz der

0bjecte erreicht sei°°°). Aber dass im Intellectus Alles nur vorstellungs

560) II, Dist. 3, qu. 7, 6, f. 140 r. B: Primum cognitum ab intellectu non est

universale, sed singulare..... Potentia enim per suum actum non facit suum obiectum,

sed supponit, sicut visus quoad actum videndi praesupponit colorem. Sed universale

vel conditi0 universalis non praecedit actum intelligendi, im0 fit per actum intelligendi

eo modo, quo potest sibi competere fieri; esse enim universale non est aliud, quam

esse intellectum absque conditionibus singularilatis et individualionis ita, quod esse

universale est sola denominatio obiecli ab actu sic intelligendi ...... Si dicatur, quod

..... inlellectus agens facit universalitatem in rebus, ...... non valet, quia fictilium

est, intellectum agentem ponere, et frivolum est, dicere, quod universalitas (man be

achte, dass „universalitas“, nicht aber „universale“ gesagt ist, denn dass eine gött

liche Idee im Singulären verwirklicht werde, verneinte Durand wahrlich nicht) fiat

in rebus, quia universalitas non potest esse in rebus, sed solum singularitas..... Et

si dicalur, quod intellectus agens non facit universale misi quia cum phantasmate

causat speciem in intellectu, ..... non valet, quia ..... nulla species est in intellectu,

quae repraesentat ei suum obiectum ....... 12, f. 140 v. A: Universale est unum per

abstractionem a mullis et de multis, de quibus dicitur, et in hac abstractione singu

laria, a quibus fit abstractio, habent rationem quasi termini a qu0 et universale

rationem termini ad quem; sed lerminus a qu0 praecedit terminum ad quem; ergo

inlellectus abstrahens prius intelligit singularia, quam universale.

561), II, Dist. 3, qu. 6, 10, f. 139 v. A: Non est ponere speciem in sensu ......

Species enim coloris eæistens in oculo nullo modo videtur nec videri potest ab ipso,

sicut quilibet eæperilur. Item talis species si duceret in cognitionem alterius, hoc

faceret ratione similitudinis, unde communiter vocatur similitudo, et sic haberet ratio

nem imaginis; imago aulem ducens in cognitionem illius, cuius est imago, est primo

c0gnitum, quod non potest dici de lali specie ...... Qu0d autem in intellectu nostro

n0n sit ponere speciem talem, patet per eandem rationem ..... Sed sensus et intel

lectus in nobis sunt polentiae ordinatae; ergo per solum actum prioris potentiae,

i. e. sensus, praesentatur sufficienter intellectui suum obiectum, nee oportet ponere

aliquam speciem.

562) I, Dist. 3, qu. 5, 26, f. 27 r. B: Sicut non ponitur sensus agens, qui cum

obiect0 causet actum sentiendi, sic non oportet ponere intellectum agentem ad hoc,

ut cum phantasmate moveat inlellectum possibilem ad actum intelligendi ..... Cum

intellectus agens non agat in plantasmata aliquid imprimendo vel aliquid abstrahendo

neque secundum rem neque secundum rationem, nec agat in intellectum possibilem

nec sine phantasmate nec cum phantasmate, videtur, quod non debeat ipsum ponere,

nec Augustinus .... unquam posuit ipsum ...... Abstrahere universale a singularibus

non est operatio intellectus agenlis, ..... quia talis abstractio est solum secundum

considerationem ; et ideo opus illius potentiae est, cuius est considerare, quod non

c0nvenit intellectui agenli, sed possibili.

563) I, Dist. 35, qu. 3, 11, f. 95 v. B: Sicut res potest intelligi quantum ad

XIX. Durand v. Pourgain. 295

weise (obiective) vor sich gehe, wiederholt er auf das deutlichste in

seinem Bemerkungen über die Wahrheit (vgl. bei Herveus, Anm. 397),

wobei er gegen Jene polemisirt, welche von einer gegenständlichen (sub

iective) Richtung im Intellectus sprechen *"*).

Mit besonderer Worliebe aber erörtert er die Frage über das Princip

der Individuation. Wolle man dasselbe in der Materie fimden, so weist

Durand in ähnlicher Weise wie Herveus (Amm. 414) darauf hin , dass

ebensosehr es auch der Form zukomme, in Einem Imdividuum zu seim,

und es ihr in gleichem Grade wie der Materie widerspreche, in mehreren

zu sein, und umgekehrt auch die Materie mehrerem einwohne und von

mehreren ausgesagt werde °"°), ja dass — ausser dem die Angelologie

betreffenden Bedenken — die Materie sogar in höherem Grade etwas

Gemeinsames sei, als die Form, indem Ein und dieselbe Materie selbst

zeitlich macheinander in mehreren Individuem auftrete °°"). Ferner die

Annahme, dass die Quantität Princip der Individualisirung sei; zeige sich

darum als unhaltbar, weil das quantitative Auftretem der Dinge nur die

Folge einer bereits stattgehabten Individuation sei °"7). Und da num

esse eæistentiae, ita potest intelligi quantum ad esse essentiae; sed ad hoc, quod

res intelligatur quantum ad esse essentiae, non requiritur, quod res habeat actu illud

esse ; possum enim formare conceptum de rosa, quae nullum esse essentiae habet actu.

564) I, Dist. 19, qu. 5, 8, f. 66 r. A: Sicut communiter dicitur, veritas est con

formitas ' vel adaequatio intellectus ad rem. Qualiter autem hoc sit intelligendum,

advertendum est, quod non est intelligendum de conformatione intellectus et rei se

cundum illud , quod sunt essentialiter, ..... cum res eætra sit corpus, intellectus

autem n0m ...... Restat ergo, quod talis conformitas attendatur secundum aliquid,

quod est in intellectu subiective vel obiective. Et dicunt aliqui, quod..... attenditur

secundum id, quod est subiective in intellectu, quod est species rei, quae est simi

litudo. eius, vel secundum negantes species ipse est actus intelligendi, qui est etiam

similitudo rei. Sed istud non videtur verum..... (B) Ita conformitas, in qua con

sistit veritas, attenditur secundum id, quod habet se ad intellectum obiective, et non

subiective. Est enim veritas conformitas eiusdem ad se ipsum secundum aliud et

aliud esse, sc. esse intellectum et esse' reale; ...... relatio eiusdem ad se ipsum

secundum esse apprehensum et secundum esse reale ..... (v. A) Veritas est conformi

tas rerum, ut intellectae sunt, ad se ipsas, ut evistunt ...... (6, f. 66 v. B) Veritas

est in intellectu obiective, non quidem sicut obiectum cognitum principaliter, sed

ut quidam modus conveniens rei solum, ut est cognita. Vgl. II, Dist. 37, qu. 1, 7,

f. 139 v. A.

565) II, Dist. 3, qu. 2, 6, f. 136 v. A: Prima est (sc. opinio), quod materia

est primum et per se principium individuationis in habentibus materiam ...... Esse

autem in pluribus per realem identitatem et dici de pluribus per praedicationem essen

tialem est de ratione universalis, sic enim universale est unum in multis; et per

oppositum individuum vel singulare est in uno solo et dicitur de uno solo. Isto

autem modo non plus convenit materiae esse in uno solo, nec plus repugnat ei esse

in pluribus et dici de pluribus, quam formae; ...... etiam materia dicitur de hac et

de illa et est in illis per modum, quo universale est in singularibus.

566) 1, Dist. 35, qu. 3, 5, f. 95 v. A: Quod materia est principium individua

tionis, a forma autem sumitur ratio universalitatis, valde dubium est, quia maior

communitas videtur esse in materia, quam in forma...... Item eadem materia est

successive in diversis individuis, forma autem non, propter quod minus videntur in

dividua distingui per materiam, quam per formam, et per consequens minus con

stitui in esse individuo, quia per idem videtur unumquodque constitui in se et ab

alio distingui..... Item non omnia singularia habent materiam, sicut angeli, ergo eae

materia vel eius productione non potest assignari generalis ratio.

567) II, Dist. 3, qu. 2, 8, f. 136 v. B: Alia est opinio, quod in materialibus

quantitas est principium individuationis, substantiae vero separatae se ipsis indivi

296 XIX. Durand v. Pourçain.

weder die Materie als ein bloss potenzielles Wesen der erschöpfende

Grund des Quantitativen seim könne, moch aber auch die Form, so werde

wohl die ergänzende Wereinigung von Materie und Form als Grund der

Quantität zu betrachten sein (— ein Gedanke, welcher uns sehr an Bona

ventura erinnert, s. Abschn. XVII, Anm. 553 —), wenn auch mit dem

Worbehalte, dass einige Wesen nur durch die ihnen anklebende Passivität

(s. bei Ant. Andreas, ob. Anm. 476) bereits ihre Individualisirung finden°°°).

Jedenfalls nemlich handle es sich um das Princip, in welchem zugleich

Quiddität und individuelles Auftreten begründet sei, und da nun zwischen

diesen beidem mur ein Unterschied im Denken bestehe, während sie sach

lich identisch simd (vgl. Anm. 560), sei es durchaus unnöthig, noch ein

anderweitiges Princip der Individuation zu suchen, denn es genüge als

inmerer Grund (intrinsece, vgl. bei Herveus Anm. 416) ein Dieses-Sein

der Materie und ein Dieses-Sein der Form, wozu wohl ein äusserliches

Agens (z. B. in der Zeugung) hinzukommen könne, jedoch derartig, dass

dann das materielle Auftreten nur begleitweise (concomitative, vgl. ob.

Anm. 62) wirke °°°). So genüge dann auch bezüglich der Engel, welche

sämmtlich unter Eine Species fallen (vgl. hingegen ob. Anm. 308), die

numeräre Wiederholbarkeit der Éí ôïí

duantur...... Haec autem p0sitio deficit, ...... quia subiectum naturaliter prius est

accidente, sed compositum eæ materia et forma subiectum est quantitatis; .......

quantitas sequitur substantiam iam individuam eæistentem secundum ordinem naturae.

568) I, Dist. 8, qu. 4, 16, f. 40 r. A: Materia non est causa totalis seu ratio

receptiva quantitatis, ..... quia materia est pura potentia in genere substantiae .....

Relinquitur ergo, quod, cum materia non sit totalis ratio recipiendi quantitatem,

..... nec forma similiter, de qua ..... notum est, ..... quaelibet harum est partialis

causa, quae sui unione ad c0nstitutionem suppositi supplent vicem unius totalis

C071S08 . . . . . . Nihilominus tamen nihil prohibet, materiam et aliquas formas substan

tiales ea, alia causa esse quantas in c0mp0sito, ..... eae illa sc. causa, ..... quod

omnis forma substantialis sub anima est capaa, passionis.

569) II, Dist. 3, qu. 3, 14, f. 137 r. A: Dicendum ergo, quod nihil est princi

pium individuationis, nisi quod est principium naturae et quidditatis ...... Natura

universalis et individua sunt idem secundum rem, differunt autem secundum rationem,

quia, quod dicit species indeterminate, individuum dicit determinate; quae determi

natio et indeterminatio sunt secundum esse et intelligi; universale enim est unum

solum secundum conceptum, singulare vero est unum secundum esse reale, nam sicut

actio intellectus facit universale, sic actio agentis naturalis terminatur ad singulare.

Ergo eadem principia secundum rem et differentia solum secundum rationem sunt

quidditatis et individui ..... Nihil enim evistit in re eaetra nisi individuum vel sin

gulare, ergo esse individuum non convenit alicui per aliquid sibi additum, sed per

illud, quod est. Per quid ergo est Socrates individuum ? Per illud, per quod est

ezistens, et haec ..... intrinsecae sunt haec materia et haec forma. Quod si quaeras,

per quid forma est haec, dico, quod per illud, per quod est in re eaetra, et hoc est

eaetrinsece agens, materia autem concomitative ..... Idem dico de materia, nisi quod

sua individualio plus dependet a forma, quam e converso. Substantiae autem separatae

nullo modo intrinsece individuantur nisi se ipsis..... Cum natura communis diversis

individuis sit solum una secundum rationem et diversa secundum rem, non oportet

praeter naturam et principia naturae quaerere alia principia individui, sed eadem, ut

sunt eæistentia, sicut natura communis et individuum solum differunt ut concepta et

eæistens..... Convenienlia est solum secundum rationem, sicut et unitas naturae se

cundum speciem est solum unitas rationis ...... Forma per se ipsam intrinsece est

haec, et n0n per hoc, qu0d recipitur in materia, nisi concomitative.

570) Ebend. qu. 3, 7, f. 137 v. B: ' Differentia secundum absolutam rationem

formae est specifica; differentia autem formae a forma, secundum, quod haec et una

XIX. Durand v. Pourgain. Walter Burleigh. 297

Steht hiemit Durand in dieser Frage ganz nahe an Scotus, so, folgt

er hingegen völlig der thomistischen Lehre der unitas formae °7!), da

die Eine Form zugleich Princip einer untergeordneten Mehrheit sein

könne °"*). Aber die intentio et remissio verlegt er wie Antonius An

dreas (Anm. 478) nur in die qualitativen Formen, und auch dort nur

auf Grundlage der Befähigung des Substrates °7*).

Desgleichen begegnen wir in Walter Burleigh (gest. i. J. 1337),

über welchem his jetzt in der Geschichtè ein missliches Dunkel schwebte,

einem sehr eigenthümlichen Autor, indem derselbe, wie kein Anderer,

einen aristotelischen Conceptualismus und einem realistischen Platonismus

gleichsam als zwei Theile der Philosophie dualistisch nebeneinander ver

tritt. Won seinen Schriften gehören hieher Expositio super artem vete

rem °7*), ein Commentar zur zweiten Analytik °7°) und De intensione et

remissione formarum °"°); eine Monographie De novem generibus acci

sive singularis, est numeralis solum....... Quod in substantiis separatis non potest

esse differentia nisi secundum absolutam rationem formae negandum est...... 14, f.

138 r. A: Non repugnat naturae angelicae, plurificari secundum numerum in eadem

specie, qu0d ...... omnis natura, quae producitur ab agente actione iterabili, potest

plurificari secundum numerum; sed omnis creata natura est huiusmodi, etiam sub

stanliae separatae.

571) II, Dist. 17, qu. 1, 3, f. 159 v. B: Anima intellectiva unitur corpori sicut

forma..... Anima est, quo vivimus, sentimus, movemur et intelligimus. IV, Dist. 43,

qu. 2, 15, f. 392 v. B : Unitas super entitatem addit indivisionem. Vgl. ebend. Dist.

44, qu. 1, 10, f. 396 r. A.

572) I, Dist. 2, qu. 2, 18, f. 24 r. B: Forma substantialis ..... est immedia

tum principium generationis seu introductionis formae in maleriam ...... Potentia

animae nutritiva et generativa sunt idem, quod essentia animae, nec obstat, quod

nutrire et generare sunt plures actus, quia, cum sint subordinati, possunt esse ab

eodem principio.

573) I, Dist. 17, qu. 6, 8, f. 58 v. A: Gradus secundum magis et minus non

conveniunt formis substantialibus, sed tantum accidenlalibus, non quantitalibus, sed

qualitatibus, non omnibus, sed istis, quae concernunt diversam habitudinem sub

iectorum et agentium. Ebend. qu. 7, 39, f. 60 r. B: Forma intensa et remissa ac

quisitae per motum possunt esse partes unius formae numero, et quae non est una

indivisibilitate, sed continuitate suarum partium, quae non sunt simul, sed successive

et una superveniente alia desinit esse, et hoc modo signari possunt.

574) (Ohne Titelblatt) Praeclarissimi viri Gualterii Burlei anglici ..... super

artem veterem Porphyrii et Aristotelis eæpositio sive scriptum feliciter incipit. Venetiis

1485. fol. Da diéser äusserst seltene Druck bisher keinem Geschichtschreiber der

Philosophie zugänglich gewesen zu sein scheint, erklärt es sich, dass man den

Burleigh entweder ganz überging oder schiefe und widersprechende Urtheile (Tiede

mann und Tennemann) über ihn fällte. Der 118 Blätter enthaltende Druck ist

zwar ursprünglich nicht paginirt, ich will jedoch zu etwaiger Controlle im Fol

gendem die Foliatur einschalten. Der Commentar super Porphyrium füllt f. 1—15,

jener super praedicamenta f. 16—61, super seae principia f. 62—80, super periher

menias f. 80—118. Vgl. Anm. 356.

575) Zusammen gedruckt mit der obigen gleichnamigen Schrift des Robert

Capito, s. Abschn. XVII, Anm. 334. Es ist jedoch für uns hier unnöthig, näher

auf diesen Commentar einzugehen, da derselbe schlechterdings nur ein paraphra

sirendes Excerpt des aristotelischen Originales ist, dessen einzelne Hauptsätze (d. h.

„conclusiones*) Burleigh in derselben Weise wie Robert Capito (ebend. Amm. 337)

sorgfältigst formulirt und auch numerirt.

576) Venetiis 1496. fol.

298 XIX. Walter Burleigh.

dentium scheint wenigstens nie gedruckt worden zu sein°77), und ob er

den Worsatz, De universalibus zu schreiben, wirklich ausgeführt habe,

wissen wir nicht 878).

Was die Aufgabe der Logik betrifft, schliesst auch er sich an eine

oft erwähnte Stelle Avicenna's am, und indem der dortige Conceptualismus

auf die Begriffe der prima und secunda intentio führt, äussert er sich

hierüber in einer Weise, welche völlig mit Herveus (Anm. 396 ff.) und

somit theilweise auch mit Durand (Amm. 551) übereinstimmt, ja es gilt

ihm ebenso wie dem Herveus (Amm. 399) ens rationis als identisch

mit intentio secunda; aber, während er mit Ausdrücken des Scotus

(Amm. 96) diese begriffliche Sphäre in die Mitte zwischen 0bjectivität und

Sprachausdruck stellt, so dass die Logik weder de rebus noch de vocibus

sei, entschlüpft ihm doch wiederholt die Redewendung, welche uns ähn

lich schon einmal bei Pseudo-Thomas begegnet war (Amm. 289), dass die

„res secundae intentionis“, d. h. „res“ intentional genommen , der Ge

genstand der Logik seiem °7°). Auch demkt er ähnlich wie Roger Baco

(Abschn. XVII, Anm. 563) an eine natiirlich angeborene Logik °°°) und

spricht mit den Scotistem von einer logica docens und utens °*'), sowie

er dem Scotus darin folgt, dass der Syllogismus die Hauptsache sei *°°).

Indem er ferner mach dem , nemlichen Worbilde eiu entschiedenes Gewicht

auf die significatio legt (vgl. Anm. 129 ff.) und in derselben die formelle

577) Evpos. in libr. phys. Arist. (s. Anm. 589): Alias rationes multas feci ad

hanc conclusionem in tractatu de novem generibus accidentium.

578) Evp. s. art. vet. (f. 24 r. A): De ista tamen materia (d. h. das Verhältniss

won prima und secunda substantia) plenius apparebit in traclatu de universalibus deo

concedente.

579) Ebd. (f. 1 v. A): Videndum est, de quibus est logica, utrum de rebus aut

de conceptibus aut de vocibus, et quid debet esse subiectum in logica. Et dicendum

secundum Avicennam, ..... quod logica est de intentionibus secundis adiunctis primis

(Abschn. XVI, Anm, 74)..... Sciendum est, quod intentio, secundum quod nunc lo

quimur, est idem quod conceptus rei, et conceptus rei dupleæ est, sc. primus et

secundus, v. g. possum habere de homine unum conceptum, quo concipio humanam

naturam absolute, ...... et conceptum, quo concipio naturam humanam in ordine ad

illa, quae participant eandem naturam..... Conceptus primus dicitur prima intentio,

conceptus secundus secunda intentio. Unde prima intentio est conceptus immediate

abstractus a rebus, sed secunda intenlio est conceptus abstractus a conceptu primo

vel a conceptibus primis. Nomina enim rerum eæistentium eætra animam sunt primae

intenlionis, ut „homo“....., sed conceptus abstracti ab istis significantur per nomina

secundae intentionis, ut „genus, species, subiectum, praedicatum“ et huiusmodi......

Logica est de rebus secundae intentionis, ut sunt secundae intentionis, quia in logica

non determinatur de rebus nec de vocibus nisi per habitudinem ad intentiones secun

das...... Non delerminatur de vocibus in logica nisi inquantum significant res, ut

eis insunt intentiones secundae ...... sive ens rationis, et non est aliud intelligendum

per ens rationis, quam res secundae intentionis. S. Anm. 586 u. 597 ff.

580) (f. 2 r. A) Si dicitur, quod ille, qui primo invenit logicam, acquisivit

hanc scientiam sine logica, ...... sciendum, quod logica potest haberi dupliciter,

sc. usualiter vel arlificialiter...... Nulla scientia potest haberi artificialiter absque

logica, quia quicumque scit artificialiter aliquam conclusionem, scit, se scire illam.

581) (f. 107 r. B) vgl. Anm. 90 u. 452.

582) (f. 1 v. B) Si autem loquimur de primo subiecto in logica primitate prin

cipalitatis, sic dico, quod subiectum primum in logica est syllogismus demonstrativus,

quia eius notitia principaliter inquiritur in logica, S. Anm. 93.

XIX. Walter Burleigh. 299

Seite der menschlichen Rede erblickt °°°), unterscheidet er micht bloss

eine prima und secunda impositio (unter letzterer die grammatischen

Namen der Worte verstehend), sondern theilt auch sehr eigenthümlich

das Gebiet der „alten“ Logik ein, indem es gewisse gemeimsame Worte

seien, unter welche in der Isagoge Begriffe, in den Kategorien Sachen,

und in der Lehre vom Urtheile Worte selbst subsumirt werden *°*).

So sehr jedoch hiebei ein unwerkennbarer Conceptualismus festge

halten wird, welcher sogar vom nominalistischen Logikern beifällig aufge

nommen werden könnte, so will Burleigh dennoch hierüber die realistische

Geltung der Universalien nicht bei Seite schiebem. Ja er polemisirt un

ablässig gegen die „Modernen“, welche dem objectiven Bestand der Uni

versalien vernachlässigt hätten, d. h. wenn wir uns an die bei Thomisten

(s. Abschm. XVII, Anm. 362) und bei Scotisten (ob. Anm. 87) recipirte

Unterscheidung der realen und der sermocinalem Wissenschaften erinnern

und dabei bedenken, dass die Logik mit Einschluss der Universalienfrage

dem sermocinalem Gebiete zugewiesen wurde, so erblickte eben hierin

Burleigh eine Einseitigkeit, und während er bezüglich der Logik selbst

sich in Uebereinstimmung mit den Wertretern der intentionalitas, also

mit Thomistem, Scotistem, auch mit Herveus n. s. f., befindet, bekämpft er

die Ausschliesslichkeit einer bloss logischen Geltung der Universalien und

theilt im Hinblicke auf Physik und Metaphysik mehr den Standpunkt jener

Scotisten und Halbscotisten (Richard Middleton, Alexander v. Alessandria,

Wilhelm Brito, Antonius Andreas, auch Johanm v. Jandum, s. Anm. 230,

248, 258, 457, 426), welche das „causando“ und das „praedicando“

mebeneinanderstellten. Von Wichtigkeit aber ist dabei für uns insbeson

dere der Umstand, dass Burleigh in solcher Polemik stets den Ausdruck

„moderni“ gebraucht, denm es sind dieses die ältesten Stellen, in welchen

die Vertreter der sermocinalem oder rationalen Disciplinem (im Gegen

satze gegen die realem Wissenschaftem) mit diesem Namen bezeichnet

werden 585).

In solchem Sinne also ist es zu verstehen, wenn Burleigh den Mo

dernen, gerade wie wenn dieselben die Realität der Universalien wirklich

Dereits verneint hätten, die Behauptung entgegenstellt, dass die Univer

salien nicht ausschliesslich in der Form von Begriffen und Worten in der

Seele seien, sondern auch ausserhalb der Seele bestehen und nur so ein

selbstständiges Dasein (d. h. nicht in subiecto) haben, sowie dass eben

derartige umabhängig von der Seele existirende Dinge („res“, vgl. Anm.

583) (f. 59 r. A) Voae est materiale in propositione prolata et respectus ad signi

ficatum per vocem est formale in propositione, et ideo, si significata sunt et fiunt

diversa, respectus ad significata erunt diversi, et sic non manebit propositio eadem,

quantum ad suum formale, quamvis maneat eadem, quantum ad suam materiale.

584) (f. 2 r. A) In libro Porphyrii determinatur de vocibus communibus solis

conceptibus ponendo, quod universalia non habent esse eaetra animam; et in libro

Praedicamentorum determinatur de vocibus communibus rebus solis (hiezu Anm. 593)

- - - - - - et in libro Perihermenias de vocibus communibus solis vocibus, ut de nomine

et verbo...... Nomina rerum sunt nomina primae impositionis et nomina vocum sunt

nomina secundae impositionis. Nomen primae impositionis dividitur in nomen primae

intentionis et nomen secundae intentionis; nomen primae intentionis est commune

rebus, nomen secundae intentionis est commune conceptibus.

585) S. Abschn. XX.

300 XIX. Walter Burleigh.

579) die Prädicate in den Urtheilem seien °°°). D. h. indem er an die

objective Werkstätte der Natur denkt und so die traditionelle Drei

gliederung der Universalien stärker als Andere betont°°"), weist er darauf

hin, dass die artmachenden Unterschiede jedenfalls in einem objectiven

Thatbestande vorliegen, da im entgegengesetzten Falle die Dinge objectiv

sämmtlich eimander gleich wärem, ferner dass, wenn der Unterschied

zwischen Allgemeinem und Einzelnem mur in der subjectiven Auffassung

läge (s. bei Durand, Anm. 558), der artmachende Unterschied und die

Form identisch wären, während man das reale Moment der Gestaltung der

Dinge und dem subjecliven Begriff von einander unterscheiden müsse°°°).

So ist es erklärlich, dass Burleigh gerade im Commentar zur Physik, d. h.

in einer realem Disciplin, seine Polemik gegen jene Modernen übt, da,

wenn die Universalien lediglich Begriffe wären, selbst die obersten Gat

tungsbegriffe einerseits unter die noch höhere Gatuung der begrifflichen

Auffassung fielem, und andrerseits in ihrer Zahl von der Zahl der auf

fassenden Menschem abhingen, wohingegen die platomische Annahme richtig

sei, dass die von den Einzelndingen getrennt existirenden Universalien

durch den intellectus agens getrennt vom aller Singularität erfasst werden

586) (f. 19 v. B) Apparent duo contraria dictis modernorum. Primum est, quod

universalia de genere substantiae sunt eætra animam, quia illud, quod dicitur de

subiecto et non est in subiecto, est universale de genere substantiae, sed omne ens

non eæistens in subiecto est eætra animam, quia si esset in anima, essel in subiecto;

cum ergo substantia secunda non sit in subiecto, sequitur, quod non est in anima;

• • • • • unde si nihil esset universale nisi v0æ vel conceptus, sequeretur, quod omne

universale esset in subiecto et per consequens nihil esset illud, quod dicitur de sub

iecto et non est in subiecto. Secundum contrarium modernis est, quod propositio

componitur eae rebus eaetra animam, nam id, quod dicitur de subiecto et non est in

subiecto, praedicatur in propositione, et illud est res eætra animam. Ebenso f. 93 r. A.

Hiezu Anm. 599 ff.

587) (f. 65 r. B) Quaedam sunt universalia, quae solummodo praedicantur de

singularibus factis a natura, ..... et talia universalia solum fiunt a nalura, et quae

dam ..... fiunt à natur'a et ab arte..... 0mnis communitas est naturalis (s. Gilbert,

Abschn. XIV, Anm. 461 ff.)...... Universale est tripleæ secundum dominum Albertum

u. s. w. (s. Abschn. XVII, Anm. 379).

588) (f. 9 v. B) Dicunt moderni, quod differentiae non sunt nisi conceptus in

anima, quia si essent res eaetra animam, universalia haberent esse eaetra animam,

quod habent pro inconvenienti. Sed quid de hoc sit dicendum, deliberare non in

tendo; dico tamen, quod res eaetra animam distinguuntur per differentias suas et

non per solos conceptus, quia, si nullus conceptus esset, adhuc homo differret ab

asino per differentias suas. Item conceptus in anima sunt accidentia (vgl. ob. Anm.

102 u. Abschn. XVII, Anm. 392), sed substantiae non distinguuntur ab invicem per

sola accidentia, imo essentialiter. Si quis velit ponere, quod differentiae non sunt

nisi conceptus, ipse habet ponere, quod quaelibet res eætra animam habet distingui

per se ipsam a qualibet re eaetra animam, et non per aliquam differentiam super

additam, et sic habet ponere, quod res eaetra animam non distinguuntur ab invicem

realiter per differentias, sed solum conceptualiter per differentias seu ' per conceptus.

Ponenles vero, quod universalia non sunt eaetra animam alia a rebus singularibus, et

ponentes, quod res eætra animam non distinguuntur per differentias suas, habent

ponere, quod differentiae non sunt realiter nisi formae rerum; unde rationalitas

hominis est idem realiter, quod anima hominis, et, haec rationalitas est idem, quod

haec anima. Et sic potest dici, quod res eætra animam distinguuntur realiter per

formas suas et dislinguuntur conceptualiter per conceplus suarum differentiarum.

f. 93 r. B: Universale realiter est differens a singularibus conceptibus, a quibus

abstrahitur. Vgl. Anm. 591.

XIX. Walter Burleigh. 301

a.

und so die ganze Quiddität des Individuums repräsentirem °°°); denn der

Behauptung, dass überhaupt nur Individuen existiren (s. Anm. 400 f.,

560), stehe entgegen, dass die Absicht der von dem demkenden Seelen

umabhängigen Werkstätte der Natur auf die Erhaltung der Species ge

richtet sei, welch letztere hiemit ausserhalb der Seele bestehe, und ein

Beweis hiefür liege auch im privatrechtlichen Werkehre, z. B. in der Sti

pulation , wo häufig nicht ein bestimmtes Einzeln-Individuum Gegenstand

des Wersprechens sei °°°). Bezeichnend aber ist es, dass Burleigh aus

jener Annahme, dass lediglich Einzelnes existire, nur eine Wernichtung

der „Metaphysik* folgert, weil die substanzielle Realität der Gattungen

und Artem, welche im Wesen (esse) allerdings nicht vom Singulären ge

tremnt sind, eben völlig verschiedem sei von der subjectivem Auffassung

des Begriffes, welcher gerade im Wesen vom Singulären getrennt ist, —

kurz weil Begriffe nicht Substanzen sind °*'*). Und der schlagendste

589) Eaepos. in lil)r. phys. Arist. (Venet. 1482. fol., der Druck ist nicht pagi

mirl; was ich anzuführen habe, findet sich f. 5 u. 6): Si nihil sit universale nisi

conceptus, tunc genus generalissimum de genere substantiae erit conceptus in anima,

sed omnis conceptus in anima est in genere et habet genus supra se; ergo genus

generalissimum haberet genus superveniens ..... Item sequitur, qu0d tot erunt genera

generalissima in genere substantiae, quot sunt homines habentes notitiam illius ge

neris ..... Genera et species dantur in responsione ad quaestionem quaerentem quid

est...... Species est composita eae causis, sc. eae genere et differentia, quae sunt

causae inlrinsecae speciei....... Quando dicitur, quod intellectus facit universalita

tem in rebus, debet intelligi, sicut Plato posuit universalitatem in re eaetra animam,

quum Plat0 posuit universale eæistere per se seorsim a singularibus, intellectus vero

agens facit, universale intelligi per se seorsim absque h0c, qu0d eius singulare in

telligatur...... Quamvis universale sit eætra animam, tamen non est pars individui,

quia effectus parlicularis sunt causae particulares...... Universale est de quidditate

individui.

590) Ebend.: Dicunt isti, quod species nihil aliud est, quam quidam conceptus

simpleæ eæistens in anima, quia eætra intellectum non est nisi singulare..... Ipsis

obviando arguo..... lllud, quod natura prim0 intendit, non est singulare, sed illud

est aliquid eætra animam, ergo aliquid est eaetra animam, quod non est singulure....

Dicunt isli, quod natura inlendit primo rem singularem, ..... alii vero dicunt, qu0d

natura non intendit hoc singulare, puta Socratem, inquantum huiusmodi, sed inquan

tum h0m0. Sed illud non valet..... Illud, quod appetilur appetitu naturali ad con

servandum individuum in esse, est res eætra animam....... Illud est eætra animam,

circa quod fiunt promissiones et contractus reales, ut emptio venditio, donatio, stipu

latio; sed contractus non semper fiunt circa individua, ergo eætra animam est aliqua

res alia a nalura individuali...... Istae tamen rationes non essent hic ponendae,

nisi quia quidam asserentes, se scire logicam supra omnes mortales, respondent

dicenies, quod sie dicendo „promitto tibi bovem“ promitto tibi unam rem singularem

eaetra animam. Vgl. untem Anm. 798, 879, 885.

591) Evp. s. art. vet. (f. 23 r. B) Moderni dicunt, quod nihil est substanlia nisi

singulare, et probant, ..... quod genera et species, quae dicunlur esse in prae

dicamento substantiae, dicuntur substantiae secundae, tamen non substantiae in rei

veritate, sed solum nominantur vel dicuntur substantiae secundae ...... (v. A) Quaero,

an haec species homo sit eadem res omnino in Socrate et Platone, an alia et alia;

non est dare, quod alia, quia tunc essent tot species, quot sunt individua, quod

esset inconveniens...... Universalia non sunt secundum esse separata a singularibus,

sed conceptus in anima sunt secundum esse separati a singularibus ezistentibus eætra

animam, ergo secundae substantiae, quae sunt universalia respectu primarum sub

stantiarum, non sunt conceptus in anima; ..... nullus conceptus in anima est sub

stantia...... (B) Si nihil sit substantia nisi substantia singularis, sequitur, qu0d

nulla est scientia de substantia, et sic destrueretur metaphysica.

302 XIX. Walter Burleigh.

*,

Beleg dafür, dass nach seiner Ansicht die Realität der Universalien einem

ganz anderen wissenschaftlichen Gebiete angehöre, liegt darin, dass er

gerade in der Logik es ausdrücklich ablehnt, auf diesen Punkt einzu

gehen °°°), sowie hinwiederum es sehr erklärlich ist, wenn er die Kate

goriem gleichsam näher an die Metaphysik rückt, weil ja in derselben

(vgl. Anm. 584) von den realen Dingen als Trägern der intentionalem

Worte die Rede sei 398).

Das Kunststück, zugleich in der Metaphysik augustinischer Platoniker

und in der Logik arabiseh-aristotelischer Coneeptualist zu sein , ist uns

allerdings in dem philosophisch kurzsichtigem Mittelalter längst nichts

Neues mehr ; hingegen dass Burleigh in so crasser Weise einem solchen

unversöhntem Dualismus huldigte, hat man bisher noch nicht gewusst.

Auf Grundlage aber dieser Einsicht müssem wir num bezüglich der Logik

in Kürze noch Einiges erwähnen, worin er wieder mit den so eben ge

tadeltem „Modermen“ brüderlichst übereinstimmem muss, zumal da die

selben doch sämmtlich die 0bjectivität des Seienden zugestandem. Vor

Allem memlich findet er, dass die Universalien, selbst wenn sie nur in

der Seele existiren, jedenfalls bloss vorstellungsweise (obiective) be

stehen *°*), und mit einer überraschenden Wendung, welche uns an

Aegidius (Amm. 374) und an Mayron (Amm. 504) erinnert, sagt er, die

vorstellungsweise Existenz komme eben demjenigen zu, was weder in der

Seele noch ausser der Seele sei °°°). Auch die üblichen Begriffe simili

tudo und refleaeio wendet er an °°°), womit zusammenhängt, dass er für

den Fall der objectiven Realität der Universalien den Unterschied zwischen

prima und secunda intentio durch die Ausdrücke „primus conceptus“

und ,,secundarius conceptus“ formulirt, jedoch immer wieder mit der

realistischen Wendung (vgl. Anm. 579 u. 586), wornach „res“ begriff

592) (f. 3 r. B) Dort formulirt er nur die sich ergebenden Fragem sowohl für

den Fall, dass die Universalien in intellectu, als auch für jenem, dass sie eaetra .

animam seien, aber nicht mit einem Worte deutet er dabei seine eigene Ansicht

am. Und amderwärts sagt er (f. 9 v. B): Sed quia ista quaestio non pertinet ad

logicam, circa eam non insisto hic.

593) (f. 16 r. A) Dicit Boethius, quod in hoc libro intentio est philosophi, de

primis rerum nominibus et de vocibus significantibus res disputare (s. Abschn. XII,

Anm. 84)...... Alia est opinio Avicennae et Averrois, quam credo veriorem, quod

in hoc libro determinatur de rebus principaliter et eae consequenti et secundario de

vocibus ; dicit enim Avicenna etc. (folgt die Stelle Abschn. XVI, Anm. 83)......

(B) Dico ergo, quod liber praedicamentorum est de rebus, secundum quod eis insunt

intentiones secundae, sc. intentio generis generalissimi et subalterni et intenlio speciei

et sic de aliis. Ebenso f. 19 r. B, u. 21 r. A.

594) (f. 59 r. B) Licet universale non haberet esse eaeislere extra animam, sicut

dicunt moderni, tamen non est dubium, quin secundum omnes universale habeat esse

obiective in intellectu, potest enim intellectus intelligere leonem in universali non in

telligendo istum leonem. -

595) (f. 52 v. A) Quae neque evistunt in anima neque eaetra animam et intelli

guntur ab anima, dicunlur habere esse obieclivum in anima et nullum aliud esse.

596) (f. 81 r. A) Passio animae ..... accipitur pro dispositione intellectus, sc.

pro similitudine rei in intellectu repraesentante rem eætra animam; ..... nam res

eætra per prius intelligitur, quam passio, quae est in anima, quia res eætra in

£r £a. et passio animae indirecte per refleacionem. S. Abschn. XVII, Anm.

u. 500.

XIX. Walter Burleigh. 303

lich erfasst und „res“ durch Species bezeichnet wird °°"). Ja mit einer

gewissen Heftigkeit erinnert er an die alte aristotelische Lehre, welche

wahrlich Niemand verleugnet hatte, dass die menschlichen Urtheile schliess

lich auf einen objectiven Thatbestand (res) angewiesem sind °°°); und

wenn vielleicht Einige mittelst läppischer Sophistereien darauf hinwiesem,

dass in den Urtheilen nicht mehr die Dinge selbst, sondern ebem die

subjective Auffassung der Dinge auftrete, lässt er sich hingegen zu der

extremen Ausdrucksweise hinreissen, dass wenigstens in einigen Urtheilen

res de re praedicatur (vgl. Abschn. XIV, Anm. 287), während in anderen

Begriffe von Begriffen und wieder in anderem (grammatischen) Worte von

Wortem ausgesagt werden°°°); aber fast in demselben Athemzuge gesteht

er den Modernen zu, dass in allem Urtheilen das Formelle der Satzver

bindung eben doch im Intellectus liege und nur das Materielle, über

welches geredet werde, eine äussere 0bjectivität sei °°°), und dass, wie

bereits bei Aristoteles zu lesen ist, der vom Intellectus herrührenden

„Copula“ eine objectiv vorliegende Verbindung oder beziehungsweise

597) (f. 80 v. B) Nomen primae intentionis est nomen rei, quae non est nata

esse signum, pro qu0 supponit....... Nomina secundae intentionis sunt nomina ad

placilum significantia conceptum vel intentionem animae..... Et illud dico supposito,

quod universalia sint solae intentiones animae, ut plures dicunt; supposito tamen,

quod universalia sint res eaetra animam, qu0d verius est, dicendum, quod nomen

primae intentionis est momen rei, ut cadit sub primo conceptu intellectus, et nomen

secundae intentionis est nomen rei, ut cadit sub secundario conceptu inlellectus,

v. g. nomen „homo“ significat rem eaetra, ut concipitur absolute, ...... et nomen

,,species“ significat rem, ut comparatur ad intellectum per individua, quibus est quid

c0mm0ume.

598) (f. 16 v. A) Quod autem pr0p0sitio possit componi ex rebus, probatur......

Conceptus animae significant res; ...... ita est datum ultimum significatum, ..... et

illud non potest esse conceptus, ergo est res, distinguendo rem contra vocem et con

ceptum ...... (B) Si nihil eae parte rei correspondet, tunc est quid fietitium ......

Eae eisdem componunlur pr0p0sitiones, de quibus fiunt quaestiones, sed quaestiones

fiunt de rebus eætra animam..... Demonstrationes in scientiis realibus sunt ea rebus.

- - - - - - Ergo aliqua propositio est, quae nec est composita ea vocibus nec ea con

ceplil)us, et per consequens c0mp0sita est ea rebus.

599) (f. 16 r. B) Si propositio componeretur eae rebus, sequeretur, quod inter

subiectum et praedicatum posset avis volare, et inter subiectum et praedicatum istius

propositionis ,,Parisiis est Roma“ essent centum miliaria, item quod subiectum posset

comedere praedicatum ...... Ad illud dubium recolo me divisse et in scriptis reli

quisse, quod intellectus potest facere propositionem eæ quibuscunque, ..... quia pr0

positio non est aliud, quam compositio aliquorum per intellectum ad invicem .... aut

divisio aliquorum ab invicem; ..... sed intellectus potest ad invicem componere res,

.... et potest etiam componere voces et conceptus..... Et ide0 aliqua proposilio com

ponitur eae rebus eaetra animam, aliqua eae vocibus, aliqua eae conceplibus..... (f. 17

r. A) Credo, quod illud indubitanter sit verum, quod in aliqua propositione praedicatur

res de re, et in aliqua conceptus de conceptu, et in aliqua v0æ de voce.

600) (f. 17 r. A) In omni propositione est aliquid materiale et aliquid formale:

formale in propositione est copula ..... et illa copula est in intellectu, quia est com

positio vel divisio intellectus ; materialia vero in propositione sunt subiectum et prae

dicatum. Dico ergo, quod nulla propositio est composita ea rebus totaliter eaelra

animam, quia formale est in mente vel in intellectu, materialia autem sunt eætra

animam...... Propositio c0mp0sita eae vocibus habet esse eaetra animam, pr0p0sitio

vero composita eae conceptibus est totaliter in inlellectu, et propositio composita eae

rebus partim est in intellectu et partim eaetra intellectum; quantum ad suum formale

est in intellectu, sed quantum ad materialia est totaliter eætra intellectum.

304 XIX. Walter Burleigh.

Nicht-Verbimdung (identitas oder diversitas eaetremorum, d. h. des Sub

jectes und Prädicates) „entspreche“, indem die Urtheilsbildung einer

seits von der 0bjectivität und andrerseits vom Willen des Menschen '

provocirt werde "" '). Nur verbleibt hierin bei Burleigh immer jener

dualistische Zwiespalt, welcher ihn aucli dazu führt, Wahrheit in

doppeltem Sinne zu nehmen, nemlich als Uebereinstimmung der Dinge

mit dem Denken und als Uebereinstimmung des Denkens mit den

Dingen 60*).

Bezüglich des Princips der Individuation stimmt er völlig mit Durand

(s. Anm. 569) überein , indem auch er eine Häcceität der Materie und

der Form anmimmt °°°), sowie ihm gleichfalls (vgl. Anm. 567) die

Quantität als eine abgeleitete Folge der Materie gilt °"*). Ebenso ver

hält es sich betreffs der unitas formae (Anm. 571 f.), welche er als

untrennbare Umschliessung mehrerer Formen fasst °"°), und desgleichen

betreffs der intensio et remissio formarum, welche auch hier wie

hei Durand (Anm. 573) von den Substanzen ausgeschlossen bleibt °"°)

und nur bei den qualitativen Formen je mach Fähigkeit des Substrates

601) (f. 17 r. B) Dubium est, an ipsi copulae existenti in intellectu correspon

deat aliquid in re aut non. Dicendum, quod copulae copulanti eætrema propositionis

vere adinvicem correspondet aliquid in re, sc. identitas eætrem0rum vel identilas

eorum, pro quibus eactrema supponunt, ..... et divisioni vel negationi copulae .....

correspondet diversitas eaetremorum ..... Sed copulae copulanli eætrema propositionis

false adinvicem nihil correspondet in re nisi ipsa eætrema ...... Et si quaeratur, a

quo ergo movetur intellectus ad fabricandum huiusm0di copulam vel divisionem,

dicendum, quod non movetur nisi ab eætremis ipsis in pr0p0sitione et a voluntate

imperante intelleclui ad copulandum eætrema. Vgl. f. 82 r. B.

602) (f. 82 r. A) Veritas primo modo est idem, quod conformitas rei ad vir

tutem cognoscentem, per quam manifestat se intellectui talem, qualis est, ...... et

talis veritas est dupleæ, sc. creata et increata; ..... (B) veritas, quae est adaequatio

rei ad virtutem cognitivam creatam, sc. ad intellectum nostrum , est illud, per quod

res est nata de se facere veram earistimationem ...... Veritas autem secundo m0d0,

quae est adaequalio virtutis cognoscentis ad rem cognitam, est in virtute c0gn0

scente sicut in subiecto, et talis est dupleæ, sc. quaedam compleaea et quaedam in

compleaca.

603) (f. 24 r. A) Species de genere substantiae componitur eae genere et diffe

rentia et eae omnibus superioribus ad ipsum, et huius ratio est, quod effeclus parti

cularis sunt causae particulares et effectus universalis sunt causae universales, .....

sed individuum est effectus particularis et species est effectus universalis, et ideo

individuum non componitur nisi eae hac materia et hac forma, quae sunt causae

parliculares...... Quamvis substantiae secundae sint vere res eætra animam, eæ hoc

non sequilur, quod substantia singularis sit c0mp0sita eae substanlia universali et

substanlia particulari...... (v. A) Non oportet, quod annihilando individuum an

nihiletur species hominis, quia species hominis n0n est pars Socratis, ..... quia

Socrales non componitur nisi ea, hac materia et hac forma.

604) (f. 32 r. A) Quantitas est quoddam compositum ex materia et forma in

haerens substantiae ratione materiae, sub ralione cuius substantia eætenditur et habet

partem eætra partem. (Vgl. f. 34 r. A.)

605) (f. 24 v. A) ln genere infimo speciei specialissimae includuntur omnia

genera superiora nec separantur ab e0, ..... sed hoc non est iterum constituere. Vgl.

f. 70 r. B

606) (f. 8 r. A) De differentiis substantiae verum est, quod non suscipiunt

fmagis et minus, differentiae tamen per se accidentium bene suscipiunt magis et

fminus.

. ' , XIX. Walter Burleigh. 305

zugelassem wird """), welch letzteres dann Gegenstand physikalischer Er

δrterungem ist %"*).

Was endlich moch einige einzelne Punkte der Exegese des 0rganoms

betrifft ""*), so denkt vorerst auch Burleigh betreffs der Isagoge an die

Möglichkeit, dass das Universale als solches mebem dem übrigen fünf eigent.

lich ein sechstes sei "*"), begnügt sich aber doch bei Avicenna's Begrün

dung der Fünfzahl"''); ferner , schliesst er sich Denjenigen an, welche,

wie Antonius Andreas berichtet (s. Anm. 480), bei Erklärumg einer viel

besprochenem Stelle zwischen intellectus , solus und nudus und purus

unterschiedem "'*); auch folgt er dem Avicenna in der Erörterung, ob

Gattungs- und Art-Begriff relativ seien "1*), sowie dem Albert in der An

nahme, dass die Gattung nicht Stoff, sondern -Potenz sei "'*); die Eigen

thümlichkeitem, des Individuums erscheinem bei ihm durch die zwei Werse

ausgedrückt:

Forma, figura, locus, tempus, cum nomine sanguis,

Patria sunt septem, quae non habet unus et alter 61°).

Die, Kategoriem knüpft er trotz obiger realistischer Wendung (Anm. 593)

demnoch mit Albert an die Isagoge an *4°), entnimmt dann die Er

607) (f. 29 r. A) Substantia suscipit magis et minus materialiter et subiective,

quia est subiectum formae habentis gradus distinctos secundum magis et minus; sed

nulla substantia suscipit magis et minus formaliler, quia nulla substantialis forma

neque individualis neque specifica habet gradus distinctos secundum magis et minus;

...... unde non debet sustineri, formas elemenlorum suscipere magis et minus.

(f. 49 v. A) Nulla forma suscipit magis aut minus, sed forma suscipitur in subiecto

secundum magis et minus, secundum esse magis perfectum et minus perfectum. Ebenso

f. 63 v. B. - * . -

608) In dieser Beziehung, trifft mit Burleigh der Zeitgenosse desselben Jacobus

de F o r livio, welcher auch mehrere medicinische Commentare zu Avicenna schrieb,

in einer oft wörtlichen Uebereinstimmung zusammen. Die Schrift Jacob's De in

tensione et remissione formarum istº mit der gleichnamigen Burleigh's gedruckt (s.

Anm. 576). Beide Werfasser besprechen nur die physikalischen Qualitäten, und

zwar insbesondere Warm und Kalt, wobei sie die Gradabstufungen weder aus thei]

weiser Addition noch aus Mischung mit dem Gegensatze, sondern durchgängig nach

den aristotelischen Principien erklärt wissen wollem. -

609) Burleigh's Commentar zur Vetus logica ist mit grossem Fleisse und reicher

Belesenheit geschrieben;, er verfahrt überall architektonisch eintheilend, numerirt

stets übersichtlich. die conclusiones , (àhmlich wie Antonius Andreas, s. Anm. 447),

schliesst sich bei der. Isagoge an Avicenna und Albert, an, verflicht in die Kate

gorien zahlreiche Belegstellen aus der Metaphysik, folgt bei den seae principia Gil

bert's wieder völlig dem Albert, und benützt De interpr. hauptsächlich dem Boethius.

(Im Commentare zur Physik ist Robert Capito sein Führer).

610) (f. 2 r. B) Universale est hic subiectum accipiendo universale, secundum

quod est commune ad illa quinque ..... et sic loquendo de universali large concedo,

quod est dare seactum universale (s. Abschn. XVI, Anm. 172 ff., vgl. Abschn., XI,

Anm. 134). - - - i.

611) (f. 2 v. A), s. Abschn. XVI, Anm. 94.

612) (f. 3 v. B).

613) (f. 5 r. A), s. Abschn. XVI, Anm. 113 ff.

614) (f. 22 v. B), s. Abschn. XVII, Anm. 422. -

615) (f. 7 r. A) Quodlibet individuum constat eae mullis accidentibus, quorum

collectio non potest simul reperiri in alio individuo (s. Abschn. XI, Anm. 43).....

Septem sunt proprietates, ..... unde versus: ,,Forma, figura etc.“ Nur der erste

der zwei Werse findet sich auch bei Antonius Andreas (s. ob. Anm. 482).

616) (f. 16 r. A) Subieclum contentivum totius scientiae traditae in libro Praedi

PRANTl, Gesch. III. 20

306 XIX. Walter. Burleigh. ' Armamd von Beauvoir.

δrterung über aequivocum , und analogon aus Albert und die doppelte

Bedeutung des ersteren aus Antonius Andreas °'"), sowie die Entschei

dung einer Controverse über ens wieder aus Albert ***), bekämpft aber

offenbar die Unterscheidung , welche von Einigen (Pseudo-Thomas und

Antonius Andreas, s. Amm. 314 u. 484) zwischem absoluten und relativen

Kategoriem gemacht worden war"4°). Sowie er aber in der Lehre vom

Urtheile betreffs der modalen Worte bereits die spätere Formation der

byzantinischen Logik aufgreift **") und auch bei der Umkehrung der mo

dalen Urtheile die dortigen Memorial-Werse verwendet °*1), so fimden wir

überhaupt bei ihm, —- ähnlich wie bei Antonius Andreas, s. Anm. 490 ff. —,

eine sehr reichliche Benützung der byzantinischen Logik, sowohl der ur

sprünglichen als auch der jüngerem Gestaltung derselben "**); ja in Bezug

auf Entstehung der Obligatoria musste uns Burleigh sehon oben selbst

als Quelle diemem °**).

Auch die Thomisten, derem Thätigkeit in diese Jahrzehnte fällt, be

flissem sich durchaus nicht einer so strengen Schul-0bservanz, als mam

mach der oberflächlichen Gegenüberstellung des Thomismus und Scotismus

glauben sollte. So finden wir, dass der Dominikaner 'Arma n d von

Beauvoir (oder de bello v i s u, gest. i. J. 1334), von welchem wir

eine Schrift De declaratione difficilium terminorum "**) und einen Com

mentar zu Thomas De ente et essentia "*°) besitzen, auf das Unzwei

camentorum est ens dicibile incomplevum ordinabile in genere intelligendo per genus

coordinationem praedicamentalem (vgl. Abschn. XVII, Anm. 429).

617) (f. 17 v. B), s. ebd. Anm. 432 u. ob. Anm. 483. , •

618) (f. 6 v. A), s. Abschn. XVII, Anm. 415.

619) (f. 21 r. B) Quidam modernorum dicunt, quod de istis decem praedicamentis

non sunt nisi duo realiter distincta, sc. substantia et qualitas, sed hoc est contra

Arislotelem et omnes alios philosophos, qui dicunt, decem esse res primas.

620) (f. 112 r. B) Modi facientes propositionem modalem videntur esse dictiones

denominantes propositionem, cuiusmodi sunt „necesse, impossibile, contingens, possi

bile, verum, scitum, dubitatum, conclusum, demonstratum“ et huiusmodi. S. Abschn.

XVII, Anm. 588. , , ,•• •

621) (f. 117 r. A), es sind die, ebd. Anm. 40 u. 44, angeführten Verse.

622) So begegnet uns supposilio personalis u. simplea' u. materialis f. 23 r. B,

29 v. B, 37 v. A, 42 v. B, 49 r. A, 59. v. B, 84 v. B, 95 r. A, 103 v. A ;• appellatio

f. 27 v. A; ampliatio f. 87 r. A, 97. v. B, 100. r. B; distributio f. 94 r. A, 95 r. A;

categoreumatice und syncategoreumatice · f. 87 v. A, 109 v. B, 111 v. A, 112 v. B;

beim bypothetischem Urtheile- die Hinzufügung von temporalis, causalis, localis (s.

Abschn. XVII, Anm. 583) f. 89 r. B; sensus compositus et divisus. (s. ebd. Anm. 585)

f. 99 r. A, 111 r. B, 117 v. B; Aequipollenz der modalen Urtheile mit kategorischen

(s. ebd. Anm. 595 u. ob. Anm. 193) f. 91 v. B; consequenlia fórmalis u. bona

(s. Abschn. XVII, Anm. 615) f. 54 v. B, 58 r. A, 83 r. A, 91 r. A, 92 r. A,

103 r. B. , * i -*

623) S. Abschn. XVIl, Anm. 626. -

624) Sacrarum litterarum professor evimius Armandus ..... ordinis , praedicatorii

frater..... De declaratione difficilium terminorum, tam theologicalium quam philo

sophiae ac logicae. Coloniae 1502. 4. (nicht paginirt). Das Ganze zerfällt in drei

„tractatus“, derem erster in 6 Capp. als Einleitung dient, während der zweite in

302 Capp. den Umkreis der Logik im Ganzen an die Lehre won , der intentio an

bindet; der dritte „de cognitione dei* berührt uns hier nicht mehr.

625) (0hne Titelblatt) Incipit scriptum , sive eæpositio fratris Armandi ordinis

praedicatorum super libellum de ente et essentia compositum per sanctum Thomam

de Aquino doctorem angelicum. Paduae 1482. 4.

XIX. Armand von Beauvoir. 307

deutigste , sich, selbst als Thomistem bezeichmet °°°), aber trotzdem in

manchen wesentlichen Punkten. andere Bahnem einschlägt. Indem er. die

arabische Unterscheidung zwischen incompleaca und compleaa aufnimmt***),

gilt ihm für letztere das sog. principium identitatis (vgl. hei Mayron,

ob., Anm. 522) als oberster Grundsatz, , und entsprechend für erstere

ebenso der Begriff des ens ***). Diesem aber nun theilt er sofort dua

listisch, indem das real Seiende, welches nicht von der denkenden Seele

entsprimge, wohl aber in der Seele, und ausserhalb der Seele sein könne,

Sache der prima intentio und der realem Disciplinen sei, während das

rationell. Seiende als Erzeugniss der Seele nur inmerhalb der Seele vor

stellungsweise bestehe und als secunda intentio Gegenstand , der Logik

sei, eine Zweitheilung, welche, mit dem grammatischem Unterschiede zwi

schem prima und secunda impositio (vgl. bei Burleigh, ob. Anm. 584)

sachlich völlig eoincidire"*°). So wird der Begriff der intentio bei

Armand das ausschliesslich entscheidende Moment, welches als einheit

licher Grundton sich durch das ganze Gebiet der Logik hindurchzieht.

Worerst nemlich hält er, die subjective und die objective Bedeutung der

intentio auseinander, deren erstere darin beruhe, dass, irgend ein Dar

stellendes (repraesentans), d. h. eine (scotistische) species intelligibilis

oder ein actus intelligendi oder, ein formirter Begriff, welcher, verbum

mentale heisse, den Weg zum Erkennen bahne °°°), während die letztere,

626) De declar. diff. term., Prooem.: In hoc tractatu in propriis viribus velut in

arundineo baculo non confidens vestigiis doctorum inhaereo meliorum et praecipue

doctoris communis reverendissimi et praeclarissimi sancti Thomae, cuius scriptura sal

condiens est doctrinam alium qualemcunque; hanc qui sequitur, non ambulat in

tenebris u. s. w.

627) Tr. I, c. 1: Incompleacis respondet conceptio intellectus, quae est secundum

primam operationem intellectus, sc. simplicium intelligentia; complearis vero respondet

conceptio intellectus secundum secundam operationem, quae est simplicium apprehen

sorum compositio vel divisio ..... in propositione. -

628) Tr. I, c. 2: Primum autem principium demonstrabilium et enuntiabilium,

ad quod omnia alia resolvuntur, fundatur super esse et est de quolibet „esse vel

non esse*. Ergo modo consimili terminus incompleacus, ad cuius conceptionem omnes

conceptiones incompleaeorum reducuntur, est ens, quod ab actu essendi sumitur. C. 4:

0mnes conceptiones simplicium et incompleaeorum resolvuntur in ens secundum Avi

cennam (s. Abschn. XVI, Anm. 32 u. 193).

629) Tr. I, c. 3: 0mne ens vel est rationis tantum, quod est solum in anima

et ab anima, ..... et hoc ens nihil dicit positive et subiective in anima, sed obiective

solum..... Vel est ens reale, et hoc est, quod non est ab anima, sed potest esse in

anima et eaetra animam, nec dependet ab operalione intellectus praecise ...... Ad

primum ergo genus vel modum enlis pertinent omnes secundae intentiones, ut genus,

species, et nomina, quae designantur nominibus secundae impositionis apud gramma

ticos et secundae intentionis apud logicos, et de talibus proprie est logica. Ad secun

dum autem modum pertinent omnes res, quae significantur nominibus primae impo

sitionis et in logica vocantur primae intenliones; et de omnibus talibus entibus sunt

omnes scientiae reales. Ebend. c. 6: Secundum grammaticos omne nomen est primae

impositionis vel secundae, et secundum logicos primae intentionis vel secundae ; et hoc

realiter idem est, licet voces sint diversae.

630) Tr. II, c. 268: Si intentio accipiatur eae parte intelligentis, sic dicitur in

tentio omne illud, quod per modum repraesentantis ducit intellectum in cognitionem

vniuscuiusque rei; et quia species intelligibiles et actus intelligendi, conceptus mentis

formalus, quem nos verbum mentale dicimus, repraesentative ducunt in cognitionem

rerum, ideo quodlibet eorum hoc modo intentio vocatur et..... quaecunque similitudo

sive quodcunque ezemplar realiter repraesentando ducens in cognitionem rerum.

20*

308 XlX. Armand von Beauvoir.

welche er , hauptsächlich , erörtern wolle, auf die erkannte Sache selbst

sich beziehe und hier damn entweder , bloss : formal abstract r. oderaber

materiell concretº bezeichmet werden könne "°'). Denke man aber in

letzterem Falle lediglich (absolute) an die Sache als objective , selbst, so

sei allerdings von keiner intentio mehr die: Rede, sondern nura damn,

wenn man das Werhältniss (habitudo) der Sache zum Erkenntnissacte ins

Auge fasse "**). Jedoch eben das Motiv einer Unterscheidung zwischen

prima und secunda intentio könne nicht aus' der subjeétiven , Bedeutung

der intentio entmommen werdem, da diess auf eine zeitliche, Reihenfolge

entweder in der denkenden Seele : oder in deni auf successive 0bjecte

angewiesemen Denkacten führen würde, sondern mur in der objectiven

Bedeutung finde sich der Unterschied, dass einerseits : (prima intentio)

den realen Dingen am sieh Etwas zukommt, was nicht selbst wieder em

Erzeugniss. des. Denkens ' Ist, und andrerseits ihnen Etwas vorstellungs

weise (secunda intentio) zukommt, so dass hiemit innerhalb der erwähntem

habitudo der Dualismus zwischen res und ratio das Entscheidemde ist"**).

Was hingegen dem Begriff des intentionale betreffe, so seiem jene obigem

Momente, „welche in der subjectivem Seele als , repraesentantia wirken,

das wesentlich Intentionale, während- das objective Ding am sich erstº von

jenem , her seinen Namen, bekomme und somit nur rein » denominatives

Intentionale sei °**). · · · · u*. * ', . * ai *. • . • • , , :

Bei solcher Auffassung, welcher man übrigens eine gewisse Schärfe

- v * • , , * - * •, -

- - *a

631), C. 269: Secundo accipitur intentio .... ea, parte rei intellectae, .... et sic

loquimur hic de intenlione in proposito. Haec aulem intentio, dupliciter accipitur et

invenilur. Uno modo formaliter et tunc significatur in abstracto, ut hoc nomen

„intentionalitas“, ..... et haec habitudo in, abstracto praecise ;significat purum ens

rationis. Alio modo accipitur materialiter et tunc significalur in concret0;..... ipsa

ergo res intellecta materialiter , in concrelo dicitur intentio sive res intellecta, sive

ens reale, ut h0m0, lapis et huiusm0di. - - .** -

- 632) C. 270: Haec autem res, intellecta, quando est verum ens reale, .... du

pliciter considerari , potest. Uno modo absolute, ut est, res praecise non habendo

respectum ad intellectum, et sic nulla res dicitur intentio.... Alio modo potest con

siderari cum habitudine ad actum intelligendi, inquantum est intellecta, et sic quae

dam habitudo ipsam consequitur, quae formaliter intentio dicitur.

633) C. 271 : 0rdo iste, unde aliquae ' dicunlur primae. intentiones. et aliquae

secundae, non potest sumi eæ parte intelligentis, quia sic species intelligibilis, quae

est primum repraesentativum intelligendi, esset prima intentio, et actus intelligendi,

qui est , secundum, esset secundu intentio, et verbum mentale esset tertia; quae sunt

falsa. Nec potest sumi eæ parte actus intelligendi, quia sic Socrates esset primus

intellectus et Plato secundus ...... 0p0rtet, quod, iste ordo , accipialur, eæ parte rei

intellectae, inquuntum est intellecta; ..... nam quaedam sunt intelligibilia, quia sunt

vera entia realia, quae conveniunt rebus non ea, opere intellectus, ..... et haec omnia,

quae sic rebus conveniunt, dicuntur primae , intentiones et nomina , talium dicunlur

etiam nomina primae impositionis secundum grammalicos ...... Alia sunt, quae c0n

veniunt rebus, secundum qu0d sunt obieclive in intelleclu et non aliter, ..... et islu

dicuntur secundae intentiones ...... Et sic sunt, duo modi essendi generales, sc. se

cundum rem, et iste est primus, et secundum rationem, et iste est secundus ; ila

etiam ab istis duobus generibus ..... sumitur divisio intenlionum. -

634) C. 273: Inlenlionale potest accipi dupliciter,, sc. essentialiter et denomi

native ........ Intentiones, quae sunt eæ parte intelligentis, sunt species, intelligibiles,

actus inlelligendi, conceptus, formalus, et dicuntur inlentionalia , vel, intenlionala essen

tialiter, quia sunt intentiones rerum. , llla autem, quorum sunt intentiones et quorum

sunt repraesentativa, dicuntur esse intentionalia denominative,

XIX. Armand von Beauvoir. 309

der Distinction nicht absprechen kann, versteht es sich von , selbst, dass

Armand (ebenso wie alle Uebrigen mit Ausnahme Mayrons) grundsätzlich

gegen den Platonismus polemisirt "°°) und das Verhältniss zwischen

Sinneswahrnehmung und Universalien nach aristotelischer Tradition auf.

fasst °°°). Auch zieht er sich betreffs der Universalien eigentlich auf die

Unterscheidung zwischen causando und. praedicando (s. Anm. 248, 258,

426, 457) zurück, nur stellt er der causalitas die abstractio gegenüber,

welch letztere er (abgesehen von objectiver Immaterialität) neben der

praedicatio der Logik auch in der Physik und in der Mathematik aner

kennt "*"). In Bezug auf das Princip der Individuation folgt er dem

Thomas °°°), welchem er betreffs der Angelologie durch die Ansicht des

Aegidius (ob. Anm. 382 f.) auf; die Beine hilft "°°), während bei unitas

formae, ein einfacher Anschluss an Thomas genügt °*°); aber ; die intensio

et remissio formarum erinnert uns ' an Durand"4!). . -

Die Durchführung aber des Begriffes der intentio durch das Gebiet

der Logik gestaltet sich bei Armand in folgender eigenthümlicher Weise.

Zunächst erörtert er jene Worte, durch welche eine generelle Modalität

des objectivem Seienden ausgedrückt: sein* soll, d. h. die thomistischen

2*

635) Evpos. s. lib. de ente et ess. f. 16 A: Necessitas ponendi ideas a Platone

est dupleæ, una eae parte cognitionis, alia eæ párte actionis exterioris..... Sed ista

necessitas nulla est, quia, licet ponamus, quod scientia sit de necessariis et sempi

ternis, non oportet , tamen propter hoc, quod , ponantur, separata secundum rem; sed

sufficit, quod ponantur separala secundum rationem et considerationem rationis., Alia

causa necessitatis est eæ parte actionis, ..... sed nec ista valet, quia ad istas, opera

liones faciendas sufficit agens universale, quod est coelum cum dispositione materiae.

Decl. diff.; term., Tr. II, c. 276: Secundum Platonicos, qui, ponunt universalia sub

sistentia, ...... universale esset prius quam particularia, unde secundum eos par

ticularia non sunt nisi participatione universalium subsistentium, quae dicuntur ideae.

636) Tr. II, c. 235: De prioritate cognitionis diversa in intellectu et in sensu

respectu universalis et parlicularis ..... naluraliter quoad nos ;et : in sensu priora

sunt cognitione , singularia, universalia autem , posteriora; in intellectu , autem e

comtperso. - - -

637) Tr. II, c. 275: Universale sumitur tripliciter. Est enim quoddam, univer

sale causalitate; ..... alio m0d0 dicitur : universale : abstractione, abstraclio autem est

duplex ...... : Quaedam sunt abstracta a materia secundum esse;..... alio modo

secundum intellectus considerationem. .... Hoc autem potest fieri tripliciter: uno modo

.... absque hac materia sensibili,.... et talis abslraclio vocatur physica ...... • Alio

nmodo .... intellectus considerat non solum sine : hac materia. sensibili, , sed etiam sine

consideratione sensibilis materiae, .... sed non sine materia intelligibili, et talis abs

tractio vocatur mathematica ...... Tertio modo ....... est , abstractum communitate

praedicationis, .... et sic universale sumptum dicitur, quod est aptum nalum de plu

ribus praedicari. Vgl. Robert Capito, Abschn. XVII, Anm. 344. * . ,

638) Eaepos. s. lib. de ente et ess., f. 11 A, u. B. - -

639) Ebend. f. 18 A: Similiter de qualibet specie angelica, quae de se est com

municabilis pluribus, quia si essent plures angeli in eadem specie, cuilibet eorum

esset communicabilis. Sed quia, tota talis perfectio specificata in uno individuo con

tinetur, ideo alteri non communicalur nec communicari potest etiam virtute divina, et

sic patet solutio ad obiectionem. • i .

640) Ebend. f. 13 A: Secundum ponentes pluralitatem formarum in uno suppo

sito alia forma est illa, per quam corpus est corpus, et alia, per quam animal est

animal. Sed secundum ponentes unam formam est eadem forma realiter, et quia

istius opinionis fuit sanctus Thomas, ideo dicit, quod anima non est alia forma ab

illa, per quam corpus est corpus. , - - • a* •

641) Decl. diff. term. Tr. II, c. 261; s. ob. Anm, 573. - , ^w .:' •

31() XIX. Armamd von Beauvoir.

sechs transcendentia ***). Dann folgen die Worte der prima intentio,

welche eine specielle Modalität der geschaffenem Dinge bezeichmen, d. h.

die Kategorien, wobei sich uns allerdings das Bedenken erhebt, ob die

selben wirklich zur Logik gehören können, denn sie sind nicht bloss (wie

bei Burleigh, Anm. 593) näher an die Metaphysik gerückt, sondern sollen

mach 0bigem (Anm. 629) ja wesentlich den realem Disciplinem anheim

fallen "**). Aber erklärlich ist es dann, dass Armand in der Einzeln

Erörterung, welche ihn auch (wie Mayron) auf die Synonyma substantia,

subsistentia, quidditas, matura führt "**), in reichem Maasse über den

Umkreis der Logik hinausgreift und Fragen aus der Physik, Ethik, Meta

physik und Theologie discutirt °*°). In logischer Beziehung ist zu er

wähnen, dass er bei der Kategorie der Relation den scotistischen Begriff

der aequiparantia verwerthet °*°) und bei den sog. Postprädicamenten,

für welche er dem Gilbertus Porretanus reichlichst benützt, auch die

byzantinischen Worte „alietas“ und „diversitas“ beizieht°*7).

Indem nun der Umkreis der secunda intentio folgt, ist vorerst von

denjenigen Begriffen die Rede, welche sich auf incompleaca (Amm. 627f.)

beziehen. Dieselben aber werden nach einem eigenthümlichem Gesichtspunkte

eingelheilt °*°), so dass zuerst jene zur Erörterung kommen, welche den

obigen transcendentia und den Kategorien gemeinsam sind; als solehe wer

den vierzehn (unter ihnen z. B. auch ünivocum, aequivocum) aufgezählt °*°)

642) Tr. II, c. 1: Nomina, quae exprimunt modum entis consequentem genera

liter omne ens et addunt hunc modum eaeprimendo ipsum varie super ens, sunt quinque

transscendentia, et ens, ad quod addunt hunc modum, est seactum transscendens;

horum autem sufficientiam, significationem et differentiam ab invicem ponit sanctus

Thomas (s. Abschn. XVII, Anm. 515), d. h. ausser ens sind es die fünf Begriffe

res, unum, aliquid, verum, bonum (s. ob. Amm. 273 u. 355, vgl. 511), welche

Armand num c. 2—28 in metaphysischer und theologischer Beziehung ausführlich

erörtert. -

643) C. 29: Nunc dicendum est de nominibus primae intentionis, quibus eae

primuntur speciales modi essendi entium realium, quae nomina dicuntur de illis,

quae conveniunt omni enti creato; et vocantur a logicis decem rerum genera sive

decem praedicamenta. -

644) C. 32 u. 42. Vgl. ob. Anm. 548.

645) Bei Besprechung der Substanz zieht er (c. 50 ff.) nicht bloss generatio

und corruptio bei, sondern auch vita, und zwar insbesondere vita contemplativa, bei

der Quantität (c. 53) aeternitas und infinitum, bei der Qualität (c. 73 ff.) mittelst

des Begriffes der virtus nicht bloss die drei theologischen Tugenden, sondern über

haupt das ganze Gebiet der Moraltheologie, bei passio (c. 150) die ganze Psycho

logie, bei relatio (c. 175 ff.) die Trinitätslehre, bei motus (c. 238) die vier aristo

telischen Principien, u. s. f.

646) C. 174; vgl. ob. Anm. 583.

647) C. 205 f. 7 S. Abschn. XVII, Anm. 213, 217, 266.

648) C. 264: Postquam eæpediti sumus de nominibus primae intentionis, acce

dendum est ad declarationem nominum sine vocabulorum secundae intentionis ......

In secundis intentionibus quaedam sunt communes omnibus transcendentibus et om

nibus decem rerum generibus, sicut hoc, quod dico praedicabile et multa alia; quae

dam sunt solum communes decem generibus rerum, sicut hoc, quod ' dico genus et

species et multa alia; quaedam sunt specialiter pertinentes' ad unicum genus, ut hoc,

quod dico suppositum, quod in genere substantiae solum invenitur.

649) C. 265: Quae sunt communes transcendentibus et decem generibus, occur

runt.... quatuordecim, et sunt haec: intentio, transcendens, universale, abstractum,

concretum, praedicamentum, praedicabile, praedicatum, subiectum, subiicibile, univo

cum, aequivocum, analogum, denominativum.

XIX. Armand von Beauvoir. Petrus Paludanus. 311

und einzeln erklärt °°"). Sodann reihen sich diejenigen an, welche

nur , den zehn Kategoriem gemeinsam sind , und als solche treten die

Universalien auf, deren Zahl jedoch hier durch Hinzufügung von par

ticularis, singularis, individuum, auf acht steigt "°'). Und zuletzt folgen

jene, welche nur einer einzelnen Kategorie zukommen, nemlich entweder

der Substanz °°°) oder (bei theologischen Fragen) der Qualität oder

der Relation °°°). Indem aber nun auch noch jene secunda intentio,

welche sich auf compleaea bezieht, an die Reihe kommen soll, wird hiebei

zunächst die Lehre vom Urtheile, die Syllogistik und die Topik beige

steckt"°*), und dem Schluss machen in Bezug auf „conditiones compleaeo

rum“ in merkwürdigem Wirrwarr das sog. dictum de omni und die

byzantinische Reduplicatio "°°). -

Auch der Dominikamer Petrus Palu da n u s (oder d e p a l u d e,

gest. i. J. 1342), welcher bei dem Theologen als hervorragender Werthei

diger des Thomismus gegen. Durand gilt, entfernt sich theilweise von den

Ansichtem des Thomas. In seinem Commentare zum 3. u. 4. Buche des

Petrus Lombardus "°") begegnen wir wohl dem auch von Thomas aufge

nommenem Aristotelismus betreffs der universalia in re "°") und des

650) Ueber intentio wird gehandelt c. 266—273, über , transcendens c. 274,

über universale c. 275—277, über abstractum u. concretum c. 278 f., über praedi

catum, praedicabile, praedicamentum, subiectum, subiicibile c. 280, über die übrigen

vier c. 281. - -

651) C. 282: Nunc dicendum restat de nominibus secundae intentionis, quae

conveniunt incompleacis et .... sunt communes omnibus praedicamentis ..... Istorum

nominum est tripleæ differentia, cum res in praedicamento eæistens possit sumi in

universali, quod dicitur respectu particularis, et in particulari, quod dicitur respectu

universalis, item quaedam possunt convenire rei, prout sic vel sic consideratur. Zur

ersten dieser drei Arten werden nun gerechnet genus, species, differentia (c. 283—285),

zur zweiten particularis, singularis, individuum (c. 286), zur dritten accidens, pr0

prium (c. 287).

652) C. 288: Modo restat dicendum de nominibus secundae intentionis, quae

solum cónveniunt his, quae sunt de praedicamento substantiae. Als solche folgen

nun suppositum, hoc aliquid, res naturae, hypostasis (c. 289-291).

653) C. 292: Nune dicendum est de nominibus secundae intentionis, quae con

veniunt rebus de genere qualitatis ...... De illo solo hic determino, cuius usus est

apud theologos, secundum quod dicunt, in deo “esse multa attributa. C. 293: De

nominibus secundae intentionis, quae conveniunt relationibus ...... Unum tale n0men

habet usum ... . . apud theologos ...., sc. hoc nomen „notio“ (bis c. 296).

654) C. 297 : Restat dicendum de ' nominibus secundarum intentionum, quae com

plezis cónveniunt. Als solche folgen mun in äusserster Kürze (bis c. 299) oratio,

enuntiatio, propositio, praemissa, conclusio, definitio, descriptio, argumentum, syllo

gismus (nur die Dreitheilung desselben in demonstrativus, dialecticus, sophisticus),

enthymema, inductio, ezemplum.

655) C. 300: Dicendum de nominibus secundarum intentionum, quae conveniunt

quibusdam conditionibus complevorum, wobei (bis c. 302) erörtert werden dici per

$e, dici de omni, dici de nullo, und reduplicatio (s. Abschn. XVII, Anm. 262 u. 608 f.),

welch letztere beispielsweise auf die vier aristotelischen Principien und auf Urtheile

über Accidentelles bezogen wird.

656) Praeclarissimi doctoris domini Petri de Palude ..... scriptum super tertium

sententiarum. Paris. 1518. fol. und Evactissimi et quam maawime probati ac clarissimi

doctoris Petri de Palude ...... quartus sententiarum , liber. Paris. 1514. fol.

657) III, Dist. 22, qu. 1, f. 108 r. A: Homo nomen est speciei in genere sub

stantiae, sed in materialibus sola substantia composita est per se in genere sub

312 , XIX. Petrus Paludanus.

Verhältnisses zwischem Denkeimheit und materieller Einzelnheit °°°); aber

zugleich verwendet auch er (wie so viele Andere, s. Anm. 291, 375, 409,

469) die scotistische species intelligibilis als Darstellung der 0bjecte

und Weramlassung (les Denkens, jedoch mit dem sonderbaren Zusatze,

dass dieselbe in ihrem gegenständlichen (subiective) Vorhamdemsein im

Denken von anderer Art und Natur sei, als der äussere Gegenstand

selbst °°°). Bei der Frage aber über das Princip der Individuation wendet

er sich am Weitesten von Thomas ab, indem er den auch von Gottfried

v. Fontaines eingewendeten Gegengrund gegen die Quantität (s. ob. Anm. 66)

anführt und dem positiven Gehalte mach so ziemlich die Ansicht des

Scotus (Amm. 142) und jene des Antonius Andreas (Amm. 473) miteinander

verbindet, d. h. er verlegt die Individuation überwiegend in die Form

als das Actuelle """), wenn auch die Potentialität der Materie als zweites

Moment hinzutrete ""'), während bei den Engeln Gottes Schöpferkraft sich

an der blossen Form genügen lasse ""*). Hingegen. was unitas formae

betrifft, stimmt Paludanus wieder , völlig. mit Thomas, überein °'°), und

stantiae, ...... (B) Homo et equus in singularibus universaliter non sunt substantia,

i. e. forma, sed simul totum quoddam eae hac materia" el hac ratione.

658) III, Dist. 5, qu. 2, f. 34 v. B: Illud animal, quod est homo, non est

commune omni animali, sed proprium huic, et licet significat in communi*' aliquid

unum ratione, non tamen unum re, nec verificatur de una re pro multis. - -

* 659)* IV, Dist. 49, qu. 1, f. 227 r. B: Dupleæ obiectum cognitivae potentiae:

unum quidem commune, inquantum est potentia, aliud autem proprium, inquantum

est talis potentia ...... 0biectum intellectus, ut intellectus, est ens, ut autem con

iunctus, ens, materiale ...... (v. A) Hanc autem speeiem, quae dicitur facere cogni

tionem, sive sit actus ipse sive principium eius in eodem subiecto ezistens, non

possumus dicere esse eiusdem speciei cum obiecto, prout ipsa est in intellectu, quia

nihil subiective eæistens in intellectu, sive sit species sive actus sive habitus, potest

esse eiusdem speciei vel naturae cum re eaeteriori, quae per eam intelligitur......

f. 228 r. A: Nec tamen inter obiectum et actum est similitudo formalis, sed tantum

virtualis ...... Species est necessaria ad repraesentandum obiectum et ad eliciendum

actum et determinandum. ` .

660) III, Dist. 6, qu. 2, f. 36 v. A : Dicunt, quod suppositum habet esse for

maliter suppositum per quantitatem ...... Contra hoc tamen a quibusdam arguitur,

- - - - - - (B) quia quantitas aut quodcunque accidens non potest esse- ratio individua

tionis substantiae ...... Socrates non est homo , vel substantia nisi per suam sub

stantiam, et similiter Plato...... (f. 37 r. B) Tenent alii, quod suppositum non differt

realiter a natura, cuius est suppositum, ut Socrates ab humanitate ...... (v. A) Sic

igitur, licet ad esse individui substantiae habentis materiam et formam concurrat tam

materia quam forma, principalior tamen est forma, per quam principalius substantia

est substantia et hoc aliquid..... Et si quaeratur, per quid haec forma est, dicitur,

quod ab agente efficienter dispositive, subiective a materia, formaliter autem et com

plelive a se ipsa. ' - -

661) III, Dist. 30, qu. 3, f. 175 r. A: In rebus materialibus substantialibus sunt

duo principia rei intrinseca, quorum unum dicitur potentia simpliciter, ..... sc. ma

teria, aliud autem dicitur actus simpliciter sive id, secundum quod aliquid dicitur

actu esse simpliciter, sc. forma. - . -

662): IV, Dist. 12, qu. 2, f. 50 r. A : Deus potest facere formam sine materia et

non e converso, quia materia non est esse formae nec est causa formalis ipsius,

forma autem vel est ipsum esse vel est causa formalis ipsius, et deus non potest

facere ..... esse sine forma absolute nec esse substantiale sine forma substantiali.

663) IlI, Dist. 24, qu. 3, f. 131 v. A: Esse vel est idem eæistentiae cum esse

essentiae vel est ei proportionabile, ...... unde mirum est, quod in uno ente aliqui

ponunt plures formas substantiales.

XIX. Gratiadei' von Ascoli. 313

folgt auch dem Aegidius (ob. Anm. 387) bezüglich der intensio et re

missio formarum ""*).

Wieder ein anderes ganz eigenthümliches Bild eines Halb-Thomismus

zeigt ums der Dominikaner J oha n n es Gratia d ei vo n A s coli (gest.

1341), indem derselbe der thomistischen Lehre gleichsam ihre realistische

Seite abzugewinnen sucht und hiedurch zu Anklängem an gegnerische

Richtungen geführt wird. Wir besitzen von ihm einen ziemlich ausführ

lichen Commentar zur Vetus logica °°°); einer selbstständig von ihm ver

fassten „Logica“, welche er dort einmal citirt"°°), müsste erst in den

handschriftlichen Schätzen der Bibliotheken machgespürt werden. — Schon

was die, principielle Stellung der Logik betriffi, theilt Gratiadei dem

Standpunkt des Franziskaners Roger Baco (Abschn. XVII, Anm. 561),

lass dieselhe zu den praktischem Wissenschaften gehöre, weil sämmtliche

rationelle Disciplinen abgesehen von ihrer Unter-Eintheilung sich jedenfalls

um ein „opus“ rationis drehen °°7), und auch wenn man nicht mit Un

recht sage, dass die Logik nur modus sciendi sei und daher weder zu

dem speculativen noch zu dem praktischen Zweigen gehöre, sondern alle

umfasse,; so müsse mam demnoch, insoferne einmal , jene. Alternative be

stehe, sie in höherem Grade dem praktischen Gehiete zuweisen ""*). So

liegt ihm auch für ens rationis das Eintheilungsmotiv mur in ,,operatio“

rationis, und indem er diese (wie Herveus und Durand, s. Anm. 398

u. 551) dreigliederig als einfaches Erfassen, Zusammensetzen, discursives

Vergleichen eintheilt, ergiebt sich ihm natürlich die Reihenfolge der

664) III, Dist. 27, qu. 1, f. 147 v. A: Licet subiectum dicatur de minus tali fieri

nagis tale, non tamen subiectum dicitur intendi et remitli, sed forma ipsa, secundum

quam subiectum dicitur fieri de minus tali magis tale; sed forma non posset dici

intendi proprie, nisi eadem forma, quae fuit remissa, postea esset intensa, .... cum

est habitus in gradu.

665) Commentaria Gratiadei Esculani ordinis praedicatorum in totam artem

veterem Arislotilem [sic]. Venet. 1493. fol. Das Buch ist nicht paginirt, daher ich

mur nach den „Lectiones“, in welche die Commentare der einzelnen Bücher (Prae

dicabilia, Praedicamenta, Seae principia Gilbert's, Periermenias in zwei Büchern, vgl.

Absehn. XVII, Anm. 442. u. ob. Anm. 574) eingetheilt sind, citiren kann. Uebrigens

ist der Druck durch eine Menge der nachlässigsten Druckfehler entstellt, ein Miss

stand, welcher hekanntlich bei den Venetianer Incunabeldrucken nur äusserst selten

vorkömmt; bei Anführung der Quellenstellen corrigire ich Solches stillschweigend.

666) Praedicab. Lect. 7. S. die Stelle unten Anm. 680.

667) Prooem., woselbst nach Eintheilung der Wissenschaft in speculativa und

practica und nach Unterabtheilnmg der ersterem in Melaphysik, Physik, Mathematik

gesagt wird: Scientiarum vero practicarum distinctio oportet quod sumatur secundum

distinctionem operum; opus autem tripleæ potest assignari, sc. mechanicum, morale,

et opus rationis ...... Circa opus rationis versantur scientiae rationales. . Ulrum

autem ars rationalis sit dividenda in grammaticam, rhetoricam et logicam, sicut qui

dam dividunt (s. ob. Anm. 87 u. Abschn. XVII, Anm. 363), vel potius sit dividenda

in logicam, rhetoricam et poeticam, sicut dividunt alii (s. ebend. Anm. 293), an magis

comprehendat omnes quatuor, non pertinet ad praesentem locum, ..... quia de sola

illa parte agimus, quae proprie logica vocatur.

668) Prooem. qu. 1: Logica videtur proprie dicenda esse non quidem scientia

practica nec speculativa, sed modus et regula generalis omnis scientiae tam practicae

quam speculativae, inquantum earum quaelibet est considerans veritatem..... Quamvis

autem proprie loquendo ipsa logica sit modus et regula scientiarum, si tamen velimus

ipsam trahere ad denominationem scientiae speculativae aut practicae, magis est dicenda

scientia practica, quaum speculativa.

314 XIX. Gratiadei von Ascoli.

Bücher des 0rganons (Kategorien, De interpr., und „nova logica“, für

welch letztere er die arabische Unterabtheilung aufnimmt); aber insoweit

es sich dabei um die Isagoge handelt, spricht er mit möglichster Schärfe

die Unterscheidung aus, dass die prima operatio rationis, d. h. das ein

fache Erfassem, einerseits als prima intentio zu den Kategorien und

andrerseits als secunda intentio zu dem Universalien führe, und so die

traditionelle arabische Auffassung des Gegenstandes der Logik sich be

währe, wenn auch das principiellere Uebergewicht (principalius) auf die

secunda intentio falle "°°). Scheint aber hiedurch die Stellung der Kate

gorien innerhalb der Logik immerhin wieder bedenklich zu werden (vgl.

bei Burleigh und Armand, ob. Anm. 593 u. 643), so hilft sich Gratiadei

mit der Distinction, dass das ens rationis entweder wirkliches Erzeugniss

des Denkens oder nur behufs denkmässiger Amordnung in die geistige

Werkstätte (operatio) beigezogen sein könne, und somit in letzterem wei

teren Sinne die Kategoriem sicher zum ens rationis gehören"""); nemlich

nur das ens schlechthim an sich genommen sei Gegenstand der Metaphysik,

die Logik aber als modus sciendi bringe es ebem unter die dem Denken

angemessene Anordnung"7!). ln solchem Sinne hält er daram fest, dass

ens rationis Gegenstand der Logik sei, und polemisirt ausdrücklich gegen

die scotistische Ansicht, welche dem Syllogismus in den Wordergrund

669) Prooem.: Logica autem cum circa ens rationis versetur, oportet quod se

cundum eius distinctionem dividatur; ens vero rationis distinguitur secundum diversam

rationis operationem; est autem tripleæ operatio rationis: ..... simplicium intelligentia,

...... composilio et divisio simplicium apprehensorum, ..... discursus rationis a noto

ad ignotum. Et de ente, qu0d pertinet ad tertiam operationem, agitur, in tota arte

nova; de ente, quod pertinet ad secundam operationem, agitur in libro Periermenias;

sed de ente, qu0d perlinet ad primam, .... in libro Praedicamentorum. Ars autem

nova, quae tota versatur circa ratiocinationem, oportet quod dislinguatur secundum

diversam consideralionem eius; potest autem ratiocinatio dupliciter considerari, uno

quidem m0d0 simpliciter sine applicatione ad materiam aliquam, et alio modo.....

cum applicatione ad materiam specialem u. s. f., d. h. Ersteres enthalte die erste

Analytik, Letzteres die zweite Analytik, Topik und Sophistik (nach arabischem

Worbilde wie bei Albert, s. Abschn. XVII, Anm. 459)...... Quia vero liber Porphyrii

...... n0n videtur esse inclusus in tota , divisione logicae, ..... sciendum est, qu0d

simplicia apprehensa, quae pertinent ad primam operalionem rationis, sunt duplicia,

quia quaedam sunt, quae vocantur primae intentionis, ut substantia, quantitas , et

similia, quaedam vero, quae vocantur secundae intentionis, ut genus, species et similia.

De utrisque his logicus considerat, quamvis consideret principalius de his, quam de

primis; unde et pro tanto dici consuevit, quod logica est de secundis intentionibus

iunctis primis; de primis ergo agitur in libro Praedicamentorum, sed de secundis in

Porphyrio, non, quidem omni modo, sed cum reduclione ad certum numerum, praedica

bilium. Die Haupteintheilung des ens rationis ebenso Periherm. Lect. 1.

670) Praedicam. Lect. 1: Ens rationis sumi potest dupliciter: uno quidem modo

ita, quod ens rationis appelletur id solum, quod est a ratione institutum aut factum;

...... alio autem modo sumi potest magis large, ut ens rationis dicatur omne id,

quod potest esse sub ordine rationis ipsum trahentis ad suam operationem, et se

cundum hunc m0dum ...... et decem praedicamenta continentur sub ente rationis.

671) Ebend.: De ente dupliciter est loqui: uno quidem modo simpliciter et se

cundum se, et alio modo secundum quod habet ordinem ad ipsam rationem. Et primo

modo considerat de ente primus physicus (d. h. die Metaphysik), secundo autem modo

de ente habet considerare logicus, unde et logica pro tanto vocatur scientia rationalis

...... Non est inconveniens, sed valde necessarium, esse tales secundas scientias com

munes, quales sunt metaphysica et logica, quarum una, est vere et simpliciter scientia,

alia vero, ut puta logica, est sciendi regula et m0dus.

XIX. Gratiadei von Ascoli. 315

stellte; denn nicht der Syllogismus, sondern mur ens rationis sei es, auf

welches die oberstem Principiem der Logik, nemlich das sog. principium

identitatis (vgl. bei Mayron und Armand, ob. Anm. 522 u. 628) und die

sog. regula de quocunque (vgl. bei Albert, Abschn. XVII, Anm. 433), sich

beziehen, und ausserdem behandle die Logik auch die dem Syllogismus

vorangehenden Zweige um ihrer selbst willen, insoferne sie (— dieses

Motiv ist dem Aegidius entnommen, s. ob. Anm. 369 —) als modus

sciendi überall da eintrete, wo die menschliche Wernunft dem Irrthume

verfallen könne °7*); und ehen diese Irrthumsfähigkeit bestehe auch be

züglich des objectiv sachlichem Gehaltes der prima intentio, d. h. der Ka

tegorien, so dass es unmöglich sei, diese aus der Logik auszuschliessem"*).

Den Spraehausdruck, welcher in der scotistisehen significatio liegt, will

Gratiadei hiebei principiel] nicht sehr hoch anschlagen, denn das Moment

der Bedeutsamkeit der Worte sei eben eine Darstellumg (repraesentatio),

auf welche sich die forma dictionis mittelbar beziehe °7*), und wohl nicht

ohne Absicht betont er somit, wie Armand (Anm. 630), die innere Sprache,

d. h. das verbum mentale °7°).

Nun aber fasst er aueh die secumda intentio, welche doch ein Er

zeugniss der denkenden Seele sein soll (Anm. 670), zuletzt völlig gegen

ständlich; nemlieh mit einer Distinction, welche trotz wesentlicher Ab

weichung uns dennoch an Armand (Anm. 630 ff.) erinnert, sagt er, das

672) Prooem. qu. 2: Quaeritur, utrum subiectum logicae sit ens rationis aut

tantum syllogismus ...... Subiectum logicae est ens rationis ..... Constat satis evi

denter, quod syllogismus non est subiectum principiorum maxime universalium logicae,

710fr. . . . . . ista sunt maæime universalia : „De quolibet est affirmatio vel negatio vera*

et „Quando alterum de altero praedicatur, quaecunque de praedicato dicuntur, eadem

et de subiecto dicuntur“, quorum principiorum non est syllogismus subiectum, sed ens

rationis...... De praedicamentis et enuntiatione considerat logicus non solum in ordine

ad syllogismum, quod facit in arte nova, sed etiam secundum se, quia logica..... de

illis omnibus etiam secundum se determinare debet, in quibus ipsa ratio errare potest

- - - - - Si ens rationis est subieetum totius trivii, oportet etiam quod sit subiectum

supremae partis eius, quae pro tanto retinet sibi soli nomen logicae..... . Unde syllo

gismus non est principale intentum in logica tota, sed est principale intentum respectu

aliorum contentorum sub ente rationis. Praedicam. Lect. 1 : Communiter consuevit dici,

quod omnia considerata in logica praeter syllogismum considerantur solum in ordine

ad syllogismum ...... Constat autem, quod sine ullo respectu et ulla habitudine ad

syllogismum potest ratio errare in ordine, rerum praedicamentalium.

673) Praedicam. Lect. 1: Quaeritur, utrum logicus consideret de- decem praedica

mentis solum ratione secundarum intentionum ...... Dicitur enim, quod logica est

scientia intentionum et non scientia rerum..... Sed ista opinio non placet mihi; mani

festum est enim, quod ratio potest errare non solum in rebus praedicamentalibus quoad

intentiones secundas, sed etiam quoad ipsarum proprietatem..... Secundae intentiones

dicuntur ab Avicenna pro tanto esse subiectum logicae, quia in eis reservatur ratio

entis rationis, quod est subiectum in logica, et non quia a subiecto logicae eaeclu

dantur intentiones primae.

674) Periherm. Lect. 2: Non debet poni, quod significatio sit essentialis forma

vocis, quantumcunque detur, quod aliqua significatio naturaliter et inseparabiliter con

comitetur vocem ..... Dicendum est, quod forma dictionis magis convenienter ponitur

esse ratio significandi, quam significatio, ..... quia significatio non est aliud, quam

quaedam repraesentatio.

675) Ebend.: Dupleæ est dictio et dupleæ verbum, quia est verbum vocale, quod

profertur sensibili voce, et est verbum mentale, - quod profertur non voce, sed mente

intelligente ipsam rem.

316 XIX. Gratiadei von Ascoli.

Universale könne einerseits an sich umabhängig von der intentio univer

salitatis genommen werden, habe aber dann wieder ein doppeltes : Sein,

nemlich entweder ein reales, welches ausserhalb der Seele ist, oder ein

esse intentionale (s. ebend. Anm. 634), welches in Folge- einere species

intelligibilis in die Seele verlegt werde ; oder , andrerseits werde das

Universale mit der intentio universalitatis verbunden aufgefasst und - man

sage dann, es sei so in der Seele ; aber da man ja die Universalität

nicht der species intelligibilis zuschreibe, sondern dem durch sie vorge

stellten Gegenstande und dieser letztere in den Urtheilen das allgemeine

Prädicat werde (s. bei Burleigh, ob. Anm. 579, 586, 599), so seiidas

Universale, auch, in diesem , Sinne ausserhalb der Seele, sowie die inten

tio universalitatis nur causal in die Seele verlegt werden dürfe, indem

auch sie gegenständlich ausserhalb sei und somit , in einem traditionell

gewordenen arabischem Ausspruche mit Recht : der Accent auf die Worte

„in rebus“ (vgl. bei Scotus, ob. Anm. 101) zu legem sei °7°). Wenn

sonach Gratiadei die Universalien so sehr realistisch mimmt, dass er- sogar

je nach den Gegenständen von körperlichen oder von. spirituellen Univer

saliem spricht""*), so dürfen wir uns nicht wundern, wenn auch hier

der Ausdruck ,,res universalis“ erseheint "7°). Aher platonisch ist die

ser Realismus wahrlich nicht, demn es knüpft sich an denselben die üb

liche Polemik gegen Plato°7°), sondern er ist vielmehr eine scotistische

676) Praedicab. Lect. 1 : Quaeramus, utrum universalia sint eætra intellectum

vel sint solum in intellectu ..... De universali loqui possumus dupliciter: uno quidem

modo simpliciter quantum ad naturam suam non considerando ipsam, ut est coniuncta

intentioni universalitatis, et alio modo loqui possumus quantum ad naturam coniunctam

intentioni universalitatis ..... Primo modo..... secundum diversum esse potest inreniri

in intellectu et eaetra intellectum; ..... secundum esse : intentionale est in intellectu

informato specie vel similitudine, sed secundum esse reale non est in intellectu .....

Secundo modo.... dici consuevit, quod nniversale est in intellectu;..... sed si de hoc

velimus subtiliter indagare veritatem, videbimus manifeste, quod etiam universale sic

sumptum est realiter eaetra intellectum ...... Cum intellectus attribuit homini univer

salitatem, oportet quod intelligat ipsum hominem; cum autem intelligit, oportet quod

informetur specie vel similitudine hominis; universalitatem autem non attribuit huic

similitudini vel speciei hominis, sed , homini repraesentato per ipsam , quia similitudo

hominis non praedicatur de hominibus singularibus, sed de eis praedicatur ipse homo

- - - - - Patet, quod universale quantum ad suam naturam coniunctam universalitati est

eætra intellectum ..... Intentio universalitatis non est in intellectu sicut in subiecto,

sed sicut in causa; sicut awtem in subiecto est in re habente esse eaetra intellectum,

inquantum apprehenditur ab intellectu. • Auctoritas autem commentatoris (d. h. des

Averroes, s. Abschn. XVI, Anm. 181), non enim dicit „intellectus facit universalitatem

in speciebus rerum“, sed in ipsis „rebus“. -

677) Ebend.: Quia intellectus est pure virtus spiritualis nulli organo corporeo

affiaea, ideo, quamvis omnia, quae sensu cognoscuntur, sint corporea, non tamen omnia,

quae intellectu cognoscuntur, sunt corporea, sed quaedam sunt spiritualia, sicut an

geli, et quaedam sunt corporalia, sicut ista sensibilia. Secundum hoc dicendum est,

quod non omnia universalia sunt corporalia nec omnia incorporalia, sed universalia

rerum sensibilium sunt corporea, et universalia rerum spiritualium sunt incorporea.

678) Ebend.: De rebus universalibus agitur a logico, a secundum , quod in ipsis

attenditur praedicamentalis ordo, ordo autem praedicamenti inter genera, species et

differentias versatur.

679) Ebend.: Plato, prout ei imponitur ab Aristotele (vgl. ob. Anm. 502), posuit,

universalia ita esse eaetra intellectum, quod voluit etiam ea esse per se evistentia a

singularibus separata ...... Sed ista opinio sic intellecta, sicut sonat, est omnino im

possibilis.

: XIX. Gratiadei von Ascoli. ' ' r. • • .' 317

Uebertreibung, welche allerdings bei- einem Halb-Thomistem sieh sonderbar

ausnimmt. -

Trotzdem aber hehauplet er mit den Thomistem, dass das Princip der

Individuation , in der Materie liege, motivirt jedoch diesen Standpunkt

dadurch, dass, während vom Gattungsbegriffe zum Artbegriffe ein Fort

sehritt der Werwollkommnung führe, der Uebergang vom letzteren zum

Individuum auf einer Werengung und Begränzung beruhe, welche Schranke

bei den Naturdingen nur in der Materie ihren Grund habe, sowie man

im Allgemeinen von sämmtlichen Individuen (also auch von den immate

riellem, d. h. von den Engeln) sagen könne, dass eine Bestimmtheit (de

terminatio) des Wesens das Princip - der Individuation sei 080). • Sowie

aber letztere Wendung bereits nicht mehr weit von der haecceitas des

Seotus entfernt ist, so drückt er auch die reale Auffassung des Indivi

duums, — abgesehen vom der logischen , welehe im Einzelnen stets den

Artbegriff erfasst, — wieder in scotistischem Spraehgebrauche aus"*!).

Aus der Einzeln-Exegese, bei welcher Gratiadei in ziemlieh breitspu

riger Diction das traditionelle Material (besonders Avicenna) benutzt, mag

erwähnt werden, dass er getreu seinem Standpunkte das ens rationis

als höheres Allgemeines über den fünf Universalien "**) und ebenso , über

den zehn Kategoriem betrachtet ***), • dass er gelegenttich init Burleigh

(Anm. 612) die Begriffe intellectus purus, nudus, solus erörtert"**), fer

ner ebenso- wie Armand (Anm. 653) die theologische Wichtigkeit der

kategorie der Relation hervorhebt "°°), sodann den Seae principia Gil

hert's eine principielle Stelle meben den Kategorien zuzuweisen sucht "*"),

680) Praedical). Lect. 7: … Potest , dubitari, quid sit principium individuationis;

videtur enim, quod forma, quia per idem habet res esse et esse unum, sed unum

quodque habet esse per formam..... Est dicendum, quod in rebus materialibus princi

pium individuationis, non est forma, sed maleria, ...... quia per contractionem generis

ad speciem ipsum genus, dedueitur, ad certum perfectionis gradum, sed per contractio

nem speciei ad individuum..... potius ille gradus perfectionis, qui, ponitur in specie,

limitatur, et, constringitur, ..... sed perfectionis, limitatio et constrictio suae latitudinis

est proprie, eae e0, eae qu0 et per quod arctatur et, conslringitur latitudo formae, hoc

autem, non est nisi materia, unde ..... individuatio speciei in rebus materialibus attri

buitur, materiae. ln logica autem nostra diacimus, quod communiter in omnibus prin

cipium, individuationis est determinatio essentiae ad, esse. ;

681) Ebend.:, Logice loquendo non addit individuum aliquid supra speciem rea

liter, sed, solum secundum rationem; si autem non logice, sed realiter loquamur, dicere

possumus, quod individuum illa addit supra speciem, sine quibus individuum esse non

potest in re. Vgl. ob. , Anm. 137 u. 252. -

682) Prooem. qu. 3: Quia unius scientiae debet poni unum subiectum et non

quinque, non quinque erg0 universalia, sed aliquid unum comprehendens quinque uni

versalia del)et poni subiectum in hoc libro ..... Unde, 0p0rtet dicere, quod ens rationis

tractum ad rationem praedical)ilis de pluribus sit subiectum in Porphyrio.

683) Praedicam. Lect. 1: „Ens, rationis, sub ratione ordinabilis in praedicamento

est subiectum huius libri. - -

684) Praedicab. Lect. 1. ,,

685) Praedicam. Lect. 12: Ratio huius praedicamenli (d. h. relationis) habet

quoddam singulare inter , rationes aliorum praedicamentorum accidentium, quia ipsa

nanet in deo, alia vero praedicamenta ad divina translata non manent secundum

rationes suas, sed transeunt in substantiam. - **. -

686) Seae princ. Lect. 1 : Dislinguitur autem ita liber hic ab alio, quia subiectum

libri praedicamentorum est ens rationis indeterminati generis, sed in hoc libro, est sub

iectum ens rationis , generis extrinsecus advenientis. -

318 XIX. Gratiadei von Ascoli. ; Johannes Baconthorp.

mmd der Lehre vom Urtheile ihre Selbstständigkeit (vgl. Anm. 672). ge

genüber der Syllogistik gewahrt wissen will "*").

Nur Weniges ist über den Karmeliter, J oh an n e s Baco nth o rp

(gest. i. J. 1346) zu berichten, welcher in seinem dickleibigen Commen

tare zum Sententiarius °°°) die logischem Fragen , nur ganz gelegentlich

in Kürze, berührt. - Wenn , er von theologischer, Seite als Averroist, be

kämpft wurde, so liegem diese. Streitigkeitem, bekanntlich im Gebiete, der

Psychologie (unitas intelleclus) und haben- am, sich mit, der Logik Nichts

zu, schaffen. , Die Universalien verlegt Baconthorp mit ausgesprochener

Polemik gegen Plato in die objectivem Dinge derartig, dass. der univer

selle Gehalt gleichsam als Potentialität vor aller Activität des Denkens den

Realgrumd der Worstellung , bilde und dann von der Denkthätigkeit, durch

Abstreifen der materiellen. Bedingnisse erst zum eigentlichem. Universale

erhoben werde °°°), so dass in Bezug auf diesen Worgang auch hier (vgl.

Amm. 403, 432) zwischen , genus, naturale uud, genus. logicum unter

schieden wird °°"). Auch der Begrif der Wahrheit fällt danm folgerichtig

in die 0bjecte, insoferne dieselben als erkannte, mit ihrem eigenen Wesem

übereinstimmen °°!)., Das Princip aber, der Individuation erblickt, er in

jener., Form, durch welche die Materie, substantielles, Dasein , bekomme,

wonebem begleitweise , das quantitative Daseim, der Materie., hergehe und

den Grund der Wervielfältigung , enthalte, und -, er glaubt bei dieser

Auffassung sich in Uebereinstimmung mit Thomas zu findem °°*). In

687) Periherm. Lect. 1: Consuevit, dici, quod scientia huius libri pro tanto ordi

natur ad scientiam libri Posteriorum, quia enuntiatio, de qua agitur in libro hoc, est

naterialis pars demonstrationis...... Sed ista positio fundatur super inconvenienti

motivo, nam enuntiatio non est pars demonstrationis nec ullius syllogismi, nisi ut

subinduit rationem propositionis; in hoc autem libro non agitur de enuntiatione sub

rati0ne pr0p0sitionis, sed sub ratione propria enuntiationis.

688) Doctoris resoluti Joannis Bacconis Anglici Carmelitae radiantissimi , opus

super quattuor sententiarum libris. Mediolani 1510. fol. 4- Bände.

689) I, Prol. qu. 2, • f. XI v. B: Universale praecedit omnem aetum intellectus

possibilis et omnem speciem impressam ...... Facit enim intellectus agens de univer

sali. in potentia universale in actu....... f. XII r. A: Universale non oportet quod

habeat aliquid, in quo sustentetur subiective, aut aliquid, quos mediante formaliter

inhaereat, sed sufficit, quod habeat aliquid, cui innitatur, ne suum esse obiectivum

sit ficticium ..... f. XII v. B: Si universalia haberent esse eætra animam, sicut posuit

Plato, non indigeret Aristoteles ponere intelleetum agentem; ..... sed eertum est, qu0d

vniversalitas, praecedit motionem intellectus et omnem eius , actum eacereitum......

f. XllI r. A: Quidditas rei materialis formaliter de se est intelligibilis, sed quam diu

est sub conditionibus materialibus, non potest movere intellectum, sed solum est in

potentia ad movendum.

690) II, Dist. 3, qu. 1, f. XXXIII ff.

691) I, Dist. 19, qu. 1, f. CXXVII r. B: Ego autem dico, quod.... potest accipi

veritas non pro illa adaequatione aut conformitate , quam importat actus intelligendi

ad rem in esse cognito vel cognoscibili ibi praeeise sistendo, sed pro illa adaequatione,

quam ipsa res in suo esse cognito importat ad se ipsam in sua reali ea istentia eætra,

..... sic intelligendo, quod veritas formaliter est ipsa rectitudo aut eonformitas, quam

ipsa res ut inlellecta imp0rtat ad se ipsam in rerum natura eaetra.

692) III, Dist. 11, qu. 1, f. XXXIX r. B: Dico, quod forma est prineipium indi

viduationis nec de hoc debet esse opinio alia ... .. T(v. A)- Cum materiae sit duplex

subsistentia, sc. substantialis et quantitativa, sicut per subsistentiam quantitativam est

individuum de genere quantitatis, ita per substantialem subsistentiam, quae est per

formam, erit aliquod individuum de genere substantiae , et ita esse individuum sub

stantiae est per se et primo per formam, sicut neeessario et eoncomitanter per quan

XIX. Johannes Baconthorp. Petrus Aureolus. 319

tensio et remissio formarum bespricht er in der gewöhnlich üblichen

Weise 698). -

Hingegen ein hervorragender Autor, welcher wahrlich nieht in der

bequemen Schablone ,,Thomisten und Scotisten“ untergebracht werden

kamm, ist P e t r u s von Verb e r i a, genannt A u r eo lus (gest. nicht

vor d. J. 1345), von welchem wir einem Commentar zum Petrus Lom

bardus und Quodlibeta besitzen *°*). Derselbe bekämpft mach einigen

Richtungen den Scotismus sowie mach anderen dem Thomismus und liebt

es überhaupt, der Kritik der Standpunkte Anderer seinen eigenem naeh

folgen zu lassem, welcher im Ganzen ein vermittelnder genannt werdem

kann.

Sehr eigenthümlich ist schon seine Ansicht über die Aufgabe der

Logik : nemlich der eigentliche Gegenstand derselben könne weder in dem

secundae intentiones liegen, da mit diesen sich auch Grammatik und

Rhetorik und in gewissem Sinne selbst die Metaphysik sich beschäftige,

noch im Syllogismus, da dieser nur einer der mehrerem Theile der L0

gik sei, noch aus dem gleichen Grunde im modus sciendi, noch auch

in ens rationis, da auch hierüber andere Disciplinen mitsprechen °°°).

Allerdings sei jedes Schlussverfahren in Theorie und Praxis ein logi

sches °°°), aber natürlich sei darum noch nicht die ganze Logik nur

eine Syllogistik, sondern Gegenstand der Logik sei das Wort als Aus

druck der begrifflichen Gedanken (voa, eaepressiva conceptus), denn die

Betrachtung des Logikers erstrecke sich genau so weit, als der Wortaus

druck, insoferne derselbe einfache Begriffe oder deren Zusammensetzung

oder discursive Vergleichung derselben betreffe, und was über diesen

begrifflichen Gehalt der Worte hinausgehe, falle bereits anderen Discipli

titatem ..... (B) Item hoc voluit Thomas; non enim voluit, quod quantitas esset prin

cipium individuationis, sed multitudinis.

$ I, Dist. 14, qu. 1, f. CIX r. A. und III, Dist. 15, qu. 1, f. XLVIII r.

694) Petri Aureoli Verberii Commentaria in primum librum Sententiarum. Romae

1596. Desgleichem in secundum ebend. 1605, ebenso in tertium und in quartum.

Ferner Quodlibeta seacdecim. Romae 1605. fol.

695) Sent. I, Prol., p. 65 B: Communiter consuetum est dici de logica, subiectum

esse in ea modum sciendi vel intentiones secundas vel syllogismum ... , . Illud non

est subiectum in logica, quod est commune logicae et aliis quibusdam scientiis; sed

consideratio secundarum intentionum competit etiam grammatico et rhetorico, modi

namque significandi sunt secunda intentio ..... Praeterea ens in anima est secunda

intentio, secundae namque intentiones non habent esse nisi in anima obiective, sed ens

in anima est proprie de consideratione primi philosophi..... Nec in ea subiectum est

syllogismus; illud enim non est subiectum logices, quod non aequat totam considera

tionem , ipsius, sed ..... syllogismo destructo duae partes principales (d. h. Categ. u.

De interpr.) logicae remanerent..... Nec modus sciendi potest esse subiectum; modus

enim sciendi non est aliud, quam modus demonstrandi conclusiones et demonstrati0num

principia assumendi; sed haec est una pars logicae tradita in libro Posteriorum, erg0

non est subiectum in t0ta ..... . (p. 66 A) Nec ens rationis potest poni subiectum ;

nullum enim subiectum eæcedit considerationem logici, cum modus significandi et partes

orationis et congruum et incongruum, quae considerat grammaticus, sint entia rationis,

et similiter, quae considerat rhetor.

696) Ebend. p. 9 A: Forma consequentiarum et bonitas est de consideratione

logici..,.. Docens aliquem modum concludendi utitur illo in quacunque materia .....

Quia consequentia et illatio est. wna de secundis intentionibus, ergo non pertinet ad

realem artificem....... Consequentiarum scientia in omni materia logica est.

320 / • XIX. Petrus Aureolus.

men anheim, nemlich , der Grammatik die significatio (— gegen Scotus,

s. ob. Anm. 129ft. —) oder der Rhetorik die psychologische Wirkung ; auch

spreche nicht bloss die Etymologie des Wortes „Logik“, sondern auch

die Auetorität des Aristoteles für eine solche Auffassung "°7). Dürfen

wir somit diese Ansicht als eimen nominalistischen Aristotelismus bezeich

mem, so ist dabei sehr zu beaehten, dass Aureolus die Logik als eine

praktische Geschicklichkeit betrachtet, deren ordnende Fumetion ihren

Zweck in der Werwirklichung der , übrigen- Wissenschaftem besitze, was

sieh nicht bloss in der Doppelstellung des docere und uti (vgl. Anm.

90, 452, 581), sondern insbesondere darin zeige, dass die Logik die

einzige Disciplin sei, welche ihrem Gegenstand mach seinen- drei genamm

tem wesentlichen Theilen selbst verfertigt (operatur), so dass es sich da

bei mur um eben diesem, nicht aber um modus sciendi oder um : intem

tio secunda handelt "°°). -

Ebem aber jener begriffliche Gehalt der Worte führt ihn auf einge

hende Erörterungen über die intentio, betreffs derem er vorerst drei ver

schiedene Meinungen Anderer. erwähnt, um sie zu kritisirem und danm

seine eigene auszusprechen. Allerdings haben wir im Bisherigen eine

weit grössere , Anzahl von Ansichten über jenen vielbestrittenem Begriff

gesehen , und andrerseits könnte selbst ein leiser Zweifel übrig bleiben,

ob- jede der drei Auffassuugen gerade in dem Wortausdrucke, in welchem

sie Aureolus anführt, bei Einem der uns zugänglichen Autorem wiederer

kannt werden müsse ; doch als Document jener Zeit, in welcher Aureolus

schrieb, sind uns seine Angabem nicht unwichtig, denn gröbliche Irrthü

mer scheinen bei ihm nicht mitunterzulaufem. Die erste Ansicht, • dass

die intentio nur actus intelligendi sei, welcher sich auf die Dinge richte

697) Ebend. p. 66 A: Dicendum est ergo, quod vov ut eaepressiva conceptus est

subiectum in ea. Illud enim, qu0d adaequat considerationem logici, et e converso

cuius species in partibus logicalis scientiae sunt subiecta, illud, inquam, est subiectum

totius logicae; sed vov evpressiva conceptus est huiusmodi. Nam vocum quaedam est

incompleaca conceptus simplicis ea pressiva, ..... quaedam vero compleæa expressiva

conceptus componentis et dividentis, ..... quaedam discursiva, sc. syllogismus, et haec

suhiicitur in logica nova. Et secundum hoc consideratio logici non eæcedit vocem

eæpressivam conceptus, nec adhuc eacceditur, quia grammaticus non considerat vocem

ut ea pressivam conceptus, sed modos concipiendi, quos eaeprimunt modi significandi;

- - - - - similiter rhetor non considerat orationem ut eaepressivam conceptus, sed ut im

pressivam delectationis et assensus..... Logica dicitur a logos, quod est sermo, ergo

est subiectum in ea..... 0ratio ut eaepressiva conceptus, et non aliter, est subiectum

veri et falsi...... Praeterea . Aristoteles ubique in logica sua considerationem hanc

inclusit, ac si consideraret de vocibus conceptuum eaepressivis.

698) Ebend. p. 37 A: Logica est habitus practicus, ...... habet enim respectum

regulantis in ordine ad actus intellectus aliarum scientiarum et dirigit alias scientias.

..... Logica et similes non habent pro fine actum proprium mediantibus ipsis elici

tum, sed actum aliarum scientiarum ..... Nullus artifeae dividitur in docentem el

utentem, nisi sit practicus ..... . Nullus speculativus habitus operatur suum obiectum,

astrologia enim non facit coelos, ..... sed logicus per habitum logicae facit orationes

veri eaepressivas ...... Subiectum enim logicae non est modus sciendi nec intentio

secunda, ut aliqui dicere voluerunt, sed oratio veri et conceptuum ea pressiva. Cuius

species sunt tres, sc. dictio conceptus simplicis eæpressiva, ...... et propositio com

pleæorum conceptuum eaepressiva, ..... et syllogismus discursivorum conceptuum eæ

pressivus.... Constat autem, qu0d non solum ista speculatur logica, imo et operatur;

ergo est habitus practicus, non speculativus. -

XIX. Petrus Aureolus. 321

(tendit) und so entweder concret das äussere Seim derselben betreffe

oder abstract in der innerem Sphäre des Denkens die Aehnlichkeiten der

Dinge und deren Namensbezeichnung enthalte, gehört offenbar der scoti

stischem Richtung am (s. Scotus Anm. 106 u. 128, Antonius Andreas Anm.

456, 462, 465), obwohl „tendere“ aueh bei Herveus (Amm. 396), ,,con

cret und abstract“ auch bei Armand (Amm. 631), und „denominatio“

auch bei Durand und Armand (Amm. 551 u. 634) sich findet °°°). Hie

bei aber tadelt* Aureolus vor Allem eben das denominative Verhältniss,

da danm die Begriffe kein anderes inneres Sein hätten, als etwa auch ge

malte Dinge durch das Gemaltwerden bekommen """), und so werden wir

uns wohl wieder hüten müssem, dem Aureolus als reinen Nominalisten zu

bezeichmen. Die zweite Meinung ist unverkennbar jene des Herveus (s.

Anm. 395 bis 399, 403), nemlich dass die intentio eine relative Bezie

hung der 0bjecte auf das Denken sei, wobei die Realität am sich einen

Gegensatz gegen die Denkauffassung bilde , aber zugleich mittelbar als

ens rationis das Substrat der vorstellungsweisen intentio secunda sei '"');

und auch das Bedenken des Aureolus, dass damm überhaupt noch ein be

sonderes Verhältniss (habitudo) nothwendig sei und insbesondere die Uni

versalien nur comcretive bestehen, stimmt wörtlich mit Herveus überein

(Amm. 396), wenn auch der Einwand, dass die secunda intentio vom den

Kategorien ausgeschlossen sei, eher den mit Herveus verwandten Bur

leigh (s. Anm. 593), als den Herveus selbst (vgl. aber Anm. 399) trifft ""*).

699) Senf. I, Dist. 23, art. 1, p. 527 A: Dixerunt aliqui, quod intentio .....

est actus intellectus, qui pro tanto intentio appellatur, quia in aliud tendit et obiec

tive procedit, intellectiones autem quaedam sunt de rebus secundum esse, quod habent

eaclra, ...... quaedam aulem sunt de rebus ...... praesupposita prima intellectione,

sicut intellectio universalitatis ..... Dixerunt ergo isti, quod intentio accipi potest in

abstracto vel in concreto, et in abslracto nil aliud est, quam quaedam rei cognitio,

quam habet intellectus penes se, in concret0 vero res ipsa sit cognita..... (B) Se

cundum sic ponentes logica, quae considerat secundas intentiones, tractat de intellec

Ttionibus non ut sunt verae res, sed ut sunt rerum similitudines res ipsas denomi

mamtes.

700) Ebend. art. 2, p. 530 A: Evidenler deficit,.... quod ait, accidentia intel

lectus esse formaliler et in abstracto intentionem primam et secundam, et obiectum

tantum denominative dici;..... (p. 531 A) quod imaginatur, quod res concepta de

nominelur tantummodo ab actu intellectus et n0n capiat esse intentionale plus, quam

Caesar, qui pingitur, capit a piclura.

701) Art. 1, p. 528 A: Diverunt alii, quod intentionalitas in abstructo est qui

dam respectus rationis ..... tenens se eae parte rei intellectae in ordine ad intellec

tum ipsum..... (B) Dicunt enim, quod habitudo rei cognitae ad actum inlellectus sit

intenlionalitas in abstraclo, et ista plurificabitur secundum distinctionem et ordinem

inlelligibilium obiect0rum, ...... quod secundae intenliones non habeant esse reale, imo

dividanlur contra totum esse reale ..... p. 529 A: Diverunt quoque, quod secundae

inlentiones non habent esse alicubi subiective, nec in intellectu , cum non sint actus

nec species, nec in rerum natura, sed tantummodo in intellectu obiective, ...... qu0d

homo el animal non sunt formaliter primae intentiones , sed sunt immediata funda

menta primarum intentionum, et similiter nec universale aut particulare sunt secun

dae intentiones , sed sunt fundamentum immediatum secundarum intentionum, .....

(B) quod secunda intentio, si aceipitur in abstracto, nullo modo potest fundari super

rem eætra immediate eæistentem, sed super secundum genus intelligibilium, quae sunt

entia rationis.

702) Art. 2, p. 532 A: Animal aut homo, secundum quod huiusmodi, non sunt

primae intentiones, nisi ultra addatur eis relatio aut habitus intellecti ad actum im

PRANtl, Gesch. III. 21

322 XIX. Petrus Aureolus.

Endlich für die dritte Ansicht, dass die prima intentio sowohl in der

Seele als auch ausserhalb derselben , und mur die secunda als Act des

Denkens in der Seele sei 70°), wobei Aureolus tadelt, dass mit der se

cunda intentio der Gegenstand der Logik erschöpft sein solle 7"*), kön

nen wir aus der uns zugänglichen Litteratur nur auf Armand (Amm. 629,

632). oder etwa auf Gratiadei (Anm. 669) hinweisen. Seine eigene Mei.

nung aber knüpft Aureolus an die bei dieser Controverse jedesmal wie

derkehrende Stelle des Avicenna , welche er vom einem ausschliesslichen

Conceptualismus aus interpretirt 7°°); nemlich sowie die intentio weder

der Denk-Act selbst, noch eine blosse Beziehung sein könne , 'so sei sie

sicher Nichts anderes, als der vorstellungsweise Begriff (conceptus obiee

tivus), welcher Denkauffassung und Gegenstand derselben untrennbar

verbunden in sich enthalte und nur in einer Werschiedenheit der Rang.

folge einerseits nicht reflectirt prima intentio und andrerseits reflectirt

secunda intentio heisse; und erst die Vergleichung dieser beiderlei Arten

der Begriffe unter sich führe innerhalb des ausgesprochenen Wortschatzes

zu einer gegenseitigem Relativität, welche aber ehen darum sich auch bis

in den Syllogismus hinein erstrecke 7"°). -

Die nähere Erklärung aber dieses ,,Begriffes“, welcher gleichsam an

Stelle der intentio treten soll, knüpft sich an eine Bekämpfung der sc0

tellectus..... (p. 533 A). Haec opinio dicit de universali et genere et specie et diffe

rentia, ..... quod ista nec in abstracto, utpote universalitas, nec in concreto dicendo

universales sunt secundae inlenliones formaliter et in abstracto, sed tantummodo per

modum substrati et quasi concretive, ...... (B) quod homo et animal per hoc fiant

intentiones in concreto, quia subiiciuntur, universale vero similiter secundae intentiones

concretive per hoc, quod subiiciuntur tali habitudini, quae est intentionalitas in al)s

tracto ..... (p. 534 B) Ait, secundas intentiones non esse in praedicamento.

703) Art. 1, p. 530 A: Alii diverunt, quod..... prima intentio est ipsa vera res

vel eæistens eaetra vel etiam in intellectu subiective, secunda vero intentio est ipsemel

actus, inquantum est quodammodo obiectum.

704) Art. 2, p. 538 A: Ait, logicam esse de secundis intentionibus tanquam de

subiecto adaequato; hoc enim stare non potest.

705) Ebend. p. 530 B: Avicenna dicit, .... quod logica est de secundis intentio

nibus adiunctis primis; sed manifestum est, quod logica non coniungit actum intelleclus

actui intellectus, sed conceptus secundarios conceptibus primis; ..... ergo manifeslum

est, , quod secunda et prima intentio non sunt actus intelligendi, sed obiectivus

conceptus.

706) Ebend. p. 539 A: Patet, quod intentiones non sunt ipse actus intelligendi,

ut fingit opinio prima et tertia, nec etiam obiectum cognitum, ut fundat relationem

ad actum intelligendi sic, et huiusmodi relatio sit intentionalitas abstractu, ut posuit

opinio secunda; sed est ipsemet conceptus obiectivus per intellectum formatus claudens

indistinguibiliter conceptionem passivam et rem, quae concipitur per ipsam. Et idem

est dicta intentio, quod conceptus, et intentio prima idem, quod conceptus primi or

dinis, quos intellectus format circa res non reflectendo se super suos conceptus; in

tentiones vero secundae conceptus secundi ordinis, quos intellectus fabricat reflectendo

et redeundo super primos conceptus..... Sunt autem omnes istae intentiones huiusm0di

in praedicamento relationis, sicut patet, quod universalitas est relatio universalis ad

particulare et similiter particularitas relatio , ad universale, et affirmatio et negalio

sunt quaedam relationes, connevio etiam eaetremorum in medio ..... Considerat erg0

logicus de istis non, ut sunt quaedam entia rationis, ..... sed prout reducuntur ad

orationem enuntiativam vel syllogisticam vel dicibilem incomplea:am. Ebend. p. 541 A:

Syllogismus , quomodocunque accipiatur, semper importat respectum, et potest dici,

quod syllogismus relative dicitur ad conclusionem. Vgl. ebend. Dist. 36, art. 2,

p. 836 B. -

XIX. Petrus Aureolus. 323

tistischen species intelligibilis, wobei Aureolus schärfer. zu Werke geht,

als Durand (s. Anm. 560 ff.). Nemlich allerdings sei zum Erkennen ein

esse intentiomale erforderlich, aber man irre sehr, wenn man von einer

forma specularis als einer im Denken oder in der Sinneswahrnehmung

gegenständlichen Realität , spreche, sondern die objectiven Dinge selbst

seien es, welche ein erscheinendes Dasein (esse apparens) haben und

vom geistigen Blicke erfasst als begriffliche Worstellungen (notitia obiec

tiva) auftreten '""); nicht bloss in den Irrthum des Platonismus verfalle

man, wenn man gegenständliche Formen als reale Eindrücke, auf welche

der Intellectus blicken müsse, annehme 7"°), sondern auch die. Richtig

keit aller Urtheile, welche ja auf unmittelbarem Anblicke beruhen, müsse

man verneinen, weil die species intelligibilis des Subjectes nie jene des

Prädicates ist7'"). Das Erfassen überhaupt (comprehensio) könne aller.

dings ein sinnliches oder ein denkgemässes sein, der Unterschied beider

aber liege nicht in den Gegenständen, sondern nur in einer Modalität

des Erscheinens, insoferne die Simnesobjecte quantitativ materiell erschei

nem und das Denken hievom abstrahirt "*"); letzteres aber bestehe nicht

darin, dass die Worstellung selbst sich sachlich von den materiellen Be

dingungen wegwende, denn dieselben seien ja sämmtlich Erkenntnissob

jecte, sondern die Abstraction sei nur eine Modalität des Erkenmens be

hufs der Universalisirung 74!); und in diesem Sinne sei das Erkennen

an sich unmittelbar wohl auf das Allgemeine gerichtet, aber bei dem

Singulären verbinde sich hiemit die auf einer Empfänglichkeit beruhende

707) Sent. I, Dist. 9, art. 1, p. 320 A: 0mnis intellectio eæigit rem positam in

esse intentionali, et illa est forma specularis, de qua isti loquuntur, sed deficiunt a

veritate, ..... quod habeat esse reale, ..... quod sit subiective in intellectu vel phan

tasmate, .... quod per illam procedat. intellectus ad res, cum illa sit vera res, quam

intellectus speculatur..... (B) Res ipsae conspiciuntur mente, et illud, quod intuemur,

non est forma alia specularis, sed ipsamet res habens esse apparens, et hoc est mentis

conceptus sive notitia obiectiva. -

708) Ebend. p. 319 A: Nulla forma realis existens subiective in intellectu vel

in phantasmate est ponenda, ad quam aspiciat intellectus, cuius productio dictio ap

pelletur. Forma illa, quam nos adspicere eæperimur, dum intelligimus rosam simpli

citer aut florem, illa non est aliquid reale impressum intellectui subiective aut, phan

tasmati, sed nec aliquid reale subsistens, sed est ipsamet res habens esse intentionale

conspicuum ..... (B) Rediret, quantum ad hoc, error Plutonis dicentis, quod intellectus

adspicit ad exemplar, non ad ipsas res; ergo impossibile est, quod talis forma realis

ponatur. Vgl. Anm. 721.

709) Sent. I, Dist. 35, p. 2, art. 4, p. 784 A : Si species est id, ad quod primo

intellectio determinatur, sequitur, quod omnis propositio et omnis enuntiatio erit falsa;

species namque praedicati non est species subiecti in aliqua pr0p0sitione, intellectus

autem enuntiat de hoc, quod adspicit, cum dicit „hom0 est animal“.

710) Ebend. p. 1, art. 1, p. 752 B: Comprehensio est quid commune ad intelli

gere, imaginari et sentire; differunt autem ista non propter alia et alia apprehensa,

.... sed differunt in modo apparendi. Sensui namque et imaginationi apparent res

sub conditionibus quantitatis, ..... intelligere vero abstrahit ab isto modo quantita

tivo et materiali. - -

711) Ebd. p. 4, art. 1, p. 808 A: Patet, quod est dictum, intellectum abstrahere

a conditionibus materialibus; abstrahit quidem non obiective, cum nulla sit materialis

conditio, quam intelligere non possit, ..... sed abstrahit modaliter quantum ad modum

c0gn0scendi. -

21 *

324 XIX. Petrus Aureolus.

Signatur des Individuellen (signabilitas passiva), welche keineswegs Saehe

des Denkens selbst sei 71*). -

Indem also erscheinendes Wesen (apparens) und Erkennem in ihrer

wahren Bedeutung sich wechselseitig einschliessen 7 '°), treffe die Be

stimmlheit der 0bjecte mit einem gewissem umabhängigen Elemente (ab

solutum) im Menschen zusammen (coincidit), welches keineswegs eine

blosse nackte Möglichkeit sein könne , die in lediglicher Passivität zum

Behufe ihrer Bethätigung auf eine species intelligibilis warten müsste,

denn durch eine solche würden ihr nie die 0bjecte selbst gegenwärtig,

deren sie doch nothwendig eben deswegen bedarf, weil nur von ihnen

dem Erkennen Etwas eingeprägt werden kann, was danm in demselben

unabhängig auftritt " '*). Nemlich zum wirklichen Erkennem gehöre erstens

als Worbedingung ein erscheinendes 0bject, zweitens als Fundament eine

gewisse Gestaltung des Intellectus, in welcher das 0hject sich abbildlich

ausprägt, und drittens als Wollendung die Auffassung der Erscheinung

selbst (apparitio); und das Begreifen (concipere) bestehe eben in jener

Gestaltung des realen Abbildes in seinem erscheinenden Wesen 7'°). S0

ergibt sich folgende präcise Unterscheidung: Begriffliche Auffassung (con

ceptio) ist jener Denkact, welcher das (abbildlich) gestaltete 0bject in Be

zug auf den schaffenden Denkact selbst und in Bezug auf das Endziel,

d. h. auf die wahre Einsicht, betrachtet; Begriff aber (conceptus) ist das

in solcher Weise gesetzte 0bject ; Wort oder Kundgebung (dictio, locu

tio) ist der Denkact, insoferne er das 0bject in Bezug auf den schaffen

den Denkact selbst betrachtet; Einsicht (intellectio) ist das Endziel, für

welches das Ganze vor sich geht 710).

712) Ebd. art. 4, p. 826 B: Intellectus est per se et immediate universalium,

singularium vero non sine sensutione vel imaginatione passiva, quia signatum indivi

duum, inquantum signatum, convertitur in talem signationem vel signabilitatem passi

vam, quam facit imaginatio vel sensus et nullatenus intellectus. Ebenso Sent. II,

Dist. 11, art. 2, p. 144.

713) Ebend. p. 1, art. 1, p. 753 A : Apparens connotat intelligere tanquam illud,

cui apparet, ' sed e converso intelligere connotat ipsum tanquam id, quod apparet

(den von Aureolus hier oft gebrauchten Ausdruck connotare s. Abschn. XVII,

Amm. 598). - -

714) Ebend.: Ista formalis ratio, quae ...... connotat determinatum aliquid,

oportet, quod fundetur vel potius quod coincidat et determinetur per aliquod absolu

tum in creatura, quod quidem non potest esse nuda potentia intellectus respectu in

telligibilium omnium...... (p. 753 B) Praesentia obiectorum est necessaria ad omnem

comprehensionem, ..... sed non esset necessaria, nisi imprimeretur aliquid absolutum

ab obiecto in intellectum et ceteras comprehensivas potentias .. ... (p. 754 B) Quam

vis ergo per speciem vel per absolutum forte possint res esse praesentes, nihilominus

per agere aut recipere speciem non possunt res esse praesentes, cum haec sint quidam

respectus. Ergo, non est possibile, quod intelligere formaliter sit pati vel recipere

speciem, aut agere per eam. - -

715) Ebend. p. 756 B: Ad intelligere actuale tria concurrunt: unum quidem

quasi praevium, sc. potentia obiecti in esse apparenti ; aliud vero ut fundamentum,

sc. intellectus informatus similitudine, sequitur enim intellectum sic informatum ap

paritio obiecti; tertium vero ut complementum, sc. apparitio. Unde non est aliud concipere

aliquid, nisi formare illud per similitudinem realem , eaeistentem in intellectu,

formare — inquam — in esse apparenti intellectui ipsi. Sic intellectio formationem

exigit per modum praevii, formaliter vero consistit in reali similitudine, connotative

ver0 in ipsa apparitione.

716) Sent. I, Dist. 9, art. 1, p. 323 A: Actus intellectus appellatur conceptio,

XIX. Petrus Aureolus. 325

Was aber die Frage über die Erkenntniss des Singulären betrifft,

theilt Aureolus folgerichtig weder dem Standpunkt des Thomas, noch je

nem des Scotus "'"), sondern indem er zwischen individuum vagum (s.

Abschn. XVII, Anm. 406) und substratum unterscheidet und ersteres nä

her an die Universalien rückt 11°), gilt ihm bei letzterem die Individuali

tät selbst als ein eigener Begriff, welcher getremnt neben dem Wesens

begriffe des Individuums hergeht 7'*); denn die Quiddität sei immerhin

gewissermaassen ein Qualitatives, welches als das Wesem eines concreten

Trägers (huius) ausgesagt werde, während beim Individuum der Begriff

als ein Dieses-Sein (hoc) selbst aufgefasst werde und die individuelle To

talität enthalte 720).

Während dem Aureolus bei solcher Auffassung des Begriffes und

des individuellen Wesens der Platonismus so sehr als unhaltbar erscheint,

lass er ihn sogar eine Windbeutelei (vaniloquium) nennt 7*1), kann er

in der Universalienfrage die übliche Dreigliederung annehmen, indem die

Aussage das post rem, die ratio universalis das ante rem und die con

crete Existenz das in re repräsentirt "**); und sowie ihm ontologisch als

inquantum adspicit rem formatam sub habitudine producentis et sub habitudine eius,

cui producitur in esse apparenti. Concipere enim est 'producere intra se...... Quia

per actum intellectus res producitur in esse apparenti intra ipsum intelligentem, merito

totum hoc appellatur conceptio, et res sic posita appellatur conceptus; ..... actus

autem intellectus, inquantum adspicit in ratione producentis rem huiusmodi apparen

tem, intantum appellatur formatio vel dictio vel locutio; actus vero intellectus, in

quantum est illud , cui res illa formatur et cui producitur in esse apparenti et re

lucenti, intantum dicitur intellectio vel intuitio.

717) Sent. I, Dist. 35, p. 4, art. 1, p. 805 A: Aliqui dicere voluerunt, singulare

materiale ab intellectu nostro primo et directe c0gn0sci n0n p0sse, indirecte autem et

per quandam refleacionem (s. Abschn. XVII, Amm. 500)..... (B) Diacerunt vero alii,

quod intellectus noster singulare intelligit directe, imo primo, quam universale (s. ob.

Anm. 119).

, 718) Ebend. p. 812 B: Patet, quomodo intellectus noster intelligit singulare ;

vagum enim intelligit per se, sicut et universale, non est enim communicabile nec

cognoscibile demonstrando aut designando;...... singulare ver0 substratum non in

telligit nisi ponendo differentiam inter actum imaginationis designativum..... et illud,

ad quod talis actus demonstrativus determinatur.

719) Sent. II, Dist. 9, qu. 3, art. 3, p. 114 B: Concipiendo hunc hominem nihil

addo in conceptu ad hominem, sed sunt du0 c0nceptus omnin0 separati, nec unus

alterum includit, nec unus se habet ad alterum per additionem. Ebend. Dist. 12, art.

3, p. 164 A.

720) Sent. III, Dist. 1, art. 1, p. 336 A : Differt autem a conceptu suppositi

(d. h. des Singulärem, vgl. ob. Anm. 109. u. 251) conceptus naturae , quia conceptus

suppositi ab omni abstrahit qualitate et concipitur ut hoc et ut totum; quidditas autem

de se qualitas est quaedam et c0ncipitur non ut h0c, sed ut huius, qu0d in su0 c0n

ceptu completo habitudinem quandam importat.

721) Sent. I, Dist. 35, p. 2, art. 2, p. 777 A: Noster intellectus non solum

novit universalia, imo et singularia, in quae sub propriis rationibus non poterat de

ducere notitia idearum, quas Plato ponebat. Ebend. Dist. 36, p. 2, art. 3, p. 855

B: Ideae, sicut intelleaeit Plato, sunt aliquid monstruosum et vaniloquium. Vgl.

Amm. 708.

722) Sent. II, Dist. 11, qu. 3, art. 2, p. 138 A: Universale potest tripliciter

accipi: vel universale in praedicando, quod est posterius et abstrahitur a rebus; ....

vel species universalis in intellectu, quae sit species repraesentans universalem ratio

nem ; ..... tertio modo potest accipi in ea istendo, quia ad plura se eaetendit unum

ezislens etiam eæistendo particulariter.

326 XIX. Petrus Aureolus.

letzte Basis der Universalien ante rem die Ideen der göttlichen Intelli

genz gelten "*°), so weist er für die Logik darauf hin, dass die blosse

conformitas der 0bjecte wohl ein Mittel, nicht aber das Endziel des uni

versellen Begriffes sei 724).

Nach dem so eben (Anm. 720) Bemerkten kann es uns nicht uner

wartet sein, somdern nur als folgeriehtig erscheinem, dass sich Aureolus

bezüglich des Principes der Individuation völlig an den Scotismus an

schliesst 7*°) und bei der entitas positiva des Scotus sowohl für die

materiellem als auch für die immateriellen Individuem begnügt 7*°). Hin

gegen hält er in Folge seines Conceptualismus mit dem Thomisten die

unitas formae aufrecht "*7), allerdings mit dem vermittelnden Zugeständ

nisse, welches bereits Aegidius (ob. Anm. 384 f.) gemacht hatte, dass zu

einer einheitlich abschliessenden Form mehrere andere als unentbehrliche

integrirende Theile sich vereinigen können "**). Aber weil eben (wie bei

Aegidius) eine solche Mehrheit nur Sache der I)enkauffassung sei, ver

wahrt er sich mit grösster Entschiedenheit gegen die formalitates des

Scotus, deren realistische Seite den Begriff unfähig mache, der Ausdruck

der Quiddität zu sein 7*°), da man dabei nothwendiger Weise die ein

723). Sent. I, Dist. 36, art. 2, p. 848 A: Individua, species et genera de prae

dicamento subslantiae habent distinctas ideas, cetera vero non, quamvis habeant ali

qualiter coideas cum illis, a quibus separari non possunt..... in divina inlelligentia.

Ebend. art. 3, p. 854 A: Illud, quod omnia imitantur, et ipsum nihil imitatur, ha

bet proprie rationem ideae et principaliter, sed omnia imitantur essentiam deitatis

u. s. f. ' , ,

724) Sent. II, Dist. 3, qu. 2, art. 2, p. 63 B: Licet conformitas sit medium,

quo devenimus ad conceplum universalis, tamen inlellectus fion sistit ultimate in illa

conformitate, sed in conceptu universalis, quod non includit intrinsece illam confor

mitalem. * • . . . - -

725) Sent. II, Dist. 9, qu. 3, art. 3, p. 114 A: Quaero ergo, quid sit principium

individuationis...... Realiter loquendo quaestio nulla est, cum quaeritur, quid addit

individuum ad rationem speciei, quoniam omnis res e0, qu0d est, singulariter ' est, et

eo ipso, qu0d est indifferens et communis ratio, est concepta. Ide0 quaerere aliquid,

per quid res, quae eætra intellectum est, est singularis, nihil est quaerere..... (B)

Tunc cum quaeritur, per quid est res singularis, dico, qu0d omnis res est se ipsa

singularis et per nihil aliud, sed per illam.

726) Ebend. p. 114 B: lndividuum in quantis habet, quod possit cohabere se

cum aliud individuum et quod sit divisum ab omni alio' individuo in specie ista per

ratiohem quantitatis ...... In non quantis, puta in angelis et huiusmodi, individuum

habet per propriam entitatem, quod sit distinctum ab omni individuo.

727) Quodl. 3, art. 1, p. 19 B: Forma est unitas fundamentaliter, nam est , causa

indivisionis compositi et fundamentum ..... Si forma est unitas, forma autem n0n

aliquid positivum, nisi enlitas, sequitur, quod nulla ratio positiva importetur per uni

tatem, nisi ratio, entitatis formalis, et per consequens in forma ratio entitatis et uni

tatis non dicunt duas rationes positivas, sed unam.

728) Sent. II, Dist. 15, qu. 2, art. 2, p. 217 A: Simplicitas formae potest intelligi

dupliciter: vel quia non resolvitur in formas , h. e. in partes, quarum quaelibet sit

forma; et hoc niodo concedo ...... vel forma dicitur simpleæ, quia excludit realitates,

quárum una exclusa prima possit remanere. De tali simplicitate loquendo non reputo

inconveniens, quod forma aliqua, quantumcunque simpleae, habeat in se tales realitates,

vt habeant in se' aliquid, quod cum alio in eodem integret rationem indivisibilis for

mae, quod quidem sit ultimata realitas, per quam forma capiat propriam terminati0

nem ab alia forma, qua amota remaneat forma truncata non retinens rationem el

distinctionem formae. Hoc non est impossibile nec repugnat simplicitati formae ipsius.

729) Sent. II, Dist. 3, qu. 2, art. 3, p. 64 B: Genus et differentia eæprimunt

XIX. Petrus, Aureolus.. Wilhelm 0ccam. 327

heitliche Wesenheit in eine reale Wervielfältigung zerreissen müsse 780).

Und da eben diese Wesens-Einheit in der Form liege, welche wohl einer

Gradabstufung ihrer Spannkraft fähig sei, aber nicht zerbrochen werden

dürfe 7°'), so könne vom einer intensio et remissio formarum nur rela

tiv im Hinblicke auf die Fähigkeit der concreten Träger der Formen die

Rede sein 78*).

Haben wir somit den Aureolus als einen Autor kemnem lernem , ge

gen welchen ein Albert und ein Thomas, sowie mamche Andere, unver

gleichlich weit zurückstehen, und hat sich uns bisher überhaupt zur Ge

nüge gezeigt, dass die bis jetzt bestehende Behandlung der Geschichte

der Scholastik dem wahren geschichtlichen Sachverhalte nicht entspricht,

indem man den üblichen Anschauungen der Theologen folgend etliche

Autoren als Hauptfiguren ausschliesslich darstellte und die mannigfach ver

schlungene Parteistellung vieler anderer schlechthin ebenbürtiger Autorem

ignorirem zu dürfen , glaubte, so führt uns num der geschichtliche Fadem

zu Wilhelm 0 c c a m (gest. i. J. 1347), bei welchem jene Missstände

der bisherigen Geschichtschreibung sich in erhöhtem Maasse fühlbar ma

chen ; denn was durch den Hass der Theologen über ihn in Umlauf ge

setzt wurde, dass er nemlich die Universalien als flatus vocis bezeichnet

habe, findet sich in seinen Schriften gar nicht, und was er in der Uni

versalienfrage wirklich behauptete, haben vor ihm und gleichzeitig meh

rere Andere gleichfalls ausgesprochen, und emdlich was ihm in der That

omnino eandem realitatem, ut nulla distinctio sit apud illa in esse, sed tantum apud

intellectum ..... p. 65 A: Si ponerentur plures realitates in una re vel plures gradus

sive plures formalitates, ut dicunt alii, aut essent aliquid eaetrinsecum respicientes

realitatem, aut essent aliquid intrinsecum. Si primo modo, tunc conceptus generis

et differentiae non eæprimerent quidditatem rei , sed aliqu0s m0d0s adiacentes rei;

oportet ergo, quod dicant aliquid intrinsecum, et tunc erit alterum ut actus, alterum

ut potentia. Vgl. Sent. IV, Dist. 11, qu. 4, art. 1, p. 107 B.

730) Quodlib. 1, p. 2 B: Fuit quorundam opinio (s. bei Scotus, Anm. 154), quod

in eadem re simplici possunt esse plures formalitates distinctae eae natura rei, et ali

qui vocaverunt eas modos reales, aliqui rationes reales, aliqui intentiones, aliqui

quidditativas rationes, et omnes idem ea primere intendunt...... p. 3 B: • Impossibile

est et contradictio, quod in eadem re omnino simplici sint plures modi aut, rationes

reales, intentiones, formalitates, quidditates, sive quocunque nomine censeantur, quin

proporlionaliter sint plures res et essentiae. Ebend. p. 8 A: 0mnis formalitas eaclra

intellectum est aliqua realitas et aliqua essentia, et ita non differunt in aliqua re

formalitas et realitas...... „Nunquam multiplicatur eætra intellectum formalitas, quin

multiplicetur realitas.

731) Sent. II, Dist. 15, art. 1, p. 203 B: Forma non est aliud, quam actuatio

et terminatio ac distinctio materiae. Non est enim imaginandum, quod forma sit res

aliqua praecise acceptabilis, et quod adveniat materia mediante, unione, quae est re

lalio, sed unione, quae est indivisio in aliqu0 tertio; unde forma individitur materiae,

et eae ipsis sic indivisis ac indistinctis resultat unitas ipsius compositi ipsis ezistenti

bus in composito..... Aliud est formam intendere et remittere et diminuere, et aliud

est ipsam frangere, ut sic fracta amittat posse dare effectum formalem subiecto et

materiue ; et hoc, quia, ut sic est fundamentata, non salvatur in ea ratio formae.

732) Sent. I, Dist. 17, p. 3, arl. 2, p. 452 A: Formae in abstracto possunt dici

maiores seu perfecliores, ..... sed magis et minus adverbialiter non dicuntur.....

Realitates, secundum quas sit formae intensio, non distinguuntur specifice nec nume

raliter nec aliquo m0d0 in actu...... Forma non est subiectum motus intensionis,

quia non suscipit gradum...... Formae non suscipiunt magis et minus in se, sc. in

0rdine ad essentialia praedicata, ..... respectu vero subiecti dicuntur magis et minus.

328 XIX. Wilhelm 0eeam.

allein eigenthümlich ist, hat bis jetzt überhaupt Niemand gewusst, nemlich

dass bei ihm die byzantinische Logik zur grundsätzlichen Basis geworden

ist. Auch die Ansicht, dass mit 0ccam die Periode einer Auflösung der

Scholastik beginne, dürfte als schief bezeichnet werden , insoferne sie

gleichfalls schliesslich auf einem theologisirenden Standpunkte beruht.

Denn in jenem einzigen Gebiete, welches innerhalb der zwitterhaften mit

telalterlichen Bestrehungen dem philosophischen Impulse am nächstem liegt,

nemlich in der Logik, begimnt gerade durch und mach 0ccam erst vollends

das üppigste Dickicht scholastischer Litteratur; und wenn andrerseits

0ccam die Incommensurabilität des philosophischen Denkens und der dog

matischen Theologie förmlich zum Grundsatze erhebt und somit eine Schei

dung der Gebiete auch gegenüber dem oben (Anm. 10 ff. u. 25) er

wähntem Censuren vertritt 7°°), so dass er für alle Gegenstände religiöser

Auffassung jeden Versuch einer syllogistischen Begründung und Formuli

rung als unzureichend oder als widerspruchsvoll abweist 78*) und folglich

hiefür nur die ummittelbare Mystik des Glaubens übrig lässt, so ist er in

dieser Beziehung allerdings ein Gegner des Thomismus und jener selbst

genügsamen theologischen Katheder-Weisheit, welche das logisch Unge

reimte logisch zusammenreimen will; aber der Thomismus ist ja nicht die

ganze Scholastik, und die Unmittelbarkeit der Mystik tritt nicht erst durch

0ccam als etwas Neues ein , sonderm nachdem bekanntlich schon Hugo

von St. Vietor "°°) und seine Anhänger lediglich das innere Motiv des

praktischen Glaubens betont hatten, waren es ja seit Bonaventura "°°) vor

Allem die 0rdensgenossen Occam's, nemlich die Franziskaner, welche

überhaupt der hierarchischen gelehrtem Theologie den Rücken kehrten

und in der Religion eine praktische Seelen-Arznei erhlickten. Hiemit

hängt auch die 0pposition der Franziskaner gegen die Päpste zusammen,

an welcher sich bekanntlichst 0ccam in derartiger Weise betheiligte, dass

ihm die Sympathien aller Unbefangenem zugewendet sein müssen ; aber

sowie jene Tendenzen mit real-politischen Zeitverhältnissen untrennbar ver

733) Dialogus (gedruckt s. l. et s. a. fol.) P. I, L. II, c. 22: Assertiones prae

cipue philosophicae, quae ad theologiam non pertinent, non sunt ab aliquo solemniter

condemnandae seu interdicendae, quia in talibus quilibet debet esse liber, ut libere

dicat, quod sibi placet. Et ideo, quia dictus archiepiscopus damnavit et interdirit

opiniones grammaticales, logicales, et pure philosophicas, sua sententia fuit temeraria

reputanda. Ebend.: 0pinionem Thomae de unitate formae in homine inter alias con

demnavit, et tamen tu scis, quod plures Parisiis ipsam publice tenent et defendunt

et docent, et ita de multis aliis. Ebend. c. 21: Eaccommunicantes potestatem, quam

non habebant, indebite usurpaverunt. Andere specielle Beispiele unten Anm. 791, 802,

828, 839, 871, 1039, besonders aber 964.

734) Hauptsächlich ist es das ,,Centilogium theologicum“ (gedruckt als Anhang

des Commentares zum Sententiarius), in welchem Occam dieses Verfahren durch

gängig übt und hiedurch den Forscher zu einer Vergleichung mit Abâlard's „Sic

et Non“ reizt. Derjenige aber, welcher jene Schrift Occam's in geschichtlichem

Interesse zum Gegenstande eines speciellen Studiums machen wollte, müsste un

umgänglich vorerst sich mit Petrus Hispanus und den oben vorgeführten Erwei

terungen der byzantinischen Logik völlig vertraut gemacht haben; denn dort allein

liegt der syllogistische Schlüssel aller im Centilogium anfgethürmten Beweise und

Gegenbeweise. - -

735) S. Abschn. XIV, Anm. 43 ff.

736) S. Abschn. XVII, Anm. 552.

XIX. 0ccam (Schriftem). 329

bunden waren, ebenso kamm aus demselben in litterarischer Beziehung

noch durchaus kein „Verfall der Scholastik* geschlossen werden.

Unter den zahlreichem Schriften 0ccam's gehören hieher: der Com

mentar zum Petrus Lombardus 737), die Quodlibeta 7°°), und insbesondere

zwei Bearbeitumgen der Logik, nemlich die Eaepositio aurea super artem

veterem, (den Porphyrius, die Kategorien und De interpret. enthaltend),

welche wir in einer jüngeren Redaction besitzen 7*"), und die Summa

totius logicae, welche uns gleichfalls mur in einer Form überliefert ist,

die von späterem 0ccamistem herrührt 740). Indem aber 0ccam in all sei

737) Das Titelblatt lautet: Tabulae ad diversas huius operis magistri Guilhelmi

de 0ckam super quatuor libros sententiarum annotationes et ad Centilogii theologici

eiusdem conclusiones facile reperiendas apprime conducibiles. Nach diesem Register

aber folgen ohne neues Titelblatt: Argutissimi atque ingeniosissimi tam philosophi

carum quam theologicarum difficultatum disquisitoris magistri Guilhelmi de 0ckam

anglici super quatuor libros sententiarum subtilissimae quaestiones etc. Gedruckt ist

das Ganze Lugduni 1495. fol.

738) Ohne Titelblatt: Venerabilis inceptoris fratris Guilhelmi de 0ckam anglici,

sacrae theologiae magistri, veritatum scrutatoris acerrimi, de materiis plurimis gram

maticalibus, logicalibus, phisicalibus, mathematicalibus, metaphisicalibus et potissime

theologicalibus Quotlibeta numero septem feliciter initium sumunt. Am Schlusse Ar

gentinae 1491. fol.

739) Eaepositio aurea et admodum utilis super Artem veterem edita per venera

bilem inceptorem fratrem Guilielmum de 0ccham cum quaestionibus Alberti parvi de

Saaconia. Bononiae 1496. fol. Jedoch am Schlusse des Buches lesen wir: Et sic

est finis tum eæpositionum super totam artem veterem secundum mentem venerabilis

inceptoris Guilielmi de 0ccham ...... tum profundissimarum quaestionum Alberti

parvi etc., und es ist hierans nach der üblichen Bedeutung der Worte ,,ad mentem“

zu schliessen, dass das Ganze micht aus erster Hand von 0ccam herrührt (vgl. ob.

Amm. 529), sondern allenfalls auf nachgeschriebenem Heften beruht; auch wird ja

in jenen Theilen des Commentares, welche micht dem Albert de Saxonia angehörem,

öfters der „venerabilis inceplor* oder „venerabilis eæpositor 0cham** selbst genannt

(z. B. Praedicam. c. 3 zweimal), und bei der arbor Porphyriana (Praedicab., De

specie) lesem wir die ergötzlichen zwei Disticha: Sum litis genitriae, solis sed nola

peritis, Per me quam plures erubuere viri; Sed decus et splendor nitidissimus 0cham

Ingenio claram me facit esse suo. — Uebrigens ist der Druck nicht paginirt, und

ich kann daher nur im Grossen mach Capiteln citirem. *: •

740) Der älteste Druck ohne Titelhlatt beginnt: Quam magnos veritatis secta

toribus afferat fructus etc. Am Schlusse vor der Capitel-Uebersicht steht: Eaplicit

tractatus logicae fratris Guillermi 0ckam divisus in . tres partes et unaquaeque pars

per capitula distincta est. Impressum est hoc opus Pari. in vico clauso Brunelli.

1488. fol. Der dort gedruckte Text erscheint nun durchgängig wörtlichst identisch

in den jüngeren Ausgaben, nemlich in Summa totius logice Magistri Guielmi [sic]

0ccham Anglici logicorum argutissimi nuper correcta; am Schlusse: Eaeplicit maqna

constructio logicae fratris Guielmi 0ccham etc. Venetiis 1508. 4, und desgleichen in

Logicorum aculissimi summa tolius logicae magistri Guilelmi de 0ccham etc. am

Schlnsse wie so eben. Venetiis 1522. fol. (ebenso aueh Venetiis 1591. 4; selbst

Hauréau, De la phil. scol. II, p. 421, macht ganz falsche Angaben, denn es existirt

nicht neben einer Summa logices noch eine Maior Summa logices, sondern der Text

dieser sämmtlichen Drucke ist schlechthin identisch). Aber wenn der anfmerksame

Leser alsbald entdeckem muss, dass dieser Text ummöglich in seiner Totalität so

aus 0ccam's Händen hervorgegangen sein kann, so gebem nur die genannten jün

geren Drucke (in dem Dedicationem und am Schlusse) den Aufschluss, dass wir eine

Ueberarbeitung der ächten Summa 0ccam's vor uns haben, welche gegen Ende des

15. Jahrh. in 0beritalien veranstaltet wurde, als dortselbst sich eine förmliche

Schule des occamistischem ,,Nominalismus** etablirte. Man druckte ja damals in

solchen Dingen nur dasjenige, was man brauchte und wie man es brauchte, d. h.

330 XIX. 0ccam (Schriften).

nen Schriften sich selbst ausserordentlich oft wiederholt umd dabei in die

Wiederholumgen wieder anderweitige Gesichtspunkte einflicht, welche an

derwärts abermals wiederholt sind, so bietet die Darstellung seiner Logik

bezüglich des Quellen-Nachweises eigenthümliche Schwierigkeiten dar, wel

chen ich nur durch manigfache Wor- und Rückweise einigermaassen ab

helfen kann, so dass der Leser, welchem es um die Sache zu thun ist,

hiemit gebetem sein mag, diesen wechselseitigen Werweisungen wirklich

nachzugehen. Jedenfalls jedoch wird es das Geeignetste sein, wenn ich

vorerst Occam's Auffassung aller damaligen Controverspunkte (d. h. in

tentio, conceptus, species intelligibilis, Universalien , Princip der Indivi

duation u. dgl.) collectiv aus sämmtlichen einschlägigen Schriften darzu

stellen versuche, und erst hernach die einzelnen Theile und Lehren der

eigentlichen Logik folgen lasse, wobei ich mich an die Anordnung der

Summa totius logicae werde halten müssem. -

Vor Allem schliesst sich Occam denjenigen an, welche die Logik zu

den praktischen Disciplinen zählten (s. Roger Baco Abschn. XVII, Anm.

561 , Gratiadei ob. Anm. 667 f. und besonders Aureolus ob. Anm. 698,

häufig ohne mit diplomatischer Treue ein älteres 0riginal als solches reproduciren

zu wollen (sogar manche Drucke plautinischer und terentianischer Comödiem welche

man damals in 0beritalien wirklich aufführte, dienen hiefür als Beispiel). Kurz es

zeigt sich (s. z. B. die Kehrseite des Titelblattes und den Schluss, d. h. f. 81 v. B,

der Ausgabe v. 1522), dass der Cölestiner Marcus de Benevento, „inter eos,

quos nominales vocant, minimus“ das Werk 0ccam's, welcher als „Inceptor (vgl.

vorige Anm.) sacrae scholae invictissimorum Nominalium“ galt, neu redigirte; denn

während er derjenige genannt wird, „qui aetate nostra veram Nominalium academiam

in Italia suscitavit“, sagt er selbst in der an Johannes Antonius de Albergatis B0

noniensis gerichteten Dedication: „Quia huius veridici dogmatis princeps Magister

Guilelmus de 0ccham eæ ordine fratrum minorum Summam quandam lotius logicae

mira doctrina miroque ordine composuit, ideo eam tibi proposui, quam iuxta modu

lum mei ingenioli tibi lucidam feci; ..... certe laborem non mediocrem humeris meis

imposui, quem tamen pro te volui tolerare, et si hinc aliquam utilitatem iuvenes

asportaverint, non mihi, sed tibi gratias habeant etc.“, Won diesem Marcus von

Benevent rührt nun nicht bloss jener Prolog her („Quam magnos veritatis“ etc.),

welcher in allen Ausgaben voramgestellt ist, sondern auch sämmtliche Titelüber

schriften der einzelnen Capitel und ausserdem manigfache Erweiterungen des Lehr

stoffes, welche sich bald deutlicher bald, undeutlicher als spätere Zusätze verrathen.

Wenn wir z. B. I, 10, f. 5 r. B lesen „Nunc de alia divisione nominum, quibus

scholastici frequentur wluntur, est dicendum“, so kann dies unmöglich Occam selbst

geschrieben haben; oder wenm III, 3, 38, f. 70 v. A gesagt wird „Ideo ad istius

summae completionem, quae de omni modo arguendi generalem tradit notitiam, sunt

aliqua perscrutanda et primo disserendum est de obligationibus“, so bedarf es nach

solchem Geständnisse keines weiteren Beweises, dass die dort eingereihten 0bliga

tiones und Insolubilia eine spätere Interpolation sind. Aber wenn ich somit in

der Darstellung der Summa lotius logicae mit möglichster Worsicht verfahren und

vorerst kritisch das Spätere ausscheidem soll, so bleibt, wie die Dinge einmal

liegen, zur Beantwortung der Frage, ob Etwas noch von 0ccam selbst herrühren

könne oder nicht, häufig nur das Kriterium des subjectiven Gefühles übrig ; und

wenn auch der Leser hoffentlich zu mir das Wertrauen hegt, dass ich mich in

diese ganze Litteratur hinreichend hineingelebt habe, um mein Gefühl möglichst zu

schàrfen, so möge doch bei mangelnden äusseren Zeugnissen hiemit meine Irr

thumsfähigkeit ausdrücklich vorbehalten sein. Entzogem aber soll dem Leser darum

Nichts werden, sondern was ich für unächt halte, wird eben später in Abschn. XX

bei den übrigen Interpolationen seine Darstellung finden. (Uebrigens citire ich die

Summa mach der Ausgabe von 1522.) -

XIX. 0ccam (Parteistellung). 331

theilweise auch Aegidius oh. Anm. 365; die gegnerische Ansicht aber bei

Herveus ob. Amm. 395); es liege nemlich in sämmtlichen drei sog. ser

mocinalen Wissenschaften, d. h. in Grammatik, Rhetorik und Logik, we

sentlich eine Richtschnur der willkürlichen Thätigkeiten des Intellectus,

welche sich von der Aufgabe der Ethik mur dadurch unterscheide, dass

die letztere als dictativa sage, dass Etwas gethan oder nicht gethan wer

den solle, während die sermocinale Richtschmur als ostensiva eine An

leitung gebe, wie das Werk des Geistes zu werrichten sei 741); denn um

„Werke“, wenn auch nur um die inneren geistigen, d. h. um die inten

tiones, handle es sich in der Logik jedenfalls 742), und mur insoferme

diese Werke wesentlich in den Urtheilem, d. h. in „sermones“, beruhen,

könne man sagen, dass jener Bruchtheil der Logik, welcher nicht die Ur

theile, sondern die Begriffe (Kategorien) zum Gegenstande habe, nicht

praktisch, sondern speculativ sei "**), — eine Sonderstellung der Katego

rien, welche uns sehr entschiedem an Burleigh (ob. Anm. 593), an Ar

mand (ob. Anm. 643) und an Gratiadei (ob. Anm. 670) erinnert.

Indem aber so dem 0ccam die Logik eine wissenschaftliche Bestim

mung innerer geistiger Vorgänge ist, und er sie sonach in üblicher Weise

(s. Abschn. XVII, Anm. 362 u. ob. Anm. 87, 629) als rationalis den rea

len Wissenschaften gegenüberstellt und ausdrücklich ihre formale und

doctrinelle Unabhängigkeit von denselben betont 74*), nimmt er in ächt

741) Sent. Prolog. qu. 4, 11 N: Logica, rhetorica et grammatica sunt vere no

titiae practicae et non speculativae , quia vere dirigunt intellectum in operationibus

suis, quae sunt mediante voluntate in sua potestate, sicut logica dirigit inlellectum

in syllogizando, discurrendo et sic de aliis. Potest tamen distingui de practica, quia

quaedam est dictativa et quaedam tantum ostensiva; prima est illa, quae determinate

dictat, aliqiiid esse faciendum vel non faciendum, ..... et isto modo nec logica nec

rhetorica est practica nec etiam ars quaecumque mechanica, quia nulla earum dictat,

quod domus est facienda ....... 0stensiva non dictat aliquid fugiendum aut perse

quendum, sed tantum ostendit, quomodo opus fieri potest; ..... et eodem modo logica

et aliae artes sunt tantum ostensivae et non dictativae, sunt tamen directivae, habent

que tales artes frequenter non praacim pro obiecto, sed obiectum praacis. Hiezu

Amm. 820.

742) Eaepos. aur. Prooem.: Logica est dicenda practica , quia, cum scientia

logicae traclet de syllogismis, propositionibus et huiusmodi, quae nonnisi a nobis fieri

possunt, sequitur, quod est de operibus nostris, non quidem eaeterioribus, nisi forte

secundario, sed de intentionibus, quae vere opera nostra sunt; et per consequens illa

scientia practica est, et non speculativa.

743) Ebend. Praedicam. Prooem.: Iste liber (d. h. Categoriae) pro aliqua sui

parte est speculativus et pro alia sui parte est practicus, cuius ratio est, nam aliqua

pars est de operibus nostris, sicut illa, quae est de sermonibus, qui sunt opera nostra

(Näheres über sermo s. unten Anm. 754, 769 ff., 777 f., 792, 797), et illa est

practica; alia pars non est de operibus nostris et illa est speculativa. Et inter

omnes libros logicae Aristotelis iste est minus practicus et magis speculativus, et ideo

quod dictum est in libro Porphyrii (vorige Anm.), quod logica est magis practica,

est intelligendum quantum ad maiorem sui partem , non autem quantum ad omnem

sui partem, accipiendo logicam, sicut tradila est ab Aristotele; nec est inconveniens,

aliquam partem logicae esse practicam et aliam speculativam, cum multa eae practicis

e speculativis dependeant.

744) Eaepos. aur. Prooem.: Ista scientia (d. h. logica) dicitur rationalis, ceterae

aulem ..... reales, quia determinat de his, quae sine ratione esse non possunt, aliae

autem scientiae de rebus eætra animam earistentibus determinant. Summa tot. log.

III, 2, 22, f. 53 r. A: Polerit aliqualiter apparere, ..... ad quam scientiam debeant

332 XlX. 0ccam (Parteistellung).

aristotelischem Geiste dem Standpunkt eim, dass das Erkennem in einem

Werwirklichungsprocesse vom Potentiellen zum Actuellen fortschreite, wor

nach der Mensch Nichts singuläres denkend erfassen könne, ohne zugleich

die Real-Potenz der Universalität mitzubesitzem 7*°). So erkennt er am,

dass für (len erkennemdem Menschen auf Erdem (im Unterschiede wom

Jenseits) die sinmliche Erkenntmiss des Einzelnem , welche er ausdrücklich

als intuitiva bezeichnet, nicht überflüssig sei 7*°), sondern im Zusammen

hange mit dem Gedächtnisse eine unerlässliche Woraussetzung des denken

den Erkennens bilde 7*7), welche selbst mit unmittelbarer Evidenz ausge

rüstet sei "**) und zu ihrer distinctivem Deutlichkeit nicht erst eines de

finitorischen Allgemein-Begriffes bedürfe 74*). Kurz, wir befinden uns bei

0ccam auf der Basis eines aristotelischem Empirismus, welcher mit dem

Zugeständnisse, dass alles menschliche Wissen von der Sinneswahrneh

mung und von dem Einzeln-0hjectem anhebt, zugleich die Forderung ver

knüpft, dass jede Wissenschaft als solche nur von Universellem handle,

eine grundsätzliche Auffassung, welche in byzantinische Terminologie ein

gekleidet ist, wenn 0ccam sagt, dass allerdings die Bestandtheile der Ur

theile mittelst suppositio an Stelle singulärer Individuen stehen, aber für

die Wissenschaft doch nur die termini universales werthvoll sind *°°).

pertinere tales „Homo est species, Rationale est differentia hominis, Album est acci

dens“ et huiusmodi. Videtur enim, quod tales ad logicam non pertinent, ..... cum

tales sciri non possunt, nisi perfecte sciatur natura significati per subiectum ......

Sequeretur etiam, quod, si tales propositiones per se ad logicam pertinerent, ' logicus

n0n p0sset perfecte scire logicam, nisi cognosceret naturam omnium rerum, imo etiam

nisi c0gn0sceret omnes conclusiones et omnia principia omnium scientiarum.......

Propterea dicendum est, quod de talibus propositionibus non se habet logicus intro

mittere nisi forte gratia, eaeempli; potest enim logicus de talibus bene eæemplificare

in tradendo notitiam logicae, sed non pertinet ad logicum, scire eas, Hiezu untem

Anm. 797 u. der Schluss der Amm. 843.

745) Sent. I, Dist. 3, qu. 5 BB: Intellectus procedit de potentia ad actum,

..... unde non est aliquis, qui intelligat aliquam rem singularem quamcunque, quin

statim intelligat vel possit intelligere ens communissimum. -

746) Sent. Prolog. qu. 1 Y: Sola notitia intuitiva inlellectiva non sufficit ad

iudicium tanquam causa proæima, ita quod intellectus ita habet cognoscere singu

laria..... Et ideo sensitiva non superfluit, quamvis sola nolitia intuitiva intellectiva

sufficeret, si esset possibile, eam naturaliter esse pro statu isto sine nolitia intuitiva

sensitiva, sicut est in angelis et anima separata. S. Anm. 786.

747) Ebend. qu. 1 LI.: Intellectiva est memoria et actus recordandi proprie

dictus, supposito, quod intellectus non tantum cognoscat universalia, ..... sed etiam

intuitive cognoscat illa, quae sensus cognoscit...... 0mnis cognitio intellectiva prae

supponit necessario imaginationem sensitivam tam sensus eæterioris quam interioris.

748) Ehend. qu. 1 E: Si aliquis videat intuitive Socratem et albedinem eæisten

tem in Socrate, potest evidenter scire, quod Socrates est albus; si autem tantum

cognoscit Sncratem et albedinem eæistentem in Socrate abstractive, sicut aliquis potest

imaginari in absentia eorum, non sciret evidenter, quod Socrates esset albus, et ideo

non est propositio per se nola.

749) Sent. I, Dist. 3, qu. 7 : Utrum singulare posset distincte cognosci ante

cognitionem entis vel cuiuscunque universalis ...... Dico, quod res potest distincte

cognosci sine ratione eius diffinitiva.

750) Erpos. aur. Praedicab. De specie : 0mnis disciplina incipit ab individuis

...... Eae sensu, qui non est nisi singularium, fit memoria, eæ memoria eæperimen

tum, et per eæperimentum accipitur universale, quod est principium artis et scientiae,

et ita sicut omnis cognitio nostra ortum habet a sensu, ita omnis disciplina ortum

habet ab individuis, licet nulla doctrina tractare debeat de singularibus signanter seu

XIX. 0ecam (Parteistellung). 333

D. h. 0ccam vertritt durchaus nicht einen sensualistischen Empirismus,

somdern erkennt die ideale Function des Intellectus an , welche vom Er

fahrung zu Wissensehaft führt und schliesslich darauf beruht, dass der

lntellectus das Vermögem ist, durch welches wir auch Nicht-Simnliches

erfassen 781).

Aber innerhalb einer jeden Stufe jenes Ueberganges von potentiellem

Wissen zum actuellem erblickt 0ccam (auf Grundlage der allgemein reci

pirtem arabischem Tradition) einen wesentlichen Untersehied, je nachdem

entweder in erster Linie eime beifällige Zustimmumg und eim Wissen mur

auf incompleaea, d. h. auf die Bestamdtheile eines Urtheiles, gerichtet ist,

oder in zweiter Linie compleaea, d. h. Urtheile , zum Gegenstande hat;

und zwar solle mur dieses Letztere, welches stets eine innere Gedanken

Werknüpfung involvire, im eigentlichen Sinne ein „Wissen* (— res eaetra

non scitur —) genannt werdem "°*). Nemlich ein blosses Erfassen (actus

apprehensivus) finde sowohl betreffs der incompleaca als auch auf

Grundlage dieser betreffs der comple.ca statt, hingegen seien es aus

schliesslich mur compleaca, bei welchen die höher liegende Thätigkeit

des Urtheilens (actus iudicativus) eintrete und eine Beistimmung bei

Wahrem oder Nichtbeistimmung bei Falschem mit sich bringe '°°); und

somit ergebe sich ein „Wissen* nur bei compleaca, und zwar auch bei

diesen mur damn, wenn der objective Thatbestand der Werbindung mit der

-nulla scientia proprie dicta est de individuis, sed de universalibus pro individuis

...... Licet quarumlibet propositionum scientiarum realium pro maiori parte tam

subieeta quam praedicala supponant pro rebus singularibus, tamen magis illae pro

positiones sunt notae et etiam uliles, quae componunlur eæ terminis universalibus.

751) Sent. Prol. qu. 1 HH: Inlellectus noster pro statu isto non tantum c0

gnoscit sensibilia, sed etiam in particulari et intuitive cognoseit aliqua intelligibilia,

quae nullo modo cadunt sub sensu, ..... cuiusmodi sunt intellectiones, actus volun

tatis, delectatio, tristitia et huiusmodi, quae potest homo eæperiri inesse sibi, quae

tamen non sunt sensibilia nobis. (Diese Unterscheidung zwischen dem Gebiete des

Sinnlichen und jenem des Willens hat Aehnlichkeit mit Kant's Grundsätzen.)

752) Quodl. lII, 6: Actus assentiendi est dupleæ sicut aclus sciendi: unus qu0

aliquid scitur esse vel non esse, sicut scio, quod lapis non est asinus et tamen nec

scio lapidem nec asinum ; ...... alius est actus, quo aliquid scitur de aliquo, de

quo habetur scientia...... Loquendo de ipso assensu dico, quod ille actus non habet

pro obieclo complevum ..... Loquendo vero de actu secundo sciendi vel assentiendi

dico, quod ille actus est proprie complevivus, ..... quia ille actus est, qu0 aliquid

verum scitur, sed res eætra non scitur, non enim scio lapidem vel asinum. Vgl.

ebend. W, qu. 6. -

753) Sent. Prolog. qu. 1 0: Inter aclus intellectus sunt duo actus, quorum unus

est apprehensivus et est respectu cuiusque, quod potest terminare actum potentiae

intellectivae, sive sit complearum sive incompletum, quia non solum apprehendimus

incompleaea, sed etiam pr0p0sitiones, demonstrationes, tam necessarias quam p0ssi

biles, et etiam universaliter omnia, quae respiciuntur a potentia intellectiva. Alius

actus potest dici iudicativus, quo intellectus non tantum apprehendit obiectum, sed

eliam illi assentit vel dissentit, et ille actus est tantum respectu compleaci, quia nulli

assentimus per inlellectum, nisi quod verum eristimamus, nec alicui dissentimus, nisi

falsum reputamus. Et sic patet, quod respectu complevi potest esse dupleæ actus,

sc. apprehensivus et iudicativus (so findet das traditionelle boethianische Wort

„iudicium“ — s. z. B. ob. Anm. 330 u. 368 — allmälig eine manigfachere Ver

wendung) ...... (T) Non omnis actus iudicalinus praesupponit in eadem potentia

notitiam incompleacam terminorum, quia praesupponit actum apprehensivum, et actus

apprehensivus praesupponit respectu alicuius complevi notitiam incompleaeam termino

rum. Vgl. auch Anm. 893. -

334 XIX. 0ccam (Parteistellung).

subjectivem Beistimmung des Intellectus in Einklang steht "°*); denn auch

bei dem Werstehen eines Syllogismus sei Ein und derselbe Act des Den

kens einerseits ein Wissen, insoferne er auf die Schluss-Verbindung und

hiedurch mittelbar auch auf die verbundenem Begriffe gerichtet, sei, und

andrerseits zugleich nicht ein Wissem, insoweit er nur die Begriffe als

unverbundene zum Gegenstand habe7°°).

Ersehen wir nun schon hieraus, dass für, 0ccam's Auffassung der

Logik das Urtheil ein principielles Uebergewicht besitzen muss, so wird

uns ein ziemlich verschlungener Weg, welcher den Denkact überhaupt

betrifft, an manigfachem Punkten wieder die gleicle Perspective zeigen.

Betreffs aber all jener Fragen, welche sich um die Denkthätigkeit selbst

drehen, geht 0ccam mit obiger (Anm. 744) Scheidung der rationalem und

der realem Disciplinen grundsätzlich so weit, dass er die Erörterung über

die Exislenzweise der geistigen Erzeugnisse, d. h. die Besprechung der

Frage, ob die intentiones, termini, Urtheile, Schlüsse u. dgl. in der Seele

gegenständlich oder vorstellungsweise existiren, geradezu der Metaphysik

zuweist "°") und somit für die Logik als solche einem reinen selbststän

digen Boden gewinnen will, welcher von Metaphysik ebenso unberührt

bleiben soll als von Theologie (welcher Art. dieser positive Boden der

eigentlichen Logik als solcher sei, wird sich unten, Amm. 780 ff., zeigen).

Aber trotzdem lässt er selbst in seinen logischen Schriften aus prakti

schem Bedürfnisse sich dazu hinreissen, über derartige Fragen zu spre

chen, indem er sich mit den zu seiner Zeit bestehenden Parteistellungen

auseinandersetzen will; und ausserdem geben für uns, die wir uns ge

rade um diese Controverspunkte zu allermeist interessiren müssen , die

übrigem Schriften 0ccam's ein hinreichendes Material.

Kurz also, wenn auch an sich es Aufgabe des Metaphysikers sei,

die Existenzweise der psychischen Vorgänge und Werke zu bestimmem,

so sei doch jedenfalls unbedingt daran festzuhaltem, dass es sich hiebei

nicht um äussere Gegenstände (res eaetra animam), sondern um etwas

Inneres in der Seele handle; und wenn nach Einer Meinung (offenbar

Aegidius, s. oh. Anm. 376 f.) eine blosse qualitas animae zu Grunde ge

legt werde, welche auf einer zur suppositio des Singulären befähigten

754) Sent. lII, qu. 4 R: Hoc nomen „scientia“ vel „conceptus“ significat non

tantum ipsqm qualitatem in anima, sed etiam coevislentiam obiecti et conformitatem

obiecli ad scientiam, obiecti inquantum compleaci, non incompleri , ita quod ad hoc,

quod illa qualitas sit in anima, sive sit actus assenliendi sive sit habitus eæ actibus

assentiendi, non denotatur scientia, nisi quando illud eomplevum, respectu cuius est,

habet esse eo modo, quo intellectus sibi assentit.

755) Ebend. I, Dist. 1, qu. 1 L: Intellectus uno actu scil conclusionem, et per

consequens non tantum intelligit conclusionem illo aclu , sed etiam terminos illius

conclusionis; et tamen illo actu scit conclusionem et illo actu non scit aliquid in

compleacum illius conclusionis; et ita idem actus respectu conclusionis dicitur scientia

et respectu termini non dicitur scientia.

756) Evpos. aur. Prooem.: Ista scientia (d. h. logica) principaliter tradit noti

tiam conceptuum et inlentionum per animam fabricatarum non eætra se, quomodo fa

bricantur res artificiales, sed intra se. ' Verumtamen qualia sint talia fabricala, sc.

cuiusmodi sint syllogismi, propositiones, termini et huiusmodi, an sc. sint subiective

in anima earistentes an aliquo alio modo, non ad logicam, sed ad metaphysicam

pertinet, et ide0 hinc est pertranseundum. Das Nemliche wird auch von den Univer

salien gesagt, s. untem Anm. 777, 780 f.

XIX. 0ccam (Parteistellung). 335

similitudo rei beruhe, während eine andere Ansicht (d. h. Scotus, s. ob.

Anm. 1 10 ff.) von einer eigemen species repraesentans spreche , so ent

halte die letztere Annahme sicher etwas völlig Ueberflüssiges (hierüber

sogleich Näheres), und es empfehle sich am meisten eine dritte Meinung

(es ist die des Durand , ob. Amm. 551 u. 556 ff., und des Armand , ob.

Anm. 630, welche hierim den Herveus, ob. Anm. 393, bekämpfen), mem

lich dass man einfach , mur auf actus intelligendi zu recurrirem brauehe,

denn in diesem liege es begründet, dass beim Erkennen vorerst ein Ein

zeln-Gegenstand ergriffem (apprehendi) und als psychisches Moment (pas

sio animae) festgehalten werde, welches bereits an und für sich, nemlich

ohne willkürliche Fixirung eines bestimmten. Wortes, geeignet sei, durch

suppositio sich auf das Einzeln-Ding zu beziehem "°"). Sowie schon Du

rand die scotistische species intelligibilis als „überflüssig* bezeichnet hatte

(s. ob. Anm. 561) und auch Aureolus dieselbe entschiedem bekämpfte (ob.

Anm. 707 ff.), so verbindet 0ccam gewissermaassen die Ansichten beider;

denn frage man, ob eine dergleichen species, sei es als der Denkthätig

keit. vorhergehend oder als durch dieselbe hervorgerufen (non sine actu

<intelligendi), anzunehmen sei, so sei zu bedenken, dass man überhaupt

nie ohne Noth eine Mehrheit statuiren dürfe, eine Nöthigung aber hierin

nicht vorliege; hingegen zweifelhaft könne noch bleiben , ob etwa nehen

dem Denkacte (praeter actum intelligendi) dennoch ein anderweitiges Mo

ment angenommen werden müsse, wenn auch die Wahrscheinlichkeit da

für spreche, dass es ein sogenanntes „idolum“ als ein dem äusseren Ge

genstande Aehnliches sei, in welchem (in quo) letzterer, sei es gegen

ständlich oder vorstellungsweise, erkannt werde "°°). Doch äussert sich

757) Ebend. Perierm. Prooem.: Qualis autem sit ista passio animae, an sc. sit

res eaetra animam vel aliquid ens fictum eæistens obiective in anima , vel aliquid exi

stens realiter in anima tantum, non pertinet ad logicum, sed ad metaphysicum. Ve

rumtamen aliquas opiniones, quae circa istam difficultatem ponuntur, volo recitare.

Posset autem esse una opinio talis, quod ..... est aliqua qualitas animae (über qua

litas animae s. Anm. 762 u. 865), distincta realiter ab aclu intelligendi, quae est

obiectum intellectus lerminans actum intelligendi, ..... et illa qualitas est tera simi

litudo rei eaclru, propler quod repraesentat ipsam rem et pro ipsa supponit eae natura

sua, sicut v0æ supponit pro rebus eæ institulione..... Alia posset esse opinio, quod .....

est aliquid subiicibile vel praedicabile, eae quo componitur proposilio in mente, quae

correspondet propositioni in voce, et quod illa passio est species rei, quae naturaliter

repraesentat rem et potest in propositione pro re naturaliter supponere. Sed haec opinio

videtur magis irrationabilis, quam prima, quia talis species non est ponenda propter super

fiuitatem ..... Alia posset esse opinio, quod passio animae est ipse aclus intelligendi.

Ista: videtur mihi probabilior omnibus opinionibus ..... Qui vult tenere praediclam opinio

nem, polest supponere, quod intellectus apprehendens rem singularem elicit unam c0gnitionem

in se, quae est tantum illius singularis, quae vocatur passio animae potens eae natura sua

supponere pro illa re, unde ..... sicut voa, eae inslitutione pro re supponit, ita intentio

-ipsa eae natura sua supponit sine omni inslilulione pro illa re, cuius est (über diese

,,institulio* s. Näheres untem Amm. 774, 781, 782, 791, 806)......Illas tres opiniones

•reputo probabiles ; quae tamen sit vera vel falsa, studiosi disculiant. Hoc, tamen

apud me est omnino certum , quod nec passiones animae nec universalia aliqua sunt

res , eaetra animam et de esse rerum singularium, sive sint conceptae sive non.

, 758) Sent. I, Dist. 27, qu. 2 J : Manifestum est, in intellectu esse actum intel

ligendi et etiam habitum, sed utrum species aliqua praevia aclui sit ponenda in

anima vel non, est dubium. Utrum etiam praeter actum intelligendi sit aliquis con

ceptus formatus per actum intelligendi vel etiam sit aliquis conceptus habens tantum

esse obiectivum, est dubium. Utrum etiam sit aliqua species in intellectu, quae non

336 XIX. 0ccam (Parteistellung).

0ccam auch wieder weit zuversichtlicher, wenm er unter Wiederholung

des Motivs, dass die species intelligibilis für das unmittelbare sensuale

Erkennem (intuitio, s. oben Anm. 746) eine unnöthige Wervielfältigung sei,

emtschiedem hervorhebt, dass für den Fortschritt zum abstracten Erkennem

ein Mittelglied nothwendig sei, welches man aber nicht in einer species

intelligibilis suchen dürfe, sondern in einem psychischen Besitze (habi

tus) anerkennen müsse, da der Intellectus aus dem Sinnes-Eindrucke ein

(ìebilde (fictum) als Bleibendes erzeuge (vgl. Anm. 768), was, jedenfalls,

möge man es idolum oder simulacrum oder imago oder phantasma

mennem, nur vorstellungsweise, (obiective), nie aber gegenständlich (sub

iective) existire, und daher auch, nicht reell von den äusseren Dingen ge

trennt sei, sondern gerade die. Dinge selbst, auch wenn sie nicht mehr

gegenwärtig sind, bezeichnet "°°). Ja, diese Kraft des Intellectus, nach

vorhergegangenem Sinnes-Eindrucke etwas dem Gegenstande Aehnliches

(simile, imago) vorstellungsweise zu bildem (fingere), sei der Objectivität

derartig adäquat, dass der Intellectus, wenn er eine reale Schöpferkraft

besässe, das nemliche Ding als objectives erzeugen würde 7°9); und so

wie der ausübende Künstler über die bloss vorstellungsweise Existenz

posset esse sine actu intelligendi, est dubium. De primo dubio et tertio dico, quod species

neutro modo dicta est ponenda in intellectu, quia nunquam ponenda est pluralitus sine

necessitate (vgl. folg. Anm. u. 768), sed ..... quidquid potest salvari per talem speciem,

potest salvari sine ea aeque faciliter..... Sed de secundo dubio est mihi magis dubium,

hoc lamen est mihi probabile, quamvis non affirmem, quod in inlellectu praeter ipsum

actum intelligendi, quando inlelligit aliquid commune ad plura, est aliquid vel subiec

tire vel obiective , quod est aliquo modo simile rei eætra intellectae, quod a multis

vocalur quasi quoddam idolum, in qu0 ipsa res c0gn0scitur, quamvis rem singularem

c0gn0sci in illo n0n aliud sit, quam ipsum idolum c0gn0sci. Die Lösung dieses

Zweifels s. Anm. 768.

759) Ebend. lI, qu. 15 C: Est una opinio, quae ponit, quod necessarium est ponere

speciem impressam intellectui ad hoe, quod intelligat; quod probatur multipliciter

(folgen acht Motive)...... (0) Ad cognitionem intuitivam habendam non oportet ali

quid ponere praeter inlellectum et rem cognitam, et nullam penitus speciem, .... quia

| frustra fit per plura, quod polest fieri per pauciora, sed per intelleclum et rem eo

} gnitam sine omni specie potest fieri cognitio intuitiva..... (Q) Ad habendum notitiam

i abstractivam oporlet necessario ponere aliquid primum praeter obiectum et inlellectum;

£t..... aliquid in virtule phantastica relinquitur medianle cognitione intuiliva sensus

'particulâris, qu0d prius n0n fuit, quia aliter in absentia rei sensibilis non posset

$phantasia habere actum circa illud ..,.., (R) lllud, quod relinquilur, non est species,

V jsed habitus (vgl. Anm. 784)..... (SS) Quando dicitur, quod intelleclus agens facit

;universale in actu, verum est, quod facit quoddam esse fictum et producit quendam

{conceptum in esse obiectivo ..... et nullo modo subiective. Ebend. qu. 17 S: In

phantasia aliquid manet, sed illud n0m est obieclum aclus, sed habitus quidam in

clinans ad phantasiandum obiectum prius sensatum ..... Simulacra, phanlasmala,

'idola, imagines, non sunt aliquu realiler dislincta a rebus evlra, ..... sed dicunt rem

ipsam, secundum quod terminat ipsum actum sensus interioris in absentia rei sensi

bilis. Zu letzterem Anm. 765. . - -

760) Ebend. I, Disl. 13, qu. 1 J : lntelleclus noster primo intelligit intuitive \t; singulare realiter eæistens , quo intellecto potest idem intellectus fingere ali

lquid consimile prius intellecto, sed illud sic fictum non poterit habere esse subiecti

?vum, sed tantum esse obiectivum, ..... et ideo illud sic fictum est tantum tale, quale

'fuit prius intellectum in esse obiectivo et non est in esse subiectivo, sed erit quasi

imago simillima rei prius intellectae in esse obiectivo, in tantum quod si intellectus

haberet vim productivam realem, sicut habet vim fictivam, illud productum vere esset

eiusdem rationis cum illo praeinlellect0. Hiezu Anm. 803J

XIX. 0ccam (Parteistellung). 337

z., B. des Hauses, welches er ersinnt, auch hinausschreitem und dasselbe

reell herstellen könne ""'), so erfasse auch der Intellectus in denjenigen

seiner Gebilde, welchen ein äusserer Gegenstand entspricht, denselben mit

soloh adäquatester Aehnlichkeit, dass ein solches Gebilde in höherem Grade

durch suppositio sich auf die Einzelndinge beziehen und dieselben ge

meinsam umfassen kann, als diess eine angebliche blosse qualitas animae

könnte 762). a ;

Hiemit, aber sind wir bereits in das Gebiet eines, bedenklichen

Schwankens eingetreten, welehes bei 0ccam sogar im Gebrauche der ent

scheidemden Partei-Stichworte, erscheint. Nemlich wenn wir auch den

ächt aristotelischen Geist anerkennen, welcher dem Werwirklichungsprocess

des Wissens vom Sinnes-Eindrucke beginnen lässt und durch Gedächtniss,

Phantasie und psychische Gebilde hindurch zum Erfassen des Allgemeinen

führt, so ist bei 0ccam demnoch jener Begriff „fictum“ ein gar zweischnei

diges Ding, und sowie er selbst die doppelte Möglichkeit offen liess, dass

das idolum sowohl subjectiv als auch ol)jectiv existiren könne (Anm. 758),

so- lenkt er auch die entschiedene Behauptung, dass es nur vorstellungs

weise existire (Anm. 759), durch die Erwägung jener völligen Congruenz,

welche zwischen , dem psychischen Gebilde und dem äusseren Dinge be

stehe , und mit Benützung der byzantinischen suppositio (welche freilich

für ihn das Hauptmoment ist) selbst wieder dahim hinüber, dass wir mit

telst der idola die Dinge so, wie sie sind, erfassem und folglich „gegen

ständlich* denken (Amm. 762). So werdem wir nicht bloss das gleiche

unentschiedene 0ffenlassem jener zwei Möglichkeiten wieder betreffs der

Universalien finden (Anm. 810), sondern wir werden uns auch nicht wun

dern dürfen, wenn Oceam anderwärts geradezu behauptet, dass die inten

tiones, oder, Universalien u. dgl. eine gegenständliche (subiective) Existenz

haben 7°°). Der Sinn hievon ist dann allerdings mieht etwa das'Bekennt

niss eines Realismus, sondern nur das so'eben Gesagte, d. h. die uns

sehr an Aureolus (Anm. 713 f.) erinnernde Betrachtung, dass die psychi

schem Vorgänge völlig der Aussenwelt adäquat sind und somit das Sub

jective objectiv ist und umgekehrt""*). , i . • , ,

i - * * -

761) Evpos. aur. Perierm. Prooem.: Artificem eaecogitare domum, antequam pro

ducat eam, non est, artificem habere domum in esse obiectivo; tanlum, sed est, ipsum

habere artem vel scienliam domus, quae est vere qualitas menlis, et talis scientia

„domus“ vocatur. - -

762) Ebend.: Est distinguendum de fictis, quia quaedam sunt ficta, quibus in

re eaetra non polest cousimile correspondere, sicut chimaera ...... ; ; aliqua dicuntur

ficta, quibus in esse reali correspondent, vel correspondere possunt consimilia, et huius

modi vocantur universalia ...... Universale fictum vel idolum plus dislinguitur a re,

quum quaecumque res una ab alia, et tamen in esse intenlionali magis, sibi assimi

' latur, in tanlum quod, si p0sset realiler produci, sicut , polest fingi, esset sibi con

simile postea ad eaclra, et per eandem ralionem magis potest supponere pro re et

esse communis et esse id, in qu0 res intelligitur, quam intenlio vel aliqua alia qua

litas. Vgl. Anm. 809 u. besonders Anm. 865.

763) Es ist eigenthümlich, dass die letztere Anschauungsweise gerade in dem

Quodlibeia am den beiden Stellen, welche allein hierüber sprechen, festgehalten

wird (s. Anm. 768 u. 812); neben die andere Ansicht hingestellt findet sie sich

auch im Commentar zum Sententiarius (s. Anm. 787 u. 810). • .

764), So sehen wir, dass anch ein so bedeutender Mann, wie 0ccam immerhiil *,

in seiner Zeit war, von den eigentlich, philosophischem Grundfragen keinen klaren '

PRANTl, Gesch. III. 22

338 XIX. 0ccam (Parteistellung).

Dieses Zusammentreffen der subjectivem Auffassung/und des objectivem

Thatbestandes, liegt mach. 0ccam's Ansicht schliesslich im actus, intelligendi

(Amm. 757), und sowie er schon betreffs. der worstellungsweisen Existenz

der entia, rationis behauptet, dass dieselben allerdings weder, die äusserem

Dinge selbst, moch aber, auch reell von ihnem geschiedem seiem 7"°), so

erinnert er daran, dass das, ens rationis. als in der Seele auftretend ebem

doch existire und somit in diesem Sinne ein ens reale heissen könne?%'),

ja er nemnt die, dem , sachlichen Befunde richtig emisprechende qualitas

mentis (gelegentlich einer Aeusserung überi die. Gegensätze) ausdrücklieh

sofort eine „res" ""*). Aber er fasst diese res nur als, eine, in der Denk

werkstätte erzeugte; memlich das obige Bedenken (Anm. 758), ob , neben

dem Denkacte , noch etwas Anderweitiges anzunehmen sei, löst er dahim,

dass die von Mehrerem (und, wie wiri sahem, auch von ihm · selbst) ge

theilte Annahme eines , eigenen Gebildes (fictum) genau genommen als

eine zwecklose Vervielfältigung überflüssig-sei, da es, genüge, dem actus

intelligendi als solchen festzuhaltem ; denn dieser sei am ; sich hereits die

similitudo der Gegenstände und als eim signum rei : (oder: als intentio

oder passio. animae, oder conceptus, vgl. folg. Anm.) sowohl zur Namen

bezeichnung als auch zur suppositio geeignet, und jede, intentio , über

haupti, sei wahrhaft ebem eim actus intelligendi undi in sachgemässer

Uebereinstimmung mit der 0bjectivität ein ens reale (s. Anm. 766); oder

eine , qualitas animae, welcher eine gegenständliche (subiective) Existenz

zukomme7°°). . . • • • , • * ; -

i . i - , • i

Begrifrhat,' und somit auch er ebensowenig als z. B. scotus (s. olei hei Anm. 104)

ein ,,Philosoph** gemannt werden kànn. ^ Allerdings miissen wir hiebei amch be

denken, i dass gerade über Subjectivität und 0bjeetivitát kaum Jemand umklarer war,

als Schelling; aueh Hegel's Taschenspieler-Kunststück wird hierim, jetzt wohl keinem

besonnenen Denker mehr fäuschen. ,,, .1 i , ! i. -

765) Sent. Prolog. qu. 1, 3 M: „Ens rationis nec est idem cum re nec distingui

tur realiter; et hoc secundum opinionem, quae'ponit entia rationis obieclive in' anima.

Hiezu Ahm. 759 gegen Ende.… i' • * . ! i • • ' * * ... /

766) Quodl. V, qu. 21: Ens reale aliquando accipitur pro omni vera re, eaeistente

in rerum natura, et sic ens rationis est ens reale ; aliquando accipitur pro ente

eæistente solum eaetra animam, et sic ens rationis non est ens reale. Hiezu der

Schluss der Amm. 865. '. . . .* .v, v. . . . . . ' i • * .

767) Ebend. qu. 17: Omnis oppositio realis est, inter res, quia , si sit eaelra

animam, est inter res eaetra animam; si sit in anima, est inter res in anima, sive

sit inter signa compleaca sive incompleaca; semper enim est inter res, quia inter verus

qualitates mentis. • V ** - - , • • i t i * ,

768) Ehend. IV, qu. 19: … Dicunt aliqui, quod intentiones primae , et, secundae

sunt quaedam entia ficta, quae tantum sunt obiective in mente , et, nullibi subiective.

Contra : Quando propositio verificatur pro rebus, si duae res sufficiunt ad eius veri

tatem, superfluum est ponere aliam rem; ..... praeterea tale fictum impedit cognitio- -

nem rei, ergo non est ponendum propter cognitionem ...... praeterea a tale fictum non

est ponendum, ut habeatur subieetum et praedicatum in propositione universali, quia

actus intelligendi sufficit ad hoc ...... s Ideo dico, quod lam intentio prima quam

secunda est vere actus intelligendi, quia per actum potest salvari, quidquid , salvatur

per fictum; eo enim, quod actus est : similitudo subiecti, potest significare et supponere

pro rebus , eaetra, potest , esse , subiectum et praedicatum in propositione, potest esse

genus et speeies, sicut fictum. Er quo patet, quod intentio prima et, secunda realiter

distinguuntur, quia intentio prima est actus intelligendi, significans res, quae non sunt

signa; intentio secunda est actus ' significans, intentiones primas (über diese. Unter

scheidung der intentio s. untem Anm. 776. ff.)...... Patet eae , dictis, quod , tam in

i i i ii , . , . , , i '1

XIX. Occam (Parteistellung). 339

, , Getreu aher , dem Standpunkte , . dass die wesentliche Aufgabe der

Logik die sermones seiem (Anim. 743), verlegt Occam den actus intelli

gendi grundsätzlich in das Urtheil, und zwar spricht er dabei, uns an

Armand's und Gratiadei's verbum mentale erimnernd (s. ob. Anm. 630, u.

675), von einer „propositio , mentalis“.. Nemlich. vor dem in Wortem

ausgesprochenen, Urtheile gehe stets ein inneres von jedem speciellem

Sprach-Idiome unabhängiges Urtheil voraus, dessen Bestandtheile dasjenige

seiem, was bald similitudo bald intentio bald qualitas mentis bald im

tellectus bald conceptus heisse?""), und in diesem innerem Urtheile, —

im Unterschiede, vom gesprochenen oder geschriebemen Urtheile —, halte

der Intellectus vorstellungsweise Subject und Prädicat auseinander, wäh

remd er dieselben zugleich auf, Ein und das Nemliche , beziehe, ähnlich

wie man zwei Zeichem für Ein bezeichnetes wählen könne 77"), d. h.

z., B. „allgemeiner Mensch* und , „einzelner Mensch* seien essentiell mur

im , Urtheile Eins, weil Ersteres von Letzterem wesentlich ausgesagt

werde 77'); und es werde auch die Wahrheit eines ausgesproehemen Ur

theiles erst dadurch erprobt, dass nach Anhörung desselben eine ent

sprechende propositio mentalis als wahr erkannt werde"*). Besitzt aber

hiemit, jenes innere Urtheil. eine grundsätzliche Priorität gegenüber dem

tentiones 'primae quam' secundae sunt vere entia realia et sunt vere qualitates sub

iective eæistentes in anima. Summa t. log. I, 12, f. 6 r. A : lntentio animae, vocatur

quoddam ens in anima natum significare aliquid ..... lllud autem eacistens in anima,

quod est signum rei, eae quo propositio mentalis componitur (s. Amm. 777 f.) ad

nodum, , quo propositio vocalis componitur eæ vocibus, , aliquando vocatur, intentio

animae, aliquando conceptus animae , aliquando passio animae, aliquando similitudo

rei...... Sed quid est in anima id, quod est tale signum ? Dicendum est, quod circa

istud sunt diversae opiniones. Aliqui enim dicunt, quod non est nisi quoddam fictum

per animam; alii, quod est quaedam qualitas subiective eæistens in anima, dislincta

ab actu, intelligendi; alii dicunt, quod est actus intelligendi. Et pro istis est, ratio

illa, quod frustra, fit per plura, quod potest, fieri per pauciora (vgl. ob. Anm. 758);

omniâ autem, quae salvantur poiiendo aliquid distinctum ab actu intelligendi, possunt

salvari sine tali distincto, eo quod supponere pro alio et significare aliud ita potest

competere actui intelligendi sicut illi ficto ; ergo praeter actum intelligendi non oportet

ponere aliquid aliud. - - • • *

769) Summa t. log. I, 12, f. 6 r. A: Quando aliquis profert propositionem voca

lem, prius format interius propositionem unam mentalem, quae nullius idiomatis est,

intantum quod multi formant frequenter interius propositiones aliquas, quas tamen

propter defectum idiomatis eaeprimere nesciunt. Partes lalium propositionum mentalium

vocantur conceptus, intentiones, similitudines, inlellectus. Sent. Prolog. qu. 1, 2 Y :

0mne subiectum propositionis in mente est intellectio vel aliqua qualitas inhaerens

menli. Vgl. Anm. 797 gegen Ende u. Anm. 809. -

770) Sent. I, Dist. 2, qu. 3, D: Possunt esse aliqua nomina vel conceptus, quae

distinguunt subiectum et praedicatum, quae nata sunt esse in intellectu obiective, quia

solus intellectus potest facere propositionem praeler propositionem prolatam et scriptum

et alia huiusmodi; et ita in intellectu distinguuntur, quae tamen reducuntur ad unum

in esse, sicut du0 signa reducuntur ad aliquod unum signatum, quae tamen non sunt

realiter illud unum signatum. t

771) Ebend. qu. 4 EE : Haec est falsa de virtute sermonis „homo universalis et

homo particularis sunt unum essentialiter“, ...... sed sunt unum essentialiter, quia

unum essentialiter praedicatur de reliquo et importat essentiam alterius, nec tamen est

realiter de essentia alterius. -

772) Quodl. III, qu. 11: Propositio vocalis est vera, quando eae eius prolatione

auditor est matus concipere et formare propositionem mentalem veram; hoc autem

solum est in fine prolalionis et non, in principio nec, in medio. . . , ,

22*

340 XIX. 0ecam (Parteistellung).

in Worten ausgesprochenen Urtheile, so liegt diese mach 0ccam's Ansicht

darin begründet, dass die Zusammenfassung im Urtheile eine geistige ist

und aus Begriffem (conceptus oder intentiones) hervorgeht, und wir

könntem somit 0ccam als einen''Conceptualisten des Urtheiles bezeichnen,

imdem er emtschieden (im Gegensatze gegen Thomistem, ob. Amm. 289,

gegem Burleigh, ob. Amm. 586 u. 599, und gegen Gratiadei, ob. Anm. 676)

daran festhält, dass res non de re praedicatur, und ihm die sprachlichen

Bestandtheile des Urtheiles mur als Zeichem gelten, welehe an Stelle einer

bezeichmetem Sache stehen778). Die Worte memlich seiem im eigentlichem

Simne durchaus micht Zeichem der Begriffe, somlerm ursprünglich und

primär bezeichne der Begriff oder ein psychischer Worgang die Dinge auf

„matürlichem* Wege (— dieses Motiv einer natürlichen Einwirkung, auf

welches Occam immer wieder zurückkommt, hatte schon Herveus hervor

gehohen, s. ob. Anm. 395 —), und erst secundär bezeichne das Wort

in Folge eimer willkürlichen Einrichtung (voluntaria institutio, vgl. Anm.

781 f., 791, 806) jene nemlichen bereits von der intentio bezeichnetem

Dinge, so dass hiemit aus einer Aenderung der Bezeichnung eines Be

griffes nothwendig eine entsprechende Aenderung der Wortbezeichnung

folge, hingegen umgekehrt ein Wort durch Willkür in seiner Bezeichnung

geändert werden könne, ohne dass hiedurch der entsprechende Begriff

sich ändere '"*); und wolle mam etwa hiegegen die Syncategoreumata

oder , die negativen Worte , als Einwand benützen, da diese micht auf

773) Ebend. qu. 5: Videndum, an sit propositio mentalis; ..... ,quod probo sie,

quia, ubicunque est compleacio sive composilio vera vel falsa, ibi est pr0p0sitio; sed

in mente est huiusmodi complevio.... . Propositio mentalis non componitur , ea rebus

eaetra animam, sed eae conceptibus ...... Si aliqua propositio componeretur ea rebus

eaetra, aliqua posset componi eæ anima intellectiva et corpore, et sic aliqua propositio

posset esse homo ..... In ista propositione ,,canis comedit panem“ (vgl. die Stelle

aus Seneca, Ep. 48, Abschn. VIII, Anm. 66) subiectum vere comederet praedicatum;

et similiter est in ista propositione „Rupertus persequitur Johannem“ (ähnliche Bei

spiele s. bei Burleigh, ob. Anm. 599)...... 0mnis propositio componilur eæ nomine

et verbo, .... sed nomina et verba non sunt res eætra animam, sed signa rerum.....

0mnis propositio vera affirmativa et vera per identitalem rei significatae per subiectum

et praedicatum, ..... quia utimur vocibus pro rebus el terminis non pro se, sed pro

re, quam significant, ..... quia intellectus, licet intelligat res eaetra, tamen non com

ponit res eætra, ...... sed intenliones rerum ad invicem non pro se, sed pro re

significata.

774) Summa t. log. I, 1, f. 2 r. B: Dicimus, voces esse signa subordinata con

ceplibus vel intentionibus animae, non quia proprie accipiendo hoc vocabulum ,,signum“

ipsae voces significent ipsos conceptus primo et proprie, sed quia voces imponuntur

ad significandum illa eadem, quae per conceptus mentis significantur, ita quod con

ceplus primo naturaliter aliquid significat et secundario voac illud idem significat, in

tantum quod voce instituta ad significandum aliquid significatum per conceptum mentis,

si conceptus ille mutaret significatum suum, eo ipso ipsa voae sine nova institutione

suum significatum permutaret ...... Conceptus sive passio animae naturaliter (vgl.

Amm. 776, 778, 781 f., 784, 788, 791, 810) significat, quidquid significat; terminus

autem prolatus vel scriptus nihil significat nisi secundum voluntariam institutionem

(vgl. Anm. 757, 781);'ea, quo sequitur alia differentia, sc. quod terminus prolatus

vel scriplus ad placilum potest mutare suum significatum, terminus autem conceptus

non mutat suum significatum ad placilum cuiuscunque. Eaepos. aur. Perierm. Prooem.:

Prim0 passio significat res el postea v0æ non passionem animae, sed ipsas res, quus

passio significat, significat, ita quod si passio significata mutaret, et voæ sua mutaret

significata. Die gegentheilige Ansicht des Scotus s. Amm. 126.

—l

XIX. 0ccam (Parteistellung). 341

natürlichem Wege durch Abstraction von äusseren Dingen begrifflich ge

wonnen und zu realer Bezeichnung verwendet werden können, so sei zu

erwiedern, dass in diesen Fällen dennoch gleichfalls eine Abstraction und

eine Begriffsbildung stattfinde, nur dieselbe gemeiniglich von den bereits

üblichen Worten selbst ausgehe77°). - -

Durch diese Erwägungen über den Sprachausdruck ist, nun bei

0ccam auch dasjemige bedingt, was er über impositio und intentio, deren

Wechselbeziehung wir schon bei Burleigh (Anm. 584) und bei Armand

(Amm. 629) trafen, in zahlreichen Wiederholumgen erörtert. Nemlich wenn

durch die Worte entweder Dinge oder subjective Auffassungen oder auch

Worte selbst ihre Bezeichnung (significare) finden können, so sollen Worte

secundae impositionis diejenigen heissem, durch welche im Sinne der

Grammatik die Worte selbst bezeichnet werden, oder vielmehr in genauerer

Fassung diejenigen, durch welche willkürlich gebildete Zeichen (im Gegen

satze gegen die natürlichen Zeichen, welche die intentiones sind, s. Anm.

774) bezeichnet werden. Alle übrigen Worte seien primae impositionis

im weiterem Simne, so dass damn auch sämmtliche Syncategoreumata den

selben beizuzählen seien; hingegen in engerem Sinne dürfe man zu den

Worten primae impositionis nur die categorematischen zählen (d. h. jene,

welche wesentliche Bestandtheile des Urtheiles sind , s. die beiden folg.

Anm.); eben dieselben aber seien entweder primae intentionis, wenn sie

ein Ding, oder secundae intentionis, wenm sie eine subjective Auffassung,

nemlich einen conceptus oder eine intentio u. dgl. hezeichnen 77"). Wie

775) Sent. I, Dist. 2, qu. 8 K: Diceretur, quod conceptus syneategoreumatici et

connotativi et negativi non sunt conceptus abstracti a rebus eae natura sua supponentes

pro rebus vel ipsas modo distincto significantes; ...... verumtamen possunt tales

conceptus imponi vel conceptus abstrahi a vocibus, et ita fit de facto vel semper vel

communiter ..... tunc ab istis vocibus sie significantibus abstrahit intellectus conceptus

communes praedicabiles de eis.

776) Sent. I, Dist. 22, qu. 1 C: Quaedam nomina primo significant res eaetra,

quaedam significant primo conceptus mentis, quaedam ..... ipsas voces significativas;

et est antiqua distinctio, quod nomina quaedam sunt primae impositionis, quaedam

sunt nomina secundae impositionis. Nomina secundae impositionis sunt illa, quae

imponuntur ad significandum nomina ipsa, ..... cuiusmodi sunt ista „nomen, verbum“.

...... Nomina primae impositionis quaedam sunt nomina primae intentionis et quae

dam nomina secundae intentionis : prima sunt illa, quae significant veras res, ......

secunda sunt illa, quae significant conceptus mentis, sicut „genus, species, universale“.

Summa t. log. I, 11, f. 5 v. B: Nominum ad placitum significantium quaedam sunt

nomina primae impositionis, quaedam sunt nomina secundae impositionis. Nomina

secundae impositionis ...... sunt huiusmodi „nomen, pronomen, coniunctio, verbum,

casus, numerus, modus, tempus“ et huiusmodi, accipiendo illa vocabula illo modo,

quo utitur eis grammaticus ...... Stricte autem dicitur nomen secundae impositionis

illud, quod non significat nisi signa ad placitum instituta, ita quod non potest com

petere intentionibus animae, quae sunt naturalia signa ; cuiusmodi sunt talia „figura,

coniugatio“ et huiusmodi ...... Nomen primae impositionis potest dupliciter sumi.

Large, et sic omnia nomina, quae non sunt nomina secundae impositionis, sunt nomina

primae impositionis; et sic talia signa syncategorematica „omnis, nullus, aliquis, qui

libet“ et huiusmodi sunt nomina primae impositionis. Aliter potest accipi stricte, et

tunc sola nomina categorematica, quae non sunt nomina secundae impositionis, vocantur

nomina primae impositionis. Nomina autem primae impositionis stricte accipiendo sunt

in duplici differentia, quia quaedam sunt nomina primae intentionis, et quaedam sunt

nomina secundae intenlionis. Nomina secundae intenlionis dicuntur illa, quae praecise

imposita sunt ad significandum intentiones animae, quae sunt signa naturalia et alia

342 XIX. Occam (Parteistellung).

sehr aber 'hiebei das grundsätzliche Gewicht wieder'auf das Urtheil, tihd

zwar im Gewande byzantinischer Doctrin (nemlich betreffs der suppo

sitio, s. auch Anm. 798), falle, ersehen wir daraus, dass Occam von der

secunda intentio, derem reale oder micht-reale Geltiing er auch hier dem

Metaphysiker überlässt (s. Anm. 756), nur die in der' Seele liegende

Aussagbarkeit fordért, wormach Begrilfe wie z. B. genus auf die Namen

der Dinge angewendet werdem, und zwar"mittelst der suppositio simpleae

(s. Afschn. XVII, Anm. 203), d. h. für einen Gemeinbegriff und nicht für

das vom ihm Bezeichnete , während hingegem durch die intentio prima

mur mittelst der suppositio personalis die bezeichnetem Dinge selbst, d. h.

abgesehen von jener Aussagbarkeit, erfässt werden?7?). Noch deutlicher

und scliärfer' drückt sich Occam wiederholt dahin aus, dass intentio über

haupt jenes psychische Moment sei, welclies als suppositionsfähig " ein

Bestandtheil eines innerem Urtheiles sein könne ;' 'und zwar uiiifasse die

intentio prima in weiterem Simne nicht hlöss dié'categorematischen

geistigem Zeichem der Dinge, sondern auch die imnere Aüffassumg iler

Syncategoreumata; hingegen im engeren Sinne erstrecke sich dieselbe

nur auf die wesentlichen Bestandtheile' des Urthêiles, insoferne dieselben

sich, durch suppositio auf Dihge, hicht aber auf Zeichen, beziehem; uiid

ehenso umfasse die intentio secunda, welche wesentlich iii den Zeichen

der intentiones primae liege, im weiterem Sinne sowohl die iiatürlichen

(s. Anm. 774), als auch die in dem Symcategoreumata ausgesprochenem

willkürlichen Zeichem, 'so dass in solchem Simne die'intentio ' seeunda

nur im Wortausdrucke beruhe; aber in engerem Simne bedeute sie mur

die auf natürlichem Wege gewonnenem Zeichen, welche von dem, inten

tiones primae ausgesagt werdem77*). Darum dürfe man auch nicht sagen,

• \ - \ , \ , - · · · · · · , • , . • • *. w , \ , * -

w

signa ad placitum inslitula (Näheres s. Anm. 778) vel consequenlia lalia signa; et

taliâ nomina sunt „genus, species, universale, praedicabile“ et huiusmodi, quid talia

nomina non sunt nisi intentiones animae, quae sunt, signa naturalia, aut signa volun

tarie instituta. Ein Beispiel hievom Quodl. VII, qu. 16: „Persona“ est nomen primae

intentionis, quia significat res, quae non sunt signa ...... Tam nomen secundae in

tentionis quam primae intentionis est nomen , primae impositionis, et ideo quamvis

„persona* sit nomen primae impositionis, cum hoc stat, quod sit primae, intentionis.

777) Sent. I, Dist. 23, qu. 1 D: Intentio prima vocatur res realiter eaeistens,

intentio autem secunda vocatur aliquid in anima rebus ! £j; praedicabile de

nominibus rerum, quando non habent supposilionem personalem, sed simplicem, sicut

sunt „species, genus“...... Utrum autem talia sint realiter et subiective in anima an

obiective tantum, non refert ad propositum nec hoc sp ctat determináre ad logicum,

qui tamen principaliter distinctionem inter nomina primae et secundae intentionis habet

considerare, quia logicus praecise habet dicere, quod in ista propositione „homo est

species“ subieótum supponit pro uno communi et non pro aliquo' significato süo ; utrum

autem, illud commune sit reale vel non sit reale, nihil ad eum, sed ad metaphysicum.

..... Nomen secundae intentionis est illud, quod imponitur ad significandum talia de

nominibus rerum praedicabilia, quando supponunt simpliciter et non pro suis signi;

ficatis ..... (J) Haec est differentia inter nomina primae intentionis et secundae, quod

nomina primae intenlionis sunt illa, quae, quando supponunt, personaliler,' praecise

stänt prò rebus non inquantum praedicabiliâ de aliis; nomina secundae inientionis

slant pro aliquibus praédicabilibüs de rebus. Vgl. Anm. 781 u. 796. ' .

' 778) Quodl. IV, qu. 19: Large dicitur intentio prima esse signum intensibile

existens, in anima, quod non significat intentionem vel conceptus ih anima vel alia

signa praecise;'..... et isto modo hon solum categoreumata inentalia, quae significan!

res, % non sunt jf*#; sed etiam syncategoreumata mentalia et verba et

coniunctiones et huiusmodi dicuntur primae intentiones..... Sed stricte dicitur prima

XIX. 0ccam (Parteistellung). 343

dass kurzweg die , Kategoriem sämmtlich intentiones primae seien. (wie

die allgemein recipirte Annahme lautete), sonderm, wenn man bei , den

Kategorien aucli an das Verhältniss einer Ueber- und Unter-0rdnung, d. h.

ebem , an eine Urtheilsverbindung, denke, zeige sich, dass in- einigen Be

ziehungen eine Kategorie als gemeinsamere Gattung , einer anderent über

geordnet werden könne, welch erstere dann darum , als secunda intentio

zu bezeichnen sei; , denm das Entscheidemde bleibe, immer, dass die in

tentio prima Dinge, nicht aber Zeichem, hingegem die intentio secunda

nur solehe Dinge, welche Zeichen sind, bezeichnet 7*°). - -

Sind somit die, intentiones secumdae, wie sieh im Anschlusse an die

allgemein geltende, arabische Tradition von- selbst versteht, nichts Anderes

als die i U nive r salien, so liegt in demjenigen, was wir , bisher betrach

tetem, bereits der 'inmerste Kern jener Auffassungi verborgen, welehe 0ccam

in der Universalienfrage in bunt versehlungeneri Ausführung. vertritt. , Fas

sen wir memlich rückblickend, alle diejemigem bisher angeführten Stellen,

in Eins zusammen, in welchem 0ccam dem: byzantinischem Begriff der sup

positio heizieht (Anm. 750, 757, 762, 768, 773, 777, 778), so erken

f*) : , ,. , , !• fi

et supponere pro

• , , , , , , ' . * i '. . , * , * , , , ;; • j * * - 1 1 . . . . ? ? 11 : ■ • ■ ,

intentio, nomen mentale praecise natum esse eætremum propositionis

re , quae non est signum ...... Similiter large accipiendo , dicitur intentio secunda

aninùe conceptus, qüae sunt naturalia signa rêrum, cüiusmodi sunt intentiones primae,

striete acceptae, sed etiam prout signa mentalia ad placitum significantia, signa syn

categoreumatica mentalia;, et isto modo forte non habemus nisi , vocale correspondens

intenlioni, secundae. , Stricte autem accipiendo dicitur intentio secunda conceptus, qui

praecise significat intentiones naturaliler significativas, cuiusmodi sunt genus, species,

'jìà et alia huiusmodi ..... Ita de intentionibus' primis, quae supponunt pro'

rebus, praedicatur unus ' conceptus ; communis, qui est' intentio secunda. 8umma t.'

log. I, 12, f. 6 r., B:i Sufficiat, qu0d intenlio est, quoddam in anima, quod est, signum

naturaliter, significans, aliquid, pra, quo ; potest supponere, vel, quod potest, esse pars,

propositionis, mentalis. Tale autem dupleæ est. , Unum, quod, est signum alicuius rei,

quáe non est tale, signum, ..... et illud vocatur intentio prima ...... Large'' dicitur

intentio prima omne signum intentionale existeris' in anima ,' quod non significüt 'in

tentiones vel signa praecise, ..... et illo modo verba mentalia, et , syncategoremata ,

mentalia, adverbia, c0niunctiones et huiusmodi possunt, dici, intentiones primae. Stricte

autem vocatur, intenlio prima momen menlale , natum pro suo significato, supponere.

Intentio autem secunda est illa, quae est signum talium intentionum primarum, cuius

modi sunt tales intentiones' „genus, species“ et huiusmodi. ' Hiezu die betreffende'

Stelle* im Anm. • 768. , , • • - - -

,,, 779) Quodl. V, qu. 21: Utrum quodlibet praedicamentum, sit prima intentio vel.

secunda....... Praedicamentum dicitur dupliciter: uno modo accipitur pro, primo et

communissimo in linea praedicamentuli; et isto modo quodlibet praedicamentum est

prima intentio vel nomen primae intentionis ..... Alio modo accipitur pro toto ordine

aliquorum ordinatorum secundum superius et inferius, et sic praedicamentum compo

nitur ea, incompleacis, ea, quibus propositiones affirmativae , et negativae natae sunt,

constitui...., Et sic loquendo de, praedicamentis in e0 sunt, aliquae intentiones primae

et aliquae intentiones secundae; nam in praedicamento qualitatis et relationis est hoc

commune genus qualitas, nam omne, quod genus est, est qualitas mentis secundum

rei veritatem; similiter hoc commune genus est conceptus relativus et ideo est in

genere relationis .. ... Intentio prima bene est superior ad intentionem secundam, nam

ens in communi est intenti0 prima et tamen est superior ad intentionem secundam,

quia omnis intenlio secunda est ens et non e convers0 ...... Ad intentionem primam

sufficit, qu0d, significet aliquas res, quae non sunt : signa, licet cwm hoc significet

multas res, quae sunt, signa. Intentio autem secunda non significat aliquam rem,

quae non, est, signum (über „res“ in, diesem Sinne s. Anm. 767). Ein Duplicat dieser

ganzen Stelle s. untem Amm. 865, , v, \ - -

j

344 XIX. 0ccam (Parteistellung).

nen wir sofort, dass 0ccam das Wesen der Allgemeinbegriffe in der

Suppositions-Fähigkeit erblickt (s. unten bes. Anm. 781, 797 f., 800, 806),

in welcher ihm ja auch die Differenz zwischem subiective und obiective

gleichsam als getilgt erscheint (s. Anm. 762—764). Und diese riprinci

pielle Unterordnung der Universalienfrage unter den byzantinischen Be

griff terminus ist die besondere Eigenthümlichkeit der Ansicht Occam's;

denn dass die Universalien wenigstens in eimer dualistischen Nebemstellung

nehem einem realem Sein auf subjectiver Seelenthätigkeit beruhen und im

Urtheile prädicativ auftreten, hatten schon Alexander v. Alessandria (Anm.

248), Radulph Brito (Amm. 258), auch Aegidius (Anm. 403), Johannes

Jamdun (Anm. 426, 432), Antonius Andreas (Anm. 457) und Baconthorp

(Amm. 690) hervorgehoben ; ferner' dass diese subjective Seite an dem

Universalien- das Entscheidemde sei, trafen wir bereits bei Durand (Amm.

560), Burleigh (Anm. 597), Armandº (Amm. 632) und Gratiadei (Anm.

669); und ' endlich dass die subjective Function wesentlich im Sprach

ausdrucke und der Namenbezeichnung wirke, hatten schon Durandi, und

Arinand wenigstens , zugegehen (Anm. 551 u. 634), sodann aber Aureo

lus förmlich als Princip ausgesprochen (Anm. 697). Somit können wir

in all diesen letzteren Wendungen bei 0ccam Nichts erheblich neues fin

den, wenn auch spätere Nachkommen, welche den thatsächlichen geschicht

lichen Werlauf nicht kannten oder ignorirtem, , sich einzig gerade diese

Seite aus 0ccam herauslasen und denselben so , als den wahren Hort eines

machmals sogenanntem „Nominalismus“ (s. z. B. Anm. 782) verehrten,

woraus dann eine theologische Polemik gegen den 0ccamismus erwuchs,

welche unbemerkt bis zum heutigen Tage auf die Geschichtschreibung der

Philosophie. einen bedingenden Einfluss ausübte. Hingegen der wahre

geschichtliche Thatbestand liegt darim, dass 0ccam das Haupt der „Termi

nisten* war (— wir werden später diesem Parteinamen als eimen übli

chen finden —), und nur dadurch hat er sowohl einen wirklich neuen

Standpunkt eingenommen, als auch auf den weiteren Verlauf der Logik

einflussreich gewirkt. -

Da die Universalien für die Logik nichts Anderes sind als „termini“

der Urtheile (vgl. Anm. 777 f. 797 u. bes. 798), so sind dem Logiker

eigentlich alle anderweitigen Fragen über die Existenzweise derselben

völlig gleichgültig "°"). Aber wenn auch dergleichen Untersuchungem nur

den Metaphysiker berühren (Anm. 756 u. 777), so muss doch zur Wermei

dung schlimmer Irrthiimer auch die Logik hierauf eingehen, und in die

ser Beziehung ist daran festzuhalten, dass alles äusserlich Existirende

schlechthin singulär ist (— diesen Grundsatz, welchen wir schon bei Her

veus, Amm. 400 f., und bei Durand, Anm. 560, trafen, wiederholt 0ccam

unäblässig —), und daher das Universale nie zu den äusserem Dingen

gehören noch, auch ein Theil eines Dinges sein kann, sondern nur eine

unkörperliche psychische Veranstaltung (institutio oder intentio oder con

ceptus formatus) ist, welche die äusserem Dinge bezeichnet und zur sup

v. , , , ' **• * * * \ , , , •* v

780) Sent." I, Dist. 2, qu. 4 AA : Purus * logicus non habet disputare, utrum uni

versalia, quae sunt termini propositionum, sint res eaetra animam vel tantum in anima

vel in voee vel in scripto; et ideo non distinguit, sed aliquando attribuit rei, quod

convenit universali termino propositionis et aliquando 'e converso. "*' • -i^ i ' i.

XIX. 0ecam (Parteistellung). 345

positio für das Bezeichnete (nicht aber, für sich selbst, vgl. ' Anm. 777,

796 u. 877) fähig ist, ähnlich wie auch in den Worten eine solche Ver

anstaltung der Bezeichnung liegt, nur mit dem Unterschiede, dass* die

Worte, welche gleichfalls das von der intentio Bezeichnete bezeichnen

(Amm. 774), aus einer lediglich willkürlichen Weranstaltung , hervorge

hem '*'), so dass man in diesem Sinne auch von einem doppelten Uni

versale sprechen kann, nemlich von einem natürlichen (naturale, vgl.

Anm. 757 u. 774 f.) und einem willkürlichen , welches in den Worten

liegt 7**). - - - • i,

Die Werkstätte der Natur beabsichtigt nur singuläre Dinge (s. Her

veus, ' Amm. 401, und Durand, Amm. 560, sowie die, gegnerische 'Ansieht

Burleigh's, Anm. 590), indem nur solche ursprünglich und , an sich er

zeugt werden 7*°). Im Denken aber entstehen die : Universalien , indem

durch die Gegenstände auf lediglich „natürlichem* , Wege , ohne , eigenes

Zuthun- des Intellectus oder des Willens ausi dem ersten., Erfassen: und

Festhalten , (habitus, vgl. Amm. 759), (les Gegenstandes bei; ungehindertem

Gedankenlaufe von ' selbst ein zweiter Denkactº veranlasst wird, (causatur,

vgl. Scotus, ob. Anm. 116, und Herveus, 'ob. Anm. 408), welcher vor

- - , t , • • ' . . • , • • 1 , 1 • !. i, , ' - - - - ; ■ • • .

t 1 ; - , : - / ! n _ • •

781) Eaepos. aur. Praedicab. Prooem.: Quamvis praedictae quaestiones ..... m0m.

ad logicum, sed ad metaphysicum sint pertinentes, quia tamen ev earum ignorantia

multi moderni in multiplices errores in logica sunt elapsi, ideo de ipsis quidi sit.....

dicendum, est docendum ...... Quaelibet res imaginabilis ezistens per se sine omni

additione est res singularis et una numero, ..... quia omnis res per se vel est eadem

vel diversa ab alia ..... Nullum universale est eaetra animam , eaeistens realiter in sub

stantiis individuis nec est de substantiu vel esse earum, sed universaliter est tantum

in anima vel est universale per institutionem, quomodo vox prolata .... est univer

salis, quia de pluribus est praedicabilis non pro se, sed pro rebus, quas significat.....

Non sunt nisi quaedam intentiones vel conceptus formati per intellectum eaeprimentes

esse rerum et significantes eas, et non sunt ipsae res, sicut signum non est suum

significatum, nec sunt partes rerum (s. Anm. 794 f.), non plus, quam vov , est pars

significati sui, sed sunt quaedam praedicabilia de rebus non pro se, quia . . . . non

supponunt pro se, sed pro suis significatis, quae sunt res singulares ...... Praeter

ista ipsae voces correspondentes possunt aliquomodo genera vel species appellari pro

tanto, quia omne illud, quod significatur per intentionem vel conceptum, in anima

significatur per vocem et e converso; tamen hoc non est nisi ad placitum instituentis.

- - - - - Universalia non sunt corporalia, quia non sunt nisi in mente, in qua non est

aliquod corporale. - -

782) Summa t. log. I, 14, f. 6 v. B: Universale dupleæ est. Quoddam est uni

versale naturale, quod est signum naturale praedicabile de pluribus ad modum, quo

fumus naturaliter significat ignem et gemitus infirmi dolorem et risus interiorem lae

titiam; et tale universale non est nisi intentio animae, ita quod nulla suhslanlia eætra

animam nec aliquid accidens eaetra animam est tale universale; et de tali loquar in

capitulis sequentibus (also ist dieses das logische Universale). Aliud est universale

per voluntariam institutionem, et sic voæ prolata, quae est vere qualitas una numero,

est universalis, quia est signum voluntarie institutum ad significandum plura ; unde

sicut voae dicitur communis, ita potest dici universalis, sed hoc non habet eae

natura rei, sed tantum eæ placito instituentium. Ebend. 22, f. 9. v. A: De tali

universali, quod est universale ad placitum, non loquor, sed de illo , quod eae

nalura sua habet, quod sit universale. • So also steht es mit dem angeblichen

„Nominalismus* Occam's derartig, dass ihm das Sprachliche nur ein secundäres

Willkürliches ist. , • a w , - w • a, - a*

783) Senl. I, Disl. 2, qu. 4 X: Agens naturale in agendo intendit veram rem

singularem, quia illud' intendit, quod per se et primo producitur, sed res singularis

per se et primo producitur. * ι ι ,

346 - XIX. 0ccam (Parteistellung).

i

stellungsweise , auf ein Sein gerichtet, ist, welehes dem vorher gegenständ

lich. ergriffenen Sein adäquai ist 7**). So fällt die thomistischè, reflerio*

(ähnlich wie bei Scotus, Anm. 124), bei riehtiger Erwägung des intuiti

ven- Erfassens (s. Anm. 746) von sélbst hinweg 7°°);, denn bezüglich der

Reihenfolge : der, Entstehung-ist, das, erste Erkannte stetsi ein Singuläres,

d. h. ein concretes, Ding, nicht aber ein Zeichem (wie z. B. ein Begriff

oiler ein Wort), da es ausserhalb der, Seele, mur , singuläre Dinge gibt;

aber auf diese ersté intuitive Erkemintmiss folgt ummittelbar, eim erstes ab

stractes Erfassen, welches bereits den Charakter der Gemeinsamkeit trägt,

undi soweit , dánn * dieses Gemeinsame idem , Singulärem adäquat isl, tritt

das Erkannte vals , ein Universale , mit , diesem nihm, gebürenden Worrange

auf "*"). iWerstehti mani- unter abstractem Erfassen eim Absehen von der

vielheitlicheiii. Singularität, und folgt mam der wahrscheimlichem, Annahme,

dass die Universalien eine , gegenständliche Existenz in der Seele haben

(s. Anm. 763 iu. 768), so wird, in Folge dessen,' dass das, Universale idem

Singulärem adäquat ist, das, abstracte. Erkennen, und dasy sinnlichi inituitive

Erkennem dasi memliche, sein ; hingegen , wenn man- Abstractionals, ein Ab

sehen iwóni* ExisteAz oder Nibht-Existent, desi- Gggehstandes mimmt, so un

terscheidet sich dieselbe vom intuitiven Erfassem, da letzteres auf ein

jeweilig Existirendes gerichtet ist; aler demnoch liegt auch dann der Un

** • • , , - • • • • \ , ,• v • , , • . •, .• t • ,* , ι ι , a - a \ * ,

—–, ', , , , ' w , '

784) Ebend. II, qu. 25 P: „Universalia et intentiones secundae, causantur. natura

liter sine , omni , uclivitate , intellectus et voluntatis, a notitiis incompleacis, terminarum

per islam , viam, quia primo cognosco aliqua, singularia in particulari intuitive vel

abstraclive, et hoc causatur (vgl. Anm. 806) ab obiecl0 vel habitu derelicl0 , eav, primo

aetu, et habita notitia stalim ad eius praesenliam, si non sit impedimentum,, sequitur

naturaliter alius actus distinctus a prim0 , terminatus ad, aliquid, tale esse , obiectivum,

quale prius, vidit in esse, subiectivo, et ille aetus \ secundus, producit universalia, et in

tentiones, secundas.\\ \\, , , , , , , , , , , w ι * • • , \, , , *v , f

ω 785) Sent. Prolog. qu. 1 UU: Proprie loquendo et stricte nulla est , intelleclio

refleaca, quia reflezio stricte sumptu | includiti necessario ad minus duo, .sicut patet in

motu locali refle30 ; accipiendo* tamen refleacionem large concedo, quod illa intelleclio

est refleaca, cum hoc tamen stat, quod est , intuitiva. - - - . -

i 786) Quodl. I, qu. 13: … Utrum, primum cognitum ab intelleclu, primitate, genera

tionis sit singulare. Et videtur , primo, quod non, quia, universale est primum et

• • • • • • .

proprium obiectum intellectus ...... ln , 0pp0situm: ldem, omnino est, obiectum sensus

et intelleclus; sed singulare est primum obiectum, sensus tali primitate..... Sciendum

est, quod hic capitur singulare ..... pro re, quae est unum numero et non est signum,

.... quomodo diclio scriptu, conceptus et v0a) :...... Seeundo sciendum est, quod non

intelligitur ista quaestio de quacunque cognitione singularis, quiu quaecumque, cognitio

universalis sic esl singularis, ..... sed de c0gnitione propria simplici et singulari....

Dico , tunc primo, quod singulure praedict0 modo accipiendo ..... est, prim0 c0gnitum,

.v... quia res eaetra animam, quae non est signum, tali cognitione primo intelligitur,

sed omnis res evtrù animam est; $ingulare,!...... Secundo dico, quod c0gnitio simplea;

et propria singularis et prima , tali primitate est, intuitiva...... Tertio dico, quod

cognitio prima abstractiva primuitate generationis, et, simplev non, est cognitio , propria

singularis, sed communis, ..... sicut de veniente a remotis patet, qu0d causat sensa

tionem, virtute: cuius p0ssum tantum iudicare, qu0d illud visum est ens; manifestum

est, quod in illo casu cogniti0\ abstractiva, quam habeo primo primitate , generationis,

est/lcognitio entis* et inullius inferioris, et per consequens non, est conceptus, proprius

singularis... ... Inluitiva est propria * cognitio singularis, non propter maiarem assimi

lationem uni quam alteri, sed quia naturaliter ab uno et non ab alter9 causatur.....

Conceptus generis nunquam abstrahitur ab uno individuo... :: Universale est, obiectum

primum primitate adaequationis, non primitate generatiunis.,, Vgl., Anm. 806, u. 810

- .

-

--:…

a. Ende. „ „ — -----

a * •

XIX. 0cdam (Parteistellung)./ 347.

tersehied, heider Erkenntnissweisen- fiur , in- ihnen , selbst, d.'h.'* mur in- der

geistigem Function, nicht aber etwa in den 0bjecten derselben **').

Das Universale ; istº somit keimenfalls , eine,!ausserhalbri der, Seele exi

stirende Einzeln-Substaiiz,' demn ausserdem könnte jedes conerete Wesen

ein Universale sein, sowie auch mit der Wernichtung eines Individuums so

fort die ganze Gattnng untergehen müsste;isondern i das Universale isti mur

einelpsychische intentio, und wenn ! man diese nachº- riehtiger Auffassung

mit actus intelligendi, identifibirt (Anm.' 757 fu.-768), so ist sie ein na

türliches Zeichen,' welches ebenso, wie , z. B. , durch , Seufzen Schmerz be

zeiclinet wird, als Bestandtheil eines innerem Urtheiles, d. h. mahs terminus,

einen tôiusserem Gegenstand' bezeichnet » und hiemit nur der prädicativen

Aussage dient, während Substanzen als solche, wiei sicli von selbst ver

steht, nicht Prädicat oder Subject eines Urtheiles sein können, wenn man

nicht auf sophistische Spielereiem verfalleri i will "**). • • Die, Gemeinsamkeit

aber (eommunitas), welche dabei den Universalien als ausgesagten zu

- - - • * * - - - - *• a. : ** , , 1 t • •, •, • • * * * * • • i - , • ,'., - *, i, , ; ,-'

i , . ." ., ....' '. ' ' .' * v. ' . . . . ..'.. '' ir • . '

787) Sent. Prolog. qu. 1 Z: Notitia, abstraclivà potest accipi dupliciter: uno modo,

quod sit respectu alicuius abslracti a multis singularibüs; et sic cognitio àbstrdctita

non est nisi cognitio alicuius universalis abstrahibilis a multis, ..... et si 'unibersale

sit vera qualitas eaeistens in anima subiective } quod potest teneri probabiliter, conc4

dendum est, quod illud universale possit videri intuitive et quod eadem est notitia

intuitiva, et abstractiva..... Aliter, accipitur cognitio abstractiva, secundum quod abs

trahit ab'ecistentia et non-eaeistentia ....... Notitia intuitiid est talis, quòd .....'si

Socrătes in rei veritate'sit albus, ..... potest evidenter cogiiosci, quod Socrales est

albus;'* et universaliter omnis notitia , incompleaca termini vel-terminorum, seu reiiwel

rerum, virtute cuius potest evidenter cognosci aliqua veritas,, gontingens,, maæime, de

praesenti, est notitia intuitiva. Abstractiva autem est ista, virtute cuius de re con

tingenti non potest sciri evidenter, utrum sit vel non sit, et per illum modum abstrahit

ab existentia et non-eaeistentia ....... Aliquando propter imperfeetionem' hottliae in

tuilivae ..... potest accidere, quod nullae vel paucae veritates eontingentes de re sit

intuitive cognita possint cognosci....... (CC) 0mne illud et sub eadem ratione, quod

erit obiectum intuitivae, potest esse obiectum abstractivae, et manifestum est , quod

quidquid reale potest cognosci abstractive, potest etiam cognosei intuitive ...... (GG)

Ideo dico, quod notitia intuitiva et abstrúcliva se ipsis differunt, et non penes obiecta

et penes causas suas quascunque, quamvis naturaliter notitia intuitiva non possit esse

sine eæistentia rei, ...... notitia autem abstractiva' potest esse naturaliter ipsa' re sim

pliciter destructa. ' - - - • * • • * . -

788) Summa t. log. I, 15, f. 6 v. B: Quod nullum universale sit aliqua sub

stantia extra animam eæistens, evidenter probari potest ..... Nullum universale est

substantia singularis et una numero; si enim diceretur, quod sic, sequitur; quod

Socrales erit aliquod universale, quia non est maior 'ratio, quod unum universùle sit

una substanlia singularis, quam aliu ...... Sequeretur, quod deus non posset unum

individuum simpliciter annihilare, nisi cetera individua destrueret, quia, si annihilaret

aliquod individuum, destrueret totum, quod est de essentia illius ...... Nullum uni

versale est substantia, qualitercunque consideretur; unde consideratio intellectus non

facit, quod aliquid sit, substanlia vel non-substantia, quamvis significatio termini

faciat, quod de illo, non pro se, praedieetur hoc nomen „substantia* vel non prae

dicetur...... Quodlibet universale est intentio animae, quae secundum unam proba

bilem opinionem ab actu intelligendi non distinguitur; unde dicunt, quòd intentio,

qua intelligo homines, est signum naturale significans hominem, ita naturale, sicut

gemitus est signum infirmitatis vel doloris; et est tale signum, quod potest stare pro

hominibus in propositionibus mentalibus, sicut vox polest stare pro rebus in propo

sitionibus vocalibus ......., Quod autem substantia non sit nata praedicari, patet,

qiiia, si sic, sequeretur, quod propositio componeretur ev substantiis' partidulâribus

et per consequens subiectum erit Romae et praedicatum '0æoniae (bezüglich des Letz

teren vgl. Ann. 599).' * * * • • • , , , • * • • , n.

348 XIX. 0ccam! (Parteistellung).

kommt, ist nicht etwa eine objective Wesens-Identität des Universalem und

des Singulärem, sondern beruht lediglich auf dem Begriffe des „Zeichens“

(signum), welehes ja- als solches mehrerem Bezeichneten gemeinsam ist 7°°);

und ' daher wird bei Erkenntniss eines Universale hinwiederum nicht aus

schliesslich oder einseitig bloss der geistige Begriff erkannt, sondern zu

gleich mit ihm gemeinsam auch das Singuläre, auf welches er sich be

zieht '""). Aber dabei dürfe man sich durch das Wort,,singularis“ nicht

täuschen lassen, denn dasselbe habe einen doppelten Sinn : nemlich einer

seits bedeute ,,singulare“ dasjenige, was Eines und nicht Wieles ist, und

in diesem Sinne sei Alles nnd Jedes ein Singuläres, mag es ein Ding

oderein Zeichen oder eine intentio oder ein Universale sein, imdem auch

letzteresi irgend Ein bestimmtes psyehisches Moment ist, und somit gebe

es in diesem Sinne, da für die Philosophie Nichts zugleich Eines und

Vieles ist (--- anders in der Theologie, welche ja lehrt, dass 1 = 3 ist,

vgl. Anm. 733* —), überhaupt. gar kein Universale; hiegegen andrerseits

hedeute ,,singulare“ dasjenige, was in der Einheit seines Seins auch nur

Eines (nicht aher Wieles) „bezeichnen“, kann, und in diesem Sinne bestehe

ein Unterschied oder selbst ein Gegensatz zwischen dem Singulären und

dem Universale, insoferne letzteres, während es allerdings Eines ist, zu

gleich wesentlichst dem Beruf hat, Mehreres zu bezeichnen, und somit

gebe es von Natur aus sowohl singuläre als auch universelle intentiones

animae, eine Unterscheidung, welöhe bei den Wortem mur auf willkürli

cher Einrichtung (Anm. 757, 774, 781) beruhe, daher auch die Singu

larität, vermöge deren ein Wort „terminus discretus“ ist, als dritte Be

deutung des „singulare“ genominen werden könne ""').

789) Evpos. aur. Praedicab. de genere: Illud, quod praedicatur de pluribus

differentibus specie, non est aliqua res, quae sit de esse illorum, de quibus praedi

catur, sed est una intentio, in anima naturaliter significans omnes illas res, de qui

bus praedicatur ..... Et ideo genus non est commune pluribus per identitatem in eis,

sed per quandam communitatem signi, quomodo idem signum est commune ad plura

signata...... Divisio praedicabilium non est divisio primo rerum, quae sint in ge

nere substantiae, sed est divisio nominum vel conceptuum vel intentionum in anima.

790) Sent. I, Dist. 2, qu. 4 Q: Secundum unam opinionem intellectus intelli

gendo hominem, non intelligendo aliquem hominem singularem, non intelligit rem

unam de genere substantiae, sed tantum , intelligit quendam conceptum mentis ......

Sed secundum aliam , opinionem vere intelligitur quilibet homo singularis, non cogni

tione propria nec aequivalenti, sed communi tantum.

791) Eaepos. aur. Perierm. C. 5: Vox est singularis in se, sc. quia est una res

et non plures ; potest tamen esse universalis per significationem et praedicationem.

- - - - - Singulare accipitur dupliciter: uno m0d0 pro e0, quod est unum et non plura,

et isto modo quaelibet res, sive sit signum sive signatum sive vov sive conceptus, di

citur singularis, et sic nulla res est universalis, ..... quia , nihil est unum et plura

secundum philosophos, quamvis secundum theologos posset concedi, sed de hoc non

est modo curandum (d. h. die Trinitäts-Lehre liegt ausserhalb der Philosophie)....

Alio modo accipitur pro e0, quod non est praedicabile et quod non significat plura,

et universale dicitur per oppositum illud, quod praedicatur de pluribus et est signum

plurium et, plura significat, quamvis ipsum in rei veritate sit unum et non plura,

et islo modo secundo accipiendo singulare et universale non esl idem ....... Inten

tionum animae, quaedam sunt universales et quaedam singulares, voces autem non

sunt singulares nec universales nisi , per institutionem sive ad placitum. Summa t.

log. I, 14, f. 6 v. B: ' Singulare potest, sumi dupliciter. . Uno modo hoc nomen ,,sin

gulare“ significat illud, quod est unum et non plura; et hoc m0d0 tenentes, qu0d uni

versale est quaedam qualitas mentis praedicabilis de pluribus, non tamen pro se, sed

XIX. 0ccam (Parteistellung). 349

Kehrt somit. 0ccam betreffs der Universalien, ebenso wie, ibei , intentio

(Amm. 778), immer wieder auf, die Aussagbarkeit, auf, ,,dici, de pluribus“,

und somit grundsätzlich (vgl. Anm. 768) auf das Urtheil, zurück ""*), so

ist es schliesslich. ebem dieser nemliche Standpunkt, welchem, er in peinli

cher Ausführlichkeit. und - unter , scrupulöser, Formulirung , aller, möglichen

Fragen, aller' Gründe und Gegengründe, bei der Discussion über die, Uni

versalienim Commentar zu Petrus Lombardus vertritt. Folgen ; wir dem

dortigem Werlaufe (einige anderweitige, Belegstellen aus, anderem. Schriftem

bei, einzelnen Punkten nicht vernachlässigend), ' so, begegnet ; uns. als, erste

die Frage, ob die Universalien wirkliche Dinge , ausserhalb der Seele seien,

welche dem einzelnen Dingen, deren gemeinsame Prädicate sie sind, we

sentlich innem einwohnen, währemd sie von denselben , real, verschiedem

sind; und indem num gegenüber dem Standpunkte der subjectiv psychi

schem, Auffassung diese Frage demnoch im Hinblicke auf die Wesens-Ein

heit, gleichnamiger Individuem und auf die Unvergängliehkeit , der Allge

meinbegriffe manigfach bejaht werde "°°), bemerkt hiegegen Oecam vorerst,

-— ---- -

pro illis pluribus, dicere habent, qu0d quodlibet universale est vere et realiler singu

lure (diess heruht auf einer schon von Middleton, ob. Anm. 230, benützten Stelle

Avicenna's)..... Aliter accipitur nomen „singulare“ pro omni eo, quod est unum el

est signum alicuius singularis nec est natum esse signum plurium. Et sic nullum

universale est singulare, quia quodlibet universale * natum est esse signum plurium.

...... Unde vocando universale aliquid, quod non est unum numero, quam, acceptio

nem multi tribuunt universali, dico, quod nihil est universale, nisi, farte, al)uletur, ww

cabulo dicendo, populum non esse unum numero et, esse, universale; sed puerile esset.

Dicendum est igilur, quod quodlibet universale est una res, singularis, et, ideo npn est

universale nisi per significationem, quia est signum plurium..... Forma, quamvis, in

comparutione individuorum sit universalis, tamen in comparalione, animae , singularis,

in qua imprimitur, est individua, ipsa, enim est una eae formis, quae sunt, in, intel

lectu. Quodl. V, qu. 12: Utrum universale sit singulare ..... , Logice loquando tri

pliciter accipitur singulare et individuum. Uno modo dicitur singulare,, quod est, unu

res numero et non plures res; , alio m0d0 dicitur singulare, res , eaetra, animam, quue

est una et non plures nec est signum alicuius;, tertia, m0d0 ..... signum proprium

uni, quod vocatur terminus discrelus ...... , Universale est , singulare, et individuum

primo modo, quia vere est una qualitas menlis singularis, et non, est, plures, qualila

tes. Sed secundo modo non est singulare, quia nullo m0d0 , est, res extra, animam

quodcunque universale; similiter , universale non est singulare terlio modo, quia, uni

versule esl signum naturale vel voluntarium commune , pluribus et (non tantum , uni.

S. Amm. 839. - \ • • • , - ,w *

792) Eaepos. aur. Praedicab. de specie: , 0rdo praedicamentalis non componitur

eae rebus eaetra animam, sed ev conceptibus et inlentionibus , in anima, quae non ha

bent aliquem ordinem, nisi quod unum est communius et dicitur, de pluribus et illud

vocalur superius, el aliud est minus commune et dicitur, de paucioribus et illud est

inferius ..... Species conlinet individua non sicut quoddam totum, de cuius essentia

sint individua, ...... sed contineri , hic idem est quod de pluribus praedicari.

793) Senl. I, Dist. 2, qu. 4 A: Quaero, uirum illud, quod immediate et pro

arime denominatur ab intentione universalis et, univoci sit aliqua vera res , eaetra ani

mam inlrinseca et essentialis illis, quibus est univoca et communis, distincta, realiter

ab illis. Primo, quod sit vera res. essentialis et, intrinsecu illis, quibus est commune,

videtur, quia ...... isti du0 homines, universalis et, particularis scilicet, cui , accidit

univocatio, sunt unum essenlialiter; sed illud, quod est unum essentialiter, cum ali

quo enle reali eaclra animum, est vere res et essentialis alicui rei ..... Secundo, quod

sit res distincta realiter, videtur, quia impossibile est, eandem rem esse corruptibilem

et incorruptibilem; sed universalia sunt incorruptibilia, ..... ergo, non sunt eaedem

res cum singularibus. Ad oppositum: ...... unum et ens sunt eae relius universali

bus, quae non habent esse eaclra animam ..... Ad istam quaestionem est una, opinio,

350 XIX. 0ccam, (Parteistellung).

\

dass. bei sólcher Anmahme diei Universalieii, bereits. singularisirt,, d.ih. zu

concretem Einzelm-|)ingen gemacht.seiem, bei ; welchen einelangel)liche com

*nunicabilitasi (tliomistische, Ansicht,) s. Abschn,, XWII, Anm. 380-392 u.

494), einerseits zweifelhaft bleibe und andrerseits eine Singularisirung oder

örtlichei Vervielfältiguiig, dochi nicht, ausschliesse ; ferner, dass diei. Univer

saliem damni mur. Summanden oder Theile (vgl. Anm. 781, 799 f.), des We

sens der Einzelndinge sein könntem, wormaeh in einem Individuum elyenso

viele, ,,resf* stecken, müssten, als Universalien vom ihm ausgesagt werdem;

ausserdem dass das Universale micht Gegensätze in sieh aufnehmen könne,

was, dooh^ bekanntlich bei Substanzem , wesenllich / der Fall, sei; endlich

*dass mit der Vernichtung Eines, Individuums , der Untergang der ganzen

(}aitung verbundem sein müsste 7"*). Ueberhauptja sei die Annahme einer

derartigem Existenz der Universalien weder zur Erklärung ides , Urtheiles

möthig, oder zulässig, , weil „ der.Theil , (--- Theile aber seiem , in solchem

Simne die Universaliem —) nicht wesentlich vom Ganzen prädicirt werdem

könne, noch bedürfe man derselben zum , Behufe der realem Disciplinem,

weil für diese das Urtheil allein genüge (s. sogleich Anm. 797 f.), noch

auch endlich zum, Behufe der Definition ,, da diese immer etwas , vom de

.* i * r, • , • i ■ ••! . i * ' . '.', , , . - , it ,. , • i • i • :i • • **• . • • i • •, ! -

—, , *' , . - - • \ , , * * u*

v * * , , • \ .*w • • • \ - - - - -

quod quodlibet universale univocum est quaedam 'res, eavistens eaetra animam realiter

in quolibet singulari et de esséntia cuiuslibet singularis distincta realiter, a quolibet

singnlari et a quolibet alio universali..... • Pro , illa opinionew arguunt , multipliciter,

d. h. es. werdem nnn dreizehn Gründe afür dieselben angeführt. , , , ww , w, ov

w 794) Ebend. D: Ista opinio est simpliciter falsa et absurda ; ideo arguo contra

eam primo sie: »Nulla. una res, numero non variata nec multiplicata est , in , pluribus

' suppositis^ vel singularibus nec etiam quibuscunque individuis creatis simul et semel,

sed talis res, si poneretur, esset una numero, ergo non esset in pluribus singularibus

; nee de wessentia illorum ....... Sed res singularis et universalis per se .sunt duae res

' distinctae realiter et aeque simplices, vel res universalis est magis simpleae, nec maio

rem pluralitatem rerum intrinsecam includit una quam alia, sc. res wniversalis quam

singularis ; igitur si res singularis est una numero,” res universalis verito una numero.

..... , ' Si dicitur, quod \illa res univérsalis est realiter communicabilis multis et est

realiter in multis, non sic autem res singularis, et ideo, quamvis non includat intrin

sece maiorem pluralitatem rerum, non tamen est una numero sicut res singularis, con

tra quaero, quomodo est communicabilis multis et quomodo est in multis ...... Si di

citur, quod ipsa non variata, in se nec multiplicata communicatur multis et distincta

remanet realiter ab illis , talis communicabilitas vel eacistentia in multis non eaccludit

wnitatem numeralem ...... 0mnis res faciens, numerum cum alia re. distincta est una

res numero, vel plures res numero; sed talis res universalis si ponatur, vere facit nu

merum eum re singulari; ergo ipsa est una res numero vel plures res mumero; sed

non est plures res numero;..... ergo est una numero ..... Si dicitur, quod illa res

vniversalis est de essentia Socratis ei non tota essentia Socratis, quia tunc non esset

res alia a Socrate, ergo \ est, pars essentialiter Socratis, eæ illo . sequuntur multa ab

surda...... Sequeretur, quod tot essent res realiter distinetae in quolibet , singulari,

quot sunt universalia praedieabilia • univoce de eodem ..... 0mnis res eætra animam

in genere subslantiae est, susceptiva contrariorum; ergo si sit aliqua substantia , uni

versalis, vere erit suscepliva contrariorum; sed nullum universale est susceptivum com

trariorum; ergo nullum tale universale est res realis in genere substantiae., Summa t.

log. II, 2, f. *25. v. B: Si humanitas sit alia res a singularibus et sit de essentia

singularium ;' ergo idem non variatum esset in pluribus, et ita unum non variatum

numeraliter esset in • diversis locis; quod est falsum. • Similiter , idem non variatum

damnatum win Juda et salvatum in Christo, et ita aliquid esset damnatum et miserum

in Christo; * quod est absurdum. Similiter tunc deus non posset aliquid individuum

annihilare, nisi destrueret omnia ihdividua eiusdem generis. •* • .

XIX. 0ccam (Parteistellung)! 351

finiiitem Gegenstande Werschiedemes· ist 7°°). Hiezu aber fügt er noch einen

anderem, Einwand, welcher mach , der Lehre vom consequentia formulirt ist

und , auf der Theorie der suppositio beruht (vgl. Anm. 777, u. 781)5 mem

lich, falls- das Universale in dem angegebemem , Simne, eine „res“, wäre,

d., h. nicht bloss. ein Zeichen für ein Bezeichnetes, so misste es befähigt

sein, für sich selbst supponirt zu werden; dann aber käme mani bei der

Folgerung „Mensch ist eine Species, also , ist/Thier eine. Species*** oder, l)ei

dem Urtheile „Die miederste Species, istheine Substanz“, zu falschen , Be

hauptungen, sowohl wenn man nach suppositio personalis,iials.auch weam

mani nach , suppositio simpleae , verfährt;, also. könne, das | Universale, nicht

eine res sein """). Ausserdem müsse um der logisch Ungeübten willem

bemerkt werdem, dass der Bestand, der realem isciplinen durchaus micht

einen Einwand gegen die Subjectivität der psychisch erfässtem Universa

lien in sich schliesse (wie Burleigh gemeint hatte, s. ob. Amm. 591 u. 598);

demm vor Allem habe jede Wissenschaft, möge sie real oder rational sein,

mur Urtheile' zum Gegenstande, weil Urtheile affein es seiem, welche „ge

wusst“ werden (s. Anm. 754), wobei es, für die, Währlieit des Urtheiles

gleichgültig sei, ob es aus Geschriebenem oder, aus, gesprochenem Wortem

oder inmerlich aus Begriffem bestehe;, Worte ja seien bei jeder Wissen

sehaft fiblich, der Unterschied hingegem liege nmr darim, dass bei dem

reálem Disciplinem die Worte (oder termini) durch suppositio auf coii

crete, einzelne I)inge, bei, dem rationalem durch, suppositio auf, Begi ille,

und bei , den, grammatischen, Theorien durch suppositio , auf, Worte selbst

, , w w , \ \ \ \ . \\w,,, ,,, , , \\, \. , , , , *» ' \\ \^ \ • • • • • • w • \ .

·v · · · · · · · · · · · · · · · · \ \ • • • w w ww ww \ • \ • . • • * w. w, , , • • • , , ,

v, 795) Sent. I, a., a. 0. :, Ideo dico , qliler ad, quaeslionem, quod nulla res realiter

distincta a singularibus rebus et intrinseca, eis est universalis et conmunis eis, quia

talis res, non esset ponenda , nisi ad salvandam praedicationem essentialem, unius, de

altero vel ad salvandam scienliam de rel)us et diffinitiones rerum, quas, omnes, innu

unt arguentes pro opinione Platonis., Sed primum non, valet, quia, eo a ipso, quod

ponitur intrinseca ibi et distincta a re singulari, 0p0rtet, quod sit pars, rei, sed, pars

n0n. potest praedicari essentialiter de re....... Nec propter, secundum oportet, ponere,

quia ad habendum scientiam realem sufficit habere propositiones per se, quae possunt

haberi sine, tali alia re ..... Nec 0p0rtet. lalem rem ponere propler tarlium,...... (F)

quia numquam diffinitio et diffinitum sunt, eadem res ; sicut enim non sunt, idem ter

minus, ita non sunt eadem res, ho6 non obstante, quod pro, eadem re supponunt (letz

teres ebenso Summa t. log. I, 20, f. 8. v.. B..und. hiezu Anm.:848). ' * r, ,

, 796) Ebend. Ab inferiori , ad, superius est bona consequentia, (s. Abschn., XVII,

Amm. 623), quando, sc. superius, et inferius supponunt pro rebus , celeris, quamvis, non

sequitur, quando supponunt pro se, ipsis ; ergo sequitur „homo est. species, ergo ani

*mal est species*; quaero ergo, quomodo supponit, „animal“; aut personaliter, et tunc

haec est falsa, quia, nullum , animal, est species; aut, simpliciter, et tunc est falsa,

quia lunc animal supponit, pro illo communi, et illa res communis, non est , species

specialissima, sed genus..... Praeterea si haec sit vera „species , specialissima , est

subslantia“, aut substantia supponit simpliciter aut personaliter: si simpliciter, tunc

haec est falsa, quia tunc species specialissima essel genus generalissimum; si personaliter,

adhue est falsa, quia tunc supponit, pro suppositis et singularibus, et per, consequans

species specialissima esset aliquid, singulare. . Ideo dico, quod nulla res talis, est, quae

sit, universalis , et inlrinseca illis, quibus est communis. , Summa t. log. I, 66, f., 21

v. B; Supposilio simpleae est, quándo terminus supponit, pro intentione animae, (s. l

untem Anm. 877 u. 879), quae aliquando est, communis pluribus per praedicationem,

aliquando vero esl. propria uni; et ratio huius est, quod nihil est a parle rei, quando

sit, simpliciter singulare. Unde error, illorum, qui credebant, aliquid esse in re prae

ter, singulare, et quod humanitas, distineta ansingularibus, est aliquidi in lindividuis et

de essentia eorum, induaeit eos in illos errores et multos alios logicales. , , i ,,.,,, ,

352 XIX., 0ccam (Parteistellung),

sich beziehen , (vgl. Anm. 776); jene innerem iUriheile, aber, welche, allem

ausgesprochenem Urtheilen zu Grunde liegen (Anm. 769), seiem, eben, uur

aus solchem termini zusammengesetzt, welche Begriffe, sind 7°7). , Darum

solle , mam auch , mit Sophistereien, welche dem juristischen Gebiete der

Stipulation entnommen sind (s. ob. Anm. 590), nicht weiterem Unfug trei

ben ; demm sowie jene derartigem Beispiele sich einfach durch suppositio

confusa tantum, (s. Abschn. XVII, Anm. 205 ff.) lösen, so komme über

haùpt in den Urtheilen Alles, auf die suppositio an, deren Kemntniss, in

allem Detail allerdings Sache, des Logikers sei7°°). • • !

Die zweite Frage, welche dahin geht, ob die Universalien als wirkliehe

' 797) Sent. a. a. 0. qu. 4 M: Scientia realis non est semper de rebus tanquam

de illis, quae immediate sciuntur, sed de ' aliis pro rebus tantum supponentibus .....

tfygt aliquos ineæercitatos in logica sciendum est, quod scientia quaelibel, sive sit

l reulis 'sive, rationalis, est, tanlum de prop0sitionibus, tanquam de illis, quae , sciunlur,

(quia solae propositiones sciuntur ..... Sicut propositio prolata vere componitur eae

\ocibus et proposilio scripta vere componitur eae scripturis, ita propositio tantum

] concepta componitur tantùm eæ intellectionibus'vel conceptibus seu intentionibus ani

t mae ..... Sicut'propositio prolata scitur, ...... ita propositio in menle, quae nullius

linguae, est, vere scitur ..... Scientia aliquarum lalium propositionum prolatarum est

realis, el aliquarum, rationalis, et tamen, illa, scita et omnes, partes istorum vere sunt

voces, quia, cum partes aliquarum supponunt et stant non pro se ipsis vocibus, sed

prò rebus eaetra, puta pro' sübiectis,'ideo illarum propositionum scientia dicilur realis;

aliae autem partes aliarum propositionum stant pro ipsis conceplibus mentis, ideo scientia

illárum potest dici; rationalis vel logicalis; et istarum proposilionum prolalarum, e. 9.

,,h0m0 est v0ae bissyllaba“, potest dici grammatica. Et tamen omnes propositiones tales

et partes earum sunt voces, et solum dicuntur ad diversas scienlias pertinere, quia

partes pro diversis supponunt, quia aliquae supponunt prò rebus, aliquue pro conceptibus

mentibus, et aliquae pro ipsis vocibus. Ergo eodem m0d0 proportionabiliter de proposi

tionibus in mente, quae vere possunt sciri a nobis, quia omnes termini illarum sunt

[tantum conceptus, et non sunt ipsae, substanliae eaetra..... In ista propositione in

| mente „omne corpus componitur eæ materia et forma singulari“ non fit suppositio

| pro aliquo corpore universali, quia nullum tale corpus est, .... sed scientia isto modo

lest de rebus singularibus, quia pro ipsis singularibus termini supponunt. Ebend. N:

iNihil refert ad scientiam realem, an termini propositionis scitae sint res eætra ani

lmam vel. tantum sint in anima, dummodo stent, et supponant pro ipsis rebus eaetra ;

et, ita propter scientiam realem non opporlet ponere tales res uniuersales distinctas

realiter a rebus singularibus. Hiezu Amm. 843, a. Ende.

798) Ebend. X: Si proterviatur,...... quod haee est vera „aliquis promitlil, se

dulurum alteri aliquem equum“, tunc quaero: aut iste promittit alteri rem aliquam

singularem aut , universalem aut conceptum. Non rem , singularem, quia non plus

unam, quam aliam, et ita vel nullum equum promittit et ita possel tenere promissum

nullum equum dando, vel promittit quemlibet equum et ita non posset tenere promis

sum nisi dando quemlibet equum. Si promillat rem universalem, habetur proposilum.

Si eonceptum, hoc non est verum, quia promittit veram rem ...... Ista cavillalio non

esset hic ponenda, nisi quia aliqui putantes, se scire logicam, ponderarent talia pue

rilia, propter quae ponuntur multa absurda circa suppositionem terminorum...... Est

fallacia figurae dictionis commulando unum modum supponendi in alium ...... In

ista propositione ,,equum“ supponit confuse tantum vel aliquo modo consimili, quia

non supponit confuse et distributive ...... Saepe terminus praedicatus habet supposi

tionem comfusam tanlum vel aliquam, quantum ad praedicala , consimilem cum signo

distributivo praecedenti; verumlamen utrum vi sermonis habeat suppositionem confusam

tanlum vel non, ad praesens non curo, et ideo ista omittamlur, quiai pertinent ad lo

gicos. Ignorantia tamen istorum facit multa. difficilia et in theologia, el in aliis scien

tiis realibus, quae, si ista puerilia essent perfecte scitu, essent\ valde facilia. Hiezu

d. Schluss d. Anm. 879; vgl. auch Anm. 806; die logische Lösung aber des juri

stischen Beispieles s. untem Amm. 885.. - - - - - -

• •• ' •* • . ** , ,

XIX. 0ccam (Parteistellung). 353

äussere Dinge, in den Individuen, von welchen sie , reell verschieden

seien, mittelst einer Wervielfältigung reell existiren, liegt eigentlich näher

an der Controverse über das Princip der Individuation, wurde aber jeden

falls nur vom Halb-Thomistem auf Grundlage Albert's (s. Abschn. XVII, Anm.

378, 381 f., 393) bejaht; denn soweit unsere Kenntniss der verschiede

men Parteistellungem reicht, finden wir diese Ansicht hauptsächlich von

Herveus (ob. Anm. 411 u. 416), theilweise auch von Gottfried von Fom

taines (ob. Anm. 66) und von Aegidius (ob. Anm. 382 f.) vertretem; Occam

aber bekämpft dieselbe darum, weil im Hinblicke auf die Werschiedenheit

der Individuen dann zuletzt ebenso viele niederste Artem statuirt werden

müsstem, als es Individuem gibt, und weil auch hier das Universale zu

eimem real , verschiedenem wesentlichem Theile des Einzeln-Dinges gemacht

werde, während das Bestehen eines Theiles im Wesen, wenn überhaupt

zulässig, nur in der prädicativem Aussage der Artbegriffe im Vergleiche

mit den Gattungsbegriffen gefunden werden könne """), sowie* man bei

Allem stets das Verhältniss der Aussage und der Suppositions-Fähigkeit

als einzig richtiges im Auge behalten müsse *"").

Die Beantwortung hingegen der dritten Frage, welche gleichfalls in

das Princip der Individuation hinüberspielt, nemlich ob die Universalien

etwas ausserhalb der Seele Bestehendes seiem , welches mur formaliter

(nicht aber real) vom Individuum verschieden sei, ist direct gegen Scotus

799) Sent. I, Dist. 2, qu. 5 A: Quaero secundo, utrum universale et univocum

sit vera res eætra animam realiter distincta ab individuo, in eo tamen realiter eaeistens

realiter multiplicata et variata ..... (B) Est una opinio, quae imponitur doctori sub

tili a quibusdam, sicut ab aliis opinio recitata in praecedente quaestione (d. h.

Anm. 793) sibi imponitur (somach bestanden damals sogar darüber Meinungsver

schiedenheiten, was Lehre des Scotus sei nnd was nicht; jedenfalls aber waren die

beiderseitigen Referentem, auf welche sich hier 0ccam beruft, ziemlich unwissende

Menschen, wahrscheinlich ächte Thomisten); et est opinio, quod universale est vera

res eætra animam distincta realiter ab una differentia contrahente, realiter tamen

multiplicata et variata per talem differentium contrahentem. Sed ista opinio videtur

esse simpliciter falsa, quia...... (C) humanitas Socratis realiter distinguitur a diffe

rentia contrahente illam humanitatem (d. h. wenn zum Universale die Individuation

als etwas Werschiedenes hinzutreten soll)...... Si humanitas sit alia et alia, erg0

tot erunt species specialissimae, quot sunt individua ...... (D) Dico ad quaestionem,

quod in individuo non est aliqua natura universalis realiter distincta a differentia

contrahente, quia non posset ibi poni talis natura, nisi esset pars essentialis ipsius

individui ..... Similiter si in individuo essent talia duo realiter distincta, non videtur

includere contradictionem, quin unum istorum posset esse sine altero, et tunc posset

esse gradus individualis sine natura contracta vel e converso, quorum utrumque est

ubsurdum..... . Universale aliquo modo significat partem, quando est genus ad multa

composita distincta formis specificis; ...... et ideo universale non est realiter pars,

et ide0 non 0p0rtet, quod realiter multiplicetur.

800) Eaepos. aur. Praedicab. De specie: Sicut genus non est de esse speciei nec

pars eius, ita species non est de esse individui, sed est quaedam inlenlio in anima

significans ipsa individua, et est praedicabilis de eis non pro se, sed pro ipsis indi

viduis, quia ..... praedicatum non supponit pro se, quia tunc denotaretur, quod S0

crates esset hoc praedicatum commune „homo“, quod est manifeste falsum, sed ,,homo“

supponit pro ipsis individuis ..... Ideo species non est realiter in individuo. Summa

t. log. I, 20, f. 8 v. A: Genus non est aliqua res eaetra animam eæistens de essentia

illorum, de quibus praedicatur, sed est quaedam intenlio animae praedicabilis de

multis, non quidem pro se, sed pro rebus, quas significat.

PRANtl, Gesch. III. 23

354 XIX. 0ccam (Parteistellung).

gerichtet *"'). Und zwar wendet Occam gegen denselben ein, dass es im

Umkreise der natürlichen Dinge überhaupt keime formale Unterscheidung

ohne eine reale geben könne (anders verhalte es sich freilich bei der

Trinität, vgl. Anm. 791), dass der äussere Gegenstand, welcher als sol

cher singulär ist, nicht zugleich gemeinsam sein könne, dass es (wie oben

Anm. S00) Zuletzt so viele Artem als Individuen geben müsste, oder dass

entweder alles Singuläre ein Universale wäre oder es kein Universale

gäbe (wie oben Amm. 794) und somit der Unterschied der Individuem ge

tilgt werde, dass von Natur aus nicht das Allgemeine als das Frühere

beabsiehtigt werde, sondern gerade das Singuläre (ob. Anm. 783), emdlich

dass in den Urtheilen das Prädicat zugleich sein eigenes Subject wäre,

weil ja der höhere und der niedere Begriff real das Nemliche seien *"*).

801) Sent. 1, Dist. 2, qu. 6 A: Quaero terlio, ulrum aliquid, quod, est univer

sale et univocum, sit realiter eaetra animam eae natura rei distinctum ab individuo,

quamvis non realiter...... Dicitur, quod in re eætra animam est natura eadem rea

liter cum differentia contrahente ad determinatum individuum, distincta tamen forma

liter, quae de se nec est universalis nec particularis, sed incomplete est universalis

in re, et complete secundum esse in intellectu. ' Et isla opinio est, ut credo, opinio

subtilis doctoris, qui alios' in subtilitate iudicii eæcellebat (s. ob. Anm. 100, 102,

121 f.)......*' Et est de intentione istius doctoris, quod praeter unitatem numeralem

est unitas realis minor unitate numerali (Amm. 141)..... Non est ergo ista entitas

materia vel forma vel compositum, inquantum quodlibet istorum est natura, sed est

ultima realitas entis, quod est materia, et entis, quod est forma, et entis, quod est

compositum (Amm. 147)..... (D) Pro conclusione, principali istius multipliciter (folgen meum Gründe). opinionis arguitur - . i *.

802) Ebend. E: Contra istam opinionem potest argui duplici via. Primo, quod

impossibile est, in creaturis aliqua differre formaliter, nisi distinguantur realiler (s.

Anm. 817)...... (F) Secunda via potest argui contra praedictam opinionem, quod

non est vera, eliam posit0, qu0d esset talis distinctio ; primo sic : quandocunque cpn

venit alicui realiter unum 0pp0situm, ..... reliquum opposilorum sibi non c0nvenit

realiter; ..... sed per te omnis res eætra animam est realiter, singularis una numero,

• • • . • • ergo nulla res eætra animam est realiter communis , nec una unitate opposita

unitati singularitatis ...... (G) Secundo principaliter iuaeta istam viam argu0 sic,

quia, si natura islo m0d0 esset communis, sequeretur, quod tot essent species et

genera, quot sunt individua ..... (H) Si dicatur, quod res non est complete univer

salis, sed solum secundum quod est considerata ab intellectu, contra quaero de illo,

quid immediate denominatur universale. Aut est praecise una res eætra animam, aut

erit praecise ens ralionis, aut est aggregatum ev ente reali et ente rationis. Si detur

primum, habelur, qu0d res singularis est simpliciler complete universale , contra dictum

proprium ...... Si delur secundum, sequitur, quod nulla res est universalis nec c0m

pletive nec inchoative ..... Si detur tertium, ..... slabit, quod quot sunt individua,

tot erunt genera generalissima ...... (J) Tertio arguo sic: humanitas in Socrate et

humanitas in Platone realiter distinguuntur, ergo utraque illarum , est realiter una

numero, et per consequeus neutra est communis ...... (M) Quae sunt una res in

creaturis, non sunt alterius et alterius rationis; sed differentia individualis et natura

c0ntracta sunt una res ...... Socrates includeret aliquid alterius rationis ab illo, qu0d

est in Platone, quod falsum est, quia tunc Socrates et Plato non essent simpliciter

eiusdem rationis ....... (0) Quod natura est prior naturaliter hac entitate, ut haec

est, hoc non est verum ....... (R) Illud, quod est universale et univocum, non est

aliquid realiter eæ parte rei, distinctum formaliter ab individuo, ...... quia lunc

quandocunque praedicatur superius de inferiori, praedicaretur idem de se, quia supe

rius et inferius essent eadem res (in Bezng auf Letzteres vgl. Anm. 812). Summa

t. log. II, 2, f. 26 r. A : Nec valet dicere, quod humanitas Socralis non distinguitur

a Socrate realiter, sed formaliter tantum; quia talis distinctio non est ponenda in

creaturis, quamvis aliquo modo posset poni in divinis; et hoc, quia in crealuris im

• • . i . .

.XIX.: 0ccam (Parteistellung). [355

Die gleichen Einwände richtet. 0ccam auch anderwärts gegen die Scoti

sten mit specieller Bezugnahme auf das Princip der Individuation, bezüg

lich dessen er in ganz, ähnlicher Weise, wie Durand (ob. Amm. 569), und

Burleigh (ob. Anm. 603) im Gegensatze gegen die Häcceität des Scotus, an

eine, materia particularis in Verbindung : mit einer forma particularis

denkt*"*), woraus folgt, dass Individuem gleieher Art lediglich mittelst

ilhrer selbst in einem Gemeinsamen zusammentreffen, was , durch die im

tentio in einem Zeichen des Wesens ausgedrückt wird , ; sei es als ein

Substantielles oder sei es als, eine der übrigem meum Kategorien; deum

dass mam das Universale selbst auch ein Accidens mennen könne, betreffe

nur das psychische Auftreten desselben, nieht aber das Wesem des durch

die intentio Bezeichneten *"*).

I)urch die vierte Frage werdem die vorhergehendem drei Zusammen

allgemeiner dahin formulirt, ob das Universale überhaupt in irgend einer

Weise , sachlich ausserhalb der Seele existire; und aus , einer Aufzählung

possibile est dare aliquam rem unam numero, quae sit realiter plures res et quae

libet illarum, sicut est in divinis, nam divina essentia est tres personae etc.

803) Summa t. log. I, 16, f. 7 r. B: Videtur tamen aliquibus, quod universale

aliquo modo est eætra animam et in individuis, rion quidem distinctum ab his rea

liter, sed tamen formaliter; unde dicunt, quod in Socrate est natura humana, quae

contrahitur ad Socratem per unam differentiam individualem, quae ab illa natura

non distinguitur realiter, sed formaliter, unde non sunt duae res, una tamen non est

formaliter alia. Sed haec opinio videtur esse irrationabilis, quia in creaturis non

potest esse aliqua distinetio qualitercunque eætra nnimam, nisi ubi sunt res distinctae.

- - - - - - Item eadem res non est communis et propria ..... Item si natura communis

esset eadem realiter omni differentiae individuali, ergo tot essent realiter naturae

communes, quot sunt differentiae individuales ...... Item quaelibet res se ipsa, et

non per aliud, distinguitur, a quocunque distinguitur..... (v. A) Dicendum est igitur,

quod in ereaturis nulla est talis distinctio formalis ...... Et ideo non est imaginan

dum, quod in Socrate sit humanitas vel natura humana distincta a Socrate quocunque

modo, cui addatur una differentia individualis contrahens illam naturam, sed quidquid

imaginabile substantiale eæistens in Socrate vel est materia particularis vel forma

particularis vel aliquid compositum eæ his, et ideo omnis essentia et quidditas et

quidquid est substantiae, si sit realiter eaetra animam, vel est simpliciter et absolute

materia vel est forma vel compositum eae his.

804) Ebend. 17, f. 7 v. A: Multis non parvae auctoritatis viris videtur, quod

•universale aliquo modo sit eaetra animam et de essentia substantiarum particularium,

ad quod probandum nonnullas rationes, et auctoritates adducunt. Unde dicunt, quod,

quando aliqua realiter conveniunt et realiter differunt, per aliud conveniunt et per

aliud differunt, ..... ergo includunt aliqua praeter ista, quibus distinguuntur.... . .

Item plus conveniunt Socrates et Plato, quam Socrates et 'asinus (s. ob. Anm. 99),

ergo in aliquo conveniunt Socrates et Plato, in quo non conveniunt Socrates et asinus.

- - - - - - Item si universale non esset substantia, omne universale esset accidens ......

Et ad istas rationes respondeo ...... Concedendum est, quod Socrates per idem con

venit specifice cum Platone et differt , numeraliter, ab eodem, ..... sed sufficit, quod

se, ipsis conveniant...... Loquendo de vi vocis et secundum proprietatem sermonis

concedendum est, quod nullum universale est de essentia cuiuscunque substantiae ;

omne enim universale est intenlio , animae vel aliquod signum voluntarie institutum,

tale autem non est de essentia substantiae ... ... Sed magis proprie loquendo debet

concedi, qu0d universale eaeprimit vel explicat essentiam substantiae, h. e. naturam,

quae est substantia....... Habent dicere- illi, qui ponunt, intentiones animae esse

qualitales mentis, quod omnia universalia sunt, accidentia, non tamen , omnia univer

salia sunt signa accidentium, sed aliqua sunt signa substantiarum tantum et illa

constituunt praedicamentum substantiae, alia autem constituunt alia praedicamenta.

(Betreffs des Letzteren vgl. Anm. 812.)

23 *

356 XIX. 0ccam (Parteistellung).

verschiedemer Meinungen, wobei wir deutlich nicht. bloss den Thomismus

umd den Scotismus, sondern auch Baconthorp, Aegidius, Durand, Burleigh,

Mayron, Herveus und Aureolus wiedererkennen, liest sich 0ccam in sei

ner Weise heraus, dass Alle eben doch in irgend eimer Beziehung das

Universale mit dem Singulären identificirem und somit dem ersteren einem

sachlichen Charakter beilegem °''°). Hingegen mach seiner eigenen Ansicht

müsse durchweg , daran festgehalten werdem, dass in der Aussenwelt

schlechthin nur Singuläres existire (s. Anm. 781 u. 783) und dass dieses

unserem Intellectus , reize („movet“, vgl. Amm. 784), welcher danm den

Gegenstand vorerst verworrem und hierauf deutlich (confuse und distincte,

vgl. Anm. 786 f.) erfasse ; und es liege somit alle Universalität lediglich

im subjectiven Intellectus, wie schon Aristoteles mit Recht gegen Plato

bemerkt habe, und mur durch willkürlichen Sprachgebrauch (voluntaria

institutio, s. Anm. 757 u. bes. 782) könne eine äussere Substanz als uni

versell bezeichnet , werden; denn das, richtige Verhältniss des Gemeinbe

griffes zu dem emlsprechenden äusseren Einzelndinge liege immer mur

(vgl. Anm. 798) in der suppositio personalis *"").

S05) Sent. I, Dist. 2, qu. 7 A: Quarto quaero, utrum illud, quod est universale

et commune univocum, sit quomodocunque realiter a parte rei eætra animam . . . ...

(B) 0mnes, quos vidi, concordant dicentes, quod natura, quae est aliqu0m0do uni

versalis, saltem in polentia et incomplete (diess bei Baconthorp, s. ob. Anm. 689),

est realiter in individuo, quamvis aliqui dicant, quod distinguitur realiter (so die

strengen Thomisten und auch die Mehrzahl der Halbthomisten), aliqui, quod tantum

formaliter (so die Scotisten), aliqui, quod nullo modo eæ natura rei, sed tantum

secundum rationem vel per considerationem intellectus (s. bei Aegidius, Anm. 379, bei

Durand, Anm. 559 f., und bei Burleigh, Anm. 588). Unde dicunt aliqui , quod in

creaturis est quaedam forma, quae secundum rem et naturam nullam unitatem habet

in se omnino, sed in se est naturaliter divisa et habet solum unitatem secundum in

tellectum rationis (s. bei Mayron, Anm. 509 u. 515)..... (C) Vult ergo ista opinio,

quod forma generis non est simpleæ eæ se, sed eæ se est divisa, sed forma speciei

eae se est una simplea: et ut sic est universalis, sed ipsa forma ut signata in hoc

supposito est particularis; ita qu0d ista opinio ponit, quod tam forma generis quam

speciei subsistit in ipsis singularibus, quamvis aliter et aliter. Alii autem ponunt,

qu0d res secundum esse suum in effectu est singularis et eadem res secundum esse

suum in intellectu est universalis (s. bei Herveus, Anm. 402)...... (E) Alii autem

moderni ponunt, quod eadem res sub uno conceptu est universalis et sub alio con

ceptu est singularis (s. bei Aureolus, Anm, 706) ....... (F) Sic ergo omnes istae

opiniones ponunt, quod, universale et singulare sunt eadem res realiter nec differunt

nisi secundum rationem; ..... omnes conveniunt in hoc, qu0d universalia sunt aliqu0

modo a parte, rei, ita, quod sunt universalia realiter in ipsis singularibus. Pro ista

conclusione potest argui multipliciter (d. h. es, folgem num zweiundzwanzig Gründe).

806) Ebend. F: 0mnis res positiva eætra animam eo ipso est singularis, et haec

res sic singularis est apta nata movere intellectum ad concipiendum ipsam confuse et

ad concipiendum ipsam distincte. Et voco conceplum confusum, quo intelleetus non

distinguit unam rem ab alia, et sic Socrates movet inlellectum ad concipiendum

; hominem, et per illum intellectus non dislinguit nec distincte cognoscit Socratem a

; Platone ; ..... etiam movet intellectum ad concipiendum ipsum modo non confuso, et

* sic dico, quod hic Socrates est homo ...... (G) Non videtur, quod aliqua res eætra

animam sit substanlia universalis, nisi forte per voluntariam institutionem ......

(S) Nulla res eætra animam, nec per se nec per aliquid additum reale vel rationis

nec qualitercunque consideretur vel intelligatur, est universalis, quia tanta est im

possibilitas, quod aliqua res sit eaetra animam quocunque modo universalis, nisi

; forte per institutionem voluntariam, quomodo ista vox „homo“ est singularis et uni

versalis, quantu est impossibilitas, quod homo per quamcunque considerationem vel

XIX. 0ccam (Parteistellung). 357

Gilt, hiemit als feststehend, dass die Universaliem nicht ausserhalb der

Seele existiren, so ist endlich als Gegenstand einer fünftem Frage noch

die Erörterung übrig , ob dieselben eine vorstellungsweise oder eine ge

genständliche Existenz in der Seele. haben; und indem 0ccam auch hier

wieder verschiedene Meinungen aufzählt, welche uns nach Maassgabe un

serer Kenntniss der Parteien auf Aureolus, auf die Scotisten, auf Burleigh

und auf Durand zurückweisen, und dabei bemerkt, dass man nicht vor

schnell conceptus und intellectio identificiren solle (s. Amm. 753), dass

die Annahme einer species intelligibilis überflüssig sei (Anm. 758), fer

ner dass die Universalien ebensowenig Dinge (Amm. 784) als etwa bloss

willkürliche Veranstaltungen (Anm. 781 f.) seien *""), so wendet er sich

zunächst äusserst entschiedem gegem die Annahme eines gegenständlichem

Seins (subiective) der Universalien, indem er mit, dem gleichen Motiven,

ja mit den memlichen Wortem, wie oben (Anm. 759 f.), im Interesse der

vorstellungsweisen Existenz der Universalien den Begriff des „Fictums“

festhält *"*), und abermals darauf hinweist, dass in dem inneren, von

secundum quodcunque esse sit asinus ..... (T) Philosophus primo probat, quod uni

versalia non sunt substantiae, secundo, quod non sunt talia eaeemplaria, qualia posuit

Plato..... (Y) Res potest intelligi non tantum confuse, sed etiam perfecte et distincte

nullo superiori intellecto; et quando dicitur, quod Socrates non potest intelligi nisi

intellecto animali, dico, quod ista potest distingui, .... quia „animali“ potest sup

ponere simpliciter, et tunc est falsa, quia tunc denotat, qu0d Socrates, non potest

intelligi nisi intellecto hoc communi animali, et hoc est simpliciter falsum; vel potest

supponere pro re et personaliter, et sic concedo. * * ,

807) Sent. I, Dist. 2, qu. 8 A : Quinto quaero, utrum universale univocum sit

aliquid reale eæistens alicubi subiective, .... quia universale primo movet intellectum.

...... Possent esse diversae opiniones, quarum multas repulo simpliciter falsas .....

Prima opinio posset esse, quod universale est conceplus mentis et quod iste conceptus

est realiter ipsa intellectio (s. bei Aureolus, Anm. 706 u. 716)...... Contra istam

opinionem potest argui, quia ..... conceptus non est ipsa intellectio..... (C) Secunda

opinio potest esse, quod universale est species aliqua, quae, quia aequaliter respicit

omne singulare, dicitur universale, et ita est universale in repraesentando et tamen

singulare in essendo (so die Scotisten). Sed ista opinio videtur esse falsa, quia....

talis species non est necessaria ...... (D) Alia posset esse opinio, quod aliqua est

vera res sequens actum intellectus, qui esset similitudo rei el propter hoc esset uni

versalis, quia aequaliter omnia respiceret (s. bei Burleigh, Anm. 585 ff.). Sed.....

nulla talis est ponenda..... (E) Quarta posset esse opinio, quod nihil est universale

eae natura sua, sed tantum eae inslitutione illo m0d0, qu0 v0æ est universalis, quia

nulla res eæ natura sua habet supponere pro alia re nec vere praedicari de alia re,

sicut nec voae, sed tantum ea, institutione voluntaria (s. bei Durand, Anm. 551).....

Sed haec opinio non videtur vera, quia tunc nihil eae natura sua esset species vel

genus nec e converso.

808) Ehend. E: Universale non est aliquid reale habens esse subiectivum nec in

anima nec eaetra animam, sed tantum habet esse obiectivum in anima et est quoddam

fictum habens esse tale in esse obiectivo, quale habet res , eaetra in esse subiectivo,

et hoc per istum modum, qu0d intellectus videns aliquam rem eaetra animam fingit

consimilem rem in mente, ita qu0d, si, haberet virtutem productivam, talem rem in

esse subiectivo, numero distinctam a priori, pr0duceret eaetra, et, esset consimiliter

et proportionabiliter sicut est de artifice ...... `Et isto, modo universale non est per

generationem, sed per abstractionem, quae non est nisi, fictio quaedam. (F) Figmenta

habent esse in anima et non subiectivum, quia tunc essent verae res; ....,ergo sunt

aliqua, quae tantum habent esse obiectivum. Similiter propositiones,, syllogismi et

huiusmodi, de quibus est logica, non habent esse subiectivum; ergo tantum habent

esse obiectivum, ita quod eorum esse est eorum cognosci; ergo sunt talia entia ha

bentia tantum esse obiectivum ...,.. . Similiter. omnes quasi distinguunt intentiones

|

T 358 XIX. 0ccain '(Parteistellung).

speciellen Sprachidiomen umabhängigem, Urtheile (Anm. 769) nur Begriffe,

nicht aber Dinge, als Subject oder Prädicat auftreten (Ann. 788), sowie

dass der vom Intellectus gebildete Begriff von Natur aus universell sei,

während die Worte hiezu einer willkürlichen Veranstaltung bedürfen

(Anm. 781 f. u. 791), und endlich dass jenes subjeetive Gebilde nicht

ohne Realität sei (Amm. 762), sondern ihm ein adäquates Wirkliches ent

spreche °"°). Aber unmittelbar hernach spricht er mit der nemliehen

Unentschiedenheit, welehe wir schon oben (Anm. 758) trafen, von der

Möglichkeit, dass die Universalien dennoeh auch eine gegenständliche Exi

stenz haben, indem ihnen auch damn jene „natürliche“ (s. Amm. 774) Be

fähigung der Bezeichnung und der Supposition u. dgl. im Vergleiche mit

der willkürlichen Sprachbedeutung immerhin zukomme; und er sagt aus

drücklich, dass ihm principiellº mur daram liege, die Universalien im Ge

gensatze gegen die äusseren Einzelndinge, aus welchen sie geschöpft

werden, als psychische Erzeugnisse festzuhalten, mögen sie damn als sol

che gegenständlich oder vorstellungsweise existiren *'"), obgleich ihm an

derwärts hinwiederum das erklärliche Bedenken aufsteigt, dass bei ge

genständlicher Geltung die Universalien sehr. nahe an die platonische

Ideenlehre (vgl. Anm. 806) gerückt würden *1!). Aber sowie wir schon

secundas ab intentionibus primis non vocando intentiones secundas aliquas reales

qualitates in anima; ergo cum non sint realiter eætra, non possunt esse nisi obiective

in anima.

809) Ebend. F: Idem est subiectum in propositione universali et particulari

non tantum in propositionibus in voce, sed etiam in propositionibus in mente, quae

nullius linguae sunt; et in illis non subiicitur aliqua res ; ergo tantum conceptus;

posset ergo dici, quod sicut voae est universalis et genus et species et tantum per

inslitulionem, ila conceptus sic fictus et abstractus a rebus singuluribus praecognilio

est universalis ea, natura sua; et potest aliquis uti isto modo loquendi vocando con

ceptum et universale sic fictum ....... Illud sic fictum vere est obiectum cognitum ab

intellectu, et propter ista potest esse terminus propositionis et supponere pro omnibus

illis, quorum est imago vel similitudo,' et hoc est esse universale et commune ad

illa...... (H) Universale non est figmentum tale, cui non correspondet aliquid con

simile in esse subiectivo, quale illud fingitur in esse obiectivo ....... Si fingatur

domus in mente, antequam producatur, non est figmentum sicut chimaera vel ali

quid tale. - -

810) Ebend. Q: Cui non placet ista opinio de talibus fictis in esse obiectivo,

potest tenere, quod conceptus et quodlibet universale est aliqua qualitas eæistens sub

iective in mente, quae et natura sua est signum rei eaetra, sicut vov est signum rei

ad placitumi 'iristituentis, et' tunc potest 'dici, quod per omnem modum, sicut voces et

signa voluntarie instituta significant'-..... et consignificant ..... , ita sunt quaedam

qualitates eæistentes in mente subiective, quibus eæ natura sua competunt talia, qualia

competunt vocibus per voluntariam institutionem ...... * Et secundum istam opinionem

debet concedi, quod quodlibet universale et genus generalissimum est vere res singu

laris eæistens res determinati generis, est tamen universalis per praedicationem non

pro se, sed pro rebus, quas significat...... Verumtamen ista opinio posset diversi

mode poni ....... Quamlibet istarum opinionum reputo probabilem, sed quae illarum

sit verior, relinquo iudicio aliorum. Hoc tamen teneo, quod nullum universale, nisi

forte sit universale per voluntariam institutionem, est aliquid eæistens quocunque

modo eætra animam, sed omne illud, quod est universale praedicabile de pluribus

eæ natura swa, est in mente vel subiective vel obiective ...... (R) Illud, quod

novet (s. Anm. 784 u. 806) intellectum primo, non est universale, sed singulare,

et ideo singulare intelligitur primo primitate generationis (über Letzteres das

Nähere Anm. 786).

' 811) Sent. I, Dist. 35, qu. 5 G: Generis et differentiae et aliorum universa

XIX.; 0ccam (Parteistellung). 359

oben bemerken musstem (Amm. 763 f.), dass es in diesem Punkte bei

0ccam an der nöthigen Klarheit gebreche, so stützt er einmal sogar aus

drücklich die gegenständliche Existenz der Universalien gegen Einwände,

welche er selbst gegen Scotus und dessen Anhänger erhobem hatte: nem

lich wenm gesagt werde, dass damn die Universalien als, Qualitäten des

Denkens nur accidentell wären, so erwidert er in gleicher Weise wie

(lort (s. Anm. 804); oder wenn man entgegenhalte, dass nicht das Nem

liche von verschiedenem Kategorien ausgesagt werden könne, so hilft ihm

wieder die Lehre von der Supposition aus der Klemme, denn das Urtheil

„die Substanz ist eine Qualität* bestehe zu Recht, sobald das Subject

desselben nach suppositio materialis oder simpleae gelte, nicht hingegen,

wenn nach suppositio personalis; oder emdlich wenn mam einwende,

dass dann das Nemliche zugleich niederer und höherer Begriff wäre

(s. Anm. 802), so verweist er darauf, dass ja auch z. B. das Wort

„dictio“ ein Nomen sei und doch zugleich als Begriff höher liege, als

der Begriff des Nomens *1*).

Clauben wir hieinit Occam's Auffassung der Universaliem in genii

gender Weise dargelegt zu haben, so ist durch dieselbe die Entscheidung

anderer Controversen folgerichtig von selbst bedingt. So mussten wir

schon oben die Frage über das principium individuationis nicht bloss

nebenbei berühren (Amm. 799), sondern eigentlich im Sinne 0ccam's be

reits beantwortem (Amm. 802—804); und in völliger Uebereinstimmung

mit dem dort Angeführten erklärt 0ccam, das Princip der Individualisi.

rung liege lediglich darim, dass die Individuen sich durch sich selbst (se

ipsis) unterscheidem, und ebenso verhalte es sich auch mit demjenigen,

worin sie unter sich zusammentreffen, denn genau genommen solle man

nicht sagen , dass sie „in“ Etwas (in aliquibus) zusammentreffen, son

dern richtiger „durch* Etwas (aliquibus), und diess seien eben die Im

dividuen selbst, indem sie durch sich selbst (se ipsis) zusammentreffem;

eben dadurch ja könne der abstrahirende lntellectus Universalien erfas

sen, welche nicht etwa erdichtete Gebilde (purum figmentum, vgl. Anm.

762), sondern, suppositionsfähig seien *'*). Indem aber so die Singulari

lium non sunt ideae, nisi poneretur, quod universalia essent quaedam res subiective

existentes in anima et solum communia rebus eaetra per praedicationem. -

812), Quodl. V, qu. 13 : Universale solum est in anima, et non obiective tan

tum, sicut prius ostensum est (s. Anm. 768); ergo subiective ; ergo est qualitas

mentis..... Sed contra : quia hoc dato tunc omnia praedicamenta essent accidentia ;

, • • • • • • praeterea idem non praedicatur de diversis praedicamentis; ...... praeterea

sequitur, quod idem sit superius ad se...... Ad primum istorum concedo, quod om

nia universalia sunt accidentia; tamen non sunt omnia signa accidentium, sed aliqua

universalia sunt signa substantiarum ..... Ad aliud dico, quod idem non praedica

tur de diversis praedicamentis, quando praedicamenta stant personaliter et significa

tive ; sed quando supponit materialiter aut simpliciter, non est inconveniens, idem

praedicari de diversis praedicamentis. Unde si in ista propositione „substantia est

qualitas“ subiectum supponit materialiter vel simpliciter, ' illa est .vera;, et similiter

ista „quantitas est qualitas“; sed si supponant personaliter, tunc, hon sunt verae....

Äî î dico, quod eadem difficultas est hic, sicut de isto nomine „dictio“ et hoc

nomine „nomen“, quia hoc nomen „dictio“ est unum contentum sub nomine, quia est

nomen et non omne nomen est hoc nomen „dictio“, et tamen hoc nomen „dictio“ est

quodammodo superius ad omnia nomina. , ' .

813) Sent. I, Dist. 2, qu. 6 EE: Ad illud, quod innuilur, ...... quod si omnis

360 XIX. Occam (Parteistellung).

tät dem Singulären unmittelbar von selbst und ohne allen anderweitigen

Zusatz zukommt *!*), so könne man auch dem Begriff der Quiddität in

dem Sinne nehmen, dass er das ganze aus Stoff und Form bestehende

Wesen bedeute, wornach z. B. zwischen „Mensch* und „Menschheit* mur

ein sprachlicher Unterschied (mittelst eines Syncategoreuma) hestehe, wäh

remd andrerseits, wenn mam unter der Quiddität mur die Form verstehe,

allerdings zwischen ihr und ihrem Träger unterschieden werden müsse,

wenn auch für die Angelologie wieder der Worbehalt nöthig sei, dass

die Quiddität eines Engels identisch mit dem betreffenden Engel selbst

ist *'°). Nimmt man aber in jenem ersterem Sinne essentia und eæistentia

als gleichbedeutend ° 1°), so sind die scotistischen „formalitates“ eigent

lich im Principe von vorneherein schon weggefallem, da nach 0ccam's

Auffassung, wie wir auch schon oben (Anm. 802) sahen, Nichts formell

diversitas esset numeralis, non plus posset intellectus abstrahere a Socrate et Platone

aliquid commune, quam a Socrate et linea, et quodlibet universale esset purum fig

mentum intellectus (s. die nemlichen Worte bei Scotus, ob. Anm. 99), dico ad pri

num, quod ea, hoc ipso, quod Socrates et Plato se ipsis differunt solo numero et

Socrates per substantiam suam est simillimus Platoni, omni alio circumscripto intel

lectus potest abstrahere aliquid commune Socrati et Platoni, quod non erit commune

Socrati et albedini ; nec est alia causa quaerenda nisi quia Socrates est Socrates et

Plato est Plato et uterque est homo ..... De virlute sermonis non debet concedi, quod

Socrates et Plato in aliquo conveniunt nec in aliquibus, sed quod conveniunt aliquibus,

quia se ipsis, et quod Socrates convenit cum Platone non in aliquo, sed aliquo, quia

se ipso. Si tunc dicatur, quod Socrates et Plato conveniunt in homine, dico, quod

„homine“ potest supponere vel simpliciter vel personaliter. Primo modo potest concedi,

quia hoc non est aliud dicere, quam quod homo est quoddam commune praedicabile

de Socrate et Platone. Si autem „homine“ supponit personaliter pro alia re, sic est

simpliciter falsum, quia in nullo homine communi nec in alia re conveniunt, sed con

veniunt rebus, quia hominibus, quia se ipsis.

814) Ebend. P: Quaelibet res singularis se ipsa est singularis, ..... quia sin

gularitas immediate convenit illi, cuius est..... Sicut illud, qu0d est singulare, se

habet ad esse singulare, ita quod est universale, se habet ad esse universale ; ergo

sicut illud, quod est singulare, non potest per aliquid additum sibi fieri universale

vel commune, ita illud, quod est commune, non potest per aliquid sibi additum fieri

singulare; ergo quidquid est singulare, per nihil additum est singulare se ipso ......

0mnis res eaetra animam est realiter singularis et una numero.

815) Sent. IV, qu. 11 E: Quidditas uno modo accipitur pro omnibus, quae sunt

de essentia rei, quae faciunt unum per se, et isto modo quidditas est unum compo

situm praecise eae materia et forma, ...... nec est aliqua differentia inter hanc huma

nitatem et hunc hominem vel humanitatem et hominem, nisi quia humanitas includit

aliquod syncategoreuma eae usu loquendi aequivalenter vel virtualiter, propter quam

inclusionem potest aliquid praedicari de homine, quod non de humanitate. Alio modo

accipitur quidditas pro forma ultima, qua aliquid differt ab alio, quod non est idem

cum illo ; et de quidditate sic accepta est verum, quod quidditas differt ab eo, cuius

est quidditas, et quod in separatis (d. h. z. B. bei den Engeln) est idem quidditas

cum eo, cuius est quidditas. Quodl. II, qu. 7: Essentia angeli nunquam distingueba

tur al) eius eæistentia. Uebrigens war auch die oben (Anm. 13) erwähnte Verur

theilung derjenigen Sätze, welche für die Angelologie Anstoss erregten, schon im

J. 1325 in Paris zurückgenommen worden; s. D'Argentre, Coll. iudic. de nov. error.

I, p. 208 u. 217. - - -

816) Quodl. II, qu. 7: Sicut existentia potest esse eæistentia et potest non esse

ezistentia, ita essentia potest esse essentia et potest non esse essentia. Unde idem

omnino significatur per unum et consignificatur, quod per reliquum ..... Evistentia et

essentia idem omnino significant. Summa tot. log. Ill, 2, 27, f. 53 v. B: Utrum

esse et eæistentia rei sint duo eaetra animam distincta inter se? mihi videtur, quod

non sunt talia duo, nec esse eæistentiae aliquid significat distinctum a re.

XIX. 0ccam (Begrifr). 361

untersehiedem werden kamn , was micht real verschieden ist, noch auch

umgekehrt, und somit identitas und distinctio völlig gleichmässig in das

individuelle Wesem selbst verlegt werden *17). — Bezüglich der Frage

über unitas formae kanm und muss sicli 0ccam in Folge seines Con

ceptualismus an Diejenigen anschliessen (s. Gottfried v. Fontaines, Anm.

70, Johannes v. Paris, Anm. 74, Alexander v. Alessandria, Amm. 254,

Aegidius, Anm. 384, und Herveus, Anm. 421), welche eine letzte total

abschliessende Einheit neben einer durch sie verbundenem Wielheit der

Formen anerkanntem *'°), sowie er desgleichen die intensio et remissio

formarum nicht in die Form selbst, sondern in den Grad der Receptions

fähigkeit des concreten Wesens verlegt*1°).

Ist uns somit durch das Bisherige der Standpunkt, welchen 0ccam

in den damaligen logischen Controversen einnahm, möglichst nach allem

Seiten ersichtlich gewordem, so möge nun noch desselben umfassendes

C omp en diu m d e r L o gik zur Darstellung kommen, in welchem wir

wohl eine Summe gar manigfacher Bestrebumgen erblicken dürfen, die auf

successive Forthildung der byzantinischen Logik gerichtet waren ; denn

dass in dem sämmtlichen Detail der vielen Unterabtheilungen des Ganzen

alles Einzelne ein persönliches Erzeugniss 0ccam's sei, ist nicht nur nicht

machweisbar, sondern geradezu unglaublich. 0ccam benützte, wie sich

von selbst versteht, die damals umlaufende Theorie der Logik, welche

seinem grundsätzlichen Standpunkte adäqual war, und mag dieselbe, wäh

rend er sie zu einem grösseren Compendium verarbeitete, in manchen

Punkten präciser formulirt, ja gewiss auch bereichert haben ; aber hierin

überall auszuscheidem, was 0ccam's und was Anderer Eigenthum sei, ist

uns nach Maassgahe der vorhandenen Quellen nicht verstattet; ja es läuft

unlemgbar in den gedruckten Textem auch manches Spätere mitunter (s.

Anm. 739 u. 740), was uns Worsicht in der Darstellung gebietet. Indem

ich aber die in der Summa totius logicae vorliegende Anordnung

und Reihenfolge des Stoffes sicher für eine von 0ccam selbst her

rührende halten muss, folge ich hiemit dem Werlaufe der Capitel der

selben und füge an einzelnen Stellen , wo es nöthig ist, anderweitige

Belege aus der Eaepositio aurea oder den beidem anderen Werken

0ccam's bei. - •

817) Eaepos. aur. Praedicab. De genere: proprie et stricte loquendo nihil distin

guitur ab aliquo per aliquid nisi per se ipsum vel intrinsecum sibi, sieut homo non

distinguitur ab asino nisi per se ipsum vel per aliquam partem essentialem sui.

Sent. I, Dist. 2, qu. 3, B: Nihil reale potest distingui nec esse idem ratione cum

aliquo reali, ita quod, sicut distinctio rationis et identitas rationis se habet ad en

tia rationis, ita differentia realis et idenlitas realis se habet ad entia realia, et hoc

forte non excludendo distinctionem formalem et identitatem, ubi debet poni. Ideo dico,

quod nulla res nec a se ipsa nec a quacunque alia poterit distingui vel esse eadem

ratione. Vgl. Anm. 828.

- 818) Quodl. II, qu. 10: Hominis est tantum unum esse totale, sed plura esse

partialia. Sent. II, qu. 9 CC: Secundum opinionem, quam reputo peram, in homine

sunt plures formae substantiales, saltem forma corporeitatis et anima intelleetiva. Vgl.

ebend. qu. 22 H, u. IV, qu. 7 E.

_ _ 819) Sent. I, Dist. 17, qu. 4 C: Forma non suscipit magis et minus, quia forma

nihil recipit, sed magis in aliquo recipitur realiter. Vgl. Sent. III, qu. 6 D u. R, sowie

Eaepos. aur. Praedicám. C. 9.

362 XIX. 0ccam (Begriff).

Nach einem kurzen Proömium, in welchem die Logik als eim im

Gebrauche sicli steigerndes Werkzeug (s. Anm. 741) bezeichnet wird **"),

beginnt 0ccam, wie wir nicht anders erwartem durftem (s. Anm. 780 und

iueine dort vorhergehenden Bemerkungen), sofort mit der Erörterung über

te r m i n u s **'), bei dessen Eintheilung, welche jener des Urtheiles

(Amm. 770) parallel geht , das Hauptgewicht , auf terminus conceptus,

d. h. intentio oder dergleichen (Amm. 768 f.) gelegt wird ***) ; demn um

ter drei Heleutumgen des terminus sei diejenige die eigemtliche und prä

cise, dass derselbe als ein „Bezeichnendes* entweder Subject oder Prä

dicat eines Urtheiles sei (vgl. Anm. 773 u. 778), daher die Syneategoreu

mata oder die Interjectionem u. dgl. in diesem Sinne nicht termini seien,

und auch andere Fragem, wie z. B. über die Casus obliqui, nicht der

Logik, sondern der Grammatik anheimfallen *°°). Insoweit aber jener

geistig , innerliche Begriff (terminus mentalis) von , dem , ausgesprochemen

(terminus vocalis) unterschieden werde, habe letzterer mit ersterem den

noch eimige Eigenschaftem gemeinsam, wie z. B. Casus oder Numerus,

währemd andere Eigenthümlichkeitem, z. B. grammatisches Geschlecht oder

Conjugation, nur dem letzterem angehören ***). Aus der hierauf folgen

820) Summa t. log. Prooem., f. 2 r. B: Logica enim est omnium artium aptissi

mum inslrumentum, sine qua nulla scientia perfecte haberi potest, quae non more

materialium instrumentorum usu , crebro consumitur, sed per cuiuslibet alterius arlis

vel scienliae studiosum eacercitium continuum recipit incrementum. -

821), I, 1, f. 2 r. B: 0mnes logicae tractatores intendunt adstruere, quod argu

menla et syllogismi eae propositionibus et propositiones eæ terminis c0mp0nuntur;

unde lerminus aliud non est, quam pars propinqua propositionis.

822) Ebend.: Tripleae est terminus: scriptus, prolatus, conceptus ..... Terminus

kyngepii; est intentio seu passio animae aliquid naturaliter significans vel consigni

ficans nata esse pars propositionis mentalis. Die hierauf folgende längere Stelle

über das Verhältniss zwischen Wortausdruck 'und Begriff habe ich bereits oben,

Anm. 774, angeführt.

823) C. 2, f. 2 v. A: Terminus tripliciter accipitur. Uno modo ..... . pro

omni eo, quod potest esse copula vel eætremum propositionis categoricae ..... Aliler

- - - - - omne incompleacum vocatur terminus ..... Tertio modo accipitur praecise et mu

gis slricte pro illo, quod significative sumptum potest esse subiectum vel praedicatum

alicuius pr0p0silionis ; et hoc mqydo nullum verbum nec coniunclio nec adverbium nec

interiectio est terminus ; multa etiam nomina non sunt termini, ut nomina syncalego

rematica, quia talia, quamvis possint esse eætrema propositionis, si sumantur male

rialiter vel simpliciter, tamen, quando sumuntur significutive, non p0ssunt esse eae

trema...... Quomodo autem , et respectu quorum verborum obliquus potest esse sub

iectum, et respectu quorum non, pertinet ad grammaticum, cuius est , constructiones

vocum considerare. -

824) C. 3, f. 2 v. B:. Accidentia communia convenientia tam nominibus : menta

libus quam vocalibus et scriptis , sunt casus, et numerus..... Accidenlia vero propria m0

minibus vocalibus et scriplis sunt genus et figura ; talia enim accidentia nominibus

propter necessitatem significationis non conveniunt ...... (f. 3 r. A) Similiter, de ver

borum accidenlibus est, dicendum, Accidentia communia sunt modus, genus, numerus,

tempus et persona..... Accidentia autem propria verbis ad placitum institulis sunt

coniugatio et figura. Ebeuso Quodl. V, qu. 8: Utrum omnia, accidenlia grammatica

lia terminorum vocalium competant mentalibus..... 0mne, quod accidit termino meri

tali, accidit termino vocali, sed non e converso, quia aliqua accidunt lerminis voca

libus propter necessitatem significationis et eaepressionis (darunter versteht er Casus,

Numerus und Comparativform der declinirbaren Worte, sowie Modus, Genus, Tem

pus, Persona, Numerus der Verba), et illa conveniunt, terminis mentalibus ; alia ac

cidunt terminis vocalibus propter ornatum sermonis vel propter congruitatem (nemlich

XIX. Occam (Begriff). 363

den , Unterscheidè]g zwischen Categoreumata und Syncategoreumata mag

hervorgehoben werden, dass 0ccam die letzterem mit den Ziffern ver

gleicht, deren Werth durch ihre Stellung sich ändert *°°). Ilernach reihl

sich I ein längerer Excurs an über die seit Scotus (ob. Amm. 128) in der

Logik eingebürgerlen Begriffe „concretum“ und ,,abstractum”, welchen

wir für ächt occamisch halten müssen, da dem hauptsächlichem Kerne mach

das, Neimliche , auch anderwärts bei 0ecam vorkümmt **"): nemlich der

wesentliche Unterschied zwischem concretem und abstracten Wortem liege

in der suppositio derselben, in welcher sie verschiedentlich entweder

sich gegenseitig berühren oder von einander abweichen könnem **") ;

jedoch seien sie vom Standpunkte der Bezeichnung aus. zuweilem auch

wahre Synonyma ***), was in manchen Fällen durch Werbindung des con

Genus und Figura der declinirbaren Worte und Conjugatio und Figura der Verba),

et, illa nom, conveniunt terminis mentalibus.

825) Summa t. log. I, 4, f. 3 r A: Terminorum quidam sunt categorematici et

quidam syncategorematici, ..... qui non habenl finitam significationem et certam nec

significant aliquas res distinctas a rebus significatis per categorema, sicut in alg0

rismo cifra per se posita nihil significat, sed addila alteri 'figurae , facit eam signi

ficare. -

826) Quodl. V, qu. 9: Aliqua sunt concreta et abstracta, quae sic se habent,

quod concretum significat aliquam rem et supponit pro illa, quam nullo modo abstrac

tum significat nec pro illa supponit : ezemplum est de iusto et iustitia ..... Secun

dus modus principalis est, quando concretum et abstractum sunt synonyma, ut calor

et caliditas ...... Tertius modus est, ...... quando abstracta ad placitum instituen

tium vel eae usu loquentium includunt aliqua syncategoreumata vel , determinationes

' adverbiales, ..... ut ,,humanitas“ tantum valet sicut „homo, inquantum hómo“..... -

Quartus modus est, quando abstracta non supponunt nisi pro mullis simul sumptis,

concreta autem supponunt pro uno solo; eaeemplum „populus“ ...... et „popularis“.

- - - - - - Concretum et abstractum primo et tertio et quarto modis ita conveniunt nomi

nibus mentalibus, sicut vocalibus, et per consequens talia mentalia variantur per con

crela et abstracta..... Sed secundo modo solum variant nomina voculia, et non men- '

talia. Vgl. auch Anm. 885 u. 918.

i , 827) Summa t. log. I, 5, f. 3 r B: Concretum et abstractum sunt nomina con

simile principium secundum vocem habentia, sed non consimililer terminantia.....

Quandoque concretum aliquam rem significat vel connotat sive importat sive dat in

'telligere, pro qua etiam supponit, quam abstractum nullo modo significut nec aliquo

modo supponit pro eodem, ut „iustus“ et „iustitia* ..... Sunt aulem , ad praesens

talium nominum tres differentiae, quasi tres species inferiores. Prima est, quando abs

-tractum supponit pro accidente vel forma quacunque realiter inhaerente subiecto, et

coneretum supponit pro subiecto eiusdem accidentis vel formae, vel e eohverso ; primo

modo est de talibus „albedo, album“..... e converso autem „ignis, igneus“..... Se

σunda differentia est, quando concrelum supponit pro parte et abstractum pro tol0

vel e converso, sicut in istis „anima, animatum“..... Tertia differentia est, quando

concretum et abstractum supponunt pro distinctis, quorum tamen neutrum est subiec

lum nec pars alterius..... Tales termini quandoque se habent, sicut causa et effec

tus, ...... quandoque, sicut signum et signatum, ...... quandoque, sicut locus et l0

catum.

828) C. 6, f. 3 v. A: Nomen concretum et abstractum quandoque'' sunt syno

nyma. C. 7, f. 4 r. A: Sic se habent adinvicem homo et humanitas, s sicut se habent

Socrates et Socrateitas ; hanc enim ponunt consimiliter fingentes tale abstractum de

hoc nomine „Socrates“ sicut de hoc nomine „homo“; sed „Socrates“ nullam rem di

stinctam 'realiter nec formaliter (vgl. Anm. 817): significat, quae non significatur per

hoc nomen „Socrateitas“ secundum sic fingentes, nec e converso; ergo . . . . . mihil

significatur per hoc nomen „homo“, quin significetur per hoc nomen: „humanitas“, et

e converso ...... Sed quamvis haec fuerit intentio Aristotelis, tamen secundum verita

tem' theologorum non est sic dicendum (d. h. besonders betreffs der Trinität, s.

364 XIX. Occam (Begrif).

creten Wortes mit einem Syncategoreuma (z. B. mit „ßtus“) bewerkstel

ligt werde, zugleich aber dann zu Sophismen und unnöthigen spraehlich

logischen Schwierigkeiten führen könne ***), sowie andrerseits auch

quantitative Momente des durch die Worte Bezeichneten in Frage kom

men können **"). Wenn aber sodann mit einleitenden Worten, welche

dem Stempel der Unächtheit an der Stirne tragen, noch ein Unterschied

zwischen „absoluta“ und „connotativa“ erörtert wird, so ist möglicher

Weise auch inhaltlich das Ganze nur ein Zusatz des späterem Herausge

hers, wenn uns auch der Begriff „connotatum“ in der Fortbildung der

byzantinischen Logik schon früher (Absehn. XVII, Amm. 598) begegnete,

und selbst 0ccam anderwärts eine solehe Distinction , und zwar im rei

cherer Gliederung (s. Anm. 846 u. bes. 917 ff.) berücksichtigt *81). Jedefi

falls bespricht hernach 0ceam noch als Momente der willkürlichen Sprach

einrichtung zunächst die schon oben angeführten Unterschiede zwischen

prima und secunda impositio ***), woran sich als Incidenzpunkt prima

und secunda intentio anschliesst *°°), und sodann die Verhältnisse des

Anm. 733). Vgl. Sent. I, Dist. 2, qu. 3, F: Quaedam sunt synonyma, quia simpli

citer idem significant et connotant, ita qu0d nihil significalur et connotatur per unum,

quin eodem modo significetur et connotetur seu consignificetur per reliquum ; et sic

deitas et deus, homo et humanitas, et multa talia sunt synonyma...... Aliter homo

et humanitas non sunt synonyma, et hoc, quia reliquerunt in dubio, quantum est eae

impositione istorum nominum, an haec sit vera „homo est humanitas“ vel falsa.

829) C. 8, f. 4 v. B: Sunt quaedam nomina abstracla vel esse possunt ad placi

tum instituta ..... ita , quod abstractum in significando aequivaleat concreto sumpto

cum aliquo syncategoremate vel cum aliqua alia dictione vel dictionibus...... In

talibus magis puto difficultatem vocalem dependentem eae logica, quam realem, propter

quod nesciens logicam quaternos innumeros circa talia inutiliter repleret faciens diffi

cultatem, ubi nulla est ..... (f. 5 r. A): Sic enim concedunt eruditi in logica, quod

hoc signum „totus“ includit suum distribuibile, ut aequivaleat isti „quaelibet pars“,

quando sumitur syncategorematice; unde illa ,,Totus Socrates est minor Socrate“

aequivalet isti „Quaelibet pars Socratis est minor Socrate“ (s. Abschn. XVII,

Anm. 252).

830) C. 9, f. 5 r. B: Quaedam sunt abstracta, quae non supponunl nisi pro

multis simul sumptis, concreta autem pro uno solo verifieari possunt, sicut se habent

„populus“ et „popularis“.

831) C. 10, f. 5 r. B: Postquam de nominibus concretis et abstractis discussum

est, nunc de alia divisione nominum, quibus scholastici frequenter utuntur, est dicen

dum (s. ob. Anm. 740). Unde sciendum est, quod nominum quaedam sunt mere ab

soluta, quaedam sunt mere connotativa. Mere absoluta sunt illa, quae non significant

aliquid principaliter et aliud vel idem secundario, sed quidquid , significatur per tale

nomen , aeque primo significatur, sicut patet de hoc nomine „animal“...... Nomen

autem connotativum est illud, quod significat aliquid primario et aliquid secundario;

- - - - - huiusmodi sunt omnia nomina relativa, ..... omnia nomina pertinentia ad genus

quantitatis, ...... etiam talia nomina „unum, bonum, verum, intellectus, potentia,

actus etc.“

832) C. 11, f. 5 v. B: Positis divisionibus, quae possunt competere , tum terminis

naturaliter significantibus quam terminis ad placitum institutis, dicendum, est, de qui

busdam divisionibus competentibus terminis ad placitum institutis. Est igitur prima

divisio talis: nominum ad placitum significantium quaedam sunt nomina primae im

positionis, quaedam secundae impositionis. Das Weitere ist schon oben, Anm. 776,

angeführt. t

833) C. 12, f. 6 r. A: Quia dictum est in praecedenti capitulo, quod quaedam

sunt nomina primae inténlionis et quaedam secundae intenlionis, et quia ignorantia

vocabulorum multis est errandi occasio, ideo incidentaliter videndum est, quid sit

XIX. 0ccam (Begriff). 365

Synonymen und Homonymen *°*), womit der Abschnitt De divisionibus

terminorum seinen Schluss findet. -

Ein nichtssagender Uebergang, — sei es dass er vom 0ccam oder

vom Herausgeber herrühre —, führt danm vorerst zu den termini se

cundae intentionis, d. h. zu den Universa li en ***), bezüglich deren

die, allgemeimen Erörterumgem , welche den sämmtliche fünf umfassendem

Gemeinbegriff ,,Universale* betreffen **"), bereits oben ihre . Verwen

dung gefundem haben *°7). Nachdem die Fünfzahl der Universalien

in üblicher Weise begründet worden ***), treten dennoch wieder Be

merkungen über individuum, singulare, suppositum (vgl. bei Mayron,

Anmerk, 548) voraus, welche drei Begriffe für die Logik, nicht aher

für die Theologie, synonym seien *°°). Aus der Erläuterung der einzel

nem fünf Universalien, welche in der Eaepositio aurea weit ausführ

licher ist und sich mehr Satz für Satz am dem Commentar Avicenna's

anschliesst, als, in der Summa, mag höchstens die aueh ander

wärts wiederholte Bemerkung hervorgehoben werden, dass der Gat

tungsbegriff nicht als Materie des Artbegriffes zu betrachten sei **");

intentio, et quid prima , quid secunda. Das Weitere s. gleichfalls obem, Anm.

768 f. u. 778.

834) C. 13, f. 6 r. B: Sola v0v vel aliquod signum ad placitum institutum est

aequivocum vel univocum ..... Est autem illa v0a: aequivoca, quae significans plura

non est signum subordinatum uni conceptui ...... Unum est aequivocum a casu, ....

aliud est aequivocum a consilio ...... Univocum autem dicitur omne illud, quod est

subordinatum uni conceptui. Vgl. Quodl. IV, qu. 16. u. E.vpos. aur. Praedicam. De

aequiv., woselbst auch die Unterscheidung zwischen aequivocans und aequivoca

tum (s. bei Antonius Andreas, Anm. 483, und bei Burleigh, Anm. 617) aufge

nommen ist.

835) C. 14, f. 6 v. B: Cum igitur non sufficiat logico tanlum generalis notitia

terminorum, sed oporteat cognoscere terminos in speciali magis, ideo postquam de

divisionibus generalibus terminorum tractatum est, de quibusdam eontentis sub aliqua

illarum ' divisionum persequendum est. Est igitur primo tractandum de terminis se

cundae intentionis, ...... et ideo de illis, quae ponuntur quinque universalia, est

modo dicendum.

836) Ebend.: Primo tamen dicendum est de hoc communi „universule“, quia

praedicatur de omni universali et etiam de singulari (vgl. Armand, ob. Anm. 651).

Erpos. aur. Praedicab. Prooem.: Universale dicitur subiectum libri Porphyrii, non

quia ipsum vere sit subiectum, sed quia ipsum praedicatur de subiectis, sc. de genere,

specie etc. Vgl. Burleigh, ob. Anm. 610.

837) C. 14—17; s. ob. Anm. 782, 788, 791, 803 f.

838) C. 18, f. 8 r. A.

839) C. 19, f. 8 r. B: Apud logicos haec nomina convertibilia sunt: individuum,

singulare, supp0situm; quamvis apud theologos singulare et suppositum non conver

tantur (s. Anm. 733), ..... sed in hoc capitulo dicendum est de istis nominibus illo

fm0d0, qu0 logici utuntur eis. Apud logicum tripliciter accipilur individuum etc.,

d. h. es folgt nun die nemliche Aufzählung dreier Bedeutungen, welche wir oben

(Amm. 791) aus einer Stelle der Quodlibeta betreffs des „singulare“ trafen.

840) C. 20, f. 8 v. A: Genus non est pars speciei .... nec genus importat ma

teriam..... Improprie tamen utendo vocabulo potest dici, quod genus dicit aliquando

nmateriam, quod non est aliud, quam dicere, quod in quolibet significato per tale genus

invenitur materia eiusdem rationis. Evpos. aur. Praedicab. Prooem.: Falsum est, quod

communiter dicitur a modernis, quod genus dicit partem materialem et differentia,

dicit partem formalem, quia de ratione generis non est plus significare partem mate

rialem, quam formalem, sed totum, differentia vero aliquando dicit partem materialem.

Sent. I, Dist. 8, qu. 2 0: Genus non est proprie materia, sed dicitur materia meta

366 XIX. Occam (Begriff).

denn alles Uebrige bewegt sieh nur in dem gewöhnliehsten Fahr.

wasser °41). - , v , * • .

Mittelst eines auf die Schüler berechmeten Ueberganges, weleher in

solcher , Form vielleicht , auf Rechnung des Herausgehers fällt, kommen

num noch anderweitige termini secundae intentionis et secundae imposi

tionis an, die Reihe, welche entweder allen Universalien oder einigen

oder einer Werknüpfiing einiger oder nur Einem Universale bezüglich

eines anderen zukommen können (— eine Eintheilumg, welche mns einiger

maassem an Armand, Amm. 648 ff., erinnert —); und zwar sollent zuerst

diejenigen- folgen, welche , bei eimer Werknüpfung mehrerer Umiversalien

in Betracht kommen, nemlich definitio und descriptio ***). Betreffs der

Definition , auf welche wir untem, Anm. 1012 ff. , noeh einmal zurück

kommen müssen, unterseheidet 0ccam auf aristoteliseh-arabiseher Grund

lage eine sachliche (quid rei) und eine sprachliche (quid nominis); die

erstere bedeute im engerem Simme ein Urtheil, welches in Kürze lediglieh

das natürliche Wesem in seiner Totalität ausdrücke , und dieselbe könne

entwgder imit Beihilfe einiger Casus obliqui ausgesproehen werdem und

sei damn definitio naturalis, oder ohne solche Sprachmittel, in welchem

Falle sie definitio metaphysicalis sei; keinenfalls aber dürfe neben diese

beiden Artem eine definitio logicalis als dritte gestellt werdem, denn die

Logik (s. Am. 744 ii. 797) habe es nur mit Zeichen, nicht, alier iiiit

Dingen, zu thum und schreibe nur die Verfahrungsweise vor ***); die

v * . v , • • • • .•

plorice, quia sicut materiae praeeaeistenti advenit forma et facit unum cum ea, ita

generi advenit differentia .... , et facit unam diffinitionem cum ea proprie dictam, vel

per additamentum. Eaepos, aur. Praedicab. De differ.: In diffinitione genus est loco

inaleriae respeclu differentiae, i. e. habet respeciü differentiäe aliquam, conditionem

materiae, quia, sicut materia est prior ipsa forma et forma advenit, materiae, ita in

diffinitione genus, quod est quaedam intentio sive conceptus in anima, praecedit diffe

ventiam et differentia advenit sibi. . * -

841) Wie z. B. die Erörterungen über die Relativitat der Gattungs- und Art

begriffe c. 22, f. 9, r. A, vgl. Erpos. aur. Praedicab. De specie und Sent. I, Dist. 8,

qu. 3 f. oder ebend. II, qu. 9 KK: Non est differentia inter genus et speciem quan

tum ad significare totum, quia tam genus quam species significant,totum, ..... sed

genus significat plura tota, quam species. , • ** ,, , a -

' 842) C. 26, f. 10 r. B: Quoniam logici non solum utuntur praedictis vocabulis

secundae inlentionis, sed etiam multi termini alii secundae intentionis, et secundae

impositionis in usum logicorum veniunt, et ne sludiosi per ignorantiam, significationis

eorum in inquisitione veritatis retrudantur, volo nunc compendiose, de , aliquibus, eorum

ad instructionem simplicium pertractare. Terminorum autem, , quibus, utuntur logici,

quidam sunt communes omnibus universalibus, quidam sunt proprii aliquibus, eorum,

quidam competunt aliquibus eorum simul acceptis, quidam competunt uni respectu al

terius. Termini vero, qui competunt pluribus simul acceptis, sunt diffinitio, descriptio

et alia huiusmodi. * , , , • , av ,

843) Ebend.: Diffinitio dupliciter accipitur, quia quaedam est diffinitio ezpri

mens quid rei, et quaedam quid nominis. Diffinitio eæprimens quid rei, dupliciter ac

cipitur: uno modo large, et sic comprehendit diffinitionem stricte sumptam et, diffini

tionem descriptivam; aliter accipitur stricte, et sic est sermo compendiosus eaeprimens

totam naturam rei nec aliquid evtrinsecus rei declarans. Hoc autem potest fieri du

pliciter. Nam quandoque in tali sermone ponuntur casus obliqui eaeprimentes partes

rei essentiales, sicut si diffiniam hominem sic dicendo „homo est substantia composita

eae corpore et anima intellectiva", ..... et illa potest vocari diffinitio naturalis. Alia

est diffinitio, in qua nullus casus obliquus ponitur; ..... lalis est illa diffinitio ho

minis „substantia animata sensibilis , rutionalis“, .,... et ista polest vocari metaphy

XIX. 0ccam (Begriff). 367

sprachliche Definition hingegen sei nur eine erklärende Erweiterung. eines

Wortausdruckes ***). Anderwärts reducirt er diese beidem Artem der

Definition auf die schom bei Albert (Abschn. XVII, Anm. 478) vorkom.

mende Unterscheidumg einer definitio formalis und materialis 845), oder

er zieht hinwiederum auch eine Eintheilung der Worte in absoluta, com

notativa (s. Amm. 831 u. 917 ff.), possibilia, impossibilia, relativa, ad

verbia u. dgl. bei **"). Das Wesen der Beschreibung (descriptio) liege

in der Angabe accidenteller umd eigenthümlicher Merkmale, und , in der

„beschreibendem Definition“ seien dieselben mit dem substantiellen Eigen

thümlichkeiten vermischt **"). Jedenfalls aber sei das definitum michi

als real identisch mit definitio zu nehmen (s. ob. Anm. 795 am Schluss),

da mam nur sagen könne, dass beide reell das Nemliche bezeichmen 84*),

und darum sei das Definirte ein Begriff, welcher mit der Definition in

einem rein umkehrbaren Urtheile beliebig die Stelle tauschen könne,

währemd in anderem Sinne genommen allerdings das Definirte niehts

Anderes als eine singuläre äussere Sache sei *4°).

sicalis ...... Eae quo patet, falsum esse, quod aliqui dicunt, quod hominis quaedam

est diffinitio logicalis, quaedam naturalis, quaedam metaphysicalis, quia logicus, cum

non tractat de rebus, quae non sunt signa, non tractat de homine nec habet hominem

diffinire, sed habet docere, quomodo aliae , scientiae tractantes de homine ipsum diffi

mire habemt. .' ! -

844) Ebend. f. 10 v. A: Diffinitio autem eaeprimens quid nominis est oratio ea

plicite declarans, quidquid per unam dictionem importatur implicite , sicut si quis

volens alium docere , quid significet hoc nomen ,,album“, dicat, quod idem significat

quod haec oratio „aliquid habens albedinem“. - -

845) Sent. Prolog. qu. 2, 6 L : Diffinitio aliquando datur per principia essen

tialia, et illa est formalis ..... Aliae autem diffinitiones datae per alias causas sunl

diffinitiones materiales ..... et istae ut in pluribus sunt diffinitiones eaeprimenles quid

nominis, non eaeprimentes quid rei. Vgl. ebend. I, Dist. 8, qu. 5 f. , Eine ganz andere

Bedeutung der formalen und. der materialem Definitiom s. untem Amm. 1015.

846) Quodl. V, qu. 19: Diffinitio proprie dicta , (d. h. eaeprimens quid rei) est

oratio longa composita eae genere proprio et differentiis essentialibus significantibus

partes essentiales diffiniti..... Diffinitio erprimens quid nominis est oratio eæplicite

declarans, quid per unam dictionem importatur. Höchst ausführlich wird hierauf

über die Unterschiede dieser beiden Definitionem gehandelt:' erstere. nemlich sei

solum nominum absolutorum (z. B. homo, leo), ferner solum possibilium und solum

nominum sumptorum significative; hingegen letztere könne auch connotalivorum et

relativorum, sowie , impossibilium und ebenso verborum, adverbiorum, coniunctio

num sein. -

847) Summa t. l. I, 27, f. 10 v. B: Descriptio est , sermo compendiosus compo

situs eae accidentibus et propriis, ..... v. gr. „homo est : erecte ambulativus lalos

habens ungues“...... (c. 28) Descriptiva autem diffinitio est mivla eae substantialibus

et accidentalibus, v. gr. „homo est animal rationale mortale erecte ambulans latos

habens ungues“. .

848) C. 26, f. 10 v. A : Diffinitio non est , eadem cum diffinito, quia secundum

omnes diffinitio est sermo mentalis, vocalis , vel scriptus, et per consequens non est

eadem realiter cum diffinito sive cum re nec cum una dictione; tamen diffinitio signi

ficat idem cum diffinito, et sic intelligunt recte loquentes, quando dicunt, quod diffi

nitio et diffinitum sunt idem realiter, h. e. significant idem realiter.

849) C. 29, f. 10 v. B: Diffinitum dupliciter accipitur: uno modo pro illo, cuius

partes vel essentia per diffinitionem eaeprimuntur, et sic diffinitio est , ipsarum rerum

singularium ..... et substantia particularis diffinitur. Alio modo accipitur diffinitum

pro aliquo convertibili cum diffinitione, de quo diffinitio adaequate praedicatur, et sic

diffinitum est una dictio convertibilis cum diffinitione significans illud idem praecise,

368 XIX. 0ccam (Begriff).

Hierauf nun sollem jene termini secundae intentionis et secundae

impositionis folgen, welche sämmtlichen Universalien zukommen *°"). S0

wie jedoch nicht ersiehtlich ist, warum dem so sei, so werden auch die

übrigen Gesichtspunkte obiger (Amm. 842) Eintheilung nicht weiter be

rücksichtigt , und wir findem in einer umorganischen Reihemfolge, für

welche vielleicht 0ecam selbst nicht verantwortlich ist, eine Erörterung

mehrerer in der Logik überhaupt üblicher Termini. Nemlich zuerst wird

an dem Begriffe „subiectum“ die reale und die logische Bedeutung un

terschiedem und letztere vom einem weiteren Sinne durch einen engen

und engeren bis zum engsten verfolgt *°'), worauf das Gleiche mit „prae

dicatum“ geschieht, während die Frage über das Verhältniss der Copula

zum Prädicate als eine bloss sprachliche bei Seite gesehoben wird ***);

hingegen folgt die entschiedene Betonung des Grundsatzes, dass es sich

beim Prädicate für die Logik nie um reale Inhärenz, sondern eben mur

um das Verhältniss der Aussage handle *°°). Dann , reiht sich plötzlieh

,,significare“ an, dessen mehrere Bedeutumgen in die sehr lockere Ver

bindung mit dem Universaliem kommem , dass letztere stets Mehreres be

zeichnen *°*), und schwerlich ist der Zusammenhang ein innigerer, wenn

quod significat diffiniti0. (Fast wörtlich ebenso Quodl. V, qu. 20)..... Sicut dictum

est de diffinito, ila dici debet de descripto. - -

850) C. 30, f. 11 r. A: Dicto de terminis, qui non competunt alicui universali,

cuiusmodi sunt diffinitio et descriptio et huiusmodi (quia nullum universale esl diffi

nitio vel descriptio, sed quaelibet diffinitio vel descriptio eæ pluribus universalibus

est composita) dicendum est nunc de terminis convenientibus omnibus universalibus,

cuiusmodi sunt subiectum, praedicatum et huiusmodi.

851) Ebend.: Subiectum dupliciter accipitur : hoc quidem ad ea istentiam, hoc

autem ad praedicationem. Ad eæistentiam ..... dicitur aliquid, quod realiter sub

sistil alteri rei inhaerenti sibi et advenienti realiter ...... Dicitur subiectum per '

praedicutionem, quod est pars propositionis praecedens copulam; ...... et subiectum

sic acceptum potest multipliciter accipi. Primo large .... omne illud, quod potest in

quacunque propositione vera vel falsa subiici...... Secundo stricte ..... , quod sub

iicitur alleri in praedicatione directa..... Tertio strictius pro illo, quod est subiectum.

in conclusione demonstrata, quae scitur vel est nata sciri..... Strictissime pro aliquo

prim0 primilale, aliqua inler talia subiecta.

852) C. 31, f. 11. r. A: Sicut subiectum dicitur, illa pars propositionis, quae

praecedil copulam, ita illa pars, quae sequitur, dicitur praedicatum. , Volunt tamen

aliqui dicere, quod praedicatum est copula cum illo, quod sequitur copulam ; qualiler

cunque tamen sit, quia hoc dependet eae sumptione vocabuli, qu0d est ad placitum,

ideo pertranseo. Praedicatum tamen • multipliciter dicitur u. s. f.; memlich diese

Distinction des Prädicates. entspricht genau jeneri des Subjectes. • * ••• ••

853) C. 32, f. 11 r. B: Sicut autem praedicatum praedicalur de subieclo, -ita *

praedicatum dicimus esse , in subiecto, convenire , subiecto el inhaerere, subiecto- et

huiusmodi, quae non sunt intelligenda, acsi praedicatum realiter inhaereret subiecto

illo modo, quo albedo inhaeret parieti, sed omnia talia significant idem, quod prae

dicari, nec aliter accipienda sunt; ...... accidenlia omnia;..... possunt dicit esse in

substantia sicut in subiecto non quidem per realem inhaerenliam secundum opinionem

multorum, sed per praedicationem veram.

854) C. 33, f. 11 r. B: Significare multipliciter accipitur apud , logicos. Nam

uno modo dicitur signum aliquid significare, quando supponit vel natum est pro

aliquo supponere, ita quod de pronomine demonstrante illud medianle hoc, verbo „est“

idem nomen praedicatur; ..... haec enim vera est „ille est albus“. demonstrando So

cratem...... Aliter accipitur significare, quando illud signum in aliqua propositione

de praeterito vel praesenti vel futuro vel in alia propositione vera , de modo potest

pro illo supponere, et sic ullum..... significat etiam illud, quod potest esse album.

XIX. 0ccam (Begriff). 369

hierauf „dividi* nach älterer Tradition erörtert wird *°°). Ebenso wenig

vermögen wir einzusehen, warum nun ,,totum“ und „pars“ in realem

und in logischem Sinne folgen *°°), oder aus welchen Motiven sodann

die Erklärung der „opposita“ hieher gestellt sei, betreffs deren zu be

merken ist, dass hier von einer dritten Art der Entgegensetzung der

Urtheile gesprochen wird, welche eintrete, wenn die Subjecte zweier

Urtheile, derem Qualität verschieden , ist, im Werhältnisse einer Subalterna

tion , stehem *°')., Endlich in umerklärlicher Verbindung werden noch

einige Worte über , die, logische Bedeutung des , Begriffes „passio“ an

geknüpft °°°)., -

Jedenfalls mahm 0ccam hierauf dem Uebergang zu den, termini pri

1mae intemtionis, , d. h. , zu den Kat ego rie n , bei welchen es sich zu

mächst, — abgesehen von ihrer logischen oder realem Geltung — , um

zwei Begriffe handle, welche allen Kategorien gemeinsam seien, nemlich

um ens und unum *°°)., Dass „ens" nur homonym, nicht, aber synonym,

--------------- ; - ***

...... Aliter accipitur, quando illud dicitur significari, a quo ipsa v0æ imponitur vel

primo significatur per conceptum principalem vel vocem principalem, et sic dicimus,

quod album significat albedinem..... Quarto m0d0 accipitur significare communissime,

quando aliquod signum, quod natum est esse pars propositionis vel natum est esse

oralio vel propositio, aliquid importat sive principaliter sive secundario...... Signi

ficare igitur secundum aliquam sui significationem competit universali cuilibet; uni

versale enim secundum Damascenum in logica sua (s. Abschn. XI, Anm. 50, denn

nur Porphyrius ist es, aus welchem Damascenus geschöpft hat; s. ebend. Anm. 171)

est, quod mulla significat; ..... omne enim universale vel significat plura primo modo

vel secundo modo, ..... alia vero universalia significant plura tertio vel quarto modo,

855) C. 34, f. 11 v. A: Non autem, solum universale significat plura, sed etiam

dividitur in plura. Sed sciendum est, quod dividi multipliciter accipitur........

Sunt autem secundum Damascenum in logica sua octo modi , dividendi (s. ebend.

Anm. 170). - - *.

856) C. 35, f. 11 v. B: Totum multipliciter dicitur. Uno modo dicitur totum

aliquid complectens plures partes, sine quibus in rerum natura esse non potest......

Aliter accipitur tolum pr0 aliqu0 communi ad multa, ..... et sic logici communiter

uluntur...... Et quot modis dicitur lolum, tot modis dicilur proportionabiliter pars.

857) C. 36, f. 11 v. B: Post praedicta dicendum est de oppositis. Et sciendum

est, quod hoc nomen „opposita“ significat tam res eætra animam quam in anima

quam signa rerum. Sed omnes res eaetra animam, quae non sunt signa, si sint op

positae, non opponuntur nisi contrarie vel secundum unam opinionem aliquae res

relative opponunlur..... Sed si loquamur de oppositione, quae est inter signa rerum,

cuiusm0di sunt conceptus et, voces et scripturae, sic secundum peripateticos hoc nomen

„opposita“ dicitur tam de complezis quam incompleacis. Compleacorum aulem oppo

sitorum potest tripleæ modus assignari. Quaedam enim opponuntur contradictorie.....

Aliquae propositiones opponuntur contrarie..... Tertii modi oppositionis non habemus

nomen impositum;, est autem, quando aliquae propositiones non sunt contradictoriae

neque contrariae, sed inferunt propositiones contradictorias vel una infert , contra

dictoriam, alterius et propter h0c nullo m0d0 p0ssunl simul esse, verae, sicut.... :

,,Nullum animal currit, Aliquis, h0m0 currii*...... 0ppositorum autem incompleacorum

quatuor modi ponuntur u. s. f. (d. h. es, folgen. die traditionellen vier Arten).

858) C. 37, f. 12 r. B: Restat nunc de uno vocabulo, quo logici tractando de

demonstratione (s. Abschn. XVII, Anm, 475) frequenter utuntur, disserere, sc. de hoc

vocabulo , „passio“...... Secundum quod logici loquuntur de passione, sciendum est,

quod passio non est, aliqua res eaetra animam inhaerens alicui, cuius dicitur passio,

sed passio est quoddam praedicabile mentale vel vocale vel scriptum ...... Passio

semper supponit pro illo eodem, pro quo sul)ieetum supponit, , quamvis aliquid aliud

ab illo significet aliquo modo.

859) C. 38, f. 12 v. A ; Dicto de, terminis quibusdam secundae intentionis et de

PRAntl, Gesch. III. 24

370 XIX. 0ecam (Begriff).

von Allem ausgesagt werde, und in solchem Simne versehiedemen , Einthei

hungem unterliege *"'); erörtert, er auch anderwärts unter Beiziehung der

Lehre- von der Supposition °° '); und desgleichen bespricht, er ,,unum“,

welches als passio entis mehrere übliehe Bedentumgen habe ***), an einer

anderen Stelle auf gleicher Grundlage betreffs- seines Wechselverhältnisses

zu ens, da nur bei suppositio personalis diese beiden' Begriffe sachlieh

identiseh seien***). Indem danmi^ die Erklärung der Kategorien selbst

folgen soll *"*), erörtert'0eeani in einer längerem Stelle, von welcher

wir éin eanderweitigesiDmplicat' bereits obem; Anm. 779; trafen,' die Be

deutung des Begriffs praedicamentum; nemlich nach Einer Meinung: be

deute Kategorie das Verhältniss eiher wechselseitigent Ueber- rund Unter

Ordnung (es ist 'diess die Auffassuiig, welchewir seit. Albert, Absehn.

XVII, Anm. 429, bei Pseudo-Thomas, ob. Ahm. 311, bei Mayrbn, Anm. 520,

und bei Burleigh, Ahm. 616, recipirt fändem ; * dass Oceam sie verwirft,

s. sogleich untem Anm. 868), wobei dann dasjenige, was* am sieh intentio

prima sei, um der Aussage willen als intentio secunda bezeichnet wer

den, könne, vwohingegen. naeh einer anderen, Amsicht, die Kategorien mur

als die erste gemeinsame Grundlage jener, Aussagen, , welche eine Unter

oder Ueber-Ordnung enthaltem, genòmmen werden (s. gleichfalls Amm. 868);

jedeùfalls aber müsse daran festgehalten, werden, dass die Kategorién

ehenso wie alle, übrigen „Denkopérationem, während sie entia rationis

sind, in Wahrheita wirklich existirem °°°). Nur ist bei Letzterem, wie

t 1 . i-luul--i-- • • i • '*• " ' - , ... … •! • • • •, .• ! • i •; i -i •! • • • 11./

quibusdam secundae impositionis, videndum est de terminis primae intentionis. Primo

tamen dicendum est de quibusdam communibus ' omnibus,' sive sint res, quae non sunt

signa, sive sint res , quae sunt signa (vgl. ob. Anm.'779), cuiusniodi sunt ens

et tumum.' . - - • • .• - ** , + *• T^ t . . - •* \ \ * a

.1, , ,* 860) Ebend.: "Accipitur hoc nomen „ens**, * secundum , quod sibi correspondet

unus conceptus communis omnibus rebus praedicabilibus in quid ...... Tamen

nomeh „en$*' est aequivocum, quia non praedicatur de omnibus sibi subiitibilibus,

quando significative sumitur; secundum unum conceptum, sed sibi diversi conceptus

respondent ..... Ens dividitur, quia hoc quidem est secundum accidens, illud vero

secundum ' se ...... Similiter philosophus dividit ens .... in ens in potentia et ens

in actu. - i • v -wv , w * :.:; : ;-.- r--;--- -

“861) Quodl. V, qu. 14: Huic nomini „ens* correspondet unus coneeplus com

munis praedicabilis ' de^ omnibus rebus...... 'Hoc nomen ,,ens*' est aequivocum, quia

licet praedicetur univoce 'de 'omnibus subiicibilibus, * et hoc,' sive 'supponat simpliciter

sive personaliter, tamen non praedicatur de omnibus subiicibilibus significative acceptis

secundum unum conceptum, sed huic nomini diversi conceptus * correspondent. Eaepos.

aur. Praedicab. De specie: Ens non dicitur univoce de decem. praeditamentis, sed

aequivoce. * • • • \ . \ , ι , ι , ι ι ι •,• '• , , . ' . *• v •. • • , ,.• • vna •

' 862) "Summa t. log. I, 39, f. 12 v.-B : Unum autem est, passio entis, quia.....

signifieat aliquid, quod non' eodem modo signifieatur per ens, quamvis aliquo modo

* • • • • • • • • ••. • • • • • 1 •

significatur per ens...... Unum tamen multipliciter dieitur; ..... tamen ad praesens

sufficiat, ponere tres modos unius, quibus logici utuntur frequenter, d. h. es folgem

nun- \imùm numero,'' unum speeie,''unum genere. . * * * • • \ • • • • wwwww wv, ,

- 868) sent, I, 'Dist.2, qu. 3, K:: Ensi et 'uniim, si ! syppiant persgaiite; polius

sunt una' res et una natura, quam dicant eandem natürani, et si §io supponánt, non

aliter distinguuntur ens et unüm, quam ensi et ehs, 1'et' unum et unum. Si autem

supponant simpliciter vel materialiter, sic non sunt una res nec una natura, sed dieunt

eandem naturam et distinguuntur inter se, sicut duo coneeplus vel duo nomina, quae

non sunt synonyma. ' '^ Υ , ' \ * * * * * * * y • , \ • • • • * • a ,, ,.,, , •,, \. , ,

»* * 864) Summa t. log. I, 40, f. 13 r. A : Post, praedicta restat dicere , de inferioribus

ad ens, quae sunt decem praedicamenta. v • •.*• • • * - - , • • •

nen secundae impositionis

. • 1 u . •! • • • * * * .

'865) Ebend.: Hoc nomen „praedicamentum“ est^ nom

XIX. Occam (Begriff). 371

sich für 0ccam von selbst, versteht, nicht von der äusseren , Existenz der

concreten Dinge, welche als solehe stets singulär sind, die Rede, sondern

bei den Kategoriem handelt es sich um bezeichnende Worte und somit

um Denkauffassumgen undi Begriffe , welche gemeinsam von Allem , was

unter sie fällt, ausgesagt werdem °°°), und zwar derartig, dass Ein und

der , nemliche Gegenstand durch mehrere Kategorien bezeichnet werdem

kamm *°7). Eben jene Auffassung aber, wornach mam bei den Kategoriem

einseitig auf das Verhältniss einer Ueber- oder Unter-0rdnung blickte,

müsse , nicht bloss zu einer missbräuchlichen Erweiterung des Begriffes

„Gattung“, sondern aueh zu der Uebertreibung führen, dass man für die

Kategorie des Wamn eine quandeitas oder für jene des Wo eine ubeitas

ersamn -und in gleicher Weise auch bei allem , Adverbien, Präpositionem u.

dgl., verfahreni musste, während nach * der richtigem und ursprünglichen

----------+++ . i. • I - - , , . . i ! • , .'* 1 1 ', *' *.

vel, intentionis, sicut,hoc nomen, „genus“, quamuis illa, de, quibus praedicatur, sint

incompleta, primae intentionis. ,Verumtamen praedicamentum dupliciter accipitur: uno

modo pro toto ordine aliquorum ordinatorum secundum superius et inferius; alio

nmodo dccipitur pro primo et communissimo in tali ordine. Et hoc secundo modo

accipiendo „praedicamenlum“ quodlibet praedicamenlum est unum incompleacum primae

intentionis, et hoc quia significat , res, quae non sunt signa. Accipiendo autem „prae

dicamenlum“ primo modo potest dici, quod in aliqua tali ordinatione sunt incompleta

primae inlenlionis et in aliqua incompleaea secundae intentionis, vel potest dici, quod

aliqua talia sunt primae intentionis et aliqua secundae intentionis, sicut secundum

opinionem, quae ponit, quod intentio vel conceptus est qualitas subiective eæistens in

mente, (betrefis dieser Meinung vgl. Anm. 757 u. 762), tunc hoc commune „genus“

est, in praedicamento qualitutis vel relationis ; nam omne genus est qualitas secundum

illam , opinionem, et hoc commune „genus“ est , secunda intentio vel nomen secundae

intenlionis, hoc, autem commune „color* est prima intentio, et similiter de multis

aliis...... (B) Verumtumen sciendum, quod secundum opinionem, quae ponit, quod

intenlio vel conceptus , sive passio animae est qualilas mentis, non ideo aliquid dici

tur ens, rationis, quia non est vera res existens in ' rerum natura, sed ideo dicitur

ens rationis, quia non est nisi in ratione, qua mens utitur pro alio vel intelligitur

aliud;, et sic omnes, propositiones et consequentiae et termini mentales sunt entia ra

tionis,* et tamen sunt, vere et realiter eacistentia in rerum natura et entia perfectiora

et realiora, quam qualitas quaecunque corporalis (über diese objective Realitat der

logischen, Functionen. s. oben Anm. 764 u. 766 ff.). • ww

866) Evpos. aur. Praedicam. Prooem.: .In hoc opere. (d. h. Categoriae) haec

inlentio est, de, primis rerum mominibus et de vocibus res ' significantibus dispulare,

non ideo, quod secundum aliquam proprietatem figuramque formantur, sed in eo quod

significantes.. sunt....... In • grammatica determinatur de vocibus ..... determinando

congruilalem, et, incongruitatem, in oratione..... » In libro vero Praedicamentorum , de

terminalur de, vocibus, quales res, significent, ostendendo....... Et ignorantia inten

tionis, Aristotelis , in hoc libro facit multos modernos errare credentes multa hic dicta

pro rebus, quae • lamen pro solis vocibus } et proportionabiliter pro intentionibus seu

conceplibus, in anima 'vult intelligi. Ebend. Cap.4: Ista non est divisio rerum eaetra

animam, quia , res extra animam, non praedicantur, de pluribus, non enim praedicatur

nisi v0ae vel conceplus vel aliquod signum ad placitum institutum; sed ista est divisio

vocum, sive conceptuum sive intentionum in anima ....... Nulla est, substantia realiter

eaetra animam nisi solum substantia particularis (s. Anm. 781). » Et isla est divisio

incompleacorum, eae quibus componuntur propositiones et ea, quibus lineae praedicamen

tales \ componuntur. Ebenso Cap. 7. Ebend. Praedicab. De specie : Non dicit (sc.

Aristoteles) decem praedicamenta esse decem res intrinsecas omnibus aliis rebus, sed

tanlum quod sunt, decem principia, i. e. decem communia , praedieabilia de aliis con

tentis sub se, non pro se, sed pro aliis. , , , • w • v * w* , a* -

867), Ebend. , Praedicam. Cap. 7: • Praedicamenta sunt distincta, non tamen con

simililer distinguuntur, res significatae per ipsa, sed eadem res, saltem aliqua, signi

ficatur per diversa praedicamenla, quamvis non eodem modo. - - - • -

24*

372 XIX. 0ccam (Begriff).

(d. h. eigentlich, wie wir oft, genug sahem, arabischen) Ansicht die , Kale

gorien als incompleaea Nichts weiteres, als die einfachem Grundlagen und

Bestandtheile der Urtheile seien *°°).

Die Zehnzahl der Kategoriem motivirt 0ccam in seinem Compendium

völlig nach der allgemein üblichen Weise °°°); aber an einem anderem

0rte erhebt er sich zu der wahrhaft merkwürdigem Höhe der einzig rich

tigem Auffassung, dass es in objectiver Hinsicht überhaupt nur drei Kate

gorien gebe, nemlich Substanz, qualitative Bestimmtheit und Relation **").

Ja auch in der Einzeln-Erörterung der Kategorien, welche im Uebrigen

Nichts bemerkenswerthes enthält, blickt hauptsächlich im ('ompendium die

ser grundsätzliche Gedanke überall insoferne durch, als 0ccam stets mach

zuweisen sucht, dass für die Philosophie im Sinne des Aristoteles, d. h.

abgesehen von dem Interessen der christlichem Dogmatik, keine der übri

gen meum Kategorien eine selbstständige von der Substanz unterschiedeme

Sache sei, sondern jede derselben mur den Wortausdruck einer Inhärenz

enthalte *7'). Mit erklärlicher Worliebe stützt er einzelne Begründungen

868) Summa t. log. I, 41, f. 13 r. B: Ponuntur autem ab omnibus auctoribus

decem praedicamenta; sed in modo ponendi, ut mihi videlur, multi moderni discordant

ab anliquis; nam multi ponunt, qu0d in praedicamento sunt multa ordinata secundum

superius et inferius; ..... unde, ut talem praedicationem habeant de adverbiis, fingunt

nomina abstracta, sicut de „quando“, „ quod est adverbium, fingunt , tale abstraclum

„quandeitas“, de „ubi“ „ubeitas“ et sic de aliis. Sed antiqui non posuerunt talem

ordinem in quolibet praedicamento, et ideo hoc nomine „praedicamentum“ et similiter

Valibus nominibus „genus, species“ et consimilibus minus large utebantur, quam

faciunt multi moderni, unde ipsi dicentes, semper superius praedicari de ' inferiori,

eaclendebant praedicari ad verba, ..... eaetendebant etiam praedicationem ad praedica

tionem adverbiorum et propositionum...... Intentio antiquorum mihi videlur rationa

bilior....... (v. A) Secundum intentionem antiquorum eæistentia in praedicamentis

non sunt nisi quaedam incompleæa, ea, quibus affirmatio et negatio ..... natae sunt

constitui.

869) Ebend. f. 13 v. A: Sumitur autem distinctio illorum praedicamentorum....

distinctione interrogationum de substantia sive de individuo substantiae...... (B) Aliu

autem incompleaca non sunt in aliqu0 praedicamento, propter quod coniunctiones et

syncateg0reumata in nullo praedicamento reponunlur; per talia enim ad nullam quae

stionem respondetur. Vgl. Quodl. V, qu. 22.

870) Sent. I, Dist. 8, qu. 2 D: Quaedam sunt genera, quae significant res sim

pliciter et absolute sine omni connotatione; et si ita esset, posset dici, quod sunt

tanlum tria genera generalissima, sc. substanlia, qualitas et respectus..... Alio modo

dicitur genus omne praedicabile prim0 modo dicendi per se et in abstracto de alio,

isto modo possunt, dici decem genera generalissima. - Dass ich meinerseits jene Drei

zahl der Kategorien unbedingt für die einzig mögliche philosophische Construction

der aristotelischen Kategorien halte, glaube ich im I. Bande genügend dargelegt zu

haben ; und auch die Bemerkumgen, welche Fr. Brentano (Von der mannigfachen

Bedeutung des Seienden nach Aristoteles. Freiburg 1862. S. 74 n. 183) dagegen

richtete, schienem mir nicht geeignet, meine Ansicht umzustossen.

871) So z. B. , bezüglich der Quantität Summa t. log. I, 44, f. 15. v. A: Est

alia opinio, quae mihi videtur de mente Aristotelis, sive sit haeretica sive catholica,

quam volo nunc recitare, quamvis nolim asserere; et ideo, quia istam opinionem

posui, quando scripsi super philosophiam, non scripsi eam tanquam meam, sed tan

quam Aristotelis eæposilioni magis consonam, ut mihi videtur, et eodem modo sine

assertione nunc recitabo eam. Est igitur illa opinio, quam mulli catholici ponunt et

theologi tenent et tenuerunt, quod nulla quantitas esl ' realiter dislincta a substanlia

et qualitate, sive tales propositiones „substantia est quantitas*' vel „quantitas est

qualitas“ sint concedendae sive nom. Oder betreffs der Kategorie des "Wann ebend.

c. 59, f. 20 r. B: Secundum viam Aristotelis, ut mihi videtur, hoc praedicamentum

XIX. Occam (Begriff). 373

auf die Lehre von der Supposition *7*); den Gilbertus Porretanus aber

betreffs der sechs letzten Kategorien beizuziehen, hält auch 0ccam (wie

Scotus, ob. Anm. 176) mit Recht für unnöthig *7°).

Den letzten Abschnitt des ersten Haupttheiles bildet hierauf die aus

führliche Lehre von der s u p p o sit i o, welche hier gewissermaassen als

ein Mittelglied zwischen Begriff und Urtheil erscheint, insoferne sie eine

proprietas terminorum ist, welche dem terminus eben nur in der Satz

verbindung zukommt *"*). Die ganze Darstellung aber beruht sichtlich

auf einem längeren Betriebe und einer manigfachen Umarbeitung des by

zantinischen Stoffes (s. z. B. untem Amm. 922), und wahrscheinlich müs

sen wir diesem Umstande es auch zuschreiben, dass hier die übrigen

proprietates terminorum mit Einschluss der Eaeponibilia erst bei der

Lehre vom Urtheile zur Sprache kommen und mit derselben innig ver

woben werden (s. untem Anm. 906 ff.); denn dass diese Gruppirung des

Stoffes erst von 0ccam selbst ersonmen sei, möchte ich bezweifeln. Nur

die appellatio (vgl. Abschn. XVII, Anm. 64, 129, 228 u. 601) will 0ecam

nicht als ein Gegenstück der Supposition (wie bei Petrus Hispanus) gel

ten lassen, sondern dieselbe derartig in die letztere verflochten wissen,

dass sowohl die Subjects- als auch die Prädicats-Begriffe dieser „Suppo

sition im weiterem Sinne* anheimfallen *7°). An die genauer formulirte

Definition der Supposition reiht sich die besondere Warnung, dass die

wahrhaft sachgemässe Aussagbarkeit in keiner Weise verletzt werde *"°).

„quando“ non , importat aliquam rem distinctam a substantia et qualitate, sed im

portat illas easdem res, quamvis non nominaliter, sed adverbialiter tantum. Auch

führt Occam überall sowohl für diese aristotelische als auch für die gegnerische

Auffassung die Motive und ebenso die Folgerungen am; insoferne aber dabei auch

theologische Fragen mitspielen und insbesondere bei der Kategorie der Relation

das Trinitäts-Gezänke hereinragt („filiatio und „paternitas“, womit sich auch 0ccam

abquält), so mögen all diese Dinge ohne Neid dem Theologen überlassen bleiben,

welche für ihr eigenthümliches Gebiet auch in anderen Schriften 0ccams Manches

über Quantität (Quodl. IV, qu. 30 u. 32), über Relatioh (ebend. qu. 16 u. 22 f. und

VII, qu: 5), über die sechs letzten Kategorien (ebend. VII, qu. 9—12) und deren

Verhältniss zur Relation (Sent. I, Dist. 30, qu. 2 u. 3) benützen könnten.

872) Z. B. Eaepos. aur. Praedicam. Cap. 12: Hoc nomen „ad aliquid“ vel „re

lativum“ si praecise supponeret personaliter et pro rebus et non pro signis rerum,

haec esset falsa „Hoc nomen scientia est relatio“; ..... sed supponit praecise pro

nominibus ipsis vel signis rerum. Vgl. ebend. c. 17.

873) Summa t. log. I, 57 ff. Auch in der Expositio aurea verzichtet er auf

diese Ergänzung.

874) Summa t. log. I, 63, f. 20 v. B: Dicto de significatione terminorum restat

dicere de suppositione, quae est proprietas conveniens termino, sed nunquam nisi in

propositione.

875) Ebend.: Suppositio accipitur dupliciter, sc. large et stricte, Large accepta

non distinguitur contra appellationem, sed appellatio est unum contentum sub suppo

sitione; aliter accipitur stricte, secundum quod distinguitur contra appellationem; sed

sic non intendo loqui de suppositione, sed primo modo; et sic tam subiectum quam

praedicatum supponit.

876) Ebend.: Dicitur autem suppositio, i. e. pro aliis positio, ita quod, quando

terminus in propositione stat pro aliquo, utimur illo termino pro, illo, sc. de , quo

sive pronomine demonstrante ipsum ille terminus vel rectus illius termini, si sit

obliquus, verificatur ...... (f. 21 r. A) Est autem una regula generalis, quod nun

quam terminus in propositione, saltem quando significative μccipitur, supponit pro

aliquo, nisi de quo praedicatur vere; eae , qu0 sequitur, quod falsum est, quod aliqui

ignorantes dicunt, quod concretum a parte praedicati supponit pro forma, sc. quod

374 XIX. Occam (Begriff)!

In der Eintheilung der Supposition schliesst sich Occam völligam die jiln

gere Formation deri byzantinischem Logik an (s. Abschn. XVII, Anm. 596);

nur die Unterabtheilung derº suppositioi, confusa erscheint ' bei ihm · in

jener memlichem Weise, welche wir bei Shyreswood, trafen (s. ebend.

Amm. 61); auch ist in dem Wortlaute der Definitionem: der, drei obersten!

Hauptarten der Einfluss jener zahlreichem Erörtefungen ersichtlich, welche

über significatum (suppositio personalis), über-intentio (supp. simpleae)

und über,' voae (supp. r materialis) üblichti und nothwendig geworden

warem *7?). - Während aber aus diesen Definitionen folgt, dass jeder Be

griff, in jedem. Urtheile zur suppositio personalis befähigt sein kann, hin

gegen suppositio simpleae und imaterialis mur umter gewissen regelmässi

gen Bedingungen statihaft sind *7°), knüpfen sich hieran äusserst scrupulöse

Controversen über die Art der Suppositions-Fälligkeit in einigen traditio

mellen Beispielen; zu derem Lösung 0ccam auch die den- späterem Autoren

(s. Abschn. XVII, Anm. 605) angehörende , Unterscheidung zwischen eaeer

citum und signatum verwendet***)..... . . . / ,,,'. i !, .£ , ov'

—-' … i; . ■ , , … - · · · · · · · · · · · · } , ***, -i, ju*» i4;

in illa „Socrates est albus* littera „albus“ supponit pro albedine, num haec est sim

pliciter falsa.,,albedo , est alba*. ' Die metaphorische, Supposition^ s. ünten Amm. 891.

•,• , .877) C. 64, f, 21 r. A : Suppositio primo, dividitur in, suppositionem simplicem,

personalem et, materialem., Supposilio, personalis universaliter est illa,, quando, tern

*minus supponit, pro suo significáto, sive illud significatum sit res eaetra 'aniniani sive

por site'intentiô animiae' sivé scriplum sibe quòdeiinque' aliud imaginábile, ita quod,

quandocunque subieclum sive praedicatum propositionis supponit pro suo significato

(vgl. 'Anm. 781), ila , qu0d significalive tenetur, semper, est \ suppositio personalis.....

Suppositio, simpleas est, quando terminus supponit pr0 , intentione a animae , sed non

tehetur significatiue, e. g. „homo' est species“....... Ex hoc patet; falsitas opinionis

communiter dicéntium, quod suppositiori simplex, ' est,u quando terminusi supponit prò

suo i significato, quia '.'.... intenlio animae proprie non est significatum termini, quia

talis terminusi signifieat: veras res et. non intenliones animae. Suppositio materialis

est, iqudndo-terminus non supponit significative, sed suppoiiit vel pro voce vel pro

scripto, 'sieut. „homo est nomen**. ' . gi ; ., , , , ; : : - ' ; -

iri, 878) C. 65, f. 21. r. B: Terminus in quacumque propositiohe. ponatur, potest habere

suppositionem personalem, inisi eae volunlate, ulentium i arctetur ad aliam, sicut ter

minus aequivocus' in- quacunqùe pr0p0sitioné: polest supponere, pro,'quolibet significato,

nisi arctetur w et voluntale ^ulentium : âd significalum , eertum... Sed tefmihus' non in

omni propositione, potest \ habere suppositionem, simplicem, vel malerialem, sed tunc

tandum,' quandò talis terminus comparatur, alteri extrem0y) quod respicitw intentionem

animae vel vocem vel scriptum ... ... Potesl ) ergo' regula isla dari, quod quando ter

minus polen$ habere istam triplicem, suppositionem, coinpafatur.veátremo commuiii-voci

bus prolatis sive scriptis, tunc pr0p0sitio, in qua ponitur, est distinguenda, eô quod

talis terminus potest habere suppositionem personiilem , vel , materialem; quando^ vero

comparatur eætremo significanti intenlionem ánimae, est, distinguenda, eo quod potest

habere suppositionem personalem vel simplicem; quando vero comparaturo eztremo,

communi omnibus praedictis, tùn0° est 'dislinguenda, eo quodopotest háberé'{supposilio

nem personalem, simplicem vel materialem. v , w w ' \ \ ww w w ^ * ' • , • * ••

' ^ 879) C. 66, f. 21 v. A: ' Sed contra praedicta potest obiiciw multipliciter, Primo

sic: haec est vera „Homo est dignissima, creaturarum** (s. Abschn, XVII, Anm. 206);

quaero, quam suppositionem habeat littera ,,homo“; non personalem, quia quaelibet

singulqris hest falsa. (d. h; es ' gibt hier keimen, descensus ad singularia!,i s.* ebend.

u. ausführlicher w im byzantinischen Originale Abschn., XV, Anm. 73); ergo habet

simplicem;sed si suppositio simpleæ esset, pr0 intentione animae, illa esset falsa, quia.

intenlio non est dignissima creaturarum. . . ..\ . ' Praeterea : Haec, est, vera ,,Color est

primùm oobiectum visus“, et quaelibet singularis est, falsa, ergo habel simplicem sup

positionem; sed, si supponeret pro animae intentione, illa esset fals&..... Praeterea:

Voa, non praedicatur de voce nec intentio de intentione ...... • Ad primum istorum

\ • , • ' * , ,

* <* , , : • • ' ■ •, • , , , * a * ,

XIX. 0ccam (Begriff). 375

.,, ,, Die, Einzeln-Erörterung., beginnt mit der supp. materialis, welche

folgerichtig auch auf ganze Sätze ausgedehnt, aber mit unnöthiger Spitz

findigkeit, in zwei Artem unterschieden wird **'); sodann folgt in glei

cher Tragweite, supp. simpleae **'), und hierauf supp. personalis, welche

einer ausführlicheren., Besprechung unterworfen wird. Nemlich vorerst

scheidet 0ccam von dieser Supposition alle Syncategoreumata ; und alle

Verba aus und weist darauf hin, dass zusammengesetzte Subjecte oder

Prädieate, nicht in ihre Bestandtheile aufgelöst werden dürfen ***). Nach

dem er sodann durch Definitionem lie Eintheilung in discreta und com

munis, welch letztere in determinata und confusa, undi deren letztere

abermals in, confusa, tantum und, confusa et, distributiva zerfällt, festge

stellt hat *°°), erörtert er, mit., Uebergehung, der discreta diese, einzelnen

—„ . , , , , , , „ , ,. , ;,, . , ' , , : , ;! , • • , , , ;:•; ' ' • • • • • , ,

dicendum, quod opimio dicentium, quod in illa, „Hom0 est, dignissima creafurarum“ sub

iectum habet suppositionem simplicem, est falsa; imo habet tantum suppositionem per

sonalem ....... Ad secundum dicendum est, quod omnes tales „Color est primum

obiectum visus“..... , et ceterae, tales multae sunt simpliciter falsae de virtute sermo

nis, tamen illae, quas intendebat philosophus, per eas, sunt verae,...., Philosophus, et

mulli alia accipiunt..... frequenter actum ezercitum pro actu signato, et e, converso.

..,. , Est autem, actus , evercitus, qui importatur, per hoc verbum „est“ vel aliud

huiusmodi; ..... actus, autem signatus est ille, qui per hoc verbum „praedicari“ im

portatur vel , per hoc verbum „subiici“ vel ,,verificari“ vel ,,competere“ vel aliq od

huiusmodi ...... (es folgt sodann die schon oben, Anm. 796,. angeführte Stelle über

suppositio simpleá).,.... Ad tertium dicendum est, quod voae praedicatur de voce et

iniéntio de intentione, non tamen pro se, sed pro re (s. Amm. 788 f.)...... Si autem

adhuc obiiciatur, quod haec est vera „Piper `venditur hic et Romae“, „ et tamen nulla

singularis est vera, nisi, secundum , quod supponit simpliciter et non pro , intentione

animae, ...... dicendum est, quod ..,.. nullus , yult emere illud commune piper, ....,

sed quilibet intendit emere remi singularem (s. Anm. 798 u. 885). „_, , , w ww \ , • . • • • i •

, 880), C. 67, f. 22 r. A: , De suppositione materiali...... sciendum est, quod .....

cuilibet, quod potest esse pars propositionis, competere potest; omne enim tale potest

esse, eaelremum propositionis et prò voce vel pro scripto supponere. Et de, nominibus

quidem manifesium est; .... hoc etiam idem patet de adverbiis, verbis, pronominibus,

coniunctionibus, praepositionibus et, interiectionibus, sicut „Bene, est, adverbium“;.....

similiter aulem propósitiones et orationes talem suppositioiiem habere possunt, quod

patet in istis „Homo est, animal“. est propositio vera ,, .....; Potest; autem dividi,

suppositio ; materialis, quia quaedam est, quando. vii'iüäitä suppofit pro se,

sicut „Homo est nomen“; ..... quandoque, autem voæ vel scriptum vel conceptus, non.

suppoiiit pro se, sed pro voce, vel scripto, quam tamen vocem vel scriptum, non signi

ficat, sicut ... „Animal praedicatur de homine“. ,, „ „, ,. „, . . . „ , , , , „?

, 881) C. 68 ebd.: Sicut aùtem cuilibet complevo potest, competere suppositio,

nalerialis, ita cuilibet complexo vel incomplexo. significativo vel consighificativo potest

competere supp0sitio simpleae. ; • ' • • , , . . . . * ' ' . . . . . , . '

|| 882) C.69 ebd.: Nunc accedendum est ad suppositionem personalem, circa quam

sciendum est, quod categorema solum, quod est ea tremum propositionis, significative

sumptum supponit personaliter, Per primum evcluduntur omnia syncategoremata......

Per secundum, eaecludilur omne verbum, quia nunquam verbum potest esse eaetremum

propositionis, quando accipitur significative..... Per tertium excluditur pars eætremi,

quantumcunque sit nomen et categorema, sicut hic ,,Hom9 albus est animal“, nec liltera

„homo“ supponit nec littera „albis“, sed totum eætremum,.... Per quartum excludunlur

categoremata talia, quando supponunt simpliciter vel materialiter. , , , , , , , , , , ,

[883), C. 70, f, 22 r. B: Suppositio auiem personalis potest dividi primo, in, suppo

sitionem discretäm, et communem. Suppositio discreta est, in qua, supponit nomen

proprium alicuius vel pronomen demonstrativum significative sumptum, et talis, supp0

íitio reddit propositionem, singularem.... Suppositio personalis communis est, quando

terminus communis supponit;..... dividitur in suppositionem confusam, et, determina-,

lani., Sijpositio deteriiinata est, quando contingit äéscendere per âliquam disiunctitam,

376 XIX. 0ecam (Begrift).

Artem, insoweit bei demselben keine „relativen“ Begriffe verwendet wer

den (dieselben folgen weiter unten, s. Anm. 890); und zwar beschränkt

er die supp. determinata auf jene Urtheile, welche weder ein distribui

rendes Zeichen der Allgemeinheit noch eine Negation enthalten 8°4); da

bei aber erhebt er bezüglich einiger Beispiele wieder haarspaltende Be

denken,' indem er z. B. bei Sätzen, welche sich um den juristischen Be

griff der Stipulation drehen (vgl. ob. Anm. 798), betreffs der Supposition

einem wesentlichen Unterschied zwischen „Equus tibi promittitur“ und

„Promitto tibi equum“ herausgrübelt, oder z. B. in Bezug auf die Sup

positions-Fähigkeit der abstraéten Wörte und der ihnen entsprechendén

concretem Ausdrücke, welch beide zuweilen wirklich synonym sein kön

nem (s. ob. Anm. 826 ff.), sich auf dem Unterschied der Bezeichnung stützt,

je nachdem durch dieselbe das Ding selbst oder eine intentio getroffen

wird *°°). Die hierauf folgende supp. confusa tantum ist ihm nur durch

, , , , , , '•'• - * * •. * * * . , , , * \ :

•, •

ad singularia ...... Suppositio personalis confusa est suppositio personalis termini

communis, quae non est determinata; et illa dividitur, quia quaedam est suppositio

confusa' tantum et' quaedam est confusa et distributiva. Suppositio confusa tantum

est, quando terminus, communis supponit personaliter et non contingit descendere ad

singularia per disiunctivam nulla variatione facta a parte alterius eætremi, sed per

propositionem de disiuncto extremo, et contingit eam inferri eae quacunque singulari,

.'.'... Suppositio'' confusa ' et distributiva est, quando contingit aliquo modo descendere

£g£*, si terminus communis habeat 'multa contenta et eae nullo uno formaliter

¢ r. • • • • • . - - - ' . ' * .

mf. '884) C. 71, f. 22 v. A: Istis visis videndum est, quando est, quod terminus habet

unam suppositionem personalem et quando aliam; et primo videndum est de terminis

non relativis, secundo de relativis (vgl. Abschn, XVIi, Amm. 202)........ Est ergo

primo sciendum, quod, quando in propositione categorica nullum signum universale

idistribuens totum eaetremum propositionis additur termino communi nec mediate nec

immediate, i. e. nec a parte eiusdem extremi nec eae parte extremi praecedentis, nec

negatio praecedit nec aliqua dictio includens aequivalenter negationem, semper talis

terminus *gt;i! determinate. ' ' • • , ,

885) C. 72, f. 22 v. B: Circa praedicta potest dubitari primo, qualiter supponit

littera „homo* in ista ,,Socrates fuit homo“, ' posito quod Sócrates hon sit ..... Se

cundo est dubium de istis „Homo albus est homo“, ...... posilo quod nullus sit al

bus ...... Tertio, qualiter $ubiectum supponit in talibus „Equus tibi promittitur*......

Similiter quarta'dübitatio est de talibus',,Ille privatur visu* ..... . Quinta est, qua

lem'suppósitionem habet praedicatum in illa ,,Genus et species sunt substantiae“.....

Seacta est de istis „Actio est res eætra animiâm*..... Septima est de istis „Ille bis

füit 'albiis*.....'Ad primum illorum dicendum est, quod in omnibus talibus' termini

supponunt personaliter, pro quo est notandum, quod tunc terminus supponit persona

liter, quando pro significatis suis, quae sunt, vel pro his, quae fuerunt significata vel

erunt vel possunt esse, Ä“óíí 'eigentlich der Lehre von der ampliatio

anheim, s. Abschn. XVII, Anm. 225)..... (f. 23 r. A) Ad secundum dubium dicéndum

est, quod de virtute sermonis concedendum est, si nullus homo est albus, ..... qu0d

subiecta pro nullo supponunt, et tamen sumuntur significative ..... Ad tertium di

cendum est, quod talés propo$itiones ,,Equus tibi promittitur“ et similes de virtute

sermo is, sunt falsae, quia quaelibet singularis est fälsa ..... et non contingit deseen

dere ad singularia disiunctive, sed tantum per disiunctum praedicatum ..... (B) Stricte

loquendo de virtute sermonis littera ,,equus“ non supponit confuse tantum, quia non

supponit,' cum sit pars 'extremi; .....' quia in illâ ,,Equis libi promittitu* littera

„equus“ est subiectum, et non est pars subiecti, et ideó oportet, quod supponat de

ideo oportet, qupdjntingat descendere ad singularia disiunctive. Sed in illa „Pro

mitto iibi equiin* littera „equum* non est extremum, sed est pars extremi, quia illud

totum est praedicatum „promittens tibi equum“, quia illae aéquivalent „Promitto tibi

£;,cum neque signum nec negatio nec aliquid includens iale práecedat, et.

e.

XIX. Öccam (Begrifr). 377

die Stellung des Zeichens der Allgemeinheit bedingt, so , dass hier der

Spraehgebrauch eine ehtscheidendere Rolle spielt, als die logisch hegriff.

liche Bedeutung der Satztheile *°°). Bei der supp. confusa et distribu

tiva hdlt eri'erst hier die Eintheilung derselben in mobilis und immobilis

mach (s. Abschm. XVII, Amm. 61), und verlegt die erstere in jene allge

meinen Urtheile, sowohl bejahende als auch verneinende, welche weder

Exceptiv- moch , Exclusiv.Sätze sind noeh auch durch die Stellung der Ne

gatiom eim Hinderniss enthalten, und um des negativen Gehaltes willen

zieht er auch die Ausdrücke „differt, aliud“ zu dieser Art der Supposi

tion bei 887) ; die letztere aber, d. h. die immobilis, wird auf die Sub

equum“ et „Ego sum promittens tibi equum“, ..... et ita non oportet, quod sup

ponat determinate ...... Ad quartum dicendum est, quod in talibus ,,llle privatur

visu*' littera „visu“, quod est pars eaetremi, non proprie supponit; ..... supponit

enim confuse et distributive aliquo modo et aliquo determinate, sc. pro illis , quae

aliquando fuerunt, quia aequivalet isti „Ille nullum visum habet et aptus natus est

habere visum** ...... (v. A) Ad quintum dicendum est, quod de virtute sermonis haec

est falsa',,Genera et species sunt substantiae“ et tunc litlera ,,substantiae“ supponit

personaliter et determinate, quia hoc nomen ,,substantia“ non imponitur ad signifi

candum intentiones animae, sed veras substantias (s. Anm. 774)...... Ad seactum

dicendum est, quod diversi diversimode utuntur talibus abstractis; nam aliquando

utuntur eis pro rebus, aliquando pro nominibus ; si primo modo, debet dici, quod

supponunt*pro illis, pro quibus supponunt sua concreta. ..... Proprie loquendo talia

concreta et abstracta, si abstracta imponantur ad significandum praecise res, sunt

nomina synonyma ..... (B) Alii autem dicunt, quod omnia talia nomina abstracta

significant relationes 'rationis et pro illis supponunt. (Auch anderwärts kommt Occam

auf diese Unterscheidung zm sprechen, memlich Erpos. aur. Praedicam. Cap. 17:

Est regula logicorum, quod terminus secundae, — d. h. ein Abstractum wie z. B.

caecitas —, si supponit personaliter, supponit pro terminis, quorum est naturale

signum vel ad placitum institutum, si supponit pro se ipso ..... Si supponit simpli

citer, supponit pro intentione, cui subordinatur in significando.) ..... Ad septimum

dubium dicendum est, quod in illa .,Socrates bis fuit albus'* ponitur una dictio aequi

valenter includens negationem, sc. ..... primo fuit albus et aliquo tempore post non

erat albus et postea fuit albus, ..... et ideo nec subiectum nec praedicatum supponit

determinate.

886) C. 73, f. 23 v. B: Videndum est de suppositione confusa tantum, circa

quam diversae regulae dantur. Una est: Quando terminus communis sequitur signum

universale affirmntivum mediate, tunc stat confuse tanlum, i. e. semper in universali

affirmativa praedicatum stat confuse tantum;..... sed quantumcunque signum uni

versale ponitur : a parte subiecti, si tamen propositio , non sit universalis affirmativa

nec signum universale distribuit totum subiectum, praedicatum non supponit confuse

tantum ..... Alia regula datur, quando signum universale vel includens aequivalenter

signum universale praecedit terminum a parte eiusdem eætremi, ita tamen, quod non

determinat totum praecedens copulam, • facit illud, quod sequitur a parte eiusdem,

stare confuse tantum ..... Sed utrum illud sit tenendum de virtute sermonis vel non,

non euro ; tamen secundum usum loquentium, propter quem multum valet talia scire,

oportet sic dicere ..... (f. 24 r. A) Tertia regula potest dari, quod semper subieetum

ezclusive affirmative supponit ronfuse tantum,

'887) C. 74, f. 24 r. A: Circa ' suppositionem confusam et distributivam dantur

regulae diversae, et primo de suppositione confusa et distributiva mobili : quarum

prima est, quod in omni propositione universali affirmativa et negativa, quae non est

eaeclusita nec eaeceptiva, stat subiectum confuse et distributive mobiliter ..... Secunda

est, quod in omni tali universali negativa praedicatum, si sit distributive non impe

ditum, stat confuse et distributive. Tertia est, quod, quando negatio determinans

compositionem * principalem praecedit * praedicatum, stat confuse et distributive,.....

Quarta regula est: illud, quod sequitur immediate hoc verbum ,,differt“ vel hoc ver

bum ,,distinguitur“ vel participia eis' correspondentia vel hoc nomen „aliud* vel ei

378 XlX. 0ccam,(Begriff).

jecte der Exeeptiv-Sätze : bbschränkt, und zwar nur. für „den , Fall,- dass

diese Supposition nicht als, einet absoluta, sonderi, als eine, limitata, zu

nehmen ist *°°). „Doch, drängem sich ihm auch hiebei, wieder, spitzfindige

Zweifel über: die, Supposition , deri Prädicate, auf, falls, in einem;iUrtheile

diei Worte ,,bis“ oder , ,,incipit, desinit“ , vorkommen/ (s. Abschn. XVII,

Anm. 254 u.,263), und er, fiudet, dass, hier einefeigene Art. der Suppo;

sition obwaltg, welche, keinen, technischen, Namem-habe, und nur, theilweise

mit, der. confusa tantum verwandt sei, wast er jedoch an. einer anderen

Stelle, durch eine , anderweitige, Distinction. wieder., sehr,, modificirt 33''),

Indem, sollanm , die Supposition „der , relativen Begriffe, folgt (vgl. Abschn.

XVII, Anm. 212—220), gibt er kurz die Eintheilung und die charakteri

aequivalens, stat confuse et distributive (s. Abschn. XVII, Anm. 266)..... Est igi

tur universaliter dicendum, quod, quidquid facit terminum stare confuse et distribu

tive, est signum universale vel megatio vel aliquid uequivalens negalioni.,

888) Ebend, f. 24 r. B: Circa suppositionem confusam et distributivam immobi

lem , est, sciendum, , quod semper subiectum talem supposilionem habet in propositione

eacceptiva... Hiezu II, 18, f. 31 r. B: Dislinguendum est de supposilione, confusa et

distributiva, quia quaedam est, absoluta, sc. quando, terminus distribuitur pro quolibet

su0 content0, ita quod non plus pro uno, quam pro altero; et talem supp0sitionem

confusam, et distributivam non habet terminus sive subiectum in propositione eaeceptiva.

Alia est limitata, et articulata, quando sc. terminus pro aliquo contento distribuitur,

et hoc non accidit nisi quando illa propositio categorica aequivalet, uni copulativae

eompositae eae una, affirmaliva, et alia negativa, sicut accidit in propositione eæceptiva.

Si autem illa eaeceptiva fuerit negativa ,, tunc tam subiectum quam praedicatum sup

ponunt, confuse et, distributive, sed limitate.. S. unten , Anm. 935. \ _ * * • *• , ,

889) I, 75, f. 24 r. B: Potest autem, dubitari de, talibus,,,..,, .,,Socrates desinit

esse albus, Socrates : bis fuit, Romae, Socrates incipit esse grammaticus“ et huiusmodi,

quomodo praedicata, in eis, supponunt;, quia enim non supponunt, determinate, patet,

quia non contingit descendere per disiunclivam ..... Potest dici, quod terminus prae

dicatus in talibus propositionibus vel etiam illud, quod sequitur verbum adieclivum,

vel substantivum, non habet suppositionem nec determinatam, nec confusam et distri

butivum, sed unam, aliam, pro, qua tamen, nomen non habemus ...... Illa supposilio

convenit, cum, confusa tantum, quia, „sicut quando terminus, supponit confuse tantum,

a quolibet pronomine demonstrante aliquid singulare contentum sub subiecto ad termi

num , communem contingit adscendere, sic contingit, in proposit9 ; . .... differt autem a

supposilione, confusa, tantum, quia non, contingit descendere ad disiunclum eae nomini

bus propriis tantum illorum, pro, quibus, terminus, communis supponit; non enim. se

quitur ,,Socrates incipit esse, grammaticus, ergo Socrates ';'''', ille vel ille“. de

monstrando omnes grammaticos. Jedoch II, 19, f. 31 y. Blesen, wir : Difßcultas est.

de suppositione, praedicati, (d. h. bei incipit und desinit); et est sciendum, quod prae

dicatum in tali proposilione universali , affirmativa supponit confuse tantum ; ......

similiter etiam in universali negativa stat, confuse et distributive; sed in propositione

non universali , stat, determinale. Verumtamen .,.... suppositio, determinata et comfusa

et, distributiva dupleæ est. Una est, quando contingit descendere ad illa , pro quibus

terminus supponit vel, supponere potest, per pronomina demonstrativa, sicut in ista

„Homo currit“ littera „homo“ supponit pro hoc homine et pro illo, ..... et sequitur

bene „Homo currit, igitur hoc currit'' demonstrato illo homine et ,,illud currit“ de

monstrato alio ...... Aliquando autem contingit , descendere , ... ,. per pronomina

demonstrativa simul sumpta cum illo communi, sub quo debet, esse, descensus. Prim0

modo non supponit praedicatum determinate; non enim sequitur „Socrates incipit esse

albus, igilur incipit esse hoc vel hoc“, quocunque demonstrato ..... Secundo modo prae

dicatum supponit, determinate; nam , bene sequitur ,,Socrates, incipit esse albus, erg0

incipit, esse, hoc album vel illud album“,...... Et si, dicatur, quod ,,hac album et hoc“

demonstrando , idem convertuntur, igitur ab uno, ad reliquum est, bona consequenlia,

dicendum est, quod haec regula, quod, ab uno convertibili ad reliquum, est bona c0n

sequentia, habet multas, instantias., , S. unten, Amm. 938. ,-, ** ** • ** ,, ,,*

*

XIX. Occam (Begriff, Urtheil). 379

stisehem Merkmale * derselben an; es handelt , sich , nemlich zuerstrium die

relativa substantiae, welehe entweder identitatis oder diversitatis sein

können, deren erstere entweder non reciproca, oder reciproca sind, und

sodamm mm ' die relativa accidentis *°"). Endlich noch wirfi , er, wie

auch schon Andere* getham , hatten. (s. Abschn. XVII, Amm. 596), eimen Blick

auf die „uneigentliche* Supposition, welche auf Metapher, und Synekdoche

oder Antonymie oder dgl. heruhe und bei kritischer , Lectüre der Autoren

häufig beachtet, werden müsse *°'1). • • , , ', , , . ■ , ' *

- Den, zweitem Haupttheil mimmt die Lehre vom , Urtheile ein, deren

wesentliche Gliederung 0ccam darin- erblickt, dass, zuerst über die, ver

schiedemen, Eintheilungen des Urtheiles, hierauf j über die Wahrheit der

sämmtlichen. Artem desselbem, und zuletzt über die Umkehrung derselben

gehandelt werden soll *°°). Dabei aber müssen wir : von , vorneherein

als höchst beaehtenswerth hervorhebem , dass 0ccam , währendi er in- der

Eæpositio aurea eine sorgfältige und getreue Worterklärung des aristote

lischeh, Buches darbietet, hier in seinem , ausführlichem Compendium die

Lehre des Aristoteles völlig bei Seite schiebt und die, ganze Darstellung

des Urtheiles durch vdas Material! der , byzantinischen, Logik absorbiren

lässt. Diese letztere hatte sieli sonach, allmälig zu einer derartigen Gel

tung emporgerungen, dass man. die üblichen Haupt-Themata der aristoteli

schen Tradition, wie z. B., (lie conträre und - eontradictorische Entgegen

setzung, nun für unwichtig bezüglich der Lehre; vom: Urtheile haltem und

------—-——— '•, . , i ■ ' ' ,! i • • • . , . ' • • , • , ') , i ••*• *•••.•• !• n • . , i*. . .:!

- 890) I, 76, f. 24 v. A: Videndum est de suppositione relativorum, non accipiendo

relativum illo modo, quo logicus accipit, sed quo grammaticus, ...... quod relativum

est rei ante latae recordativum ...... Quoddam vocatur relativum substantiae et quod

dam accidentis; relativum substantiae' vocatur „is, ille,' idem“ (das Pronomen',,qui*,

welches machi üblicher Traditiom hieher gerechnet wurde, behandelt Occam bei den

corinotativen Begriffen, s. Anm. 922); relativum accidentis ..... ,,talis , tot*' et, hu

iusmodi... Relativorum substantiae quaedam sunt identitatis,, quaedam diversilalis; re

lativorum identitatis quaedam sunt reciproca, quaedam non reciproca. Non reciproca

..... semper supponuit 'pro illo, pro'quo suj)ponunt' sua antecedentia ;'... . sicut

,,Socrates'currit 'et ille disputat“...... unde sciendum, quod tale relativum humquam

debet poni in eadem categorica cum suo antecedente ...... Circa relativa identitatis

reciproca est sciendum, quod differunt in hoc ab aliis, quia possunt poni in eadem

calegorica cum suo antecedente et in alia, sicut patet. de istis „se, suum“, nam bene

dicituri,,Socrates videt se“ ...... Semper tale relativum habet, talem , suppositionem

et supponit pro eis, pro, quibus supponit suum antecedens ...... (B) Circa \relativum

diversitatis est sciendum, quod dicitur ideo, quia non verificatur pro eodem, pro qu0

suum antecedens, sicut ..... ,,Alterum illorum est verum et reliquum falsum“ littera

,,reliquum“ verificatur pro, illo, pro quo non verificatur hoc anteeedens „alterum“.....

Circa relaliva accidentium ..... est sciendum, quod tale relativum non supponit nec

verificatur pr0 illo, pro quo suum antecedens supponit, sed, pro aliquo simili vel

aequali, sicut ..... ,,Socrates est albus et talis est, Plato“. -

891) C. 77, f. 24 v. B: 0p0rtet autem cognoscere, quod, sicut est suppositio pro

pria, sc. quando terminus supponit praecise pro e0, quod significat proprie, ita sup

positio , impropria est, quando terminus accipitur improprie. Multiplex, autem est sup

positio impropria, sc. ant0nomatica, ...... alia , est synecdochica, ..... alia est meta

phorica ..... Multum utile est, cognoscere, quando terminus accipitur proprie, .....

quia viæ invenitur a aliquod vocabulum, quin in diversis libris sanctorum et philoso

phorum aequivoce accipiatur. - . , *•', . . . i **, *', • i . .

… 892) II, 1, f. 25 r. A: Postquam dicta sunt aliqua de terminis, nunc dicendum

est, de propositionibus; et, primo, ponendae sunt aliquae divisiones, secundo videndum

est de veritate, propositionum, quid requiritur, et sufficit, tertio de conversione pro

positionum. i! 1 i {' a. f ,• •, in;i ^ ., , -, ,

380 . ' XlX. Occam (Urtheil).

dafür die byzantinischem , proprietates terminorum mit Einschluss der Er

ponibilia zum eigentlichen Gegenstande der Erörterungen über das Urtheil

machem konnte ; dass man statt dessem all jene Dinge in die Lehre von

Consequentia hineinschoh, wird , sich unten zeigen, s. Anm. 1029. , Für

0ccam liegt hierim allerdings mach , Allem, was wir im 0bigen sahem, eine

strenge Folgeriehtigkeit; denn sowie er überhaupt (auch in den Partei

Controversen) , grundsätzlich vom terminus und von der Suppositions.

Fähigkeit desselben ausgegangen war, so ist ihm auch bei allen Punkten,

welche betreffs des Urtheiles in Frage kommen, zuletzt die Supposition

der entscheidende Grund-Ton, so dass er alles Uebrige anderwärts unter

hringen muss, — ein Verhältniss, von welchem wir uns , alsbald bei

jedem Schritte überzeugen werden. Nur hat die Supposition, wie , er

anderwärts ausdrücklich hervorhebt, hier im Urtheile eine andere Function,

als bei den Kategoriem (vgl. ob. Aum. 866), indem bezüglich der Satzver.

bindung die Worte nicht so fast für die Dinge supponiren, sondern über

wiegend für Worte, d. h. insoferne aus denselben als Worten Wahrheit

oder Falschheit hervorgeht *°°).

Unter dem Eintheilungen der Urtheile führt 0ccam zuerst die Schei

dung in kategorisches und hypothetisches Urtheil am, bei welch letzterem

er aus der jüngeren byzantinischen Tradition (s. Abschn. XVII, Anm. 583 f.)

die Vermehrung der Unterarten desselben, jedoch mit Ausnahme der pro

positio localis, aufnimmt *°*). Hierauf lässt er die Eintheilung. in In

härenz. und modale Urtheile folgen , und bei letzterem schliesst er sich

gleichfalls beifällig an jene spätere Wermehrung der modalen Ausdrücke

an (s. ebend. Anm. 588), ja er fügt noch aus dem Umkreise seiner eige

nen beliebten Dislinctionem die Begriffe conceptum, prolatum, scriptum

hinzu, indem er überhaupt meint, dass Aristoteles nur um, der Kürze

willen sich auf vier Formem der Modalität beschränkt habe *9°). Die

gleiche Einwirkung der damaligem jüngerem Litteratur (s. ebend. Anm. 604,

und bei Scotus, ob. Anm. 186) zeigt sich auch in der hiernach folgenden

Unterscheidung, dass einige categorische Urtheile, d. h. memlich sämmtliche

*

*** 893) Eaepos. aur. Praedicam. Prooem.: In libro Perihermenias determinatwr de

voeibus, secundum quod veritatem vel falsitatem propositionis sunt causativae. Ebend.

Perierm. Prooem.: Philosophus hic loquitur principnliter de vocibus snpponentibus pro

vocibus, quamvis forte incidenter determinat de voeibus supponentibus pro rebus. Vgl.

Anm. 753.

894) Summa t. l. a. a. 0.: Una divisio propositionum est, quod propositionum

alia est categorica alia hypothetica : ..... hypothetica ..... dividitur in quinque spe

cies secundum opinionem communem, sc. in copulativam', disiunctivam, conditionalem,

causalem et temporalem. S. untem Anm. 955—961.

895) Ebend.: Alia divisio propositionum est, quod quaedam est propositio de

inesse et quaedam modalis ..... Et est seiendum , quod quasi omnes sophistae con

cordant in hoe, quod tantum sunt quatuor modi, sc. necessarium, impossibile, contin

gens et possibile (s. Abschn. XVIf, Anm. 161); ..... sed tales modi sunt, plures,

quam quatuor praedicti, nam .... nlio propositio est vera, alia est scita, alia est

falsa, alia ignota, alia scripta, alia prolata, alia concepta (über die letzteren drei

s. ob. Antm. 769 f. n. 797), similiter alia est credita, alia opinata, alia dubitata,

et sic de aliis ....:* Et si quaeralur, quare philosophus non tractavit de istis nec

illas connúmeravit inter propositiones modales,' dicendum est, quod philosophus brevi

tati studens, 'quia illa, quae de aliis dicit, possunt istis applicari, noluit de istis

pertractare. S. untem Anm. 914 ff.

XIX. 0ccam (Urtheil). 381

exponiblen Sätze , äquipollent mit hypothetischen seien *""). Wenn aber

sodamn über die Eintheilung in Bejahung und Werneinung hier nur mit

zwei Worten hinweggeeilt wird *°°), so finden wir bei 0ccam anderwärts

einige Bemerkungen, welche überraschend richtig simd und wahrhaft einen

tieferen Einblick in das Wesen der Negation beurkundem; er hält nemlich

nicht nur getreu seinem allgemeinem Standpunkte daran fest, dass auch

sämmtliche Negationen auf ltechnung der subjectiven Auffassung zu setzen

seien *"*), sondern er erkennt auch die affirmative Bedeutung der negati

ven Begriffe am °""), und dass er dieselbe wenigstens bei jenen Wortem,

welche mit dem privativen „in" zusammengesetzt sind, nicht in die um

endliche Weite schweifen lässt, erhellt daraus, dass er z. B. für las

Prädicat „ungerecht* als logische Woraussetzung die reale Möglichkeit des

Gerecht- oder Ungerecht-Seins fordert, sowie hinwiederum aus der Unter

scheidung einer dreifachen Function der privativem Ausdrücke '""). Die

Eintheilung der Urtheile nach der Quantität gibt er in jener Wollzähligkeit

an, welche in der byzantinischen Logik üblich war, nimmt aber dabei

auch Gelegenheit, betreffs einiger Beispiele die Controverse zu entschei

den, zu welcherlei Quantität dieselben zu rechnen seien °"'). Ausserdem

896) Ebend.: Terlia divisio propositionum categoricarum potest esse illa,, qttod

aliu pr0p0sitio calegorica est aequivalens propositioni hypotheticae, ..... alia non ;

..... istae proposiliones sunt ezclusivae et eaeceptivae et reduplicativae et quaeduin

aliae. , S. untem Anm. 917 ff. - - - '

897) Ebend. f. 25 r. B: Alia divisio propositionum esl, quod quaedam est af

firmativa et quaedam negaliva. * * • . • .

898) Eaepos. aur. Praedicam. Cap. 17: Privationes et etiam negationes non sunt

a parte rei distincte a rebus posilivis, quia nihil est a parte rei eaetra animam nisi

res, el ideo si privatio vel negatio non sit res, non esl a parte rei.

899) Quodl. V, qu. 7: Conceptus negativus aliquid significat negative, aliquid

affirmalive ; ezemplum: „non albedo“ significat negative albedines, de quibus non

verificatur nec pro illis supponit; affirmative autem significat omnia alia ab albedine

et de illis praedicatur affirmalive et pro illis supponit, quia quocunque ali0 demon

stralo ab albedine huec est vera „hoc est non albedo''.

900) Eaepos. aur. Perierm. lI, c. 1 : Differentia , est inter praedicatum infinilum

et inter praedicatum privativum. Nam praedicalum infinitum dicitur de pluribus, sc.

de omnil)us existentibus, de quibus non dicitur nomen privativum, sicut „iniustum“

non potest dici de quolibet, quod non, est iustum, quia non dicitur, de asino, sed

tanlum de hominibus. El de lali praedicato privativ0 tales regulae sunt, Ab affirma

tiva de praediculo finil0 sequitur negaliva de praedical0 privativo ..... Al) affirmativq

de praedicato, privalivo sequitur neguliva de praedicato finito. Summa t. log. III, 3,

9, f. 60 v. A: Nomina privaliva sunt in triplici differenlia. Aliquod enim , .... prae

cise dicit privalionem formae et carentiam in subiecto, cui additur, et ..... aequiva

lei nomini infinilo, sicut ,,incorruptibile“ ..... Alia sunt, quae imp0rtanl formam in

aliquo connotando determinalum subiectum, ...... sicut ,,iniustus“...... , Alia sunt,

quae important, non esse in aliquo formam talem, nec esse posse connotundo deter

minatum subiectum, ..... sicut ,,caecus“. - - -

901) Summa t. l. II, 1, f. 25 r. B: Alia divisio est, quod quaedam est univer

salis, quaedam, parlicularis, quaedam indefinita, quaedam singuluris ..... Tumen de

nultis propositionibus potest esse dubium, quantae , sint ..... Illu est singuluris ,,lsli

currunl“, quia subiectum est pronomen demonstrativum vel terminus communis sumplus

cum pronomine demonstrativo ..... Haec est indefinita. ,,Alterum illorum currit“, sicut

illa est, universalis „Utrumque illorum currit“..... , Quando relalivum refert nomen

discrelum, tunc reddit propositionem singularem; quando refert nomen commune, tunc

reddit indefinitam; et ideo , illa ,,Socrates currit et ille, disputat“ est singularis, sed

secunda pars islius copulalivae ,,Homo currit et, ille disputat''. est. indefinila ....,

« •

382 XIX. 0ecam (Urtheil).

führt er noch eine Eintheilumg am, welehe auf dem Tempus des Verbums

beruht und somit der ainpliatio angehört *'"*), und endlich eine läppisehe

Eimtheilung je mael, easus reetus oder casus obliquus *"*). *' u ' '

In den zweitem Gegenstandº der Lehre, vom Urtheile, nemlich in die

Frage über die Wahrheit iderselben, verflicht , nun 0ccam sámmtliche

proprietates terminorum, sowie den ganzen' Umkreis der Eaeponibilia.

Während nemlich das singuläre Urtheil einfach auf den Begriff der Suppo

sition*' (im Gegensatze gegem , objectiv , reale Identität oder Inhärenz) be

gründet wird 904), und das Gleiche auch beim particularem und beim um

bestimmten Urtheile geschieht, insoferne diese beidem naeh i suppositio

personalis, nicht jedoeh nach supp. materialis oder- simpleae, unter sich

logiseh synonym sind "''°), stellt sich filim schon bei der Erörterung des

allgemeinem Urtheiles das Gebiet der distributio, eim (s. Abschn. XVII,

Anm. 238—255), in welehes theilweise auch die restrictio (ebend. Anm.

231 ff.) hereinspielt, Demn als das Wesentliche, des allgemeinen Urtheiles

hetrachtet, er- die distributiven „Zeiehen der Allgemeinheit*, deren Ein

theilung' bei ihm /im Vergleiche mit Petrus Hispanus (ebend. Anm. 239)

• ■ • , ■, ■ ,- • 1 /. … *' fi*i*« , I,,. ,. . . \ . • i • , , i : • . • 1** ;*! , , , . • * ■ • .-,'.

Illge sunt particulares ,,Non omnis homo curril“ et „Nonnullus homo est animal“.....

De talibus propositionibus ,,Homo est species“ ...... et universaliter, quando terminus

supponi! materialiter vel simpliciter (s. Anm. 877), potest dici, quod sunt singulares

vel indefinitae. • Uebrigens vist zu beachten, dass 0ccam die Memorial-Werse der

byzantinischen Logik (s. Abschn. XVII, Anm. 108 u.. 153); verschmäht; vgl. Anm.

941 u. 955. •• •• v • • • , , '* • • w •••* • • • - - - '* « .. . . ..,** .* • • '

902) Ebend. f. 25 v. A: Est etiam alia divisio propositionum, quia quaedam

propositiones sunt de praesenti, ..... quaedam , de praeterilo,...... quaedam devfuturo,

..... quaedam secundum formam vocis sunt, de praesenti et tamen aequipollent pro

positionibus de praeterito vel de futuro, ut tales ,,Hoc est praeteritum, hoc est futu

rum**. S.'. Anm. 912. !• • , , - • • • i .v, , , , ,,v , * *a.•

903) Ebend.: Alia divisio est, quod quaedam propositiones, sunt de recto et

quaedam de obliquo; et quandoque , obliquus ' ponitur , a parte subiecti, ut ,,Hominem

videt asinus“, , quandoque , a parte praedicati, , ut „Asinus , est hominis“. S. Anm.

913, 942, 971. - • • • • • • -

» * 904) C. 2, f. 25 v. B: Ad veritatem propositionis singularis, quae non aequivalet

multis propositionibus, non requiritur, quod subiectum et praedicatum sunt idem rew

liter, nec quod praedieatum a parte rei sit in subiecto vel insit realiter ipsi subiecto,

net quod uniatur ipsi subiecto, a parle rei eætra animam; ..... sed sufficit et requi

ritur, 'quod subiectum et praedicatum , supponant pro eodem. Ebenso Evpos. aur.

Praedicab. De genere: Per istam propositionem ,,Socrales est albus“ non denotatur,

quod Socrales sit voæ, quantumcunque voæ hic praedicelur,..... sed denotatur in tali

propositione, quod illud, pro quo subiectum supponit, sit illud, pro quot praedicatum

supponit..... Quando subiectum et praedicatum habent suppositionem personalem et

supponunt non pro se ipsis, sed pro suis significatis, tunc non requiritur, quod sub

iectum et praedicalum sint idem, sed oportet, quod supponant pro eodem. v * .

905) C. 3, f. 26'r. A: Videndum est, quid requiritur ad meritatem indefinitae et

particularis ..... Si non vocetur propositio indefinita vel particularis, nisi quando ter

minus supponit personaliter, tune semper indefinita: et partitularis convertuntur.....

Et ad veritatem talis sufficit , quod subiectum , et praedicatum supponant pro, aliqu0

eodem, si sit proposilio, affirmativa et non addatur' signum universale a parte prae

dicali; ..... ' sed si talis sit negativa, requiritur quod, subiectum et praedicatum non

supponant pro omni eodem ..... Sed secundum aliam. opinionem aliter debet dici.....

Qui ponit, quod omnis propositio est indefinila, in qua subiicitur terminus communis

sine signo, sive supponat , simpliciter sive personaliter, sive materialiter, debet conse

quenter dicere, quod non semper particularis et indefinita eonvertuntur, ..... sicut

illae non convertuntur : „Homo est species“ et „Aliquis homo est speeies*. , . ,

• • • ,• ,

XIX. Occam (Urtheil). 383

einigermaassen'- modifieirt erscheint, namentlich durch eine spitzfindige

- - *- • • • . !. - - • ... . . * -

Unterscheidung, wormaeh mam bei den distributiven Wortem der 'Acciden

tien nur an eine disjunctive oder eopulative Distribution von Art-Formen

oder dgl. (vgl. ebend. Anm. 253 u. 589) denken dürfe °"°). Indem so

damna znerst die rumfassendereni distributiven Zeiehen „ommis, nullus“ und

defen Synonyma an die Reihe kommen, wird eime allgemeine Bemerkung

über ; den syneategorêumatischem Charakter derselben, sowie eine ziemlich

einfältige grammatisehe Unterscheidung zwischen ,,omnis“ und „quilibet“

vorausgeschiekt*"*), und hierauf die Regel der Wahrheit der allgemeinem

Urtheile angegeben, welche abermals lediglich auf der Supposition'beruht,

worant sich, polemische, Erörterumgenoiüber,idie Annalime, dass ,,0mnis“

sich stets iwenigstens, auf drei 0bjecte beziehen müsse , undi- über, einige

traditionelle Beispiel-Sätze) miti Einschluss les Gründsatzes, dass „omnis“

nieht im Prädicate stehen könne, anknüpfen *°°). n Dann folgt über „uter

-—-——-*' '*** ***'• I , ι : o-rj / ; ,',,',. i 11: , i , , ,*, . ti;, •* ■ ' ■ '

-, , , , ; 906) 'C. 4, f. 26 v.'A:'Propositiones universales' sunl in multiplici differentia se

eundum multitudinem $ignorum universalium. Sunt' enim aliqua' signa “universuliâ

distributiva indifferenter tam pro substantia quam pro accidente, sicut „0mnis, qui

libet, nullus, quisque, uterque, neuter“ et sic de aliis; alia sunt distributiva pro acci

dente, ut „quaelibet (zu lesen „qualislibel*, s. Absehn. XVII, Anm. 239 u. 253),

quoliescunque* et si forte sint aliqua alia talia. Sed ista distinctio potest intelligi

bene et male ; si enim intelligatur, quod ,,quaelibet“ (ebenso) sit signum distributivum

pro accidente, sicut „omnis“ vel aliquod tale pro substantia et accidente, falsum est;

si autem intelligatur, quod sit, aliquo modo distributivum, sc. disiunctive sub dis

iunclione vel copulatione inter species vel aliquo modo tali, p0test concedi. - Alia

ponitur, distinctio signorum universalium, quod quaedam sunt distributiva pro partibus

subiectivis et quaedam pro partibus- essentialibus vel integralibus; prima sunt, sicut

„omnis, nullus, uterque, neuter**, secunda sunt, sicut „totus“..... Alia ponitur divisio

signorum, quod quaedam possunt distribuere pro quocunque, sicut ,,0mnis, nullus“, et

huiusmodi, quaedam pro duobus tantum, sicut ,,neuler, uterque“. - *• , • ,

· · 907) Ebend.: Primo ergo dicendum est de illis, quae distribuunt pro substantia

et accidente et pr0 partibus subiectivis et pro quoeumque..... -Nullum signum per se

significat aliquid, nec imponitur ad significandum aliquid delerminate, sed sic. insti

tuitur, ut faciat illud, , cui additur, stare pro ormnibus suis significatis et non pro

aliquibus tantum; et ideo dicitur syncategoreuma...... Hoc signum ,,omnis“ differt

ab istis ,,quilibet, unusquisque“, quia hoo signum „omnis“ non potest addi nisi ter

mino consimilis casus; ...... sed illa signa , quilibet, unusquisque“ , possunt addi

termino consimilis casus et dissimilis, ..... unde bene ' dicitur ,,Quilibet homo currit“

et ,,Quilibet illorwm curri/*. ... w , w , uir V , 2 1- • . at ' -

908) Ebend.: Ponendae sunt aliquae regulae communes istis signis ...... Est

primo »sciendum, quod ad veritatem, talis universalis non requiritur, quod subiectum

et praedicatum sint idem realiter, sed requiritur, quod praedicatum supponat pro

omnibus illis, pro quibus supponit subiectum ..... ' Ea, hoc patet , falsitas quorundam

dictorum, quae a quibusdam ponuntur: unum est, quod hoc s signum ,,omnis“ exigit

tria, appellata (vgl. Abschn. XVII, Anm. 241); nam ponatur, quod , unus solus angelus

intelligat, et nullus: homo; tunc . est vera ,,omne intellectivum creatum est angelus“.

... ... Aliqui , solvunt male. hoc sophisma ,,0mnis phoeniae est“ (s. ebend. Anm. 242)

dicentes, istam esse, falsam eo quod littera „omnnis“ eæigit tria appellata ......* Eae

istis . etiam sequitur, quod falsum est, quod aliqui dicunt, quod si sit unum album

tantum et tantum: unum nigrum , et tantum unum medium, quaelibet istarum est falsa

,,0mne album est, 0mne nigrum est , 0mne medium est“...... (f. 27 r. A) Patet,

quod omnes tales, de virlute sermonis sunt falsae ,,0mne animal est sanum“, posito

quod wunus leo sit sanus et, unus los et unus homo, et sic de aliis, , similiter et ista

,,0mne w animal. fuit in arca Noae“ (s. ebend. Anm. 235), et sic de multis aliis,

quia habent) multas, singulares falsas, nec praedicatum competit omnibus , illis, pro

quibus supponit subiectum ..... Secundo sciendum, quod omnis propositio universalis,

384 XIX. 0ccam (Urtheil).

que" und „neuter" (vgl. ebend. Anm. 248 f.) die selbstverständliche Regel

der Wahrheit und die ausdrückliche Bemerkung, dass dieselben stets zwei

0bjecte erfordern °"°), worauf bei „totus“ (ebend. Anm. 252 u. 267) der a »

Unterschied des categoreumatischem , und des syncategoreumatischem Ge

brauches dieses Wortes, welches überhaupt sehr verschiedene Amwendun

gem finde, hervorgehoben und in Kürze das hiebei übliche Sophisma be

sprochen wird ° '"). Die distributiven Zeichen der Accidentien (s. ebend.

Amm. 253 ff.) fertigt 0ccam äusserst schnöde ab , indem sie einerseits

eigentlich gar keine selbstständigen Zeichen seien und andrerseiy auch

selten Anwendung fänden "!!).. -

Hierauf lässt er jeme Urtheile folgen, deren Verbum im Futurum oder

Präteritum steht (s. ob. Anm. 902). Dieselbem bilden , mach álterer und

jüngerer byzantinischer Tradition (s. Abschn. XVII, Anm. 226 f. u. 600)

eigentlich mur einen Bruchtheil der Lehre von der Ampliation; aber s0

wie 0ccam sich der technischen Ausdrücke „ampliatio“ oder „ampliati

vus“ u. dgl. überhaupt nicht bedient, so behandelt er hier auch nur jene

Seite, welche sich auf das Tempus, der Werba bezieht, Anderes anderswo

, ' v. - , •, * -

in qua praedicalum sumitur universaliter, est falsa, si praedicalum et subiectum ve

rificetur de pluribus contentis; si aulem praedicatur praecise de uno solo contento et

similiter subiectum , tunc posset, esse propositio vera, sicut,, si non esset nisi unum

animal, puta unus, homo, haec esset vera ,,0mnis luomo est omne animal“ (dieser

formalem Spielerei, lässt sich eine vernünftige Wemdung geben, z. B. ,,Alle, Körper

sind sämmtliches Schwere“) ...... Tertio sciendum, quod hoc signum „omnis“.....

potest accipi distributive vel colleclive: si tenetur distributive, ..... sicut ,,0mnes

apostoli dei sunt duodecim'* (vgl., ebend. Anm. 240), denotatur, quod hoc praedica

tuhm , ,,duodecim“ vere dicilur de, quolibet, de qu0 vere praedicalur hoc subiectum

,,apostoli"..... Si aulem tenetur collective, tunc denotatur, quod praedicatum .....

competat omnibus simul sumptis.; , *

909) C. 5, f. 27 r. B: Consequenter determinandum est de signis distribulivis

non pro quibuscunque, sed pro duobus lanlum , cuiusmodi sunt ,,uterque“ et „neu

ter“ ..,.. Ad veritatem talis, requirilur, qu0d praedicatum vere competat utrique ill0

rum demonstratorum, si sit affirmaliva, vel negetur ab utroque, si sit negativa .....

Differt proposilio universalis, in qua ponitur h0c signum ,,ulerque“, ab illa, in qua

p0nitur hoc signum ,,0mnis“, „quia nunquam polest talis universalis, in qua ponitur

„ulerque“ a parte subiecti, esse vera, ubi ponitur praedicatum universaliter sumplum.

..... Causa huius diversitalis est, quia hoc signum ,,0mnis“ potest addi termino ha

benli unum suppositum (s. vorige Anm.), sed littera ,,uterque“ requirit semper duo

supposita. - - *} ,

910) C. 6, ebend. : De signo, distributivo pro parlibus inlegralibus, cuiusmodi

ponitur „totus“, est sciendum, qu0d hoc signum potest aliquando sumi categoreuma

tice , vel syncategoreumatice. Si, sumatur categoreumatice , sic significat idem qu0d

„perfeclum“...... Si autem lenetur syncalegoreumatice, sic est unum signum dis

tributivum ....... pro parlibus proprie dictis importalis per terminum, cui additur, ut

ista propositio ,,Totus Socrates est minor Socrate“ (s. Abschn. XVII, Anm. 252) aequi

valet isti ,,Quaelibet pars Socratis est minor Socrate“...... (v. A) Verumtamen est

sciendum, quod aliquando, sive ea, usu sive eæ usu sermunis vel ea, beneplacito ulen

lis, ,,totus“ tantum dislribuit pr0 parlibus inlegralibus, non pro essenlialibus, .....

quandoque autem distribuit pro omnibus partibus, sive sunt essentiales sive integrales

sive qualescunque. -

911) Ebend. f. 27 v. A: De signis autem, quae sunl distributiva accidentium,

cuiusm0di sunt „qualecunque, quantumlibet“, est sciendum, quod huiusmodi non sunt

proprie signa, sed sunt aequivalentia uni composito eae aliis signis, sicut ,,quafilumi

libet“ idem est quod ,,habens de omni specie quanlitatis , aliquam quantitatem“..... -

Ista autem signa non sunt multum usitata in theologia, ideo pertranseo de eis.

XIX. 0ccam (Urtheil). 385

unterbringend. (s. unten Anm. 937—939). „ Die betreffenden Regeln. lie

gen näher, an, der, jüngeren Formation dieser Lehre *'*). ; Bei den Urthei

len, derem Subject oder Prädicat, ein casus obliquus, ist (ob. Anm. 903),

verzichtet er schliesslich, selbst darauf, sichere Regeln ihrer Wahrheit auf

zustellen ° 18). - * . . • • . •

„, , Während sodann das hypothetische Urtheil, welches hier seine pas

sendste Stelle gefundem hätte, erst am Schlusse dieses ganzen Haupttheiles

erscheint (s. Anm. 955 ff.), reihen , sich die modalem Urtheile , an, in derem

Eintheilung er abermals, der jüngerem Tradition folgt, (s. Abschn. XVII,

Amm., 585, und bei, Scotus ob. Anm. 187); nur substituirt er die Ter

minologie ,,cum dicto'' . und ,,sine dicto“ „und setzt den sensus divisus

der modalen cum dicto als synonym mit- dem modalen sine dicto "'*).

Indem er, auch hier die , schon oben. (Anm. 895). erwähnte Vermehrung

der, modalem; Ausdrücke benützt, knüpft er beim 8ensus, compositus dieser

Urtheile, die Regel, ihrer Wahrheit einfaéh , an die Begriffe der hetreffen

den Modalitäten, selbst, weist aber zugleich, in äusserster Spitzfindigkeit

auch, auf Beispiele allgemeiner modaler Urtheile , hin, welche : wahr, sind,

obwohl „die ihnen entsprechendem singulären unrichtig ; sind °'°). ; Beim

——---—-—--— ,, , , , , , , • • • i • • • , , . • ' • • - - - - , , , • • • • • • • • • , •.• i • i • • • • .

" 912) C. 7,'ebeiid.: Videndum est de propositionibus de praeterito et futuro. Pro

quo sciendum est, quod ..... subiectum pòtest supponere prò eo, quod est, vel pro'

e0, qu0d fuit, sissil propositi0 de. praeterit0; aut pr0 e0, qu0d est, vel pro e0, qu0d

erit, si sit propositio de fuluro; et sive sic sive sic, si pr0p0sitio sit affirmativa,

requirilur, quod praedicelur sub propria forma, i. e. praedicatum, praedicelur de eo,

pro quo supponit subiectum . .,.. Unde illa, est, differentia inter, jjropositiones de prae-.

senti et propositiones de praelerilo , et fuluro, quod praedicatum, in propositione de

praesenti, stat eodem modo, quo stat subiectum, nisi, aliquod additum, impediat;, sed

in proposilione de praeteriù et futuro est variatio, quia praedicatum non tanlum

supponit ro illo vel illis, pro quo vel quibus verificatur in propositionibus, de prae

tefiio et Å, ..... sed requiritur, quod ipsum praedicatum, verificetur, de illo, pro

quo $ubiectgm, suppgit. • . : „ . • - . i ., ■ ' ' • i .

'913) C. 8, f. 27 y. B:. Ad veritalem proposilionis , cuius alterum extremum est

terniinus obliquus, requiritur, quod subiectuiii ei praedicatum non supponunt pro eodem

vel sallem, non pro omni eodem; aliquando tamen possunt supponere pro, eodem se

cundum diversitatem verborum et regiminis, casus obliqui; ,..,. nec est, facile, in his

generalem regulam et certam dare. . ' „ ' , , , ,. ,•, , , , , - -

914) C. 9, ebend.: Aliquando dicitur proposilio de modo,, quia accipitur dictum,

talis propositionis cum tali niodo, sicut potest de istis „0mnem hominem esse animal,

est, necessarium“..... , . Alia autem dicilur propositio modalis, in qua pwnitur nodus

sine tali dicto propositionis. Propositio modalis primo modo dicla semper, est distin

guenda secundum compositionem et divisionem. I Et, in sensu, composito, denotatur

semper, quod talis modus verificatur de propositione illius dicti, sicut .... denotatur,

qugd ille, modus „necessarium“ verificetur de. illa, proposilione. „0mnis homo est

ánimal*. .... Sed sensus divisus talis propositionis, semper aequivalet, tali proposi

tioni aggei*e £ùm jod, sine tali, digij, $icut,.,.. ista in seiisu, jtig,»Sociat;

esse animal, £st, scilum'' aequivalet, isti ,,Socrales, scilur esse, animal“, Etwas modi

ficirt ünd mit einer âlteren Tradition verfiochten (§. Ahschn. XVlI, Anm. 43) er

scheint diese Eintheilung Evpos. aur. Perierm, II: Aliqua, propositio est, modalis modo

nominali , sicut „Possibile est, omnem hominem currere“......;, aliqua est modalis,

modo verbali, sicut „0mnis, homo, potest, currere“..,..;, aliqua est, m0dalis modo ad

verbiali, sicut „Homô necessario cürrii*....... Si propositiò, sit nodalis modo, nomi

nali,,;;;. gisliuguitur, secundium gotiigosiiiqiens, et divisionem, u. 5, f._, , ,

915) Summâ t.'l. a. a. 0. f. 28 r. A': 'Talis universalis, de necessario poterit

esse necessaria et veru, quamvis tamen quaelibet, eius singularis sit contingeus, vel,

falsa, sicut haec esl, vera et necessaria in sensu composito „0mne verum contingens

Phanti, Gesch. III. 25

386 XIX, 5 0ccam, (Urtheil).

sensus, divisus, d. h. ; bei den modalem Urtheilen sine dicto bestehe die.

ses, letztere, Verhältniss nicht, die Erprobung ihrer Wahrheite aber sei

ebem doch mur mach dem sensus, compositus vorzunehmen, da res sich

darum handle, ob die betreffende Modalität wirklich von dem ganzen Satze

ausgesagt werden könne "'"). . ' . ,. • • • • ■ \

Mit- jenem Urtheilen num, * welche äquivalent mit hypothetischen sein

sollem (s. Anm. 896), kommen die Evponibilia am die Reihe ; 0ccam aber,

eder: vielmehr wahrscheinlich eine ivom ihm schon vorgefumdene reiehere

Pflege dieses Zweiges, vermehrt dieselben sofort durch den Begriff dei

termini, connotativi et relativi "*"), idessem erste Keime uns wohl in

dunkler Spur, schon oben bei jüngeren Formen der byzantinischen Logik

im sog. connotatum, begegneten , (Abschn. XVII, Anm. 598). Es sollem

memlich coiinotative oder relative Begriffe zunächst diejenigen sein, welehe

einer Werdeutlichung, (eaepositio) : durch eine sog. Wort-Definition bedürfem

(z. B. „Weiss ist, was Weisse hat*), indem ein concretes Wort durch

Benützung des ihm ■ entsprechendent abstracten exponirt * werden' soll

(— dass das Verhältnissizwischen „abstract* und „concret*, gleichsam ein

Lieblingsthema, 0ccam's , war; s. ob. Anm. 826. ff., u. 885 —); und zwar

sefen zur Exposition eines solchen Urtheiles stets zwei Urtheile erforder.

lich, z. B. der Satz „Sokrates ist weiss** werde exponirt dureh „Sokrates

ist* ünd durch „dem Sokrates haftet die Weisse än*; ja aüch diè Aus.

drücke „incipit, desinit“ , u. dgl. seien eigentlich hieher zu rechnen "1°).

————— —---— . - \ , \ , › - - - - - , , , . v *

esse verum, est necessarium“, vet tamen quaelibet singularis est falsa...... Similiter

aliquando est talis propositio universalis impossibilis, et tamen quaelibet singularis

est possibilis et contingens, sicut patet de ista ,,Utrumque istorum esse verum, est

verum* demonstratis duabus contradictoriis contingentibus....... Sufficit scire, 'quid

requiritur ad veritatem talium propositionum, in sciendo, quid requiritur ad hoc,

quod, aliqua propositio sit necessaria, et ad hoc, quod sit contingens vel vera vel

impossibilis vel scita vel ignota vel credita, et sic de aliis. - - -

916) C. 10, f. 28 r. B: Circa propositiones modales sine dicto propositionis, qùae

omnino aequivalent, pr0p0sitionibus sumptis , cum dicto' in sensu divisionis, ..... est

sciendum, quod' tales non eonvertuntur cum primis, imo potest una illarum 'esse vera

sine alias et e converso..... Ad veritatem talium propositionum requiritur,'quod 'prae

dicatum sub propria forma competat illi, pro quo subiectum supponit, vel pronomini

demonstranti illud, pro quo subiectum supponit, sc. quod modus eaepressus , in luli

propositione vere praedicetur de tuli propositione de inesse, in qua ipsummet prae

dicalum praedicatur de pronomine demonstrante illud, pro quo subieclum supponit .....

(v. A) Secundo notandum, ' quod tales propositiones de modo consimiliter se habent

ad suas singulares, sicut pr0p0sitiones de inesse..... Praedicta eliam sunt intelligendù

de aliis propositionibus * m0dalibus, sicut de istis „0mnis homo scitur a te esse

animal'*.*) • • • • • • - -

917) C. 11, f. 28 v. A: Dicendum est de propositionibus aequitalentibus prop0

sitionibus hypotheticis..... Quaelibet categorica, eae qua sequuntur plures propo$itiónes

categoricae tanquam eæponentes eam, i. e. eaeprimentes, quid illú propósitio de sua

forma importat, polest dici aequivalens propositioni hypotheticae; huiusmodi sunt....

eaelusivae, ezceptivae et reduplicativae, et huiusmodi sunt eliùffi 'propósiliones,' iii

quibus ponunlur termini connotativi et relativi, sicut sunt illae „Aliquid' a!bum currit,

0mne album est corpus, 0mne agens producit aliquid, 0mnis. quamiiitas ' est in loco“.

..... De istis primò est dicendum. Vgl. Amm. 831 u. 846. *"'« ' .

* 918) Ebend.: Terminus proprie dicitur eonnolativus vel relativus, qui habet quid

nominis, i. e. diffinitionem ezprimentem quid nominis, ila quod non pötest sciri quid

nominis ipsius, nisi habendo orationem, quae significat alijuid primärio et aliud' se

cundario, sicut diffinitio albi eaeprimens qwid nominis est „habens albedinem“.......

Ita quando aliquid per aliquem terminum connotatur vel eonsignificatur, pro quo lamen

IIH iij- , , ,i ■ / , '

XIX. 0ccam (Urtheil). 387

Fermer sollem die negativem Begriffe, z. B. „Nicht-Memseh*, als connotative

gelten, welche durch zwei oder mehrere Urtheile exponirt werdem "1°),

sowie die privativen, z. B. „blind“, welche wenigstens dreier exponirender

Urtheile bedürfen **"), und desgleichen die erdichtetem Begriffe, bei derem

Exposition das Eine der beidem Urtheile stets ein unwahres sein müsse "*!).

Endlich sogar das Pronomen „qui“, welches in der früherem Tradition

zur 'suppositio relativorum gehört hatte (s. Abschn. XVII, Anm. 212 ff. u.

vgl. ob. Anm. 890), wird nun diesen connotativen Begriffem beigezählt;

die Regeln der Exposition dieser Relativ-Sätze beruhen auf einer Unter

scheidung der Quantität derselben, wobei 0ceam auf dem möglichen Dop

pelsinn der allgemeinem Urtheile, welche „qui* enthalten; hinweist und

zugleich- deutlich davon Zeugniss. gibt, dass mit solcher Umbildung des

byzantinischen Materiales sieh schom. Wiele vor ihm heschäftigt hattem ***).

Anderes noch über die connotativen Begriffe s. untem Amm. 1015.

talis, lerminus supponere non potest, quia de tali non verificatur, semper talis ter

minus vel est connotativus vel relativus, ut ille terminus „album“; ..... similiter est

de simo, cabo (s. Abschn. IV, . Anm. 482)...... Quaelibet propositio, • quae habet

talem terminum, est ' habens eaeponentes eaeprimentes, quid importatur per talem pro

positionem ..... Sufficit dicere de aliquibus, ut per illas sciri possit proportionabiliter

de aliis, quomodo eæponuntur...... Quandocunque ponitur in propositione concretum,

cui correspondet abstractum importans rem informantem aliam rem, semper ad veri

tatem talis propositionis requiruntur duae propositiones, quae possunt vocari ev

ponentes eius, et una debet esse in recto et alia in obliquo, sicut ad verilatem istius

„Socrates est albus“ requiritur, quod haec sit vera „Socrates est“, et quod haec sit

vera ,,Socrati inest albedo“...... (f. 29 r. A) Et de talibus propositionibus sunt etiam

omnes ' propositiones, in quibus ponitur hoc ' verbum „incipit“ vel „desinit“, similiter

etiam, ubi ponitur casus ablativus absolutus et ubi ponitur numerus pluralis, 'et sic

de multis aliis, de quibus foret longum pertractare. Jedoch über incipit und desinit

s. ob. Amm. 889, und bes. untem Amm. 937 ff. -

919) C. 12, f. 29 r. A: Etiam propositiones, in quibus ponuntur termini conno

tativi privativi et infiniti, sunt aequivalentes propositionibus hypotheticis; et etiam

omnes , tales , sunt vere , connolativi, eo quod in eorum diffinitionibus ea primentibus

quid nominis debet poni , aliquid in recto et aliquid in obliquo vel in recto eum

negatione praecedente ..... . Quaelibet autem talis propositio, in- qua' ponitur talis

terminus, duas ad minus habet eaeponentes et aliquando plures, quod, faciliter patet;

..... ista „Asinus est non homo“ aequivalet istis ,,Asinus est aliquid“ et „Asinus

non est homo“. - '• . '. -

920) C. 13, f. 29 r. B: Propositiones affirmativae, in • quibus ponuntur termini

privativi, qui non , sunt aequivalentes terminis infinitis, plures habent eæponentes,

quam duas. Unde ista ,,Iste est coecus“ habet istas eaeponentes : ,,Iste est aliquid“

et „Iste est natus videre“ et „Iste nunquam poterit videre“. , • • '

921). C. 14, ebend. : Propositiones, in quibus ponuntur termini ficti, quibus nihil

correspondet , in re, quale fingunt significare, plures habent eæponentes; tales enim

termini vere sunt , conmotativi...... (v. A) Illa est falsa de virtute sermonis „Chimaera

est non ens“ et quaelibet consimilis, • quia , quaelibet talis habet tales exponentes

,,Chimaera est aliquid“ et „Illud est non ens“, quarum prima est'falsa. *Et si dieatur,

numquid ista est vera „Chimaera esl ohimaera“, et videtur, quod sit vera, quia prae

dicalur idem de se, ^..... dicendum est, quod de virtute vocis illa est falsa, si ter

minus supponat significative, eo quod falsum implicatur.' - .

922) , C. 15, f. 29 v. A: In quacunque propositione, quae secundum vocem est

categorica, ponitur hoc relativum „qui“, pro illa dandae sunt plures eæponentes, quia

quaelibet talis aequivalet uni copulativae ...... Quando talis propositio est singularis,

indefinita vel particularis, semper illa propositio aequivalet uni copulativae c0mp0

sitae eæ anteeedente et hoc pronomine relalivo „illud“ vel nomine proprio et altero

eactremo, .... sicut „Homo, qui est albus, currit“ aequivalet isti „Homo est albus et

* ,

25 *

388 XIX. 0ecam (Urtheil).

Hierauf folgen jene Eaeponibilia, welche , schon bisher üblich waren,

und zwar zuersi die Reduplicativ-Sätze, wobei sich, 0ccam der späteren

Tradition anschliesst (s. Abschn. XVII, Amm. 608 f.), indem er nebên dem

eigentlich reduplicativen Gebrauche der Worte „inquantum' u. dgl. auch

einen „specificativen* anerkennt"**). , Ausserdem kommt ; hier noch neu

die Unterscheidung hinzu, dass die Aussage , in diesen Urtheilem entweder

auf blossem begleitenden Umständem (concomitantia) oder, auf einem Cau

salnexus beruhen kann, und nach diesem Gesichtspunkte werden nun die

älterem und neueren Regeln der Reduplication modificirt, wobei, bezüglich

(ler bejahendem Urtheile auch die Lehre von der Consequentia, beigezogen

wird "**). Bei den verneinenden, Urtheilen, gestaltem, sich, die, Regeln

verschieden, je nachdem die Negation zum Prädicate gehört ***), oder vor

dem Reduplicativ-Zeichen steht *°°)., , Die specificative Bedeutung aber, die

—— .'* i * • i . • * i

ille currit“...... Sed si talis propositio est universalis, est distinguenda secundum

amphibologiam, quia potest, habere, duplicem , sensum., Unus sensus, est, par quem

denolatur, quod, de quocunque dicitur, illud, totum, quod praecedit verbum, principale,

de eodem praedicalur primum, et non plus denotatur; et, ille sensus, vocatur a wullis.

sensus c0mp0sitionis vel convertil)ilis cum tali sensu. ,,Alius sensus est, per quem

denotatur, quod, illud, quod sequitur, hoc incompleaeum, „quod“ vel „qui“, praedicatur

universaliter de antecedente, et quud , sequitur praedicatum, universaliter verificatur

de eodem., V. gr. per istam ,,0mnis homo., qui est, albus, currit“, in uno sensu de

notatur, quod, aliquis homo est alvus et quod, quilibet talis currit; in alio vero sensu

denotatur, quod illae duae, sunt verae, „0mnis homo est albus'' et „0mnis, homo

currit“. , , , , ,, . , „,, , . , , , , , , , , * a* • • *• , ,

, 923) C. 16, ebend. ; Propositio vocatur reduplicativa, in, qua ponitur haec diclio

„inquantum“, vel aequivalens (als Synonyma des „inquantum“, werden weiter untem,

f. 30. r. A, genannt:, secundum quod und ut und sub ratione) et tenetur reduplicu

live, quia secundum, aliqu0s, pqlest, teneri specificative, et, sic non facit propositionem

reduplicativam, et aliquando potest teneri reduplicalive ..... Reduplicalio aliquand0

est affirmativa, quando sc. negatio non praecedit, eam, ut „Socrales, inquantum, homo,

non currit“, et aliquando est negata, quando sc. negatio praecedit eam, ut ,,Socrates

non currit, inquantum, homo“ (das, negativ , reduplicative , Urtheil, war bei Petrus

Hispanus weit richtiger gefasst, s. Abschn. XVII, Anm. 262). , - -

, 924) Ebend, f. 29 v. B: Propositio, affirmativa reduplicativa ..... potest distin

gui, , eo quod potest reduplicutio fieri gralia concomilantiue vel gratia causae. , .Si

fiat gralia, concomitanliae, [tunc ad verilatem illius requiruntur qualuor pr0p0siliones

tanquam eæponentes: . . . . . v. gr. ad veritatem islius „Socrates, inquuntum homo,

esl coloratus“, requiritur veritas istius, „Socrates est coloratus“ et istius „Socrates

est homo“ et istius „0mnis homo est coloratus“, et istius „Si, aliquid est homo, ali

quid est coloratum“ ...... Si aulem fiat reduplicatio, gralia causae, tunc ad verila

lem ..... praeter quatuor, praedictas eaeponentes requiritur, quod illud, super quod

cadit reduplicatio, ea primat , causam rei importatae per praedicalum ...... , Colligi

potest regula talis, quod a propositione reduplicativa ad suam praeiacentem est sem

per, consequentia formalis...... Alia, regula, quod, arguendo ab inferiori ad superius

sine distributione, a parte subiecti principalis est bona, consequentia. , , …,

., 925), Ebend. f. 30 r. A:, Reduplicativa negativa, in qua reduplicalio non est ne;

gata, cuiusmodi sunt tales propositiones „Homo, inquanlum risibilis, non est asinus“,

I..... gralia concomitantiae habet quatuör eaeponentes ..... istas „Homo est risibi

lis, Homo non est asinus, Nullum risibile est asinus, ,, Si aliquid est risibile, ipsum

non est asinus“..... Si autem fiat, reduplicatio gratia, causae, ( sic requiritur, quod

praedicatum principale priùs vel primo negetur ab illo, super, quod cadit reduplicatio,

quam a pronomine demonslrante, illud, pro quo subiectum principale supponit. ,'

926), Ebend. ; Reduplicativa, in quâ reduplicatio, negatur, ...... est contradictoria

talis , reduplicativae, in qua reduplicatio est, affirmata....... Unde ad veritatem istius

„Socrates non est homo, inquuntum albus“ su/ficit verilas , istius „Socrates non es!

*

.

XIX.'0ccam (Urtheil). 389

ser Urtheile wird in das Verhältniss der Unterordnungi verlegt, in 'wef.

ehem der reduplicirende Begriff zum Subjecte steht "°7).

Aehnlich verhält es sich betreffs der Exclusiv-Sätze, indem 0eeam

auch hier überwiegend der jüngeren Formation folgt (s. Abschn. XVII,

Anm. 606; vgl. ebend. Anm. 260), zugleich aber manche noch neuere

Erweiterung aufnimmt. So hebt er bei der Eintheilung der Exclusiv.

Worte (tantum, solum) mieht bloss dem Unterschied der categoreumati

schen und der syncategoreumatischem Bedeutung hervor, sondern substi

tuirt auch für eihe friihere Dreitheilung ' eine Zweitheilung, indem er es

nicht mehr als besondere Unterart gelten lässt, dass die Exclusiv-Partikel

zur, Copula gehöre ; auch unterscheidet , er grundsätzlich? zwischem : einer

ursprünglichem und einer secundären Bedeutung jener Partikeln °°°). Die

Regeln, der Expositiom jener, Urtheile, in: welchen. die Partikel zum Sub

jecte gehört, stimmen, soweit es sich ; um die , ursprüngliche Bedeùtung

handelt, mit der üblichen Tradition überein °°°); wenn aber sodann die

secundäre Bedeutung in drei Fälle zerlegt wird, so zeigen die hiefür

aufgestellten Regeln mehr Ünsinn als Scharfsinn °°°). Auch bei jemen

, , : , , ■** *** , , , , , ,,! ,, , ■',. ',' ' *, i , , i • • • - in n i' , • vt

, , , , ; ' . • i • ' 1 m , ; : ; ' , , !i . , , • , , !• ' • ' ' ' * . r;; • i t, , , , , , ,

homo** et istius „Socrates non est albus“ et istius „Aliquid album non esi homo“ et

istius „Non, si Socrates est, album est* (dieses Gafize ist so dumm, dass wir défi

sonst §charfsinnigen Occam kaum durch die überwältigende Macht einer herrschen

den Schul-Tradition entschuldigen können). - • , •' • '

927) Ebend.: Si autem talis diclio non tenetur reduplicative, sed specificatipe,

tune non requiritur, quod illud, cui additur talis diclio ,,inquantum“, subiiciatur

universaliter praedicatô prineipali, sed requiritur, quod illud, super quod cadit re

duplicatio, importet illud ,' ratione cuius competit praedicatum principale primo 'sub

iecto. V. gr. in ista ,,Ignis , inquantum calidus , calefacit* ..... specificative ......

,,calidus“. importat calorem, per quem ignis' calefacit primo. · · · · · ·

» 928) C. 17, f. 30 r. B: “Illae dictiónes „tantum, solum“ faciunt propositiones eae

clusivas ; s sciendum tamen, quod haec dictio „solum“ aliquando accipitur syncatego

reumatice et tunc est dictio evclusiva, aliquando tenetur categoreumatice et tunc .....

importat, illud, quod importatur per terminum sibi additum, esse solitarium ..... Ali

quando dictio exclusiva ponitur a . parte subiecti et aliquando a parte praedicati sive

a parte compositionis ...... Dictio eaeclusiva aliquando significat vel habet unum

officium eae primaria institutione, aliquando aliùd er secundâriâ institutione. ' .

929) Ebend.: Quandocunque dictio exclusiva tenetur 'secundum primariam insti

tutionem et ponitur a parte subiecti,'semper denotat, quod praedicatum vere praedi

catur de subiecto et removetur ab omni illo, de quo non praedicatur subiectum, i. e.

si pr0p0sitio sit affirmativa ; ..... et ideo habet duas eaeponentes, ...... sicut ista

,,Tantum homo est animal* habet istas „Homo est animal“ et „Nihil aliud ab ho

mine est animal“. Si autem sit negativa, ..... sicut ista „Tantum homo non est

asinus“, habet istas eæponentes ,,Homo non est asinus“ et „0mne aliud ab homine

est asinus“.*' ' ' ' ' *"* ' t:. * ■ , , , • • . ' '

' 930) Ebend. f. 30 v. A: Dictio- eaeclusita secundum'' suam secundariam 'imposi

tionem : sive institutionem ...... potest triplet esse: 'una' est,' quae praecise eaecludit

praedicatum ab omni distributo, de quo non dicitur subiectum ; alia, qudndo prae

cise eaecludit ea, quae non importantur, per ea, quae importantur per subiectum, nec

sunt partes eorum; tertia est, quando praecise eaecludit maiorem pluralitatem, quam

sit eaepressa per subiectum ..... Unde ista ,,Tantum omnis hómò currit** ..... potest

sumi improprie ...... et tunc habet istas eaeponentes „0mnis homo currit“ et ,,Ali

quis bos currit“..... Juæta secundam acceptionem impropriam ..... huius proposi

tionis ,, Tantum Socrates est albus'* ..... eaeponentes ,,Socrates est albus** et ,;Nihil

aliud a Socrate extrinsecum est album“ duae possunt simul stare. (B) Juxta tertiam

acceptionem impropriam "..... de illa ,,Tantum vinum animal est hómo** ..... eae

ponentes sunt istae ,,Unum est“ et „Non sunt plura, quam unum“.. Solehe Beispiel

390 XIX. 0ccam. (Urtheil).

Urtheilen, in welchen die, Exclusiv-Partikel' zum Prädicate gehört, ist die

Reglung der uneigentlichen Bedeutung neben der eigentlichen entweder

überflüssig oder einfältig°°'). Ein Ersatz von zweifelhaftem Werthe ist

es hiefür, wenn sodann die Suppositions-Fähigkeit der Subjecte und Prä

dicate dieser Urtheile untersucht wird ***); und wollends wenn sodann

noch drei Regeln folgen, deren erste der Lehre von Consequentia ange

hört, während die zweite eine unnöthige Wiederholung enthält und die

dritte sogar eine Combination , der Exclusiv-Sätze mit den , Formem , der

Modalität versucht, so möchte ich hiefür lieber dem Herausgeber 0ccam's,

als diesen selbst verantwortlich machen*'°°). : -

Bei den Exceptiv.Sätzen, betreffs deren ein paar spraehliche Bemer

kungen über „nisi“ und „praeter“ vorausgeschickt werden, sind die

üblichen Regeln, welche in neuerer und älterer, Tradition auftratem (s.

Abschm. XVII, Anm. 607, vgl. ebend. Anm. 261), ziemlich kurz erledigt***);

... - * : * * . • * * * • , • •

! - • • • ; : •* , • , ; , * * *

sätze, wie „Tantum omnis homo currit“ oder obiger ,,Tantum hoiho noh est dsi

nus“, sollte man allerdings von einem vernunftbegabten Menschen nicht erwarten;

mam hätte ja statt des Letzteren z. B. auch sagen können „Nur die edlen Metalle

rostem, nicht* oder sonst dergleichen. ; Aber der Leser, mittelalterlicher. ,,Philoso

phie'', (!) muss eben gar Wieles ertragen können. • . • •* * * *

931), Ebend. f. 30 v. B: Dict0 de dictione eaeclusiva, quando ponitur ta- parle

subiecti, dicendum est de ea, quando ponitur a parte, praedicati.,, Et sciendum est,

quod potest accipi proprie et improprie. , Si proprie, tunc, denotatur, quod praedica

tum dicitur de subiecto , et quod omne illud, de quo non verificatur praedicatum,

removetur a subiect0, sicut, per istam ,,Homo est tantum , animal“ denotatur, qu0d

homo sit animal et qu0d non sit aliud ab animali. ,,Quando vero accipitur improprie

et transsumptive, tunc eaecludit omne aliud verbum a subiecto, . ,..,., sicut per istam

,,Homo tantum videt“ denotatur, quod homo videt et non audit , nec, percipit.

932) Ebend.: Qualiter, termini supponant, in propositionibws evelusivis, est scien

dum , quod , quando dictio eaeclusiva ponitur a parte subiecti, et subiectum : sumitur

sine distributione et est, terminus communis, tunc , subiectum supponit confuse tan

tum ..... (f. 31 r. A) Quando eacclusiva est negativa, subiectum , supponit, sicut in

eacclusiva affirmativa, et praedicatum similiter,..... Quando dictio eaeclusiva, ponitur

a parte praedicati . ..... subieclum supponit, in illa, sicut in sua praeiacente ' (über

,,praeiacens“ s, Abschn. XVII, Anm. 260), et idem est, de praedicato.

933) Ebend. f. 31 r. A : Ab , eacclusiva, ad universalem de terminis transpositis

est, bona consequentia et e converso ..... (B) Quaelibet earclusiva habet duus eaep0

nentes, unam affirmativam et, aliam negativam ; et ide0 0pp0sita eaeclusivae habet duas

causas veritatis, quia veritas utriusque eaeponentis est causa, veritalis , negativae e£

clusivae ..... Quando dictum propositionis evclusivae ponitur respectu alicuius modi

facientis propositionem modalem, illa, propositio est, distinguenda, sicut ista „Tanlum

.hominem esse , Socratem, est verum“, , quia littera ,,tantum“ potest , continue proferri

cum toto vel discontinue. Auf solchem Wege gibt es kaum ein Ende in Combina

tionem des byzantinischen , Wustes; denn warum , soll man nicht, auch bei dem re

duplicativem oder bei dem exceptiven Urtheilen oder bei „incipit, desinit“, u. s. f.

dié Modalitátem des necessarium, possibile, verum, scitum, opifiatum u. s. f. unter

suchen. Oder hat vielleicht Einer der modernen, Lobredner des Mittelalters Lust.

hiezu ? - - - - - -

• 934) C. 18, f. 31 r, B:, Talia syncateg0reumata .,,praeter, nisi“ et similia fa

ciunt propositiones, in quibus ponunlur, esse g*eptivas ..... Littera „nisi“ aliquando

tenetur ezecutive et tunc facit propositionem hypothelicam ..... Dictio „praeter“ ali

quando tenetur diminutive, sicut „Decem praeter quinque sunt quinque“...... , Ad

veritatem, eacceptivae requiritur, quod praedicatum removeatur a parte, ertra capla, el

qu0d insit cuilibet alio contento, sub subiecto, si sit affirmativ4;, si, sit, negativa, se

quitur oppositum ..... Habet duas ezponentes,,,.. ... siout ista.,,0mnis homo prae

XIX., 0ccam, (Urtheil). 391

hingegen wird die Suppositions-Fähigkeit. der , in solchen Urtheilen vor

kommenden Begriffe casuistisch erörtert, und hiedurch. findet eine obige

(Anm. 888) Angabe über die Supposition ihre, Ergänzung"°°). Ausser

dem ist auch hier eine Anzahl Regeln hinzugefügt, derem, Autorschafi mir

gleichfalls , nicht sicher festzustehen scheint; dieselben betreffem theils

die Lehre von Comsequentia, theils sind sie selbstverständliche und, über

flüssige Folgerungen aus dem Wesen der Exceptiv-Urtheile*°°).

| Indem aber 0ccam hierauf die Worte, „incipit, desinit“ aiireiht, folgt

er, doch, wieder der älteren Tradition (s. Abschn. XVII, Anm. 263), ob

gleich er dieselben theilweise schon zur Supposition beigezogen latte (ob,

Anm. 889), ja andrerseits sogar geneigt zu, sein schien (ob. Anm. 918),

sie grundsätzlich zu den connotativen Begriffen zu rechnen;, nach der

jüngeren Tradition hätte er sie jedenfalls bei der ampliatio erörtern

müssen (s. Abschn. XVII, Anm. 600), wenn er die letztere. nicht über.

haupt sehr wesentlich beschränkt hätte (s. ob., Anm. 912). Die Unter:

scheidung, welche man früher bei jenen Begriffen angenommen hatte, je

nachdem die Veränderung allmälig oder sofort bleibend eintrete, lässt er

als, eine gleichgültige fallen, wiederholt aber die üblichen Regeln, nur

mit dem Zusatze, lass „incipit", wenn es in weiterem Sinne genommen

werde, ein bereits vorhergehendes Dasein des betreffenden Zustandes

nicht völlig ausschliesse **"). Was über die Supposition des Subjectes

* * . *, i ; , , • • • • ' * • • ', . . , , '' ; ? . •!• , •; • • • , •

ter Socratem currit“ habet istas „Socrates non currit“ et „0mnis homo alius a So

crate currit“. - *. - - ;

'935) Ebend.: Praedicatum in eaeceptiva affirmativa habet suppositionem confu

sam tantum, ..... sed subiectum habet suppositionem confusam et distributivam; ftu

men distinguendum est u. s. f.; es folgt nemlich nun die schon obem, Anm. 888,

angeführte Stelle.

„936) Ebend. y. A: Tales regulae, quod a superiori distributo ad suum inferius

est bona consequentia, et ab universale ad singulare est bona consequentia, non sunt,

generaliter verae, sed oportet addere, quod illud inferius non $it ezlra captum .....

Si praeiacens eæceptivae sit vera, ezceptiva est, falsa ..... Nunquam eacceptiva est

propria,, nisi eius praeiacens sit universalis ...... Non semper ab universali ad inde

finitam vel particularem est bona consequentia, ..... Non cuilibet propositioni univer

sali contradicit propositio indefinita nec particularis .. ..... Sunt aliquae propositiones

universales contrariae, quae tàmen non habent aliquas propositiones categbricas sub

contrarias .... Semper illud, quod eaecipitur in eacceptiva, debet esse aliquid conten

tum sub subiecto ...... Quando illud, super quod cadit exceptio, est commune, ad

veritatem talis ezceptivae non requiritur, quod praedicatum insit universaliter illi,

super quod cadit ea ceptio, si sit eæceptiva negativa, vel quod removeatur universali

ier, si sit affirmativa. - - ι

937) C. 19, f. 31 v. A: 0mnis propositio, in qua ponitur aliquod istorum ver

borum ,,incipit, desinit“, habet diversas eaeponentes, , quia quaelibet aequivalet uni

eopulativae. « Tamen , ab aliquibus (vgl. Abschm. XWII, Anm. 263) diversimode assi

gnanlur exponentes respectu diversorum, unde dicunt, quod aliter eaeponitur respectu

successivorum et permanentium. Sed quamvis sic posset esse ad voluntatem wlentium,

non tamen videtur multum, rationabile; ideo dico, quod respectu cuiuslibet possunt

habere easdem eæponentes ..... Propositio, in qua ponitur hoc verbum ,,incipit“, ha

bet , duas ezponentes, quarum una est, de praesenti affirmativa, et alia de praeterito

negativa, sicut eaeponentes, istius , „Sacrates incipit esse albus“ sunt istae , ,,Socrates

est albus“ et „Socrates ante immediate non erat albus“..... . Hoc verbum „incipit“

potest dupliciter accipi, sc. stricte et proprie , et tune eæponitur, sicut dictum est;

aliter potest accipi large, et improprie,, et tunc sic ezponitur „Est et non diu ante

fuit“, „sicut dicimus,„quod haec, arbor incipit, florere ......, Illa, propositio, in qua

ponitur hoc verbum „desinit“,, duas habet e;rponentes;., una est, propositio, de prae

392 XIX. Occam (Urtheil). -

und Prädicates soleher Urtheile gesagt wird, dient gleichfalls zur Er.

gänzung dessen, was wir oben (Amm. 889) bezüglich der Suppositiom

sahem °°°). Endlich werden als völlig parallel mit incipit und desinit

laufend auch die Formen des Verbums „fieri" besprochen "°°), welchen

aus späterer Formation dieser Lehre (s. bei Scotus ob. Anm. 186) leicht

noch viele andere verba hätten beigefügt werden können. , ' '

. . Der dritte Theil der Lehre vom Urtheile soll sonach über die Um

kehrung handeln (s. Anm. 892), und es werden dabei, all die nemlichen

Arten der Urtheile wieder vorgeführt, für welche so eben die Gesichts

punkte der Wahrheit festgestéllt worden waren. Bei sämmtlichen aber

wird es dem aufmerksamem, Leser nicht, entgehen, dass in den Beispiel

Sätzen demi umzukehrenden Urtheile das ümgekehrte stets mit „ergo"

öder „igitur“ angefügt, wird, und somit Occam sicli auf dem Standpunkte

Derjenigen befindet, welche schon friiher die Umkehrung iiberhaupt zur

Consequentia gerechnet hätten (s. Abschn. XVII, Anm. 616, und Scotiis

ob. Aiim. 194). " Nach der üblichen Eintheilung" der Umkehrung in, sim

pler, per accidens und per contrapositionem, wobei zu ' bemerken ist

ôlass ā; auch von einer Umkehrung „im weiteren, Sinne“ spright"*"),

kommen zuerst die einfachen Inhärenz Urtheile an die Reihe, héi ę;

jedoch 0ecam trotz besonderer Beriicksichtigung der singulären, und;iiii:

hestimmteii Urtlieile demnoch von dem 'sciiàrfinnigen bénierkungen "des

Scotus (ob. Anm. 196—199) keinen Gebrauch macht, sondern z. B. un

gestört der traditionéllem Lehre folgt, dass das ' particular verneiiiende

Urtheil,gar, nicht umgekehrt, werden, könne '*'). „Hingegem, mit, Scotus

(Anm. 200) widmeter besondere Erörterumgen ienem Urtheilen, in welchen

. '•'^ ',, f . 11', ' ; ti • ' - yi'- :m ', '1****** 1: ••! - i ' : ••! • :. . . . ii \^ ^ ww. •!!• •!•w* w•}\,^vl'nº,'a ^,

'... cum * hot additamento ; imme

wv • • , w • , • • • • -

senti affirmativa, et alia de futuro negativa .

diate post“. , \, • • - - -

938) Ebend. f. 31 v. B: Circa suppositionem terminorum in talibus propositioni

bus est sciendum, quod subiectum taliüm propositionum supponit eodem modo, sicut

in suis praeiacentibus., Sed difficultas est de suppositione praedicati u. s. f. ' Diess

wurde schon oben, Anm., 889, angeführt., ., , , , . \ ' • , , ;

939) C. 20, f. 32 r. B: Sic etiam propositio, in qua ponitur hoc, verbum „fit"

vel ei aequivalens, quale est hoc verbum „factus est“ vel „factum est“ vel huius

nodi, , habet duas ea ponentes , quarum una est de praesenti et alia de praeterit0 vel

de fuluro. ,,,,,, , .,, , , * * * * * . . - - -

940), C. 21, f. 32 v. A: ' Conversio est tripleæ, sc. simpleæ, per accidens, et per

transpositionem seu contrapositionem terminorum ..... Potest magis large, sumi con

versio simpleæ, *..... quando , est mutua conversio, .... /. . situt. quando singularis

convertitur in particularem, et e eonverso ..... • Potest aliter vocari conversio per ac

cidens, sc. quando non, est cóntersio mutua, sicut bene sequitur „0mnis homo esl

albus, igitur album est homo“...... Conversio per conlrapositionem est, quando ter

mini finiti , mutantur , in terminos infinitos. ', ,^, . • • , ' w ,., . , ***• , •

941) Ebend.: Üniversalis negativa de recto eonvertitur simpliciter large accipiendo

conversionem simplicem ...... Similiter singularis affirmativa convertitur in particu

larem et indefinitam et singularem..... Similiter singularis negativa convertitur in

universalem negativam vel singularem negativam ...... Similiter tam indefinita quam

singularis sive particularis affirmativa convertitur tam in particularem quam singu

larem vel indefinitam .....:' Universalis affirmativa' convertitur' per acçidens .......

Particularis negativa non convertitur neque per accidens nee sinpliciter...... Eodem

modo indefinilâ non conrertitur. Auch' hiei verschmäht Occam' die byzantinischen

Biichstabem und Memorialverse; vgl. 'Anm. 901 u. 955. ' "

XIX.' 0€cam (Urtheil). 393

eifi Casus obliquus vorkommt°4*). ' Sodahn folgen jeme Urtheile, deren

Copula oder Werbum im Präteritum oder Futurum steht, und es werden

auch hiefür eigene Regeln der Umkehrumg 'aufgestellt, welche auf den

6bigem Regeln der Ampliation (Amm. 912) beruhen *'**). Indem hierauf

die Umkehrung der exponiblen Sätze erörtert werden soll, womit sich

gleichfalls schon Scotus beschäftigt hatte (s. Anm. 196), fimden wir hier

zunächst eine ziemlich nichtssagende allgemeine Bemerkung***), und dann

die hetreffenden Regeln für die' reduplicativen Urtheile°4°), hierauf für

die, exclusivem*'*") und für die exeepliven°47) und hzuletzt auch für''die

Urtheile mit incipit und desinit *4*). , , ; : ' il. ' ' ':, iii ,,-ii-.;• , • • w

*' *'t t , * . - .* ; 1'. . . . . :i . . . ;• , ,•

" 942) Ebend.: De propositiónibus in obliqüo, non est eodem, modo dicendiim, sed

in 'illis oportet frequenter mutationem facere ex parte vocis präeter transmutationem

terminorum, et cum hoc additur frequenter participium , verbi, sicut sic arguendo

„Nullus homo est in domo, ergo nullum eæistens in domo est homo“.....,, Quando, in

tali, proposilione ponitur, adverbialis delerminatio, ,,.., illa in conversa, non debet esse

determinatio verbi, sed potius participii eiusdem verbi, et sic „Creans semper est

deus, ...... ergo aliquid, quod semper est^ deus, est creans*' Vgl. Anffi. ' 903,

913; 971. ''' ' ' ' '-' ' ' ' ' . * * * . . i ·· 11* • „ , , • • i • ■

** *** 943) C. 22, f. 32 v. B: , Circa conversionem de praeterito et, de futuro, .... quando

subiectum supponit personaliter, i. e. significative, sciendum, est, ,quod, quando; sub

iectum supponit pro eo, quod est, tunc illa propositio delet, converti in aliquam pro

positioneni de prâesenti accepto subiecto cum hoc verbo „fuit“ et hoc pronomine „qüi“,

et noh in propositionem de praelerito. Unde ista conversio- n6n valet „Nullum album

fuit homo, ergo nullus homo fuit albus“, ..... sed sic : ,,ergo nullus, qui fuit h0m0,

est albus“...... Si autem subieclum pr0p0sitionis accipitur pro e0, quod fuit, sic est

simpliciter convertibilis in unam de praeterito...... Ista autem, quae dicta sunt de

propositione de praeterito, applicanda sunt proportionabiliter, propositioni de fuluro.....

Si subiectum sit terminus communis vel ineludens terminum communem cum, pronomine

demonstralivo, et praedicatum sit, pronomen demonstrativum,sine, addito vel proprium

nomen, tunc, si subiectum accipitur pro eo, quod est, convertitur , in iwnam de prae

senli, sine alia mutatione, sicut sequitur „Album erit , Socrates, ergo, Socrates , est

albus*;'...... si autem accipitur subieclum , pro eo, quod, verit, vel fuit, convertitur

absolute de praeterito vel de fuluro, et est mulua conversio., , ,,.. ,v, , , , , ,,,• ,•, Ava,

'. 944) C. 23, f. 33 r. A: Propositio habens exponenles habet, consimilem eonversio

nemi' cum suis eaeponentibus, et si omnes etponentes eodem modo conpertuntur, ita

eaeposita eodem modo convertetur; si autem una , eaeponehs eonverlatur uno modo et

alia alio modo, tunc habebit ' conversionem consimilem cum conversione unius et n

ciim conversione alterius. Tamen magis in speciali videndum est de istis. ' ' ' • •

945) Ebend. : Propositio reduplicativa non convertitur in reduplicativam, sed in

unam non reduplicativam, cuius subiectum erit unum aggregafum, eae praedicato prioris

et illo super quod cadit reduplicatio, cum reduplicatione' mediante hoc pronomine

„juùd", sicut ista „Animal, inquantum homo, est risibile* convertitur in istam „Ali

quid,, quod, inquantum homo, est risibile, est animal“. , ' . '

„ 946), Ebend.: Evclusiva non convertitur in eaeclusivam; non enim sequitur

„Tanlum, animal est homo, ergo tantum homo est animal“, sed ista convertitur in

universalem, sicut sequitur ,.Tantum animal est homo, ergo omnis homo est animal“.

........ Et, sicut dictum est de conversione propositionum de praeterito et futuro, ita

dicendum est de conversione eaeclusivarum de praeterito, et futuro. -

*••• 947) Ebend, B: , Excepliva non convertitur in eaeceptivam, ...... sed in unam

non eæceptivam, cuius subiectum erit unum aggregatum eae , praedicato eæceptivae, et

parte eætra , capta mediante, hoe toto „quod non est“, sicut ,,0mnis homo praeter S0

cratem currit“ convertitur in istam ,,Currens, quod non est Socrates, est homo“.

* • 948) Ebend.: Propositiones, in . quibus ponuntur haec verba „incipit, desinit“,

non convertuntur in similes, ..... sed dantur tales propositiones sie commerti ,,Aliquis

homo incipit esse albus, ergo aliquid, quod incipit esse album, est homo“. ' • * • • •

394 XIX. 0ccam (Urtheil).

Mit, besonderer, Ausführlichkeit behandelt 0ccam die Umkehrung, der

modalen Urtheile, welcher wir, auch schon, bei der jüngerem, Formation

der byzantinischen Logik und bei Scotus begegnet waren (s. Abschn, XVII,

Anm. 587 f. u. ob. Anm. 201). , Dass dabei überall jener Unterschied

zwischen sensus compositus und sensus divisus (s. ob. Amm. 914) zu

Grunde gelegt, wird, versteht sich von selbst; ausserdem aber kehrt auch

stets, die Regel wieder, dass, was in Bezug auf Modalität von dem, um

zukehrendem Urtheile gelte, in gleicher Weise von dem umgekehrtem Ur

theile, gelte, So, seiem : die Nothwendigkeits-Urtheile im sensus c0mp0

situs ebenso umkehrbar wie die Inhärenz-Urtheile (anderer Meinung , war

Scotus), hingegen im sensus divisus könne die Umkehrung nur durch

eine Abänderung der Worte bewerkstelligt werden"*°). Ebenso verhalte

es, sich bei, den Möglichkeits-Urtheilem, insoferne man „possibilis“, im

Sinne von „mon , impossibilis“ melmme und - bei Gemein- Begriffen, die

Suppositions-Fähigkeit derselben beachte °°°). Die Umkehrung der Un

möglichkeits-Urtheile sei im sensus compositus die nemliche wie bei den

Inhärenz-Urtheilen, aber im sensus divisus treffe sie mit jener der Noth

wendigkeits-Urtheile zusammen "°'). Die Zufälligkeits-Urtheile („contin

gens“, welches somit hier nicht: als synonym mit possibile genommen

wird, wie bei Petrus Hispanus, s. Abschn. XVII, Anm. 165) seien zu

unterscheidem, je nachdem bei der Umkehrung die Qualität unverändert

bleibe oder geändert werde; im ersteren Falle trefte die, Umkehrung beim

sensus compositus mit jener der , Inhäremz- Urtheile zusammen, während

949) C. 24, f. 33 r. B: Videndum est, quomodo propositiones modales conver

tuntur, et primo de conversione propositionum de necessario..... Quando modus po

nitur cum dicto, pr0p0sitio est distinguenda secundum compositionem et divisionem

(s. ob. Amm. 914)..... In sensu composito . ... tales propositiones converluntur, sicut

suae de inesse, quia in conversione talium arguitur semper per istam regulam ,,Si

unwm eonvertibilium est necessarium, et reliquum erit necessarium“ vel per istam. „Si

antecedens est necessarium, et consequens erit necessarium“..... Sciendum , est \etiam,

quod philosophus in, prim0 Priorum probat , tantum, istas de necessario converti in

sensu composito, vel eis aequivalentes et non alias (vgl. hingegen unten Anm., 985,

und bei Scotus, ob., Anm. 201)..... Circa conversionem propositionum de, necessario

sumptarum, in sensu, divis0 est sciendum, qu0d non sunt c0nvertibiles nulla mutatione

facta ea parte vocis praeter transpositionem terminorum; non enim sequitur per na

turum conversionis „Nullus h0m0 de necessitate est asinus, ergo nullus asinus de

necessitate est ì'. - - -

950) C. 25, f. 33 v. A: Circa conversionem propositionum de possibili est primo

sciendum, quod in hoc capitulo accipiendum est semper possibile, quod est commune

ad necessarium et ad contingens., quod non est, necessarium, ut possibile, sit idem

quod non impossibile ..... Sic autem accipiendo possibile est sciendum, quod eaedem

regulae , quae dictae sunt, de conversione , propositionum de necessario, 'accipiendae

sunt circa conversionem pr0p0sitionum de possibili; nam ..... sumpta in sensu com

posito est eodem modo convertenda sicut sua de inesse, quia ..... si unum conver

tibile est possibile, et reliquum...... Quando subiectum propositionis de possibili est

terminus communis vel includens terminum communem, propositio est distinguenda, eo

quod subiectum , potest supponere pro his, quae sunt, vel pro eis, quae possunt esse

(vgl. Abschn. XVII, Anm. 225 ff.). - •*

951) C. 26, f. 33 v. B: Propositiones de impossibili acceptae in sensu, composito

convertuntur sicut suae de inesse, quando illae de inesse convertuntur simpliciter,

quia ...... si unum convertibile est impossibile, et reliquum ....... Si awtem ; propo

sitio, de impossibili sumatur in sensu divisionis, ..... tunc convertibilis est sicut illa

de necessario. : - - - - - · · · · · · ·

XIX. 0ccam (Urtheil). 395

beim sensus divisus es auf die Suppositions-Fähigkeit der Begriffe an

komme°°*); im letzteren Falle könne es sich mur um den sensus divisus

handeln °°°). Endlich bei den übrigen Modalitäten (scitum, opinatum

u. s. f.) sei zu untersuchem, ob dieselben in dem umzukehrenden Urtheile

bedingt, seiem durch ihre Zulässigkeit im umgekehrtem Urtheile, oder ob

das umzukehremde hierin vom umgekehrten unablhängig sei; beim sensus

compositus könne im ersteren Falle : keine simpleae conversio, im , letz

teren Falle aber gar keine Umkehrung stattfindem; hingegen beim sensus

divisus treffe die Umkehrung solcher Urtheile wieder mit jener, der

Inhärenz-Urtheile zusammen °°*). - . . . . , , * ' ,; , , , ,

Da aber mum mit der Lehre von der Umkehrung eigentlich die Auf

gahen erledigt sind, welche von Anfang für die Lehre vom Urtheile * vor

gesteckt waren (ob. Anm. 892), so macht es allerdings dem Eindruck

eines misslichen Nachhinkehs, wenn nun doch noch besondere Erörterun

gen über das hypothetische Urtheil, und dessem Unterartem folgen. Warum

diese Gruppe nicht schon oben vor den modalem Urtheilen (d. h. nach

Anm. 913) ihre angemessene Stelle gefundem habe, ist schlechterdings

nicht einzusehen, und ich glaube, dass diese Wersehiebung des richtigem

Zusammenhanges mur der arrangirendem Hand des Herausgebers zuzu

schreibem ist, welche ohnediess hiebei deutlich genug hervortritt (s. so

gleich : Anm. 961 f.). Das hypothetische Urtheil wird vorerst, in jene

nemlichen fünf Unterartem wie schon oben ' eingetheilt (d. h. wieder mit

Weglassung der propositio localis, s. Anm. 894), und die Bemerkung

hinzugefügt, dass scheinbare ' andere Arten sich auf jene zurückführen

.

\

,952) C. 27, ebend.: Capiendum est contingens ad utrumlibet, ut, illa sola pro

positio dicatur contingens, quae nec est necessaria nec impossibilis...... . Talis pro

positio habet duas conversiones, unam in terminis et aliam per oppositas qualitates;

ideo primo videndum est de prima .... Propositiones de contingenti, sumptae in sensu

compositionis et eius aequivalentes convertuntur sicut suae de inesse, quando suae de

inesse, converlunlur, simpliciler ; et hoc est, quia ...... si vinum , convertibile- est con

tingens, et reliquum..... Si autem illa de contingenti sumatur in sensu diviso, tunc,

si illa propositio habeat pro subiecto terminum communem vel aliquid includens ter

minum communem ...... vel etiam participium vel aequivalens ei, illa proposilio est

distinguenda, e0 quod , subiectum potest supponere pro his, quae , sunt, vel pro his,

quae contingent esse.

953) C. 28, f. 34 r. B: De conversione propositionum de contingenti per oppositas

qualitales est, sciendum, quod quaelibet propositio de contingenti ad utrumlibet, si

sumatur in sensu divisionis, convertitur per opposilas qualilates, i. e. affirmativa in

negalivam, et e converso, sicut sequitur...... ,,0mnis homo contingenter currit, ergo

omnis , homo contingenter non currit“. -

954) C. 29, f. 34 v. A: Restat dicere de conversione propositionum modalium,

quae non ab omnibus conceduntur esse modales, quae tamen: vere sunt modales, sicut

dictum est prius (s. Anm. 894); et quia sunt quasi innumerabiles, ideo non intendo

dicere de omnibus in speciali, sed volo dare aliquas regulas generales...... Quando

aliquod nomen modale non potest verificari de uno convertibili sine hoc, quod veri

ficetur de reliquo, talis propositio modalis sumpta in sensu composito non convertitur

simpliciter, quamvis sua de inesse convertatur simpliciter; si autem possit verificari

de antecedente sine hoc, quod verificetur de consequente, talis propositio sumpta in

sensu c0mp0sito , non convertitur, ,.,.. quia ista regula non est generaliter vera ,,Si

unum convertibilium est scitum, ergo reliquum est scitum“..... Propositiones modales

in sensu diviso et eis aequivalentes convertuntur sicut illae de inesse, ubi : aliqua

-

adverbialis determinatio additur verbo. - *, . , £,*.!

396 XIX. Occam' (Urtheil).

lassem, wie z. B. die Prohibitiv-Sätze auf causale°°°). Indem sodann'die

genauere Erörterung deri propositio conditionalis auf die Lehre' von

Consequentia verschoben wird °°°), unterliegem die übrigen vier' Artem

einer ; ziemlich ungleichmässigen Behandlung, da die Casuistik ' der Moda

litátem in willkürlicher Unvollständigkeit durchgeführt'und dort oder da

ein beliebiges Bruehstück aus den Consequentiae eingestreut wird; in

solcher Weise , folgem unter Angabe der Regeln der Wahrheit zuerst

die propositio copulativa***), damnº disiunctiva"°°), hierauf causalis98°)

und zuletzt temporalis''""). Wenn aber sodamm dennoeh, d. h. trotz der

ausdrücklichen Angabe in Amm. 894 u. 955, alsº sechste Unterart die

localis, besprochen wird *'"'), welche allerdings von Anderem noch beige

zegem, worden , war (s. Abschm. XVII, Anm. 583 f.), so muss ich diess-eben

darum entschiedens als , eine Interpolations des Herausgebers bezeichnen.

Und das, Gleiche gilt mir von einigen am Sehlusse angehängtem Bemer

kungen über Adverbien und Conjunctionem*"*). !• . ■ ' , ■ • ' ' iu *

.

955) C. 80, f. 34 v. B: Postquam transcurrendo de propositionibus categoricis

et de,'proprietatibus 'earum, est tractatum, nunc de propositionibus' hypotheticis et

praprietqtibus earum sunt, aliqua, pauca, addenda... ,. , Propositionum , hypotheticarum

quinque assignantur, species: conditionalis, copulativa, disiunctiva, causalis, temporalis

(hier wie oben, Anm. 894, ist, — abgesehen von der, gleichlautenden Aufzählung

der fünf Artem '-, das Wort „quinqiie* nicht als Ziffer, sondern'mit Buchstabei

gedruckt, undi'sonach' ein Driickfehler, nicht wahrscheinlich)....... * Sunt * multae

propositiones hypothelicae praeter , praedictas, quae • tamen ... . . ad i praedictas reduci

debent, unde ista, „Socrates, philosophatur,, ne,,sit igngrans“, aequivalet , isti, „Quia.

Socrates non vult esse ignorans, Socrates philosophatur“.

956) C. 31, f. 35 r. A: Quia conditionalis aequivalet uni consequentiae, ita quod

tunc conditionalis est vera, quando antecedens infert consequens et non aliter , ideo

differatur usque ad tractatüm de oonsequentiis (s. Amm. 1016 ff.).....'Est' aliquando

conditionalis necessaria, et quaelibet pars eius est impossibilis, sicut ,,Si Socrates est

asinus, Socrates est rudibilis**. a .* * • - - -

957) C. 32, ebend.: Ad veritatem copulativae requiritur, quod utraque pars sit

vera,…..... et ad. necessitatem eopulativae requiritur, quod utraque pars" sit neces

saria u. s. w.* Ehenso bei possibilitas und - impossibilitas..... , A copulativa ad utram

que partem \ est bona consequentia ..... Quandoque ab altera parte copulativae ad

totam potest esse bonn consequentia gratia materiae. -

958) C. 33, f. 35 r. B: Ad veritatem disiunctivae requiritur, quod altera pars

sit vera; et hoc est intelligendum, quando propositiones sunt de praesenti et non de

futuro nec aequivalentes propositionibus de futuro ..... Ad possibilitálem disiuncti

vae sufficit, quod altera pars sit possibilis; sed ad hoc quod disiunctiva sit impos

sibilis, requiritur , quod utraque pars sit impossibilis ..... 0pposita contradictoria

disiunctivae est una copulativa composita eae contradictoriis partium ipsius disiuncti

1)0le . . . . . ' Ab aliqua parte disiunctivae ad totam est bonum argumentum , et e con

verso est fallacia consequentis ...... A disiunctiva cum negatione alterius partis ad

alteram partem est bonum argumentum. ' ' ' ; i • • - • • -, . .

959) C. 34, ebend.: Ad veritatem causalis requiritur, quod quaelibel pars sit

vera, et simul cum hoc, quod antecedens sit causa consequentis ..... Ad necessita

tem causalis requiritur necessitas utriusque partis ; sed ad impossibilitatem causalis

non requiritur impossibilitas nec falsitas nlicuius partis, sed sufficit, quod antecedens

non possit esse eausa consequentis. - . · · · · * • •

960) C. 35, f. 35 v. A: Ad veritatem temporalis requiritur veritas utriusque par

tis vel pro eodem tempore vel pro divers0'..... Ad necessitatem temporalis requiritur

necessitas wlriusque parlis ..... Ad impossibilitatem temporalis non requiritur im

possibilitas^ alicuius e partis, sed suffieit, quod partes sint incompossibiles. ''**"

t 961) C. 36, ebend. • • • w • • • .** w • • • • · · · · ·

962) C. 37, f. 35 v. B. ... ** , . . v . \ • • • • , , , • t*, • u

XIX. 0gcam (Argumentation). 397

/

„ Den dritten Hauptlheil des, Compendiums bildet, die Lehre . von der

A rgu mentation, welche in yier, Unterabtheilungen zunächst, die eigentliche

Syllogistik, dann , die, aristotelische Lehre vom definitorischen Wissem,

hierauf die Topik, mit . Einschluss, der Consequentiae und Zuletzt die So

phistik , enthält., Occam, bleibt dabei seiner , ganzen grundsätzlichen Stel

lung, welche ier, für, die Logik überhaupt. eingenommen, hatte, nur gelreu,

wenn er in der ersten, und dritten dieser Unterabtheilungen wiederiim

möglichst, reichem, Maasse das Material der byzantinischen Logik mit der

aristotelischen Lehre durchgängig verflicht. Nur drängt, sich , uns auch

hier abermals die Bemerkung, auf, dass Solclies sicher, nicht individuelle

Erfindung,, des. 0ccam allein ; sei,, sondern schon „gar Manche, vor , ihum,

welche, sich, unserer Forschung entziehen, Bausteine zu dieser Gestaltung

der, Lehre von der Argumeutation geliefert haben, müssen. i,., , … ;

0ccam unterscheidet vom Syllogismus im engeren Sinne, wornacli

derselbe der edelste und grundlegende Theil der Argumentation ist""*),

den Syllogismus im weiterem Sinhe, welchen er somit in eimen eigent.

lichen demonstrativen, einen topischen wahrscheinlichem, unà 'eiiienjìácli

Form oder Inhalt verfehlten eifitheilen kann; dabei abër mächt, er gele

gentlich dem wissenschaftlichen Betriebe, das ; unübertreffliche, Zugeständ

niss, dass Glaubens-Artikel für diejenigen Philosophen, welehe Weltkinder

sind (sapientes mundi), micht mur nicht als Beweisgründe gelten, sondern

nicht eiiimal Anspruch auf Wahrscheinlichkeit habeii"*)., Er wendet sich

num sofort, zu dem Formen des kategorischen Schlusses, wobei er, an. der,

Dreizahl der Figurem, festhält und die Berechtigung einer- vierten Figur

aus dem hemlichen Grunde wie Scotus (ob. Amm. 207) abweist °°°). Die

Ahleitung der Modi der einzelnen Figuren stützt er, wie schon Albert

mach arabischem, Vorbilde, gethan „hatte (Alsch. \, AR; 463), auf

die mathematisch möglichen Combinationen zweier Urtheile°°°). • » •

\ , • • • • \ \ , ' v , • • • , \ \ • • - • • * . • •* • • • • • • • * • • •' * •*. • us ,,v • . *

* , *• • w, i, • • • • • , • • • • , , , • ,• • • i • v • * , ww w ww w ' • , ,

··963), III, 1, C. 1, f. 36. r. A: Nunc ad tertium tractatum de vargumentis est, ac

cedendum, et quia inter omnes species argumentationis syllogismus , obtinet principa

tum, ideo de syllogismo est primo dicendum. .• • • • • • . • • • • • • • ..• . ••'.' -

" ' 964) Ebend.: Syllogismus accipitur aliquando pro uno éommuni omiii syllo

gismo, ita quod ..... syllogismorum quidam sunt demonstrativi, quidam topici, qui

dam nee topiciº nec demonstrativi ..... Demonstrativus est ille, in quo eae proposi

tionibus necessariis evidehter notis potest accipi primâ notitia conclusionis ......

Topicus 'est syllogismus' eae probabilibus, quae videntur omnibus vel pluribus pel ma

a'ime supientibus; ..... et sic articuli' fidei non sunt principia demonstrationis nec

conclusionis, nec sunt probabiles, quia omnibus vel pluribus vel sapienlibus apparent:

falsi, et hoc accipiendo sapientes pro sapienlibus mundi et praecipue innitentibus ra

tioni naturali, quia illo modo accipitur sapiens in desrriptione scientiae vel philoso

phiae (vgl. bb. Anm. 733) ...... Syllogismus, qui nec est demonsträtivus nee topicus,

potest dividi, quia quidam'est' ev improbabilibus, quidam non et improbabilibus, sine'

quidam peccat in materia, quidam non peccat in materia. ' ' ' '"* *** ***'**

' 965) C. 2, f. 36 r. B: Tantum sunt tres figurae, : . et non est apponendâ

quarta figura, quia, si medius terminus praedicatur in prima propositione et $ubiicitur

in secunda, non erit nisi transpositio propositionum positarum in prima figura, et

ideo iiom sequitur, aliqua conclusio, quam illa, quae séquitur eae praemissis' t dispositis

* V. l

in prima figura. * , ι , ι' ο ι , • . w* w , . w • • ;.'. .\, \ • ••• • • \ *' •*. …, \ **, •*

966) C. 3, f, 36 v. A: Erunt seaedecim, combinaliones,.quarum duodecim pecca

bunt contra praedicta, principia (d. h. gegen die bekannten Grundgesetze, der, ersten,

Figur) ..... Palet, qu9d lantum, sunt, quatuor modi utiles, sive wtilium, combinatio

398 XIX. 0ccam (Argumentation).

Nachdem er betrefis der ersten ' Figur thervorgehoben, dass die

Schlussfähigkeit ihrer Modi immer zuletzt auf dem sog. Dictum de omni

et de nullo beruhe und dabei nur eine Zweideutigkeit des Ausdruckes

eim Hindermiss bereite, wofür man sogar Regeln aufstellen könne, welche

im Ganzem anf die bekannte spätere Formulirung „Tum re tum sensu

tripleæ modo terminus esto“, hinauslaufen *'"?), zählt er die indirectem

Sehlussweisen dieser Figur auf, fügt aber hiebei zu dem fünf theophrasti

schem, welche er auf. Umkehrung und Umstellung der Prämissen zurück

führt, noch vier- neue hinzu, welche auf vollständiger Ausmützmmg des

Schluss-Satzes beruhen , und mach der üblichen Gestaltung der Nomenclatur

die Namen Barbari, Barbaris, Celaront, Celantos (— wenn ich um der

Kürze- willem mich so ausdrückem- darf —) tragen müsstem 9°°); auch

weist er nach der^ Besprechumg einiger Sophismen, welche- kaum Erwäh

' ti • • • // , , , , , , .*. · · · ι ι • • • 1 • - . . . • i • - ... * * . * -

;^ : ut n ■ ■ ' t ' . , , ; v • • • • • . * . . . . . ; ; .

num, , Ehenso, bei der zweiten Figur, C., 10,. f. 39 r. A, sowie. bei der, dritten,

C. 14, f. 39 v. B. - - · · · · · · - -

967) C. 4, f. 36 v. B : Quando praemissae disponuntur in niodo et figura,'.....

semper est “bonus 'syllogismus, nisi *£* ' impediat vel 'amphibologia. * Als

Beispiele folgeiì , danm Sätze, der Theologie, besonders ; betreffs , der Trinität, und

hierauf (C. 5, f.37v, B) mehrere Regeln der Vorsicht:, Ad videndum, quando; discur

sus non, regulalur per dici de omni, vel de nullo, intelligendae sunt hae, regulae:

- - - - - Quandocunque minor habet aliquam eaeponentem negalivam, talis discursus non

potest regulari per dici de omni vel de nullo.....' Quandocunque in minore denotatur,

praedicatum dici de subiecto, eum aliquo modo delerminanle compositioneiii nom ev

presso in maiore, qui, modus p0situs, vel, non, positus; variat, propositionem quantum.

ad veritatem vel falsitatem, talis discursus, non regulalur,..,,,. (f. 38, r., A), Quand0

cunqué per maiorem, non denotatur, praedicalum vere affirmari vel vere negari, de

pronórhine'demonstränte quodcunque,'quod 'est' realiter' idem cum significato per sub

iectum, tunc uoeipiendo , subieotum^ aliquid ' tale t non erit syllogismus regulatus ......

Quando in minore ponitur aliquis modus , qui denotatur competere* toti , propositioni,

si in maiore hoc non denotetur, non semper talis discursus regulabitur...... Alia

regula est, quod nullus lerminus in praemissis vel in conclusione sumatur aequivoce.

...... (B). Alia, regula est, quod, nullum syncategoreuma, nisi, forte. isignum univer

sale, vel particulare additum subiecto, addatur vel auferalur in minore, vel conclusione

praeter illa, quae sunt in maiore. ., .,• . r, , w • • , ' ' o •' ' , • • • w * *

968), C. 6, f. 38 r. B: Istae, conclusiones (d., h. die vier aristotelischen, ersten

Modi) sunt, primo sequenles, eae praemissis; mediate tamen , et secundario sequuntur

aliae conclusiones.,, ' Nam in primo , modo praeter universalem, conclusionem sequitur

conclusio particularis et, conversa conclusi0nis , universalis;, et ita , tres cqnclusiones

sequuntur in primo modo, et ultima conclusio ponitur sequi in illo, modo, qui dicitur

Baralipton. Ex praemissis autem disp0sitis in secundo modo sequuntur qualuor con

clusiones : prima universalis negaliva, ..... secunda conversa, illius universalis,, et tunc

habetur ille modus, qui dicitur Celantes; tertia est particularis subalterna primae uni

versalis; quarta, est particularis et negaliva , de terminis, transpositis, quae, est, sub

alterna secundae conclusionis universalis. Ev praemissis vero, in tertio modo sequuntur

duae conclusiones, sc. particularis directa , et secundario, conversa illius , et, tunc

habetur ille modus, qui dicitur Dabilis. Eae, praemissis in quarto modo , non sequitur

nisi una conclusio, quia particularis negativa non convertitur ; sed illa eadem con

clusio particularis negativa sequitur eae universali affirmativa de terminis transpositis

ipsius minoris et universali negativa conversa maioris ipsius, proposilionibus trans

positis concludenlibus conclusionem indirectam ; similiter eae conversa maioris et mi

horis transpositis praemiissis et indirecte concludenlibus; et tunc habentur illi duo

modi Fapesmo et Frisesomorum. 0mnia autem praedicta probantur per istas regulas,

quae semper sunt verae „Quidquid sequitur ad consequens,' sequitur ad dntecedens“

et ,,0aidquid sequilur ad eonsequens eum addita propositione, sequitur ad antecedens

cum eadem propositione*. ' Vgl. Pseudo-Thomas, ob. Anm. 342. ' ' * .

- XIX. 0ccam (Argumentation). 399

riumg 'verdienem °°°), mit Recht darauf hin,^ dass. der 0bersatz in der

ersten Figur 'unter Umständen aueh ein singuläres Urtheil sein kann°7").

Ferner aber veranlasst' ihn seine Fürsorge für jene. Urtheile, in welehem

ein Casus obliquus vorkommt (vgl. Anm. 903, 913, 942), nun auch zu

untersuchen, ob und wann in der ersten Figur* mittelst solcher fUrtheile

geschlossen werden könne, und er findet, dass diess der Fall sei, wenn

det Casus obliquus im 0bersatze steht , und in der nemlichen Stelle, in

welcher er* dort ist, im Schlusssatze wiederkehrt, sowie-ausserdem noch

bei ' vier anderweitigen besonderen Gonstellationen der Begriffe 97 !). - Bei

der zweiten ' Figur denkt er gleichfalls an die möglichste Ausbeutung des

hegativen Sehlusssatzes und fügt somit 'noch- mehr neue Modi, als Pseudo

Thömas (ob. Anm. 342), zu den aristotelisehem hinzu, nemlich vier Schluss.

weisen, welche Cesares, Camestros, Cesaro, Cesaros heissen müssten*'7*),

während er bezüglich der Reduction der üblichen Modi auf die erste

Figur bei Baroco dem traditionellen Standpunkte folgt ''*). Die, Casus

obliqui liegen ihm aber auch hier wieder so sehr am Hözen, lass er

,* • * * • . , , - · · · ·

'''' 969) C. 7, ebend.: Per praedicta possunt solvi' mulla argumenta ...... (z. B.)

,,0mine animal, si est sensibile, est corpus animatum ; lapis est animal, si est sen

sibile; ergo lapis est corpus animatum“..... (die Lösung) Maior, est distinguenda

secundum compositionem et divisionem (s. Anm. 914 u. 949) vel secundüm' amphi

bologiam. - - • • • • •••

' ' 970) C. 8, f. 38 v. A: Etiam sequitur evidenter, si maior sit singularis affir

mativâ vel fiegativa; bene enim sequiiur..... (z. B. beim vierten Modiis): „Socrates

nón eurrit, Aliquid album est Socrates, ergo aliquid album non currit“ (die Beispiele

fùr'' die ersten drei Modi sind ganz einfä'tig, wie beim ersten: „Socrates est albus,

0mnis homo est Socrates, ergo omnis homo est albus*)...... Ideò talis syllogismus

est bonus. sicut ilte, qui regulatur per dici de omni vel de' nullo, quia ..,.. etiam

subiectum singulare sùpponit pro omni suo significato. '' - u • * * • • • , , • -

"' 971), C. 9, ebend.: Circa syllogismum de obliquis est sciendum, * quod, quando

maior “est de obliquo et minor de recto, semper* sequitur' conclusio de 'obliquo et re

gulatur per dici `de omni vel de nullo, dummodo obliquitas cadat a parte eiusdem

eætremi in conclusione, a parte cuius cadit in maiore, ...... e. g. „0mnem hominem,

videt asinus, Socrates , est 'h0m0, ergo Socratem videt asinus“...... „Nullus homo

est asini, Socrates est homo, ergo Socrates non est asini“...... Praeter praediclos

módos ''regulatos'..... in quatuor casibus 'est bonus discursus : '...,. (ich will an

Stefle'der^larigathmigen Förmulirung für jeden ''der vier Falle nur Eihes' der 'Bei

spiele Occam's auswählen) „Nullius hominis est asinus , * Omne risibile est hominis,

ergo nullum risibile est asinus*..... .',,Nul us asinus videt hominem , ' 0mne risibile

videt asinus, ergo nullum risibile est homo“..... „0mnis homo est animal, Socra

tem videt homo, ergo Socratem videt animal“..... ,,0mnis homo currit, Socrates vi

det' hominem, ergo 'Socrates videt currentem**. ' • • i . i . . . . t • i . . *

' 972) C. 10, f. 39 r. B: Sicut eae praemissis in prima figura aliquando sequun

tur plüres conclusiones, ..... ita est eiiam in secúnda figurâ. Undé ex praefiiissis

syllogismorum universulium sequuntur quatuor conclusiones, sc. duae- directàe univer

sales negativae et suae subalternae (die Ausgabem haben „universalis negaliva et suu

subalterna“, es geht jedoch aus der Parallele 'mit der éfstem''Figuri iinzweifelhaft

hervor, was Occam wolle), et duae indirectae, sc. conversa primae conclusionis uni

versalis et subalterna eiusdem. Eae praemissis autem ' syllogismorum particularium

sequitur una sola conclusio, sc. particularis negativa, quia illa non est convertibulis

$. Anm. 941). Sed eae praemissis transpositis terminis non sequitur uliqua eonclu

s aut i • ,\

• • .

iù in secunda figura, quia' tunc praemissae essent in tertia figura dispositae."

' 973) C. 1i, f. 39 v. A: Quartus- modus reducitur'per impossibile` ...'..'ad pri

mum 'hodum primae figurae arguendo ea' contradictorio conclusionis et maiore, infe

rehdo' conlradictorium minoris. . *. v. * . \\ ,,,,*. • • ww , , , , , ,,^ ' i • • ,

- .

400 XIX. 0ccam. (Argumentation).

die sie betreffendem, fünf, Schlussweisem noch früher zu erwähnen sich

beeilt '"*), ehe , er den- jedenfalls, wichtigeren, Grundsatz nachweist, dass

auch iu der zweitem Figur aus bejahendem Prämissem ein Schluss. möglich

sei, wobeiier jedoch die. Saehe etwas ungeschickt, angreift '7°). . , Bei der

drittem , Figur , weist, er, wie Pseudo-Thomas (a. a. 0.) auf die Umkehr

barkeit ides, Schlusssatzes in, Darapti, Disamis und Datisi, hin *'7°), und

fügt , gleichfalls die heim , Workommen eines, Casus obliquus statthafiem

Schlussweisen, bei '7'). . Gleichsam als Anhang zu den drei, Figurem be

spricht er dem , syllogismus, eæpositorius, , aber, im, ganz anderer, Weise

als Scotus (ob. Amm. 206); denn 0ccam beschränkt denselben ausschliess

lich, auf die dritte Figur undistimmt mur darin theilweise mit der früherem

Tradition , überein ,,dass er zugleich Singularität beider Prämissen fordert

und negative Untersätze, ausschliesst"'*). Ausserdem noch, widmet er,

, … ii. n ,. . . r 1 . wo, 1 ; - ;',, , ■'• i •■ , ;u' / •

„*% 12, ehend.: Syllogismus ex obliquis valel' in secunda figura ..... Bei

spiefe “der 'fünf ''Fällè' sind: „Nullum equum `videt asinus, Omnem hominem videt

asinus, ergo nullus homo est equus“...... „Nullus asinus est hominis, 0mnis bos

est hominis, ergo nullus bos est asinus“..... ,,0mnis homo est animal, Nullus asinus

esl, animalis, ergo nullus asinus est, hominis“.....,,,0mnis, asinus, est, animal, Nullius

hominis, est animal, ergo nullius hominis est asinüs*..,.. Nullüs homo videt asinum,

Omne risibile est ásiniis, ergo nwllum risibile videt honio“. ' ' ' ' "''

, , 975) G. 13, f. 39 v, B: Quúmpis dictum sit superius, quod ea, affirmativis non

conlingit arguere in secunda figura, tamen ab illa regüla generali süni duo, casus

eaecipiendi. Primus, si medius terminus sit terminus discretus,...,,... siqut ,,0mnis

homo est Socrales, Plglo 'jj'*; ergo Plalo est homo'* (abgeschen Wön dër un

übersteiglichen Dummheit di - ieses Beispieles ist 0ccams Meinung überhaupt mur bei

singularem Urtheilen, Welcle , sich ufikehren, lassem, haltbar;] gesetzt' 7. B. maii,

'i;!\'.:;i! Irtheile trotz der in ihnen, liegenden üébértreibung als wahr,

gelten ,,A. !*„;$ „ berüht ursprünglich auf Lessing* und „Der grösste,

Genius dés vorigen Jahrhunderts ist Lessing“, §o, kgnnte mittelst der nöthigeii Wor

kehrungen, gayz normal geschlössem werden „Auf dem grösstem Genius desTyörigen

Jahrhuiiderís beruht alle moderne Kritik*)..'.. Secundüs casus est, quándo 'heiius,

terminus $umitur cum signo, universali, .... bene enim sequitur „0mnis *: est omne

risibile, Socrates, est, amie risibile, ergo Socrates est homó“ (we§entlich éhenso)......'

ln duobus praediclis casibüs, non, solum contingit arguere eae universalibus, affirma-,

tivis, sed eliani eæ omnibus affirmalivis particularibus. Ein Werdienst, Occamìs ist,

jedenfalls ágr Hinweis, aut die singularem Urtheile (vgl. Aùm, 970); nur müsste eine

Logik, welche, higtaiif. näher, eiúginge, auch, die Umkehrbarkeit dieser, sowie der.

particularem, Urtheile, prâciser ins. Auge fassem." ' ', .'., . .' '., , ' ' ' .

976) C., 14, f. 40 r. A: Sicut in prima figura aliqui modi concludunt indirectè,

ita etiam in tertia figura;, nam quilibet niodus àffirmativus concludit duas conc usiotiés,

sc. unam directam, et suam conversaiii;. modi autem negativi concludunt, tantum unam.

977) C. 15, f. 40 r. B, wosélbst , utiter meliréren Beispielem folgende, vor

kgitimet;, ;;0mnis $inus est hominis, giuis asinus est animal; ergo aliquod,animal

est hominis“....., „Qniiis asinus est, ánimal, 0mnis asinus'est fioiiinis, £rgo ';;;;;

est animu]*.,..., Nullus asinus est Socraiis, 0mnis asiiùs est Platóhis,"ergo Plaiò'

fu0m est Socrates“, u. , §• W. g.,,!,,,, ,;.,,;,,,..,, , i. • ' • 'v. -

. 978), C, 16, f. 40y, A; Syllogismus, e£ìosiigrius, est, quando arguitur eæ dua

bus singularibus in, tertia figura, quarum singulariuni äîï supponit pr9 aliquo,

uno numero,, quod non esi plures, res,,..,,.. hoc addito, quod minòr sit âffirmativa,

quid, si mingr sit negaliva, non £;/#, ...,. Unde omnes tales $yllogismi

$unt,hofti,Socrates, non est aggregatum per accidens, Socrates est homo albus, ergo

homp albus'fiop est aggregaturi per aggidens., (An eiiier änderea Stelle, II, 27, f. 34

r, A, polemisirt, 0gcìiii gegenjene Theologefi,yèlche dem syiiogismiis expositorius

íìberhaupt, al§, salchem.yeraeinem, indem, sie in.ihin stets irgehd'eiii 'Sophisthâ, er-,

blicken: Syllogismus eaepositorius est eae se evidens nec indiget, ulteriori probatione,

XIX. 0ccam (Argumentation). 401

entsprechend seinem Verfahren bei der Lehre vom Urtheile (s. Anm. 912

u. 943), denjenigen kategorischen Syllogismem eine besondere Erörterung,

in welchen Urtheile vorkommen, derem Verbum im Präteritum oder im

Futurum steht, und er zeigt durch die drei Figurem hindurch, in welcher

Weise und mit welcherlei Supposition derartige Schlüsse möglieh seien*'**').

In peinlichster Ausführlichkeit aber bespricht er die modalem Syllo

gismen, indem er auch hier sich bei der schlichten und doch umfassenden

Auseinandersetzung des Aristoteles (Abschn. IV, Anm. 558—578) nicht

begnügen zu können glaubt, sondern diese ganze Lehre durch seine be

liebte Unterscheidung zwischen sensus compositus und sensus divisus

(s. ob. Anm. 914 u. 949 fl.) umformem will. Wenn wir auch im Ver

gleiche mit den übrigen Autoren des Mittelalters, welche aus der ihnen

wohlbekannten Analytik des Aristoteles diese ganze schwierige Gruppe

hinwegliessen oder in oberflächlicher Kürze abmachten, bei 0ccam den

hingebenden Fleiss und die Verschwendumg eines einseitigen Scharfsinnes

anerkennen müssen, so hat derselbe dennoch gerade durch jenen byzan

tinischen Formalismus das Ganze derartig ertödtet, dass für eine be

sonmene Wissenschaftslehre oder Logik hieraus keinerlei Frucht erwachsen

kann, während die philosophische Basis, welche bei Aristoteles diesem

Formen-Getriebe im Begriffe der Möglichkeit einwohnt, vielleicht noch

heutzutage einer Wiedererweckung und Ausbeutung werth wäre (und

zwar in anderer Weise, als die ,,inductive Logik* thut, wenn sie diese

Fragen berührt oder streift). 0ccam verfährt bei seiner unfruchtbaren

Casuistik in Trennung des sensus compositus und des sensus divisus

und nöthigenfalls in Beiziehung der Suppositionsfähigkeit der ampliativen

Worte (vgl. Anm. 950 u. 952) derartig, dass er nicht die drei Schluss

figuren zum obersten Eintheilungsgrund macht, sondern sich nach den

Artem und Unterartem der modalem Schlüsse richtet und jede einzelne

derselben nach der Reihe der drei Figuren erörtert. So behandelt er

(— die Einzeln-Darstellung dieser ganzen Lehre darf ich wohl füglich in

dem Raum der Anmerkungen verlegen , da ich ausserdem im Texte nur

das Nemliche in deutscher Uebersetzung wiederholen müsste —) zuerst

et ideo multum errant, qui negant talem syllogismum in quacunque materia, nisi

possent ibi ostendere fallaciam; ..... et quia syllogismi eaepositorii , qui sunt eæ se

evidentes, frequenter negantur a modernis theologis, ideo contra tales non est dispu

tandum, cum negant per se nota.)

979) C. 17, f. 40 v. A: Videndum est, quomodo syllogizandum est eae propositio

nibus de praeterito et futuro ...... (In der ersten Figur) Quando medius terminus

est terminus communis, si subiectum maioris supponit pro his, quae sunt, minor debet

esse de praesenti ...... sic arguendo „0mne album fuit Socrates, Plato est albus,

ergo Plato fuit Socrates“...... Circa propositiones de futuro si subiectum maioris

accipilur pro his, quae erunt, minor debet esse de futuro; si accipitur pro his, quae

sunt, minor debet esse de praesenti...... C. 18, f. 40 v. B: Eae ambabus praemissis

de praeterito in secunda figura sequitur conclusio de praesenti, quando .... utriusque

subiectum supponit pro his, quae sunt, ..... sicut „Nullum album fuit homo, 0mne

nigrum fuit homo, ergo nullum nigrum est album“...... C. 19, f. 41 r. A: In tertia

figura , si subiectum utriusque praecise accipitur uniformiter, semper sequitur con

clusio de praeterito, subiect0 conclusionis accepto pro e0, quod fuit ...... Si autem

maior sit de praeterito et minor de praesenti, si subieclum maioris supponit pro his,

quae sunt, sequitur conclusio de praeterito, subiecto conclusionis sumpto pro his,

quae sunt.

PRAntl, Gesch. III. 26

402 XlX. 0ccam (Argumehtation).

jeme Syllogismen, welche aus zwei gleichartigem modalen Urtheilen gehildet

werdem, d. h. entweder aus zwei Nothwendigkeits-Urtheilen°°") oder aus zwei

Möglichkeits-Urtheilen '*') oder zwei Zufälligkeits-(contingit)Urtheilem 9s*)

980) C. 20, f. 41 r. B: Quando dictum propositionis ponitur cum modo , illa

pr0p0sitio est dislinguenda secundum compositionem vel divisionem vel secundum am

phibologiam...... Circa primam figuram est sciendum, quod, quando praemissae de

necessario sunt acceptae in sensu composito, ..., semper est bonus syllogismus inferens

consimilem conclusionem quantum ad sensum compositum ...... Sed quando omnes

pr0p0sitiones sumunlur in sensu diviso, tunc semper sequitur conclusio directa; .....

sed illi quinque modi primae figurae concludentes indirecte non concludunt in uniformi

conclusione de necessitate, praemissis sumptis in sensu diviso...... Si autem, maior

sumatur in sensu composito et minor in sensu diviso ,, sequitur conclusio in sensu

diviso ...... Si autem maior sumatur in sensu diviso et minor in sensu composito,

sequitur conclusio in sensu diviso et in sensu composito...... C. 21, f. 41 v. A:

Quando omnes propositiones de necessario in secunda figura sumuntur in sensu com

posito,..... semper sequitur conclusio, de necessario sumpta in sensu composito .....

Si autem omnes praemissae sumanlur in sensu diviso, non semper valet, syllogismus.

..... Si autem maior sumatur in sensu, composito et minor in sensu divis0, valet

discursus respectu conclusionis sumptae in sensu diviso ...... Si autem maior sumatur

in sensu diviso et minor in sensu composito, non sequitur conclusio in sensu com

posito..... C. 22, f. 41 v. B: In tertia figura, quando omnes praemissae sumuntur

in sensu c0mp0sito, tenel syllogismus sicut in, suis de inesse...... Si , autem , omnes

sumantur in sensu diviso, omnis discursus valet et syllogismus, quia illa de ne

cessario..... semper convertitur in illam de inesse ... .. Si autem maior sumatur in

sensu composito et minor in sensu diviso, non sequitur conclusio in sensu diviso nec

in sensu composito..... Si autem maior sumatur in sensu diviso et minor in sensu

c0mp0sito, semper sequitur conclusio in sensu divis0. - - -

981) C. 23, f. 42 r. A : Dicendum est de uniformi generatione, syllogismorum de

possibili, et accipio hic possibile pro possibili, quod est commune omni pr0p0sitioni,

quae non est impossibilis (vgl. Anm. 950)..... In omni figura, si accipiantur omnes

propositiones de possibili in sensu composito, .... non valet syllogismus, quia .... non

sequitur ,,0mne coloratum esse album, est possibile, 0mne nigrum esse c0l0ratum,

est possibile, Ergo omne nigrum esse album, est possibile“..... Sed si illa, de possi

bili sumatur in sensu diviso, ..... tunc est illa propositio distinguenda penes modum

aequivocationis (vgl. Abschn. XVII, Anm. 225 ff.), ..... quod, si subiectum maioris

accipitur pro his,' quae possunt esse, qualitercunque sumatur subiectum minoris,

semper est syllogismus uniformis bonus;....... si , autem subiectum maioris supponit

pro his, quae sunt, tunc talis syllogismus uniformis non valet..... . Si autem maior

sit de possibili in sensu composito et minor de possibili in sensu diviso, nulla se

quitur conclusio ...... Si autem maior accipitur in sensu diviso et minor in sensu

composito, non sequitur conclusio ...... C. 24, f. 42 r. B: In secunda figura, si sub

iecta utriusque supponant praecise pro his, quae sunt, syllogismus non valet ..... Si

autem subiectum utriusque accipitur pro his, quae possunt esse, sic non tenet syllo

gismus, ..... quia negativa de possibili non convertitur in negativam de possibili.....

C. 25, f. 42 v. A: In tertia figura, si utraque praemissarum sumatur in sensu diviso

et subiectum utriusque supponat pro his, quae sunt, sequitur conclusio , de possibili,

sumplo subiecto pro eo, quod potest esse ...... Similiter si subiectum utriusque sup

ponit pro his, quae possunt esse, sequitur conclusio de possibili, subiecto, sumpto pro

eo, qu0d potest esse ...... Si autem subiectum in maiore $umatur pro eo, qu0d est,

et in minore pro eo, quod p6test esse, et similiter e converso, tenet syllogismus.

..... Si autem maior sumatur in sensu diviso et subiectum supponat pro eo, quod

potest esse, et minor sit de possibili in sensu composito, -sequitur conclusio in sensu

diviso. ' ' ' ' i ' -i •*' ' ' ' \ , . , • i* * ,, \ ι ι ι , ι ) •

982) C. 26, f. 42 v. B: Circa uniformem generationem syllogismorum de contin

genti non necessario (vgl. Anm. 952) est primo sciendum, quod in nulla figura est

talis uniformis generatio conveniens, si omnes propositiones stimantur in sensu com

posito, ..... quia ea contingentibus potest sequi tam necessarium quam impossibile.

• • - - - - Sicut illa de possibili habet duplicem acceptionem, ita et illa de contingenti.

i i . 1 , • . * , , , ,., 'i

XIX. Occam. (Argumentation). 403

oder - aus , zwei . Unmöglichkeits - Urtheilen °°°) oder. aus zwei Ur

theilem, in , welchen anderweitige Ausdrücke der Modalität (z. B. sci

tum, opinabile und dergl., s. Anmerkung 895 und 954) vorkom

men ***). Danm aber folgt die lange Reihe der verschiedemen Combi

nationen, nemlich: eim Inhärenz - und ein Nothwendigkeits-Urtheil °°°),

,

Si subieclum maioris sumatur pro his, quae contingunt, uniformis est bonus respectu

conclusionis de contingenti, subiecto eodem m0d0 sumpto..... Si autem maior sumatur

in sensu composito et minor in sensu diviso, syllogismus non valet...... Similiter

si maior accipilur in sensu, diviso, et , minor in sensu comp0sito, non valet ......

C. 27, f. 43 r. A : In secunda figura uniformis generalio de contingenti non valet, et

hoc qualitercunque combinentur, propositiones, ...... quia universalis negativa de con

lingenli non est convertibilis in aliquum universalem...... C. 28, ebend.: ln tertia

figura, si ambae praemissae sumantur in sensu diviso et subiectum ulriusque supponat

pro his, quae sunl, sequitur conclusio de contingenti, subiecto sumpt0 pro eo, qu0d

conlingit,...... Similiter si sulriectum utriusque praemissae supponat pro his, quae

conlingunt, sequitur conclusio, de contingenti, subiecto sumpto pro his, quae conlin

gunt..... Similiter si subiectum in una supponat pro his, quae sunt, et in alia pro

his, quae contingunt, sequilur consimilis conclusio ...... Si maior accipitur in sensu

diviso et minor in sensu c0mp0sito, syllogi$mus non valet. Similiter si subiectum

propositionis acceptae in, sensu diviso supponat pro his, quae contingunt, non valet

syllogismus... -

, 983) C. 29, f. 43 v. A: De uniformibus propositionibus de impossibili .... est

sciendum, qu0d, si omnes propositiones sumantur in sensu composito, lalis discursus

non valet ...... Similiter si omnes propositiones , de impossibili sumantur in sensu

diviso, non valet talis discursus. -

984), C. 30, ebend.: Restal videre, quando ev aliis, modalibus contingit arguere.

..... Pr0 sensibus c0mp0sitis talium prop0sitionum est isla regula generalis, qu0d

quando aliquod tale nomen modale potesl verificari de praemissis absque hoc, quod

verificetur de conclusione, imo polest vere removeri a conclusione, uniformis eae talibus

in sensu composit0 non valet; .... quando autem de praemissis non potest verificari

talis, modus, nisi etiam verificetur de conclusione, uniformis eae talibus semper tenet,

sicut .... ,,0mnem hominem esse animal, est opinabile, Socratem esse hominem, est

opinabile, Ergo, Socratem esse animal, est, opinabile“...... Si autem tales praemissae

sumantur ambo in sensu diviso, in prima figura, semper est syllogismus regulalus.....

Si autem, maior lalis uniformis in prima figura sumatur. in sensu composito et minor

in sensu, diviso cum aliquo, modo, tenet respectu conclusionis in , sensu diviso ......

Sed, in secunda, figura pauci tales discursus valent, si omnes, praemissae sumantur in

sensu diviso..... In tertia figura, quando ambae praemissae sumuntur in sensu diviso

et modalis infert suam de inesse, semper sequitur conclusio in sensu diviso.

985) C. 31, f. 44 r. A: Dicendum est de syllogismo miacto eae propositione de

inesse et modali de necessario..... Ev maiori de necessario sumpta in sensu diviso

et min0re, de inesse semper sequitur conclusio de necessario in sensu diviso ..... .

Sed si conclusio sumatur, in sensu composito, discursus non valet...... (B) Si autem

maior in tali mixtione sumatur in sensu composito, non semper valet talis miaetio,

sed oportet, quod minor subsumpta sit de inesse simpliciter, quia. si minor est de

inesse ut, nunc, , non, valet miactio (die Unterscheidung zwischen inesse simpliciter

und. esse ut nunc fliesst aus der Lehre von Consequentia, s. Abschn. XVII, Anm.

618 f.)...... Si aulem, maior sumatur de inesse et minor de necessario in sensu

diviso vel aequivalenti ei, discursus, non valet..... Si autem minor sumatur in sensu

c0mp0sito, eliam non valet discursus;....... notandum est autem, qu0d si maior sit

de inesse simpliciter, talis miaetio valet..... Philosophus aliquando loquitur de illis

de mecessario in sensu diviso et aliquando in sensu composito (vgl. hingegen ob.

Anm. 949 und. bei Scotus Anm. 201)...... Sciendum est igitur, quod, si maior sit

de inesse simpliciter, mixtio tenet, sive minor sumatur in sensu diviso sive in sensu

composito ...... C. 32, f. 44 r. A: In secunda figura, si illa de necessario sumatur

in sensu composito, ad hoc quod miaetio, sit bona, requiritur, quod illa sit de inesse

simpliciter; si enim esset de inesse ut, nunc, qualiscunque fuerit de necessario, nom

26*

404 XIX. 0ccam (Argumentation).

ein Inhärenz - und ein Möglichkeits - Urtheil *°°), ein Inhärenz- und

eim Zufälligkeits-Urtheil ***), ein Inhärenz- und ein Unmöglichkeits

sequitur conclusio de necessario...... Quando negativa est de necessario et in affir

mativa accipitur sub medio aliquid inferius ad medium, .... semper discursus est

bonus ...... Sed si affirmativa sit de necessario in sensu composito et universalis

negativa de inesse, non sequitur conclusio de necessario.... In quarto modo secundae

figurae, sive propositio affirmativa sit de necessario sive negativa, non sequitur con

clusio de necessario..... C. 33, f. 45 r. A: Quando autem debet fieri miaetio in tertia

figura, .... si illa de necessario sumatur in sensu composito, miaclio non valet gene

raliter, sive maior fuerit de necessario sive minor..... Tamen si minor sit de inesse

simpliciter, tenet miaclio ..... Sed si illa de necessario sumalur in sensu diviso,

quando maior est de necessario et universalis, semper sequitur conclusio in sensu

diviso ..... Si autem maior sit particularis affirmativa, valet miaclio ..... Si autem

maior sit particularis negativa, discursus valet.

986) C. 34, f. 45 r. B: De miactione de inesse et de possibili ... in prima figura

... sciendum est, quod, si illa de possibili sumatur in sensu composito, sive maior

fuerit de possibili sive minor, non valet talis miactio universaliter..... Tamen si

minor sit de inesse simpliciter sive maior, valet miactio; similiter si in syllogism0

negativo sumatur aliquid inferius ad medium; .... sed in syllogismo affirmativo non

sufficit accipere inferius ..... Si autemh illa de possibili sumatur in sensu diviso,

aut maior est de possibili aut minor, aut subiectum stat pro his, quae sunt, vel pro

his, quae possunt esse; si primo m0d0 , semper est miaetio bona; ...... si autem

subiectum supponit pro his, quae possunt esse, adhuc miactio valet ......' Si aulem

minor sit de p0ssibili et maior de inesse, non valet miaclio ...... C. 35, ebend.: ln

sensu composito, sive fueril negativa sive affirmativa de p0ssibili, nulla sequitur con

elusio in secunda figura.... Si aulem illa de possibili in sensu diviso sumatur, non

valet talis miaetio..... C. 36, f. 45 v. A: Si autem in tertia figura illa de possibili

sumatur in sensu composito, sive fuerit affirmaliva sive negativa, non sequitur uni

versaliter aliqua conclusio de possibili...... Quando tamen utraque est affirmativa,

sequitur conclusi0 de p0ssibili sumpta in sensu diviso ..... Si autem maior sit de

inesse et minor de p0ssibili, si subiectum sumatur pro his, quae sunt, tunc valet

miaetio, si utraque fuerit universalis ..... Si autem minor de possibili fuerit particu

laris et subiectum sumatur pro his, quae possunt esse, non valet miactio.

987) C. 37, f. 45 v. A: Videndum est, quomodo valet miaetio eae de inesse et

contingenti non necessario, et primo in prima figura ..... Si illa de contingenti

sumatur in sensu composito, sive fuerit maior sive minor, non sequitur conclusio de

contingenti, ..... nec sequitur in sensu diviso ..... Quamvis maiore eæistente nega

tiva de possibili et sumpto in minore aliquo inferiori sub medio termino, sequitur

conclusio de possibili, non tamen illa regula est vera, si maior sit de conlingenti.

• - - - - - Si autem illa de contingenli sumatur in sensu diviso, si sit maior, aut sub

ieclum accipitur praecise pro his, quae sunt, aut pro eis, quae conlingunt: si primo

m0d0, est syllogismus regulatus;...... si autem subiectum maioris praecise supponit

pro his, quae contingunt, non valet miaclio; ..... si autem supponit tam pro his,

quae sunt, quam pro his, quae contingunt, sic est miztio bona .... Si autem minor

sit de contingenti, non sequitur universaliler conclusio ..... Tamen si maior sit de

inesse simpliciter, sequitur conclusio de contingenti, et hoc, si minor sit sumpla in

sensu composito vel diviso ; hoc tamen intelligendum est : si maior sit affirmaliva,

sequitur conclusio de contingenti; si autem maior sit negativa, sequitur conclusio

de possibili ...... C. 38, f. 45 v. B: Si illa de conlingenti fuerit negativa in secunda

figura et sumatur in sensu c0mp0sito, quamvis illa de inesse sit de inesse simplicu

ter, non sequitur conclusio de contingenti ..... Similiter si affirmativa fuerit de con

tingenti, non sequitur conclusio de contingenti in sensu composito ; similiter etiam,

quamvis affirmativa sit de inesse simpliciter ..... Si autem negativa fuerit de inesse

et affirmaliva de contingenli, non sequitur conclusio, de contingenti ..... Si aulem illa

de contingenti sumatur in sensu diviso, si negaliva fuerit de contingenli, non sequi

tur conclusio de contingenti ; ..... si autem affirmativa fuerit de contingenti, sequi

tur conclusio de possibili ..... C. 39, f. 46 r. A: Quando illa de contingenti in terlia

figura sumitur in sensu composito, non sequitur generaliler couclusio nec de contin

XIX. 0ccam (Argumentation). 405

Urtheil °°°), ein Inhärenz-Urtheil und ein Urtheil anderweitiger Moda

lität °°°), ein Nothwendigkeits- und ein Möglichkeits-Urtheil °°°), ein

genti nec de possibili in sensu composito ..... Tamen si utraque sit universalis affir

mativa et subiectum illius de contingenti supponit pro his, quae sunt in actu, et ac

cipitur in sensu diviso, sequitur conclusio de possibili in sensu diviso; ..... si autem

subiectum illius de contingenti sumatur pro his, quae contingunt, non sequitur con

clusio.

988) C. 40, ebend.: Videndum est, an eæ illa de inesse et de impossibili possit

fieri syllogismus miactus ..... Semper illa de impossibili aequivalet alicui proposi

tioni de necessario , et ideo eae praedictis circa miaetionem necessarii et de inesse

potest patere, quomodo potest argui eae propositione de inesse et de impossibili. Vgl.

Anm. 983.

989) C. 41, f. 46 r. B: Dicendum est de miactione propositionum de inesse et

de aliis propositionibus modalibus, ..... et primo in prima figura .... Quando ali

quis modus positivus accipitur, cuiusmodi sunt „scitum, notum, demonstrabile, per se

notum, verum“, raro vel nunquam, si maior sumatur in sensu composito et minor

de inesse, sequitur conclusio de tali modo in sensu composito, sive minor sit de in

esse simpliciter sive ut nunc ..... Videndum est, an talis modus possit competere

propositioni universali, et si competat, an cuilibet consequenti ad illam universalem,

vel non. Si non , nunquam talis discursus valet; huiusmodi autem sunt „scitum,

dubitatum, per se notum, creditum, opinatum, concessum“...... Si autem talis mo

dus non possit competere uni propositioni universali, nisi competat cuilibet conse

quenti, tunc tenet syllogismus ; talis autem modus est littera „verum“..... Si autem

talis modus sit negativus, ut littera „falsum“, tunc non valet talis miaetio. Sed si

illa de modo sumatur in sensu diviso, semper talis mictio valet respectu propositio

nis de consimili modo in sensu diviso ..... C. 42, f. 46 v. A: In secunda figura, si

talis de modo accipitur in sensu composito, raro vel nunquam valet syllogismus,

quando modus aliquid addit ultra istum modum „verum“, cuiusmodi sunt tales modi

,,scitum, demonstratum, per se notum“ ..... Si autem illa de modo accipitur in sensu

diviso, raro vel nunquam valet miaetio, sive affirmativa sive negativa fuerit de modo.

- - - • • Quamvis eae talibus propositionibus de modo sumptis in sensu diviso vel eis

aequivalentibus sit omnino idem modus arguendi in prima figura, sicut si omnes pro

positiones essent de inesse, non tamen sic arguendum est eae eis in secunda figura,

et ratio est, quia tales propositiones non convertuntur sicut illae de inesse ......

C. 43, f. 47 r. A: In tertia figura, si illa de modo sumatur in sensu composito, non

valet miaetio respectu conclusionis de modo consimili, addendo aliquid super hunc

modum „verum“ sumptum in sensu composito ..... Si autem illa de modo sumatur

in sensu diviso, si maior sit de inesse et minor de modo, non valet miactio;..... si

autem maior fuerit de modo et minor de inesse, si maior fuerit universalis, est miv

tio bona ; ..... similiter si maior fuerit particularis, valet miaetio ..... Ideo scien

dum est, quod in syllogismo eæpositorio (s. Anm. 978) semper, si maior sit de modo

et minor de inesse, valet miaetio; sed si maior fuerit de inesse et minor de modo,

non valet.

990) C.44, f. 47 r. B: De miaetione necessarii et possibilis in prima figura, quando

utraque sumitur in sensu composito, ...... si maior fuerit de necessario et minor de

possibili, sequitur conclusio de possibili in eodem sensu ; ..... et eodem modo, si

maior fuerit de possibili ..... Quando illa de necessario sumitur in sensu composito

et illa de possibili in sensu diviso, ..... si maior sit de necessario, sequitur con

clusio de possibili sumpta in sensu diviso; ..... similiter si illa de necessario sit

minor; ..... sed si subiectum maioris accipitur pro his, quae sunt, praecise, et sub

iectum conclusionis pro his, quae possunt esse, non valet talis miaetio ..... Quando

illa de necessario sumitur in sensu diviso et illa de possibili in sensu composito, ....

si maior sit de possibili, non sequitur conclusio de necessario nec de inesse, sed de

possibili sumpta in sensu composito ; ..... sed si maior sit de necessario, non valet

miaetio .....' Utraque praemissa sumpta in sensu diviso, ..... si maior fuerit de ne

cessario, non valet miactio ; ..... sed si maior fuerit de possibili, valet miactio .....

C. 45, f. 47 v. A: In secunda figura, si illa de necessario sumatur in sensu compo

sito, si negativa fuerit de necessario, sequitur conclusio de possibili ...... Similiter

406 XIX. 0ceam (Argumentatión).

Nothwendigkeits- und ein Zufälligkeits-Urtheil *'°'), ein Nothwendigkeits

und ein Unmöglichkeits-Urtheil "*'*), ein Nothwendigkeits- und) ein Urtheil

si utraque sumatur in sensu composito ..... Similiter si affirmativa fuerit de neces

sario ..... Similiter si illa de possibili sumatur in sensu composito ..... . ' Quando

illa de necessario sumitur in sensu diviso et illa de possibili in sensu composito, et

tunc sequitur conclusio de possibili ..... Similiter si utraque sumatur in sensu com

posit0 ...... C. 46, ebend.: In tertia figura, si illa de necessario sumatur in sensu

Κomposito et illa de possibili similiter, sequitur conclusio de possibili ...... Si

autem utraque sumatur in sensu diviso, si maior fuerit de necessario , non sequitur

conclusio de possibili, nisi subiectum conclusionis sumatur pro eo, quod potest esse;

..... si autem maior fuerit de póssibili, semper sequitur 'conclúsio: de possibili,

sumpto subiecto conclusionis pro eo, quod est ..... Si illa de necessario sumatur'in

sensu composito et sit minor, sequitùr conclusio de possibili;'..'... si ' autem illa de

necessario sit maior, sequitur conclusio de possibili in sensu diviso, subiecto sumpto

pro eo, quod potest esse. Si autem illa de possibili sumatur in sensu diviso et illa

de necessario in sensu' composito, si illa de' necessario fuerit maior, sequitur conclu

sio de possibili, subiecto sumpto pro eo, quod potest esse ; si autem illa de necessa

rio fuerit minor, sequitur conclusio de possibili. * . . . · · · · · -

- - - \ ,.", \ . • • • • • ***, • ,• , •

991) C. 47, f. 47 V. A: De miactione, necessarii , et „contingentis,..... in, prima

figura, ..... si utraque sumatur in sensu composito, ....., si maior fuerit de neces

sario , affirmativa et minor. de contingenti, , non sequitur, conclusio, de contingenti; ....

similiter, si maior fuerit, negativa de necessario; ..... sed, si in minore sumatur sub

iectum inferius ad subiectum maioris, semper sequitur conclusio ..... Si autem maior

fuerit de c0ntingenti, non sequitur ....., Quando , illa de, necessario sumitur in sensu

composito et illa de conlingenti in sensu diviso, ,..,.., si illa, de necessario, sit maior,

in syllogism0 , affirmativo, non sequitur conclusio, de contingenti; ...... si, maior fuerit

de contingenti, si subieclum maioris sumatur praecise , pro his, quae sunt, ..... valet

miælio;...... si sumatur, praecise pro his, quae, contingunt, non valet..... .Quando

illa de contingenti sumitur, in sensu composito , et, illa de necessario, in ,sensu diviso,

..... si illa de necessario fuerit maior,, non sequitur ; .... , si maior fuerit de c0n

tingenti, non valet miactio ..... Quando ulraque, sumitur , in sensu diviso,..... si

naior fuerit de necessario, non valet; ..... si, maior fuerit de, contingenti , semper

sequitur conclusio de contingenti..... C. 48, f., 48 r. A : In secunda figura, si ulra

que sumatur in sensu composito, non valet miaetio...... Quando illa de necessitate

sumitur in sensu composito, et illa de contingenli in sensu diviso, semper talis mixtio

n0n valet ..... - Quando illa de conlingenti sumitur, in, sensu composito et illa de ne

cessario in sensu diviso, ..... talis miatio non valet..... Quando utraque sumitur

in sensu divis0, .... si, negativa fuerit de necessario, , n0n sequitur conclusio;.....

si affirmativa fuerit de necessario, sequitur conclusio, de inesse, et de possibili, non

autem de contingenti ...... C. 49, ebend,: In tertia figura, quando, utraque sumitur

in sensu composito, ...... , semper sequitur conclusio de possibili, „sed non de c0n

tingenti ..... Quando illa de necessario sumitur in sensu composito et illa de, con

tingenli in sensu, diviso, ..... si illa, de necessario fuerit maior; si subiectum mino

ris supponat pro e0, quod est, non sequitur conclusio, de contingenti, sed de p0ssibili;

....., si sumatdr pro e0, qu0d conlingit, non sequitur; .... , si autem, maior fuerit

de contingenti, si subiectum maioris, supponat pro eo, quod est, sequitur conclusio

de contingenti; ..... si, pr0 e0, qu0d c0nlingit, non, sequitur ..... Quando illa de

contingenli sumitur in sensu c0mp0sito et illa de necessario in sensu diviso, ......

valet respectu eonclusionis , de p0ssibili...... Quando, utraque sumitur, in sensu di

vis0, ..... si maior fuerit de necessario, non sequitur, conclusio, de contingenti;....

si maior fuerit de c0ntingenti et subiectum maioris sumatur, pro e0, quod, est, se

quitur; ..... si autem , pro his , quae contingunt, non, sequitur conclusio de con

tingenti. ,\ - - - - , w • • ' • ■ , ' • , • • • ** w

w 992) C. 50, f. 48 r. A: Quod, sicut dictum est prius (vgl. Anmi. 983 u. 988),

quaelibet propositio de 'impossibili aequivalet alicui propositioni de' neeessario , video

ad sciendum, quando miaetio necessarii et impossibilis, valeat et quando noi,' opórtet

scire aequivalentiam propositionis de impossibili, et propositionis de necessario.

XIX, 0ccam (Argumentation). 407

anderweitiger Modalität °"°), ein Möglichkeits- und ein Zufälligkeits

Urtheil *'*'*), eim Möglichkeits- und ein Unmöglichkeits-Urtheil °°°), ein

Möglichkeits- und ein Urtheil anderweitiger Modalität'""), ein Zufälligkeits.

993) C. 51, f. 48 r. B: De miaetione prop0sitionum de necessario et de aliis

modis ab istis quatuor ...., in prima figura, quando ambae praemissae sumuntur in

sensu diviso (zu lesen composito), raro vel nunquam valet miaetio respectu conclusio

mis de alio modo, quam de necessario ..... Tamen, quando unus modus est inferior

ad necessarium , tunc semper sequitur conclusio de mecessario .. .. Quando aliquis

tnodus non potest competere antecedenti, nisi competat consequenti, tunc in tali miae

tione sequitur conclusio de tali m0d0 ; huiusm0di aulem sunt ,,c0gn0scibile, credibile,

apprehensibile“ ..... Si autem ulraque, sumatur in sensu diviso, semper valet syllo

gismus, quando illa de m0d0 infert suam de inesse, sicut in illis de inesse, respectu

conclusionis eiusdem modi, de qu0 est maior; ..... si autem illa de modo non in

ferat suam de inesse, tunc non valet miactio..... C. 52, ebend.: In secunda figura,

quando utraque propositio sumitur in sensu composito, raro vel nunquam valet , miv

tio, nisi modus sit inferior ad necessarium ..... Similiter si illa de necessario suma

tur in sensu diviso, non valet miaetio ...... Similiter 'si utraque sumatur in sensu

diviso ..... C. 53, ebend. : In tertia, figura, si utraque sumatur in sensu composito,

raro, vel nunquam valet talis, mivtio ..... Si aulem illa de necessario sumatur in

sensu diviso, n0n valet ..... Si , autem utraque sumalur in sensu diviso, si maior

sit de necessario et minor de alio, semper sequitur conclusio de necessario; ..... si

autem, maior fuerit de alio et minor, de necessario, sequitur conclusio de eodem modo,

de qu0 est maior.

,, 994) C. 54, f. 48 v. A:, De mixtione de possibili et contingenti •,.... in prima

figura, ..... si utraque sumatur in sensu c0mp0sito, nulla sequitur conclusi0, .....

nec etiam valel, si, altera sumatur in sensu c0mp0sito et altera in sensu diviso.....

Quando utraque, sumitur in sensu diviso, ..... si maior sit de possibili et minor de

contingenli, si subiectum maioris supp0nit pro his, quae possunt esse, et subiectum

minoris supponit tam pro, his, quae sunt, quam pro his, quae contingunt, sequitur

conclusio de, possibili; ...... si autem subieclum maioris supponat pro his, quae

sunt, praecise, non valet miaetio ..... Si maior sit de contingenti et minor de possi

bili, si subiectum maioris supponat lam pro his, quae sunt, quam pro his, quae

contingunt, valet syllogismus respeclu conclusionis de contingenti; si autem supponat

pro his, quae sunt, non valet ...... C. 55, ebend. : In secunda figura, si utraque

sumatur , in sensu comp0sit0, n0m valet miactio, ...... nec valet, si altera praemissa

rum , vel utraque sumatur in sensu diviso ...., C. 56, ebend. : In tertia figura , si

utraque pr0p0silionum sumatur in sensu, c0mp0sito, non valet miactio, ...... nec va

let , si altera sumatur in sensu composito et, altera in sensu diviso ..... Si aulem

utraque sumatur in sensu diviso, si subiectum illius de p0ssibili supponat pro his,

quae possunt esse, et sit maior, sequitur conclusio de possibili.

.995) C. 57, f. 48 v. B: De miaclione p0ssibilis et impossibilis ..... potest pa

tere eae , illis, quae dicta sunt circa miactionem necessarii et p0ssibilis. Vgl. Anm.

988 u. 992. -

996) C. 58, ebend.: De miactione propositionis de possibili et aliorum modo

rum, ..... in prima figura ..... talis miacti0 n0n valet, si ambae praemissae suman

tur in sensu c0mp0sit0 ..... Tamen quandocunque aliquis modus sumptus est inferior

ad necessarium, cuiusmodi sunt „demonstrabile, per se nolum“, semper ea, tali maiore

de m0d0 et minore de p0ssibili sequitur conclusio de p0ssibili, et si maior fuerit de

possibili ..... , Proportionabiliter dicendum est de illa miactione, quando altera sumi

tur in sensu diviso et altera in sensu composito. Si autem utraque sumatur in sensu

composito (zu lesen diviso), et, maior fuerit de possibili et minor de alio modo, qui

infert unam de inesse, ..... sequitur conclusio de possibili; ..... si autem illa de

possibili fuerit minor, raro vel nunquam valet miaclio ...... C. 59, ebend.: Si utra

que illarum propositionum sumatur in sensu composito , non valet miaetio, si ille

modus , non, sit inferior ad necessarium, in secunda figura ..... Similiter si altera

sumatur in sensu c0mp0sit0 et altera in, sensu divis0, si illa de m0d0 non inferat

illam de necessario, non valet mixtio; si, inferat eam, valet respectu conclusionis de

possibili. Si autem ulraque sumatur in sensu diviso et illa de modo non inferat

40S XIX. 0ccam (Argumentation).

und ein Urtheil anderweitiger Modalität °°7). Obwohl aber 0ccam mit

diesem letzteren die modalen Syllogismen ausdrücklieh abschliesst 9°°),

fand der Herausgeber noch eine Bemerkung über die Combinationen

der anderweitigen Modalitäten für nöthig 999).

Sodamm aber fügt 0ccam noch die exponiblen Schlüsse hinzu, und

er ist in der Geschichte der Logik, soweit uns bis jetzt die Quellen zu

gänglich sind, der Erste, welcher die Exponibilia in solcher Weise mit

dem categorischen Syllogismus verbindet. Nach einer allgemeinen maass

gebenden Bemerkung!""") führt er zuerst das Reduplicativ-Urtheil durch

die drei Figuren bezüglich der Schlussfähigkeit hindurch und zeigt, dass

in der ersten Figur bei reduplicativem Obersatze, dessen Reduplicativ.

illam de necessario, non valet ...... C. 60, ebend. : In tertia figura , si utraque

sumatur in sensu composito, si illa de modo non inferat illam de necessario, non

'valet miactio; ...... sed si inferat, miactio est bona ..... Si autem illa de possibili

sumatur in sensu composito et altera in sensu diviso, si illa de possibili fuerit maior,

non sequitur conclusio de possibili, si illa de modo non inferat necessariam; ......

similiter non valet, si minor fuerit de possibili ..... Si autem illa de possibili suma

tur in sensu diviso et illa de alio modo in sensu composito, si illa de possibili fue

rit maior , non sequitur eonclusio, ..... sed si illâ de possibili fuerit minor ......

Si autem utraque sumatur in sensu diviso, valet miaetio respectu conclusionis de

possibili.

997) C. 61, f. 49 r. A: De miaetione contingentis et aliarum modalium ..... in

prima figura, ..... si utraque sumatur in sensu composito, si illa de modo non in

ferat illam de necessario, miactio non valet ; ..... si autem inferat, miaetio est bona.

- - - - - ' Si autem illa de contingenti sumatur in sensu composito et alia in sensu di

viso, si illa de contingenti fuerit maior, non valet miactio ; ..... si autem illa de

modo inferat illam de necessario, miaetio est bona; similiter dicendum est, si illa de

contingenti sit minor. Si autem illa de contingenti sumatur in sensu diviso, si sit

maior, semper sequitur conclusio de possibili , quando minor infert suam de inesse.

..... Si autem utraque sumatur in sensu diviso, si maior fuerit de conlingenti, se

quitur conclusio de p0ssibili , quando minor infert suam de inesse; ..... si autem

illa de contingenti fuerit minor, non valet ..... C. 62, ebend.: In secunda figura,

si utraque sumatur in sensu composito, non valet miaetio, ..... nisi illa de alio modo

inferat illam de necessario; ..... si autem inferat, miactio est bona ..... Si aulem

illa de contingenti sumatur in sensu composito et illa de alio modo in sensu diviso,

si illa de contingenti fuerit negativa, non valet miaetio; ..... similiter si affirmaliva

fuerit de contingenti ..... Si autem illa de contingenti sumatur in sensu diviso et alia

in sensu composito, non malet miaetio, ..... et si utraque sumatur in sensu diviso,

etiam miaetio non valet ..... C. 63, ebend.: In tertia „figura, si utraque sumatur in

sensu composito, non valet miaetio, ..... nisi illa de alio modo inferat illam de ne

cessario ..... Consimiliter est dicendum, quando illa de contingenti sumitur in sensu

composito et alia in sensu diviso. Si autem illa de contingenti sumatur in sensu

diviso et subiectum supponat pro his, quae sunt, et fuerit universalis, et alia de

modo inferat suam de inesse, sequitur conclusio de conlingenli.

998) C. 63, ebend.: Et ista de miactionibus ad praesens sufficiant, quamvis

multa causa brevitatis sunt omissa (jedenfalls seit Anm. 980 eine hübsche brevitas).

999) C. 64, f. 49 r. B: Si autem miaetio fiat eae propositionibus modalibus alio

rum modorum, aut utraque propositio sumitur in sensu composito ..... aut sub alio

et alio sensu. Si primo modo, raro vel nunquam valet miaetio; ..... si autem prae

missae sumantur in alio sensu, tunc, si minor inferat suam de inesse, semper con

clusio sequitur de eodem modo, de quo est maior.

1000) C. 65, ebend.: Videndum est, quomodo syllogismus fit eae propositionibus

plures evponentes habentibus ...... Utendum est ista^ regula generaliter: Quandocun

que quaelibet eaeponens conclusionis vel ipsa conclusio sequitur et aliquibus eaepo

nentibus praemissarum vel eae una eaeponente unius praemissae et alia praemissa,

semper est bonus syllogismus et aliter non. * , -

XIX. 0ccam (Argumentation). 409

Partikel nicht mit einer Negation verbunden ist, stets eim reduplicativer

Schlusssatz erreicht wird, mag der Untersatz reduplicativ sein oder nicht;

dass hingegen in der zweiten Figur beide Prämissen Reduplicativ-Sätze

sein müssem, um einen reduplicativen Schlusssatz zu gewinnem, und dass

in der dritten Figur nur der Obersatz reduplicativ sein darf 1""'). Dann

folgen die Exclusiv-Urtheile, welche 'nur in der ersten Figur bei paar

weiser Combination einen, exclusiven Schlusssatz geben, hingegen weder

in der zweiten noch in der dritten 1""°). Was endlich die Exceptiv

Urtheile betrifft, so gilt ein exceptiver Schlusssatz nur dann als zulässig,

wenn in der ersten Figur der Untersatz allein exceptiv ist, während in

den beiden anderen Figurem überhaupt ein Exceptiv-Schluss nicht möglich

ist '""*). — Wenn aber danm trotz einer deutlichen Bezeichnung des

Abschlusses der Syllogistik'""*) doch noch ein paar nichtssagende Zeilen

über die hypothetischen Schlüsse folgen 1""°), so fällt diess natürlich

gleichfalls auf Rechnung des Herausgebers.

Ueber die zweite Unterabtheilung des dritten Haupttheiles darf ich

mich sehr kurz fassen, denn 0ccam entwickelt dort 1'"°) nur den Inhalt

der zweiten Analytik des : Aristoteles in getreuer und verständiger Para

phrase, so dass auch die seit den Arabern und Albertus Magnus beson

ders hervortretenden Fragen über per se 1007), über causa 1008), über

passiones und dignitates '""°), über demonstratio quia und demon

1001) Ebend.: Ex isto patet, quod semper in prima figura eae maiore redupli

cativa et minore reduplicativa vel non reduplicativa sequitur conclusio reduplicativa,

sicut sequitur „0mnis homo, inquantum rationalis, est susceplivus disciplinae ; Animal

est homo, inquantum rationale; Ergo animal, inquantum rationale, est susceptivum

disciplinae“..... Quae aulem dicta sunt, intelligenda sunt, quando reduplicatio su

mitur proprie et manet non negata ; si enim reduplicatio fuerit negata in maiore et

affirmata in conclusione, non valet discursus..... In secunda figura , quaecunque

praemissa sumatur cum reduplicatione et alia sine, non sequitur conclusio redupli

cativa; ..... sequitur tamen conclusio, in qua negatur reduplicatio; ..... si autem

omnes praemissae sint reduplicativae, ita quod in utraque reduplicatio cadens super

idem sit affirmativa, sequitur conclusio reduplicativa. In tertia autem figura, si maior

universulis fuerit reduplicativa et alia non, sequitur conclusio reduplicativa ; .... sed

si minor fuerit reduplicativa, non sequitur.

1002) C. 66, f. 49 v. A: Circa eaeclusivas sciendum est, quod in prima figura

eae omnibus eacclusivis contingit inferre eacclusivam; ..... sed eae maiore universali et

minore exclusiva sequitur conclusio particularis, sed non erclusiva. In secunda figura

eæ omnibus ezclusivis non sequitur eaeclusiva ..... In tertia figura eac omnibus eae

clusivus non sequitur eaeclusiva.

1003) C. 67, ebend.: Circa eacceptivas est sciendum, quod eæ omnibus eæceptivis

in prima figura non sequitur conclusio ezceptiva...... Similiter eae maiore eacceptiva

et minore non eæceptiva sive de inesse non sequitur generuliter conclusio..... Simi

liter in secunda, figura et tertia non valet.

1004) Ebend.: Et ista de syllogismis ad praesens sufficiant.

1005) C. 68, ebend.: Dicto de syllogismis categoricis dicendum est de syllo

gismis hypothelicis u. s. f. (es folgt aber nur die Angabe des sog. modus ponens

und modus tollens beim conditionalen Urtheile). Dass die hypothetischen Syllo

gismen ihre Erledigung erst bei der Lehre von Consequentia finden sollen, sahen

wir schon oben Amm. 956.

1006) III, 2, C. 1—41, f. 49 v. B — 56 v. B.

1007) C. 7, f. 50 v. A; vgl. Abschn., XVII, Anm. 473.

1008) C. 15, f. 51 v. B.

1009) C. 12, f. 51 r. B, m. C. 35 ff., f. 55 f.; vgl. ebend. Anm. 475.

410 XIX. 0ceam (Argumentation).

stratio propter quid '"'"), sowie über die Demonstrirbarkeit der, Defini

tionem '"'') hier nichts Bemerkenswerthes darbietem. Nur, ist hervor

zuhebem, dass 0ccam bezüglich der Definition selbst, welehe er schon

oben bei der Lehre vom Begriffe , erörtert hatte. (s. Anm. 842 ff.), nun

das dort Gesagte theils modificirt theils erweitert. Nemlich hier unter

scheidet :er : nicht bloss die sachliche Definition (quid rei), welche für

Wort-Disputationen gleichgültig sei, von der sprachlichen (quid nominis),

welche bei, connotativen Begriffen (s. Anm. 917 ff.) ihre passende Wer

wendung finde, sondern er zerlegt auch die erstere in diejenige, welche

ausser, dem innerstem , Wesen ihres Gegenstandes keinen weiterem, Zusatz

enthält, und in jeme, welche : mittelst eines äusserlichen Zusatzes (per

additamentum) ausgesprochen wird 104*); bei ersterer gibt er die be

kannte Regel, dass Gattungsbegriff : und artmachender Unterschied, die

wesentlichen, Bestandtheile bilden {''*), bei letzterer weist er auf, die

Verschiedenheit der Denkauffassumg des ursprünglichem! Begriffes und

jenes Zusatzes , hin 4"'*). Die Definition aber der connotativen Begriffe

unterscheidet, er abermals , je, machdem derselben wirkliche i Dinge ent

sprechen oder- micht, und, im- ersteren Falle sei streng genommen über

haupti nur eine sprachliche, Definition möglich, welehe zuweilen von

Einigen als formalis bezeichmet werde, während eine sachliche, Definition

derselben, welehe, mam danm materialis nenne, nur als eine uneigentliche

1010) C. 19 f., f. 52 r. B; vgl. ebend. Anm. 477.

1011) C. 30 f., f. 54 v. A u. B. •v* , • , .', u' ',' ' , • i 1 i

1012) C. 28, f. 54 r. A: Diffinitionum quaedam est diffinitio ezprimens , quid

nominis, et quaedam est diffinitio quid rei. Diffinitio eaeprimens quid rei ..... non

est necessaria disputanti scienli significatum vocabuli, ..... quia, talis diffinilio non

tantum eaeprimit, quid nomen significat, sed eæprimit etiam, a quid res est. Talis

autem diffinitio duplex, est; quaedam enim talis est, quae nihil, importat ea trinsecum

rei alio m0d0, quam importat\ rem; et, talis diffinilio vocatur diffinitio propriissima

dicta, quae n0n p0test esse nisi substantiarum ..... Alia est diffinilio importans quid

rei, quae simul cum hoc, quod importat rem, importat vel eaeprimit , aliquid aliud,

quod n0n est de essentia rei, sicut est diffinitio animae, quae est ista ,,Anima est

actus corporis physici organici“ (Arist. de an. II, 1, p. 412 a 27), quae importat

animam et corpus, quod non est pars animae; ...... et isla vocatur diffinitio per

additamentum, et tales diffinitiones importanles quid rei converluntur cum nominibus

mere absolulis affirmativis. • Aliae sunt diffinitiones importantes quid: nominis, i quae

non sunt nisi orationes eaeprimentes, , quid nomina significant; et tales diffinitiones

propriissime sunt nominum negalivorum, et connotativorum et respectivorum.

, 1013) C. 29, f. 54 r.) B: Diffinitio eæprimens quid rei, non data , per addita

mentum, semper continet pro prima parte aliquod genus diffiniti et pro alia parte vel

aliis , partibus , continet ' differenliam , vel differenlias essentiales , vel , aliquos , obliquos

significantes per se et primo^ partes rei. • • a s ,

w , 1014) C. 32, f. 55 r. A: Diffinitio data per additamentum non solum eæplicat

essentiam rei, sed etiam simul cum hoc eæplicat aliquid aliud a re , et hoc vel ne

gative vel affirmative ; et ideo talis diffinitio non solum componitur ea, aliquo prae

dicabili per , se , ...... sed etiam componitur eae aliquibus praedicabilibus, .....i quae

sunt passiones diffinili, , Et ideò ad sciendum, quomodo diffinitio talis , scilur de dif

finito, videndum est, quomodo diversae partes diversimode sciuntur, de eodem ......

V. gr. sii-liáec sit diffinitio, albedinis- „color disgregalivus visus“ (Arist. Top. III, 5,

p. 119 a 29), prima particula, quae est genus albedinis, nullo modo, potest, demon

strari de albedine, sed tantum potest fieri, evidenter: nota per notitiam , intuitivam et

non per syllogismum (s. ob. ' Amm.; 748 f.), secunda autem particula potest fieri nota

per eæperientium, si enim nullus eæperiatur, albedinem disgregare viswm , nullus sci

ret, an albedo i esset, disgregativa visus. . .T : - s () !'

XIX. 0ecam (Argumentatiom). 411

betrachtet, werden dürfe ; im letzteren., Falle, d. h. bei erdichteten , Be

gpiffen, könne natürlich ohnediess , von einer sachlichen Definition keine

Rede sein 101°). ,, ,,,,, , , , • - • * • i -

Die dritte Unterabtheilung, in welcher jene Argumentation besprochen

werden soll, derem Form, nicht eine streng syllogistische ist, beginnt so

fort mit der Lehre vom Consequentiae, welche 0ccain, wie wir sahem,

auch , schon in dem Bisherigen zuweilen berücksichtigt hatte (s. Anm. 924,

933, 936). Zweifellos aber ist, es, dass er auch diese Gruppe auf Grund

lage einer reicherem Litteratur , darstellte, welche bis zu seiner Zeit aus

früheren Anfängen erwachsen war ; denn wenm schon dasjenige, was wir

oben (Abschn. XVII, Amm. 610—624) sahem, eine gewisse sehulmässige

Durchbildung , dieses Stoffes verräth, so zeigem sich * hier. Modifieationem

und Erweiterungen jener Lehre, welche von 0ccam offenbar als allgemein

bekannte benützt, und verarbeitet werdem. So befindet sich 0ccam schon

bezüglich der Eintheilungo der consequentia auf einer vergleichsweise

neuen Basis; er stellt, nemlich die, Unterseheidung der consequentia sim

pleae und consequentia ut nunc an die Spitze : und lässt hiedurch i alle

übrigem Eintheilungen gekreuzt werden; diese letzterem beruhen zunächst

darauf, dass die consequentia entweder bereits durch das- logische Verhält

niss der in einem Urtheile enthaltenem Begriffe gegeben ist, — consequen

tia per medium intrinsecum —, oder dass sie sich erst auf anderweitige

allgemein geltende Gesetze der Logik berufen muss, — consequentia, per

medium eaetrinsecum—; ferner wird hiemit wieder die Eintheilung in com

sequentia formalis md consequentia materialis derartig in Verbindung

gebracht, dass die erstere entweder mur auf medium extrinsecum oder

auf einer Werflechtung der beidem media beruhen, soll, während letztere

gar keines Mediums, sondern nur der im Urtheile vorkommenden Begriffe

selbst hedürfe ; ausserdem' noch seien die Unterschiede vder Suppositiom

der Begriffe und der Quantität, Qualität und Modalitât der Urtheile als

Eintheilungsmotive der Consequenzen zu betrachten '"'"). 'Doch dass gerade

* v • * - - • * • •

1015), C. 33, f. 55 r. B: Non, solum autem diffinita absoluta diffiniuntur, sed

etiam diffinita connotativa; et illa, sunt in duplici differentia; quaedam enim sunt

talia, de quibus significative sumptis imp0ssibiliter praedicatur esse , cuiusm0di sunt

„chimaera, hircocervus, vacuum“, et , huiusmodi; alia sunt, de quibus non impossibi

liter praedicatur esse, sicut „album, nigrum, risibile, calefactivum“..... • Prima ha

bent praecise diffinitiones ea primentes quid nominis ..... Alia autem connotativa....

possunt habere duplicem diffinitionem : i umam, quae, evprimit quid nominis tantum, et

aliam, quae eaeprimit quid rei; illa aulem, quae ea primit quid nominis, tantum, , est

propriissima diffinitio talis diffiniti, propter quod vocalur a nonnullis diffinitio forma

lis et diffiniti0 secundum speciem; alia eaeprimens quid rei non esl propriissima, ....

quia lale connotativum non habet nisi diffinitionem , eaeprimentem, quid nominis', tan

tum, ...... et propter hoc talis diffinitio vocatur diffìnilio malerialis ab aliquibus. . .

,,,, 1016) III, 3, 1, f. 57 r. A : Habito de syllogismo ...... demonstrativo agendum

est, nunc de argumenlis et consequentiis, quae non habent formam syllogisticam....,.

Et primo praemittendae sunt quaedam distincliones, de consequentiis ..... Consequen

tiarum quaedam est ut nunc et quaedam est simpleæ ...... Aliquando consequentia

tenet per medium intrinsecum, ....., quando, tenet virtute alicuius propositionis for

matae ea, eisdem terminis, sicut ista consequentia ,,Socrates currit, ergo homo currit“

tenet virtute istius, mediae „Socrates est homo“;..... sed tunc tenet consequentia per

medium eaetrinsecum, quando' tenet per aliquam regulam generalem, quae. non plus

respicit, illos, terminos, quam alios ..... ,Consequentiarum quaedam est materialis et

quaedam formalis : consequentia formalis, est dupleæ, quia, quaedam tenet, per medium

412 XIX. 0ccam (Argumentation).

über diese Eintheilung eine bunte Manigfaltigkeit der Theorie in den

Schulen umlaufen mochte, bezeugt uns 0ccam selbst, indem er anderswo

eine ganz abweichende Unterscheidung der consequentia formalis an

führt 1"'"). Die zahlreichen Regeln aber, welche sodann 0ccam über die

verschiedenem consequentiae vorführt, zeigen uns ebenso wie die ältere

Formation dieser Lehre (Abschn. XVII, Anm. 623) einen grundsätzlichen

Hinblick auf den Umkreis der Topik in Benützung der Begriffe der De

finition, Beschreibung, Interpretation u. dgl., sind aber zugleich für Jeden,

der die gewöhnliche Lehre vom Urtheile inne hat, so selbstverständlich,

dass man es als ein überflüssiges Unternehmen bezeichnen möchte, die

selben in solcher Ausführlichkeit zu registriren (ich verzichte daher auch

hier darauf, den Inhalt der Anmerkungem im Haupt-Texte zu wieder

holen).

Diese Regeln beziehen sich zuerst auf die consequentiae per medium

intrinsecum; diese aber können entweder aus einem allgemein bejahenden

auf ein allgemein bejahendes Urtheil schliessem, sei es dass sie von den

Prädicaten jeder Art gelten !'''*), oder dass sie nur bei gewissen relativen

extrinsecum, quae respicit formam propositionum, ..... et quaedam tenet per medium

intrinsecum immediate et mediate per medium eaclrinsecum respiciens conditiones ge

nerales propositionum ..... Consequentia materialis dicitur, quando tenet praecise ra

tione terminorum et non ratione alicuius medii ..... Aliquando concluditur praecise

praedicatum de subiecto non determinato, an praedicatum sit genus vel species vel

differentia; ..... aliquando concluditur cum tali determinatione ...... Aliquando in

fertur consequens, in quo subiectum supponit personaliter et significative, et aliquando

infertur consequens, in quo subiectum supponit simpliciter vel materialiter ...... Ali

quando infertur consequens, quae est propositio universalis, et aliquando propositio

particularis ...... Aliquando infertur propositio affirmativa et aliquando negativa.....

Consequentiarum quaedam est eae antecedente affirmativo et consequente affirmativo,

quaedam ea, utroque negativo, quaedam eæ antecedente affirmatiro et consequente ne

gativo, quaedam e converso ..... Aliquando consequens est propositio de inesse, ali

quando est propositio de necessario et sic de aliis.

1017) Sent. I, Dist. 4, qu. 1 K: Consequentia formalis est dupleæ : aliquando

tenet ratione compleacorum, et talis consequentia est syllogismus, quia ubicunque et

eae quibuscunque terminis fiat syllogismus habens tales praemissas sic dispositas, ibi

est bonus syllogismus. Similiter ab eaeclusiva ad universalem de terminis transposi

tis est bona consequentia, similiter a copulativa ad alteram partem ..... Aliquando

consequentia est formalis praecise ratione terminorum, quia scilicet termini ipsi se

habent ad invicem sic vel sic, et isto modo ab universali ad singularem est bona

consequentia ...... quia terminus unus continetur ab alio.

1018) Summa t. l. a. a. 0. c. 2, f. 57 r. B: Dicendum est..... primo de re

gulis, per quas tenent consequentiae, quae tenenl per medium intrinsecum, et circa

hoc primo ...... de regulis, per quas tenent consequentiae concludentes conclusionem

universalem affirmativam eæ affirmativa, in qua termini supponunt significative et per

sonaliter ..... A superiori distributo ad inferius distributum est bona consequentia ;

...... quando praedicatio superioris de inferiori est necessaria, tunc est consequentia

simpleae; quando autem praedicatio est contingens , tunc est consequentia ut nunc ;

- - - - - verumtamen ..... quando tam antecedens quam consequens sunt de possibili vel

contingenti, accepto subiecto utriusque pro eo, quod est, vel pro eo, quod contingit,

... est generaliter consequenlia simpleae ..... A diffinito distributo ad diffinitionem

distributam est bona consequentia et e converso ...... A descriptione distributa ad

deseriptum distributum est bona eonsequentia et e converso ...... A nominis inter

pretatione , distributa ad nomen , interpretatum distributum est bona consequentia et e

eonverso ..... Ab uno convertibilium distributo ad reliquum distributum est bona

consequentia et e converso...... Praedictae regulae intelligendae sunt in propositio

nibus de inesse et de modo in sensu diviso, ...... non in illis de modo sumptis

XIX. 0ccam (Argumentation). 413

Prädicaten stattfinden 1"'°), oder sie enthalten einen Schluss aus einem

allgemein verneinendem Urtheile auf ein allgemein verneinendes, und zwar

abermals entweder bei jedwedem Prädicate 1"*'') oder nur bei relativem

Begriffen !"*!), oder endlich sie schliessen aus Bejahendem auf Wer

neinendes oder umgekehrt, welch beides einer näheren Aufzählung der

Regeln nicht hedürfe ; hingegen ist noch die Abfolge particularer und

unbestimmter Urtheile durch besondere Regeln zu normiren 10**). Hierauf

in sensu c0mp0sito; in talibus enim ...... videndum est, an modus possit competere

antecedenti, nisi competat consequenti; et tunc est bona consequentia et cum modo

veritatis tenet, non autem cum modo necessitatis vel possibilitatis, quia in conse

quentia ut nunc ev necessario potest sequi contingens et ea possibili impossibile.

...... A differentia superiori distribula ad inferius distributum est bona conse

quentia ...... A converlibili cum superiori distribulo ad inferius distribulum .....

A diffinitione superioris et descriptione et nominis interpretatione distributa ad in

ferius distribulum ..... Quando contingit inferre diffinitum vel descriptum vel in

lerprelatum cum distributione, contingit inferre diffinitionem et descriptionem et nominis

interpretationem cum distributione.

1019) C. 3, f. 57 v. B: Dicendum est de regulis, per quas infertur universalis

affirmativa non respectu omnium praedicalorum, sed respectu aliquorum ..... Ab uno

relativorum, quae sunt simul natura, distributo ad reliquum distributum respectu huius

verbi „est“ est bona consequentia et non respectu aliorum praedicatorum, unde bene

sequitur „0mnis paler est, ergo omnis filius est“..... A toto distributo ad partem

distributam respectu huius verbi „est“ est bona consequentia, sicut sequitur ,,0mnis

domus est, ergo omnis paries est“..... Si concretum praedicalur de concreto distri

bulo, et abstractum praedicabilur de abstracto distributo, sicut ,,0mne iustum est b0

num, ergo omnis iustitia est bona (zu lesen bonitas)“. -

1020) C. 4, ebend.: Regulae, per quas tenent consequenliae inferentes universa

lem negativam ea, negativa ..... respectu quorumque praedicatorum ..... A supe

riori distribulo ad inferius distril)utum negative est consequentia simpleae, ..... ,,Nul

lus h0m0 currit, ergo nullus homo albus currit“..... A diffinitione ad diffinitum

cum distributione etiam negative et a descriptione ad descriptum, et e converso .....

A differentia superioris ad inferius et a differentia superioris ad inferius negative

cum distribulione tenet consequentia.

1021) C. 5, f. 58 r. A: Non respectu quorumcunque praedicatorum deserviunt

regulae tales: Ab uno relativorum, quae sunt simul natura, ad reliquum negative cum

distributione est bona consequentia ...... A nomine partis distributo ad nomen totius

distribulum..... Si concrelum negatur universaliter de concreto, et abstractum de

abslracto..... A negatione prioris distributi ad negationem posterioris, sicut ,,Nulla

subslantia est, ergo nullum accidens est“...... A negatione subiecti seu denominali

ad negationem denominantis, ..... sicut „Nullum corpus est, ergo nullum album est“.

1022) C. 6, ebend.: Restat dicere, quomodo universalis affirmativa infertur eae

negativa et e converso; sed quia ista possunt patere eae praedictis, ideo dicendum

est de consequentiis inter particulares et indefinitas, quia ..... particularis et inde

finila convertuntur semper, quando termini supponunt personaliter et significative (vgl.

Anm. 901)...... A diffinitione ad diffinitum est bona consequentia a parte subiecti et

etiam a parte praedicati affirmative et e converso ..... A descriptione ad descriptum

et e convers0 ..... A nominis interpretatione ad nomine interpretatum..... Ab inferiore

ad superius est bona consequentia sine distributione et affirmative , et talis est sim

pleæ..... Ab inferiori ad superius postposita negatione est bona consequenlia, sed non

simpleae, nisi quando praedicatio superioris de inferiori est necessaria ..... Ab uno

converlibilium ad reliquum ...... Ab aliquo sumpto cum determinatione ad ipsum

sumptum sine determinatione; ..... tamen aliquando de toto aggregato eae determi

natione et delerminabili praedicatur altera pars , aliquando utraque pars, aliquando

neutra, v. gr. de illo toto „homo albus“ praedicatur ulraque pars ...... A proposi

tione sumpta cum adverbio determinante operationem ad ipsam sine determinatione

sumptam valet consequentia affirmative, sicut „Socrates velociter currit, ergo Socrates

currit“...... A propòsitione universali affirmaliva ad quamlibet indefinitam, particu

414 XIX. 0ceam (Argumentation).

folgen die consequentiae per medium eaetrinsecum, und zwar sowohl

wenn Bejahendes aus Bejahendem '"*°), alsi auch wenn Werneinendes aus

Werneinendem 1"**), als auch wenn , Bejahendes aus Werneinendem oder

umgekehrt geschlossen wird 1"°°). Sodann werden specielle Regeln , der

consequentia betreffs der modalem Urtheile formulirt, wobei matürlich

wieder, wie schon früher (s. Anm. 950 ff. u. 980 ff.), in der Unterschei

dumg des sensus compositus und des sensus divisus das hauptsächliche

Motiv liegt; zuerst wird der Fall ins Auge gefasst, dass die Modalität

des Urtheiles im Schliessem unverändert bleibt, d. h. dass z. B. von einem

Nothwendigkeits-Urtheile nur wieder- auf ein Nothwendigkeits-Urtheil ge

schlossen wird "*"); sodann folgen die Schlüsse, welche vom einem mo

- - - - - * * *\ , , , , v - -

larem vel singularem affirmativam, de cuius subiecto vere praedieatur subiectum uni

versalis, est bona consequentia respectu eiusdem praedicati, nulla variatione eæistente

a parte determinationis ..... A nomine numerali respectu huius. verbi „est* ad nomen

partis, ..... sieut',,Quatuor ' sunt, ergo duo sunt“...... A nomine collectivo ad nomen

partis..... Quando sunt duae contrarietates, si unum eaetremum unius contrarietatis

praedicatur de uno eætremo alterius contrarietatis, reliquum • extremum praedicabitur

ide reliquo, sicut „hustitia est virtus, ergo iniustitia ést vitium“... ... Si generatio

alicuius bona est, ipsum quoque bonum est; feraer ebenso beim Prädicate „malus“

und beim Subjecte „corruptio*. • • • • • , w • *• , , ' , *' • .

1023) C. 7, f. 59 r. A: Dieendum est nunc de regulis v inferentibus affirmativam

eae affirmativa per medium eaetrinsecum..... Si principale de principali, et coniugatum

de coniugato et casus de casu et e converso ; . et vocatur coniugatum concretum et

principule " abstractùm, ..... si concretum et abstractum significant, idem (s. Anm.

826 ff., 885, 918)...... Si aliqua consequentia sit bona , eodem addito utrobique

adhuc * erit bona ..:'..'.' Quod dicit sapiens, est verum; ...... sed istai regula: non est

generalis nisi de autore, qui errare non potest ..... Si simpliciter ad simpliciter, et

magis ad magis et' maæime Vad mazime..... Si singulare de singulari, et plurale de

plurali..':.. Si ' plurale' de ' plurali, et singulare de singulari. v

1024) C. 8, f. 59 v. B:' De regulis, per quas tenent consequentiae inferentes

negativam eæ negativa. Et est una regula complectens multas, quae est talis: A dif

finitione ad diffinitum, a descriptione ad descriptum, a nominis interpretatione ad in

terpretatum, ab uno convertibili ad reliquum, et e converso teneti consequentia, sive

praeponatur sive postponatur negalio....... Ab inferiori , ad superius postposita ne

gatione est bona consequentia ..... A negatione inferioris ad negationem superioris

sumpti cum signo universali affirmativo vel stante immobiliter est bona. consequentia,

sicut „Socrates non est , iste homo, ergo Socrates non est omnis »homo“..... Si „dif

ferre; esse aliud, distingui* significent idem quod „non esse idem“, tales consequen

tiae sunt bonae; ..... verumtamen potest distingui de . „esse non idem“, quia uno

modo potest esse' terminus relativus, alio modo terminus mere infinitus ....... A nega

tione alicuius ad negationem eiusdem cum aliqua determinatione est bona consequen

tia, sicut „Socrates non est homo, 'ergo Socrates, non est homo albùs“., v.

' 1025) C. 9, f. 60 r. B: De regulis deservientibus consequentiis inferentibus ne

gativam eæ affirmativa et, e converso .....… Ev affirmatione contrarii sequitur negatio

alterius contrarii.... A negatione contrarii ad positionem alterius est bona consequen

tia ..... 'A positione habilus sequitur negatio privationis et e converso (dann folgt

die schon oben, Anm. 900, angeführte Stelle) .......… Ab affirmativa de praedicato

infinito ad negativam de praedicato finito ...... • Ad affirmativam de praedicato. finito

sequitur negativa de praedicato infinito..... Ad negativam de praedicato finito sequi

tur affirmativa de praedicato infinito ..... Ad negativam de praedicato infinito sequi

tur affirmativa de praedicato 'finito ...... Ab affirmativa de specie , specialissima ad

hegativam de alia specie specialissima condividente est, bona \ consequenlia ..... Ab

affirmativa de uno genere ad negativam de alio genere non subalterno est bona con

sequentia. $• ' av w • . •* . - - - - - -

' " 1026) C. 10, f. 61 r. A: ' Nunc dicendum est de quibusdam , regulis deservien

tibus' consequentiis eae 'propositionibus' de mòdo ..... De consequentiis , eae propositio

XIX. ; 0ceam (Argumentation). 415

dalen Urtheile auf ein Inhärenz-Urtheil übergehen 1"°"), und zuletzt die.

jenigen, welche von Eimer Modalität auf eine andere Modalität hinüber

schliessen 102°). . . . . . • • • • . : - -

Sowie aber ersichtlich ist, dass die bisher angeführten Regeln der

consequentia michts, Anderes enthaltem y als was die aristotelische Tra

dition in Bezug ) auf Umkehrung , Entgegensetzung und Aequipollenz der

Urtheile , dargeboten hatte 10**), so reiht nun auch 0ceam betreffs der

modalen Urtheile wirklich sofort die Aequipollenz und Entgegensetzung

derselben ' am, wie wenn Solches unbedingt mur, zur Lehre von , conse

quentia gehören könnte. Nachdem er zu diesem Behufe eine Eintheilung

\ - * * 1 * * . - * a * , ; :

nibus de necessario ..... est una regula talis: . Ab inferiori ad superius sine distri

bulione, tam a parte subiecti quam, a parte praedicati, affirmative est bona conse

quenlia, sicut „Socrates, de necessitate, est homo, ergo Socrates, de necessitate est ani

mal*, ..... quando necessarium sumitur in sensu diviso ....... Semper ab illa de

necessario in sensu composito vel ei aequivalenli ad. aliam, de necessario , in sensu, di

viso vel ei aequivalentem est, bonu consequenlia et e converso, ...... sicut „Socrates

de necessitate est h0m0, erg0}haec, est necessaria ,,,,Socrates est homo““ et e converso“.

..... Circa consequentias, quae fiunt eæ pr0p0sitionibus. de possibili est sciendum, quod

singulare de subiecto, qu0d est nomen proprium vel, praecise pronomen demonstrativum,

sumplum in sensu divis0 infert illam de p0ssibili, sumptam in sensu, composito , et e

converso ;..... si subieclum ..... fuerit terminus communis, ..... si stat, pro e0, quod

est, ...... consequenlia non valet, sicut n0n sequitur „Hoc album potest esse nigrum,

ergo haec est possibilis ,,Hoc album est nigrum“;...... si aulem stet pro, eo, quod

p0tesl esse, ab illa in sensu diviso ad, aliam in sensu composito , non valet conse

quentia,..... Circa propositiones de contingenti sciendum est, quod illa, de contin

genti sumpta in sensu composito et secunda, in sensu diviso convertuntur, si subiectum

sit pronomen demonstrativum vel nomen proprium; ..... si autem subiectum, sit, ter

fminus communis, ..... non oportet ..... Circa illam de , impossibili sciendum est,

quod, quando subiectum est pronomen demonslrativum, illa in sensu composito et illa

in sensu diviso convertuntur;..... sed si subiectum sit, terminus communis, ......

non aequivalent ..... Circa alias modales u. s. f., némlich genau dasselbe wie bei

conlingens und impossibile. - * , '

, 1027), C. 11, f. 61 v. B: Circa consequentias eae una de inesse et alia de modo.

., .,, Illa de necessario, sive sumilur in sensu diviso, sive, in sensu composito, sem

per infert illam de inesse, sed non e converso ...... Illa, de possibili, sive sumatur

in sensu diviso sive in sensu composito, non infert suam de inesse ..... , Illa de

contingenli, si sumatur in sensu, composito, ....., non , infert suam de inesse ; ......

similiter si sumatur in sensu diviso ..... Illa de impossibili in sensu composito non

infert suam, de inesse, sed semper contradictoriám suae de inesse;..,,.. simililer si

sumatur in, sensu diviso ..... Circa alias modales sciendum est, quod raro vel nun

quam illae de inesse inferunt illas de modo, ..... tamen frequenter illae de modo

inferunt illas de inesse;..... si sit talis modus, qui non potest competere, nisi pro

positioni verae, consequentia est bona al) illa de modo ad suam, de inesse. , : -

1028) C. 12, f. 62 r. A: Videndum est de consequentiis eae júniis di

versorum modorum ..... Illa de necessario semper infért illam de possibili ..... Illa

de necessario non infert illam de contingenti, modo contingentiae `manente affirma

tivo, nec e converso..... Illa de necessario infert contradictorium illius de i possi

bili..... Multae propositiones de aliis modis inferunt illas de necessario, sed non e

converso," sicut sequitur ,,0mnem hominem esse risibile, est demonstrabile; ergo

omnem hominem esse risibile, est necessarium“...... Illa de possibili 'non' ihfèrt

illam, de contingenti, sed e converso ...... 0mnis propositio, in qua ponituri alius

modus, qui non potest competere nisi propositioni verae, infert illam de possibili.

...... Regula generalis est: A propositione de uno modo ad propositionem de alio

est semper bona consequenlia, quando modus consequentis praedicatur de modo ante

cedentis universaliter sumpto. - - . - -

1029) S. oben bei Anm. 892.

416 XIX. 0ccam (Argumentation).

der Modalitäten in widersprechende (repugnantes), subalternirende (se

cundum superius et inferius) und disparate (impertinentes), sowie die

nöthige Berücksichtigung der Quantität und Qualität vorausgeschickt'°°"),

bespricht er ziemlich lückenhaft und in willkürlicher Auswahl einige

Momente der Aequipollenz der Nothwendigkeits-Urtheile'"°'), hierauf der

Zufälligkeils-Urtheile 1"**) und zuletzt der Unmöglichkeits-Urtheile '°°°).

Diese Mängel der Darstellung ergänzen sich uns allerdings durch Das

jemige, was Occam über diesen Gegenstand in der Eæpositio aurea

entwickelt, woselbst er durch die Erklärung des aristotelischen Textes

1030) C. 13, f. 62 r. B: Circa propositionum modalium aequipollentias et re

pugnantias sunt variae difficultates...... Modorum quidam sunt repugnantes, quidam

sunt superius et inferius se habentes, quidam sunt impertinentes. Repugnantes sunt,

sicut necessarium et impossibile, possibile et impossibile, necessarium et contingens,

ad utrumlibet et impossibile, necessarium et inopinabile, demonstrabile et indemonstra

bile, et tales multi ; secundum superius et inferius se habentes sunt, sicut necessa

rium et possibile, ..... necessarium et scibile, necessarium et demonslrabile ; imper

linentes sunt, sicut dubilabile et possibile, et huiusmodi..... Modorum repugnantium

quidam sunt immediuli, ..... sicut se habent possibile et impossibile, quia omnis

propositio vel est possibilis aut impossibilis; quidam sunt mediati, sicut necessarium

et impossibile ..... Modorum quidam sunt simpliciter affirmativi, sicut necessarium,

..... quidam simpliciter negativi, sicut impossibile, ..... quidam non simpliciter af

firmalivi nec simpliciter negativi, sicut contingens ..... In m0dalibus quaedum sunt

propositiones simpliciter primae, quarum aequipollentiae n0n sunt quaerendae, el sunt

omnes propositiones, in quibus ponuntur modi simpliciter affirmativi vel non simpli

citer affirmativi, tamen non negativi; ...... de aliis propositionibus modalibus quae

rendae sunt aequipollentiae...... In propositi0nibus , quandoque modus affirmalur et

quandoque negatur. · · · · · ` - -

1031) C. 14, ebend.: Primo autem dicendum est de propositione, in qua ponitur

ille modus „necessarium“, de qua dicendum est, quod necessarium aut non negat

modum aut negal modum. Si. primo m0d0, semper talis prop0sitio aequivalet alicui

propositioni de necessario, ..... sicut ista ,,Necesse est, non omne animal esse ho

minem“ aequivalet isti ,,Necesse est, aliquod animal non esse hominem“...... Si

aulem modus necessitatis negatur et non signum (der gedruckte Text gibt ganz Wer

kehrtes, sowie überhaupt gegen den Schluss des Buches sich die Druckfehler in

bedenklicher Weise vermehren); tunc modus necessitatis mutandus est in modum,

quem infert, sc. in possibilem affirmativum, et residuum in contrarium, sicut ista

„Non necesse est, omne animal esse hominem“ aequivalet isti „Possibile est, aliquod

animal non esse hominem“. Si aulem modus non negetur, sed signum solum, modus

mutabitur in possibilem affirmativum, unde ista „Nullus homo de necessitate est ani

mal“ aequipollet isti ,,0mnis homo potest non esse animal“..... Sicut dictum est de

propositionibus de necessario respectu propositionum de possibili, ita dicendum est

proportionabiliter de propositionibus de possibili respectu propositionum de necessario.

1032) C. 15, f. 62 v. A: Istarum propositionum ,,Contingit, omnem hominem

esse animal“..... non est aequipollentia quaerenda, quia sunt primae; possunt tamen

tales propositiones eæponi, ...... sicut ista aequivalet isli „Possibile est, omnem ho

minem esse animal, et possibile est, nullum hominem esse animal“..... Ideo semper

affirmaliva et negativa de contingenli, m0d0 contingenti remanente affirmativo, con

vertuntur ...... Quando autem dictum propositionis de contingenti mutatur in con

tradictorium, tunc particularis aequivalet uni disiunctivae.'

1033) C. 16, f. 62 v. B: Propositionum de impossibili ..... quaelibet aequiva

let opposito alicuius de possibili;..... et cum dicitur, quod „impossibile“ aequivalet

isti „non possibile“, faciliter potest sciri per praedicta, cui aequivalet propositio de

impossibili..... Quando nulla negatio negat m0dum impossibilitatis, tunc illa de im

possibili aequivalet uni de necessario ..... Si autem modus impossibilitatis sit ne

gatus, tunc mutabitur modus impossibilitatis in modum possibilitatis.

XIX. Occam (Argumentation). 417

.veranlasst, war, die erforderliche Casuistik erschöpfender durchzuführen ;

und somit darf ich wohl zur Wervollständigung auf. seine dortigen An

gaben über die Aequipollenz der modalen Urtheile*"*), sowie wenigstens

auf die versinnlichende Darstellung der Entgegensetzung derselben hin

weisen 1088). '

... Indem aber 0ccam, als einen Gegenstand der consequentia auch noch

diejenigen Urtheile beizieht, bei deren Begriffen nicht eine suppositio

personalis, sondern eine suppositio simpleae oder materialis obwaltet

1034) Eaepos. aur. Perierm. II (gegen Ende): Circa propositiones modales sunt

duo videnda: primum est de aequipollentia, secundum de repugnantia..... Aequi

pollentia' habetur, quando per additionem negationis tota propositio negativa redditur

alterius quantitatis vel qualitatis vel modi, quam fuerit propositio praecedens ..... .

De possibili .... modus aliquando negatur, aliquando non negalur. Quando non ne

gatur,, aequipollentia accipienda est sicut in illis de inesse ..... Si autem modus

negatur, tunc aut negatio praecedit tam modum quam signum, aut, unum eorum.....

i primo modo, aut signum illud est universale aut particulare. Si sit universale

et modus negatur, sic aequipollet uni particulari de necessario..... Si autem signum

sit particulare, tunc aequivalet uni universali negativae de necessario et uni particu

lari de impossibili...... Si autem negatio tantum praecedit talem modum, sc. possi

bile, ....., tunc, si propositio sumatur in sensu divisionis et sit universalis, aequipol

let universali negativae, de necessario; ..... si sumatur in sensu c0mp0sito, tunc ae

quipollet uni parliculari negativae de necessario ..... Si autem signum ' sit particu

lare, tunc in sensu diviso aequipollet uni particulari de necessario; ...... sed in

sensu composito aequivalet, uni universali negativae de necessario ..... Si autem ne

gatur modus necessitatis,, tunc si negatio praecedit modum et, sit, signum particulare,

in sensu diviso aequivalet uni particulari, negativae de necessario;...... in sensu

composito aequipollet uni universali negativae de possibili ..... Si autem signum sit

universale, tunc in sensu diviso aequipollet universali negativae de possibili; ......

in sensu eomposito aequivalet uni particulari negativae de possibili ..... Si autem

negetur modus impossibilitatis, tunc si signum , sit universale, in sensu: diviso aequi

valet uni universali negativae de possibili;..... in sensu composito aequivalet uni

universali de possibili ..... Si autem signum sit particulare, consimiliter aequivalet

particulari de possibili tam in sensu composito quam in diviso. . Et ista ad praesens

sufficiant de aequipollentia propositionum mòdalium, quamvis multa alia dici ' pos

sent. Die byzantinischen Memorial-Werse bleiben auch hier nnberücksichtigt, vgl.

Anm. 901 u. 941. -

' 1035) Ebend.: Circa repugnantiam propositionum nodalium est sciendum, qu0d

u. s. f. Nemlich die weitschweifigen Regeln concentrirt Occam in folgende drei

Figuren: vn

Necess. omne A est B contrar. _ Necess. nullum A est B

I 1

T- •. dictor*

|

v ,;., § j

, , § comlr0T *… 4ictori, j

- , **

•*, -

Aliqu. A potest esse B subcontr. Aliqu. A pot. non esse B

Ferner ebenso : - •i. .'• • •

Imposs. est, omne A e. B Imposs. e., nullum A e. B

Possib. est, aliqu. A non e. B Possib. e., aliqu. A e. B

und desgleichen:

- 0mne ' A Potest e. B 0mne A pot. non e. B

• ,• Aliqu. A necess. e. B ; - Aliqu. A necess. non e. B

Phanti, Gesch. III. 27

418 XIX. Occam (Arguinentatión).

(s. ob. Amm. 877), d. h.'' Urtheile, ih welchem die Universalien* oder

§onstige intentiones' secundae ausgesagt werdeii '"*') ,'so fiat 'er

hiemii einen zwar sehr eigenthümlichen, aber', doch' nicht uiiiiiotivirtem,

Uebergang zur Topik gewöhnen, insoferne in' dieser in der That die

ursprüngliche Quelle der Quinque voces liegt (s. Abschm. IV, 'Anm.

707, ff., Abschn. V, Anm. 83 f., Abschn. XII, Anm. 167). i; Und indem

er- so, von der Verbindung der consequentia » mit der Topik , eineh

umfassenderen Gebrauch macht, als die Früherem (Abschn. XVIl, Amm.

618), bespricht er zunächst völlig an der Hand der aristotelischem

Topik in grosser Ausführlichkeit die Begriffe genus, proprium, defi

nitio, species, differentia, idem * et diversum '"*'), und wird " dann

durch die gleiche Quelle auch auf inductio geführt, bezüglich deren

wir ihm , das ehrende Zeugniss nicht versagen dürfen, dass er we

migsteus , eine Ahnung von dem Werthe des Inductions-Beweises, in

sich trug, sowie er ja auch grundsätzlich sich in ächt aristotelischem

Geiste über die Erkenntniss des Singulären äusserte (s. oben Anm,

745) oder dem singulären Urtheile selbst eine Stelle im kategorischen

Syllogismus, vorbehaiten wissen wollte (ob. Anm. 970). ' Dié, Bemer

kung, welche, er einmal anderswo macht, dass der Erfahrungs-Beweis

dem Syllogismus ebenbürtig sei 1"°°), erhält somit bei ihm eine etwas

bestimmtere Form, insoferne er wenigstens im Stile der Regeln der con

sequentia den Versuch macht, (las logische, Verhältniss, welches zwischen

einem allgemeinen Urtheile und den unter dasselbe fallenden , singulärem

Urtheilen, besteht, in eine formulirte Fassung zu bringen; und indem er

diess zunächst bei den gewöhnlichem Inhärenz-Urtheilem und denjenigen,

deren Verbum im Präteritum oder Futurum steht, unternimmt, erhebem

sich ihm nur theologische Schwierigkeiten bezüglich des zukünftig Mög

lichen 1"°°); für die modalen Urtheile aber gilt ihm der Uebergang vom

- ' .' ... v • . •.•• •, na* •*• •* ••'•• . . . ' -* - - - v • , • , •*, • w ww • • • • **•*

- - ,* , • - .• , wv w • • • • * w ,

1036)' Summa t. i. a. a. 0. C. 17, f. 63 r. A: Nunc videndum est de conse

quentiis ea, propositionibus, in quibus, aliquis, terminus, supponit simpliciter vel male

fialiter, ut sunt consequenliäe inferentes táles conclusiones Album esi, accideris Sacra

tis, Homo est species talis generis, Risibile est proprium hominis, Substanlia animata

sensibilis est diffinitio animalis, Canis est aequivocum“ et huiusmodi ..:.., Est, igitur

regula' generalis'lalis: Illud * contingenter' verificatur de aliquo, ergo est 'acéidens eius,

..... Alia regula: Hoc verificatur de hoc et non est proprium illius nec genus' nee

differënlia nec species nec diffinitio nec' aliquid commune omnibus,* ergo est 'accidens

eiu

• • • •,,•• •• Tw, w, , , , , ,,* - at •

8.

1037) C. 18—30, f. 63 r. A — 68 r. B.

1038). Quodl. V, qu. 2: Eadem conclusio non solum specie sed numero potest

evidenler sciri per demonstrationem et eaeperienliam eto per eundem habitum numero.

Hoc probo, quia per ea perientiam acquiritur aliquis habitus veridicus conclusionis et

nullus alius a scientia, ..... et per demonstrationem acquiritur scientia eiusdem con

clusionis. - .'et , w . ww '**. \\ syz. v.' *.'

1039) Summa t. l. a. a. 0. C. 31, f. 68 r. B: Inductio est , a singularibus

ad universale progressio ; ad hoc autem, quod fiat inductio, requiritur, quod tam' in

singularibus quam in universalis sit idem praedicatum et solum sit variatio a parte

subiectorum ....... Sunt igitur islae regulae: .......* Quaelibet, universalis affirmativa

vera de praesenli, non aequivalens propositioni de futuro, et de inesse,habet aliquam

singularem, veram ..,... Si omnes singulares alicuius propositionis sint verae, univer

salis est vera ..... Si universalis affirmativa sit falsâ, oportet, quòd aliqua singularis

sit falsa..... Circa universalem de praeterito sunt regulae inlelligendae sicut de uni

- , i, 1!',.•• • • , , , • * • i

XIX, 0ccam (Argumentation). 419

Singulären zum „Allgemeinen. nur , beim, sensus „divisus als überhaupt

statihaft, während,,beim , sensus, compositus ,,nur, die Notbwendigkeits

Urtheile einem solchen Inductions-Schluss zulassen 4"*"). „Nachdem er

aber, hierauf aus der aristotelischem, Topik noch , den, Begriff, des, Homo

V$e,gligert, |'''), fissº, et %y Alschlus: „Roch.$ At

zahl allgemeiner „Regeln der, consequentia, zusammen!'**), welche uns

allerdings an die ältere Formation dieser Lehre (Abschn. XVII, Anm.

621) erimnern und in dieser fym vielleicht auch nur eine Zigale des

Herausgebers simd. .:! . r . f • A t : V .1 , • t - ! . • .f .}1 i ' I ■ , , f

Wenn aber hierauf in einer Weise, welche unwerkennbar den Inter

polator verräth (s. die schon oben, Amm. 740, angeführte Stelle), noch

als ergänzender Anhang die Lehre von Obligationes und Insolubilia bei

gefügt wird *"**), so muss ich diese kleine Gruppe dem folgenden Ab

schmitte vorbehaltem, in welchem wir überhaupt manigfache Erweiterungen

der byzantinischen Logik treffen werden, wenn ich auch nicht in Abrede

stellen will, dass 0ccam sich mit diesen Dingen, derem erste Keime ja

bereits vorlagen (s. Abschn. XVII, Anm. 625 f.), wirklich selbst beschäf

tigte. In der Form, in welcher sie in dem Compendium Occam's gedruckt

erscheinen, sind sie jedenfalls späteren Ursprungs.

versali de praesenti. Sed circa inductionem propositionis universalis de futuro est primo

sciendum, quod dicendum est eodem modo de inductione propositionis de futuro neces

sariae et impossibilis, sicut de illis de praesenti et de praeterito. Sed circa inductionem

propositionis universalis de futuro in materia contingenti aliter dicendum est secundum

veritatem et fidem, et aliter secundum intentionem Aristotelis;..... nam Aristoteles

ponit, quod nulla propositio contingens de futuro est vera nec aliqua contingens de

futuro est falsa (s. Abschn. IV, Anm. 239); ...... sed veritas fidei ponit, quod con

tingentia futura sunt scila a deo u. s. w. (auch in Eaepos. aur. Perierm. entwickelt

0ccam gelegentlich der propositiones futurae contingentes eimen langen Excurs über

praedestinatio und praescientia dei, welchen wir ebenfalls den Theologen überlassen).

1040) C. 32, f. 68 v. B: Circa inductionem propositionum universalium de

modo est primo sciendum, qu0d si propositiones universales accipiuntur in sensu di

viso, ..... eodem modo inducuntur, sicut universales de inesse , et ideo omnes tales

inductiones sunt bonae ..... C. 33, f. 69 r. A: Videndum est, quomodo omnes sin

gulares de modo sumptae in sensu c0mp0sito ..... se habent ad universales de modo

sumptas in sensu composito ...... Semper singulares de necessario tales inferunt uni

versales de necessario, nisi in singularibus subiiciantur pronomina dem0nstrativa

sumpta cum subiecto pr0p0sitionis universalis ..... C. 34, f. 69 r. B: Circa induc

tionem universalium de possibili est sciendum, quod eae singularibus non sequitur

universalis ..... C. 35, f. 69 v. A: Singulares de contingenti non inferunt univer

salem de contingenti.

1041) C. 36, f. 69 v. A.

1042) C. 37, f. 70 r. A: Nunc ponendae sunt regulae generales consequentiis

deservientes ..... Eae vero nunquam sequitur falsum..... Eae falsis potest sequi ve

rum ..... Si aliqua consequentia sit bona, eæ opposito consequentis sequitur 0pp0

situm antecedentis.... Quidquid sequitur ad consequens, sequitur ad antecedens;....

non tamen quidquid sequitur ad antecedens, sequitur ad consequens ..... Quidquid

stat cum antecedente, stat cum consequente ..... Quidquid repugnat consequenti, re

pugnat antecedenti..... Ev necessario non sequitur contingens ..... Eae possibili non

sequitur impossibile ..... Et istae duae regulae sunt intelligendae de consequentia

simplici; ..... tamen consequentia ut nunc bene poterit sequi ..... Ad impossibile

sequitur quodlibet ..... Necessarium sequitur ad quodlibet.

1043) C. 38—45, f. 70 v. A — 71 v. B.

27 *

420 XIX. Occam (Argumentatión).

Endlich die letzte Unterabtheilung' der Lehre von " der Argumen

tation 1°**) enthält eine getreue Darstellung der aristotelischen Sophistici

Elenchi, welche nichts Bemerkenswerthes für uns darbietet.

Welch grossem Einfluss aber 0ccams Parteistellung und seine ganze

Entwicklung der Logik auf die nächsten Generationen ausgeübt habe,

werdem die folgenden Abschnitte deutlich darthun können. - -

1044) III, 4, c. 1—18, f. 72 r A — 81. v. B. ' ' . ,

. 1 , 1 , , - .

* *

- -

- - • , ' ,, '

- - „i , - , •i- , , …

* • •. • . !• • • .

- -

- -

-

• ! - . ' -'' , 1 , ,

1 - ** ** · · · · -

-

• • * *, • * • • , • ,

v. - - \ , •

-

- - ' , , .- -a

: • ' •. v, * ,-•'• v * *

-

\ , , ' * *

, - • ,•

, *

-

-

-

1 ! · · · · · ·' , , , - - - , • * - * •

t- *, v • * . • - ' i, ' , . - ** . -

*- - • • :. . . -;; ' , , , , •

-

- -

, t

- . f . , • ;. '* -

- - . a v -

- - - … - -

- - - • • • * • •

i *, * ' ..; . - -

a v. \ , . ** • ,

a • • • • . - … • • • • , ' . , i 1 •

• ' , • , • * * • •

, / • * ' .. .*•; . ■ ' 1 ! . '

, , • ' • • • • • • • • . *••• • . , , , ' : f .'. t', .i ., :. . , ' ' , * *

• • • . ', . * ' , •• . • • • , • * • • , , w • v • • • - ••' ^v* • • • • \,

• t • • • - - -. , • • - - • ,•• , , , , , • w '* , • . . . *•

- - -*- - • \ , ,. .v) . . • • , , \\v, v. . . • • • •

- - - - - * • •*•*• ,. , w;ww, • • • \ ' • . **•, vnº an.

, * • . - - - - - · · · · · · · · · · · · · · ' . ,., -, •* • • •ι,... -

• * ' • , , , . . - .- - v • • • • • • • • • • • • .• . . . . . • \*. •'•••• ••• , • •

- a - - . - . , • , , ,' ,. . . . . • ' • • • • , v.

t • • - • • • w*•* ,• , * . w • • • • • * . . * • t • •

*- '* . . . . , · · · · · · · · •*) V. ... . . i' •• • • , ,

i ; , f . ; tiT .1 .'.! -;, .') :! t • i

-

! , , **

• • •! •, • , ' ,; 1 , , *

* • . .• • •

* * • , , ' .' •; * * , • • * * 1 . f ι , £ , , , ,-, '•,

.• i • , ' ,, • ,', : ,, ■ • * , , , , , ,

.t' * , u • t - * v.

1'' ' , • , . in a* *

, i ;. .;; . * .** * 1 • • • , , , , ,

.• • .'' 1 ' , , , , , ,,w

- . i I ii'; , , , , ,

; - , • , - , -,' ., , • • • , , ,

; R E G I S T E R. ! . . . i u * :

i. ;. . * ••* • ,

•. ! . - • • • * * . . . . • • t … •*• • ,,v a a • '.

* * * i. , • • , • , v • • • ,

- - 4.

Abano Petrus de 243. ' ' ' „ ' ' '

absolute Kategorien, 252, 282. • - ir. ,

absoiuium 323, 364, 367. TT * * *

abstractio 100, 212, 2δδ, 268, 293, 343.

abstractum — concretum '215, 242, 265,

J279, 293, 308, 321, 363, 356.

accidens s. Isagoge. ' , ' . -

accidens logicum 244., j, '.. ',

actus , apprehensivus 332. .' - ' '

isti gig; an, w, sas, ' ' ' -' 338, 347. ' ' ' ' . . .

rationis 206, 292. ' •

adminiculativa logica 258, 274. ·

adunatio 101. „ . * ' * ' ' ' ' ' '

ad utrumlibet 131. ' ' '

Aegidius v. Lessines 195 f.

Romanus 257 ff.

aequiparantia 153, 282, 310. ,

aequivocum 46, 282, 306, 365. -;• 1 ', ; : ;

* * • * -.

• , • • ,\ \,

aggregatum 209, 234., - •

Albertus, ' ' MdeagSnauxson8i9a. 2'03'.' * * * *.** • •

Alexander Alesius 75.

v. Alessandria 240 f.

alietas 137, 310. ' - .

alius. 53, 72, 377., ',

'Amalric von Ben 6. ' . '

impiiìiio 13,31, 56, 89, 134, 186, 227,

382, 384, 393. , i , dum. 24. - v ' . • _ • *•

analogon 93, 103, 306. ..… tq^ /^

Analytik erste 105 f., 230 f. (. . ,

ôéìe'§5 í,'iîôï, 118, 232,

„ . 234, 409. _ T . .

Ancona Augustinus von 274 ff. , .

Andly Heinrich '%%

Andreas Antonius 276 ff. . ,. ,. .

{;;;;;;; 184, í'ri, 240, 271,

351, 395Ì,' άδδ,'3i%'3ii. 36j.

anima, in gmima. u. ettra animam 260,

273, 279, 284 f., 334. ' ' ' ' .

antepraedicamenta- 103.'' „ , '

antijlatonische Richtung 125, 236, 240,

33, 2-a , * sis, ais; sas,

ÈÉÊËyTfilii 196

AAnnttoolniiu4s..And,reas 27_6 f_f.' ,'.,'',',' " ' } i ;;

apparens,' apparitio 323 f. ''* '

appellatio 19, 31; 57, 83, 106, 135, 373.

appeto 134. • • • •

applicare 204. -

aptitudo 100. - - - .

Armand von Beauvoir 306 ff.' ' ' ' '

Ascoli Joh. Gratiadei von, 3f3'ff. '

Augustinus Triumphus y, Ancona 274 ff.

Aureolus Petrus v. Verberia-3i9 fr. , • •

Auvergne, Petrus von 238 ff.' ' ' " '

.Wilhelm von 35 T. ' . .

Auxerre Lambert von 25 fr., '' '

Avendeath Johannes 3. . , ° . '" ''''

Baconthorp Johannes 318.'.'. , '

Baco Rogéf 120 ft.*' T*^* ;

Balduin 8. ■ ■ ■

Barbara, %'% u. $. f. 15 f, 49, 84,

154, 230, 398., ' ' , ' i ,

Basingsfökes 'joiiàiiies'5. ' ' ' ' '

Beauvais Vincenz von 7Tf,., .

Beauvoir Armand yon 306. fr. ' ' " '

Ben Amalric von 6. ' . ,', ,., '.

Beneyento Marcus de 330;'

• *

££ r '*; , ,

.• i • , , , , ,

… r ';' qnº

Vis, 133, 378. , , - -

Bológna' Gerhard. yon 241. ' ' ' ' '

Bonaventura 119 f. ' ' " ' , ' ' '

Brabant Heinrich von §. ,

Siger yg 234 f.',','''''.'

Brito, Heryëis 264 ff.T"'' ''' ' '

Tolijier 201. XI., . ' ' ,

- ' Ra ulph 241 f.' ^ aiº, ot

Burleigh £?%£m. -

byzantinische Logik 10 fr., 129 m., 224 m.

• \

v

Capito íôïert 85 m, 12f. p.

caret 133. ; .-' . •

casus obliqui 230, 362, 332, 385, 393,

399 , -it. .u'.t. -

causâïíìz9, 253, 396. '.'. '

###ïssa, agris,

278, 299, 309. ' ' ' , ' .,,

causis de 8 f. 3. * * * * * * ** :

422 Register.

ceteri 225.

Clapwel Richard 199.

cognosco, scio 226.

collectio 101, 110, 190, 210.

Colonna Aegidius de 257 ff.

communicabilitas 100, 350.

communis natura 126.

communitas 110, 213, 347.

comparare 212.

Comparativ 71.

complexum – incomplexum 78, 93, 307,

310 f., 332.

comprehensio 323.

concepta res aliter et aliter 199.

conceptio 324.

Conceptualismus 206, 237, 278, 299,

344 f. ti , i

conci 206.340 259, 361, 2si,

i 338 ff., 357,

formatus 344. º

obiectivus 322 f. i

primus et secundarius 302.

concomitantia 388. : i ,

concretum s abstraclun., i

conformitas 326 , mi - .

º" , g - , "I - i f.

Conjunctionen 23, 396. ,

connotativus 364, 367, 386, 410. -

connotatum i l o 1 a 1

consecutiv 23. A

consequentia 137 f., 154 f., 1st, 22if,

254, 282, 351,388, 390, 392,396,

411 ff.

onsideratio 261. -

"i 58 f., º sº - .

contingens 14, 44, 10 i 132, 394, a

contingenter 22,44 , i

continue "s i -

convenientia 126, 250,

Copula 12, 42, 252 "sa º "

copulatio 18, 3 5

o i

1- 2 - º

il i

227, 32.

copulativ 24, 226, 396. . .

Correctorium fratris Thomae 189, 243

corrumpi-generari 226. -

credibile 131. . . .

Curtraco s" , º i -

David von Dinant 6 , i

Defensorium fratris Thomae 200, 243.

Definition 89, 107,290, 366 , 410.

demonstratio potissima 107, 119, 232,257.

a 1 n e, quia el propter quid 107,

153, 4 -

5 - i , e

"denominativºum 46. º º i i

denudare. 212, 250 o

descriptio 296, 366 f." " ,

desidero 133. . . - - -

º" 22, 70, 135, 226,

377, 391, 393. -

Dialektik 26.

i

i 1, 1 i

º , a

a e

i -

ictum 336 ff

dictio, locutio 324, 359.

differentia s. Isagoge.

differt 72, 133, 378.

dignitates 107, 119, 232, 257, 409.

Dinant David von 6.

disjunctiv 24, 396.

dispositio 100.

disputatio 143.

disquiparantia 290.

distincte 356.

distinctio 290 f., 361.

if ! 1 e distinctum formaliter 220 f.

distinguitur 133.

distributio 20, 31, 60 ff., 83, 136, 186,

227, 229, 231 f., 382, 384.

diversimode intelligere 248. q . ,

divisio 290, 369 , , ,

Docking Thomas 201. I

Dominikaner u Franziskaner 233.

Duns Scotus 202 ff.

Durand v. Pourgain 292 ff

Elenchi sophistici 19, 30, 50, 85, 107,

118, 155, 232, 235, 420.

ens 101, 224, 252,288, "f.

i rationis i" 274f, 292, 298,

- 313 f., 317, 319, 321, 338.

reale 338. . . .

enthymematicus 138.

entitas actualis 212.

determinativa º,

positiva 218 f., 32

quidditativa 219 f.

enuntiabilitas 60. º l

i", a

Erings Bewei Ais

esse diminutum 19 g. - - - - - -

essentiae u etistentiae 217, 261,

268 f., 294

formale, u materiale 268.

intentionale 293, 323.

signatum 237. . . . . .

essentia – ea istentia 116, 193, 217,268 f,

294, 360, e i

esl 22.

a

. I

6. . . . . i

i , i

- 8. º e

-

et 24, 232. t', i , a --

exceptiv 21, 69, 137, 228, 390, 393.

silo -iº 34 º

esclusivi, ise, 22, 228, 389,393.

Syllogismus 409, .

exercitum –"- 136 279.

esistenti s..ci """

#asris, ma onibilia 22, 67 f., 135 f., 152, 226,

eri º

siaos m.

extraneum et intraneum principium 270.

falsum, verumi14, "

ciones intellectus 207

; 3; "

anza ohim von iº f -

Register. 423

fieri 135, 392. · · · ·

figmenta 275. • ' '

flatus vocis 327. t, , , .','. , , , ,

Fontaines Gottfried vom 196 ff. ' '

Forlivio Jacobus de 305. * , ,

forma particularis 355.' , . . .

specularis 323. ' ' ' '

formae intensio et remissio 223, 263,

- 278 f., 281, 297, 304, 309,

312, 319, 327, 361. -

' unitas 96, 185, 188 f., 194*f,

ijjî32ïí,'2§3%i,3ííií,

251, 263, 271 f., 297, 304,

- 309 312, 326, 361. ' * '

formalis logięô." " " - -

Formalisten 181. . . . ' -

formalitates 220 f., 241, 245, 272, 288ff.,

326, 360. , . ,. .,. „Tt • i

formaliter 216, 248, 280, 353. • ,

Franciscus Mayron*283'ff. '. ' ' '

Franziskaner ü. Dominikaher'233. ' ' ' !

Futurum 56, 135, 385, 393, 401, 418.

Galenische Söhlussfigúr30, 106, 231,

264, 397. ^,, ' ' ' '

generari — corrumiji* 135, 226. .

Gent Heinrich von 190 ff.' ' '

genus s. Isagoge;'* · · ·

nalurale et logicum 267, 274, 278,

18 • * * - • t ... -

... , '*

i ,

318. -

Gerhard von Bologna- 241. ' ' "''''

Gilberlus Porretanus 29, 81, 103, 252,

263, 317.* *' **' '' .

Göthals Heinrich 190 ff. ''''*

Gottfried von Fontaines 196 ff. '. : a

Gratiadei, Job.* von Ascoli'313 ff. * **"'

Grosseteste 'Robert 85 fr, 121, ,. ' ;

Gundisalvi 3. ''* *'* *^* ••' '-'

habitudo 110, 308. ' ' - -

habilus 345. *■ . , 1**{*), 'i

haecceitas 219, 269, 280 f., 286, 290;

296, 317. ' ' ' ' '

Halberstadt Konrad vdn 201. ' ' ' ' , ,

- -

Halesius Alexänder 75. ' ' , eº

Hammer der erste 264. ' ' ' ' ' \

Heinrich von Andly 180.' » ,

von Brabant' 5.' , , , ,

Göthals. v. Gent'190 ff.

Herveus NáìåííÝêá íŸ -

hic et nunc 115, 262. . :^* É',

hoc 128. - '; … .ie y*w,

homonyiii s: gequivocum; in ut -

hypóstasis'291. '^- -,• • w , ,

hyppthétisch §. Syllogismus u. Urtheil.

;£';;;;;';;"

Ê':

Janáú íií$on. í:

ideâ %?' m* ******.

È33, 320 f. '** ' ' *

idehtitas' 53, 361.' ' '

adaequata 221. · · infhlogi,

identitas formalis 220, 291. * * *

idolum 335 ff. ' ' - y • • • • • • • • •

ignoro 226. ' • * -** -''' • i • i • -i.

ille 53. , i , ',. . i, /.

iniágo 336. i^ . i . ': . . i * ,. . . r, /i

immediate 133. - - - - ->

implicatio * 58. -* -* i** •''. *

impositio prima et secunda 149, 151, 299,

307, 341, 364 f. * • i

impóssibile-possibile 14, 44, 105, 132,

153, 235, 394. ^ i ' a • • • • • • •. i. ...

incertitudinalis' logica, 249. '' '** ***-:

incipit s. desinit.' '^' "*' ' ' • i • 'i u..i

incómmunicabile 115, 237. - ' ' ' '•-!

incompleaeum ' s. oomplevum. ' • •* !

indifferens 100, 110. * * ' ' ' ' ' '

indifferentia: 235. ' ' ' ' * ' ' '** ***** * *

indirecte Schlussweiseh 255, 398 f. -

Individuatidn §. principium individualionis:

individuùm*'365. j. . ■ '..'iii .ii uo

• i * : • i ' vagum 101, 253, 325.

inductio 418 f. ..' 1' i :,

lnfiiitatioh 104.'- • . • .•• • *.• • .•

infinitus 20, 66, 71.'-'- -^'*':

inquantum 70, 137, 388. * .

insolubilia 419. ' ' w wv \ \ , .

institutio voluntaria 340 ff., 856 ff.

intellectio* 324, 357.*' 1 * * * * *

intellectus agens * et possibilis 294, 300. i

intensio et remissio formae 8.'i formae. i*.'

intentio prima et secunda, 91, 100, 112,

149, 154, 199, 204, 208 f.,

214, 235, 242, 244 f., 248 f,

259, 264, 265 ff., 273, 275;

*** 279, 285 f, 293, 298 f., 302,

· · · · · 307 f., 314if., 319 fr., 381;

338 ff., 355, 364f., 1376.

universalitatis 110 f., 247, 275,

316: . i ■ ii , ii. 1 1 . . .,,ii

intentionalis 277, 308: …-''*'*^ .^ .-' ••!

intentionalitas 265, 299. - - - - - •

intraneum et eaetraneum principium 270.,

infrinsecus modus 286, 289, 296. » • •

intuilivus 332, 336, 1346.** *** *****

inventio -il iudicium 253 f. • • • •

medii 105, 419, 154, 256.

•* ' - terminorum 49. i'.t .

Johannes Avendeath 3.* - - - -

Baconthorp 318. •• ;

Basingstokes 6. -^ *** ***

Duns Scotus' 202. ff. i* * * *

v. Fidanza 119 fi v* * * •

Gratiadei v. Ascoli 313 ff. i : si

v. Jandum 273 f.*' * * *ti *i*w*s *,

v. Neapel 274 *** * * * '

Parisiensis 200. . i : ** a

Peccam 188. viit, iiol '****

irradiatio 87., 1 *. .': .i ■ , , , , • • • • •

Isagoge 15, 28, 46, 80, 100 ff., 151 f.,

523 f., 244, 250f., 281, j84, 306, 365.

424 Register,

iudicativus 332.), n •* .\t • neuter 21, 64, 384. .;.;; ., '. !

iudicium — inventio 253 f. ,, , , ;; nihil 64.

-

Juristisches 301, 352, 376.

Kabbala 155 f. *.,

Kategorien 15, 29, 46, 81, 102, 116,

224, 252, 287, 302, 305,

310, 314, 321,2,331, 343,

• , ,, , , 369 ff. * • . .

Dreizahl der 372.

. ;; ■ , , relative und absolute 252, 282.

Kilwardby Robert 185 ff. , . . ., , '

Konrad von Halberstadt 201. „ „ ,,,.

Lamarre Wilhelm 189 f. • .• , , •

Lambert von Auxerret 25 ff.,

Lessines Aegidius von 195 f.

Liber de causis 8 f. ., , , , , , ,

-

Lincoln Robert von 85 ff., 121.

localis, propositio 129,253, 395.

Logik adminiculatiua 258, 274. . . .

alte u. neue 4, 26, 206, 276.

byzantinische 10 ff., 129 ff., 224 ff.,

379 ff. .• -• • 1

docens et utens 204 f., 258, 277,

298, 320; ; .,,, „.

formalis 239. ..; , ; , , , , ,,

incertitudinalis 249. u, , …

natürliche, 122.

--

praktische 122, ;313, 320, 330.

Lullus Raimundus 145 ff. • , \^ \ ' • \

Marcus, v. Benevento 330. , , ,, , ,

Marsilius, y.. Padua, 273. ' , ,

naleriú particularis 355. . ; ;

, £. signata 115.): . ■ , ;

Mayron Franciscus 283 ff., s.

medii inventio. 105, 119, 154, 256.

Memorial-Werse 13 ff.,. 27, 41, 43 f., 46,

48. f., 117, 252. ff.,305.;

mentalis, 286, 307, 315, 339, 362.

Middleton Richard von 235. ff.

modal, s. Syllogismus: u, , Urtheil.,,,.,,,,

moderni 255, 299, 302., *•* • .

modi indirecti 255, 398 f. . ,, „, ,

modus adverbialis u., nominalis 14, 130.

intelligendi 215. f.: … .,., ,.

intrinsecus 286, 289, 296. „,.„,,„,

Procedendi 109, 266., ,,

sciendi 121, 204, 239, f., 258 f.,

277, 313 ff., 319, f. .,,,„„„,

significandi 215. f.,i,234,

Moses Ben Nachman 156. , ; , , ,

notio intellectius, 268,,,,,, .,,.,,

multiplicabile 100. , , , , , , ,

Murbeka. 5. ,,,,. , . , ;,, , , ,,,,,

Natalis Herveus 264 ff., , , , ,

natura formalis 400, ,,,,,,/ ,

*me 24. .'**- • i- • ..*.

Neapel Johannes von 274, , , ,

necessarium 14, 22, 44, 132. , , ,

nacessitas , diminuta. 232. . . , .

Negation 381. ;,-. , ,,,, … . i ! ' . i i.:::

*

nisi 23, 390.

-

-

Nominalismus, u. Realismus 99, 344 f.

non 22.

notitia obiectiva 323.

nullus 21, 63 f., 383. .

numerositas essentiae 269.

obiective—subiective. 208, 249, 251, 279,

285, 292, 295, 302, 336 f., 357.

obligatoria 143 f., 155, 306, 419.

Occam Wilhelm 327 ff. , ,

occasionaliter 211, 278.

Olivier Brito 201. - - - '•

omnis 20, 61 ff., 136, 225, 252, 383. ,

opinabililer 59.

-• - • . !

opinor, opinatwm 131, 231, 380, 395,

407 f.

-

opus rationis 313, 320, 331.,

Padua Marsilius von 273. . .

Paludanus Petrus 311 f. , ,

Paris Johannes von 200. , , ,

passio 107, 232, 261, 369.

animae 335, 338. ,,

intentionalis, 211.

Peccam Johannes 188.,

perfectiones diversae 272.

perseitas 232. . ' • , •

persona 291, 293. • . . .

Petrus v. Abano, 243. . . „ . . .,

… Aureolus v. Verberia 319 ff.

- - - .

v. 'Auvergne 238 ff. , .,'

Hispanus 33 ff. , , ,

I Ę; É} 'iss

- Platonismus 125, 191, 283. , . _ _.

pluralitas formarum 188 f, 194, 199 f.,

221 ff., 238, 242, 245 f., 263, 271,

281, 287, 326 f., 361., ,,

-

ii ' • ' . .

Porphyrius s. Isagoge.

Porretanus s., Gilbertus.

possibile s. impossibile. ., , ,

-

postpraedicamenta, 103.__ . , , : ,

Pourgain Dürand wgm 292 ff. , .' ,

praedicabile 46. _,., . ,. ,. ,

praedicabilitas 192., . ,

praedicando s. causando.

praedicatwm, 368. . ._ , ,

primum 107. • n /

praemissa 48. '1. .¢. ' 1 • •

praeter 21, 69, 390. T ' .-i . :

Prateritum 56, 135, 385, 393,401, 418. jìiììáíôïíáöï'3f5.

,,,,,, , individuationis 97, 115, 119,

- 128, 184 f., 189, 194, 198,

2ÖÀïíïýôïýíôáíôï,

251, 262, 269. ff., 280 f.,

286f., 295 f., 304, 309, 312,

317 f., 326, 353 ff., 359f.

intraneum et eztraneum 270.,

Prohibitiv-Sätze 396. '''"' ''''

**. • * .• * •.

- -, , , •!•

Register. 425

promitto 133 f., 376.

propositio s. enuntiatio u. Urtheil.

causalis, temporalis, localis, ra

tionalis 129, 253, 395,

1mentalis 339.

proprium s. Isagoge.

Psellus 10 ff. ,

Pseudo-Thomas 118 f., 244 ff.

qualiséibet 20, 66, 72.

qualitas animae 334, 337 ff.

substantialis 100.

quandeitas 371.

quantus 53.

quantuslibet 20, 66, 72.

qui 53, 226, 387.

quidam 253. -

quidditas 88, 95, 100, 289, 310.

quilibet 383.

quin 23.

quiqueliquique 180.

quotiescunque 66.,

Radulph Brito 241 f.

Raimundus Lullus 145 ff.

ratio universalitatis 207.

ratiocinalis — realis 203, 331, 351.

* propositio 129, 253.

Ravanis Jacobus de 201. ,

realis s. ratiocinalis. -

— sermocinalis 79, 91, 122, 331.

Realismus s. Nominalismus.

reduplicativ 70, 137, 226, 228, 256, 290,

388, 393.

Syllogismus 408 f.

referre 260. -

reflevio 111, 191, 213, 275, 280, 302,

346. , , ι , '

relatio 32, 53 ff.

Relativa 53 ff., 226, 379, 386.

relative Kategoriem 252, 282.

repraesentando 235.

repraesentantia 308.

repraesentatio. 315.

res de re non praedicatur 248, 298, 303,

340. -

rationis 338.

secundae intentionis 248, 298, 303.

universalis 316, 338, 350, f.

— v0a, 206. - - -

respectus 247, 285, 290.

restrictio 19, 31, 56, 58 ff., 83, 131, 136,

186, 227, 232, 382.

Richard Clapwel 199.

W. Middletom 235 ff.

Robert Capito 85 ff., 121.

Kilwardby 185 ff.

Roger Baco 120 ff.

scio, c0gn0sc0 226, 231, 395, 408.

Scotus Duns 202 ff.

secundo intellecta 109.

secundum quod 70, 137.

PRANTL, Gesch. III.

sensus c0mp0situs et divisus 130. f.,.. 152,

226, 230 f., 385 f., 394 ff., 401 ff.,

414.

sermo 104, 149, 331, 339.

sermocinalis, s. realis.

Shyreswood Wilhelm 10 ff.

si 23, 138.

Siger von Brabant 234 f.

signabilitas passiva 324,

signatum s. eacercitum.

significatio 17, 31, 51, 83, 124, 215, 234,

298, 315, 320, 341, 368.

significatum 374. - -

signum rei 338 ff., 348.

Simeon Ben Jochai 156.

similitudo 100, 237, 260 f., 268, 276,

302, 335, 338 f.

simulacrum 336. - , , *

singularis 348, 365. n,' ' ' '. , f

singuli 225. - • • • • • .

sive 24. - •

solus 21, 232.

Sophistici Elenchi s. Elenchi.

species s. Isagoge.

acquisita 211. .

informans 210, 214, 260. -

intelligibilis, 111, 113, 210 ff.,

237, 246, 248, 251, 261,

265 ff., 276, 279 f., 285, 294,

307, 312, 316, 323 f., 335 f.,

357. -

repraesentans 335. , ,

sensibilis 294. ., ., , ,

- singularis et universalis

specificative 137. . !

spondeo 133. - i : » * * .

126. ,,,,:,

Stephan Tempier 184f.'

Stipulation 301, 352, 376.

subiective s. obiective. , , , • * •

subiectum 368. . . . }

subsistentia — substantia 291, 310.

substantiale 103. ,

substantialitas singularis 218.

substratum 325.

sui, sibi, se 53.

Summulae 25, 225.

Superlativ 71. -

suppositio 17 f., 31, 51 ff., 83, 131 ff.,

186, 332, 334, 337 f., 342 f., 345,

351 ff., 363, 370, 373 ff., 380,

382 f.

suppositum 209, 241, 285, 291, 293, 365.

Syllogismus 15 f., 29 f., 48 f., 84, 227,

230 f., 253 ff., 397 ff.

conversivus 254.

conversus 106.

exceptiver 409.

exclusiver 409.

exponibler 408 f.

eaepositorius 142, 231, 400.

27 **

426 Register.

Syllogismus Figuren Combination der 105,

397.

vierte 30, 106, 231,

- 64, 397.

hypothetischer 117, 231, 256,

409

modaler 231, 401 ff.

Modi theophrastische

105 f, 255.

reduplicativer 408 f.

syncategoreumata 12, 19 ff., 67 ff., 83,

89, 117, 224, 341, 363 f.

synolon 97, 217.

synonym 93, 103, 365.

tabula rasa 261, 281.

talis 53. -

tamen 21.

tantum 68.

Tempier Stephan 184 f.

temporalis propositio 129, 253.

tendere 265, 321.

ler 133.

terminatio 265.

Terministen 181, 344.

terminorum proprietates 17 ff., 31 ff.,50ff.,

82 f., 132 ff., 153.

terminus 150, 344, 347, 351 f., 362 ff.

conceptus 362.

discretus. 142, 229, 348.

mentalis 362.

transcendens 106, 254.

universalis 332. -

vocalis 362. ,

theophrastische Schlussmodi 48, 105 f.,

255. ę.

Thomas von Aquino 107 ff. ''

Pseudo- 118 f., 244ff.

Docking 201. , • *

Topik 3. 30, 50, 84, 107, 155, 412,

41 ..”

48,

totus '20, 65, 72, 369.

transcendenlia 245, 257, 286, 289, 310.

Trilia Bernhard von 196.

Triumphus Augustinus 274 ff.

ubeitas 371.

Uebersetzungen aus d. Griechischen u.

Arabischen 3 ff. -

Umkehrumg s. Urtheil.

v.

unitas communitatis. 267.

formae s. formae.

signata 218.

universale 46.

accidit 110.

naturale 345.

Universaliem 76, 79 f., 87 f., 93ff., 109 ff.,

124 ff., 182, 192 f., 207 ff., 234ff.,

239 f., 246 ff., 250 f., 260 ff., 268,

278 fr., 284 ff., 293 ff., 31 1 , 316

318, 325 f., 343 ff., 365 f.

universalitas 100, 110, 285, 293.

univocum 46, 93, 103, 365.

unum 370. -

Urtheil 12 ff., 27 f., 42 ff., 81 ff., 103 f.,

117, 152, 224 ff., 252, 282,

379 ff.

Aequipollemz 13, 28, 43, 82, 104,

253, 415 f.

conditionales 104.

copulatives 104.

disjunctives 104.

hypothetisches 13, 27, 43, 82,

117, 129 f., 152, 253, 380,

395 ff.

modales 13 f., 28, 44, 82, 104 f.,

117, 130 ff., 152, 227, 230,

253 f., 282, 306, 380 f., 385ff.,

394 ff., 414, 416, 419.

singuläres 390, 418. . ; '

Umkehrung 15, 27, 43, 82, 152,

228 f., 254, 392 fr.

*ut 137. -

uterque 21, 64, 383 f.

vel 24.

Werberia Petrus Aureolus won 319 ff.

verbum mentale 307, 315.

veritas 280, 318.

Werse s. Memorial.

verum, falsum 14, 44, 380.

Vincenz von Beauvais 77 ff.

v0æ eæpressiva conceptus 319.

— res 206, 340.

Walter Burleigh 297 ff.

Wilhelm von Auvergne 75 ff.

Lamarre 189 f.

0ccam 327 ff.

Shyreswood 10 ff.

* • * • Druck von C. P. Melzer in Leipzig.