GESCHICHTE
LOGIVK
‚ABENDLANDE
you
Dr. CARL PRANTL,
rnornsson AN DER UNIVERSITAT UND MITGLIED DER AKADEMIE ZU MÜNCHEN.
VIERTER BAND.
LEIRZIG, ' .
VERLAG VON S. HIRZEL.
1870.
VORWORT.
__
Oft dachte ich bei meiner Arbeit an Lessing’s Ausspruch (Einl. z.
Leben des Sophokles): „Keine Mühe ist vergebens, die einem Andern
Mühe ersparen kann; ich habe das Unnütze nicht unnützlich gelesen,
Zu
gleich aber lag hierin für mich eine stete Mahnung, meinen Gegenstand
wenn es von nun an Dieser oder Jener nicht weiter lesen darf“.
so zu behandeln, dass wenigstens in nächster Zeit nicht abermals eine
Geschichte der Logik geschrieben werden müsse. Daher strebte ich nach
möglichster Vollständigkeit, wenn mich auch das Bewusstsein begleitete,
dass dieselbe an sich unerreichbar sei und mir sicher das Eine oder
Andere entgangen sein wird. Jeden Wink, welchen in dieser Beziehung
Fachgenosseu oder Bibliothekare mir geben möchten, würde ich dankbarst
begrüssen.
_ Der schlimmste Wust logischer Litteratur liegt nuu hinter mir und
0b ich bezüglich der Dar
stellungsweise das Richtige getroffen habe, mögen die Benützer beur
steht hiemit zu Diensten des Lesers bereit.
theilen. Sicher hätte auch jeder Andere in Mitte einer schwindelerregen
den Masse des Materiales die Schwierigkeit jenes Mittelwegcs erlebt,
welcher weder eine blosse bibliographische Nomenclatur noch ein Wieder
abdruck der Originalschriften sein will oder darf. Meine Aufgabe war,
einen Entwicklungsgang darzustellen, welcher ziemlich monoton in einer
erschreckenden Menge von einzelnen Lehren fortschleicht und seine
litterarische Vertretung in dem Zeitraume von der Mitte des 14. bis ins
erste Drittel des 16. Jahrhunderts durch ungefähr anderthalbhundert
lv Vorwort.
Autoren findet, unter welchen selbst mehrere der tonangebenden bisher
kaum dem Namen nach bekannt waren.‘ Indem ich aber somit wesent
lich Neues darbieten konnte, war ich dem Leser die quellenmässigen
Nachweise um so mehr schuldig, als das betreffende Material überhaupt
nur Wenigen zugänglich sein kann.
Gewiss fühlt Jeder, dass wenigstens neun Zehntel von alle dem,
was hier zur Darstellung kommt, lediglich auf einem werthlosen und
sogar einfältigen Treiben beruhen; aber der geschichtlichen Forschung
durfte es nicht erspart bleiben, auch eine derartige Periode genauer zu
untersuchen und dabei zugleich dem berechtigten Verwerfungs-Urtheile,
welches jeder Unbefangene über die mittelalterliche Scholastik fallen
muss, durch eingehende Einzeln-Kenntniss eine kaum widersprechliche
Begründung zu verleihen.
Die Mühsal aber, welche auf die Durchforschung jenes unnützen
Wustes zu verwenden war, darf vielleicht auch auf jene etlichen Zeilen
blicken, welche Lessing den angeführten Worten nachfolgen lässt.
München, im Mai 1870.
C. Prantl.
i-Pzg .
ÜBERSICHT DES INHALTES.
e
XX. Abschnitt. Ueppigstes Wuchern der scholasti—
scheu Logik . .. . . . . . . . ... . . . . . . . ..
Zurücktreten der früher üblichen Controversen und Ueberwiegen
einer Fortbildung der byzantinischen Logik auf Occam's Grund—
lage 1. Kirchliche Opposition gegen den Occamismus, Widerruf
des Nicolaus de Autricuria 2, zugleich aber Einfluss Occam’s auf
den Halb-Thomisten Thomas von Strassburg 3, während derselbe
ebenso wie Adam Goddam die Trennung der Theologie von der
Logik missbilligt 6; desgleichen nimmt Robert Holkot eine eigene
logica fidei an, folgt aber im Uebrigen dem Occamismus und beschäf—
tigt sich bereits mit Obligatoriu und lnrolubih'a 7. Fortbildung
und Steigerung der Logik Occam’s durch Gregor von Rimini 9.
Johann Buridan höchst einflussreicher Occamist 14‚ sein nomi—
nalistischer Conceptualismns 15; principium identitatis 18; seine
Summula 20, ihr Anschluss an die jüngeren Formationen in der
Lehre vom Urtheile 22, reichere Ausbildung der suppositio 25,
desgleichen der Syllogistik 31 (die angebliche Eselsbrücke 34),
Spuren seiner Insolubilia, Obligatoria und Qonseq-ucntiae 37. Ä
Ausserhalb der weiteren Entwicklung stehen mit extremem
platonischen Realismus Wiclef und Hieronymus v. Prag 38.
Reichere Ausbildung der ‘Lehre betrell‘s Obligatoria und luso
lubilia durch anonyme Autoren und Pseudo—Occam 40; ausführ
liche Darlegung der Consequcntiae und Obligatoria durch Radulph
Strodns 45 (termini officiabilcs 50 und impositio 55) und durch
Richard Ferabrich 56.
Entscheidende occamistische Thätigkeit des Albert von Sachsen
60, sein Terminismns betreth der Universalien 63, Bereicherung
der suppositio se und der Lehre vom hypothetischen Urtheile 70,
Behandlung der consequi-niinc mehr nach Oceam 73, planlose
Spilzfindigkeit im kategorischen Syllogismus 76, die lnsolubilia 79,
die Obligatoria 80, Sophismen betreffs der Syncategoremata 83.
Seite
1—150
Vl Uebersicht des Inhaltes.
XXl. Abschnitt.
Weitere Pflege der lnsolubilia und der Sophismen bei Hentisberus
89. Eine Notiz über nicolaus von Oresme 93.
Fortgesetzte und einflussreiche Bearbeitung der occamistischeu
Logik durch‘ Marsilius von lnghen 94; seine Lehre vom Urtheile
95, vom Syllogismus 98, suppositio 99, Consequenliac 100. Hein
rich von Oyta 103.
Peter v. Ailly 103, Scheidung der Logik vom Gebiete des
Glaubens 104, in ersterer der „mentale“ Act Grundlage aller
sprachlichen Kundgebung 106, hierauf beruhend die Lehre vom
Begriffe 108, und Erledigung der Insolubilia mittelst des men—
talen Urtheiles 110; ähnlich betreffs der Exponibilia und conse
quentiac 115.
Zusammenfassung der bisherigen occamistischen Litteratur der
Logik durch Paulus Venetus 118; Lehre vom terminus als erstem
Haupttheile 120, terminorum probalio die suppositio und die ez
ponibilia umfassend 122; propositio zweiter Haupttheil 129, über
gebend in consequenlia 132, Wahrheit der Urtheile 134, katego—
rischer Syllogismus 136, Obligatoria 137, lnsolubilia 138, Sophis
men 139. Jacobus Magnus Toledanus 140.
Johannes Gerson 141, theologische Logik neben der sermoei—
nalen 142, parallelisirende Vermittlung betrctfs der Universalien
144, die ratio obiectalis 145, Versöhnung des Streites zwischen
Formalisten und Terministen 146. Ein Reflex dieses letzteren
Partei—Gegensatzes in der Universität Köln 148.
Die ersten Wirkungen der Re
naissance
Erwachende Kenntniss der Schritten Plato’s und Cicero’s; elo
quentia; versuchsweise Herstellung der reinen aristotelischen Lehre
oder eher Beseitigung derselben durch blosse Rhetorik 152.
Petrarca’s Opposition gegen die aristotelische Scholastik 153;
gleiche Richtung Boccnccio’s 155. l
Platonismus und Antiplatonismus, Georgius Trapezuntius, Bessa
rion, Gemistos Plethon, Gennadius Scholarius 156.
Leonardos Aretinus lenkt unter Schmähung der nordischen Bar—
baren auf den Ciceronianismus ein 159; ähnliche Aeusserungen
des Aeneas Sylvius 160. Ciceronianismus und hiemit Oberfläch
lichkeit des Laurentius Valla 16.1. Rudolph Agricola hält die
Topik tiir die Logik 167. georgius 'l‘rapezuntins als Syncretist
der rhetorischen und der scholastischen Richtung 169. Angelus
Politianus als principloser Eklektiker 170; desgleichen Georgins
Valla 172.
XXll. Abschnitt. Reiche Nachblüthe der scholasti
sehen Logik . . . . . . . . . . . . ... . ..
Buchhändlerische Verbreitung älterer und neuerer scholastischer
Litteratur am Ende des 15. und am Anfange des 16. Jahrhunderts
Seite
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151—472
. . . . 173—298
Uebersioht des Inhaltes. VII
173; ein fortbauemles Nachtreten der bisherigen Scholastik und
allmälige Gestaltung einer neuen Parteistellung 174.
Fortieben des Thomismus bei Johann Capreolus 174, des Sco—
tismus bei Nicolaus Dorbellus 175, und des occamistischen Ter
minismus bei Petrus Mantuanus 176 (sein hohler Formalismus in
der Syldogistik 178) und bei Paulus Pergulensis 180; syncre
tistische Richtung des Apollinaris OKredus 181.
Gegenüberstellung der Antiqni und der Moderni, sowie der
Albertisten und der Thomisten bei Heimericb von Campen 182.
Allgemeinem Bedeutung des Gegensatzes zwischen Antiqui und
Moderni an den damaligen Universitäten 185, Paris 186, Heidel
berg 188, Wien, Erfurt, Basel 189, Freiburg, Tübingen, lngol
Stadt, Leipzig, Greifswald 190, Prag 191, Mainz 192; der Kern
dieses Gegensatzes liegt wesentlich nicht in der Universalienfrage,
sondern im Unterrichts-Materiale 193.
Weitere Pflege des Scotismus durch Nicolans Bonetu5194‚
Petrus Thomas 195, Johannes Anglicus 196; die Litteratur der
scotistischen fownalitates vertreten durch Antonius Sirectus 196
und Stephanus Brulifer 198.
Einflussreiche Thatigkeit terministischer Scotisten, nemlich:
Nicolans Tinctor 198, Thomas Bricot und Georgius Bruxellensis
199 (die inventio medii mit neuen Memorial-Worten 201), Johann
Faber de Werden 203, und besonders Petrus Tartaretus 204 (die
nachweisbare Eselsbrücke 206 und die Exponibilfa mit Memoriai
Worten 208); der Pariser Cursus, Samuel Casinensis 209, Martin
Molenfelt 210.
Einfluss der terministischen Logik auf Thomisten und Sco
tisten in den Ergänzungen zu Petrus Hispanus 211, die Bear
beitung der Syncalegoremata 215 und die drei Tractate Obliga
toria, lnsolubilia, Consequenliae 217; die Parva logicalia und
der Parvulus antiquorum und modernorum 219.
Conservative Reaction der Thomisteu. Heinrich von Gorkum,
Johannes Versor 220, Petrus Nigri 221; Köln der Hauptsitz der
Thomisten, dort Gerhard Teerstege de Monte 223 und Lambertus
de Monte 224, Thesaurus sophismatum 225, Promptuarium argu
menlorum und Tractatus de modo opponendi 227. Daneben in Köln
die Albertisten Gerhard Harderwyk und Arnoldus de Tungris 228.
Einzelne Autiqui: Philipp Mucagata, Joh. Lintholz, Paulus Son
cinas 229; mit syncretistischcr Anwandlung Johannes a Lapide 229
und Hieronymus Savonarola 230; die Auoloritates 231.
Die Moderni aber, d. h. die Terministen, haben bei Weitem die
Majorität für sich. Zunächst blosse Erklärer der bereits vorhan
denen Litteratur: Johannes Wessel, Martinus Magister, Gabriel Biel
231, Faventinus Blanchellus Mcnghus 232, Cajetanus de Thienis,
die Mainzer Summula 233, Olivier von Siena 234, Jacobus Biccius,
Alexander Sermoneta, Benediclus Victorius Faventinus 235, Simon
de Lendenaria 236, Bernardinus Petri, Johannes Dorp 237, An
tonius Silvester, Jacobus Almain 238.
vlll Uebersicht des Inhaltes.
Sodann eine Reihe von Autoren, welche die terministische Logik
ausbauen und bereichern: Johannes Baulin, nicolaus Amaus,
Stephanus de Monte 238, Johannes Parreut 239, Jodoc Trutfeder
lsenacensis ‚241, Bartholomeus Arnoldi von Usingen 243, der
Hagenauer Commentar zu Petrus Hispanus 244; hauptsächlicher
Sitz dieser Richtung in Paris: Hieronymus Pardns 246 und be
sonders sein Schüler Johannes Majoris 247; des letztem Schüler;
David Cranston 251, Anton Chronel 252, Caspar Lax 255, Jo
hannes Dullaert 256, Robert Caubraith 257; eine weitere Schüler
Generation derselben in Wilhelm Manderston 257, Johannes Dolz
260, einem Anonymus 261, Ferdinand Von Enzinas 262; Bück
wirkung dieser Schule auf Deutschland: Heinrich crete 263, Jo—
hannes Gebwiler, Michael ron Breslau, ein ‚Anonymes 264, Johann
Alteustaig 265, Konrad Pschlacher 266, Konrad von.Buchen Wim
piua 267.
Gleichzeitig Fortführung des Scotismus durch Petrus de Aquila
nnd Johannes Magistri 268 nebst Erneuerung der formalitoles
durch Antonius Trombeta, Mauritius Hibernicus 269 und Antonius
de Fautis 270; ledigliche Nachtreter des Scolismus: Johannes de
Colonia, Johannes de Monte, Michael Parisiensis und Hieronymus
Nuciarelli 271 g ein scotistischer Syncretist Hieronymus de Marcho
271.
Desgleichen blosse Nachlreter _des Thomismus: Dominicus de
Flandria, Thomas Cajetanus de Vio 272, Franciscus Tagius, Mi
chael Saravetius, Franciscus Silvester, Martin Pollich, Erasmus
Wonsidel 273; Bartholomens Manzolus will die terministische
Logik auf Thomismus zurückführen 274; Petrus Bruxellensis ein
Ueberlaufer von den Terministen zum Thomismus 275; Magnus
Hundt Alberlist und Thomist 277, Johannes Antonius Scotus.277.
Terministische Syncretisten: Jacob Faber Stapulensis 278, Jodoc
Clichtoveus 280, carolus Bovillus mit realistischer Tendenz 282,
Georg Breytkopf sowohl den Antiqui als auch den Moderni beizu—
zahlen 283; Johann Eck auf Grundlage der Antiqui zur Einzeln
Ausführung die Modernen benützend 284. Die nun übliche Vor—
anstellung des Begriffes 289. Ein Uebergang zum Eklckticismus
in Giorgio Benegno 290.
Vollends Eklektiker: Johannes von Glogau 291, Silvester Manzolus
de Prieria 292, Gregor Beisch und die logica mvmorativa des
Thomas Murner 294, Johann Turmayr Aventinus 295.
Schlussbemerkungen 297.
xx. ABSCHNITT.
UEPPIGS'I‘ES WUCHERN DER SGI-IOLASTISCIIEN LOGIK.
Unmittelbar nach Occam und durch ihn veranlasst beginnt in der
geschichtlichen Entwicklung der Logik eine zum Erschrecken reichhaltige
Litteratur-Periode, deren Formalismus und Abstrusitüt, ja —— wir müssen
uns so ausdrücken — deren Sinnlosigkeit fast alle Vorstellung übersteigt.
Am Ende des 13. und in der ersten Hälfte des 14. Jahrhundertes waren
doch noch, wenn auch in scholastischer Denk- und Ausdrucksweise,
Fragen erörtert worden, welche auf irgend einen speculativen Gehalt
hiuleiten, und man nahm damals noch, wie ich reichlichst nachweisen
konnte, einen so oder so begründeten Parteistandpunkt betreffs der Be
deutung der Universalien, der prima und secunda intentio, sowie in
Bezug auf principium individuationis oder pluralitas formarum u. dgl.
ein. Von derlei Controverscn haben wir nun seit der Mitte des 14. Jahr
hundertes fast Nichts mehr zu berichten. Denn man zog es damals zunächst
vor, sich in derartigen Fragen kurzweg an den Einen oder Anderen der
Früheren anzuschliessen, und allmälig' liess die Mehrzahl der logischen
Autoren diese Dinge ganz bei Seite, um lediglich die Gesammtheit der
logischen Lehren in der Weise fortzubauen, welche Occam angebahnt hatte.
So verändert sich jetzt das Bild im Vergleiche mit der Zeit vor
Occam. Nach dem Vorbilde dieses Hauptes der Termiuisten tritt die
Lehrbuch-Form in den Vordergrund, und die Lehre von den proprietates
terminomm und namentlich die Consequentiae, oblzyalorial Insolubilia,
deren allmäliges Hervordrängeu schon in der vorhergehenden Periode
sich uns bemerklich gemacht hatte, werden jetzt, wenn nicht der aus
schliessliche, so doch der überwiegende Tummelplatz der logischen
Schritten. Der Inhalt aber dieser „modernen“ Doctrin ist derartig, dass
für mich als Geschichtschreiber schlechterdings keine andere Wahl blieb,
als die Dinge vorzuführen, wie sie eben liegen, wenn auch, wie sich
von selbst versteht, so concentrirt und kurz als möglich. Eine solche
Logik etwa durch allgemeine Ausdrücke zu beschreiben oder leitende
Gesichtspunkte zu excerpiren, ist ein Ding der Unmöglichkeit, denn wir
begegnen nur aneinandergereihten abstrusen Lehrsätzen und eben solchen
PRANTL, Gesch. IV. l
4
2 XX. Oceamismus. Nicolaus de Autricuria. ‚
Exercitien. Dass ich oft Hunderte ‘von enggedruckten Folio- oder Quart
Seiten in den Raum etlicher Blätter zusammendrängte, davon würde sich
der Leser überzeugen, sobald er in die von mir benützten Drucke Ein
sicht nähme, aber ich durfte demselben die Pein nicht ersparen, es auch
selbst zu erleben, wie denn solche Darstellungen‘ der Logik damaliger
Zeit "aussehen; denn die einzige anderweitige Darlegung des Sachver
haltes, welche darin bestünde, einfach zu sagen, dass diese ganze Logik
ein verstandloses Treiben sei, würde dem Geschichtschreiber mit Recht
verühelt und ohne genaue Nachweise auch nicht geglaubt werden.
Sogar die Lectüre und übliche Erklärung des aristotelischen Organons
trat nun eine Zeit lang ziemlich in den Hintergrund gegenüber der fast
ausschliesslichen und jedenfalls abstrusen Fortbildung der byzantinischen
Logik l), welche bis gegen die Mitte des 15. Jahrhunderts die herrschende
ist und auch nach den ersten Wirkungen der Renaissance noch bis in
das erste Drittel des 16. Jahrhuiidertcs in einer reichen Nachblüthe der
Scholastik ein äusserst zähes Leben aufweist 2).
Die Kirche hatte allerdings Grund genug, den Uccamismus zu ver
werfen, zunächst aus hierarchisc_h-politischen Motiven, sodann aber auch
darum, weil derselbe auf die Incommensurabilität des Dogma’s und der
natürlichen Vernunft hinwies (s. vor. Abschn., Anm. 733 f.), und in
dieser letzteren Beziehung musste nicht bloss das Centilogium, sondern
auch mancher Lehrsatz oder selbst mancher Beispielsatz der Logik
Occam’s einem Verdammungs-Urtheile Winterliegen. Ja auch die Pariser
Univarsität erklärte sich bereits in den Jahren 1339 und 1340 gegen
denselben 3). Und ein specieller Fall, welcher uns hier, wo die theolo
gischen Seiten der Zeitfragen nicht in Betracht zu kommen haben, grund
-sätzlich interessiren muss, liegt darin, dass Nicolaus de Alticuria
oder (richtiger) de Autricuria i. J. 1348 auf Anstiftung des aposto
lischen Stuhles von der Pariser Universität genöthigt wurde, mehrere
Lehrmeinungen zu widerrufen, in welchen wir nur scharf gezogene
Folgerungen der Auffassung Occain’s erblicken können. Derselbe nemlich
steigert die occamistische grundsätzliche Betonung der Erfahrung (vor.
Abschn., Anm. 745" u. bes. 1038) bereits dahin, dass er geradezu em
pfiehlt, den Aristoteles und den Averroes , deren Beweisführungen nicht
berechtigter seien, als die denselben entgegengesetzten, sofort bei Seite
1) Wenn ich hiebei ausdrücklich und absichtlich die von mir in die Geschichte
der Logik eingeführte Bezeichnung „Byzantinische Logik“ wähle, so berufe ich
mich auf meine Schrift „Michael Psellus und Petrus Hispanus. Eine Rechtfertigung.
Leipzig 1867“; denn‚so lange es Hrn. Thnrot (Revue arrhe'olog.) nicht beliebt, an
Stelle einer nichts-sagendcn Rechtbaberei wissenschaftlich jene Gründe zu wider
legen, durch welche ich den nicht-lateinischen Ursprung der Summula des Petrus
Hispanus wirklich bewiesen habe, muss es mir verstattet sein, das Resultat meiner
Forschung als unanfechtbar festzuhalten (s. auch folg. Abschn., Anm. 75).
2) Eine einseitig strenge Durchführung der chronologischen Reihenfolge der
Autoren würde allerdings es fordern, dass ich bereits hier im gegenwärtigen Ab
schnitte auch Petrarca und Boccaccio erwähnen müsste; jedoch der Leser wird es
sicher von selbst billigen, wenn ich die wenigen nothwendigen Bemerkungen über
die beiden Dichter erst unten im Zusammenhange mit den ersten Wirkungen der
Renaissance verbringe (s. t‘olg. Abschn., Anm. 2—16).
3).!!ulacus, Hisl. univ. Paris. Tom. lV, p. 257\ u. 265.
XX.‘Nicolaus de Autricuria. 'l'homas v. Strasshurg. 3
zu legen und überhaupt unter Vermeidung eines einseitigen Betriebes
der blossen Logik‘ sich lieber an die Dinge selbst (res) zu wenden,
bezüglich deren ihm noch dazu der richtige Standpunkt nur in einem
Atomismus zu liegen scheint‘). Vereinzelt allerdings war damals noch
eine derartige Ansicht; aber jedenfalls steht die Thatsache fest, dass trotz
aller kirchlichen Bekämpfung auf längere Zeit die occamistisclie Logik
das entschiedenste Uebergewicht erlangte. Ja wir begegnen Anfangs sogar
der Erscheinung, dass mit einer polemischen Stellung gegen Occam sich
zugleich in einigen logischen Lehren eine heil'älligc Zustimmung'verband.
So vertrat der Augustiner Thomas von Strassburg (gest.
i. J. 1357), welcher einen Commcntar zum Petrus Lombardus verfasste 5)‚
in den üblichen llaupt-Controversen einen thomistischen oder wenigstens
halbthomistischen Standpunkt, indem er sich häufigst an Aegidius von
Colonna anschloss; aber in ‚mehreren logischen Punkten folgte er Occam.
Vor Allem bestreitet er ja Occam’s Scheidung der Theologie und der
Philosophie (s. vor. Abschn, Anm. 964), da — abgesehen von dem
eminenten Beweis-Verfahren der Mathematik — auch die Theologie eben
sosehr wie die übrigen Wissenschaften einer syllogistischen Behandlung
fähig sei 6); und als positive Ansicht in dieser Beziehung wiederholt er
nim den thomistischen Dualismus des natürlichen und des übernatürlichen
lutellectus7). Auch schliesst er sich, selbst ohne irgend eine Polemik
4) Die betrefl‘endeu Behauptungen dieses Nieolaus sind gedruckt in den meisten
Ausgaben des Petrus Lombardus (als Anhang zum lV. Buche), dann bei Bulaeus
a. a. 0. p. 308 11., und wieder bei Du Plessis d’Argentre, Coll. iudic. d. nov. ermr,
Vol. l, p. 355 ff. Wir entnehmen aus denselben zu unserem hiesigen Zwecke
Folgendes: De rebus per apparentia naturalia quasi nulla cer-litudo haberi potestg
illa tamen modica potest in brevi tempore haberil si homines intellectum suum con
vertunt ad rcs, non ad intellectum Arislotelis et commentatoris (d. h. Averroes)....‚
vidi in dietis Aristotetis et commentataris mille quaestiones determinalas, per
quas videbatur mihil quod ita possent teneri rationes oppositae, sieutpropositae ab
eis . . . . . . .. Cum no!i!ia‚. quae potest haberi secundum apparentia naturalia, posset in
modice tempore mu'llum admiraria quod aliqui student in Aristotele et Commeutatore
e! usque ad aetatem decrepitam et propter eorum sermones logicac deserunt res
morales et causam bani........ In rebus naluralibus non est nisi motus localis;
disgregationis et congregationis alomalium. Einen anderen speciellen Satz werden
wir unten bei Peter v. Ailly benützt finden, s. Anm. 470.
. 5) Thomae ab Argentina, eremitarum divi Auguslini prioris ‚generalis, commen
taria in IV libros sententiarum Genaue 1585 fol. Es gehört jene ganze Leicht—
fertigkeit, mit welcher K. Werner’s Werk über Thomas v. Aquin überhaupt ge—
schrieben ist, dazu, um (Bd. lll, S. 122) den Thomas v. Strassburg kurzweg als
Uccamisten zu bezeichnen.
6) L. I, Prol.‚ quaest. 2, art. 1, f. 6 v. A: Diva, quod theologia est vere
seientiaz quia ille habitus, qui probat aliquid de suo subiecto non minus in
lallibiti rationes quam oeeonomica vcl politica scientia de subiecto suo, ille, inquaml
habitus est aere Iscie'ntificus . . . . . .. forte dicetur contra me....., quod illa, quae
traduutur in !heologia, non ostenduutur demonstrative..... Respoudeo: au! per
v mlemonstrationem intelligis potissimum demonstrahonem, et sic solum mathematiea
esset seientiag..... aut intelligis syllogismum ef/icaciter concludeutema quamvis pro
cedat ez aliquibus suppositisa et sic rationes tlzeologicae possunt diei demon
strationes _ i
7) Ebend. qu. 3, art. 3, f. 13 r. B: Secundum duplicem eapacitatem intellectus
dupliciter loqui possumus de eius obiecto adaequata Possumus enim considerare
intellectum humanum secundum suam capaeitatem naturalem.... sine in/tuentia super
. 1
t
4 XX. Thomas v. Strassburg.
gegen Occam, sowohl betrefl's der Universalienfrage S) als auch in Bezug
auf das principium individuationis Q) lediglich au Thomas (Abschn. XVll,
Anm. 519 f.) und an Aegidius (vor. Abschn., Anm. 380) an; und nur
folgerichtig ist es daher, dass er die Controverse über die Individuation
der Engel unter Hindeutnng auf die oceamistische Denkweise gleichfalls
im Sinne der Thomisten-Schule erledigt‘o). Der nemlichen Auctorilät
folgt er auch in der Frage über unitas formae“), und betreffs der
naturall; alio modo secundum suam capacitatem obedienlialem deo in/luente et
supernaturaliter cooperante...... Si sumitur primo modo‚.... eius abiectum adaequa
tum est ens phantasiabile mediale vel immediale; et appello ens pliantasiabile imme
diale, quod proprie cadit sub phantasmateg sed mediale, cuius cognitio argutive vel
illative vel quocunque alio modo deducibilis est ex phantasmate..... Si autem capa
citas intellectus sumitur secundo m0do,.... eius abiectum adaequatum est ens in
quantum ens, sive ens universaliter sumptum comprehendens creaturam et creatorem.
8) L. I, dist. 37, qu. 1, art. 1, f. 109 v. A: universalia non dicuntur esse
ubique positive, sed privalive, quia nusquam per se samt,- inquantum enim universalia
suntj tunc abstrahunt a conditionibus individuanlibug quae sunt hic et nahe, et per
consequens abstrahunt ab ubi et a loco art. 3, f. 111 r. B: Sicul natura
universalis non generatur per se, sed generatur ad generationem allcrius, pala, ad
generationcm particulariunu ut ait auctor Sex principiorum (s. Abschn. XIV, Anm.
461 1.), sic etiam non movetur per sc, scd si sibi competit aliquod moveriv hoc
solummodo sibi competit ad motum allerlus, sc. ad motum particularium...... Nulla
substantia spiritualis est in loco circumscriptive. .
9) L. II, dist. 3, qu. 2, art. 1, f. 141 v. A; Duplex est modus individua
tionis ; unus in rebus materialibusy alius in rebus immatcrialibus . . . . .. Circa primum
est advertendumy quod appellando principium individuationis illudp quo radicaliter
contingity plura solo numero iii/ferentia esse in eadem specie modo naturalia sic
quantitas est principium originale sive radicale ipslus individuationisa quia pro tanto
plurificanlur aliqua in eadem speciei quia divisa est eorum maleria; sed secundum
modum, quem oidemusl materia non dividitur nisi extensa per quantitatem......
Supernaturali tamen modo distincta individua materialia per divinam potentiam
possunt fiart' in eadem specie sine omni quantitate.
10) Ebend. f. 142 v. A: Sed quantum ad individuationem substantiarum sepa
ratarum est adaerlendum, quod secundum eos, qui quemlibet angelum dicunt specifice
differre ab altero angelo (vgl. Occam, vor. Abschn. Anm. 815), oportet diceres quod
per idem angelus constituatur in esse specifico et in esse individuo. Secundum eos
aulem, qui plures ponunt angelus in eadem speciep esset dlcemlum, quod per proprie
tatem liypostaticam angelus constitualur in esse individuali art. 2, f. 143 r. B:
quamvis dubium sit ad utramque parlem, credo tamen probabilius esse tenendums
quod nunc de facto omnes angeli diffcrant specie Vgl. Aegidius (vor. Abschn.,
Anm. 382 f.), Armand (ebend. Anm. 638 f.), und ganz besonders Pseudo—Thomas
(ebd. Anm. 308) und Durand (ebd. Anm. 570).
11) L. lV, dist. 13, qu. 1, art. 1, f. 112 v. A: Si in homine vel in quacunque
alia re essent plures formae substantialeg tunc illa res esset ens per accidensj quia
non haberet-unam essentiam.. Si plures formae substantiales essent eiusdem rei,
tunc aliquae essent fraslra, quia frustra fit per pluras quod aeque fieri polest per
pauciora... .. (B) lstae se habent per ordinem secundum virtualem inclusionem....
usque ad animam intelleolivaml quae virtutes omnium praecedentium in se compre
hendit et ideo ipsa sola posita in materia potest exercere operationes omnium cete
rarum...... (f. 113 v. B) Licet quaelibet pars dif/initionis dicat formam, tamen
huiusmodi partes non dicunt aliam et aliam formam realiter et essentiatiten sed
dicunt eandem formam seu naturam secundum rem, sub alia tamen et alia ralione,
quia hoc‚ quod differentia exprimit sub ratione delerminatay hoc idem eæprimitur per
genus sub ratione communi et indeterminata. bievcmndlage dieser Ansicht zog sich
seit Gottfried v. Fontaines und Johann v. Paris (VOI‘. Abschn., Anm. 70 u. 74)
durch Pseudo-Thomas (ebd. Anm. 291) und Aegidins (ebd. Anm. 384) bis zu
Herveus (Anm. 421) hindurch.
xx. Thomas v. Strassburg. 5
intensio et remissio formarum schliesst er sich an Durand und Hurleigh
an 12), sowie er auch in der begrifflichen Auffassung der Form gegen
den Scotisten Mayron (s. vor. Abschn, Anm. 533) Partei für den Tho
mismus nimmt 13). Auch bezüglich der formalitates befindet er sich im
vollen Gegensatze gegen Occam (vgl. ebend. Anm. 817), indem er die
Unterscheidung einer absoluten und einer relativen Identität festhält und
somit hierin dem Scotus und seinen Anhängern folgt I4). Ebensowenig
theilt er über den Begriff „suppositum“ Occam’s Ansicht (s. ebend.
Anm. 839), sondern nähert sich im Gegensatze gegen Mayron (ebend.
Anm. 548) am meisten der Lehre Durand’s“). Hingegen die Angaben
über das Wesen der Definition lauten bei ihm sehr occamistisch (vgl.
ebend. Anm. 1012), wenn er auch darin von Occam abweicht, dass er
die definitio per additamentum nur auf die Accidentien beschränkt wissen
will‘s); desgleichen benützt er einmal gelegentlich Occam’s (ebend.
Anm. 831) Unterscheidung zwischen absolulum und cormotativum“).
12) L. I, dist. 17, qu. 2, art. 2, f. 73 v. A: Forma suscipit magis et minus
secundum diversos gradus in esse, secundum quod dat magis et minus esse subiecto
propter maiorem et minorem dispositionem ipsius subiecti...... Essentia essentialiter
el intrinsece sinc sccundum gradus in essentia in nulla variola eidem subiecto dat
magis et minus esset secundum quod ipsum subiectum est magis et minus dispositu-m.
S. Durand (vor. Abschn., Anm. 573) und Burleigh (ebd. Anm. 607).
13) L; III, dist. 32, qu. 1, art. 3, I'. 36 I'. B: videtur esse quaedam opim'o,
quae pom't, quod forma sit tota quidditas rei..... (v. A) Sed secundum omnes phi
losophus ex materia et forma fit per se unumg ergo ez ipsis fit per se quidditas
ana, et per consequens ipsa materia, sicut spectat per se ad rei unitatemy sic spectat
per se adv-rei quidditatem.
14) L. l, dist. 31, qu. 1, art. 4, f. 99 r. A: Duplex est identitas; quaedam
absolata, et ista est idem, quad rei unilas et opponitur dicisioni et per consequens
diversitati non relalivael sed privativum et ista identitas non est delerminali generisy
sed transcendenlisl quia in omni genere reperiturj sicut etiam ipsa diversilas. Alia
est identitas relativa, puta, qua idem relaliue respicit se ipsum, et illa non opponitur
diversilali relativae‘, quia relative dioersum opponitur diverse. Vgl. Scotus und
Mayron (vor. Abschn., Anm. 149 ff. u. 549).
15) L. III, dist. 6, qu. 1, art. 1, f. 14 r. B: Supposilum creatum sic differt
a natura, quod tamen non includil in se rem aliquam inlrinsecey quam non includat _
natura, sed tantummodo modum rei, puta, ‘modum per se essendiy quem consequitur
ez hoc, quod ad esse suae actualis ezistentiae laliler coniungilun quod alteri suppo
sito in subsislendo non innititurv quia laliler debemus supposilum ponere esse con
stitutumy quod ipsum sit ens per se praedicanienti substonlioel et tamen realiter
differat a natura, cuius est supposilum S. bei Durand ebd. Anm. 556 m
16) L. IV, dist. 1, qu. 2, art. 1, f. 61 v. B: De diffinitione possumus loqui
triplieiterg uno modo largissimev alio modo propriissimq tertio medio modo nec nimis
large nec etiam nimis strictm Primo modo omne, quod est nominabile seu aliquo
nomine significabith est diffiaibite, qaia, ut sie, diffinitio non est aliudy quam distincta
expressio illiusl quod per nomen fuit empressum confuse el indislincteg isto modo
possunt difpniri negativay privativa ac etiam quaecunque figmenta . . . . .. Secundo modo
nihil ponitur in diffinilione, nisi sil intiinsecum rei diftinilae et spectet ad essentiam
eius; et sic sola substantia diffim'tar. Tertio modoa quamvis res difnnialur per ca,
quae sunt sibi intrinsecaj puta per genus et difl'erentiam, tarnen, quia dependet ab
aliquo extrinseco in tantumy quod sine eo perfecte noti/icari non patest, ideo talis
diffinilio datur per additamentum et sic diffiniuntur accidentiat et quia
difinitio est sermo dicensa quid est esse rei1 ideo accidentia absoluta non possunt
perfecte diffiniri sine subiectov cui insunt, nec respecliva sine termino, ad quem sunt.
17) L. l, dist. 7, qu. 1, art. 1, f. 49 v. A: Scienlia connolat respectum ad
scibile, quamvis ipsa sit in prima specie qualitatis..... Talc accidens copulatum
6 Q Axx. Thomas v. Strassburg. Go'ddam. Holkot.
Dagegen verschmäht er wieder Occam’s Erörterungen über das Verhältniss
des zukünftig Möglichen zu Gottes Wissen (s. ebend. Anm. 1039), und
beruhigt sich ‚sehr naiv beim Willen Gottes 18).— Eine einzelne gelegent
liche Notiz zeigt uns, dass die Lehre von den Exclusiv-Sätzen für jene
Fälle, in welchen relative Begriffe in ihnen auftreten, von Verschiedenen
in verschiedener Weise erweitert worden war 19).
Der Franziskaner Adam Goddam, welcher jener nemlichen Zeit
angehört, mag für die Theologie als Occamist gelten; betreffs der Logik
finden wir in seinem Commentare zum Sententiarius nur die Anwendung
oder Anführung der allgemein geläufigen Regeln, und namentlich keinerlei
Aeusserung über die schwebenden logischen Parteitlontroversen. Nur
das Einzige haben wir zu erwähnen, dass er Occam’s Trennung zwischen
Logik und Trinitätslehre nicht billigt, da das principium identitatis auch
für die Theologie gelten müsse, wenn dieselbe nicht zum Gespött werden
solle; es seien daher die angeblichen Widersprüche durch Verschiedenheit
der Supposition zu lösen“).
In eben dieser letzteren Frage ist auch der Dominikaner Robert
Holkot (gest. 1349), von welchem wir einen Commentar zu Petrus
Lombardus und eine etwas zweifelhafte Schrift „Determinationes quarum
dam quaestionumd besitzen”), von Uccam grundsätzlich geschieden,
(diess ist ein aristotelischer Begriff, s. Abschn. lV, Anm. 513) quantum ad suum
proprium signihcatum non debet sumi in sensu copula/ivai pula, quod dicat absolutam
et respectum . . . . .. Scientia enim non dicit qualitatemj et relationemv sed dicit quali
tatem sub relationeg et ideo non obstante illa connolulioncv qua cemit respectum ad
scibile, ipsa tamen simpliciter loquendo dicitur qualitas absoluta
18) Ebend. dist. 38, qu. 1, art. 2, f. 112 r. A: beus certa scientia cognovit
futura contingentia ab aeterno..... Per praedictam cerliludinem divinas scientiae non
. tollitur contingentia a rebus contingentibuss cum scientia dei non sit causa rerum
nisi mediante voluntate.
19) Ebend. dist. 21, qu. 1, art. 2, f. 81 r. A: Uictt'o cxclusiva addita uni
rclativorum ext-ludit alterum, quial quamvis dictio ezclusiva non excludal a ter-minor
cui addilur, illud, quod est de suo conceptu priucipali, excludit tamen omne illud,
quod est de conceptu secundariog sed unum rclativum non est de conceptu principali
alterius, sed tantummodo secundario....... Sed est quaedam opinio, quae simpliciter
tenet oppositum huius, quia diclio exriusiva solummodo illa excludit ab invicem,
'quae ab invicem possunt in essendo separarig sed unum retalivorum non potest
separari ab altero nec in essmdo nec in intelligeado...... Sed illa non concludunl,
et communis opinio tenet oppositum. Bei Occam (vor. Abschn., Anm. 928) finden
wir Nichts derartiges.
20) Adam Goddum super quattuor libros sententiarum Paris 1512. fol. f. 43
v. B: bico1 quod nec in divinis nec in creaturis debent contradictoria verificari de
eodem simpliciter pro eadem re. Probatury quia hoc esset oppositum primi principii
de quolibet tesseg item iraponere /idei lalc inconveniens est exponere /idem derisioni
infidelium Talia contradictoria veri/icantur de eodem conceptu dei, pro alio
tamen et alio supponente etc. Was das principium idenlitalis betrifft, s. im vor.
Abschn. bei Mayron, Armand und Gratiadei (Anm. 522, 628, 672).
21) Roberti Holkot, natione Angli, pro/essione sacri Praedicatorum In quatuor libros Senleutiarum quaestiones argutissiniae (Juardam ocrodnifneirse,nl-iar.
De imputabilitate peccati .. betervninationcs item quarundam aliarum quaestionum
Seit 1497 mehrmals in Lyon in Quart gedruckt; ich benütze die Ausgabe v. 1518.
Was übrigens die Autorschaft der Determinalioncs quaestionum betrifft, so haben
dem Texte derselben bereits die Herausgeber die Bemerkung vorgedruckt: Non
desunt, qui eas a discipulis Hol/rot collectas patent, aut ab ipso inter promendum in
gymnasio publico dictatasl cum alii etiam scriptus ab ipso velinL
. xx. Holkot. 7
während er im Uebrigen denselben fast wörtlich wiederholt. Er will
nemlich allen Ernstes neben die logica naturalis eine ganz eigene logica
fidei stellen, welch letztere als logica singularis auch gegen das lden
titäts-Gesetz verstossen dürfe und vor Allem den Satz zulasse, dass 1:3
sei (vgl. Oceam, vor. Abschu., Anm. 791 u. 828), was eben Aristoteles
nicht eingesehen habe; und deshalb dürfe auch die aristotelische Logik
nicht als „formaüs“, d. h. allgemein gültig, bezeichnet werden, da sie
nur für das sichere Sinnesgebiet, nicht aber für das katholische Bewusst
sein als solches, gelte”). Die Erörterung aber über die Universalien
stimmt nicht bloss in der ganzen Terminologie, sondern namentlich auch
in der Lösung eines Einwandes betreffs der Qualität (s. ebend. bes.
Anm. 804 u. 812) nahezu wörtlich mit Occam überein 23). Ebenso wird
hier in der Lehre vom Urtheile Occam’s Scheidung in propositio men
talis und vocalis aufgenommen (vgl. ebend. Anm. 772); sowie aber
schon die Ausdrucksweise betreffs der letzteren viel entschiedener lautet,
22) Super Sen!en!. L. l, qu. 5, H: Non es! iuconveniens, quod logica naturalis
deficiat in eisy quae fidci sunt . liationalis logica fidei alia debet esse a logica
naturali oportet ponere unam logicam fidei, modo philosophi non viderunty
aliquam rem esse unum et tres Sunt igitur in logica fidei tales regulae, quod
omne absolutam praedicatur in singulari de tribus et non in pluralig alia, quod
unilas tenet suum consequensr ubi non obviat relationis oppositum (wie nemlich die
Relation zwischen Vater und Sohn in der Trinität). Estne logica Aristolelis
formalis an non? Dico, quod, si non vis vacare logicam formalem nisi illamy quae
tenet in omni materia, tunc palet, quod non. Si vis vacare logicum formalem
illam, quae per naturalem inquisitionem in rebus a nobis sensibilitcr natis non capit
instantiaml dico,‘ quod sic ln argumentis de Christa oportet habere togicam
singularem quia ibi de eodem supposito oportet concedi contradictoria cum speeifica
tione diversarum naturarum Ebenso Determ. quaest. 10, D: Es! inquirendum, an
logica Aristotelis et quae communiter traditur in sclzolisj sit formalis an non. Ouod
non; quia paucae regulae vel nullaea quas ponit in libro Priorum et alilzi, tenent
in omni materia Causa est, quia Aristoteles non viditl quod una res esset una et
tres . . . . .. Mullas dedi!, quae non sunt verae in omni materia, quia capiunt instan
tiam in lerminis, quibus utimur in divinis. E! ideo dieitur, quod illae regulue non
sunt formales, quia sermo concludens per se concludit in omni. catholieus
obligatus ad tenendum pro principiov quod una res est tres res, non es! obligatus ad
sustinendum tales regulas logicales nec debet admittere formas argumentorum nisi in
illa material pro qua dabantur ab Aristotele. quia non ab eo dabantur nisi in
materia certa. Theologische Erörterungen über contradictoria in der Triuität s.
ebend. E u. K.
23) Super Sent. L. 1, qu. 6, H: Proprie loquendo..... soli conceptus et voces
vel saltem signa ad placitum instituta sunt in genere, quia tantum ista incom
pleza ponuntur in genere. quae sunt partes propositionuni. sed huiusmodi non sunt
nisi signa vel conceptus vel voces Posset esse dubium, an genera genera
lissima et universaliter omnia ordinabilia in coordinationibus praedicanzentalibus sint
voces vel conceptus Quod non sint coneepms, probo: Onmis conceptus mentis est
qualitas, sed substantia est genus generalissimum et est conceptus mentisg ergo sub
stantia est qualitas. conclusio fa!sa‚ quia nulla substantia (N) Ad dubium dicoq quod omnia praedicanienta sunt in genere eqsutaliqtuaatliistasloquendo
de praedicamentisl quae sunt conceptus vel vocesj nam praedicanzenta sunt signa
communia instituta, vel naturaliter signa, sicut conceptas, vel ad placituma sicut
voces Scienduni tarnen, quod conceptus positi in coordinatione praedicamentati
dupliciter possunt supponerej vel pro sel et sic vocatur suppositio simplcx, vel pro
suis signi/icatisy et sic vocatur suppositio personalng et secundum has diversas suppo
sitiones solvuntur argumenta
8 XX. Holkot. -
so ist auch hier zum ersten Male die Ansicht Occam’s dahin gesteigert,
dass bei der propositio vocalis. welche gar kein einheitliches Ilrtheil sei,
überhaupt nicht von Wahrheit oder Unwahrheit gesprochen werden könne,
und dass die Wahrheit, welche sonach nur dem mentalen Urtheile ein
wohnt, nicht etwa eine vom Urtheile getrennt bestehende und durch
dasselbe bezeichnete „Sache“ sei24). Was über futurum contingens
gesagt wird, ist völlig gleichlautend mit Occam 25). Auch was Letzteren
über den syllogismus eazpositoriuc bemerkt hatte (s. ebend. Anm. 978),
wird hier nur in präciserer Fassung wiederholt, zugleich aber knüpft sich
hieran wieder der Blick auf die Theologie, d. h. auf die Unmöglichkeit
der Anwendung des genannten Schlosses auf die Trinität, zu welcher
man ja überhaupt eine ganz andere Logik braucthG). Ausserdem aber
müssen wir aus Holkot die sehr beachtenswerthe Notiz entnehmen, dass
bereits zu seiner Zeit die Lehre von den obligatoria in der Schule der
Logik als formulirte Technik (ars) umliefv wovon wir allerdings einige
primitive Spuren schon oben (Abschn. XVlI, Anm. 625 f.) trafen, aber
zugleich nicht im Stande sind, die weitere bisherige Fortbildung etwa an
24) Ebend. L. ll, qu. 2, F: veritas et falsitas non sunt accidentia absoluta
vel inhaerentia propositionibus distincta realiter ab ipsis . . . . .. (G) Verilas proposi
tionis nan est res signihcata per propositioneml quia tunc aliqua propositio esset
vera, quae nullam haberet veritatem ut „Cacsar non est chimaera", ubi termini
non supponunt pro aliquibus rebus (J) videndum est de proposilione, quae con
fertur huminibus, et de ea sunt.dubia. Prinium, an aliqua propositio vocalis
posset esse vera vel falsa. Videlnr, quod non; qnia, quod non esl‚ nec est verum
nec falsum; sed propositio vocalis nunquam estf quia, quando subiectum esl, prae
dicatum non est . . . . . .. (K) Proposilio vocalis naturaliter habet qualuor; prima,
quod producitur successiveg secundoy quod partes non manentg lerlio, quod est quae
dam multitudo vocumgmu quarto, quad esl naturale signum imaginationis ipsius
proferentis .. Sed ab impasitione et ad placitum habetl quod signi/icet homini
hanc rem eaiteriorema quamcunque voluerit .. (o) Palet ez dielis, quod nulla
oratio vocalis est vera vel falsag ideo institutum ext, quod sic debet iudicari
de oratione vocalis ac si esset res permanens tota simul existens in ultimo instanti
prolationis . . . . .. (P) Propasilio vocalis non causat nisi unam intentioncm mentalemy
quia significalio, quae repraesentat naturaliter vel phantasialiter duas voces, non facit
propositionemj sed quandam congeriem intentianum.
25) Ebend. qu. 2, Y: Reslal videre‚ an in propositionibus de futura in
materia contingenti sit determinata veritas in uno contradictoriorum et falsitas in
reliqno. Et videtur sententia Arislolelis, quod non l/nde videlnr, quod neutra
pars in materia contingenti est vera vel falsa. opinio autem theologorum huic est
coulraria; credimus enim, deum scire omnium contradictoriorum determinale
alteram partem ‚- alias prophetia eSSet impossibilisa nec ei oporteret credere S. vor.
Abschn., Anm. 1039.
26) Delerm. quacsl. 10, E: bubium est de forma syllogismi exposilorii, an
valeat in omni materia. Et arguilur, quod nan Non tenet in divinisl ergo non
est formatis (s. Anm. 22). Nam non sequitur hlste deus est incarnatusl lste
deus est paler, Ergo pater est incarnalus“. . . . . . .. (F) Tria requiruntur ad formam
syllogismi exposilorii. Prime, quod sit ex duabus praemissis singularibusy quarum
subiecta sunt duo pronomina demonstrativa cum aliquo termino communi Secundo
requiriturq quod ipsa demonstrent unam rem numero, quae sic sit und, quod non sit
plura et quaelibet illarum; ,... . deus autem est plures res, quia plures personae et
etiam quaelibet illarum; et sic intelligit 00kam, licel minus distincte hoc ezprimaL
Terlio rcquirilur, quod habeat dispositionem tertiae figurae, et haec forma tenet
uniformiter in quacunque materia Secundum ista syllogismus expositorius nunquam
posset ficri ez terminis supponentibus pro deo vel divina essenlia, quia essentia divina
est realiter plures res et quaelibet persona divina. Vgl. unten Anm. 394 f.
xx. Holkot. Gregor v. Bimini. g
usu-uv
bestimmte Autoren-Namen knüpfen zu können; was hier angeführt wird,
enthält bereits die Begriffsbestimmungen der ob!iga!i0‚ positio und depo
sitiofl). Weiteres hierüber s. unten Anm. 160 lLa 191 III, 311 ff.
Ja aus einer späteren Notiz, welche noch dazu einen uns weiter nicht
bekannten Bosetus als einen Vorgänger Holkot’s nennt, müssen wir
schliessen, dass Letzterer sich auch schon mit dem Gebiete der lnsalu
bilia beschäftigt habe 2“1), welches Wir erst weiter unten (Anm. 172 fl’.,
307 III, 350 ff.‚ 425, 465 ff., 569 fl'.) näher darzustellen haben‚
llber Augustiner Gregor von Bimini (gest. i. J. 1358), welcher
die ersten zwei Bücher des Petrus Lombardus commentirtez"), hat es
völlig verdient, dass in der späteren Zeit sein Name jedesmal in den
Verboten oder Verwünschungen der occamistischen Logik wieder genannt
wird, wenn auch bei einigen Punkten kleine Differenzen zu Tag treten.
Allerdings fügt er bezüglich der Ausscheidung des Dogma’s aus der
Logik zu dem Motive Goddam’s (Anm. 20), dass dann die Theologie als
etwas Unvernünftiges verächtlich werde, noch den ergötzlichen weiteren
Grund hinzu, dass bei solcher Scheidung der Gebiete den Theologen das
Vergnügen entzogen würde, sich unter einander und mit den Ketzern
herumzuzanken 3°). Aber in der Logik lässt er sich fast gänzlich von
Oceam führen. Von der Priorität der intuitiven Erkenntniss des Singu
l'a'ren gelangt auch er zu einem Verwirklichungs-Processe des Erkennens,
welchen er jedoch etwas mehr in parallel laufende Functionen zerlegt“),
27) Super Senlent. L. ll, qu. 2, DD: Supponendae sunt atiquae regulae logi
mies, quae in arte obligatoria difiusius pertractantur. E! est primo scien
dum, quod, quando opponens ponit casum, el quando respondens admittity respondens
est obligatus ad respondendum secundum casum, et quandocunque dicitur ab apponente
„ponalm‘, quod ita si!“‚ vel aliquid aequivalens. fit respondenti una positial quae
est species obligationisl si admittat. Secundo suppanol quod omne sequens ex for
maliter concessa est concedenduml et quod omne repugnans cst ncgandum tanquam
impertinens rerlio suppana ex eodem arte, quod omnis positio acquiralet uni
depositioniy quia illa aequivalel respondenlil quial si panituri quod lu cs ltamaea
tunc deponilur ista ntu non es Bomae“, et ideo, qui posuit unum contradic
loriumy deposuit reliquump et e contraria ouarta suppono hanc regulamz Posito falso
contingenti non est inconveniens concedere impossibile per accidens.
28) latu Maioris Scotus, Libri quos in artibus etc. (s. Ahscbn. XXIl, Anm. 420)
II, f. XLIX r. B: Accepla illa mcntali „Omnis propositio mentalis est universalisu
illud praedicatum non supponit pro hac ipsa propositioneg ergo pars propositionisy
imo nulla proposilim potest suppouere pro propositionis cuius est pars . . . . . .. lstae
sunt rationes eius (d. h. des Petrus v. Ailly, s. unten Anm. 474 fl‘. u, Abschn. XXll
Anm. 439), quae fuerunt olkot et llaseti ante eum.
29) Gregorii Ariminensis tliealogi cucquisilissimi tectura super Primo et Secunda
Senlenliarum (herausgegeben von Paulus Genazano). Venetiis 1532. fol.
30) L. I, dist. 5, qu. 1, art. 1‚ f. 52 r. A: Quiiiam dicit (d. h. Oceam, s.
vor. Ahschn., Anm. 791, 802 u. S28), talem modum arguendi in omnibus tenere
praeterquam in divinisy et causa est1 quia nunquam alibi possunt tres rcs, quarum
nulla est aliay esse una res numero .... .. Sed haec responsio est omnino irrationa
lisy tunc quia sic dicenda tollitur amnis uia ad probandum vel reprobandum aliquid
circa divina ; cum enim catholici valent aliquid probare contra haereticosl pro libilo
dicetun discursum et omnem illalionem non valere, et sic nihil ca: 'credilis aut
in scriptura contentis poterimus contra ipsos arguerc. Tum quia sic dicere nihil
aliud esta quam fidem nostram catholicamque doctrinam contrariam esse certae rationi
plane confiteri sicque falsum ac per hoc contemnendam propria confessiane asserere.
31) L. l, dist. 3, qu. 3, art. 4, f. cs v. Bv Notitia intuilioa rei singularis est
prior abstractica (s. vor. Abschn.‚ Anm. 746). Ebend. qu. 2, art. 2, f. 46 r. B:
lo xx. Gregor v. Bimini.
r
so' da'ss er, während die res insensibiles der Offenbarung vorbehalten
bleiben 32), für die sensibilia non sensata nur eine unbestimmt allge
meine, ja verworrene (eonfuse) Erkenntniss übrig lässt33). Während er
daher Occam’s Eintheilung der nolitia in simplex und complexa aufnimmt,
führt ihn die Unter-Eintheilung der ersteren in immediata und non
immediata zu einer Abweichung von seinem Vorbilde 54). NemlichOccam
hatte ja die Annahme einer species repraesentans als ilherflijSSig be
zeichnet und mehrfach bekämpft (s. vor. Abschn., Anm. 757 fl'.), Gregor
hingegen erblickt in ihr unter Ausdrücken, welche uns an l-lerveus (ebd.
Anm. 409) und an Armand (ebd. Anm. 630) oder sogar noch mehr an
Scotus selbst (ebd. Anm. 113) erinnern, den einzig möglichen Erklärungs
grund dafür, dass Sinnes-Eindrücke abwesendel‘ Objecte in bestimmter
Weise (determinate, d. h. nicht mehr bloss confuse) festgehalten und
erkannt werden“). Doch ist diese Meinungsverschiedenheit genau ge
nommen nicht so gross; denn gerade, weil Gregor die species reprae
senlans nur in den dem Sinneseindrucke nachfolgenden Erkenntnissact
verlegt, kann er sie vollständig mit demjenigen identificiren, was Occam
(s. ebend. Anm. 758—760) als imago oder als idolum oder als notum
bezeichnet hatte 36). Eine neue Wendung ist es hinwiederum allerdings,
omnis res crealaq quam per intellectum cognoscimusa aut cognoscitur a nobis imme
diate in se ipsa sic, quod nolitia illa ad nullam rem vel medium rcpraesentalivum
termi-naturi aut cognoscitur in specie propria a se causalay aut in conceptu aliquo
proprio aut communi ficto seu formato per animam. Vgl. ehend. Anm. 745 ff.
32) Ebend. qu. 2, art. 1 u. 2, f. 45 u. 46. ‘
33) Ebend. qu. l, al‘t. '2, f. 43 v. A: Sensibilia non sensata non possumus
intelligere nisi aliqua specie ficta seu conceptu simplici sibi proprioj in conceplu
autem communi iis et aliis possumus illa intelligerev non tamen distincte et in spe
cialip sed con/usc tantum et quadam nolitia generali communi illi et aliis.
34) Ebend. art. 1, f. 37 r. A: Notitiarum alia est Simplex, alia est complez'a,
quae dicitur affirmatio et negativ. ltem eorum, quae simplici nolitia cognoscunlun
aliqua suntl ad quae huiusmodi notitiae immediate obiectice determinnnturl quaedam
veru, ad quae non immediate terminantur notitiael sed ad eorum species scu imagines
in anima existentes ltem quaedam nolitia est sensualis. quaedam intellectualis.
S. ebend. Anm. 752.
35) Ebend. art. 2, f. 42 v. B: Quamvis onmis species existens in intellectu sit
abstracta ab omnibus illis conditionibus in essendoy quia scilicet nec est quanta eat-k
tcnsiue nec situm ltabensq et sic de aliis conditionibus malerialibus et corporalibua,
non quaelibet tamen est sic absoluta in repraesenlandm sed per aliquas species
rerum sensibilium inertensas et ab omnibus conditionibus materialibus abstractus
singularia illa et cum suis conditionibus singularibus et materialibus intelligimus
delerminate ln intellectu sunt species determinate aliqua singularia repraesen
lautes; alioquin oportet concedereq quod nullius singularis absentis determinate
habemus reeordalionem aut memoriam vel aliquam cognitionem
36) Ebend. qu. 3, art. l, f. 46 v‚ A: Notitia intuitiea est nolitia Simplex,
qua formaliter-aliquid immediate in se ipso cognosciturg abstractiz-a vero esl nolitia
simplexa qua formaliler aliquid in aliquo medio repraesentatico (B) cognita imagine vel specie in memoria existente, inquantum esctogniomsacgiot,ur cogno
scitur etiam per eandem notitiam res ipsa. cuius ipsa est species, a qua re causala
est species ipsa ln visione specularia quam moderni vocant abstractivama non
uidetur res ipsa in se immedialel sed tantum medianle sua imagine Non onmis
risio imaginis est visio abstraotiva rei1 cuius est imagoa sed ea tanlunb qua videtur
imago tanquam imago (f. 47 r. A) Eadem nolitia numero est intuitivu et abs- o
trec/ivai sed non respectu eiusdemg imo omnis nolitia abstractica est intuitive, non
autem onmis intuitica est abstractira . . . . .. Notitia, qua cernitura ut est imugoi est
I
i\
xx. Gregor v. Bimini. 11
wenn Gregor hiefür auch den Begrilf der Form des Objectes substituirt 37).
Aber obgleich auf diese Weise überhaupt ein etwas grössercs Gewicht
auf “die Objectivität des Erkennmiss-Gegenstandes füllt, bleibt dennoch in
Folge jener eigenthümlichen Unentschiedenheit, welche uns schon bei
Oceain selbst (ebd. Anm. 763 fl'.) begegnete, die Möglichkeit oll‘en, gerade
das Zusammentreffen des subjeetiven Denkgebildes (fictum, imaginatum)
und des äusseren Objectes (esse reale extra animam) hervorzuheben
(vgl. ebd. Anm. 760 111), wovon natürlich bei den hloss eonnotativen Be
grill‘en (s. ebd. Anm. 917 fl'.) eine Ausnahme besteht 38), sowie auch
bei Begrifl'en, welchen kein Reales entspricht, z. B. bei „vaeuum“, zwischen
significatio und entitas unterschieden werden muss 39). Das Zusammen
trell'en des subjectiven und des objectiven Momentes führt daher auch
dazu, dass bei unbestimmt allgemeinen liegrifferubwienaliquida res, ens“,
stets gefragt werden muss, ob sie eine Aussage überhaupt oder eine
wahre Aussage oder einen ohjeetiven 'l‘hathestand bedeuten 4°). - Die
Frage über unilas formae beantwortet Gregor völlig im Sinne Oceam’s
(s. ebd. Anm. 818) in einer sogar noch gesteigerten Ausdrucksweise“),
und auch bell-elis der intensio et remissio formarum (ebd. Anm. 819),
welche er besonders an dem theologischen Begrill'e „cart'tas“ erörtert,
(B) Imaginans intuitiua speciei et abstraetiva rei ad extra . aspicit..alPieqruiidmaet
intuetur imaginem sive cuusatam a sensibus sive fictam per animam
ginationem fictam- et formatam idolum est imoginatunL
37) L. II, dist. 7, qu. 3, al't. 1, f. 51 r. B: Specialitcr et proprie forma est
similitudo seu imago rei eognitae, per quam recognoscitur manens naturali/er in
anima; etiam postquam anima desiit actualiter cognoscerel est apta nata ducere ani
mam in notitiam rei, cuius ipsa est imago et similitudo ln anima nostra sunt
tales species rerum sensibilium ‘
38) L. l, dist. 3, qu. 4, art. 1, l‘. 49 v. A: conceptus naturaliter repraesen
tativus praecise eam rem repraesentat et signi/icaty pro qua etiam potest supponerel
nam .. . . conceptus huiusmodi talis est in esse ficto et imaginato, qualis resi cuius
est conceptusy est in esse reali eatra animamg et ideo talis conceptus nihil aliud
significat praeter eam rem, eui est sic similis et pro qua potest supponere. quapropter
conceptus connotativusl sive amrmativus sive negativus, nihil repraesentat naturalitera
sed ez institutione tantum.
39) Ebend. f. so v. B: Nulilia termini est duplex. Una, qua cognoscilur,
quid signi/icet ille terminnsg alia, qua cognoscltur, quod ille terminus de ente veri/i
catur. Et istae multum distinguunturl nam de aliquibus habetur nolitia primay de
quibus secunda non hubeturl sicut de terminis „corpus infinitum, vaeuum“ etc.
40) Prol. qu. 1, art. 1, f. 2 v. B: Hoc nomen „aliquid“, sicut et ista alia
sibi synonyme „ens“ et „res“, possunt accipi lriplieiter. Uno modo communissimev
secundum quod omne signincabilc complezce vel inconzplezcea et hoc vere vel falseq
dicitur res et aliquid Alio modo sumuntur pro omni signi/icabili complexa vel
incomplercey sed eere, i. e. pro vera enuntiatione . . . . .. Tertio modo sumunturl ut
signi/icant aliquam essentiam sive entitatem existentenL
41) L. ll, dist. 16, qu. 2, art. 1, l‘. 76 v. B: Non sunt ponendae in homine
ntootn susbusnttanttoitalpeosnefnodramaaegy qquuoott hsaubnett prhaoemdoicaotpaeyraqtiuoaneesdeviitpasloes;dicuntur nionnqutiodtg,..quot
partes habet heterogeneas Non est ponenda alia forma snbstantialis in homine
praeter animam intellectivam. Ebend. dist. 15, qu. 1, art. 1, f. 71 v. B; formae
substantiales elemeutorum non manent perfecte integrae in ipso mia-to nec monent
remissae et fractae nec secundum aliquas partes suas essentiales nec sunt
actualiter secundum se in mixte.
l
12 XX. Gregor v. Bimini.
steht er auf dem gleichen Boden 42). Hingegen durch Aufnahme und
Benutzung der scotistischen formalitates entfernt er sich ebensosebr vo
Occam, als er sich Mayron (s. ebd. Anm. 549) nähert“). ‘
In der Lehre vom Urtheile verschärft und steigert er Occam’s Ansicht
(Anm. 746) dahin, dass intuitio und iudicium (—- über den Gebrauch
dieses letzteren Wortes s. ebd. Anm. 753 —) zwei verschiedene Acte
seien, welche jedoch in unmittelbarem Cansalnexus zeitlich zugleich ein
treten 44). Das Hauptgewicht aber legt auch Gregor auf das mentale
Urtheil, in welchem die durch das mündliche oder schriftliche Urtheil
erscheinende Trennung oder Zusammensetzung des Subjectes oder Prädi
catcs noch nicht besteht m Ja unter ziemlicher Beiseitesetzung der
propositio vocalis (ähnlich wie bei Holkot, s. oben Anm. 24) werden
hier drei Arten der mentalis unterschieden: die einen nemlich sind nur
Abbilder mündlicher Ut‘theile und sonach an bestimmte Sprach-ldiome
gebunden, daher sie im eigentlichen Sinne (formaliter) weder eine Zu
stimmung noch eine Erkenntniss enthalten; die zweiten sind unabhängig
vom Sprachausdrucke entweder unmittelbaroder mittelbar aus intuitiver
Erkennt'niss hervorgegangen und enthalten so zugleich auch eine Zustim
mung; die dritten gehen ohne intuitive Erkenntniss lediglich entweder
unter Zustimmung auf ein „Es ist so“ oder unter Verweigerung der
Zustimmung ’auf ein „Es ist nicltt so“; folgerichtig auch führt nur die
zweite dieser drei Arten zu wahrhaft demonstrativen mentalen Syllogis
men 4G). Darum wird dann hier die betreffende Lehre Occam’s (vor.
42) L. I, dist. 17, qu. 2, art. 2 u. qu. 3, art. 2.
43) Ebend. dist. 8, qu. 2, art. 3, f. 63 v. A: Licet una ratio dif/erat ab alia
et praedicatum tii/ferat ratione a subiectoy res tamen ipsa non di/fert ratione a se
ipsa nec in deo nec in creaturis (anders Occam, s. vor. Abschn., Anm. 802.u. 817).
Et ideo illud dictam usitatunu quod res considerala secundum unam rationem differt
a se ipsa considerate secundum aliam rationemy de virtute sermonis non est veruml
sicut non est verum illudt quod res considerata secundum unam rationem non
est ipsamet considerata secundum aliam rationem. sed debet intelligia quod ratio
una, secundum quam consideratun est ratio alia vel differt ab alia, vel quod nomen
importans rem illam secundum unam rationem differt ratione et nomine importante
eandem secundum aliam rationem Eine reichlichste Ausführung der distinctio be
treffs dor Trinität s. ebend. dist. 26—28.
44) Ebend. dist. 1, qu. 1, art. 3, l‘. 26 v. A: Notilia simplex intuitiva et
iudicium affirmativum vel negativum sequens sunt dioersi actusf.... sed tales duos
actus contingit esse simulg nam huiusmodi iudicium non habetur nisi medianle
intuitiva illa tanquam eius causa e/kctiva partialig igititr quando illud primo causa
tur, ipsa tunc actu est.
45) Prol. qu. l, art. 3, f. 5 v. B: A/firmulia et negotio in intellectu non
dicuntur actus compositi essentiatiter ex talibus notitiis partialiter distinctis. quarum
una sit subiectum et reliqua praedicatumy sed aequivalent in signidcando plu
ribus vocibus vel scripturis propositionem vocalem vel scriptum suo modo componen
libus S. bei Occam Anm. 770 f.
45) Ebend. f. 5 r. B: Triplca: est genus enuntiationum mentali-unL quoddam
enim est earumjvquae sunt vocalium enuntiationum imagines vel similitudines ab ex
terioribus vocibus in animam derivatae vel per ipsam finlnc, .„.. et istae non sunt
eiusdem rationis in omnibus hominibusy sed aliae sunt in graecoy aliae in latino .
ouoddam vero genus est enuntiatiomtm mentaliumi quae nultarum sunt similitudines
vocum nec secundum illarum diversitatem in hominibus habentibus diversi/icantun
sed caedem sunt secundum speciem apud anmes id ipsum naturaliter Hoc autem genus subdividitun quia q/uaedam immediate ex rerumsiginnitfuiictainvliess noti
xx. Gregor v. Bimini. 13
Abschn.‚ Anm. 754 f.) dahin erweitert und gesteigert, dass im mentalen
Syllogismus nicht etwa drei der Art nach verschiedene Acte in Aussage,
Erkennen, Zustimmen zu erblicken seien 47), wohl hingegen der Zahl nach
es drei Acte seien, da die Eine mentale Operation sowohl bei den zwei
Prämissen 'als auch beim Schlusssatze thatig sein müsse“), so dass hier
nach. weder der Schlusssatz allein, noch etwa die sachliche Objectivität,
sondern das significatum totale des Schlusssatzes ein wirkliches Wissen
begründet 49). Was aber das dictum de omni und den syllogismus ex
pasitorius betrifft, schliesst sich Gregor ebenso wörtlich an Occam an 50),
wie in der Lehre von der Definition“). Hingegen die Frage über das
futurum contingens wird hier, wie bei Thomas von Strassburg (oben
Anm. 18), lediglich durch den Begriff des göttlichen Willens gelöst”). —
'liis .. . .. quaedam ex aliis ab illis mediate rel immediate quaedam vero suntj quae non ex talibus . causanturj ccuaiuussamtiasdi suntcaeunsuannttiautriones1
quibus quis enuntiat mente et iadieat, sic vel sic esse aut non esse, non cognoscens
tamen intuitive Istae materies propositionum mentalium sic sc habenty quod
propasitiones primi generis non sunt nolitiae fornzaliter neque asscnsus (über
assensus s. Oceam, vor. Ahschmy Anm. 752), non plusa quam ennntiatioues vocales-1
quibus sunt similes. Secundi autem generis propositiones sunt et nolitiae et assensus.
Tertii autem generis quaedam sunt assensusj sed non nolitiae llli soli
syllogismi mentales, qui noris-tant ex propositianibuss quae sunt farmalilcr notitiaeq
dicuntur et sunt demonstrationes;v atii vero . solummodo dicuntur demonstrationesl
quae sunt ceris demonstratianibus in significando subordinoti.
47) Ebend. f. 5 r. A: conclusio demonstratianis mentalis proprie acceptae est
assensus de sic esse, sicut ipsa signi/icat. . . . .. Circa taliter demonstratum vel scitum
non sunt ponendi tres actus distincti in anima ad enuntiandam conclusionem et ad
cognoscendum et ad credendum scu assentiendumy sed . idem actus est conclusiol
nolitia et assensus (f. 6 v. A) Actus, qui proprie scire diciturj est ipsamet
conclusio demonstratianis mentalis proprie acceptae et actus cognascendil sic esse,
sicut conclusio enuntiatl nec non actus assenticndig eidem namque actui omnia ista
competunt.
48) Prol. qu. 3, art. 1, f. 14 r. B: demonstratio non est unicus actus numeroq
ergo habitus conclusionis non est habitus praemissarum seu principiorum quia
non apparet possibitej quod aliqua una propositio mentalis in nobis naturaliter acqui
sita sit affirmativa et negative, universalis et particularis. et de diversis praedicatis
et subiectng . constat autemy quod demanstratianis aliqua est propositio uni
versalis et aliqua particularisy aliquando etiam aliqua est a/firmativa, aliqua negativa,
item de diversis praedicatis vel subiectis . lvulla per se uno numero actu potest
cognosciv sic esse, sicut enuntiantpracmissae et conclusio.
49) Ehend. qu. 1, art. 1, f. 2 r. B: conclusio demonstratianis non est abiectum
scientiae acquisitae per demonstratianem nec rcs extra. . Significatum totalc
canclusionis est abiectum scientiue.
50) L. I, dist. 5, qu. 1, art. 1, f. 52 r. B: U! syllogismus sit regutatus per
dici de omni, non su/ficit, maiorem propositianem esse universalem in prima figura,
nisi per eam denotetur, quod, de quacunque verificatur subiechm, de eodem verifi— '
calur praedicatum Ad perfectionem syllogismi ezpositorii requiritun quod
quilibet terminus sic sit singutarisl quod non praedicetur de pluribusg quantumcunque
autem sit singalaris, si tamen pracdieetur de pluribus1 forma non est bona. S. vor.
Absohn.‚ Anm. gai u. 978.
51) Ebend. dist. 8, qu. 3, art. 1, f. 65 v. A: Accidentia difnniuntur tantum
per additamenta et non dif/initione simpliciter et proprie dicta. S. ebd. Anm. 1012.
52) Ebend. dist. 38, qu. 2, art. 3, f. 136 r. A: utrum simul stentj quod deus
p(fr.ae1sc3i9alr.fuAt)uraIrstaet pqroupoodsitfiuotur„aOusiinat dceountsinpgreanetsceirt,futiudreao. reDsixvsau,nt qufoudtursuiec“,.. si sit
causalis et non aequivalens praecise huic conditionali „Si deus praescit, res sunt
14 XX. Gregor v. Rimini. Joh. Buridan.
Als vereinzelte Notizen sind nochxanzuflihrena dass Gregor in der Lehre
von den modalen Urtheilen auch für substantivische Bezeichnungen die
schon früher (s. Abschn. XVll, Anm. 43) übliche Unterscheidung einer
nominalen und einer adverbialen Form in Anspruch nimmt und erstere
abermals als materialis oder significativa auseinanderhält 53), sowie dass
er Eine der Regeln der Consequentiae gelegentlich durch eine Modification
berichtigt 54).
‚g War hiemit sogar in der üblichen Erklärung des für die Theologie
massgebenden Schulbuches, d. h. des Sententiarius, der Occamismus in
den Vordergrund getreten, so ist es crklärlich, dass derselbe um so mehr
die Darstellung der Logik selbst nun zu beherrschen beginnt. Der erste
einflussreiche Autor in dieser Beziehung ist Johann Duridan (gest.
nicht vor d. J. 1358), welcher eine äusserst ausführliche Summula der
Logik schrieb 55) und ausserdem Commentare zur aristotelischen Meta
physik 56)‚ sowie zur Nikomachischen Ethik verfasste“). Behufs
Darstellung der Lehre Buridan7s dürfte es wohl das Beste sein, wenn ich
diejenigen Punkte, welche im Allgemeinen eine Erörterung seines Partei
Standpunktes enthalten und in der Summula, wie es scheint, absichtlich
keinen Platz fanden, aus dem Commentare zur Metaphysik, wo er reich
lich hierauf eingeht, zunächst voranstelle, und dann den Inhalt der
Summula verführe, wobei sich noch einiges Einzelne aus den anderen
beiden Schriften einschalten lässt.
Buridan, welcher im Anschlusse an Oecam entschieden die lncom
feluree“, et nomine praescientioc non includatur beneplacitum vet dispositio, absolute
neganda est. r
53) Ebend. dist. 6, qu. 1, art. 1, f. 55 v. A: Ablativi „voluntete“ et „neeessi
tate“ possunt dupliciter leneri, . possunt enim teneri nominaliten alio modo
possunt teneri adverbieliter.
ut cnnstruantur in ratione termini formatiter denominantisy sicut dieimes, quod hoc
est album otbedineg . . . . .. alio modo significativc et in ratione principii eh'citiei,
sicut dieimus, quod visibile disgregot albedine.
54) Ebend. dist. 1, qu. 3, art. 2, f. 33 v. A: Ad proluztionemv quia neodem
addita utrnbique tenet consequentiau (s. vor. Abschn., Anm. 1023, die zweite Regel),
dien, quod dictum illud debet intelligi, ubi illud additum sit purum eotegoreumoticum
et adiectivum respeetu illius, cui edditer; in aliis autem muttiplicem habet instan
tiem; sequitur enim „Deus ereet, ergo deus ext", tamen non sequitur „Deus con
tingenter ereet, igitur deus contingenter est“.
55) Perutile compendium totius logicae ‘Ioennis Buridam' cum proeclurissimo
solertissimi uiri loannis llorp ezpositiona Venetiis 1499 fol. undCommenlum Jo—
haunis Dorp super textu summulerum iohannis liuridani nuperrime castigotum a lo
lianne Maioris cum aliquibus redditionibus eiusdem Paris. 1504. fol. (s. auch Ahschn.
XXll, Anm. 357). Der Inhalt beider Drucke ist trotz Verschiedenheit des Titels
völlig der gleiche; nur ist dem jüngeren noch eine kleine quaestio des Johannes
Majoris (s. Abschn. XXll, Anm. 419) vor-gedruckt. Uehrigens ist der Titel der jün—
geren Ausgabe der richtige, denn Buridan selbst eitirt anderwarts (Super Eth. Nie.
Vl, qu. 6, f. CLV r. A) seinen logischen Tractat mit den Worten „in scripta meo
super Sammelns“. Beide Drucke aber sind unpaginirt, und ich kann daher nur
nach den Capitel-Ueberschriften citiren. ‚
56) ln Metaplzysieen Aristotetis ouaestiones argutissimae Magistri ioannis Bert
dem‘. Paris. 1518. fol.
57) Ohne Titelblatt: Prooemium ioannis liuridani in quaestiones super X. libros
Aris. ad IVicomechum. Paris. 1489. fol. I
der ‘
Si primo modo adhuc dupliciter-g uno modo meterieliter,’
ns
xx. Job. Buridan. 15
mensurahilität ’des Dogma’s und der Philosophie ausspricht 58), steigert
und schärft in manigfacher Beziehung den Standpunkt seines Lehrers.
So verlegt er unbedingt die.Wahrheit bereits in jenes einfache Erfassen
(simplea' apprehensio), durch welches ein in der Aussenwelt entsprechen
der Gegenstand lediglich mittelst des Wortlautes eines Begriffes (oo'nceptus
nominalis) aufgegriffen wird, so dass der Begriff der Wahrheit durchaus
nicht durch die in der Urtheilsform bestehende Verbindung bedingt sei,
wohl hingegen alles Nicht-Wahre nur in der Satzform auftreten könne 59).
Und indem er Occam’s Auffassung des actus intelligendi und des actus
‚significandi aufnimmt (vor. Abschn., Anm. 757, 768, 776), schreibt er
'diesen beiden Functionen gleichmässig die Fähigkeit zu, sowohl das
Universale als auch das Singuläre zum Gegenstande zu haben, je nach
dem eben im einzelnen Falle der Denkact zur Objectivität sich stellt
(prout determinatur ad rein), wozu als erläuterndes Beispiel der schon
von Occam benutzte juristische Begriff der Stipulation dient“), d. h. in .
solchem Sinne liegt auch hier, wie bei Occam (vgl. ebd. Anm. 760 bis
764, 769 ff.), die Conformität des mentalen Urtheiles und der objectiven
Sache zu Grunde, und es erklärt sich aus derselben auch die Zustimmung,
58) In Metaph. I, qu. 2, f. IV r. A: Non comparamus metaphysicam ad theo
logiam, quae procedit ex ignotis ereditis, quamvis non per se notis nec evidentissi
mis . . . . .‚ ln hoc differt metaphysica a theologia, quod, cum utraque eonsideret de
deo et de divinis, metaphysica non considerat de deo et de divinis nisi ea, quae
possunt probari et ratione demonstrativa concludi seu induci, theologia vero habet
pro principiis articulos creditus absque eoidentia et considerat ultra, quaecunque ez
huiusmodi articulis possunt deduci
59) Ebend. VI, qu. 6, f. xxxvii v. B: Duplex est nostra intellectio; quaedam
est simplex apprehensio, alia est conceptuum simplicium compositio vel divisio . . . . ..
omnis simplex apprehensio est vera, et nulla est falsa, sed apprehenditur con
ceptu simplici noniiaali, non quidditativo (so ist hier zum ersten Male der Begriff
„nominalis“ dem des realen Quidditativen gegenübergestellt); omnis conceptus
simplex habet debitam correspondenliam in re Non omne verum est secundum
compositionem et divisionema sed omne falsum est secundum compositionem et divi
sionem in mente. Vgl. hingegen Occam, vor. Abschn., Anm. 752 f.
60) Ebend. l, qu. 7, f. VII r. A: Possibilc est, quod actus intelligendi sint
circa universalia et non circa sing-ularia, quia ille actus intelligendi, a quo sumitur
hoc nomennanimalul non est delerminate actus intelligendi rem unam numero solam,
sed similiter et inrli/ferenter (dieser Ausdruck erinnert sehr an Richard v. Middleton,
s. ebend. Anm. 230) multas res Per aliquem actum intelligendi intelligimus
animalia indi/ferenter, et tanzen illa animalia, quae sunt Raume, nihil egerunt ad
illum actum . . . . ‚ . .. consequenter debemus dicere de actu significandi, quia possibile
est, quod sit circa universale, eo quod, si vox imponitur ad signi/icandum mediante
actu intelligendi, tunc signidcat universaliter vel singulariter secundum exigi-ntiam
istius actus intelligendi. bico ergo, quod actus significandi huius termini „animal“
est circa universale, prout hic notatur habitudo vocis signidcantis ad rem signi/icalamg
et quia etiam promissiones et debita fiunt mediantibus actibus intelligendi, ideo
possibile_esl, quod aetus promittendi vel debendi est circa universale, et non circa
« aliquid determinalum singulare, prout notatur habitudo actus promissionis vel debitorii
ad rem debitam vel promissam. Ebend. VII, qu. 16, f. Lll r. A: Iste asinus sitiens/
omnem aquam sibi convenientem appetit, sed tamen non appetit omnem aquam1 quia
non appetit secundum rationem distributivam . . . . .. Ita etiam dicendum de promissione
bouis Dicendo „Ego promitto tibi equumn iste terminus „equum“ habet suppo
sitionem confusamj non distributivam Ueber Letzteres vgl. 0ccam, ebd. Anm. 798
u. 885, u. unten Anm. 108.
16 XX. Joh. Bnridan.
welche ein wahres Urtheil findetö'); ja alle Verschiedenheit der inneren
Denkacte unter sich kommt ursprünglich (originaliter) nur von der Ver
schiedenheit der Objecte nam Dass die Universalien nur termini sind,
versteht sich von selbst; aber Buridan spricht es sogar schärfer als Occam
(ebd. Anm. 782) aus, dass das logische Universale nur als ein Zeichen
eines mentalen Terminus Geltung habe 63). ‚Denn während allerdings,
wie schon Antonius Andreas gethan hatte (ebd.Anm. 457), ein doppelt‘es
Universale unterschieden wird, nemlich das eine secundum causalitatem
und das andere secundum praedicationeml ist es natürlich das letztere‚
welches dem Gebiete des logischen Terminus angehört und hier den
Gegensatz gegen jeden singulären Terminus repräsentirt, so dass von
einer sachlich getrennten Existenz der Universalien im Sinne Plato’s keine
Rede sein kann, da ausserdetn (vgl. Occam, ebd. Anm. 769 u. 773) die
Existenz-Berechtigung des logischen Urtheiles, d. h. der Hauptfunction
des Intelligenz-Actes, in Fragegestellt würde 64). Kurz das Universale
en Ebend. II, qu. l, f. VIII v. B: veritas propositionis mentalis non est aliudl
quam ipsamet propositio mentalisl quae est vera, quamvis haec nomina „verum“ e!
„verilas“ eonnatanl, quod huiusmodi propositio mentalis sit conformis rebus signifi
eatis Comprehensio veritatis uno modo non est aliudl quam formatio vel mi
slentia propositionis apud animami et tunc iterum nihil aliud est eomprehensio pro
positionis verae, quam ipsamet propositio verag . . . . .. alio modo.... ide-m est, quod
intellectio propositionis verae per modum obiecti itar quod nos intelligamus proposi
tionem. sicut nos compreltendimus sive intelligimus lapidemg alio modo compre
hensio veritatis aceipitur pro adhaesione vel ussensu, quo assentimus vel adhaeremus
propositioni verae (vgl. oben Anm. 45).
62) Ebend. VI, qu. 1, f. XIII r. B: Habitus intellectuales et actus intelligendi
bene se ipsis differunt intrinseceg sed eum ex parte obiectorum arguitur eorum ali/fe
rential dieol quod huiusmodi differentiam intrinsecam habent bene originaliter ab
obiectis.
63) Ebend. f. XII v. B: Genera et species non sunt nisi termini apud animam
existentes vel etiam termini vocales aut scriptil qui non dicuntur genera aut species
nisi secundum attributionem ad terminos mentalesl quos designanL i
64) Ebend. VII, qu. 15, f. L v. A: I'luribus modis aliquid dicitur universale.
Uno modo . secundum causalitalenll . et sic universalissimum in eausando esset
deus et consequenter intelligentiae et corpora soeleslia, et isto modo universalia
sunt separata a singularibus Alio modo dicitur universale secundum praedica
tionem vel signihcationeml quia de multis est praedicabile et indi/ferenter signi/icat
vmutta et supponit pro maltis. E! tunc significatum ipsi uppositum est terminus
singularis seu concretus, qui una impositione signi/icativuni vel repraesentalivum est
unius tantum E! sie universale et singulare sunt termini mentales vel vocales
aut scriptis et possibile esl, quod sit universale separatum ab omnibus singulan'bus.
sc. posito, quod in mente tua tu for-mares aliquem coneeptum eommunenu . .. . licet
alii formen! multos terminos singularng sed tamen cum hoc est possibile, quod
singulare et universale sunt simul in eodem subiecto . Sed ista dicta non sunt
ad intentionein Platonis nec contra vom; imo per universalia intelligebat res
significatas per terminos universalesg . et tunc ille dicebah universalia esse se
parata a singularibus. Sed statim aidclur, quod talis opinio sit onmino absurde,
quia sequitury quod ipsae propositiunes non essent verae „Soerates est homo“ ele.
Ebend. qu. 16, f. Lll r. B: fles eaedem alio modo intelliguntur singulariter et alio
modo universaliter Sensus nunquuni cognoscit universale vel universaliter.
Ebend. qu. 9, I. XLVII r. A: lntentio Arislolelis est, quod super/tuum esset ponere
species ideales, quia non oportet eas ponere ad eæeedendmn nec propter appropriationem ad talem effectum producendum perfectiAorniesmtogteenlietsi au!em
non improbathlatonem ez eo‚ quod posuit substantiam separatamy sed eas eo, quod
posuit illas ideas speciales.
xx. Joh. Buridan. 17
als ein vonr Singulären Verschiedenes besteht nie ausserhalb der Seele,
und indem somit weder ein objectiver noch ein subjectiver Dualismus
als zulässig erscheint, kann man sich wahrlich auf einen ewigen Gehalt
(aeterm'tas) berufen, welcher dem Intelligenz-Acte selbst einwohnt und
eines ewigen äusseren Bestandes der Objecte nicht bedarf, denn, wie
beispielsweise gesagt wird, auch nach Vernichtung aller concreten Rosen
verbliebe doch das die Rose betreffende Wissen 65). So muss sich
Buridan nicht bloss über die Begriffe „singulare“ und „individuum“66),
sondern insbesondere auch über das Princip der lndividuation in einer
mit Oceam (ebd. Anm. 802 u. 813) fast wörtlich übereinstimmenden
Weise aussprechen G7); Occam’s Standpunkt aber betreffs der unilas formae
(ebd. Anm. 818) steigert er nahezu in ein Extrem des Conceptualismus,
bei welchem die Ubjectivität der Wesens-Formen der Dinge ganz in den
Hintergrund tritt 68). Und dieser stärkere Suhjectivismus trennt ihn auch
65) Super Eth. Nie. VI, qu. 6, f. CLIV r. A: Alii distinguunt inter universale
et singulare non solum secundum conceptunu sed etiam in re extra; dicunt
iyitur, non de singularibusl sed de universalibus esse scientiami et ita scibilia dicunt
perpetua, licet eorum singularia sunt corruptibilia. Sed ego putoq quod universale
non sit praeter animam distinctum a singularibus. Si omnes rasae nunc essent
corruptae sie, quod nulla modo esset, tamen medicus ab hoc non amilteret
scientiama quam habet de rosa Alii autem ponentes, quod universalia sunt
distincta a singularibus nannisi per operationem animael dicunlj quod scibile
pro re extra sic debet esse aeternum, quod semper sit aliqua resl pro qua termini
canclusionis scibilis supponant...... Sed adhuc puto, nec illud esse necessarium
quuma sicut dictum fuitj non oportet medicum amittere scientiam de rosis, si nullae
sint rosae. Hiezu unten Anm. 115.
66) In Metapli. Vll, qu. 19, f. Llll v. B: Apud logicum isti termini „singulare“
et „individuum“ verifieantur pro terminis sgnanymis1 quibus opponitur commune vel
universale; et sunt haec omnia nomina secundarum intentionum supponentia pro ler
minis significativis. S. b. Occam Anm. 839.
67) Ebend. qu. 17, f. Lll v. A: Laquendo de individuis pro rebus significatis
per terminos singutares nullam viam habemus ad percipiendum differentiam inter in
dividua eiusdem speciei nisi per accidentia sive per extranea. Unde si essent duo
lapides omnino similes in figural in magnitudinel in eolore, et sic de aliisy et suc
cessive apportarentur in tua praesentiaa tu nullam viam haberes ad iudicandunu utrum
secundus appartatus esset ille idern, qui primus apportatus fuit (diess ist eben doch
das Motiv des zwischen zwei gleich guten Heubündeln verhungernden „Esels“,
welcher bekanntlich in den Schriften Buridan’s sich nicht findet, sondern nur der
Schal—Tradition angehört; darauf aber, dass die ganze Casuistik betretf's jenes Esels
auf einer Stelle des Aristoteles, d. h. De Coel. Il, 13, 295 b 33, beruht, habe
ich schon in meiner Ausgabe der aristotelischen Bücher De Coelo, S. 316, hinge—
wiesen). lndtvidaa eiusdem specieil ut Socrates et Plato, differunt substantialitery
sc. per suas substantias tam per formas quam per materias ez eo, quod nec forma
Socratis est forma Platanis nec materia Socratis est materia Platanisgksed tamen
istam diversitatenz non possumus iudicare nisi per differentiam extraneorum
68) Ehend. qu. 14, f. XLVllll v. A: Multis modis aliqui imaginati sunt. in
eodem supposito esse plures formas substantiales. Uno modo propter divisionem
quantitativam formae Alio modo, .. .. quia creduntl formas substantiates ele
menlorum manere simul in mixta Alii posuerunt plures formas substantialcs
subordinatas correspandentes pluribus praedicatis quiddilatiois (f. L r. A) Sed
omnia possumus salvare ponenda unicam formam substantialcm in singulari suppositog
ergo non sunt ponendae plures...... Diversi conceptus subordinati secundum
superius et inferius proveniunt a principio ex diversis accidentibus naturalibus et
sensibilibus .. (B) Intellectus primitus potest intelligere confuse. sed postea
potest abstrahere conceptum subiecti a canceptu accidentisl et tunc ille conceptus
non amplius erit accidentalisy sed quidditativus.
PmMLa Gesch. IV. 2
18 XX. Job. Buridan.
von seinem Lehrer (vgl. ebd. Anm. 817) in der Frage über die forma
litates 69)‚ welche ja auch Gregor v. llimini, obwohl Occamist, wieder
aufgenommen hatte (s. ob. Anm. 43). Nemlich Identität und Verschieden
heit haben nach Buridan’s Ansicht nur insoferne eine reale Bedeutung,
als die Gegenstände der Aussage nicht schon in ihrem Wesen an sich,
sondern nur in bestimmten Qualitäten und Attributen ein Motiv der Iden
tität oder des Unterschiedes zeigen 7°); hingegen bezüglich der Wesen
heiten selbst fallt alle derartige Distinction, wie namentlich jene zwischen
„esse“ und „essentia“ lediglich in die subjective Auffassung, welche
ebensogut auf das unmittelbar Gegenwärtige blicken als auch von dem
selben abstrahiren kann“).
Mit gr0sser Ausführlichkeit äussert sich Buridan über das „primum
principium“ des Wissens, d. h. über das sog. principium identitatis et
contradiet-ionis, welchem wir schon seit Mayron auch bei Armand (vor.
Abschn., Anm. 628) und bei Gratiadei (ebd. Anm. 672) begegnet waren.
Er führt zunächst eine Ansicht Anderer (— wessen, wissen wir nicht -—-)
an, wornach die Priorität der Einfachheit den entscheidenden Gesichts
punkt darbietet, und sonach von dem einfachsten Existential-Satze aus
durch alle modalen Urtheile hindurch der Satz des Widerspruches aus
gedehnt wird; nach seiner eigenen Ansicht hingegen handelt es sich um
die Priorität der Evidenz, und indem er für diese eine Stufenfolge auf
stellt, gelangt er schliesslich zu einer Formulirung, in welcher zugleich
das sog. princ. exclusi tertii enthalten ist, nemlich der oberste Grundsatz
laute „Quodtibet est vel non est“ oder als synonym damit „Nihil idem
est et non est“72). Indem er aber sodann es unternimmt, dieses oberste
69) Super Eth. Nie. VI, qu. 6, f. CLlll r. B: Non puto, quod esse et essentia
rei distinguuntur in ipsa re praeter animam
70) ln Metaph. V, qu. 6, f. XXX r. B: Si identitas non est res addita, ita
nec diversitas . . . . . . Ouaecimque dicuntur per se ipsa convenire vel esse diverse, in
illis convenientia vel disconvcnientia non sunt res vel dispositiones ln illisi quae dicuntur convenire vel esse diverse non secundum seipispisso,addsietdaeex eo,
quod aliqua etie, puta qualitates eis inezistentes, conveniunt vel disconvem'unt, ideo
eonvonientiae eorum vel diversitotes sunt res vel dispositiones eis additae. Aehnlich
ebend. qu. 9, f. XXXll v. A.
71) Ebend. lV, qu. 9, f. xix v. A: lllae propositiones eoncedunturz „Esse et
essentia sunt idem secundum remv sed differunt secundum retionem“; . . . . .. sensus
enim est, quod esse et essentia sunt eadem res, sed alia est ratio, que impo
nitur hoc nomen „esse“, et alia ratio est, qua imponitur boc nomen „essentie“; aliter
illa nomina essent penitus synonyma . . . . .. Sed tune restat magis difficuttas, cum illa
cli/ferentia rationum non debeat dieificte, unde provenit ex parte rei originaliter di/ferentie
talis rationum (B) Et videtur mihi esse dicendumq quod res percipiuntur et iudicantur
esse, secundum quod percipiuntur tanquam in prospectu eognosrentis, scilicet solum
quod res apprehendatur per modum praesentialitatis in conspectu eognoscentisg .
quando autem per intellectum absolvimus conceptum rei a conceptu talis pracsentiaeq
tunc imponimus res ad signi/icandum per illa nomina „essentie, homo, lapis“.
72) Ebend. qu. 13, f. XXll r. A: Oueeritur, utrum ista propositio „Idem inesse
et non inesse simul eidem secundum idcm, est impossibile“ (s. Abschn. lV,
Anm. 164), sit primum principium complexum (diess war auch die Terminologie
Mayron's. s. vor. Abschn., Anm. 522) . . . . .. (v. A) Aliqui magis accedentes ad
prioritatem secundum simplicitolemj quam secundum evidentiam et eertitudinem, dicunt,
quod categoricae sunt priores hypotheticisv et illae de inesse modalibusl et a/firmetivae
priores negativis, et illee de hoc verbo ‚.est“ illis de illa verbo „inest“, et illae de
hoc verba „est“ secundo adiacente illis de hoc verbo „est“ tertio adiacente. Et se
xx. Joh. Buridan. 19
Denkgesetz gegen mögliche Einwände zu schützen, zeigt er sich in Inhalt
und Form als einen Vertreter jener nach Occam auftauchenden Logik,
welche uns noch bei einer grösseren Gruppe von Autoren beschäftigen
soll. Wir sehen nemlich, wie Buridan auf die „Insolubilia“ als auf
ein schon damals in der Logik übliches Thema hinweist (vgl. vor. Abschn.,
Anm. 1043) und eine reichere Benützung dieses Materiales verschmähend
nur Ein Sophisma anführt, welches als Einwand gegen das princ. iden
litatis vorgeführt werden könnte; — ein Sophisma, welches wir alsbald
unten (s. Anm. 159, 308 f'. u. s. f.) in verschiedenen Variationen treffen
werden, nemlich dass, wenn z. B. Sokrates den einzigen Satz spricht
„Plato spricht unwahr“ und gleichzeitig Plato den einzigen Satz „Sokrates
spricht unwahr“, sonach Ein und dasselbe Urtheil zugleich wahr und
nicht wahr ist“). Und als würdiges Seitenstück reiht sich hieran eine
Spielerei mit dem Begriffe „simul“. welche auch zu dem Urtheile „So
cundum hoc illi ponunt unum magnum ordinem principiorum indemonstrabilium
Primum enim principium secundum praedicta est „Ens esl“, deinde sequitur „Non
ens non est“, postea „Ens est ens“, deinde „Non ens non est ens“; postea de
modalibus „Ens potest esse“, „Non ens non potest esse“, „Necesse est, omne ens
esse“, „Necesse est, non ens non esse“, „Impossibile est, non ens esse"; postea
sequuntur modales in simili ordine de „est“ tertio adiacente, ut „Ens potest esse
ensu etc.; postea propositiones de extremo hypothetico, ut „Ouodlibet est vel non
mus „Nihil est et non est“; similiter de tertio adiacente „Quodlibet est ens vel non
est ens“, „Nihil est ens et.non est ens”; postea de modalibus „Ouodlibet potest
esse vel non esse“, „Quodtibel esse vel non esse, est necesse“, „Idem esse et non
esse, est impossibile“; postea sequuntur consimiles de „est“ tertio adiacente; postea
propositiones de verbo „inest“, videlicet „Quodlibef cuilibet inest vel non inest“,
„Nihil eidem inest et non inest“; postea sequuntur modales „Ouodlibet cuilibet
possibile est inesse vel non inesse“, „Necesse est, quodlibet cuilibet inesse vel non
inesse“; ultimo sequitur „Idcm eidem inesse et non inesse, est impossibile“. .
Videndum est, . quae sint priores quantum ad firmitatem Negative est firmioris evidentiael quam affirmativa (B) Preotpoesviitidoentdieam„:es.t“ est
evidentior et firmior, quam propositio de „inest“ Modalis affinnativa de possi—
bili est firmior et evidentior, quam af/irmativa de inesse Propositio de hypo
thetico extreme est evidentiar simplici categorica .. (f. XXIlI r. A) fli/pothetica
de inesse est evidentiar et firmior, quam hypothetica modalis Propositio de
„est“ secundo adiacente est evidentior et firmior, quam propositio de „est“ tertio
adiacente .. Ego credo, quod simpliciter primum principium debet poni ista pro
positio „Ouodtibet est vel non estu vel ista universalis „Nihil idem est et non est“.
73) Ebend. qu. 15, f. XXIV r. A: Quaeritur, utrum ambae contradictoriae
possint esse simul verae . (v. A) Possent adduci sophisticationes et omnia vocata
insolubiliag sed quia illa pertinent ad loyicam, ergo solummodo adduaam ad praesens
unum insolubilez Si eadem propositio est simul vera et falsa, ambae contradic
toriae sunt simul verae Sed ego proboj quod eadem est simul vera et falsa,
et pono casum, quod Socrates dicat „Plato dicit falsumu et e converso Plato dicat
„Socrates dicit falsum", et neuter dicat aliam propositionem. Tunc ergo, si unus
dicat nerum, alterspuri ratione dicet verum, et eliam, si unus dicit falsum, et alter
pari ratione dicit falsuml quia omnino simile est de istis. Si ergo dicamusl quod
Socrates dicit verum dicendo, quod Plato dicit falsum, sequitur, quod Socrates (der
Text gibt irrthümlich Plato) dicit verurn; et tarnen dicebat, quod Plato dicit falsum;
ergo Socrales dicebat falsum; et sic sequitar, quod haec propositio Socratis erat vera
et falsa. Et ita sequitur idem, si tu dicas, quod Socrates dicebat falsump quia, si
Socrates dicebat falsum, sequitur, quod pari ratione Plato dicebat falsunz, quia diee
bat, Socratem dicere falsum; ergo falsum est, dicere, quod Socrates dicat falsumj
ergo dicebat cerum; et sic adhuc sequitura quod propositio Socratis erat vera et falsa.
Eine Erörterung dieses nemlichen Sophisma’s s. auch ebend. Vl, qu. 11, f. xu
r. A u. B. Vgl. auch unten Anm. 145.
„n
2*
20 xx. Joh. Buridan. -
krates lebt und ist. todt“ Veranlassung gibt, ihre Lösung aber durch die übliche
Lehre von der ampliatio im Hinblicke auf die Theilbarkeit der Zeit findet 74).
Betrachten wir aber nun den Inhalt der einflussreichen Summula
Buridan’s etwas näher, so zeigt sich uns dieselbe zu Anfang als fast
wörtlich identisch mit Petrus Hispanus ny Neu kommt aber hier hinzu,
dass die kategorischen Urtheile in Inhärenz- und modale Urtheile' einge
theilt werden, d. h. also die modalen zu einer Unterart des kategorischen
Urtheiles gestempelt werden, und zugleich auch Occam’s Berücksichtigung
der grammatischen Tempora (vor. Abschn., Anm. 902) Aufnahme findet;
sehr zu beachten aber ist dabei bezüglich der üblichen Lehren über
sensus divisus und sensus compositas (Abschn. XVII, Anm. 585 f. und
vor. Abschn., Anm. 187 u. 914 f.),‘ dass nach der Wahl der Beispiel
sätze hier nur der sensus divisus als modales Urtheil gilt, und sonach
ein älterer Standpunkt (Abschn. XVII, Anm. 586) reproducirt wird“).
Ausserdem auch müssen wir Buridan’s Ansichten über das Urtheil noch
aus seinem Commentare zur' Metaphysik ergänzen; er interessirt sich
nemlich wie Occam (vor. Abschn., Anm. 898 f.) um das Wesen der
Uegation, steigert aber die dortige Annahme dahin, dass im mentalen
Urtheile die Negation ein blosses Accidens der Seele, im ausgesprochenen
Nrtheile aber sogar nur ein Accidens der bewegten Luft sei, während
sie in ihrer Geltung für die im Urtheile bezeichnete Objectivität eben
den Ausdruck der Nichtigkeit selbst bedeute 77). Die Annahme ferner,
74) Ebend.: lstae duae sunt eontradictoriae „Soerates curritu et nSocrates non
vorm“, et tamen possunt esse simul veraey sive haec dictio „simul“ determinet hanc
dictionem „possun!“‚ sive quod determinent „verae“ Si determinant hoc
verbum „possuut“, constat1 quod ambae nunc habent potentiaml ut postea sint verae
. . . . .. Sed etiam si haec dictio „simul“ determinet hoe „verae“, quia possibile esta quod ista propositio nSocrates curritn erit crreavsertvietruar ipdeermyto.tum
diem; et similiter etiam possibile estl quod ista propositio uSocrates non cui-ritu
erit cras vera per totum diemg ergo utraque potest esse vera in uno toto temporel
.. ergo simul....... (B) Sed ista dietio „simul“ eonno!u!, quod veritas unius
stat cum veritate alteriusl quod est impossibile . . . . . .. (f. XXV r. A) Haee es! possi
bilis „Soerates es! vivus et Socrates est m0r!uus“,..... et copia praesens tempus
sive parvum sive magnumg tamen ipsum habet unam partem priorem et aliam poste
riwem . . . . . .. (v. B) Loquendo de tempore simpliciter et absolute nullum tempus
praeteritum est tempus praesens el nullum futurum est tempus praesensr quia omne
tempus praesens est . . . . .. Praedicatum praeleritum ampliat subiectum ad supponen-l
dum pro praeteritis Idee, sicut istakest vera nhomo est mortuusu propter hoc,
quod, qui fuit homo, es! martuus, licet nullus homo, qui es!, es! mor!uus‚ ita haec
est vera „tempus praesens est praeteritumu . . . . . . (f. XXVI r. A) Tamen aliquandoie! valde
eommuniterl licet minus proprie. nos utimur istis nominibus ppraeterilumuet „fulurum“
respective im, quod pars prior vocetur praeterita respertu partis posterioris.
75) Summul. TraeL I, De propos. S. Abschn. XVlI, Anm. 146—152. Nur fehlen
hier die novem instrumentm d. h. dortige Anm. 147, und aus dem Inhalte d. Anm.
151 ist die deprecativa hinweggelassen.
76) Ebend. De propos. eateg.: Propositionum categoricarum alia est de inesse,
alia de modo sive modalis. De inesse est illa, quae est de simplici inhaerentia
subiecti cum praedieato, ut „homo est animal“, „hominem currere est possibileui
Modalis est, quae est de inhaerentia modifieam subiecti cumpraedicatoq ut „hominem
possibile est currereu (vgl. unten Anm. 83 u. 116). Propositionum de inesse quae
dam est de praesenti. quaedam de praeteritov qnaedam de futuro. Hierauf
folgt wieder der Text des Petrus Hispanus‚ s. dort Anm. 153.
77) In Metaph. IV, qu. 10‚ f. XX r.A: Multipliciter dicitur negatiox lino modo
accipitur pro diffinitione negatival ut pro illa diffinitione „non“; alio modo etiam
' ..xx. Joh. Buridan. m
dass die Wahrheit des Urtheiles in der adäquaten Bezeichnung eines
objectiven Thatbestandes beruhe, sei nur bei bejahenden Urtheilen, deren
Verbum im Präsens steht, zu rechtfertigen 78'); hingegen richtiger (im
Anschlusse an Oceam, ebd. Anm. 904) liege die Wahrheit in der durch
die Termini selbst bezeichneten Suppositions-Fähigkeit 79). Der weitere
Verlauf der Summula aber führt in stetem Anschlusse an Petrus Hispanusso)
zur Lehre vom hypothetischen Urtheile, bei welchem Buridan der jüngeren
Tradition folgt (Abschn. XVII, Anm. 583, vor. Abschn., Anm. 328 u. 894)
und sonach sechs Arten desselben bespricht, wobei er bezüglich der
causalis und temporalis die Angaben Occam’s benützen kann“).
Eine besondere Sorgfalt widmet er der Lehre von den modalen
Urtheilen, und es scheint ihm bei diesem Gegenstande der Text des Petrus
Hispauus nicht mehr als zeitgemäss gegolten zu haben. Abgesehen
nemlich von dem an anderem Orte niedergelegten Ausspruche über die
Wahrheit der modalen Ur'theile, welcher völlig conform ist mit den An
gaben über die kategorischen “), beginnt er mit einer Erklärung der
pro termino infinitoy et aliquando pro propositione negativa...... Si loquamur
de dictionibus vel propositionibus meutalibusy sunt animae accidentia. et si loquamur
de vocalibus-1 illae sunt voces, quae sunt accidentia aeris (hier sonach läge ein
Motiv zu dem Vorwurfe vor, dass die Occamisten von „flatos aocis“ sprechen,
was Occam selbst nie gethan hatte; s. vor. Abschn.‚ S. 327 und vgl. unten Anm.v
448). .. Sed alio modo accipitur negativ pro totali significato propositionis nega
tivae ; e! de hoc . . . . . . (B) videtur mihi dicendum, quod „deum non esse“ nihil es!‚
quod „hominem non esse animalu nihil ext, et sic de talibus oraliom'bus,
quibus correspondent propositiones falsae.
78) Ebend. Vl, qu. 8, f. XXXVIH v. B: Nun omnis propositio vera ex eo es!
vera, quiav qualitercunque signi/icatj ita est in re signi/ieatag haec enim est vera
„Antichrist-115 crit“, e! tamen non est ita in re significala . . . ‚ .. omnis affirmativa
acra, quae es! de praesenti et de Messe, ex eo es! vera, quiaa qualitereunque signi
ficat esse, ita est in re signi/icata ouaecunque sunt causae veritatis alicuius
propositionis ex parte rerum signifeatarumj illae eaedem causae sunt causae falsi
tatis suae contradictoriae . . . . .. Ad [alsilalem affirmativae nulla est oauso, quia
nihil requiritur in re signi/icatal quia su/ficil, quod sit formata et non vera; si enim
sit formula et non vera, sequi!ur‚ quod est falsa
_ 79) Ebend. V, qu. 2, f. XXVIl v. A: Propositio ex eo dieitur per se uerai quia
ex sua forma et ex significatione suorum lenninorum determinat sibi, quod sit vom;
e! hoc est, si sit affirmativm quia unus terminus ex sua significatione determinaty
quod ipse et alter terminus supponant pro eodem; et si sit negativa, hoc est, quia
unus terminus eius determinat1 quod non supponat pro illol pro quo alter supponit.
Ein dagegen sprechendes Sophisma s. unten Anm. 14
80) Sumnml. Tract. l, De prop. categ. folgt zuerst aus Petrus Hispanus, Abschn.
XVll, Anm. 154 f.. dann die Aequipollenz, d. h. dort Anm. 159 (unter Aufnahme
bloss des fünften Memorialverses, s. ebd. Anm. 40), hierauf die Umkehrung, d. h.
Anm. 156, sodann das hypothetische Urtheil, d. h. Anm. 158.
81) Ebend. D. oaus. lemp. los..- Causalis es! Mio, in qua coniunguntur duae
culegoric'ac per hanc coniunctionem „quia“ Ad eius veritatem requiritur. quod
antecedens sit causa eonsequenlisg .. ad falsi!atem‚ quod antecedens non sit causa
consequentis temporalis est illal quae continet duas categoricas eoniunctas per
illud adverbium „quando“ Ad veritatem eius requirituri quod ambae categorioae
sint verae pro eodem tempore; Localis est iltag quae continet duas eategorieas
coniunctas per hoc adverbium „ubi“ . . . . .. Ad veritatem eius requiritur-1 quod ambae
sint verae pro eodem loro; ad fa!si!a!cm‚ quod non sint verae pro eodem loco.
Eigenthümlich ist es, dass Metaph. Vl, qu. 10, f. XL r. B Buridan bei Besprechung
der hypothetischen Urtheilc doch wieder nur die drei älteren Arten erwähnt.
82) In Metaph. Vl, qu. 10, f. XL r. A: Duplices sunt modales: quaedam
vocantur eomposilae, aliae vocantur divisae Dicendum es! proportionabiliter
ea xx. Joh. Buridan.‘
1
Modalität, welche ebenso wie oben (Anm. 76) nur den sensus divisus
darunter verstehen lässt 83), und erörtert dann auf Grundlage der jüngeren
Gestaltung dieser Lehre (Abschn. XVII, Anm. 587) sowohl die Qualität“)
als auch die Quantität der modalen Urtheile85). Hieraul' lässt er betrell‘s
der Entgegensetzung dieser Urtheile vorerst Regeln folgen, in welchen die
qualitativen und die quantitativen Verhältnisse ihre Berücksichtigung
finden 86); und in peinlichster Sorgsamkeit entwith er hiefür noch zwei
Figuren, deren erste lediglich den singulären modalen Urtheilen gewidmet
ist“); jedoch sowohl bei dieser als auch bei der zweiten, welche die
illis de inesse (s. Anm. 77 f.) Afl‘zrmativae ad hoc, ut sint veraey requirunt ex
parte rei debitam correspondentiamg sed ad hoc, quod tales alfirmativae sint falsae,
nihil requiritur in rebus signihcatis Similiter ad veritatem negativarum non
oportet aliquam esse correspondentiam in rebus signifiralis, quia propter idem et non
propter aliud est negativa vera et a/firmativa ipsi contradictoria est falsa.
- 83) Summ. Tract. II, De modal.: Modus est aliquando determinatio copulae et
aliquando determinalio alicuius alterius termini positi a parte subiecti vel a parte
praedicatig et si determinatio se teneat ex parte subiecti vel praedicatil non reddit
propositionem modalem . Sunt autem modi tales : possibile. impossibile. contin
gens, necessrzrium, verum, falsum Pro praedictis modis modus et verbum debent
situari inter subiectum et praedicatum et totum aggrcgatum ez modo et verba
est copula. Ueber die Trennung des sensus compositus vbn der Modalität ng auch
Anm. 116. r ' t
84) Ebend.: De qualitate modalium sciendum estl quod negatio. si sit unica
praecedcns modum et verbum, reddit propositionem negativem; . .. .. item licet nega
tio sequatur modum et praecedat hoc ultimum verbum „esse“, propositio etiam est
negotium ut nhominem possibile est non esse album“; si vero nulla fuerit negatio.
vel quod fuerint duae, propositio est a/firmatival ut „homim‘m non possibile est
non curret-eli
85) Ebend.: Triplieiter potest attendi quantitas earumc uno modo ex parte
subiecti sicut in illis de inesseg alio modo ex parte modis ‘ tertio modo ex parte
utriusque simul Sed ex parte'modi „necesse“ et „impossibile“ reddunt propo
sitionem universalem quantum ad tempus consignificativumg „possibile“ autepi sine
negatione praecedente reddit eum particularem. »
86) Ebend.: De oppositionibus modalinm dantur regulaes 1) Singulares eius-xl
dem subiecti et eiusdem praedicati di/ferentes secundum qualitatem et quantitatem
modi sunt contradictoriae. Sed si tales singularesidiversae qualitatis sint ambae dc
modo universali. participant legem contrariarumg et si sint ambae de modo particu
lat-il participant legem subcontrariarumg et si sint ambae eiusdem qualitatis rat una sit
universalis et alia particularisl participant legem subalternarum. m Si propositiones
de subiecto communi et eiusdem praedicati fuerint diversae qualitatis et diversae
quantitatis tam dicti quam modil illae sunt contradictoriae. 3) Si diversae qualitatis
sint ambae universales tam de dicto quam de modoy illae sunt contrariae 4) Si
fuerint ambae particulares tam de dicto quam de modol sunt subcontrariae 5) Si
sint eiusdem qualitatis et una sit utrobique universalis et altera utrobique particularisq
illae sunt subalternae.
87) Ebend.:
Socratem necesse est currere q
contrariae
Socr. necesse est non curr.
Socr. non possibite est curru
Socr. impossibile est non curr.
Socr. impossibile est cum
Socr. possibile est currere
Socr. non necesse est cum
Socr. non imposs. est non curr.
Socr. nan necesse est non curr.
Socratem possibile est currere
Socr. non impossibile est cum
{Seen possibile est non curr.
subcontrariae
xx. Joh. Buridan. 23
übrigen quantitativen Urtheilsl‘ormen (d. h. allg. bej., allg. vern.‚ part.
hej.‚ part vern.) betrill‘t 88), bemerken wir eine Lückenhafligkeit, insoferne
von den sechs Modalitäten nur drei, nemlich necesse, impossibile, possi
bile, eine Aufnahme gefunden haben und die übrigen, d. h. 00ntingens,
verum, falsum, unberücksichtigt geblieben sind. Jene ersteren drei finden
allerdings ihre Verwendung auch in den hierauf folgenden Regeln über
88) Kürzen wir die Worte omnc, nullum, quoddam, est, ess0‚ non, possibile,
Impossibile, necesse lolgendermassen ab: 0., "L, qd.‚ 0., 00., n.‚ pos., unp.‚ 1100., so
gestaltet sich die Figur:
0.Bnec.0.ee.A 0.Bimp‚0. 00.14
0.Bimp.e.n.ee.A O.Bn00.e.n.ee.A
0.Bn.pos.e.n.00.A 0.Bn.pos. 0. 00.A
Nl. B'n.nec.0. 00.11
Nl.Bn.imp.e.n.ee.A
NLBpos. e.n.ee.A .
N. qd.B n. nec.e.ee. A
N.qd.Bn.imp.e.n.0eA
NLB n.imp. e.ee.A
t Nl. B n.nec.e.ee.A
NLB pos.e.ee.A
N.qd.B imp. 0.00. A
N_qd.Bn‚n00.0.00.A
N. qdßpos. e.n. ee. A J N, qd. B pos.e. ee. A
l Q) ‚L Q:
s g s ä
ä", a m
Q s v.) ‘
O.B{ios‚0.ee.A
o. B n.nec. e.n. ee A
O.B 1;‚imp.0. 00.A
NLB n.pos.e.ee.A
NLB nec. e.n. ee.A
NLB imp.e.ee.A
lv.qd.lin.pos.e.ce.A
‘ N.‘qd.B nec.c.n.ee.A
N. qd.Bimp. 0. ee.A J
o. Bpos. e.n. ce. A
os n.nec.e.ee.A
0.12 n.imp.e.n.ee.A
NLB n.pos.e.n.ce.A
Nl. B nec.e. ee. A
NLB imp.e.n.ee. A
N. qd.Bn.pos.e.n.ec.A
N. qd.R nec.e.ee.A.
le.qd.liimp. e. n.ee.A
dispa ratae
dispa ratae
oan nec.e.ee.A
od.ltimp. e. n. ee. A
001.3 n.pos.e.n.ee.A
N.o.B n.nec.e.ee. A
N. 0.B1z.imp.0.n.0e.A
N. o.Bpos.e.n. ee.A
N. nl.Bnec. 0.00.14
N.nl.B imp.e.n. ce. A
N.nl.Bn.pos.0.n. ee.A
0d. B imp.e.ee. A
0d. B nec. e. ee. A
0d. B n.pos. e. e‘e. A
N. o. B n.imp. e. ee. A
N. o. B n.nec. 0.11.00. A
N.0.B pos.e.ce. A
N. nl.B imp.e.ee. A
N. nt. B nec. e. n. ee. A
N. nt. B n.pos. e.ee. A
uaa ‚Lu
.N a
p 35
b. a- ä: ä:
Qd.Bpos.e. ee.A.
Od.B n.nec. e.n.ee.A
0d.B n.imp.e.ee.A
N.o.B n.pos.e.ee.A
N.o.B nec.e.n.ee.A
N.o. B imp.0.ee.A
N. nl‚Bpo:.e. 00.A
N. nl. Bn. nec.e.n.ee.A
.leB n.imp. e. ee.A1
Qd. Bpos.e_n.ee.A
0d. Bn.n00.0. ee. A
odit n.imp.e.n.ee.A
N. 0.8 n.pos. e. n. er. A
1v. o. B nec.e.ee.A
N. o.B imp.e.n.ee.A
N. nl.Bpos.e.n.0e.A
N. nl.Bn. n00‚0.ee.A
N.nl.Bu.imp.e.n.ee.A‚
ä
24 XX. Joh. Buridan.
die Aequipo'llenz der modalen Urtheile, ja sie werden dabei in eine nicht
ganz ungeschickte Verbindung mit den Quantitäts-Zeichen gebracht”).
Aber es ist doch ein Mangel an Folgerichtigkeit, wenn gleich hernach
bezüglich der Regeln über die Umkehrung dieser Urtheile_der modale
Ausdruck „contiagens“ wieder neben „possibile“ erscheintgo). Und noch
in höherem Grade widerspricht es unserer Erwartung, dass trotz der
obigen deutlichsten Fingerzeige (Anm. 76 u. 83) nun dennoch der sensus
eompositus gleichfalls zur Modalität gerechnet wird, zumal da sich an
die Unterscheidung, dass eine solche Modalität entweder einen objecliven
'l‘hatbestand oder das Verhältniss der Aussage betrell'en könne, zuletzt
doch wieder nur eine Gleichstellung dieser Urtheile mit den kategorischen
lnhärenz-Urtheilen ergibt“). Ja es schwindet die letzte Spur einer
Planmässigkeit dadurch, dass nach all dieser Unordnung und Lücken
haftigkeit zum Schlusse dem contingens ad utrumlibet noch eine eigene
Erörterung unter Aufzählung einiger Regeln gewidmet wird 92).
Die hierauf folgenden Angaben über die Isagoge und die Kategorien
89) Ebend.: De aequipollentiis dantur regalaez 1) Aequipollentes semper debent
esse eiusdem qualitatis et eiusdem quantitatis 2) Ex parte dicti debent sumi aequi
pollentiae sicut in illis de inesse. 3) Proportionando modos ad signaa sc. quod
nnecesseu sit sicut „omm's“ et „impossibile“ sicut „dullus“ et npossibileu sicut
ayquidamu et npossibile nonu sicut nquidam non“, tunc negotio postposita modo facit
aequipoltere suo conlrario, et praeposita suo contradictorim et praeposita et post
posita suo subalterno.
90) D. reg. modal.: Quantum ad conversionem modalium est sciendumy quod
isti modi „possibile, impossibile1 contingens, necessariumu ampliant subiecta proposi
tionum ad supponendum non solum pro his, quae sunt, sed etiam pro his, quae
possunt esse. lta haec est vera „Senex potest esse puer“, quia id, quodesl vel
potest esse senex, potest esse puer . . . . .. De ‚eonvcrsiom'bus modalium ponuntar qua
tuor regulaes 1) Omnis propositio afhrmativd de possibili potest convcrti in particu
larem afiirmativam de possibilig sic particularis convertitur simpliciter 2) Nulla
negativa de possibiti convertitur . . 3) universalis negativa de necessario conver
titur in unum aliam universnlem negativam de necessariog . .. . . sed particularis ne
gativa non convertitur 4) nulla aflirmativa de necessario convertitur in aliam
de necessarioy sed bene convertitur in aliam de possibilis
91) Ebend.: Modalis composita solet vocari, in qua modus praedicatur de dicto
vel dictum de modo. ut nhominem currere est possibileu vel npossibile est hominem
currereu oratio infinitivi modi ...„ quae solet vocari diatum, aliquando capitur
secundum suppositionem materialem et tunc supponit pro aliqua propositione. . . .. .
aliquando sumitur signi/icative et tunc supponit pro re, pro qua sapponeret subiectum
dicti Similiter modi aliquando sumuntun prout sunt communiter di/fercntiae
entiumg . . alio modo sumuntun prout sunt appropriatae dilferentiae propositionum.
.. . .. De qualitate dictarum propositionum modalium compositarum dicendum est sicut
de illis de inesse, .. .. . similiter de quantitate si termini modales capianturl
prout sunt di/ferentiae propesitionumg sed si capianturv prout sunt differentiae entium,
tunc terminus sypossibilcuvel ncontingensu positus in praedicato ampliat suppositionem
subiecti ad ea, quae possunt esse.
_ 92) Ebend.: Dirilur „conlingcn-s ad atrumlibet“, quia est possibile esse et possi
bile non esse De isto dantur quatuor regulaes l) Ad omnem propositionem
de contingenti sequitur propositio de possibili tarn affirmativa 2) omnis propositio de contingenti repugnat alicui propositioni de qnuecaemssanreigoateitvaalicui
de impossibili 3) omnis propositio de contingenti convertitur in oppositam qua
litatem manente eadem quantitate et eodem ordine terminorum 4) Nulla propo
sitio de contingenti convertitur in aliam de contingenti in terminis. sed omnis con
vertitur in aliam de possibili.
xx. Joh. Buridan. 25
141s11i„3i81..n“.
‚...
sind wieder aus Petrus Hispanus entnommen 93); nur wird unter üblicher
Benützung der von Gilbertus Porretanus herrührenden Ergänzung (s.
Abschn. XIV, Anm. 489 fl'.) zunächst die Kategorie des agere und pati
aus der aristotelischen Metaphysik erweitert 94)‚ sodann quando und ubi
nur vom grammatischen Gesichtspunkte aus besprochen 95), situs und
habitus sehr karg erledigt“), und endlich unter den sog. Postprädica
menten habere um Eine Bedeutung vermehrt 97). In einer ontologischen
Frage aber schliesst sich Buridan anderwärts an Occam (vor. Abschn.,
Anm. 867) an, nemlich darüber, dass mehrere verschiedene Kategorien
zugleich in_ Einem Objecte gemischt sein können“).
Die Lehre von der suppositioa für welche die Auctorität des Petrus
Hispanus verschmäht wird, beginnt mit der Erörterung, dass die signi/i
catl'o, und zwar jene ad placitum (s. Occam‚ ebd. Anm. 774 u. 854)
ein weiterer Begriff sei, als die suppositio, bei welch letzterer jedenfalls
von der suppositio materialis abgesehen werden müsse (vgl. ebd. Anm.
877); nemlich suppositionsfähig sei nur jener Terminus, welcher von
einem mittelst des Wortes „hoc“ gezeigten Objecte wahrheitsgemüss aus
gesagt werden könne; nur sei darum die Bewabrheitung (oerificatio)
nicht etwa mit der Supposition zu verwechseln, denn (vgl. ebd. Anm.
753 u. 904) erstere beziehe sich überhaupt nur auf die Urtheilsform 99)“
93) S. Abschn. XVII, Anm. 167—178. Die Modalitäten des inesse, d. h.
Anm. 170, sind wcggelassen.
94) tract. III, D. act. et nass: Actio 0st, secundum quam aliquid agere diciturj
et passio, secundum quam aliquid pati diciturg omnis enim actio et passio est mu
latio . .. .‚ .. Species autem actionis et passionis ponuntur duaez una estf quae atten
ditur penes hoc, quod aliquid lit simpliciter-g alia Secundum hoc, quod aliquid fit
secundum quid ‚' illa autem .. potest dividi secundum intentiones novem praedica
mcntorum accidentium Proprietates autem actionis et passionis assignautur in
Praedicamentis duae et in quinto Metaphgsicae una (s. Abschn. IV, Anm. 533).
Prima es! habere contrariumz secunda est suscipere magis et minusg.....
tertial quod agens et patiens dicuntur ad aliquid invicem
95) Ebend. 0. praed. quand.: termini de praedicamento „quando“ sunt, qui proprie
et convenienter respondentur ad interrogationem factam per „quando“ . . . . . . termini
de praedicamento „ubi“ saut, qui proprie rcspondentur ad quaestionem factam per
„ubi“. Ä
96) Ebend. D.praed. si!.: termini vero de praedicomento situs non proprie sic
habent commune quaesitivuml sed circumloquendo per plura verba dici potestl quod
praedicabilia sunt de subiectis supponentibus pro totis habentibus partes in ipsis
determinatas situs habentes ad invicem De praedicamento habitus . sunt
proprie terminil quibus aliquod corpus dicitur esse habituatum.
97) Ebend. D. postpraed..- Habere multicipliter diciturz . . . . . . tertio modo habere
habitum ezctrinsecum aut in toto corpore aut in aliquo memhro, ut habere vestimenta
vel in digito anulum.
98) Super Eth. zvax VII, qu. 29, f. CCIX v. B: Multi posucrunl, quod termini
praedicamentales diversi abstracte accepti nunquam supponerent nisi pro diversis rebus
Hanc autem opinionem credo esse falsam; eadem enim res secundum diversos
conceptus ratione diversae connotationis signi/icari potest per terminos diversorum
praedicamentorum.
99) Summ. tract lV, D. div. supp.: Primo dicemus de differentia signi/icationis
et suppositionisq et solum intendo loqui pro nunc de signi/icatione vocis ad
placitumg nec intendo loqui de suppositione materiatiy ..‚.. sed solum . de
suppositioncl prout oox secundum signi/icationem sibi impositum potest vel alias non
potest supponere cuiuslibet dictionis est signi/icare ct audienti eam con
ceptam aliquem constituerel sed non onmis talis dictionis est supponercl quia
le
..
'rs
r
sin‚
aus
4‚i..ln.
vealnanii-hm
26 XX.’ Job. Buridan.
Die appellatio aber nimmt dabei Buridan nicht, wie Occam (Anm. 875),
als eine Modification der Supposition, sondern weist darauf hin, dass die
beiden durchaus nicht an Einem und demselben Terminus zugleich sich
finden müssen 100). Hierauf theilt er die vocc signi/ieotiva in incom
pleaza und complexa ein und erwägt bei ersterer die Möglichkeit, im
Subjecte oder im Prädicate zu stehen, wobei er die einfältige Behauptung
ausspricht, dass Nichts Subject sein könne, was nicht auch ‘Pradicat sein
könne; und nicht viel besser ist der Einfall, dass es neben den catego
rematischen und den syncategorematischen Worten noch eine dritte Art
gebe, welche als „mixta“ diese beiden Charaktere in sich vereinige, wie
z. B. hod'ie, alicubi , nemo, nihil u. dgl.1°1). Die complexa hingegen,
welche als solche bereits den Namen „oratio“ erhält, ist als perfecta
eben das logische Urtheil, als imperfecta aber eine blosse grammatische,
in vier verschiedenen Weisen auftretende Wortverbindung innerhalb eines
Satzes mm Diese Angabe aber über die compleæio erhält anderwärts
eine eigenthümliche und von Späteren adoptirte Wendung; nemlich' die
complean'osei entweder „distans“, insoferne die Verbindung zweier Ter
mini durch die dazwischentretende Copula vermittelt sei und somit ein
Urtheil entstehe, oder sie sei „indistans“, insoferne declinirbare Satztheile
‘nur untereinander selbst verbunden sind; und auch diese letztere Com
plexion könne affirmativ oder negativ sein (z. B. homo. albus — homo
non albus), und desgleichen könne es vorkommen,‘ dass eine derartige_
Verbindung, wie z. B. „locus non repletus corpori-ens suppositions-unfähig
sei, und daher das Gleiche auch von einem etwa dafür gewählten ein
solus lalis et onmis talis terminus est natus supponerey qui aliquo demonstrata per
hoc pronomen „hoc“ . potest cere a/firmari de illo. Verificalio autem tii/fert
a suppositionel quia veripcatio proprie est propositionis et non terminij sed suppo
sitio est termini et non propositionis. Si sit terminus distributum oportet veri
pcationem esse pro omnibusr pro quibus supponiL ' ‘
100) Ebend.: Appellatio autem differt a snpposilionej quia est dare terminum
supponenlem et non appellanteml sicut „animal“, et est dare terminum appel
lanlem et non supponentem. ut nvacuumu (vgl. Anm. 103), et est dare terminum
supponentem et appellantemy ut . nhomo albusu . Terminus enim omnis pro
aliquo supponens et aliud, pro quo non supponitj signi/icans appellat omnel quod
signi/icat aliud ab eo, pro quo supponitl per modum adiacentis ci, pro quo supponit.
101) Ebend.: vocum signipcativarum ad placitum quaedam sunt incom
pleme, quae vocantur dictiones. et quaedam complexac, quae lncomplercarum aliae sunt subiicibiles etbpraedicabiles per se vocantuarl-ioareatnieoqnuese sub
iicibiles neque pracdicabilesl ut „neu“, „ergo“, aliae praedicabiles et non subiici
bilesl ut „quodlibel“, „onme“, .. . .. ‚.albus“. sed nullae sunt subiicibilesl nisi
sint praedicabiles (also Buridan denkt nicht daran, dass schon nach aristotelischcr
Lehre die Einzeln-Individuen nicht Prädieat sein können). ltem vocum incomplezarum
quaedam sunt catcgoreumaticaei quaedam syncategoreumaticaef et quaedam medias seu
mirtae llicuntur mixtam quia vel signidcant praeter conceptusl quos immediate
signi/icantl res illis conceptibus conceptasl sed non sunt per se subiicibiles et praedi
cabiIes, vel quia implicant calegoreumaticas et syncategoreumaticasl ut nfortis (wohl
zu lesen forte), hodie, alicubi, nemo, nihil, secum“ et multa alia.
102) Ebend.: Vox complerca1 quae dicitur oratiol alia est per/acta, alia imper
fecta lmper/ectarum quaedam sunt compleazae ex verbo et determinatione verbi
sine nominativm ut ncurrit velociter-u aliae ez nomine substantivo recto
cotegoreumatico et aliquo alio apposito per modum determinalionis. ut nasinus
Robcrlz'“ aliae ex pluribus substantivis aliqua coniunctione coniunctis. ut „Iiomo
et equusu aliae ea solo categoreumate et sgncategoreumatel ut nnon homo“.
XX. Job. Buridan. r 27
fachen Terminus, z. B. „vacuum“ (ebenso auch entsprechend z. B. bei
chimaera) gelten müsse 103). In der Summula aber gibt Buridan sodann
vorerst eine Anzahl ziemlich einfältiger Regeln über die Befähigung der
Termini, Subject oder Prädicat zu sein, wobei er besonders auf jene
obigen vier Arten der imperfecta compleæio Rücksicht nimmt 104). Hier
auf erst macht er sich an die Eintheilung der Supposition, wobei er
zunächst mit Occam (Anm. 876 u. 891) die Unterscheidung in propria
und transsumptiva (d. h. metaphorische) an die Spitze stelltwi‘), mit
derselben aber jene zweite Eintheilung parallel laufen lässt, nach welcher
die Supposition, unter Ausschluss der occam’sehen simplex (ebd. Anm.
877 f.), nur in materialis und personalis zerfällt; letztere, bei welcher
die Supposition auf „ultimata signi/icatau geht, wird wieder in zwei
nebeneinander laufende Eintheilungen geschieden, nemlich einerseits in
103) In Metaph. IV, qu. 14, f. XXIII v. A: Terminus mentalis complexus ali
quando pro nullo supponitj et similiter ter-minus vocalis a tali conceptu complexa
sumptus aliquando pro nullo supponiL quamvis sit incomplezus secundum vocemy
sicut isti termini wchimaerau et „vacuum“ Est dupleac complezio conceptuumc
una potest vocari distansa alia indistans. bistans vocatury quando in propositione
praedicatum complectitur cum subiecto medianle copula affirmative indislans vocatum quando adiectivum complcctitur cum substantivo svienle nceogpautliave;me.diay
et etiam polest fieri aflirptative aut negative (B) 1sta oralio, sive mentalis
sive vocalisj „loeus non repletus corporeu pro nulla suppom't, nec per consequens
illa dictio „vacuum“ . ‚ lla est de isto termino „chimaera“; est enim descriptio
‚.‘Co'mpositum ex impossibilibus componici (Das Gleiche betreffs „vacuum“ s. auch
Super Eth. Nie. VI, qu. 6, f. CLIV v. A, u. vgl. Gregor v. Rimini, ob. Anm. 39).
In Metaph. VI, qu. 6, f. XXXVII v. B: Comptesvio debet distingui duplex: una vo
catur indistansl alia distans. lndistans est, prout determinatio complectitur cum suo
determinabili sine copula verbali medianteg et hoc potest fieri componendo vel
dividendog et vocatur compositiol si sit modo a/firmativo, ut nhomo alhus“, et
vocatur divisioj si sit modo negative, ut nhomo non albus“. Modo ergo composita
indistans dicitur habere convenienlem correspondentiaml sf res signipcata per determina
tionem sit eadem cum re, pro qua determinabile supponity vel si ei adiaceatg et tunc illa
compositio dicetur vera. Et e converso esset dicendum de divisione indistante
' t 104) Summ. a. a. 0.: Nunc dividendae sunt vocesl quae possunt subiici vel
praedicariy ab illisa quae non possunta vel etiam, quae possunt supponere. ab illisi
quae non possuntg et de hoc ponendae sunt regulacz 1) omnis terminus possibilis
supponere potest subiici. sed non convcrtitur. 2) nulla diclio puro syn
categoreumatica potest subiici vel praedicari per se'. 3) Nullum nomen obliquum
potest subiici vel praedicari per se..... 4) Nullum verbum potest subiici vel praedi
cari per se, nisi verbum in/initivi modi 5) omne substantivum rectum
vel etiam adiectivum rectum in neutra genere substantivatum potest subiici vel
praedicari....... 6) Nulla perfecta oratio potest subiici vel praedicari. . . . . . ..
7) Nulla oratio imperfecta primo modo potest subiici velpraedicari nisi sit inhnitivi
modi . 8) omnis oratio imperfecta secunda modo polest subiici vel praedicari.... .
9) oratio imperfecta tertio modo potestl .. sed forte non omnis talis .. 10) oratio
imperfecta quarto modo polest praedicariy sed non omnis talis potest subiici. nisi
syncategoreuina sit negotio inhuitans .. 11) Nutte imperfecta secundo modo potest
supponereh si illudl quod positum est per modum determinationisl repugnet substan
tivo 12) De omni dictionel cui correspondet conceptus complexusl dicendum 0st,
sicut de orationey cui aequivalet..... I3) Omne substantivum rectumv cui coi-respondet
conceptus simpleazj potest supponerc 14) Omne nomen infim'tum, quod potest esse
subiectum vel praedicatum potest supponere.
105) Ebend.: Ouaedam suppositio est propriay et quaedam impropria seu trans
sumptivag propria diciturj quando vox supponit secundum suam significationem sibi
eommuniter institutam ‚' impropria 0st, quando supponit secundum signihcationcm alterius
vocis ez lranssurnptione propter similitudinem vel ironiani aut huiusmodi aliam causam
28 ‘ XX. Job. Buridan.
communis und discretaa und andrerseits in absoluta und relativag ebenso
verfährt er abermals mit der communis, indem dieselbe einerseits in,
naturalis und accidentalis, andrerseits zugleich in confusa und deter
minata gctheilt werden soll, deren erstere in distributiva und confusa
tantum zerlälltl‘m). Sodann spricht er ausführlich über die Veran
lassungen, aus welchen die confusa distributiva hervorgehen kann, wobei
er ausser den Negationen die Comparative und Superlative und ähnlich
wie Occam (ebd. Anm. 887) auch die Worte „incz'pit, desintt, differt“
u. dgl. aufzählt 107); in entsprechender Weise folgen die Veranlassungen
der confusa tanlum, wobei unter Anderem die occam’schen Beispiele
„bis“ und „hie et Romae“ (s. obd. Anm. 889 u. 879), sowie besonders
wieder die Ausdrücke der juristischen Stipulation (0b. Anm. 60) er
scheinen 108). Die verschiedenen Arten der Supposition werden hierauf
106) Ebend.: Aliter dividitur suppositio in materialem et personalemg et vocatur
personalis, quando supponit pro suis ultimatis significatng ‚. .. sed materialis
diciturv quando vox supponit pro se aut pro sibi simili aut pro suo signincato imme
dialo, quod est conceptus Suppositio personalis dividitur in communem et
discretam Item dividitur suppositio personalis in absolutem, quae fit per termi
num absolutuml et in respectivam sive retativam1 quae fit per terminum relativum.
communis suppositio solet dividi in naturalern et accidentalem Naturalis
vocatura secundum quam terminus indifferenter supponit pro omnibus, pro quibus
polestl tam praesentibus et praeteritis quam futurisg et hac suppositione utimur in
scientiis demonstrativis. Aceidentalis vocatum secundum quam terminus supponit
solum secundum ezigentiam verborumg . . et hac utimur in sermonibus histo
riographls, qua etiam maxime utuntur sophistae. ltem suppositio personalis communis
dividitur in confusam- et determinatanz vocatur determinata. si necesse sit
ad veritatem. quod ipsa sit vera pro aliquo determinato supposito . Sed vocatur
confusay si propositio possit esse vera absque hoc Confusa dividitur in....
distributivam et non distributivamg quae solet vocari ron/usa tantum. Distribution est,
secundum quum ea terminoicommuni potest inferri quodlibet suorum suppositorum
seorsim vel etiam omnia simul eopulative . . . ‚ .. Sed con/usa tantum est. secundum
quam non sequitur aliquod singularium seorsim retentis aliis nec singularia disiunctive.
107) Ebend.: Muttae autem sunt causae eonfusionis distributivaer 1) Signum
universale affirmativam distribuit terminum immediate sequcntem 2) Negatio
negans distribuit omnem terminum communem sequcntem earn et nihil distribuit.
quod praecedit eam. 3) Terminus communis distribuitur per negationem infinitantem
ipsum 4) Per comparationem distribuiturnu ablativus sequens1 et simi
liter mediante dictione ‚.qua'm“ distribuit nominativum sequentemgum similiter etiam
secundum nomen positivi gradus mediante hac dictione ‚.sicul“. Adhuc super
lativus gradus distribuit complexum ex substantivo suo et relativo diversitatig
. ut .‚homo est fortissimusua quia est omni alio homine fortior 5) Fit distri
butio per multas dictiones implicantes in se vel in suis ezponenlibus negationes,
sicut sunt verba privativa aut relativa diversitatis aut ista verba hincipity desinitj
differtu aut istae dii-tiones „sine, praeter, solus“. q
108) Ebend.: Etiam multae sunt causae confusionis non distributivaez 1) Signum
universale affirmativum confundit non distributive terminum communem sequcntem
ipsum non immediate 2) Terminus communis confunditur non distributive per
duplex distributivum anlecedens ipsum. quorum utrumque sine reliquo distribueret
ipsum, ut si dico „Nullus non homo curritu 3) Ponuntur quaedam specialia
confundentia sine distributione terminos sequentes so, sicut termini, qui respondentur
ad „quoties“. ut „1er, quater“; etiam copulatio de praedicamentis „quando“ et
nubiu habet potestatem sic confundendh ut „Hodie et heri bibi vinumu velnParisiis
et Romae venditur panisu 4) lsta verba nscioa intelligo, cognoscou .. .. confun
dant sine dislributioneg ita etiam, si debeo tibi equum. non sequitur nigitur
debeo tibi favellumu vel ndebeo tibi brunellum“.
xx. Joh. Buridan. 29
iei
in einundzwanzig Regeln zusamuiengefasst‘o"), an welche sich im An
schlusse an Occam (vor. Abschn., Anm. 890) noch eine specielle morterung
über die suppositio relativorum anreiht, wobei aber Buridan die
lncousequenz begeht, die relative diversitatis eigentlich der Lehre von
den Kategorien zuzuweisen, sie aber dennoch hier unter Benützung des
Petrus Hispanus zu besprechen 110).
109) D. reg. supp. Es darf jedoch um der diplomatischen Treue willen nicht
unerwähnt bleiben, dass wir diese Regeln nicht völlig im Wortlante des Buridanus
selbst besitzen (—- vielleicht gibt denselben die angebliche Londoner Ausgabe von
1640, welche mir aber nicht zur Hand ist —), sondern nur in der Form, in wel
cher sie Johannes Dorp (Anm. 54) in seinen Commcntar verflochten hat. Hiernach
lauten sie: 1) Terminus discretus supponeus pro sua signihcato uttimato supponit
discrete. 2) Terminus materialiter sumptus rcstrictus per pronomen demonstrativum
supponit disri'cle. 3) Subiectum propositionis particularis vel indefinitee supponit
determinate. 4) Proposilionis particularis vel indefiniloe vel singularis affirmativae
praedicatum supponit determinale. 5) Terminus supponens materialiter simples, cui
non proponitur aliquod signum confusivunu supponit determinate. 6) Cuiuslibe! pro
positionis totaliter universalis e/‘firmelivae totale subiectum supponit confuse et distri
bulive pro omnibus individuis. 7) Terminus communis sequens negationem „non“
negantem copulam supponit confuse et distrilmtive. 8) Terminus infinilelus communiter
lentus supponit confuse et distributive ratione negationis infinilentis. 9) Nomen se
quens comparativum vel superlativum supponit confuse ct distributive. 10) „Difl'ert“
facit ablativum sequcntem mediante praepositione „a“ distribuibilem supponentem.
11) Adverbia similitudinis faciunt terminos sequenles se supponentes distribuibiles.
12) Terminus communis, supra quem cadit immediate dictio ezecptiva distribuibilis et
supponensq supponit confuse et distributive vel confuse tantum. 13) Aggregatum ex
recto et obliquo sequens immediate signum universale supponit confuse et distributive.
14) beierminatio et determinabite eodem modo supponunt. 15) Propositionis univer
solis affirmctivae praedicatum cui non additur aliquod confusivuml supponit confuse
tantum. 16) Subiectum propositionis eaceptivae, non impeditum aliunde, supponit
confuse tanlum. 17) Omnis terminus supponens communiter sequens mediate signum
universale affirmativam cadens supra copulam supponit confuse tantum. 18) terminus
communis, super quem cadunt duo signe, quorum quodlibet seorsim habet vim distri
buendi, in propositione particularia indefinita vel singulari supponit confuse tonmm,
in propositione universali determinate. 19) Terminus communis sequens dictionem
importantem actum animae interiorem (wie z. B. scio, cognosco) supponit confuse
tantunL 20) Terminus sequens adverbium numerate supponit confuse tantum. 21) ter
minus sequens copulatum ex terminis de praedicanzento „ubi“ supponit confuse tantum.
110) D. supp. rel.z lielativorum quaedam dicuntur relativa substantiae, alia di
cuntur relative aliorum praedicamentorum lielotivorum substantiae quaedam
dicuntur idcntitatisa alia diversitatis tielatioorum identitatis quaedam dicuntur
reciproce, alia non reciproca. .. Beleiivum identitatis solum refert suum anle
cedens pro illis eius suppositisy pro quibus erat veri/icatio categoricae. in que pone
batur antecedens. et supponit vel sumitur in propositionea sicut suum ifiitccedens.
Dictio „ille“ non semper sumitur relative, imo aliquando demonstrative...
et aliquando etiam antecedentaliter ad rclativum „Qur'“. si teneatur distribulivepun oportet descendere sigillatiml.. non enRiemlatsievquuimtu„rse„“O,mnis
humo diligit se, ergo omnis homo diligi! Socratemu1 sed bene sequitur „ergo Socrates
diligit Societem“ . Relativum „suus“ refert suum antecedens in genitivo casu
iielativa „tele“ e! „tentum“ indigent antecedentibus de praedicamento quoli
talis et/quantitatin et non oportetl quod supponunt pro eodcm, pro quo suppo
nunt antecedentiay sed su/fivit, quod pro similibus Relative diversitatis solent
poni „aliud, aller-um, difl‘erens, diversum“, sed mihi apparet. quod haec non sunt
relative, prout hic de relativis locuti sumusa sed sunt termini de praedicaniento „ad
eliquid“, . e! ita etiamrde hoc termino „idcm“. Trotzdem aber folgt sogleich
hernach die Regel der Exposition jener Urtheile, in welchen „aliud“ Verwendet
wird, völlig nach Petrus IIispanns, s. Abschn. XVII, Anm. 266.
.‚_‚.‚.
30 XX. Joh. Buridan.
Die appellatio identificirt Buridan grundsätzlich mit demjenigen, was
Uccam (ebd. Anm. 917 fl'.) als connotativum bezeichnet und durchgeführt
hatte; in der näheren Darlegung aber greift er doch auf Petrus Hispanus
(Absehn. XVII, Anm. 228) und die zunächst darauf folgende jüngere For
mation (ebd. Anm. 601) dieser Lehre zurück‘“). Die ampliatio und
die restrictio nimmt er nicht als eine logische Eigenschaft des Terminus
selbst, sondern richtiger und schärfer, als es bisher geschehen war, als
eine unter Umständen eintretende Modification der suppositio und appel
latiog und in solchem Sinne spricht er vorerst von „Status“, d. h. dem
Zustande, in welchem eine solche Modification nicht stattfindet, und macht
hierauf die Fälle namhaft, in welchen ampliatio‘“) und in welchen
restrictio eintrete, an welch letztere er noch die „alienatio“ knüpft,
welche entweder auf einer Ausschliessung der Präsens-Form des Urtheiles
oder darauf beruht, dass ein Begriff grammatisch mit einem ihm Wider
sprechenden verbunden wird “3),
111) D. appell.: Termini omnino nihil connotantes ultra ea, pro quibus suppo
nunt, non sunt appellativi proprieg sed omnis terminus connolans aliud ab eo, pro
quo suppom'l, dicitur appellativus et appellat illud ‚ quod connotat per modum adio
centis ei, pro quo supponit...... Terminus appellativus semper appellat formam suam,
sive ponatur a parte subiecti vel ante verbum sive a parte praedicati vel post verbum.
Post appellat suam formam praecise pro tempore verbi. Anle, si verbum sit
praesentis temporis et praedicatum non sit ampli/icalivum, appellat formam suam prae
cise pro tempore praescntig sed si verbum fuerit alterius temporis vel praedicatum
fuerit amplificativunh tunc terminus ante verbum positus appellat formam suam in
di/ferenter quasi disiunctive pro tempore praesenti et pro tempore verbi vel pro tem
pore, ad quod praedicatum ampliat Magna est dilferentia quantum ad appella
tiones inter verba significantia actus animae cognoscitivae..... et inter alia oerba;
. . ... nam termini respectu verborum non signi/icantium huiusmodi actus non appel
lant nisi res, quas uüimale significant vel connotantg termini autem respectu
verborum significanlium huiusmodi actusy si sequantur illa verba, appellant
rationes, secundum quas significant..... Terminus substantivus obliquus appellat
illudy pro quo suus rectus supponit per modum adiacentis Termim' „meus“ et
„tuus“ appellant me et te tanquam adiacentes, et sic etiam „noster“ et
„vester“ et „suus“ appellat illudy pro quo suum antecedens supponiL
112) D. ampl.: Ultimo dicenda sunt aliqua de ampliationibus et restrictionibus
suppositionum et appellatianum. Et oportet primo videre statuma secundum quem
terminus nec dicatur ampliatus nec dicatur restrictusj .. ille potest assignari.
quando terminus praecise suppcnit vel appellat pro omnibus suis significatis praesentis
temporis. Terminus ultrd statum ampliatur multipliciters 1) Si ponatur in sua
categorica ante verbum praeleriti temporis, ampliatur ad standum pro praeteritisq sive
in supponendo sive in appellandoy una cum praesentibus 2) Proportionubiliter
ante verbum futuri temporis positus ampliatur ad standum pro fatur-is .. a) Positns
ante hoc verbum „polcsl“ vel ante copulam propositionis divisae de possibili am
pliatur ad standum pro possibitibus. licet non sint vel fuerintl unde haec est vera
„Mons aureus potest esse tantus, quantus mons ventosustr 4) Idem est dicen
dum de termino posito ante copulam propositionis divisae de necessaria 5) Ter
miws ampliatur ad praeterital futura et possibilia. si construatur cum verbo signi/i
cunte actum animae sive a parte ante sive a parte post 6) Nomina verbalia
vel participia a praedictis verbis descendentiaq si fiant praedicato propositionum,
ampliant subiectal sicut verba.
113) Ebend.: Terminus autem circa statum restringiturz 1) per determina
tiouem sibi appositam convenientem sibii sed non omnibus suppositis 2) litium
adiectivum restringitur per suum substantivumi si conueniat aliisl quibus non convertit
suum substantivum Ouando autem status termini non remaneta tune nec am
xx. Joh. Buridan. 31
Der hierauf folgende Abschnitt De syllogismo beginnt bezüglich des
kategorischen Schlusses mit einer fast wörtlichen Wiederholung des Petrus
Hispanus 114). An einem anderen Orte aber betont Buridan auch betreffs
der Syllogistik jene seine Ansicht (s. ob. Anm. 65), wornach dem In
tellectus ein ewig bleibender Gehalt einwohnt; denn, wenn auch die
Syllogismen in ihrer concreten Er‘scbeinung ebenSo auftreten und wieder
verschwinden, wie z. B. die Objecte des Gesichtssinnes, so ist doch die
innere Wahrheit richtiger Schlüsse ein Unvergängliches 11"3).
Die modalen Syllogismen aber bilden auf oecam’scher Grundlage
auch hier den Gegenstand reichlichster Formulirung. Vor Allem wird
auch für die Syllogistik jener nemliche grundsätzliche Standpunkt einge
halten, wornach der sog. sensus compositus nicht zur Modalität, sondern
zu den Inhärenz-Urtheilen gehört, und sonach nur der sensus divisus
übrig bleibt, welcher denn auch allein es ist, der in den folgenden fle
geln berücksichtigt wird , da, wie ausdrücklich gesagt wird, nur er die
modalen Unterschiede der objectiven Dinge selbst betrifft 116). Nachdem
hierauf der Wegfall der beiden Modalitäten „verum“ und „falsum“ da
durch begründet worden, dass in allen Figuren und Modi die Schluss
fähigkeit die nemliche ist wie bei Prämissen, welche Inhärenz-Urtheile
pliatur nec restringitura sed alienatur ita, quod terminus non amplius supponit vel
tenetur pro praesentibusl sed solum pro futuris vel praeteritis Suppositio et
appellatio etiam aliquando alienantur..... per negationem infinitantemg..... et
aliquando etiam tota termini suppositio removeturg et hoc fit dupliciters uuo modo
per eomplexionem indistanler (s. Anm. 103) positivam termini ad termt'num, quorum
terminorum unus non convenit altert, ut „homo hinniln'lis“; alio modo per
huiusmodi complexioncm privativam terminorum, quorum unus de necessitate convenit
alteri, ut „homo non risibitis“.
114) Tract. V, D. syllog. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 179—189. Nur die Memo
riaI-Verse, Anm. 181 u. 182, fehlen hier.
115) Super Eth. Nie. VI, qu. 6, f. CLIII v. A: Scibile potest capi dupliciters
uno modo pro conclusione demonstrabiliv alio modo pro re significata per terminos
conclusionis Si quaeratur de scibili pro conclusione demonstrative, tunc iterum
erit distinguendum, quum conclusio vel sumitur quantum ad suam realitalem vel
quantum ad suam oeritatem. Si quantum ad suam realitatemr tunc nulla conclusio
debet dici aeterna vel necessaria plus, quam colores aut sapores, quia conclusiones
de novo formamus tam in scripta quam in voce vel in mente, et ita incipiunt esse
et desinunt1 sicut colores et saporcs. Si vero conclusio capiatur quoad eius veritalem,
omnis conclusio est vera, quandocunque proponitur ila, quod non possit esse
falsa; hoc igitur modo dicendnmy quod scibile . est aeternumfanecessariunn
impossibile aliter se llabere, incorruptibile (B) Si autem loquamur de scibili pro
re significataj sunt diversae opiniones etc.y d. h. über esse und essentia, sowie
über die Universalien, s. obige Anm. 71 u. 64 f.
116) Summ. a. a. 0., D. sytt. mod.: Quaedam vocantur aliae vocantur compositae (s. ob. Anm. 76 u. 83) Isti temromdinaile„snedoievsissea,e, p.o.ssi
bile, contingenle aliquando sumunturj prout sunt di/ferentiae entiuma aliquando
autemi ut appropriatc sunt di/ferentiae propositionum, et sic debent sumi in
propositionibusy quas vocamus modales compositasl et debet in eis praedicari modus
et subiici dictum vel e eonverso. Propter syllogismos ez modalibus divisis oportet
rememorari, quod in propositionibus divisis in modis „possibile, neressarium, con
tingens“ subiectum ampliatur ad supponendum non solum pro Iris, quae suntr sed
pro his, quae possunt esse .. item in talibus divisis negativae sunt aut, quia
negotio cadit supra modum, vel quod sequitur modum
32 XX. Joh. Buridan.
sind 1 17), folgen vorerst die Syllogismen aus zwei Möglichkeits-Urtheilen 118),
aus zwei Nothwendigkeits-Urtheilen H9), aus zwei Zufälligkeits-Urtheilcn 120)
und —- unter Auslassung der Unmöglichkeits-Urtheile ——- aus zwei Ur
theilen, welche die Modalität „seitum, opinatum“ u. dgl. enthalten‘”).
Indem aber hierauf sich die verschiedenen Combinationen der Prämissen
anreihen sollen, werden zunächst allgemeinere Regeln gegeben, welche
eigentlich der Lehre von Conäequentiae angehören 122); und sodann
folgen: ein Inhärenz- und ein Möglichkeits-Urtheil123), ein Inhärcuz- und
ein Nothwendigkeits-Urtheil124), ein Inhärenz- und ein Zufälligkeits
117) Ebend.: Ouaecanque praemissae inferant conclusionem sine additione mo
dormn, caedem inferunt eandem cum modis veri et necessarii llem quaecunque
praemissae inferunt conclusionem sine additione madoram, conlradicloriae praemissac
infcrunt contradiclariam conclusionem cum modis falsi et impassibilis Non
oportat, si aliquae pracmissoe iri/erunt conclusionem sine modis, quod caedem in
ferunt eandem cum modis „possibile, eontinyens, scituma Propositiones de vero et falso in sensu divisa aut nihilarevdailtenutm, auotpicaaaltemnnt“.illos de
inesse; ideo proporlionabiliter syllogizatur ex eis.
118) Ebend.: Ex ambobus de possibili in prima figura et in tertia valent omnes
modi, quae valent ex ambobus de inesse; sed in secunda figura nihil concluditur.
S. bei Occam, vor. Abschn., Anm. 981.
119) Ebend.: Ex ambabus de necessario valent in omnibus figuris et in omnibus
madis, in quibus valent syllogismi de inesse. S. ebd. Anm. 980.
120) Ebend.: In prima figura ex ambalms de contingenti maiore existente uui
versali valent omnes syllogismig sive ex ambalms aflirmativis sive ex ambabas nega
tivis sive ex una a/firmativa et alia negativa ln tertia figura valent omnes
syllogismi una praemissarum existente universali. In secunda autem figura nulli
syllogismi aalent. S. ebd. Anm. 982.
121) Ebd.: De scito valent syllogismi in pn'ma figura et in tertioy sed non
valent in secunda. De opinato autem non valent syllogismi in aliquo /igura. S. ebd.
Anm. 984.
122) Ebd.: lie syllogismis mixtis Dicemus solam de istis modis „contingens,
possibile, neeessarium“, quia etiam solum de istis determinat Aristoteles. Et prae
mitlendae sunt regulae cammunesx 1) Ad propositianem de inesse sequitur propositio
de possibili . 2) Ad omnem propositionem de necessario vel de contingenti sequitur
propositio de possibili .. 3) Ouaceunqae conclusio sequitur ad praemissas de possi—
ln'li, illa conclusio sequitur ad praemissas de necessario vel de contingenti .. .. 4) Ad
quasennque praemissas sequilur conclusio dc necessario vel de contingenlil ad easdem
sequitur conclusio de possibili. 5) Ad omnem propositionem de necessario sequitur
propositio de inesse subiecto sumpto cum rclativo identitatis et aliter non. e) Ad
quamlibet qualitatem de contingenti sequitur quaelibet qualitas de possibili. Vgl. ebd.
Anm. 1027 f.
123) Ebend.: Si una pracmissarum fuerit de inesse et alia‘ de passibili‚ sunt
regulaes 1) Non valent aliqui syllogismi in secunda figura. 2) In nulla figura debet
sequi conclusio de inesse. 3) In prima figura non valent, si maior sil de inesse.
4) In prima figura non potest infcrri conclusio universalis nisi cum illa additione
„quod es!" (vgl, ebd. Anm. 945 u. 947). 5) In prima figura minore existepte de
possibili sequitur conclusio de passibili particularitt'r. 6) In tertia figura volent
syllogismi alfirmativi, si propositio de possibili sit universalisg 7) negativi valenty si
propositio negativa sit universalis et de possibili. S. ebd. Anm. 986.
124) Ebend.: Si una praemissaram fueril de inesse cl alia de necessariol dantur
regulaes 1) Maiore existente de necessario omnes modi primae figurae valent ad
conclusionem de necessario partieutarem, sed non universaleml nisi cum adilitione
„quod est“. 2) Maiore existente de inesse syllogismi primae flgnrac non volent ad
conclusionem dc necessario vel de inesse, tamen ad conclusionem de passibili. 3) In
secunda figura Cesare, Camestres et Festino valent proportionabiliter sicut in prima
xx. joh Buridan. t 33
Urtheil 125), ein Möglichkeits- und ein Nothwendigkeits-Urlheil 126)‚ ein
Möglichkeits- und ein Zufälligkeits-Urtheil 1‘27), ein Nölhwendigkeits— und
ein Zufälligkeits-Urtheil 1'28). Lückenhailigkeit aber oder Unordnung (vgl.
ob. Anm. 89 il‘.) ist es wieder, dass im Vergleiche mit Oceam hier die
Comhinationen aus Unmöglichkeits-Urtheilen oder den dortigen ander
weitigen Modalitäten fehlenm’). Die Syllogismcn, deren Prämissen einen
casus obliquus enthalten, werden wie bei Occam nach den drei Figuren
erörtert, neu aber kommt hier die Berücksichtigung des Verbums inesse
mit dem von ihm regierten Dativ hinzu 130). Auch die Behandlung der
Reduplicativ-Urtheile für den Syllogismus weicht etwas von Occam
fiyura Celarent et Ferio. 4) Baroeo existente de necessario valet ad conclusionem de
inesäe, et si maior sit de inesse, valet solum ad conclusionem de possibill.
5) Maiare existente de neeessario in tertia fignra Darapti, Felapton, Datisi et Ferisun
valent ad conclusionem de necessario, sed bisamis ct b'ocardo ad nullom. 6) Maiere
existente de inesse Darapti et Disamis vatent ad conclusionem de inesse, et alii modi
nihil vatent. S. ebd. Anm. 985.
125) Ebend.: Si vero una praemissarum fuerit de inesse et alia de contingenti
ad utrumlibet (0b. Anm. 92), sunt regulaes 1) Non volent aliqui syllogismi
in secundo figura 2) In nulla lignra sequitur conclusio de inesse 3) In
prima figura non vatenl, si maior sit de inesse 4) In prima figura non potest
infert-i conclusio universalis nisi cum additione „quod est".... 5) In prima figura
maiore existente de contingenti sequitur conclusio particularis de contingenti
6) In tertia lignra maiore existente de contingenti Darapti, ‘elapton, Datisi et Ferison
calent ad conclusionem de eontingenti, sed liisamis et Boeardo nihil oalent.....
7) In tertia figura maiore existente de inesse nulli modi vatent. 8) Ouicnnqne
syllogismi in tertia figura vatebunt etc maiore de” inesse illi valent ea maiore de inesse et minore de contingenti. etS.minebodr.e Adnem.pos9s8i7b.ili,
sunt 1r2e6g)ulaEebsend1.): InSipruinmaa pfriagcumriassmaariourmefueexriisttednetepodsesibnielciesscatriaoliaomdneesnecmeosdsairivoaalent
ad conclusionem de neeessario, sed maiore existente de possibili omnes modi valent
ad conclusionem de possibiliy et nulli ad conclusionem de necessario 2) omnes
modi secundae figurae valent ad conclusionem de necessariol quaecunque praemissa
rum fuerit de neccssario. S. ebd. Anm. 990.
127) Ebend.: In mixtione de possibili et contingenti dantur regulaer 1) In
quibuscunque figuris et modis sequitur conclusio ex ambobus de possibiti, in eisdem
sequitur eadem ex una de possibili et alia ‘de contingenti 2) In prima figuray si
maior sit de eontingenti, omnes modi ad conclusionem de contingenti valent; sed
non‚ si maior sit de possibili . 3) In seeunda figura nulli calent 4) De tertiu
figura omnino est sicut de prima. S. ebd. Anm. 994.
128) Ebend.: De neeessario et contingenti mixte . regulae: 1) In prima fignra
maiore existente de necessario omnes modi valent ad conclusionem de neeessario; et
si maior sit de eontingenti, omnes modi calent ad conclusionem de contingenti
2) omnes modi secundae figurae calent ad conclusionem de neeessario, sed nutti ad
conclusionem dc contingenti 3) De tcrtio figura omnino est sicut de prima. S.
ebd. Anm. 991.
129) Vgl. ebd‚ Anm. 988 f., 992 f., 995—997.
130) Ebend.: De obliquis et reduptieativis multis modis sgllogizore solemus. Ex
terminis obliquis primus modus est, prout hoc verbo „inesse“ utimur loco huius
oerbi „est“, .. ita, quod aequipollent nllomini inest animal“ et „Homo est ani
mal“. Manifcstum est, qnod, in quibuscunquc modis contingit sgllogizare ex
rectis cum hoc copula „est“, ez eisdem contingit in obliquis cum hoc copula „inest“.
Alias modus est, quia, quandocunque in maiori aliquis terminus in obliquo
fuerit distributus .. et rectus illius obliqui alfirmabitur in minorey obliquo istius
termini in conclusione oltribuetury quidquid primo obliquo ottribucbatur in maior-el
v. gr. „Cuiuslibet hominis asinus eurrit; omnis rex est homo ‚- Ergo cuinslibet regis
asinus cnrrit“ Adhuc alius modus ad similitudinem sccundoc figurae esta
Puma, Gesch. IV. _ 3
34 XX. Joh. Buridan.
ab 131). Eine Bereicherung aber der occamistischen Syllogistik liegt darin,
dass auch der Folgen des Vorkommens eines terminus infinitus gedacht
wird, und zwar hauptsächlich für den Fall, dass der Mittelbegritl‘ in der
Einen Prämisse mittelst lnfinitation und in der anderen ohne dieselbe
gebraucht wird 132). w
Zuletzt folgt noch unter der Ueberschrift De potestate syllogismorum
ein sehr kurzer Auszug,r der betreffenden Lehren des Aristotelesws).
Was aber hieran sich „De arte inveniendi medium“ anreiht, ist nicht
von Buridan, sondern von seinem Erklärer und Herausgeber Johannes
Dorp (s. ob. Anm. 55) verfasst; und indem nun auch in diesem erläu
ternden Zusatze sich Nichts von einer versinnlichenden Figur findet, wie
eine solche seit Averroes (s. Abschn. XVI, Anm. 328) öfters benützt und
eommentirt worden war (s. Abschn. XVII, Anm. 464 und 550, und wor.
Abschn., Anm._345), so möchte ich die gemeiniglich erwähnte „Esels
brüeke“ Buridan’s‚ welche sich ja an die inventio medii knüpfen soll,
für einen litterarischen Mythushalten, welcher sich in der Schul-Tradition
alhnälig bildete 134).
quando unum medium attribuitur in praemissis duobus ter-ltem alius modus potest poni ad similitudinem tertiae figurameiniestco.bliSq.uisebedtc.. A. nm.
971, 974, 977.
131) Ebend.: De syllogismis autem reduplieativam conclusionem eoncludentibus
notandum est, quod illi maxime proprie et manifeste finnt in prima figura et in
omnibus quatuor modis illius apponendo reduplieationem maiori extremitati In
omnibus modis tertiae figurae syllogizatur conclusio retlupticattea, si in maiore fuerit
reduplicatio addita maiori extremitati. In secunda autem lignra non haben! proprie
locam. Vgl. ebd. Anm. 1001; die Berücksichtigung der Exclusiv— und der Excep
tiv—Sätze fehlt hier. i
132) Ebend.: bupliciter autem contingit syllogizare ex terminis infinitis et ex
mixtione terminorum infinilorum. Uno fitOlIO, quod onmis terminus fim‘tus in uua
propositione manent etiam finitus in alio et omnis infinitus in uno manent infinitus
in alia. Alio modoy quod terminus linilus sumptus in una sumatur infinitus in alia
aut e conrerso. Si primo modo syttoyizctur, tune in omnibus modis et figuris
syllogizandum erit, sicut ex terminis pure finitis. Si autem secundo modo, in
omni figura ex duabus praemissis universalibus negati-ris sequitur conclusio universalis
negativa medio varia/o penes finitum et infinttum. ln prima figura et secunda ex
maiore universali negatira et minore particulari negativa sequitur conclusio particularis
negativa medio variatu. Sed in tertia figura medio sic variam niliil sequitur,
si aliqua praemissarum sit particularis Ex a/firmativis praemissis in prima
figura et in tertia nihil sequitur medio variato .. Sed in secunda fiyura. ex am
bobus a/firmativis sequitur conclusio negativa medio rar-ialoy si maior sit universalia
133) S. Abschn. lV, Anm. 608—627. Aus Buridan aber kam dieses als Inter—
polatiou in die Handschriften und Drucke des Petrus Hispanus, s. Ahschn. XVll,
Anm. 190. .
134) J. J. Brucker, welchem offenbar alle Spülvren nachgeschrieben haben,
bemtt sich (Hist. crit. etc. 2. Aufl. III, p. 881) auf eine ziemlich junge Auctorilät,
nemlich auf Stlncrueius (soll jedoch heissen Sancrusius), Dialcctica Seoti (soll heissen
Ilialeotica ad mentem Scott). Dieses Werkes aber, welches Londini 1677. 8. ge
druckt wurde, konnte ich trotz vieler Bemühung nicht habhaft werden. Die daraus
von Brucker angeführten Worte lauten: „Ext ars inveniendi medium syllogistieum
sive modus idealiter ostendensy quo pacto extrema per negationem disiuncta boputen
tur, diciturque pons, quod sicut ponte ripae fluminis, sic medio extrema per negatio
nem intereisa uniantwy dieiturque asinorum, quia ex I. Post. 27 ea arte solertes a
lai-dis discernuntur.“ Ob aber nun Brucker dort wirklich auch den Namen Buri
dan’s gefundcn habe, oder nur durch eigene Cornbination zu dem Glauben geführt
. xx. .loh. Buridan. ss
Doch dürfen wir Buridan‘s Syllogistik nicht verlassen, ohne zu be
richten, dass anderwarts auch er ebenso, wie Occam (vor. Abschn.,
Anm. 1038), eine sehr erfreuliche Werthschätzung des „Erfahrungs
lleweiseslc ausspricht, insoferne er auf „ewperimentum“ mit Einschluss
der Möglichkeit einer „instantia“ als auf eine Grundlage des Wissens
hinweist, dabei aber zugleich es als eine Unvollkommenheit bezeichnet,
wenn in einer blossen „ars doctrinalis“ (z. B. in der Medicin) ein roher
und unbegründeter llauf'e empirischen Materiales vorliege, da ja nur die
wirkliche „ars perfecta“ von der Erfahrung aus zu Grundsätzen vor
dringe135), und sonach auch bei der „Induction“ die Einheitlichkeit einer
inneren „ratio“ das Entscheidende bleiben müsse 136).
In der Summula folgt sowohl betreffs der Topik 137) als auch be
züglich der Soph. Etenchi ein Excerpt aus Petrus Hispanus 138), hierauf
wurde, dass die Eselsbrücke von Buridan herrühre, können wir natürlich nicht
entscheiden. Wohl ‚hingegen dünkt es uns höchst wahrscheinlich, dass der Scotist
Sancrnsius eben nur aus dem Scotisten Tartaretus geschöpft habe, und somit das
Ganze auf der unten (Abschn. XXll, Anm. 165) anzuführenden Stelle beruhe. Sollte
jedoch wirklich Buridan in der Tradition in eine Verbindung mit der Eselsbrücke
gebracht worden sein, so läge ein Motiv zur Verwechslung in seinem Anhänger
Johannes Dorp; denn bei diesem sowie bei Bricot werden wir die betreffs der
inventio medii ersonnenen Memorial-Versc „Fecana, Cageti etc.“ treffen (s. ebend.
Anm. leo u. 359), auf welche die Eselsbrücke des Tartaretus zurückweist; man
hatte sonach in der Tradition Buridan auch für Etwas verantwortlich gemacht, was
bei seinem Commentator Dorp sich findet. '
135) In Metaph. l, qu. 8, f. VII v. A; Experientia est ex multis memoriis con
similium prius sensatorum iudicare de alio simili occurrente Sensas, memoria
et experimentum non sunt nisi notitiae singutarium sive notitiae singularesl sed
tandem intellectus percipit, in pluribus singularibus ita fuisse et non in aliquo fuisse
instantiamg ipse ergo per suam inclinationem naturalem (vgl. b. Occam, Anm. 745)
ad veritatem consurgit ad consentiendum universali proposz'lioni, . . .. et talis propositio
est iam principium in arte suppositum, et sic intelligitura quod ars fit ezperimentis
(s; Abschn. IV, Anm. 53). Ouaedam ars est doetrinalis solumy sc. quae per
studium, libros et magistrum in scholis sine discursu ad opera exteriora acquiritur;
et ista ars est valde imperfecta propter duo. Primum quia illi scholares
nesciunt principia nisi per hoc, quod audiunt vel legunt, quod ita ext, ut quod omne
rubarbarum (d. h. Bheum) sanat choleram; cum igitur isti nesciant ista prin
cipiaq ipsi etiam nesciunt conclusiones nisi 0x suppositione, so. si illa principiaa quae
eis sunt tradita vel in corde infizn, sunt vera. Secundo talis ars est imperfeclal
quia non solum ad artem perfectam spectat, ratiocinari sistendo in terminis univer
salibas, sicut fecit ars talisl imo oportet ratiocinando descendere ad terminos singu
lares. Alia vero est ars perfecla, quae per ezperienliam novit principia supposita
in arte doctrinali et, sicut potuit scire simpliciter conclusiones. etiam conclusiones
universales praeseitas applicavit multotiens ad opus descendendo per ratiocinationem
ad terminos singulares. -
136) Super Eth. Nie. lll, qu. 1, f. XLVIII r. B: Posset proberi, quod homo non
esset risibilisi per inductionem in aliis animalibus omnibns. vivendum est ergo, quod
inductio in aliquibus non concludit in aliis, nisi illa appareant eiusdem rationis illisy
in quibus inductum 0st, saltem in ordine ad praedicatumj respectu cuius facta est
inductio.
137) Summ. Tract. v1. Topica. Vgl. Abschn. XVII, Anm. 191 ff. Jener Bei
spiel—Satz, s. ebd. Anm. 144, zeigt hier die vier Städtenamen: Parisienses, hemen
ses, Atrebatenses, Ambianenses.
138) Tract. VII. Vgl. ebend. Anm. 196 f. Den Schluss bilden hier Regeln,
durch welche die bisherige Lückenhafligkeit der byzantinischen Tradition insoferne
aus Aristoteles ergänzt wird, als die Lösung der verschiedenen Sophismen in Kürze
zusammengestellt ist.
. sit
36 “XX. Joh. Buridan.
aber die Erörterung des wissenschaftlich demonstrativen Verfahrens. Diese
beginnt mit der Lehre von der Eintheilung, wobei ähnlich wie bei Occam
(ebd. Anm. 856) die reale Theilung von der logischen unterschieden und
die letztere im Anschlusse an Boethius (Abschn. XII, Anm. 96 fi‘.) be
sprochen wird, während einige neuere Ansichten, welche allerdings sonder
bar genug sind, nur kurze Erwähnung finden 139). Bezüglich der Defi
nition werden zuerst einige allgemeinere Regeln gegeben, welche
hauptsächlich das Verhältniss des definirten Objecles zur Definition be
trefl’en 140); sodann werden in ziemlicher Abweichung von Occam (vor.
Abschn., Anm. 842 ill und 1012 IT.) vier Arten derselben unterschieden,
nemlich quid nam-inis und quidditativa und causalis und descriptiva 14l);
doch scheint es, dass er wie Occam zur ersten Art auch die Definition
der connotativen Begriffe, d.h. der Accidentien, gerechnet habe 142). Die
139) Traut. VIII. l). demonst.: bioisio est multorum collectivorurn in unum
separatiogl compositio aulem est multorum invicem in unum collectia. buobus
modis principalibus dicuntur totum ct partes; uno modo totum integralc et partes
integraler, alio‘modo totum praedicabile et partes subiicibiles. lii/ferunt autem, quia
partes integrales collective sunt suum tolum, partes autem praedicabilis totius non sunt
illud totnmi quia nec plures species sunt unum genus nec plura singularia una
species. Aliquando totius in suos partes integrales fit divisio per solam animae
considerationeml aliquando autem per realem in totis vel partibus mutationem . .
Mullis autem modis dicantur tota praedicabilia1 ideo solent assignari multiplices divi
siones earums vocis in suas significationes, ‚ generis in suos species ..
totius in modo in suas partes. .. subiecti in accidentiay accidentis in subiectal
accidentium in accidentia Divisionen: ' quaedam dicuntur perfectam aliae
imperfectaej perfecta dicitur. quae duas observat proprietatesy sc. quod sit sufficiens
et quod non sit super/tue; imperfeeta, si deficiat aliqua Adhuc quidam alii ponuntur divisionum modi minus proprieistdaircutimj pruonpursieteasttumdivisio
termini praedicabilis per alium terminum finilc ct infinile sumplum, ut „Omne animal
est homo vel non homoug ali-usi secundum quem oratio eadem secundum mate
riam dicitur composita vel divisa, prout est alia et alia secundum formamg aliusv
prout propositionem disiunctivam vocamus divisionem.
140) Ebend. D. di/fin.: Sunt octo proprietates diffinitionuinz 1) di/finitio et
e3l)i/dfiifnfiitnuimtidoiceuznpltiucritpeerestmonodtuinmcartcilvaotidvi/ofriunmiti.... 24)) sduin/tfinaitdio inesvticeormatciooalveerttibdiil/efsinitum
est terminus incomplezus 5) Nullum singulare est di/finitum e) Nulla pro
positio est di/finitum . 7) Nulla difl'initio debet dari parobolice vel transsumptive... .
8) Nulla diflinilio debet esse super/lua vel diminuta.
141) Ebend.: Di/finilio dicens quid nominis est oratio explicans convertibilile-n
quid vel quae diffinitum signincat aut connotatz et proprie vocatur intcrpretatio et
convertit terminis incomplezis vocalibusl quibus non correspondent immediate conceptus
simpliccsp sed campleziv et convenit etiam propositionibus calegoricis, quibus in
mente correspondent hypotlieticae copulativaei secundum suppositioncm moterialem
mediante hoc verba „signifieal“. Di/finilia quidditativa est oratio indicans prae
eise, quid est esse reil per praedicato essentialial et non datur de termina
connotativo..... Di/finilio causalis est oratio indicans convertibiliterl quid est esse
reii per „prapler quid“; . . et ponuntur termini in huiusmodi diffinitione in obli
quog .. . . et dantur istae di/finitiones aliquae per causam formalem-j aliquae per causam
materialema aliquae per e/ficienlem, aliquae per finalem Descriplio est oratio in—
dirans, quid est esse rei, per accidentalia seu per e/feolus, et est ex prioribus
et notioribus quoad nas.
142) In Metaph. VII, qu. 3, f. XLllI v. A: Non aliu significat „esse album“,
quam „allmm“, sed diversimode significant ea, quae significantj quia ualbumu signi
ficat albedinem non supponendo pro eo nec pro congregato ex ea et aliquo alio; sed
„esse albumu significat albedinem supponendo pro eo vel aggregato ex ea et subiecta
„v
XX. Joh. Buridan. 37
sonstigen üblichen Erörterungen über den Inhalt der zweiten Analytik
schliessen sich ganz an Occam an 143).
Den Schluss der ganzen Summula sollte nach Buridan’s Absicht ein
eigener Abschnitt; über die lnsolubilia machen; jedoch schon Johannes
Majoris und Johannes Dorp, als Herausgeber, fanden, wie sie selbst sagen,
denselben nicht mehr vor 144). Sowohl aber aus einer schon oben
(Anm. 73) angeführten Stelle als auch aus einer zweiten ähnlichen er
sehen wir Proben davon, wie sich Buridan mit diesem Zweige der
damaligen Logik beschäftigte 1“5). Ja, es müssen sich entweder doch
noch Handschriften gefunden haben, oder es erhielt sich wenigstens in
den Schulen eine gewisse Tradition; denn aus etwas späterer Zeit ist
uns gerade die principielle Auffassung Buridan's betreffs der 1nsolubilia
(s. unten Anm. 350) überliefert, welche dahin geht, dass das lnsolubile
weder als wahr noch als falsch bezeichnet werden dürfe 1‘16). Aus der
gleichen Quelle aber erfahren wir, dass Buridan auch mit dem Gebiete
der Obligatoria sich bereits sehr einlasslieh zu schaffen gemacht habe;
denn bezüglich eines der complicirteren üblichen Beispiel-Sätze dieser
Doctrin wird uns berichtet, dass Buridan denselben als unzulässig erklärt
habe 14l). Endlich auch die Lehre über die Consequentiae war ihm, wie
Ebend. qu. 6, f. XLV r. B: Omnis terminus occidentalis debet cii/finiri per subieetnm,
i. e. per terminum substantialeml ex quo terminus occidentalis connotat sub
stantiam ultra significationem vel connotationem vel dispositionem aeeidentalem. Vgl.
bei Occam Anm. 1012. .
143) Vgl. vor. Abschn., Anm. 1007 ff.
144) Sogleich zu Anfang des Ganzen: Iste liber in se continet novem tractatus
partiales ln nono de solutionibus quorundam sop/tismatum; et illae non haben
tur in textu.
145) In Metaph. VI, qu. 7, f. XXXVllI v. A: Nonsu/fieit universaliter ad veri
tatem a/fimiativae, qued termini snpponant pro eodem (vgl. ob. Anm. 79),- et hoc
manifestum est in uocatis insolubilibusy ut si in illo folio sit scripta solum illa
propositio „Propositio scripta in illo folio est falsa“; termini enim pro eodem suppo
mmt, quia illud subiectum „propositio scripta in illo folio“ supponit pro illa propo
sitione, qnae est scripta in isto folio, et similiter hoc praedicatum „falsa“ supponit
pro illa propositione, quia ipsa est falsa et non vera. igitur non sufficiebat ad hoc,
quod propositio affirmativa fuisset vera, quod termini supponunt pro eodem. Aehn
liche Insolubilia s. unten Anm. ato
146) Nemlich in denjenigen Drucken des Petrus Hispanus (s. Abschn. XVIl,
Anm. 143), welche ich mit M—W bezeichnete, finden sich modernere Darstellungen
der 0bligatorin, Insolnbilia und Conseqnentiae, und dort lesen wir, wenn ich nach
dem Drucke N citire, f. LXIV v. B: Dieit enim Buridanus, quod propositio insolu
bilisy e. gr. „Soerates dicit falsum" (esto, quod illam praecise dicat et nullam aiiam)
signifieat, Soeratem proecise dicere falsumy et per consequens ita esse, sicnt ipsa
signifieat, et 'tamen esse falsam; uult igitur, quod propositio ideo non dicatur vero
vel falso. Hiezu eine Stelle des Johannes Majoris, s. Abschn. XXlI, Anm. 439.
147) Ebend. (d. h. in der Darstellung der Obligatoria) f. LXlll r. A: lmpo
natur A in propositione vero ad significandum- asinum (s. unten Anm. 163 n. 199)‚
in propositione falsa ad significandam hominemy in dubia ad significandam hoc com
plexum „homo vel aliud ab Iiomine“. Deinde proponatur tibi ista „Homo est A“.
Si eoneedis, est vera‚ et sic significat asinum Si negas, est falsa, et sic signi
ficat hominem Si dubitas, tunc dubitas istam „Homo est homo vcl aliud ab
homine“. Circa hunc modum obligandi per impositionem est controversia inter famosos.
Nam Buridanns non admittit tale genus obligationis assignans caosam, quia constitutio
propositionis praesnpponit, dictioncs iam esse impositos ad signifieandum, sed hie
modus obtigundi praesupponit e eonverso, prupositionem esse constitntam ct esse veram
38 XX. Joh. Buridan.‚ Wiclef.
eine gelegentliche Notiz zeigt, natürlich nicht unbekannt; für sein Corn- ‚
pendinm aber- scheint er dieselbe allerdings, obwohl er sie an das con
ditionale Urtheil anknüpfte, absichtlich bei Seite gelassen zu haben 148).
i Völlig ausserhalb der beginnenden Fortbildung oCcamistischer Logik
steht in jener Zeit ein Mann, welcher allerdings weit mehr ein Gegen
stand der Beligions-Geschichte ist, aber auch hier nicht gänzlich über
gangen werden darf, insoferne er, vergleichbar einem verlassenen Fremd- i
ling, einen zügellosen christlich-platonischen Realismus vertritt. Wiclef
nemlich (geb. 1324, gest. 1384) gibt in seinen Dialogen‚'49) eine Auf
fassung der Universalien kund, welche unter heftigen Schmähungen des
Aristoteles sehr nahe an die Mystik des Buches De causis (s. Abschn. XVII,
Anm. 24 ti‘.) streift, dabei aber merkwürdiger Weise im Sprachausdrucke
sich der Terminologie der formalitates der Scotisten-Schule bedient 15‘°).
Sollen ja doch zuletzt sogar die Syncategorcmata nur Gottes Wesen be
zeichnen, uud der einzig richtige Weg zur Philosophie darin liegen, dass
man in solcher Weise jedweden „terminus“ realistisch versteht; denn
Alles, was wir in Denkauffassnng besitzen, sei, wie schon Roger Baco
gesagt hatte (s. ebend., Anm. 577), als solches eine „res“, und es gebe
daher auch eine Idee des Singulären selbst 151). Kurz es sei cine.Sünde
gegen den heiligen Geist, wenn man jene idealen „Dinge“, von welchen
Plato und Moses sprechen, für blosse „termtnt“ oder „eoneeptas“ halte;
aut falsam, et deinde dictioni adaenire significationem per impositionem ldeo
dicit liuridanusl quod talis obligatio non est admittendal quia quandoque respicit
impossibile.
148) ln Metaph. Vl, qu. 10, f. XL r. B: conditionalis est una consequential- et
solet distingui duplex consequentiay sc. simpleæ et ut nunc. Et ad veritatem conse
quentiae simplicis requiriturl quod non sit possibitel antecedens esse verum conse
quente non existente vcro. Ad bonam consequentiam ut nunc sufficitl quod
possit fieri formalis per additioncm unius rerae quantumcunque contingentis. Vgl. vor.
Abschn., Anm. 1016.
v149) Jo. Wiclefi viri undiquaque piis. dialogorum libri quattuor. S. l. 1525. 4.
Die Dialogform dieser Tractate besteht darin, dass in der Regel in jedem Capitel
vorerst die „Alilhia“, d. h. die Dogmatik. ihre Ansicht entwickelt, hierauf „I’scudis“
als sophistisch gewandtcr Unglanbe Einwände erhebt, und zuletzt „Phronesis“ als
reiflich durchdachte Gotteslehre den Entscheid gibt.
150) L. l, C. S, f. Xll v.: Quamvis omnes ideae distinguuntur inter se forma
liter et a deo, sunt tamen omnes essentialiter ipse arguens contra ideas Platonis aequivocavit in logica stuldteeusc;oncuinpideensyAriqstuootdeleisdea sit
essentia absoluta distincta ab essentia divina Sed quis sapiens ita intettigit? Sed
si Aristoteles bene concipity onmis talis idea foret super/lua Sed intellectualitatem
ereaturarum oportet omnem fidelem ponere non formaliter rem absolutam per se exi
stentem, quia tunc foret formaliter ipse deus, et non foret idearum dislinctio, sed dii
infiniti. llli autem, qui loquuntur formatiterl sicut perfecti philosoplriy satis conei
piunt distinctionem formatam huiusmodi idearum Ebend. C. 9, f. XIV v.: Nec
Aristotelcs scivit, istam sententiam Platonis destruercj sed aequivocando ac ignorando
veritatem sui sermonis multos homines duxit in devium lstam logicam propter
ex ea sequentia debet quilibet fidelis despicere.
151) Ebend. C. 9, f. XIV r. Nachdem Pseudis einwendet: ’„Cum singulum
incomplezcorum aut signtficat substantiam vel qualitatem et cetera, quid sunt tates
ideaey quae nec sunt substantiae nec accidentiaf Imo sic intelligendo terminos posses
totam philosophiam subverterc,“ antwortet Phronesis: ivec movet tua argulia, si sin
gnlum incomplezorum significat aliquod decem generum, ergo non sunt ideae. Nam
omne incomplczuml tam categorema quam syncategorcma, primarie vel secundarie
signi/ioni substantiamy imo divinam essentiaml et tunc nomina idearum signidcant tam
XX. Wiclcf. Hieronymus v. Prag. 39
o
und sowie demnach für Wiclef die subjectiv psychische Function völlig
gleichgültig ist, so sind ihm auch die dabei üblichen Partei-Worte im
Sinne seines eigenen Realismus sämmtlich synonym 152). Mit den Sco
tisten aber sympathisirt er in der pluralitas formarumj insoweit mehrere
Formen sowohl unter sich als auch sehliesslieh einer letzten Form unter
geordnet seien153). Dass jedoch auch er sich der logischen Strömung
seiner Zeit nicht völlig entziehen kann, sehen wir aus einer Angabe über
suppositio, welche hier in significativa, materialis und mixta eingetheilt
erscheint, woran sich noch dazu eine Hinweisung auf die lnsolubilia
knüpft‘“). — Gleichfalls ein extremer Realismus war es, welchen
Hieronymus vdn Prag i. J. ms auf dem Concil zu Konstanz bei
seinem später wieder zurückgenommenen Widerruf als häretisch abschwören
musste 155), nachdem er schon einige Jahre vorher in Heidelberg durch
seine realistische Tendenz argen Anstoss gegeben hatteli’s). Dass mit
substantias quam divinam essentiam ldea ergo est essentialiter natura divina et
formaliter ratio, secundum quam deus intelligit creaturas. Et sic intelligendo termi
nos praeparata est via ad philosophiam c. 11, f. XVIl r.: Cum alia sil idea
universalium et alia singulariuml . intelligimus ergo res, quae per suas existen
tias moverit obiectioe intellectum nostrum.
152) L. II, e. 3, f. XXIlI r‚: Certum cst, quod universalia sunt ex parte rei.
Plato subtilius ascendit in universalibus idearum, et species iam Moses sonuerat
in principio Genesis, qui indubie species intellezcit non esse terminos vel con
ceptus. sicut somniant haeretici exponentes fidern scripturae id sensum, quem spiritus
sanctus non /lagital. Ebend. C. 9, f. XXXIIl v.: Quandoque species vocatur simili
tudo habitadinalisyquam intellectus habetr sive universalis sive particularisg et intentio
vocatur nunc speciesl nunc actus intelligend-i, satis aequivoces cum omnes actus
animae sunt de genere actionis. Et ita res intellectae habere dicuntur esse spirituale
in anima.
153) Ebend. c‚ 4, f. XXV r.: Forma supecaddita non habet in qualibet parte
indivisibili suae materiae appropriatae partem indivisibilem indivisibilis quoad malam multiplicatur per totum illud . . .. . s. uEaleemfeonrtmeaes,untserdealiter
in mixtis per formam substantialem mixti superaddit/tm oalenata, et secundum diver
sitates generum proportionum sunt diversitates specierum mixtarumq ut patet ascen
dendo a formis elementaribus usque ad animam intellectivam c. 5, f. XXVI v.:
Hie tamen fratres clamantl quod illud sit haereticum et impossibile, quod multae
animae sint in homine vel multae formae substantiales in quocunque corporea quia,
cum forma substantialis dat esse rci1 res sic formata esset in dispari specie pro
eodem instantia quod est impossibile Sed pro illa materia idiotae debent cognoseere,
quod consonum esty esse multas formas substantiales dispares specie in eodem com
posito, dum tamen una sit subordinata alteri Uno forma gencralior et alia
specialium quae sunt in eodem suppositol ad invicem ordinantur.
154) L. I, C. 3, f. IV r.: Ouaedam est suppositio pure signifiaaliva, quaedam
pure materialis, quaedam autem mixte. Pure autem significativa suppositio estl quando
terminus pure supponit pro re, quam significat extra se ipsum Suppositio autem
pure materialis est, quando terminus supponit pure pro se ipso vel secum analogo.
Sed suppositio mixte est, quando terminus mixtim supponit pro sua signifieato ad
extra et etiam pro se ipso,- et illa mixtio confundit plures respondentesa ut patet in
. materia insolubilium.
155) Du Plessis dlArgentrey Gott. iudic. nov. enu I, p. 203: Ego Hieronymus,
quia in nonnullis actibus scholaslicis ad persuadendam opinionem de universalibus
realibusl et quod una communis essentia speci/icasset plura eiusdem speciei supposita
etc. ideo ad excludendum intellectum erroneum et scandalosum dieo,
assero et declaro etc. etc.
156) Aus den Acten der philosophischen Facultät v. J. 1406 theilt Cas. Wundt,
der anonyme Verfasser des „Programme memorabilia nonnulla ordinis philosoptiici
40 Zwei Anonymi». i
seinem Auftreten auch Huss in Verbindung gebracht wurde, s. unten
Anm. 592, sowie überhaupt Anm. 615 f. v
Noch in der ersten Hälfte aber des 14. Jahrhunderts muss ein
specieller Zweig der Logik reichlichste Ausbildung gefunden haben, welchen
wir schon bisher zuweilen in seinen Anfangsstufen der Entwicklung antreffen
konnten (Abschn. XVII, Anm. eas f., u. vor. Abschn., Anm. 623, 1043).
Sowie wir nemlich schon oben bei Holkot (Anm. 27) auf diesen Punkt
hinweisen mussten, so begegnen wir überhaupt seit jener Zeit einem von
mehreren Seiten ausgehenden Betriebe der so". Obligatoria und insolu
bilial welch beide bald mehr bald weniger an die Pflege der aristote
lischen Soph. Elenchi geknüpft werden.
In einer Pariser Handschrift fand ich zwei hierauf bezügliche ano
nyme Tractate, deren Schriftzüge keinenfalls einer späteren Zeit, als der
Mitte des 14. Jahrhunderts angehören. Indem ich jedoch darauf ver
zichten muss, dieselben in ihrer gedehnten Ausführlichkeit hier etwa ab
zudrucken, zumal da wir diese Doctrin ohnediess noch hinreichend zu
geniessen bekommen, so beschränke ich mich darauf, zu berichten, dass
der unbekannte Autor des Einen Tractates sich bereits auf anderweitige
namhafte Auctoritäten beruft, aus welchen er eine „ars opponendi“
zusammenstellen will, zu deren Inhalt nicht bloss die Lösung der Inso
lubilia, sondern auch die obligationes gehören sollen 157). Der Verfasser
des zweiten gibt betreffs des lnsolubile bereits die fortan recipirte Be
griffsbestimmung, dass dasselbe nur von der Schwierigkeit der Lösung
den Namen habe, nicht aber etwa völlig unlösbar sei 158). Auch erörtert
er bezüglich der Behandlung der lnsalubilia ein dreifaches Verfahren,
welches später in verschiedener Parteistellung eine Rolle spielt: nemlich,
Heidelbergensis ezehibensu Heidelb. 1779. 4. p. 5 Folgendes mit; M. Jeronimus de'
Praga‚ postquam receptus fuit ad facultatem artium. volens facere actum publicumi
quod importune arroganter et invective contra magistros modernes, sc. Buridanum,
Marsilium etc. multa mirabilia in positione sua didit publice in scholis repraesentansp
eos non vere logicac autoresl sed vere hacretieos, requisitus fuit per iuramentumi
quatenus praesentoret suam positioneml antequam exiret scbolasl quod facere minime
curavit. lntimatum fuit sibi sub sigillo decanatus per iuramentum et sub poena
ezelusianis perpetuae a dicta facultatcg quatenus cessaret ab omni actu scholastico etc.
157) Cod. Sarbann. 1797. De sophism. Ut scribitur in libro primo Elenchurum,
duo sunt opera sapientis, sc. non mentirir de quibus norit, et mentientem posse mani
festare Potestas talis cansistit in duobus, sc. in contradicenda veritatem et in
opponendo manifestando falsumg qui ergo sophistam colunt sequil generalem artem
opponendi habere indigent . Nos igitur viam laboris assumentes a diversis viis
logicac et magistrorum sententiisl qui famosiores dicuntury quaedam de arte opponendi
et contradicendi colligentes tradi fecimus in scriptis..... lstum igitur tractatam in
quatuor partes dividimus. ln prima trademus artem opponendi in generali, in secunda
modum contradicendiq in tertia de sophismatibus et eorum solutionibus et intellectu
distinctionum in his accidentium disputabimus aliqual in quarta artem oppancndi
obligationes solvendi.
158) Circa tractatam de insolubilibus est sciendunu quod boc nomen „insolnbile“
dieitur triplicitcr; uno sc. modoa quod nullo modo potest salvig alia modoj quod,
dum potest solvi quantum in se, propter aliquod impedimentum nunquam solvitur-g
tertio modo1 quod propter sui difficultatem difficile solvitur. Ad similitudinem primi
dicitur vate invisibilis. ad similitudinem secundi dicitur lapis absconditus in terra
invisibilisg ad similitudinem tcrtii dicitur sat invisibilisg ultimo autem modo inten
dimus nunc de insolubilibus. \
‚xx. Zwei Anonymi. Pse'udo-Occam. _ 41
indem ein Ilauptmotiv dieses ganzen Gebietes immer in der sophistischen
Frage besteht, ob Jemand, der sagt, dass er Unwahres sage, hiemit Un
walires sage (also im stoischen zI’svödnfl/og oder ’Alnßadmv, s. bei
Petrus Hispanus, Abschn. XVlI‚ Anm. 248), so könne man entweder
durch „eassatio“ dahin argumentiren, dass alle dergleichen Urtheile über
haupt null und nichtig seien, oder man könne durch „restrictio“ mittelst
richtiger Supposxtion des Wortes „Unwahr“ eine Lösung herbeiführen,
oder man könne hiezu die aristotelische fallacia secundum quid be
nützen 159). Die Lehre von der obligatio zeigt hier gleichfalls schon
eine schulmassige Gliederung in der Zugruudlegung eines dreifachen
status des Dispntirenden, insoferne derselbe eine Behauptung entweder
festhalten (sustinere) oder ablehnen (desustinere) oder als zweifelhaft
bestehen lassen will, woraus sich die Dreigliederung dieser Theorie in
positioa depositio, dubitatio ergibt‘so).
Weit ausgebildeter aber tritt dieses neue Gebiet bereits in einer
Darstellung auf, welche irgendwie als Interpolation den Weg in Occam’s
compendium der Logik fand 16’). Die Definition der obligatio als einer
für eine Disputation verpflichtenden ausdrücklich voraugeschickten Fest
stellung stimmt unter Hinweis auf viele gleichgesinnte Autoren mit der
jenigen überein, welche der so eben erwähnte Anonymus aufstellt 162).
Der sog. status aber der Disputirenden wird hier nach mehreren Arten
unterschieden. Als erste nemlich tritt die „t'nstitutio“ auf, d. h. die
willkürliche Wortbezeichnung, welche auch auf Buchstaben sich erstreckt,
so dass z. B. „A“ irgend einen beliebigen Satz bezeichnen soll; hiebei
aber wird unter sofortiger Beiziehung des Insolubile, dass „A“ bedeute
„A bezeichnet Unwahres“, die Begel aufgestellt, dass bei einer solchen
Zeichen-Fixirung nie der Theil eines Satzes eine Bezeichnung des ganzen
159) Est antem triplex oppositio circa insulubilia, sc. cassatioa restrietio, salutio
secundum quid et simpliciter (diese letztere ist die aristotelische Lehre)
Cassantes autem dicuntq quod dicens. se dicere Ialsum, nihil dicit (vgl.ob. Anm. 73).
. . . . .. Restringenles dieunt, quod littera „falsnm“ non potest supponere pro hac oro
tione, cuius est parsa nec similiter pars pro toto. Hierauf folgt eine grosse Anzahl
von Regeln und von Sophismen, welche nach denselben ihre Lösung finden.
160) Obligatio‚ secundum quod nos utimur hoc nomine in sophismatibus, est
praefizio enuntiabilis secundum aliquem stotum..... Est autem status triplex, sc.
sustinendil desustinendi, dubie respondendi Est igitur positio praefizio enantia
bilis ad sustinendum tanquam verum; de posito dicitur talis regulaz omne
positum sub forma positi propositum in tempore positionis est concedendum . . . . ..
Habito de positione possibili sequitur de impossibili . . . . .. Depositio est obligatio ad
sustinendum aliquid tanquam falsum . . . . .. Dubitalio est obligatio ad sustinendum
aliquid tanquam dubium . .. lixpliciunt obligationes magistri W.
161) Für meine Unachtheits—Erklärnng dieser Partie in Occam’s Summa (s. vor.
Abschn., Anm. 740 u. 1043) kann es mir nur zu einer Genugtbuung gereichen,
dass auch l-lr. Thurot (Revue crit. d’hist. et de litter 1867.‘Nro. 13; p. los u.
198) die obligatoria und lnsolubilia als in einer Pariser Handschrift jenes Werkes
Occam's wirklich fehlend bezeichnen muss. Vgl. m. kl. Schrift, Michael Psellus
und Petrus Hispanus, S. 5.
162) Oceam, Summa t. log. lll, c. 38, f. 70 v. A: obligatio sic dil/finitur a
multiss obligatio est praefizio ennntiabilis secundum aliquem slatum, quando sc. ali
quis e.c consensu proprio obligatur a poncnte ad aliquid in disputationel ad quod
prius non erat obligatus1 et tunc fit obligatus obligationis autem multae species
assignanturc institutio, prtilio, positiv, depositio, dubitatio, sit verum. s ‚
42 XX. Pseudo-Occam.
.ost, quod nunquam pars potest significare totuml cuius est pars.
Satzes sein dürfe ‘63). Die zweite Art ist „petz'tt'o“, vermöge deren ein
Disputirender sich von dem Gegner ein nicht unmögliches Zugeständniss
erbittetlß“). Drittens folgt die „positio“, an welche sich jedoch sogleich
der von ihr verschiedene „oasus“, d. h. die blosse Setzung eines Falles
ankniipfty dessen Eintreten oder Nicht-Eintreten oll'en gelassen istisst
während die positio selbst stets das xlugestfmdniss involvirt, dass irgend
ein Satz als wahr gelte und so in der Disputation so lange als geltend
festgehalten werde, bis der Gegner durch die Worte „Cedat tempus“
das Aufhören der Verpflichtung aussprichtlöß). lndem dann zwischen
positio possibilis und positio impossibilis unterschieden wird, schliesst
sich an erstere zunächst die Lösungeines insolubile an, und ausserdem
163) Ebend.: institutio est alicuius vocabuli nova impositio pro tempore dispu
tationis et non ultra duratura . lie ista specie dantur aliquae regulae. llna
Sed ista regula
capit instantiam, nam in ista propositione „Omnis propositio est vera“ subiectum
significat totam propositionem ldeo dicendum est, quody quamvis pars posset
signincare totuml cuius est parsa tamen talis institutio non est . . . . admittendal quando
per illam totum signi/icatum mutaretur a veritate in falsitatem Per hoc solvitur hoc sophismas Signi/icet Apraecise hoc totum „A seitgniefiecaotnvfearlsosum“;
tunc quaeriturl an A signi/icet verum an falsum Si verum, ergo haec est falsa „A
significat falsum“; sed institutum est, quod A signi/icet hoc totum „A signifioat fal
sitm“; si igitur A significat falsuml ergo haec est nam „A significat falsum“; et A
significat hoc, ergo A significat rerum. Respomlendum ost, quod illa institutio non
est admittenda pro eo, quod haec oratio „A significat falsumul quae est falsal
mutaretur in veritatem Et si dicatum quod hoc est possibilel quod A significet
hoc totum, sed omne possibile est ponibiley dicendum est, quod differentia est inter
positionem et institutionenzz undel quia possibile esty quod A significet hoc totum
„A significat falsuthv quando accipis „Aul A significat verum aut fatsum“, respon
dendum est. quod neque verum neque falsum significat Et per consimilem
modum potest responderi ad multa alia sopliismataa quae difficilia sunt non ezerei
tatis in arte obligatoriag sed quia non sunt multum usitata in tlteologia. ideo per
transeo. Eine Anführung noch anderer Regeln, welche wir nach Obigem erwarten
sollten, vermissen wir.
164) Ebend. c. 39, f. 70 v. B: Alia species obligationis assignatur petitiog quae
obligat ad aliquem actum pertinentem ad officium respondentis exercendum ab uodem,
sicut si opponens dicit „Prto, quod coneedas primam propositionem proponendarn a
me“, quae petitio.recipienda estl quia non obligat ad impossibile Et potest esse
regula in ista specie. quod nulla petitio est admittenda nisi cui respondens satis
faeere potest durantc disputatione
165) Ebend. c. 40; fortia species obligationis pocatur positio. circa quam scien
dum esti quod differt a rasa, quia casus non obligat ad suscipiendum aliquid tan
quam verum .. .. .. ltem casus semper debet esse de re particularu sed positio potest
esse unius propositionis indefinitae circa casum aliquae sunt regutues 1) casus
nunquam est recipiendusy nisi fiat certifioatiode aliquo particulari 2) Nanquam est
casus recipiendus ad sustinendum impossibile. 3) Nunqaum est casus admittendus
ad sustinendum, quod repugnat actui responsionisg ut si aliquis velit tibi proponere
istum casum, quod tu_ sis mortuus.
166) Ebend.: t’oxitio obligat ad sustinendum aliquam propositionem eo modo,
quo proposttio vera debet sustincri a respondente. Et consistit ars ista in hoc,
q-uod in principio debet aliqua propositio poni, deinde debent proposiliones pom', sc.
quod placet opponentil ad quas debet respondens respondere concedenda vel negando
vel dubitando vel distinguendol quibus responsianibus datis potest opponensl quandoi
sibi placets dicere „Cedat tr'mpus“, i. e. cesset tempus obligationis-1 et tunc videndum
0st, an talis respondens bene responderit vel non Positio quaedam est possibilis
et quaedam impossibilis.
xx. Pseudo-Oecam. ‘ _ 43
folgen die Regeln, dass, was aus einem Zugestandenen (positum) folgt,
gleichfalls zuzugestehen sei, hingegen was ihm widerspricht, abgewiesen
werden müsse, sowie dass jedes „i'mpertinens“, d. h. was weder aus
dem Zugestandenen folgt noch ihm widerspricht, je nach seinem ihm
eigenen Inhalte aufzunehmen und zu beantworten sei, endlich dass man
sich durch einen casus possibilis nicht zu einem ungehörigen Zugeständ
nisse verführen lassen dürfe 167). Die positio impossibilis, welche nicht
zu verwechseln sei mit einem hypothetischen Urtheile, dessen Vordersatz
und folgerichtiger Nachsatz Unmögliches enthalten, führt zu einigen Regeln,
welche zur Verhütung misslicher Zugeständnisse dienen und hierin auf
die Lehre von den Cousequeutiae hinübergreifen 168). Als vierte Art
‚der Verpflichtung wird die „depositio“, d. h. die ausgesprochene Fest
stellung, dass ein Satz als unwahr zu betrachten sei, in Regeln erörtert,
welche den für die positio gegebenen analog entsprechen 169); das
Gleiche geschieht fünftens für die „dubitatio“, welche darin besteht, dass
167) Ebend. f. 71 r. A: Possibilis positio est, quande ponitur propositio falsa
contingens vel contingens dubia. Et circa istam dantur multae regutaes 1) Omne
positum in forma positionis „Propositum scitum esse tote“ est concedendum absolute,
si illud positum non habet plures sensus Et per hoc solvitur hoc sophis-maz
Ponatur ista „Alterum illorum est verumu demonstratis illis duobus „Johannes est
episcopus“ et „Johannes sedct“; deinde proponatar ista „Unum illorum est cermn“;
haec est concedendag deinde ponatur ista copulativa „Unum istorum est verum et
alterum non est cerum“; si negas istam el coneessisti istam partem „Unum istorum
est verum“, oportet te negare alteraml et ita negas positum . illud sophisma
est distinguendumy quia in secunda parte „alterum“ potest esse nomen infinituml et
tunc ropulativa est cera, vel potest esse relativum, et tune est neganda . . 2) Omne
sequens ad positum vel bene concessum vel oppositum bene negatorum, seitum esse
tote, est concedendum 3) Omne repugnans posito vel bene concessa vel opposita
bene negati in tempore positionis est ncgandum . . . . .. 4) Ad omucm propositionem
imperlinentemq i. e. quae nec est sequens nec repugnans posito vet alicui bene con
cessa respondendnm est secundum sui qualitatem, i. e. concedenda est, si sit vera,
et negandal si sil falsa etc. 5) Posito casu possibili nunquam est ncgandum
necessarium nec impossibile conccdendum, sc. de nccesserio, quod semper fuit neces
sarium ante tempus obliyutionis, et de impossibili, quod fuit impossibile ante tempus
obligationis. '
168) Ebd. c. 41, f. 71 r. A: Positio impossibitis esta quando ponitur aliqua
propositio impossibilisg et sciendum cst, quod multum refert ponere unam propositionem
impossibilem et aecipere aliquam consequcntiem, in qua unum impossibile infertur et
alia impossibilil sicut multum refert ponere propositionem „Homo est rudibilis“ et
inferre consequentiam „si ltomo est esinus, homo est rudibilisu lmpossibitis ,
quae manifeste cuilibet intellectui infert contradictoriaml non est admittenda . .. .. lsta
regula potest dari pro positione impossibitir Omne sequens ex opposita consequentia
naturali vel simplici ct tenente virtute propositionis uel regulae per se notae/est conce
dendumg similiter quod sequitur virtute talium regularum debite circumstantiona
tarum Illud autem, quod sequitur consequentia ut nunc vel alia consequential
potest negaril quantumcunqne ueraciter sequatur est posito Multae propositioncs
includentes contradictionem possunt poni positione impossibitij nec propter hoc sunt con
tradictoria conccdende, quia facta tali positione non omne sequens ex posito est con
ccdendum, sed multa sequentia sunt negandat
169) Ebd. c. 42, f. 71 v. A: Depositio est obligatio ad sustinendum aliquam
propositionem tanquam falsam lstae sunt regulaer l) Omne depositum sub
forma depositi propositum in tempore depositionis est negandnni.... 2) Omne contra
dicens deposita est concedendum 3) Ad sequens et adiomne impertinens et adre
pugnans, quod non est contradietorinnzl respondendum est secundum sui qualitatem
44 XX. Pseudo-Oecam.
ein Satz für die Dauer der Disputation als zweifelhaft zu gelten hat 17°).
Endlich von einer sechsten Art, nemlich „Sit verumu wird nicht unrichtig
bemerkt, dass sie eigentlich überflüssig sei, da sie mit der zweiten oder
dritten im Wesen zusammenfallefll). Indem aber hierauf noch eine
d kurze Notiz über die Insolubilia folgt, definirt der Verfasser dieselben
ebenso wie der oben genannte Anonymus (Anm. 158 f.)‚ schliesst sich
aber, wenn auch ohne Nennung des Wortes „cassatio“, jener Behand
lungsweise an, welche auf eine logische Nichtigkeit der betreffenden
Urtheile abzielt 172).
Wohl der nemlichen Zeit ungefähr dürfen wir auch eine Erweiterung
der Lehre vom hypothetischen Urtheile zuweisen, w’elcbe gleichfalls als
Interpolalion dem Texte der Logik Occam’s einverleibt wurde. Es soll
nemlich das disjunctive Urtheil „Alles A ist B oder C“ schlechthin
disiunetiva heissen, wenn es den Sinn hat „Entweder alles A ist B,
oder Alles A ist C“, hingegen soll es „de disiuncto eattremo“ genannt
werden, wenn es den Sinn hat „Von jedem A gilt, dass es entweder B
oder C ist“. Und in der nemlichen Weise soll auch zwischen „copu
lativa“ und „de copulato extremouy sowic zwischen „conditionatis“ und
„de couditionato extremo“ unterschieden werden; ja auch bezüglich der
übrigen drei Arten des hypothetischen Urtheiles (vgl. ob. Anm. 81) wird
entsprechend von einem „de causali extr-emm de temporali extremo, de
locali extreme“ gehandelt 173).
170) Ebd. c. 43.“ Dubitatio est obligatio ad sustinendum aliquid tanquam dubium
Regulae sunt istaes l) Ad omne dubitatum in tempore dubitationis propositum
respondendum est dubie 2) Ad contradictorium dubitati respondendum est dubita
3) Ad consequens falsum respondendum est negando, et ad anteeedens narum
dubie 4)) Ad repugnans non contradictorium respondendum est seeundum sui
qualitatem
171) Ebend. c. 44: Sexta species ponitur „Sit verum“, et est, qua obiigatur
aliquis ad respondendum ad aliquam proposiliottem eo mode, quo opponens habet de
terminatum actum circa illam Et mihi videtur, quod ista obligatio non potest
multum differre a petitione et positione. x
172) Ebend. c. 45: Nun idco dicuntur soptiisrnata aliqua insolubilia, quia nullo
modo possunt solvit sed quia cum diffieultate solcuntur tnsolubitia sophismata
sunt, quando per consequentias apparantes, quae videntur regulari per regnlas neces
sariasi ex propositione aliqua cantingente infertur sua opposita..... Et talia argumenta
non possunt fieri, nisi quando actus humanas respicit istum terminum „falsum“ vel
simitem affirmative vel hunc terminum „verum“ vel similem negative, sicuti .... ..
lncipiat Socrates sic loqui „Socrates dicit falsum“‚ et nihil aliud loquatur. func
quaeritur, an Soerates dicat corum an falsum etc. . . . . Dieendum est, quod nec
dicit norum nec falsum . . . . . .. Per praedicta potest studiosus respondere ad omnia in
soiubilial si soivendo ea velit naturam insolubilium advertere, quod relinquo studiosis.
173) Ebend. ll, c. 37, l‘. 35 v. B (s. vor. Abschn., Anm. 962): ubi ponitur
haec coniunctio „vel“, illa propositio potest esse distinguenda, eo quod potest esse
disiunctiva vel de disiuncto extremo, sicut „Omnis homo salvabitur vel condemnabituru
potest esse disiuncliva et tunc acqiiivalct isti „Omnis homo satvabitur vci omnis homo
eondemnabitur“, quae est falsa ‚- vel potest esse de disinneto extremo et tunc aequi
valet isti „De quolibet contento sub homine eerifieotur hoc totum „salvabitur vcl con
demnabitur““‚ et hoc est verum . . . . . .. Similitem ubi ponitur haec coniunctio „et“,
illa propositio . potest esse enpulativa vel de copulalo extreme, sicut „Trio et duo
sunt quinque“, quia, si sit ropzttativa, est falsal et si sit de copulata subtecto, est
aera. Similiter cst de proposilione, ubi ponitur haec coniunctio „si“, quia potest esse
conditionalis vel de conditionato extreme, sicut ista „Omne possibile, si est necessa
xx. Rad. Strodus. 45
gWaren auf solche Weise die Gegenstände des üppigsten Wucherns
scho astischcr Logik schon von verschiedenen Seiten her allmälig einge
führt worden, so ist der erste uns zugängliche Autor, welcher in schau
dererregcnder Ausführlichkeit diese neueren Gebiete hearbeilete, Rad ulph
Strodus (blühte um d. J. 1370), welcher als Theologe zu den hervor
ragenden Gegnern Wiclef's gehörte. Uns hier interessiren seine von
vielen Anderen commentirten Schriften „Consequemiae“ und „Obliga
tiones“ 174), welch beide, -— sicher wenigstens die erste —‚ eigentlich
Bestandtheile eines grösseren Werkes über Logik gewesen waren "5);
denn wenn wir auch den Verdacht schöpfen könnten, dass diess nur die
Meinung des Commentators Sermoneta gewesen 'sei, so weisen doch
eigene Aussagen des Strodus selbst darauf hin ‘76).
Was zunächst die Lehre von Consequentiae betrifft, so unterscheidet
sich dieselbe hier in Auffassung und Durchführung sehr von demjenigen,
was wir bei Oceam trafen. Strodus theilt die consequentia sofort in
bona und non bona oder mala und stützt diese Unterscheidung grund
rium, est verum“ polest esse conditionalis, et tunc est sensus „Si omne possibile est
neoessarium, omne possibile est verunt“, quod verum est; sed si sit de eonditionato
subiectol tunc aequivalet isti „De omni ille, de quo verifiealur hoc totum upossibile1
si est necessariumuy veri/iratur hoc praedicatum „uerum““; et hoc est ‚einem, nam
haec est vera „Te esse asinumq est possiln'le, si est necessariumd . Similiter de
coniunctione causeli, quia propositioj in qua ponilur, polest esse causalis vel de cau
sali extreme . Similiieri ubi ponitur adverbium lemporis, illa propositio polest esse
temporalis vel de temporali extremo . Similiter est de adoerbio locali.
174) EIcellentissimi artium et medicine doctoris magistri Alexandra" sermonele cum
dubiis reverendi magistri Pauli pergulensis nec non eximii Gaetani de Thienis quibus
dam lleclarativis in consequentias Strodi commentariolum feliciter incipit. Venetiis per
fratrem Mattheum Campagnam de Gherio. 1488. 4. (Dort nemlich ist nach den
Deelaraliva des Cajetanus de Thienis noch der blosse Text der Consequentiae des
Sti'odus abgedruckt.) Ein jüngerer Druck ist: Censequentiae strodi cum commento
Alexandri Scrrnonetey beclarationes caetani in easdem consequentiasy bubia magistri
Pauli pergulensis, obligationes eiusdem slrodi, consequentia liicardi de Ferabrieh, Ex
positio Saetani super easdem. Venetiis per Pelrum Bergomensem de ouarengis. 1507. 4.
(Der Titel jedoch ist nicht völlig genau, indem die Obligationes des Slrodus erst
am Schlusse des Ganzen gedruckt sind und ausserdem gleichfalls einen Commentar
des Cajetanus de Thienis enthalten; der Text der Co-nsequentiae des Strodus ist hier
in den Commentar des Sermoneta verflochten.) Die obligationes sind auch noch
gedruckt in: ‘raetalus insolubilisz ci obligationum magistri Davidis cranston de novo
recognitus per magistrum liuillermum mandreslon et magistrum Anthonium silvestri eius
discipulosy cum obligationibus Strodi nunquam prius citra montes impressis. S. l. e. a.
fol. (d. h. in Paris bei Olivier Senant). Keiner dieser Drucke ist paginirt.
175) Nicht weit vom Anfange der Consequ. lescn wir einmal: Sicut ergo dice
batur in tractatu praecedenti de hypethelicis, quod etc. Und auch Sermoneta sagt
gleich im Anfange seines Commentares: Dieu, Redulphum Strodum logicorum omnium
auctorem gravissimam in hoc suo tractatu, qui est pars suae Logicae, intendere, quam
plures nobis regulas argumentandi notas faeere.
176) Scrmoneta nemlich fahrt bald darnuf fort: Dico, libellum hunc esse com
munissimam partem libri Priorum aut ad ipsum isagogieon et per consequens immediate
postponi debere ad librum l'eriermenias, quia de consequentia hic tanquam de
subiecto agilurv quod communius est omni specie argumenlationis seu syllogismo sim
plieiter, de quo agilur in libro Priorum. Aber dass Strodus nach diesem Tractatus
die Proprietates terminorum folgen liess, erhellt aus dem gelegentlichen Citate: Quirl
sit suppositio vel quid sit lerminum coizfunderey dicetur in tractatu sequenti Und
ausserdem eine Verweisung auf seine uns nicht mehr erhaltenen lnsolubilia s. unten
Anm. 180. t
46 XX. Rad. Strodns.
sätzlich auf die significatio des Vordersatzes und des Nachsatzes, deren
logische Verknüpfung einem objectiven Thatbestande entweder entsprechen
oder nicht entsprechen kann 177). Die consequentia bona wird dann
eingetheilt in formatis und materialis. welch letztere ihr wesentliches
Merkmal darin besitzt, dass di'e‘ innere begriifsmässige Brücke, welche
vom Vordersatze zum Nachsatze führen könnte, überhaupt unberücksichtigt
bleibt, so dass natürlich jede formelle Consequenz zugleich materiell be
gründet ist, nie abcr umgekehrtfls). Für die consequentia materialis
gelten demnach auch die zwei Regeln (welche unter anderen Regeln
schon bei Occam, vor. Abschn., Anm. 1042, aufgetreten waren), dass zu
einem Vordersatze, dessen Inhalt unmöglich ist, jedweder Nachsatz passe,
und dass auf jedweden Vordersatz ein unbedingt nothwendiger Nachsatz
folgen könne; hemerkenswerlh aber ist dabei, dass für die consequentia
hier auch die Bezeichnung „propositio rationalisu gewählt ist, welche
wir schon früher als Unterart des hypothetischen Urtheiles (s. Abschn. XVll,
Anm. 583 f.- u. vor. Abschn., Anm. 328, 894, 955), zuweilen auch unter
dem Namen „eausalis“, trafen 17”). Hierauf entwickelt Strodus für die
consequentia formatis zunächst 24 Regeln, welche er theils in einer fast
unnöthigen Weise begründet, theils aber gegen die abstrusesten Einwände
und Sophistereien verlheidigt; indem ich diess allerdings dem Leser vor
führen muss, mich aber dabei wahrlich nur auf das Hauptsächlichste be
schränke m0), möge darauf aufmerksam gemacht werden, dass die Er
177) consequentia est illatio consequentis er antecedente . . . . .. Dioitur aliqua
bona et aliqua mala, quae oalet, -el quae non valet. ‚Conseq-uentia bona diciturs cuius
non potest esse ita, sicut adaequate significatur per antecedeas, quin pro tunc sit ita, -
sicut adaequate significatur per suum consequens . . . . .. Dicitur non bona, quando
stal, sic esse, sicut significatur adaequate per antec-edens, licet non sit ita, sicut odae
quate significatur per consequens suum.
178) Duplex dicitur consequentia bonas consequentia bona de forma- dicitur
esse illa, ouius, si sic esse, sicut adaequate significatur per antecedensy intelligiturll
etiam sic essel sicut adaequate significatur per consequensy intelligitur Scd con
sequentia bona materialis tantum dieitur, cuius consequens non est de formati intel
lectu antecedentisp servatis tamen conditionibus requisitis ad consequentiam bonam, ut
.. „Homo est asiaus, ergo baculus stat in angulou (vgl. Abschn. XVll, Anm.
621) ldeo omnis consequentia bona et formatis est bona et materialisl sed
non e eonaerso.
179) Pro consequentia materiali sunt duae regulaet 1) Ex impossibiti se-v
quitur quodlibet 2) Necessarium sequitur ad quodlibet . . . . .. Ergo slat, condi
tionatem esse verum, cuius tam antecedens quam consequens sunt falsa, ut „Si asinus
uolat. asinus habet alasu et staty conditionalem esse fulsanu cuius tum antece
dens quam consequens esset verunta ut „Si tu es homo, ego sum Itomo.“ .. Simi
liter dicitur de qualibet eonsequenlia, quae nuncupatur propositio rationalis, discursus,
argumentatio, et eommuniter, licet improprioa argumentum Sieut conditionalis
nihil ponit in essey sic nequealiqua consequentiag et ideo concedenda consequentiam
non oportet concedere antecedens vel consequensg similiter neganda consequentiam non
oportet antecedens vel consequens negare . . . . .. Et tunc stat iste versus: „Ex falsis
verum, er veris nil nisi verum.“ '
180) Modi autem communes arguendi ex hoc, quod aliqua consequentia sit bona,
sunt istis 1) Si aliqua consequentia est bona et formatis et eius antecedens est verum,
ergo et consequens est verum . . . . . . . .. Noa tarnen sequitur mediantjbus verbis de
praeterito et futurol unde non sequitur „Ista consequentia est bona etiantecedens erit
verum, igitur et consequi-usu .. Sed bene valet in istis verbis de praeterito et fu
turo praepositis istis conditionibus nfuit ita,“ „erit ita,“ unde chuitur „Illa cansa-e
xx. Bad. Strodus. 47
örterung der 5., der 6. und der 14. Regel bereits eine grundsätzliche
Verflechtung mit der Lehre von den obligationes zeigen, womit sich bei
quentie est bone, et erit itaj quod antecedens eius est cerum, ergo tunc erit ita, quod
cansequens eius est cerum“ 2) Si consequens est falsum, igitur et antecedens.
. . .. 3) Si aliquando erit ita, sicut significatur per consequens . 4) Si aliquando
non erit, sicut significatur per consequens-l pro tunc non erit, sicut adaequate signi/i
catur per antecedens .. .. 5) Si antecedens est concedendum consequens est ab eodem
concedendum Supponitun quod nihil dicatur ab aliquo dignum concedi, nisi
sciatur ab eodem, esse uerum cel sequens ez aliquo in obligatione bene admissa vel
concessa vel opposita bene negati; similitcr, quod omne ncgandum sit scitum esse falsum
vel rcpugnans alicui bene admissa vel concessa .. s) Si consequens est negandum,
igitur et antecedens contra istam regulam arguitur sie: Ponendo, quod omnes
propositiones scitae a te esse verae maneant per unam horam, volo tamen et impono
(s. Anm. 199), quod, si aliqua propositio concedatur a te praeter istam „Tu es homo“,
ipsa statim significet, hominem esse asinum, isto posito tu scis, istam consequen
tiam esse bonamufu es homo, ergo tu es animal“‘ quia ante casum (s. Anm. 194 f.)
scivisti, et ibi antecedens est concedendum a te et consequens non, quia tunc si
gnificaret, hominem esse asinum .. Per hoc patetl quod aliqua propositio est , ad
quam nullo modo est respondendum . . . . . .. 7) Si antecedens est possibite, consequens
est possibilc . . . . .. 8) Si consequens est irnpossibile, igitur et antecedens est impossi—
bile . .. lvotandum tarnen, quod non omne possibile potest esse cerum; unde
stat, aliquam prapositioncm esse contingentem ad utrunzlibety et non stat, signi/icando
ipsam primarie praecise esse veram Seqnitnr enim formaliterz „Haec est eera,
„Nulla propositio est“, ergo aliqua propositio est cera, ergo aliqua propositio esl‚“ I
.... .. Similiter si ista propositio est falsa vAliqua propositio est falsa“, tunc aliqua
propositio est falsa et ex alia parte sequitur „Ista est falsa, quae praecise si
gru'ficat, quod aliqua propositio est falsa; ergo nulla propositio palet, antecedens posse esse uerum et consequens nun, et si tuenstc fpaolnsaat“u.r Uinlldae, quae
est antecedens, esse vera signi/icando praccise primarie, tunc sequitur, quod consequentia
non valet . . . . . .‚ 9) Si antecedcns est necessariuml ct consequens est necessarium
. . . . . .. 10) Si consequens est contingensl et antecedens est contingens vel impossibile.
1l) Si antecedens est pure negativem, et consequens‘est pare negativem, .
quia in omni consequentia formati consequens est de foi-mali intellectu antecedentisl
sed in nulla pure negativa intelligitur affirmativa . . . . . .. 12) Si consequens est pure
a/‘firmativum, ergo et antecedens vel aliqua pars eius . . . . . .. Sed contra istam regu
lam arguitur sie: Sccunda Periermenias philosophus dicit, istas aequipollere „Ne
eessc est esse“ et „Non possibile est non esse“ (s. Abschn. IV, Anm. 289); ergo ab
una ad aliamvalet consequentia et e conversol et tamen una est af/irmatiua et alia
negativa . . . . . . ‚. Dicendam, quod Aristoteles non eult, illas propositiones simpliciter
aequivaterc, nisi cum aliquo medio affirmativo, vel quod philosophus non capit
litteram „non“ negative, sed infinite Dicitur tunc littera „non“ teneri negative,
sqeudanqduoanndios isdteatnatiantfianitpee,r niepgsaatmurtrsanosliutm insuvbieercbtuumm vveell inpartsotsaumbieccotmiposveiltipornaeemd,ic.a. tum
vel pars praedicati, dum copula principalis non negetur . . . . 13) Si antecedens
est scitum, et consequens est scituml quia tu intelligis respectum, quem habet
consequens ad antecedensl ere quo intelligis et scis, istam consequentiam esse bonam ;
sed intellectus istius respectus praesupponit intellectum eatremorum . . . . . . .. 14) Si
consequens est dubium, et antecedens est dubium vel scitum esse falsum Sed
contra istam regulam arguitur sie: Posito prima, quod srias, Socratem esse unum de
tribus hominibus, nescias tarnen, quis istorum sit Socrates, tune facio istam consequen
tinm „Socrates est, ergo iste homo est Socrates“ posito, quod tu scias, me demon
strare solum Socratem per subiectum consequentis .. Sic est in proposito, quod
antecedens ez casu constat esse scitum a le, et tamen consequens non est scitum
a te. Secunda arguitur sie: Si fiat ista consequentia „Hoc est non scitum a te,
ergo hoc est nescitum a te“, et volo tam per subiectum antecedentis quam per sub
icctuin consequentis demonstrare consequens illius consequentiaei qua posito illa con
sequentia scitur a te esse bona, antecedens est scitum a te et consequens est
nescitum a te. Ad primum istorum argumentorum respondetur admittendo ca
48 b XX. Bad. Strodus.
der 14. auch eine Hinweisung auf das Gebiet'der lnsolubitia (-— die
eigene Behandlung derselben dlirch Slrodus besitzen wir nicht —) ver
sum, sed nego consequentiam factamg stat enimj plures esse Socratesj et non
sequituri quod dubitasl an iste sit Socratesl demonstrando Socrateml eum per
litteram „isle“ demonstretur solus Socrates . . . . . Ad secundum argumentum com
muni uia potest responderis quando nego easum, quia pars propositionis non potest
pro toto supponerm cuius est parsi nec potest ipsum demonstrare Muttis aliis
modis potest responderig sed quia iste est faciliorj ad praesens su/ficitl donec via vera
ad talia respondendi in tractatu de insolubilibus clarius perscrutetur (s. oben Anm.
176.) . . . . . . .. 15) Si anlecedens est dubitanduml ergo consequens non est ab eodem
ncgandum . . . . . .. Sic ostenditurs Si consequens est negandumj ergo antecedens est
ncgandum per sezctam regulamg ergo non est ab eodem dubitandumg quod est
oppositum minoris . 16) Si consequens est uegandumi antecedens non est ab eo
dem dubitandum . .. Sed contra istam regulam arguitur sie: Ponatar, quod nullus
rez sedeati et Socrates credat sine haesilalione, quod rex sedeatg quem sciat Plato
sic crederel dubitet tamen Plato, an rex sedeat an non. Ouo posito fiat consequentia
ista nSocrates credit sine haesitationei quod rex sedet et ita est. quod rem sedetg ergo
Socrates seit, quod rere sedet.“ func ista consequentia est scita a Platone esse bona,
et antecedcns est sibi dubiumi et tamen consequens est ab eodem negandunL
. . . . .. liesptmdeo dubitandol an istud „Socrates seit, regem sedererr sit a Platone ne
gandum, quia dubitat an sit sibi posituml quod nullus rear sed/enti an nong si noni
dicol quod ista non est ab eo negandal sed dubitandag si sie, nega, quod antecedens
a Platone sit dubitaudum . . . . . . .. 17) Si aliquid antecedit ad antecedensl ergo illud
idem antecedit ad consequens 18) Si aliquidksequitur ad consequensi illud
idem sequitur ad antecedens . . . . . . .. Ex quibus eticiturj quod in qualibet consequentia
mediis non variatisi quando arguitur a primo ad ultimumj consequentia ultima ex
primo antecedente et ultimo consequente est bona . . . . .. contra arguiturj quia capta
ista propositione „Filias es!“ sequitur, quod suus pater est et ex ista sequiturl quod
suus filius estl ergo sequitur „Fitius est‚ ergo suus titius est“.... Respendetur,
quod ista non tenet in relativis universaliteh . . . . .. 19) Si aliquid stat cum antece
deute, ergo idem stat eum consequente. . . . . .. 20) Si aliquid repugnat consequentik
illud idem repugnatdanteeedenti . . . . .. Sed contra potest argui facienda istam conse
quentiamt nLignum corrumpebaturl ergo impossibile estl illud esse“; et cum antece
dente stat illa nAliquod animal carrit“; et illa non est possibilis „Aliqaod animal
curritl et impossibile estj illud esse“ Potest diei, quod, si variatur relatio (d. h.
die Beziehung des Relativums „illud“)‚ non oportet tenere per regulam 21) Si
arguatur ex contradictorio consequentis ad contradictorium antecedentiss illa conse
quentia valet . . . . .. 22) Si arguatur ea apposito consequentis ad alteram promissa
ruml sequitur oppositum alterius praemissae . . . . .. concedantur ergo tales propositiones
esse possibilesz „Si tu seis, te esse lapidem‚ ta non scis, te esse lapidem“, et „A
contradicit B et e conversoy et Iamen, si A est verum, B est vernm“, ut si sit A
ista propositio „B est rerum“ et li sit ista „Nullum B est verum,“ tunc arguitur
sie: A est verunta ergo suum adaequatum significatum est oerumg sed A signi/isat
praeeisea quod B est ve'rum; ergo B est nerumg ergo si A est verum, B est uerum;
et similiter conceditury quodo si sum asinus, sum homo, el, si sum asinuss non sum
homo‚ et consimiles . . . . . . ‚. 23) Si antecedens est intellectum a te, et consequens est
intellectum a te . . . . Sed contra fiat ista consequentia „Tu non intelligis A, et A
estg ergo est unum non intellectum a te“; et volo, quod A sit una littera non intel
ligibilisg tunc tu concederes antecedensa sed non intelligis consequens . . . . .. iie
spondetun quod aliquid significatury quod nullus intelligitv ut „m’hil“ et similiag
sed respondeo, quod nego casumg nam dieo, quod omnis litterav cum sit reprae
sentatiea suimety est iutelligibilis .. 24) Si aliqua consequentia est bona, ergo
oppositum consequentis non potest stare cum antecedente .. Non tanzen oportel,
quod semper oppositum consequentis repugnet antecedentig multae enim propositiones
non stant simul nec repugnanta ut „Tu non es albusu et „Nihil estrr . . . . .. Stat
ergo, duo convertibilia repugnare, nam si tantum pater est, non tantum. pater
esl; nam si tantum pater est. pateruesty et si pater est. filius vel filia est. ergo non
tantum pater est.
xx. Rad. Strodus. 49
bindet, sowie ferner dass gelegentlich der 12. Regel sich sogar die Spur
einer vernünftigeren Behandlung der Negation bemerklich macht, wozu
allerdings schon bei OcSam (vor. Abschn., Anin. 897 ff.) ein brauchbares
Vorbild vorlag. Haben wir uns aber glücklich bis zur 24. Regel durch
die Menge einfältiger Sophismen hindurchgewnnden, so dürfen wir uns
noch lange nicht der Freude hingeben, etwa am Ende angekommen zu
sein; denn Strodus bringt vorerst noch drei „andere“ allgemeine Regeln
vor, welche er an die aristotelische Lehre anknüpft, aber eigentlich doch
nur aus Occam (s. ebd. Anm. 1025 u. 900) entnimmt; die Begründung
derselben führt auf das principium identitatis und hiedurch mittelbar zu
den abstrusesten Einwänden und deren Lösung 13‘). Hierauf dann folgen
„specielle“ Regeln, welche mit einer Eintheilung des Terminus in per
tinens und impertinens beginnen, deren ersterer entweder disparatus
oder pertinens sequela sein könne, welch letzterer abermals zu unter
scheiden ist, je nachdem die beiden in Frage kommenden Termini ent
weder schlechthin convertibiles oder nur relativi sind, und auch je
nachdem ihr wechselseitiges Verhältniss für jedwedes Verbum oder nur
für „est“ gilt; denn im letzteren Falle sind die relativi unter sich im
Verhältnisse des prius und posterius. im ersteren hingegen in jenem
des superius und inferiusg und dies nun führt somit zu einer Regel der
consequentia ab inferiori ad superr‘us‘“). An dieselbe knüpfen sich
181) Alias regulas generales ponit Arisloteles secundo Periermenias (vgl. Abschn.
IV, Anm. 205 ff.)‚ scilicet: 1) Ab offirmativa de praedicato infinita sequitur negativa
de praedicato finital et e converso. 2) Ab affirmativu de praedicato privato se
quitur affirmativo de praedicato infim'to, sed non e converso. 3) Ex affirmativie
de praedicato finita sequitur negativa de praedicato infinitol et e converso. Pro
batur prima regula et tertia, quod, si nonj duo contradictoria incompleza praedica
rentur de eodem, quod est contra primum principium (s. vor. Abschn., Anm. 522,
628, 672 u. ob. Anm. 72 f.). .. .. Secunda regula probatur ex descriptione termini
privativi .. . .. contra illas regulas posset obiici prima, quod illud non est primum
principiumg stat eniml utramque istarum esse falsum „Tu es currens“ et „Tu es
non eurrens“, posito, quod tu non sis. . ltem aliqua suntl quae nec sunt ho-.
mines nec non bomines. item capto uno corporel cuius una medietas sit alba
et alia nigraa arguitur sie: Hoc album et hoc nigrum sunt hoc totum; ergo
album et non album sunt hoc totumg ergo hoc totum est album et non albunL
Similiter potest argui contra dictum de privative oppositis probarido, quod,
. . . . .. si privative opposita connotarent habitudinem ad habitum suuml ergo talis
esset falsa „Deus est incorruptibilis“ . . . . .. ltem posito, quod eruantur oculi Socratis-l
tunc Socrates est eaecus, et tamen non est aptus ad videndumv quia nullo modo po
test videre vel aptitudo est frustra llem sequitur „Prima causa est infim'ti vi
goris, ergo est finiti vigoris“, quia infinitum quodlibet finitum includiL Ad
primum istorum ‚ .. dieitur, quod de quolibet termino simplici singulari supponcute
pro aliquol quod est, potest vere praedicari unum contradictoriorum. sed de nulla
ambo simul divisim. Ad secundum potest dici, quod in negativis non tenet
argumentum a plurali ad singulare. Ad sequens debet negori, quod totum est
suae partes. Ad obiecta de privativis dicol quod. Socrates cst homo, cui
naturaliter inest viderej .. .. et capitur videre non tantum pro actu videndil sed pro
visivo. Ad illud de infinita dico, quod non opponitur privative ad initum nisi
per additionem eaelusionia . . . . .. Posset adiungi regulis praepositis, quod tenent in
terminis non relativis et non tenent in relativis aequiparantiae (s. vor. Abschn.,
Anm. 485 u. 646), ut „iniustum, iustum"; et etiam tenent solmn; cum praedicatum
ponitur post verbum et non ante verbum, i. e. a parte subiecti
182) videndum est de specialibus regulis concernentibus habitudinem terminorum
ad invicem. ouibuscunque duobus terminis demonstralis vel sunt sibi invicem
Pmum Gesch. lV. 4
50 XX. Rad. Strodus.
zunächst Bemerkungen über den syllogismus empositorius (vgl. ebd.
Anm. 978), selbst mit der Ausdehnung, dass die negative Form desselben
als eine dergleichen consequentia mit doppelter Negation zu betrachten
sei; und ausserdem begegnen wir hier gelegentlich eines Hinweises auf
das Gebiet der Expouibilia zum ersten Male dem Ausdrucke „termim'
offioiabiles“ als Bezeichnung jener schon bei Occam (s. ebd. Anm. 895
u. 954) stark betonten Verba, welche einen Denkact bezeichnen, wie
z. B. scio, dubito, apparet n. dgl. 183). Sodann aber wird eine Menge
von Sopliismen vorgeführt, durch welche klar gemacht werden soll, wann
die consequentia ab inferiori ad superius nichl gelten könne 184), und
erst nach all Solchem folgen ein paar principiellere Bemerkungen ‚über
pertinentes vel impertinentes. lnipertinentes sunty quorum unus de alio indifferenter
potest affirmari vel negari supposito non corrupto, ut „album“ et „homo“. Pertt
nentes sunt duplicess rel sunt disparatil quod nullus de altero potest vere affirmative
praedicari, uel sunt pertinentes sequela, quod propositio, in qua ponitur unus,
est illativa propositiom's, in qua ponitur alter; et isti sunt duplicesz vel una infert
aliam et e eouverso, vel sic et non e corwerso. Et utraque pars dividitury quia vel
mutuo se inferant respectu cuiuscunque verbi vel solum mcdiante hoc verbo
„est“; si primo modo formaliter, dicuntur termini convertibiles simpliciterg si se
cundo modo formaliter, dicuntur termini relativi..... ; similiter es; alia parle, si
ex uno termino inferatur alter et non e converso solum cum verbo „est“, sie terminus
dicitur prior et alter posterior ,' . si tamen respectu cuiuscunque verbi tam a parte
subiecti quum a parte praedicati in recto, terminus inferens dieitur inferior et illa-1
tivus superinr. De quibus datur ista regula .' Ab inferiori ad suum superius sine aliqua
dictione habente vim negationis nec confundendi praeposita est bona consequentia.
183) Et super hac regula fundatur syllogismus, qui vocatur expositorius, cuius
praemissae sunt mere singularesl ut „Hoc eurrit, hoc est homo, ergo homo
currit“; et sicut in tertia, ita et in prima figura, ut „Hoc est eurrens, homo est hoc,
ergo homo est currens“; et etiam in secunda Similiter est syllogismus exposito
rius negativusy ut „Hoc non curritv hoc est homo, ergo iste modus negativus tenet per istam regulamz Ab infehroiomroi naodnseuuurrm‘its“u.perEitus cum
negatione postposita inferiori et superiori est bona conscquentiag similiter tenet cum
quacunque dictione habente vim confundendi postposita . . bictio habens vini con
fundendi vel negationis dicitur, quaes cum praeponitur dictionil facit eius suppositioneni
mutarig cuiusmodi sunt signa distributiva .. .. et comparativusl superlativus, incipit ‚
desim't, dietiones ea'rlusivae, exceptivae, modulos, et omnes termini offieiabiles, ut
scire, dubilare, belle, apparere, et ceterae dictiones significantes actus mentales vel
officium mentis. „ _
184) Cum negatione praeposita termino inferiori et superiori non valet consequen
tia, sicut non tenet cum distributione superius et inferius determinante, unde
non sequiturr „Ouilibel filius istius asini est asinus, iste asinus est aliquod
animall ergo quilibet filius alicuius animalis est asinus“; quando tamen dis
tributio non cadit super terminum inferiorem et superioremt stat, consequentiam esse
bonam Ab inferioii ad suum superius addita dictione exclusiva a parte subiecti
tenet eonsequential .. sed a parte praedicati non vatet, unde non sequitur „Tantum
homo currity ergo tantum homo moretur” .. Sirniliter non valet consequentia cum
dictione habente vim uegationis cadentis supra superius et inferius. unde non sequitur
„Tu difl‘ers ab asino‚ onmis asinus est animali ergo in di/fers ab animali“; sed si
‚.di/fert“ postponatur superiori et inferioria bene valet, unde sequitur „Ab asino dif
[ers, omnis asinus est animal, ergo ab animali tu di/fers“. Similiter non se
quitur respectu positivi vel comparativi, uude non sequitur „Tu es ita sapiens, sicut
iste homo; iste est aliquis homo,‘ ergo tu es ita sapiens, sicut aliquis homo“; nec
comparationet ut „Tu es fortior musca, musea est aliquod animali ergo in es fortior
aliquo animali“. .. Nee sequitur „Tu scis, hoc eurrere; hoc est Soerates; ergo
tu scis, Socratem eurrere“, nec sequitur „Dubito, an hoc eurrat,‘ hoc est animalg
xx. Rad. Strodus._ 51
„infem‘us“ selbst, nemlich dass dasselbe weder bei den singulärsten noch
bei den allgemeinsten Begrill'en eine Anwendung finde, und andrerseits,
dass es durch Hinzufügung eines Adjectives zu einem Substantiv als
„inferius per aceidens“ auftreten könne, wovon jedoch die „adiectz'va
distrahentiaua d. h. jene, welche die Möglichkeit einer Negation invol
viren, eine Ausnahme begründen 185). Jene ganze Behandlungsweise aber,
in welcher man diese neueren Zweige der Logik betrieb, tritt uns darin
vor Augen, dass Strodus nun gegen die von ihm entwickelten Lehren
und Regeln Einwände erhebt, welche wahrlich an Einfältigkeit Nichts zu
wünschen übrig lassen 186), — ein Verfahren, welches er dann noch
besonders bezüglich der consequentia ab inferiori ad superius fort
setzt187). Hierauf lässt er in gleicher Weise die noch übrigen speciellen
ergo dubitoy an animal curratu nec sequitur „Apparat, quod hoc sit homo; hoc
est asinusg ergo apparety quod homo sit asinus“ .. nec sequitur pro videbis
istuml iste est papa, ergo tu videbis papom“ posilo, quod papa privetur sua
dignitate.
185) Species respectu sui generis dicitur inferior per so; sed de vi vocis nihil
dicitur superius ad terminum singularema . similiter nec aliquis terminus dicitur
inferior proprie ad genus generalissimum vel ad terminos transcendenteg cuiusmodi
sunt „ens, res, oerum“ et cetera (s. vor. Abschn., Anm. 273, 355, 511, 534, 642).
. . . . .. inferius per accidens est unumquodque se habens pcr appositionem positivam
respectu alteriuso ut „homo albus“ respectu „homo“; et dicitur uappositione
positivan propter adiectiva distrahentia et ampliatioa, sicut „potens, practeritus,
fulurus, mortuus, opinabilerr et similiag ideo „homo mortuus“ non est inferius ad
„homo“.
186) Sed contra iam dicta arguitur sie: „Homo“ vere praedicatur de
„asinus“, quia ista praedicatio est vera „Asinus est hominis“, ubi „liominis“ si
gnificot hominem salummodo. . . . . .. ltems liisibile praedicatur de „homo“, et omnes
quod est littera „risibile“, est non homo, quia omnis terminus est non homo ,- ergo
„non homo“ praedicatur de „homo“. Ilemi‘: Cum dicitur „homo cst onimal“,
quia „homo“ signifieat omnem hominem et nanimaln omne onimal, ergo significot,
omnem hominem esse omne animaL Respondeo, quod in illa nAsinus est
hominisn genitivus significat hominem solum possessorenL Ad aliud non
concedol quod littera „non homo” vere praedicetur de littera „homo“. Simititer
ad tertium per litteram „animal“ intelliguntur multa animalia. quae non sunt homi
„es, ‚ sicut littera „album“ significot albedinem, illa tamen „Soerates est allms“
non signi-ficuti Sacratem esse albedinem. . . . . . .. llem contra illud, aliquos terminos
esse pertinentes disparatos et aliquas scquela, arguitur, quod istius divisionis membra
coincidunt1 ergo divisio est insuf/ieiens. . . ‚ . ‚ .. Respondetur, quod non dicuntur per
tinentes sequela solum ex hoc, quod se inferant mutuo cum hoc verba „est“, sed
oporlet, quod formaliler se inferant. ‚ . . . . .. ltem contra illud. quod dictum est de
terminis simpliciter convertibilibusl arguitur de vi vocis : „Nullus terminus discurrit.
sed talis illatio est discursum facereq ergo nullus terminus infert aliumu Verum
tamen quilibet scits quod de vi vocis est falsus ille sensus. contra illud, quod
dicebatur de priori, arguilur‚ quia si nnon homou esset n.prior ad terminum „homo“,
sequitur. negationem esse priorcm affirmationeg quod llespondetura quod est ille modus priaritatisa a queost ncoonntrcaonpvehritliotusropshuubsmistendi
consequentia i
187) quod tamen regula ab inferiori ad superius non tenet generaliterl probatur-1
nqeucia„Insolne sesetquiatlubrus „mIsolneachesutsqmaegrigsoterestdealbPuarsishiiosm,ouergo est nhecomonSodceraPtaersisieisstu domi
nus Platonisy ergo Socrates est homo Platonisu nec nSocrates est apparens
asinus. ergo est aliqualis asinusu nec „Hie terminus „eln'maera“ est, ergo
aliquid chimaera est“ nec „Tu es bonus citharoedusy ergo tu es bonus Iiomo“
nec „Hoc eurn't“ demanstrando Sacratem olhum, „ergo album curritu nec
uSum homo vadens usque Romam, ergo sum animal usque Romam” nec „Aliud
4*
52 ’ XX. Bad. Strodus:
Regeln folgen, nemlich zunächst für die consequentia a superiori ad
inferius 18ö), sodann für die obigen (Anm. 182) neuen Arten der Ter
mini, d. h. für disparata und relativaß"), und endlich für die hypo
thetischen Urtheile, bei welchen er nicht bloss die damals üblich gewor
dene Sechszahl (s. Anm. 81 u. 173) aufnimmt, sondern sogar noch eine
siebente Art in der „ad'versativa“ hinzufügt 190).
‚ Auch die Lehre v_on der obligatio. welche Strodus eine nmilitia
schotastieau nennt‘91), zeigt hier im Vergleiche mit jener Gestaltung,
a vero est falsumy cuius contradictorium est fatsuml ergo aliquid est falsam, cuius
contradiclorium est falsumrr nec „Hoe potest eurrere, e! hoc est aliud a cur
rentey ergo aliud a currente potest currere" demonstrando per „hoc“ te sedentem.
(Ich unterlasse es, auch noch die Lösung dieser läppiscben Einwände, welche sich
von selbst ergibt, abzuschreiben.) item dicebatun quod non valet argumentum
ab inferiori ad superius negatione praepositag sed probatur, quod sie; quia bene se
quitur „Nullas binarius est. ergo nullus numerus est“. Respondeo, quod solam
tenet gratia materiae illa consequentia. . . ltem dicebatur-l quod ab inferior-i ad
superius negatione postposita consequentia est bona; sed contra boc arguitur
sie: Tune valeret ista consequentia „ltle homo non esta onmis homo est animali ergo
animal non es!“ item valeret „Homo non eurrit, ergo item caleret „Hoc animal non es!“ demonstrando lapidem1 etan„iHmaolc neostn acluiiq-uriidtu, ergo
aliquid animal non es!” u. s. f. Die Lösung auch hier selbstverständlich.
188) Sequuntur aliae regulaer . lj A superiori ad suum inferius sine ali
quo termino habente vim confundendi non valet argumentum, sicut non valet „All
qaod animal est asinusl tu es aliquod animal, ergo tu es asinus“. .. . 2) Arguendo
a superiori ad suum inferius distributive af/irmative non valet argumentum nisi cum
debito medio universali superioris de inferiori. 3) Bene valet consequentia a
superiori ad inferius negative negatione praeposita superiori et inferioii sine medio.
4) Similiter valet affirmative cum dictionibus habentibus vim negationis prae
positis tam superiori quam inferiori, ut sunt ndi/ferh aliudl non idem“. Hierauf
folgen auch gegen diese Regeln wieder Einwände von analogem Scharfsinne nebst
siegreicher Widerlegung.
189) Nune ponendae sunt regulae penes descriptionem conoertibilium terminorum
disparatorum et convertentiumz lj A parte praedicati ex propositionej in qua
ponitur unum disparatorum simplex affirmativum, sequitur negativai in qua ponitur
alteram, ut „Tu eum's, ergo tu non sedes“. 2) Oaando subiecta duarum pro
positionum convertantur et copulae et pracdicata. et propositiones sunt eiusdem quan
titulis et qualitatis et pro eisdem praecise supponunt, tunc ab uno ad reliquam valet
argumentum . 3) Relative, dicuntur ad convertentim quia ere propositiomn in qua
praedicatur verbum „es!“ secundum adiacens et subiicitur unus simplex terminus
relatives, sequitur propositio, in qua subiicitur alter terminus relativusl ut „Domi—
nus est, ergo servus rast“. 4) Similiter negative; tamen eam verbis adiectivis
non valet eonsequentia, unde non sequitur „Pn!er eurri!‚ ergo filius eurrit“.
Folgen desgleichen Einwände und deren Widerlegung.
190) Ultimo videndum est de hgpotheticisz lj A tota copulativa ad alte
ram eius partem vale! consequentia .. . 2) A parte disiunctivae ad totaml cuius illa
est pars. 3) A disiunctiva cum destructione unius partis ad aliam. 4) A
causali ad utramque eius partem 5) A temporal! ad quamlibet eius parteml
et quaelibet bona temporalis aequivalet uni copulativaet ut „Dum tu earris, tu
moverisn aequivalet isti „Tu curris et tu moven's“. 6) A loeali ad quamlibet
eius partem valet consequentia .. .. 7) A conditionali cum positione antecedentis se
quitur positio consequentis .. 8) Ab adversativa ad eius partem indeterminatam
valet consequential ut „Ouamvis tu sis llomaea tu non es allms, ergo tu non es al
bns”. Folgen ebenso Einwände.
191) Prooem.: liedargutum dicimus respondentem, qui solius argumentationis vir
tute respectu propositionis alicuius responsionem suam priorem variare engitur, et
sic talis vel turpiter obmutescere cogitur vel magis et magis absurde delabendo eon
xx. Rad. Strodus. 53
welche wir schon bisher trafen, manche Abweichungen und Erweiterung.
Nicht bloss die Definition der obligatio ist eine andere (vgl. Anm. 162),
sondern auch die Arten ihres Auftretens reduciren sich unter Weglassung
der dubitatio (Anm. 160 u. 170) bloss auf positiop impositio (ent
sprechend der obigen institutio, Anm. 163) und depost'tio; denn wenn
auch ausserdem noch eertificatio, welche dem obigen „Sit veruch
(Anm. 171), und suppositio. welche dem obigen casus (Anm. 165) ent
spricht, genannt werden, so kommen dieselben doch für die Durchführung
der Lehre gänzlich in Weglall‘”). Nachdem nemlich noch einige Be
merkungen über tempus obligationis und über impertinens (vgl. oben
Anm. les f.) vorausgeschickt werden 193)‚ folgt zunächst die Darlegung
der positio in fünf Haupt-Lehrsätzen, welche die Nothwendigkeit und die
unter gehöriger Vorsicht bestehende Zulässigkeit, sowie die Tragweite
eines Zugeständnisses überhaupt betrell‘en 194), so dass einige abgeleitetere
fusionis angustias nullatenus poterit evitare. Ad huiusmodi ergo scolasticae mi
litiae victoriam obtinendam prius exercendus diligenter tirunculus est. Dieit
enim vegetius de arte militari (Inst. rei mil. l, l a. Schl.): ublemo facere metuit.
quod didicisse bene eonfidit“, et non immerito militares actus scolastici poterunt ap- -
pellari. Szercendus est igitur scientiae bonae tirunculus in arte obligatoria......
et docetur convenienter responderey sc. concedere concedendum et negare neganduml
. et etiam quando vel quae propositio debeat concedi vel negari
192) c. 1: obligatio est enuntiatiov cui consentit se respondens esse obtigatum
vel se debere respondere. oualiterque penes usum communiter disputantium per no
tam ezigitur praecedenten1. multiplices sunt tales notae, ut „110110, impono, depono,
certifieo, suppono”. Enuntiatio tota eum littera „pono“ praecedente debet dici
posiliag sed Iotum, quod remanet dempto signo positionis dicitur casus et positum.
.. . lmpositio non variatur a positione nisi in eo, quod illo signo specialiter uti
mur in obligationibus de significationibus compleæorum vel incomplexorum variandis
vel in significatianibus noviter instituendis. „Depono“ est nota tenlandi, si
velit respondens depositum sibi propositionem negaret certificatio fit communiter per verbum subiunctivi modiy cuutm cusimbi dipcriotpurona„tSatret oppo
situm consequentisng . quando autem ponitur aliqua propositio repugnans cer
tificatiann sustinetur positio et canceditur obligatio certi/icationis. l/timur termino
„suppono“ non solum ut suppositam propositionem snstineat respondens concedenda
sicut aliquod contingensl sed etiam sicut necessarium vel verum.
193) Ebend.: Tempus obligationis durat ab instantia quo casus admittiturl
quousque dicat opponens „Cedat Iempus obligationis“ vel se trans/ert ad disputan
dum in alia materia vel penitus dimittit disputationem Propasitio pertinens di
citur. quae sequitur vel repugnat posita concessog sed impertinens diciturj quae
nec sequitur nec repugnatv ut propositiones „Tu es homou et „Baculus stat in an
guto (vgl. ob. Anm. 178). Negamtum dicitur in proposito-1 quod est dignum
negaria concedendum quod est dignum concedil dubitandums quod est dignum dubitari.
194) C. 2: Praesupponenda sunt aliquas l) Omne possibile scitum esse
tale non repugnans alicui posito vel admisso, cum poniturl est a te admittendum,
et debet negari propositio impossibilisg quotiescunque proponitur. 2) omne
scitum esse positum et bene admissum in tempore positionis sub debita forma pro
positum est concedendum et quodlibet sequens ex itlo, et quodlibet repugnans illi
est negandum. . 3) Ad omnem propositionem impertinenlem respondendum est se
cundum sui qualitatema sc. si sit soita esse vera, est eonoedenda, si sil seita esse
falsas negandaa si dubio, dubitanda. 4) Extra tempus obligationis rei veritas
est fatendal quia, cum quis concedit falsum et negat verum non obligalus, male re
spondet. 5) Omnes responsiones sunt retarquendae ad idem instans infra tempus
obligatiom's, i. e. responsiones sunt dandae continue pro eodem instantia quo casus
est positus.
54 XX. Rad. Strodus.
Regeln sich von selbst hieraus ergeben 195). ln seiner Manier aber
thürmt hierauf Strodus wieder eine Menge von Einwänden gegen das so
eben Gesagte auf, aus welchen wir uns zugleich beispielsweise ein Bild
davon entnehmen können, wie damals die üblichen Exereitien und Schul
Dispulalionen gehalten wurden 196). Gleichsam als Anhang folgen Notizen
über die Anwendung der positio auf copulative und auf disjunctive Ur
theile, ohne dass dabei der conditionalen, geschweige denn der übrigen
Arten des hypothetischen Urtheiles gedacht wird 197). Kürzer lasst sich
195) Ebend.: Ex istis inferri possunt quaedam regulaeu per modum conclusio
"um: 1) Non sequitur „Tu concedis falsum scitum a te esse falsum, ergo tu male
respondcs“. . 2) Nun est incanveniensl respondentem concederea sc male respon
dere quandoquc, vel negare, se bene respondere 3) Cum positum possibilc re
pugnat positionil debet admitti et, cum proponitury concedie sed positio proposita ne
guri debet. 4) In respondendo in arte obligatoria est ordo maxime attendendus.
196) c. 3: Arguitur iam contra quaedam superius dieta per oppositiones alio
rum. Ponatuiy quod onmis homo curritg admittiturg deinde proponatur „'l‘u es
homo“; lconceditur, quia verum non repugnansg deinde propanitur „Tu curris“. Si
negatur secundum oplnionem, negatur sequens ex posito et bene cancessav quod est
contra regulam, et sic male respondesg si concediturj illa „Tu currisu est scita a
te esse falsa et non sequens ez positos ergo ipsa est a te neganda. liesponde
lur, quod non solum capitur „sequens“ in praedictis pro sequentibus ez pasita solunu
sed pro consequente ere posito et bene admissa cum bene concessa etc. C. 4: nubila
tur consequenter circa suppositiones et regulas datas. Si tenetun quod omne scitum
esse passibile est admittenduml pono tibi omne passibile. Si negatur casusy .
ergo male respondes. Si casus ergo admittitury propono tibi „Tu non es homo“.
Si negatur, omne possibite fuit a te bene admissum, ergo concedenda Si
conceditury tunc propanitur „Tu es bomo“. Si concedis, tune concessa sunt duo can
lradictoria, ergo male; si negas, fuit a te bene admissay ergo concedenda . . . . ..
Die Lösung ist: Dicalur ergo non admittendo nec concedenda nec neganda nec dubi
tando, sed sic „Non admitto cosum“; . . . . .. nullus enim est iste casusi quia tunc
aliqua propositio foret omnis propositio possibilis. . c. 5: contra secundum sup
positionem ponatur ille casusz Pono tibi propositionemj quam cogita Si admitti-tum
propona eandem. Concedilur. Deindc propanitur „Tu es asinus“. Si ncgalur, conlro:
cedat tempus obligationng infra tempus tu negasti illam „Tu cs asinus“, quae fuit
a te admissag ergo male. Die Lösung: Cum mihi ponitur propositiol quam
cogilas, dico non admittenda illum, et si dicitur „Ouare?“‚ dico „Ouia ncscio‚ quae
sit illa“. Demonstralis istis tribus hominibus sedentibusy sc. Socrale, Platone et
tliccronel ponatur tibi illa „Aliquis illorum curril“. Admittitur. Deinde proponatar
eadem. conceditun beinde proponatur nlstum istorum currerel est concedendum a
te“ demonstrata Socrate. Negalur. Deinde proponatar „Islam istarum currere, est
concedendum a te“ demonstrata Platane. Negalur. Deiude proponalur „lstum istorum
currerc, est concedendum a le“ demonstrata cicerane. Si conceditun cedat tempus
obligatiom's, et arguitury quod non debuisses illam infra tempus concedcre, quia de
facta fuit falsag ergo nullum istarum currerel est concedendum a te Die
Lösung: liespondeturl quod, licet non repugnat posito per sc, tamen repugnat posito
cum bene admissa et concessa1 quod sufficil, ut cesset certificatio. In gleicher Weise
werden die übrigen drei Lehrsätze und ebenso die vier Regeln (vor. Anm.) aus
führlichst behandelt.
197) C. 13: Sunt ponenda sophismata sive casus concernentes hypotheticus et
sic est videre de positione in copulativis. Suppanatur regula, quae traditur ultimo
in tractatu consequentiarumg deinde pana tibi illam capulativam „Tu curris et tu
non curris“. list tibi posita et a te bene admissa Ergo duo cantradictoria infra
idem tempus obligationis sunt a te concedenda. Dico‚ quod illa duo non sunt
cantradictoria tanquam sequens. ln disiunotivis autem servetur tatis regulaz Si
sit aliqua disiunctiva posita. cuius una pars est oera, conceditur1 cum proponitur pars
vom; si sit solum una pars falsa, negatur illa; si sit una pars impossibilis et alia
possibilis, sive vera sive falsa, conceditur pars possibitisg si utraque pars contingens
xx. Bad. Strodus. 55
Strodns über die depositio, da ja dieselbe nur den contradictorischen
Gegensatz des durch positio Zugestandenen enthält; doch formulirt er
auch hier eigene Regeln für das copulative und das disjunctive Urtheil 198).
Hingegen sehr ausführlich geht er auf die noch übrige dritte Art der
obligatio ein, nemlich auf die impositio, welche natürlich mit Ausschluss
der mentalen Worte und Sätze sich nur auf das Gebiet der mündlichen
oder schriftlichen Kundgebung beziehen kann, aber innerhalb dieser
Schranke alle erdenkliche Willkür jeder beliebigen Substitution oll‘en
lässt, so dass z. B. für die Dauer einer Dispntation auch festgestellt
werden kann, dass der Satz „Du bist ein Esel“ genau den Satz „Gott
ist“ bedeuten solle 199). Dieser Standpunkt wird nun gruppenweise
durch viele Sophismen durchgeführt, indem zunächst die complexa an
die Reihe kommen wm hierauf die incompleæa folgen 201), dann sophi—
et non sequitur ad aliam, conceditur consequens et negatur antecedensg si sit una
pars impertinens alteriy negatur pars primo proposita ut falsa et impertinenst et con
ceditur secunda proposita
198) c. 142 De specie obligationisl quae depositio vocatum non est magna ois,
cum depositio sit alicuius propositionis quasi positio sui contradictoriij et tantum valet
„Depona tibi, quod eurris", ae si dicerem „Porto, quod non carras“. Sercetur
ergo pro regula, quod omne antecedens tibi depositum est negandum et similiter omne
falsum non sequens ad oppositum depositi. De depositione tamen capulativae
palet, quod, cum deponitur eopulativa, cuius utraque pars est falsa. admittitur et
negatur utraque pars; sed si una sit vera et alia ‚also, conceditur verum et negatur
falsum ‚- si sit una pars necessaria et alia contingensy conceditur necessarium et negatur
contingensg si sit utraque pars vera contingens et una pars sit antecedens ad aliam
pars antecedens negatur et consequens conceditur-g si neutra sequitur ad aliam, pars
primo proposita conceditur et pars secundo loco proposita negatun De disiunc
tivis servetur haec regula, quod, cum deponitur disiunctiva, cuius una pars est neces
saria vel cuius oppositum est impossibile, debet quaelibet cius pars principalis
negan. .
199) C. 15: Sequitur de modo respondendi ad casus possibiles de variatione
signi/icationis propositionis et termini .. .. Solum scripta vel in voce signihcativa sunt
ad placitumy ideo de illis solum fit talis imposilio; conceptus enim mentalis natura
liter signifieal, ideo non admittilur easm, in quo ponitar, quod aliter significet . . . . . ..
Sed tam scripta quam vocatia sic significem ad placitunu quod liceat respondenti ad
mittere bene respondendo, quandocunque placuerit arguenti, terminum instituere ad
significandam Servetur tatis regulaq quod propter impositionem non est responsio
varianda ad propositionenu respectu cuius innuitur signilicatio immutatap nt. licet
imponalur, quod illa „Tu es asiaus“ praccise signi/lectt quod „dcus est“, debet ud
mitti et concediq quod illa sic signi/icelj .. nam qualitercunque ponatur vel varietur
signi/icatio propositionis „Tu cnrrisnj non sequitur propter hoc, ut mm-earis vel
quiescas plus, quam si eomburatur talis propositiog licel enim ponam, quod littera
„Roma“ significet chimaeram vel litteram „nihil“, non aportet. quod ideo destruatur
Boma.
200) C. 16: ln illa materia possunt fieri talia sophismatas lmponaturq quod
littera „Deus est asiaus“ praecise signifieet, te currerei admittiturj deinde proponitur
tibi illa „Dcus est asinus“; si admittitur, propono eandrm; conceditur etc . . . . . . ..
Die Lösung: Dieo: licet posaisti, illam signifieare, te eurrcre, non sequitur id, quod
significat in rei veritate Haie simile est tale sophismaz imponatury quod
illa „Animal currit“ significet praecisey coelum cadere, vel consimite deinde facio illam consequentiam „Homo carrit, ergo animal carriimlp“o;ssieboinleeegditur;
tunc sic „llla consequentia est bona et antecedens est possibite et consequens impos
sibilcg quod est inconveniens liespondetur concedenda consequentiam et neganda
tamen. quod sit bona.
201) c. 17: Sicul responsum est in illis, ita respondenduin est de mutatione
significationis alicuius terminiq sicut posilo, quod ille terminus „homo“ convertatur
q
56 XX. Rad. Strodus. Richard Feribrigus.
stische Spielereien mit „hoc“ in Betracht gezogen werden 202) und das
Gleiche mit der Buchstaben-Bezeichnung „A“ geschiehtmaja und zuletzt
noch als ein zwar üblicher, aber unnöthiger Gegenstand dieser Doctrin
die similitudo vorgeführt wird 204).
t Der Zeitgenosse desStrodus Rich ard Ferihrigus oderFerabrich
steht in seiner Darstellung der Consequenliaews) grundsätzlich auf
gleichem Boden mit demselben, gibt aber eine präcisere und reichhal
tigere Formulirung. Er theilt die consequentia von vorneherein in bona
et formatis und bona et non formatisg die erstere ist ihm abgesehen
vom eigentlichen Syllogismus eine enthymematische Schlussweise, und sie
zerfällt in: ab inferiori ad superius, a superiori ad inferius. conuer
tibiles und hypotheticag hingegen die bona et non formatis liegt bei
ihm_einerseits in einer Verbindung desjenigen, was bei Strodus imper
tinens war, mit dem Charakter der dortigen consequentia materiatis
(s. ob. Anm. 178, 182 u. 193), andrerseits in einem Mangel der An—
wendbarkeit auf analoge Urtheile 206); und in letzterer Beziehung gibt er
cum illo termino „asinus“, admitto; deinde proponitur „Homo est asinus”; negatur
et concediturg si tamen arguitur „Tu es homo,‘ ergo tu es asinusuy ncgatur con
sequentia1 sed concediturv illam esse bonam.
202) C. 18: Aliud sophisma potest fieri respectu terminorum ex demonstra
tione tantum significantiumy ut posito. quod sciasy quod demonstratur per litteram
„hoc“ in illa propositione „Hoc est homo“, sic quod nihilv quod denionstratur. dubitas
esse hominem, nec aliquid, quod non est homo, credas esse hominemj admittaturg
deinde supponog quod hoc tu sciasl quod haec propositio „Hoc est homo“ significet
lpraecise primarieg deinde propono tibi illam „Hoc est hom-o“; si conceditur vel
negatun cedat tempusg arguitun quod infra tempus concessisti vel negasti propositio
nem, quam non inteltezisti de facto.
203) C. 19: De ter-minis non significativis est tale exemplums Ponatura quod
littera „A“ in propositione scita a te esse oera significet praecise asinunu et in pro
positione scita a te esse falsa signincet hominem, et in scito a te esse dubia significet
hoc disiunctum „homo vel non homo“. Posito, quod non essent plures propositionesy
quam istae „Tu non es A“, quam scis esse verams et nAsinus est A", quam credis
esse falsams et „Hoc est A“ demonstrando aliquid. de quo dubitas. an sit in rerum
natura vel non. casus est possibilisg admittituri deinde propono. quod quaelibet pro
positio habeat contradictori-um suumq et in hoc bene sciasj deinde proponitur
„Tu non es A“; cum toto casu stat, quod tu scis A, ergo non sequiturv quod
tu non es A etc. etc. Aliud sophisma posito casu, quod A sit altera illarum
„Deus est“ et „Homo est asinus“, sed lateat tey quae illarum sit A etc.
204) C. 20: Solet difncultas assignari imponendoy propositio-aes esse similes vel
dissimiles. quam partem obligatoriam reputo frustra fore vel inanem llegula de
positis esse similibus datur talisr quandocunque alicuius bonae consequentiae ponuntur
antecedens et oppositum consequentis esse similiay et admitti-tura utrumque est negan
duma quia latia solum sunt similia in falsitnteg sed quando ponitura duas proposi
tiones esse similesl quarum una stat esse consequens et alia oppositum antecedentis.
respectu illius in consequentia bona conceditur utrumqucc non tamen semper admitten
dum esty oppositum consequentis et antecedens esse similiav sicut ubi tam antecedens
quam consequens sunt impossibilia vel necessaria. . . . . llcspondetur secundum communem
viam admittendo casum et negando consequentiam
205) Gedruckt in der oben (Anm. 174) erwähnten Ausgabe des Strodus vom
Jahre 1507. 4.
206) C.1: Consequentiarum quaedam est bona et formalis, quaedam bona et non
formatis Duplex est autem consequentia bona et formatisj una, ut est consequentia
syllogistica seu discursoriaj secundas sicut est enthymematica. Et illa secunda dicitur
quadrupliciter bonas . arguendo a superiori ad inferius. .. e eontru, ab
aliqua propositione conoertibili ad suum convertibilc. ab hypothetica ad alteram
xx. Bichard Feribrigus. 57
an einigen Beispielen unter Benutzung der obligationes eine nähere Be
gründung dieses Standpunktes’“). Bleibt somit für die weitere Dar
legung nur die consequentia bona et formatis übrig, so wird nach
Wegräumung eines Einwandes, welcher gegen die Vollständigkeit der so
eben erwähnten Eintheilung derselben gerichtet werden könnte 208),
zuerst die Folgerung ab inferiori ad superius erörtert, indem entgegen
stehende Sophismen‘ widerlegt werden, durch welche wir den obigen
Vorrath des Unsinnes (Anm. 187) noch um einige'"Stücke vermehren
können209). Das gleiche Verfahren bei den Schlüssen a superiori ad
eius partem. consequentia autem bona et non formatis secundum quosdam est triplexz
uno modo, quando ex irnpossibili concluditur propositio sibi impertinens, ut „Es
usirms, ergo ta curris“; alio modo, quando eoncluditur necessarium ex propositione
impertinenti, ut „Tu ourris, ergo deus est“; sed illum modum arguendi non reputo
bonum nec aliquam illarum consequentiarum fore bonam, quia consequentia est con
secutio sive relatioq quae est inter antecedens et consequensg tertio modo .. arguendo
ab aliqua propositione ad atiami et consimitis modus arguendi non valet in aliis
terminis.
207) Ebend.: Exemplum ponitur de istis tribus conscquentiisz .. Prima est
haec „Tu credis praecise, quod aliquis homo decipiturg ergo aliquis homo decipitur“.
Seeundus modus est ille „A signi/icet prareiso, quod quodlibet verum erit fatsum;
ergo A erit falsum”. fortius modus est ille „Socratcs credit praeeise, quod onmis
homo decipietur; ergo Socrates dccz'pietur“. Hierauf nun wird in ausführlicher
Widerlegung spitzfindiger Einwände an diesen drei Beispielen gezeigt, dass eine
‚derartige consequentia wohl bona, nicht aber formatis sei; der Grund für letzteres
ist, quia non valet consimilis forma in aliis multis terminisa z. B. bei der ersten der
drei genannten Conseqnenzen: non enim sequitur „Crrdo, quod homo est albusg ergo
homo est albus“. Dass aber dabei auch die Lehre der Obligatoria mitverllochten
ist, erhellt nicht bloss aus dem zweiten der drei Beispiele, wo die Buchstaben
bezeicbnung „A“ auf „impositio“ (s. Anm. 203) beruht, sondern auch innerhalb
der Einwände und ihrer Lösung aus den Ausdrücken „ponitur easus”, _„negatur
cosus“ n. dgl.
208) C. 2: Redeundum est ad ca, quae dicta sunt de consequentia bona et for
mali, et obrnissa prima parte dinisionis arguenduin est contra secundum membrum,
quod fuit hoc, quod consequentia enthymematica est bona et formalis, quando arguitur
ab inferior-i ad superius et e contra vel ab aliqua propositione ad suum eonvertibilc
contra illud arguitttt‘, quod aliqua est consequentia bona et formatisy ubi non
arguitur aliquo istorum modorum. quia arguendo sie „Nullus homo est homo athus,
igitur aliquis asinus non est homo albuslr non arguitur a propositione ad suum
convertibite et non ab inferiori ad superius. Sed quod consequentia sit bona et
formalis, probalur, quia ca- opposito consequentis sequitur formatiter oppositum ante
eedentis, quia sequitur formaliter „Omnis asinus est homo albusv ergo onmis
asinus est homo, .. .. . igitur aliquis-homo est homo allras“; ille syllogismus est in
barapti et per consequens formatis Die Lösung: Respondeo et dieo, quod haec
consequentia est bonay non tamen est formalis, et cono-editur breviter1 quorl,
quidquid sequitur ex antecedente et eonsequentel sequitur etc antecedente per se, non
tamen formaliter.
209) C. 3: Secunitum membrum divisionis habet praecise tria me'mbra; ideo
contra communes regulas de quolibet eorum datas arguitur. Primum ergo membr-um
Iot't, quod arguendo ab inferiori ad suum superius est bona consequentia et formatis,
et hoc daplieiter, uno modo affirmative, alio negative cum Arguilur contra secunrlumg nam illa consequentia non valetne„gTaatniotnuem possutbpsotsainttaia. non
est accidens, ergo tantum aliquid non est aeeidens”, et Iamen hic arguitur ab infe
rioii ad superius negatione postposita. . iluic dieitur, quod modus arguendi non
est bonus universaliterg aliquando enim sequitur modus arguendis aliquando non; non
enim sequitur „Homo albus non currity ergo homo non eurrit“, et tamen sequitur
„Ilomo albas cnrril, ergo homo non currith (C. 4) Sunt quaedam dubia vul
58 XX. Richard Feribrigus.
kw
inferius führt hauptsächlich auf Sophismen, welche die Supposition be
trefl'en, deren Lehre hier durch die Terminologie „mobilitatum“ und
„immobilitatu/m“ bereichert erscheintzlo). Auch bei der dritten Art,
nemlich der Folgerung aus couvertibilitas, handelt es sich nur um die
Lösung einiger Zweifeln‘). Indem sodann noch die Schlüsse aus den
verschiedenen Arten des hypothetischen Urtheiles folgen, bei deren Auf
zählung die lacalis nicht mitaulgenominen istznja unterliegt die disiunc
tiaa keinem Bedenken und keinem Sophisma; hingegen bei der copula
tiva sind Einwände zurückzuweisen, welche sich durch den Gebrauch
der relativen Pronomina (z. B. „ille“ u. dgl.) ergeben und hauptsächlich
zu der Frage führen, ob aus wahren Bestandthcilen ein unwahres copu
latives Urtheil hervorgehen könne2‘3). Gelegentlich der Einwände,
garia: 1) „Homo Socrates non est,- Socrates est homo; ergo homo homo non
est“. . 2) „Ab homine differens est homo; quodlibet, quod ab homine est difl‘e—
rens, ab homine di/fcrt; igitur ab homine differt homo“. 3) „Aliquis homo est;
et omnis homo est,- et aliquis homo non est omnis homo; ergo ab aliqua homine
differt onmis homo“. Ad ista dubia respondetur neganda consequentiam
210) C. 5: Circa secundum membrum illius divisionis est dubiuml numquid
universaliterl ubi arguitur ab inferiori ad superius, sequitur e contra consequentia
cum nota negationis vel cum dictiane habente vim negationis, sicut cum nata alietatis
et di/ferentiae .. Et ex illo oritur illud dubiums Ouidquid mobilitat immebililatum,
immobilitat mabilitatum et e contra (nemlich „mobililatum“‚ welcher Ausdruck uns
hier zum ersten Male begegnet, ist ein terminus, l‘ür welchen die suppositia con
fusa et distributiva mabilis zulässig ist, sowie „immobilitotum“ derjenige, bei wel
chem diese Suppositionsweise immobilis ist; vgl. vor. in hac propasitione „De necessitate onmis homo est animAablsrcrhns.u,ppaAnnimt.„h8o8m7o“f.).immo
bilitery sed hoc est ratione istius dictionis „de necessilale“, quia ea dempta
suppanit „homo“ mobiliter, quod illa dietio habet vim confundendi vel imum
bilitandi terntinum virtute negationis z'mportalae, sicut patet per suas exponenles,
eo quod sic exponitur „Omnis homo est animali et non potest esse, quin omnis homo
sit animal“, nam in ista negativa exponente supponit „homo“ immebiliter, .. et
negotio praeposita termino stanti immobiliter facit illum stare mabiliter Solvitur
difficultas, quia ista dictio „de neccssitote” non cadit supra aliquem terminum in
proposilione, sed madificat totam propositionem.
211) C. 6: contra tertium membrum sunt quaedam dubius Numquid univer
saliter a/‘firmulivc ab exclusiva ad universalem de terminis ytranspositis et in terminis
rectis valeat consequentia tanquam a propasitiane ad suum canvertibileg secun
dum est, numquid ab exelusiva ad suas exponentes valeat consequentia et e contra.
Beide Fragen werden in ausführlicher Casuistik bejaht; desgleichen C. 7: Numquid
in enclusiva vcra affirmativa praedicatum removetur a quolibet excluso-. Numquid
universaliter universalis habens singutares veras et singutares falsas potest ceri
ficari per exceptivam illarumy pro quibus falsificatur.
212) C. 8: De quarto membra difhnitionis cansequentiae formatis dantur regu
loc: 1) A tota copulativa ad alteram eius partem tenet consequentia 2) Ab
altera parte disiunctivae ad totam 3) A conditionali cum sua antecedente ad eius
consequens 4) A temporati ad alteram partem 5) A causali ad alteram
eius partem
213) Ebend.: Circa materiam relativoruml in qua intentia est improbare primam
rcgulam, tria dubia sunt 1) Numquid in materia retativarum oppositum copulativae
sit una disiunctivo facta ez oppositis partium Die Lösung ist bejahend an
folgendem Beispiele: Opposition illius „Aliquis homo currit. et Socrates non est ille“
est ista „Nullus homo currit, vel Socrates est ille“; et dico, quod secunda pars
disiunctivae significul sie, quod Socroles est omnis homo, qui currita et causa est, quia
„2)illneu“mqruefiedrt ssituupmossainbtiil-ecqedenqsuodproA, toBt estuppCosisitnitsj trperso pqruooptasistuipopnaensitvearnateelcedeexns.quibus
copulativa facta est falsa . . . . .. Das Beispiel "ist: Ponatur, quod Socrates et Plato
xx. Richard Feribrigus. 59
welche gegen die conditionalis crhoben werden, gibt Ferabrich an, dass
er eigentlich zehn Arten des hypothetischen Urtheiles annehme, da bei
jeder der von ihm benützlen fünf Arten auch die verneinende Form,
welche in Voraustellung der Negation beruht, zu berücksichtigen sei2“).
Nachdem in ähnlicher Weise auch noch die temporalis und die causatis
ihre Erledigung gefunden habengisja werden zum Schlusse noch einige
Folgerungen besprochen, welche sich auf die Verba „inct'pit“ und „de
sinit“ beziehen, aber sämmtlich nur als scheinbare bonae consequentiae
betrachtet werden dürfenz'ö). Allerdings wäre hiemit der Weg zu einer
grossen Menge anderer Sophismen aus dem Gebiete der Ewponibilia
cur-rant et pro/cratur propositio „Aliquis homo currit“, quam aeque audiant Socrates
et Plato, et dicat Socrates illam „Soerates non est ille“, sicat Plato illam „Plato non
est ille“. Ouo posito est haec propositio vera „Aliquis homo currit, et Socrates
non est illeu et propositio a Socrate prolata est veraa et propositio prolata a Platone
est rera; ergo omnes illue tres sunt veraes et copulativa facta ex illis est falsa
„Aliquis homo currita et Socrates non est ille, et Plato non est illc”. Die
Losung ist: Dieo, quod neutra illarum propositionum prolatarum a Socrate et Platone
esl vera vel falsa, nisi secundum relationem vel respectum ad aliam. 3) Num
quid in materia rclativorurn in propositionibus singuluribus non re/erat, praeponere vel
postponere negationem toti..... .. Die Lösung lautet: Non universaliter est oerum,
quod non re/erat, nisi subiectum sit simpliciter singulareg et causa est, quitt, licet
per totum subiectum sit una res tantum suppositay subiectum tamen includit in se
partes1 quae plura supposita habent.
214) Ebend.: contra tertiam regulam arguitur sie: Non sequitur „Neeessariam
est, quod es, si tu es homo; tu es homo; ergo necessarium est, quod tu es“, quia
anlecedens illius est verum et consequens falsum. .. Die Losung: Negatur conse
quenlia, .. . .. et dico, quod non requiritur1 quod sit conditionalis quod ista nota „si“ non unit illas propositiones invicem „Neccssairlliaupmraepsots,itiqou,od tu
es, si lu es homo“ et „Tu es homo“, imo unit istas duas „Tu es, si tu es homo“.
. (C. 9) Circa materiam de conditionali dubitatun utrum oppositum conditionalis
debet dari per negationem pracpositam. Respondctur concedenda et con
sequenterl quod oppositum huius „Si Socrates currit, Plato currit“ est ista „Non, si
Socrates curritq Plato eurrit“; et ulterius dico, quod haec hypothetica non est copu
laliva nec disiunctiva nec conditionalis et sic de aliis, imo est oppositum conditionalisg
et dicop quod decem sunt species hypothetieae, sicut copulativa et suum oppositum et
sic de aliis.
215) C. 9: contra quartam regulam arguitur sic : lita consequentia non valet
„Socrates credil, quod homo est asinus, quando Socrates non decipiturg ergo Socrates
non decipiturn...... Die Lösung: negatur consequentias et dico, quod potest
antecedens esse verum sine consequenteg ideo non valet consequentia. . Ad quin
tam regulam respondetur concedenda illam et neganda brevitery quod illa causalis est
ocra, quando arguitur sic „Oaia propositio praccedens est causa propositionis sub
sequentisy nego illud”.
216) C. 10: In materia iltorum verborum „ineipit“ et „desinit“ solvendae sunt.
quaedam consequentiae, quae bonae esse videntur et non sunt 1) Socrates incipit
scire A, ergo Socrates incipit incipere scire A. 2) Hoc A nunc est veram, et
immediate ante hoc non fuit oeram, ergo A incipit esse verum. 3) Hoc A nunc
non est verum, et nullum erit tempus post hoc, quando ante illud hoc A erit ueruma
ergo hoc A incipit esse cerum. 4) Nec A nec B in c instanti futura crit verumy
et nullum erit instans post C instans, quando ante illud A et B erunt vera, ergo in
C instanti A et B incipiunt esse oera. 5) lltud erit primum instans esse So
cratis, quod erit primum instans esse Platonis, ergo quando Socrates incipit esse,
Plato incipit esse. 6) I’ropositio A non est cera et potest esse vera, ergo potest
inciperc esse vera. . 7) A modo est1 el A modo non poterit esse, ergo A modo
polest desinere esse. Folgt ausführlicher Nachweis, warum diess keine bonae oon
scquentiae seien.
sorff xx. Albert v. Sachsen.
gebahnt gewesen; warum er nicht betreten wurde, wissen wir nicht,
und dass es nicht geschah, beklagen wir nicht.
. Einer der einflussreichsten Autoren jener Zeit war Albert von
Biggensdorf, zumeist Albertus de Saxonia genannt (bekanntlich
in Wien lehrend, gest. i. J. 1390), ein auch in Mathematik und aristo
telisclier Physik änsserst gut geschulter L0giker‚ welcher quaestiones zu
ogi-amis Logikzn), quaestiones zur zweiten Analytik2‘3)‚ und ausser
dem ein grösseres selbstständiges compendium der Logik verfasste219),
an welch letzteres sich noch eine specielle Arbeit über Sophismala an
schloss 220). ln der Form der Darstellung zeigt er sich uns durchaus als
Kind seiner Zeit221), und in der grundsätzlichen Auffassung folgt er der
damaligen Majorität, d. h. er ist Occamist.
Indem wir die wichtigeren Stellen aus seinen übrigen Schriften in
den fortlaufenden Faden seines Gompendiums verflechten, dürfen wir
sofort auf den Occamismus (vgl. vor. Abschn., Anm. 746 u. 787) hin
weisen, welcher in der Unterscheidung der notitia in eine intuitive und
eine abstractiva und in deren beiderseitiger Eintheilnng nach complexa
und incomplexa vorliegt, woran sich übrigens noch die Bemerkung
knüpft, dass notitia erst dann Vollkommenheit besitzt, wenn sie von
Zweifel und Zaghaftigkeit (formido) frei ist und somit als scientia be
zeichnet werden kann, wogegen sie ausserdem der Stufe des Meinens
217) Gedruckt in Occani's Expositio aurea, Bononiae 1496 folq s. vor. Abschn..
Anm. 739. Aber auch die Ouaeslioues Albert’s enthalten ebenso wie Occam’s Schrift
(s. ebend.) Interpolationen aus der Feder eines Correctors, nemlich eines gewissen
frater Marcus, worüber der Leser ausdrücklich informirt wird (am Schl. der qu. 6):
Nolandum est hic, quod interdum quaedam inter has duas-humus1 scilicet FM,
intercepla reperienlur, quae dicta solum fratri Marco operis correctori sunt adscri
benda etc. _
218) Ouaestiones subtilissimue Alberti de sazonio super libros posteriorum Am
Schlüsse: Casligatae et correclae per Joannem liaptistam Ihollenlinatem et
Jacobum boptislam de Alovixiis racennatem. Venetiis 1497. fol. (Eine casuistische
Erörterung der hauptsächlichen Grundsätze des aristotelischen Standpunktes.)
219) Logica Albertucii. Perrllilis logica Alberli de Saxonia ordinis Eremi
tarum om Auguslini per Petrum Aurelium Sanutum Venetum castigala.
Venetiis 1522. fol.
220) Sophismata Alberti de suxonia nuper emendata. Am Schl.: Impressum est
parisii hoc opusculum sophismatum obligatiormm ac insolubilium.‚... alberti de
somnia opera ac impensa Magistri [elicis baliguult. 1495. 4. (ein ausserst seltenes
Buch; der Text der Obligationes und der lnsolubilia ist dabei identisch mit den
gleichnamigen Abschnitten der so eben erwähnten ‚.Logica“.
221) Nemlich in den Ouaestiones sowohl zu Occam als auch in jenen zur
zweiten Analytik wird bei jeder Frage vorerst eine verneinende Antwort (quod non)
begründet, sodann eine bejahende (quod sie); dann folgen distinctiones über Wort
bedentungen, hierauf conciusioncs auf Grund von Anctoritats—Stellen; zuletzt wird
(ad rutiones) die Entscheidung der Frage gegeben. Dabei aber zeigt sich überall
der Einfluss der durchgebildetsten Lehre von consequentiae und Obligatoria in den
stets wiederholten Redewendungen, z. B. „Consequentia est bona, Anlecedens patet
per se, consequens probatur sie, Pom'lur casus, Admiltiluru n. dgl. Nur ein belie
biges Beispiel solcher Manier möge sein, dass Albert (qu. 6) sagt. die Behauptung,
dass es drei Universalien gebe, sei ganz richtig, denn wenn fünf Universalien seien,
seien eben darum gewiss drei; hierauf aber zeigt er mit allen Mitteln der Argu—
mentation, dass es fünf und nur fünf sind. Andrerseits sind die quaesliones öfters
nur Exercitien über Sophisrnen, welche ohnedies unten zu erwähnen sind.
‚a
xx. Albert v. Sachsen. 61
angehörtüz). Eine folgerichtige Steigerung aber des occam’schen Stand
punktes ist es, wenn Albert die Logik kurzweg als die Lehre von den
„sigma“, welche „termi-ni“ sind, betrachtet und hierauf die Eintheilung
derselben begründetns); signum nemlich (vgl. ebd. Anm. 768, 773,
789) im allgemeineren Sinne könne allerdings auch 1.. B. ein Wirthshaus
Zeichen sein, im engeren Sinne aber bedeute es den suppositionsfähigen
Terminus 224). Auch die Unterscheidung des Terminus in mentalis, uo
eatis und scriptus welch letztere beide ad placitum sind (ebd. Anm. 769,
782), schärft sich hier zu einer „Unterordnung“ der letzteren unter den
ersteren bezüglich der sachlichen Bedeutungzzi’); denn dass ein Terminus
einen Begriff bedeute (ebd. Anm. 774), liege eben doch nur in der
natürlichen Aehnlichkeit mit der Sache oder eben in dem Verhältnisse
der Unterordnung 226). Die engere oder weitere Wortbedeutung des
„terminus“ führt auch auf die Frage, wie es in dieser Beziehung mit
a
222) Ouoest. s. An. post. l, qu. 1, f. 2 r. B1 Notitia intuitive est, qua aliquis
apprehendit rem praesentem; notitia abstractica est, qua aliquis apprehendit rem ob
sentem . . .. . . Notilia intuitiva . . . . . quaedam est . . .. . incomplexay .. . .. qua aliquis
apprehendit rem praesentem simpliciter sine hoc, quod apprehendat, ittam rem esse
animal vel hominem; sed intuitiva complexa est de re praesente compositio vel
divisio. . ‚. . Notitia abstractiva incomplexa est rei absentis simplex complexa est de re absente compositio vel dioisio. . Notitia complaepxparetpieernfseicot.a. est,
qua aliquis propter aliquam evidentiam assentit alicui complexa vere et sine formi
dine ad oppositum, et huiusmodi vocatur scientiaj notitia autem complexa
imperfecta est, qua aliquis assentit alicui complexo cum formidine, . . .. . et huius
modi vocatur opinio.
223) Ouaest. s. Oceam, Prooem.: cum logica solum sit de signis, qui sunt ter
mini1 aut igitur est de signis, qui sunt termini ineomplexi, aut est de signis, qui
sunt termini complexi. Si autem de signis ineomptexis, aut de signis incomptexis.
qui sunt termini secundae impositionis (d. h. die lsagoge), aut de signis incom
plearis, qui sunt termini primae impositionis (die Kategorien). . . Si autem de signis
complexisl hoc dupticiter: aut de signis eompteris, quae sunt propositiones (De
inturpr.), aut de signis complexiss quae sunt argumentationesg hoc quadrupli
eiter, quia aut de argumentationc simpliciter (An, pr.) aut de argumentatione demon
strative (An. post.) vel sophistica (Soph. Et.) cet diatectica (Top).
224) Perut. Log. l, 1, f. 2 r. A: Terminus „signum“ est communior, quam sit
hoc nomen „terminus“..... Nomen „signum“..... uno modo se extendit ad omne
itlud, quod apprehensum facit aliquid venire in cognitionemg et isto modo dieimus,‘s
circulum pendentem ante tabernam esse signum vini (vgl. unten Anm. 509).....
secundo modo accipitur pro itto, quod upprehensum facit aliquid venire in cognitionem
et cum hoc aptum natum est pro illo supponere in propositione vel illi addi
vel pro itlo, quod est compositum ex tatibusl ut eategoremata, .. ... syneatego-;
renzata‚ orationes.
225) Ebend. c. 2: Terminus, qui est signum noturalel vocatur terminus mcn
talis. Terminus autcm, qui est signum ad placitum institutumg significat
deixcitiumrpoisiitititoenremivnootunmleanrtiaat,i esse ssiucbutordvoicnaaltiuss vienl ssiegrniipfitcuasnldo, nonetquhiiac stiegrnmiifieneuts illum
mentateruy sed quia signihcat hoc ex impositionea quod iste terminus mentalis signi
ficat naturatiter.
226) Quaest. s. Oce. qu. ad Perierm..- ferminorum primae impositionis ad pta
citum institutorum quidam sunt imposili ad signifieandum res extra et eoneeptus,
quibus subordinantur, quidam vero res extra solum .. Terminum esse signi
ficativum eonceptus, intelligitur dupliciters uno modo illius conceptusv qui est sua
naturalis similitudo ,- alio modo illius, cui ille terminus subordinatur in significando.
Seeundarie sive ex consequenti terminus „homo“ significat hominem de
pictum. Vgl. bei Gregor v. Rimini d. Schluss d. ob. Anm. 46.
62 XX. Albert v. Sachsen.
lden Syncategoremata stehe 227); Albert nemlich scheidet dieselben in
sichtlichem Anschlusse an Buridan (0b. Anm. 101) in reine und nicht
reiue, so dass letztere auch Subject und Prädicat sein können 228). Aus
der gleichen Quelle nimmt er auch die complexio distans oder indistans
auf na Die Erörterung über das Nomen führt ihn in ähnlicher Weise
wie Occam (vor. Absch.‚ Anm. 900) auf das privative „z'n“230), sowie
jene über das Verbum auf die Supposition als grundsätzliche Basis der
Urtheile, wodurch sich auch die Frage über jene Begriffe löst, welchen
‘in der Wirklichkeit Nichts entsprichtzal); zugleich aber unterscheidet er
bei jenen Bestandtheilen des Urtheiles, welche für ein und dasselbe
Object supponiren, zwischen einer praedicatia occidentalisp welche bei
connotativen Worten (s. ebd. Anm. on ff.) stattfindet, und einer prae
dicatio essentialisj bei welcher das Prädicat, wenngleich es als conno
tatioum bezeichnet werden kann, doch nur das innere Wesen des Sub
jectes trilft232). Nachdem er hierauf auch „subz'ectum“ in occam’scher
227) Log. c. 4, f. 3 r. A: Nomen „terminus“ primo modo accipitur pro
omni 1'110, quod potest esse extremum proposilionis, sive sit complexum sive incom
plexumg .. secundo modo pro omni illaa quod non est complexum verum vel falsum
et potest esse extremum propositionisq sive decipiatur materialiter sine personaliteiy et
sic syncategaremata possunt dici terminig . . tertio modo pro omni illoq quod signi
ficative acceptum potest esse extremum propositionis, et sic accipienda syncate
goremata non sunt termini. ‚
228) quaest s. Occ. Perierm„ qu. 1 De nomine: buplicia sunt syncategorematag
quaedam enim dicuntur pura non includentia categoremal sicut „omm's“; . alia
non pura includentia aliquod oalegorema, nam „aliquid“ valet, quantum nali
quod cns“, similiter „ni/Lil“ valet nnullum ens"; tunc dica. quod talia signa accepta
ratione categorematum inclusorum in eis possunt esse subiecta vel praedicato proposi
tionum
229) Ebend. qu. 2 De nomine: Ouidam est conceptus complexus complexiane
indistanti (z. B. „homo albus“), quidem est complexus complexiane distanti (z. B.
„homo est albus“) Dieo, quod conceptum complexum eomplexione indistanti non
oportet esse verum nec falsum. qualis est conceptus. cui subardinatur hoc nomen
„ohimaeru“; . conceptum complexum complexiane distanti bene oportet esse rerum
vel falsum. S. ob. Anm. 102.
230) Log. C. 5, f. 3 v. A: Nomen infinitum signifioat oppositum termini finiti
sine connotatione alicuius aptitudinis. sicut „non iustusu signilicat omnes quod
non est iustumg- sed nomen privativum signidcat oppositum..... connotans aptitudi
nem‚..... sicut niniustusn signi/icat omne. quod non est iustunu quod aptum natum
est esse iustum
231) C. 6, f.4r. A: Quando in propositione afjirmativa non falsilicantc se pro
eodem supponunt subiectum et praedicatum. propositio est vcraj et quando non sup
ponunt pra eadema est falsa. ln propasitione negativa quando subiectum et
praedicatum non supponunt pro eodem, propositio est vera, et quando supponunt pro
eudem, est falsa. ouando subiectum et praedicatum propositionis affirmatinae
non supponunt pro aliquoj propositio semper est falsal ut „ehimaera est chimaera“.
Propositio negativas cuius subiectum pro nulla nchimaera non est chimaera.“ Vgl. bei Buridan ob. Ansmup.po1n0i3tq. est vera, ut
232) Ouuesl. s. occ. Ou. De difl‘er.: Praedicatio occidentalis esti quandal licet
subiectum et praedicatum supponunt pro eodem. tamen praedicatum super subiectum
addit connotatianem extraneaml i. e. connotat aliquid, quod non est de essentia si
gnificati per subiectumq ut „Homo est albusu (hierin liegt sonacli bereits der Be—
grifl' der „zufälligen Merkmale“ im Gegensatze gegen die „wesentlichen“; vgl.
unten Anm. 263). . Praedicatio autem essentialis est, quando subiectum et prae
dicatum supponunt pro eodem et praedicatum non addit connotatianem extraneama ut
xx. Albert v. Sachsen. 63
Weise (ebd. Anm. 851) besprochen 233), geht er aut den Unterschied
zwischen prima und secunda intentio sowie zwischen prima und secunda
impositio über, bei welch beiden er (legam’s Lehre (ebd. Anm. 776 l'.)
schärfer und kürzer präcisirtzi").
Indem er somit auf die Universalien zu sprechen kommt, welche er
nicht als identisch mit praedicabilia genommen wissen will, da die Aus
sagbarkeit nur eine potenzielle Vorstufe des Universale sei235)‚ so kämpft
vor Allem auch er wie Buridan (ob. Anm. 64) mit occamistischen Motiven
gegen objective Suhstantialität der Universalien, da durch dieselbe die
Möglichkeit des Urtheiles gefährdet werde, und höchstens zugegeben
werden könne (wie bei occams s. vor. Absch.‚ Anm. 804), dass einige
Universalien zur. „Kategorie der Substanz“ gehörenmö). Kurz, die Uni
versalien sind ihm (vgl. ebd. Anm. 750 u. 782) eben nur Termini237)‚
bei welchen die Suppositionsl‘ähigkeit so sehr das Entscheidende ist, dass
„Homo est rationalisu ; licet enim „rationale“ connotat formam substantialem homim's,
quam non connotat subiectuml tamen illa non est extrinseca rei signilicatae per sub
iectum Ebenso Ou. De propr.
233) Log. C. 7, f. 4r. B: Nomen „subiectum“ capitur dupliciterg uno modo
pro illo, quod substat alicui realiter sibi inltaerentij .. alio modo dicitur subiec
lum, quod est pars propositionis praecedens copulam Vollständiger lautet diess aller—
dings in Ouaest. s. Oee. Ou. 2 ad Isag.: lloc nomen „subieclum“ dicitur quadru
pliciterz uno modo quantum ad existentiamg secundo modo subiectum praedica
tionng tertio subiectum alicuius passionisg quarto modo aliquis terminus
communis praedicabilis de omnibus subiectis conclusionum scitarum in aliqua scientia.
234) C. 9, l‘. 4 v. A: visis quibusdam terminis veri/icabilibus tam de terminis
primae quam de terminis secundae intentionis vel impositionis videndum est modo
de terminis secundae intentionis vel impositionis. Terminus primae intentionis
vocatur ille terminus mentalisa qui est significativus rerum non ea ratione, qua sunt
signa. Secundae intentionis dicitur terminus jmentalisl qui naturaliter est signi
ficativus rerum ea ratione. qua sunt signa. Termim' primae impositionis sunt
termini vocales vel scriptii qui sunt signa aliquorum ad placitum non ea ratione-v
qua illa ulterius sunt signa aliorum. .. Secundae impositionis sunt termini vocales
vel scripti ad placitum instituti signincativi aliquorumov quae ulterius sunt signa, et
ea rationel qua illa ulterius sunt signa aliorum.
235) Ouaest. s. Oec. Qu. 3 ad lsag.: bicoa quod non convertantur universale
et praedicabileg nam praedicabile dicit potentiam et universale dicit actum. Auch
diess ist eine Steigerung Occam’s‚ s. dort Anm. 800.
236) Log. C. 10, f. 4 v.B: Universale est terminus ineomplexus, qui signi
ficalive acceptus naturaliter vel secundum modum suae unicae impositionis est aptus
natus praedicari de pluribus vel plura significare vel supponere pro pluribus indif
ferenter Nullum universale, prout bic accipitur universale, est substantia, quia
. quilibet talis terminus est aptus natus ingredi propositionem. sed nulla sub
stantia est lalis, nam si sie, tunc posset esse propositio. cuius subiectum esset Pari
siis et praedicatum in Anglia. Ebenso Quaesl. s. Oec. Qu. 3 ad Isag.: Nallum
universale est substantia simpliciten Probaturz Omne universale potest ingredi pro
positionems sed nulla substantiag si aliqua substantia posset ingredi propositio
nem, possibile esset. aliquando propositionem esse, cuius subiectum esset Parisiis et
praedicatum Ramae. Nega, quod substantia secunda sit substantiai sed bene
est signum substantiae Et si inveniatur aliqua auctoritas sonans, aliquod uni
versale esse substantiaml exponatur sie, quod aliquod universale est de praedica
mento substantiae Vgl. ebd. Anm. 773.
non Ouaest. s. Oce. Qu. 4 ad Isag.: Universalia, de quibus hic agilur, sunt
termini secundae intentionis vel impositionisg secundae intentionis quoad terminos
mentales, secundae impositionis quoad terminos ad placitum institutos. sicut sunt
termini vocales vel soripti
64 XX. Albert v. Sachsen.
er z. B. auch bei den Begriffen „Sonne, Gott“ an die Möglichkeit einer
Mehrheit, für welche' sie supponiren, denkt 23’5‘); ja er will die Lehre
von der Supposition auch der aristotelischen Auffassung des Allgemeinen
unterscliieben239). Denn wenn auch in gewissem Sinne von einem
Universale in causando gesprochen werde (s. bei Alexander, Brito,
Jandun, Ant. Andreas, Armand, vor. Abschn., Anm. 248, 258, 426, 457,
637), so habe jedenfalls die Logik sich nur mit dem Universale in
praedicando, welches eben suppositionsfähig ist, zu beschäftigen 240), und
der Platonismus sei sonach aus den Gründen, welche schon Occam vor
brachte (ebd. Anm. 794, 799, 806), zu verwerfen 241). Gerade Occam’s
Anctorität aber ist es, durch welche auch Albert dazu geführt wird, in
wörtlicher Uebereinstimmung mit demselben (eh. Anm..766, 757, 768,
804) das Universale als ein „ens“ mentale. oder als ein accidens in
anima zu bezeichnenfl‘l). Desgleichen löst er die Frage, wie das Uni
versale sich als Gattungsbegrill' der fünf Universalien verhalte (vgl. ebd.
Anm. 836 f.)‚ durch die betreffendnrtwder Suppositionuä), und
wiederholt so auch Occam’s Auffassung (ebd. Anm. 791) betreffs des
238) Ebend. Qu. 3: Respondetur concedendo, quod isti termini „deus“ et „so!“
sunt termini universales; et ulterius dico, quody licet non signifieenl plura nec sup
ponunt pro pluribus, tamen ez eorum impositione apti nati sunt supponere pro plu
ribus, unde, si qualitercunque fieren! cras plures dii vel plures soles, praedicti ter
mini pro illis supponerent absque hoc, quod oportere! eos de novo imponere.
239) Ebend. Qu. 1: Diceres In, quod universalia sunt perpetua et aeterna per
Aristotelem prima Priorum (s. Abschn. IV, Anm. 131 f.)‚ Dico, quod Arisloleles intel
lexitl quod termini universaler, quotiescunque formabuntur, supponunt pro aliquo,
unde secundum Aristotelem in perpetuum, ciim formabitur hic terminus „homo“, pro
aliquo supponel in propositione.
240) Ebend. Ou. 2: Universale potest sumi tribus modis: in causando, et sic
est deus universalng alio modo, quod concurrit ad plures efl'eclus, et sic sol
est universale; . alio modo in praedicando sive in significando. De univer
salibus in causando non est sermo quantum ad praesens. Hiezu ebend. qu. 3: Uni—
versale dicilur pluribus modis: uno modo pro signo distribulivo, ut quando dicimus
„omnis“; .. .‚ secundo modo pro proposi!ione‚ in qua subiicilur terminus communis
cum signo aniversali; alio modo in causalilate; quarto modo in praedi
catione et signi/icatione et suppositione, et isto ultimo modo accipitur in proposito.
241) Ebend. Ou. 3: Si universale esset ens vel coniunctum cum ipsis singula
ribus vel separalum ab ipsis, rediret opinio Platonis, .. .. nec polest dici, quod
sint coniuncta singularibusg tunc enim ratio ista non esset maior, quare magis ali
quod universale esset coniunctum uni suorum singularium, quam alleri, e! sic esset
coniunctum cuilibeh et ita universalium esset multiplicatio.
242) Ebend: Universale mentale es! terminus communis existens in menle, qui
naturaliter est aptus natus de pluribus praedicari; .. tales nullius sunt linguae.
Universale vocale est terminus prolalus, qui secundum modum suae impositionis
est aptus natus praedicari. Universale scriplum es! terminus scriptus, qui oculo
corporali videtur. ouodlibet universale mentale cst ensl nam omney quod est
existens in anima, est ens1 quia est accidens animae. Ouodlibe! universale
vocale es! ens, quia omne, quod es! von, est ens. Qnodlibe! universale scriptum
est ens, quia oculo corporali videtur. Quodlibe! universale es! ens per accidens.
243) Ebend. Qu. 4: Non bene dicunt in hoc, quod in ista propositione „Uni
versale es! genus“ hic terminus „universale“ supponi! materialiler; nam quando
cunque terminus supponit pro illo, pro quo impositus est ad significandum, supponi!
personaliter; sed sic est de isto termina „universale“, cum dicitur „Universale est
genus“, nam hic supponit pro se ipso.
XX. Albert v. Sachsen. 65
L1.”
„singulare“244). Die Einzeln-Erörterung der Universalien, als deren
gemeinsames Merkmal hervorgehoben wird, dass sie „non aequ’ivoca“
sind245), führt ihn gelegentlich auf eine Abstufung zwischen den Aus
drücken „non idem, diversus, difi'erens“2‘6) und auf die verschiedenen
Arten der Definition, wobei er sich jedoch mehr an Buridan (ob. Anm. 141),
als an Occam anschliesst; nur lässt er Buridan’s vierte Art, d. h. descri
ptiva. wieder weg, wiederholt aber Occam’s Ansicht, dass definitio und
definitum nicht das Nemliche sind 247). Auch hält er es für nöthig, die
Frage, ob das Urtheil „Homo est species“ zulässig sei, mit besonderer
Ausführlichkeit zu erörtern, un’f sie nach Occam’s Vorbild (vor. Absch.‚
Anm. 877) zu beantworten 248). ‘Was ausserdem noch über die Univer
salien folgt, bietet Nichts bemerkenswerthes dar 249).
Betreil‘s der Kategorien wiederholt Albert die Bemerkungen Occam’s
über „praedicamemum“ und (wie Buridan, s. ob. Anm. 98) über Ver
einbarkeit mehrerer Kategorien 250); auch folgt er der gleichen Auctorilät
darin, dass „ens“ von den Kategorien nur homonym, nicht jedoch syno
244) Log. C. 10, l. 5 r. A: Duplicller capitur singulareg uno modo pro iltoy
quod est una res in numero, et sic universale est singularea quia universale
est unus terminusg secundo modo pro illo, quod aptum natum est, unum et non
plura significare Aehnlich ouaesL s. occ. Ou. 1 ad Isag.: llicitur singulare du
pliciterz uno modo quoad existenliam. alio modo quoad quod aptum natum est de uno solo praedicari et supponere Ebesnigsnoifiecbaetnido.nenquu. 3.
245) C. 12, f. 5 r, B: Genus est terminus universalis incomptexus non aequi
vocus praedicabitis de pluribus differentibus specie in eo quod quid est; et
notanler dicitur „non aequivoeus“ et non dicitur nunivocusul quia tunc di/fim'tio ge
neris non competeret generibus mentatibus. Der gleiche Zusatz „non aequivocus“
erscheint darum auch bei den Definitionen von species und differentia (c. 13 11.15).
246) C. 12, f. 5 v. B: „Non esse idem“ est in plus, quam „esse diversum“,
quia chimaera non est idem hominia et tamen falsum esty quod chimaera sit diversa
ab homine. „Diversum“ est in plus, quam „differens“, unde solum illa
dicunter di/lbrentian quae sunt sub eodqm genere. 4
247) C. 12, f. 5 v. B: Dif/inilio pure quidditativa est, quae explicite indicat.
quid est res, et non uttrag diffinitio autem causalis est, quae rexplicatl quid
est res, et cum hoc et explicut, a quo vel de quo cet quanta 'vel qualis vel gratia
cuius sit rcsg diffinitio exprimens quiddrvtuominis est, quae explical, quid per
nomen importatur et significatun Ex his inferlur, quod haec propositio est
falso „lIi/fim'lio et tii/initum sunt idem“, nam quatitercunque accipietur di/finilum,
non est idem cum diffinitione (s. vor. Abschn., Anm. 848). In der wörtlich gll‘ichlau—
tenden Stelle Ouaest. s. Occ. qu. 5 ad 1sag. wird nur noch hinzugefügt: biffinitio
exprimens quid nominis potest esse tam termini supponentis pro aliquo quam termini
supponentis pro nullog ut termini „vacuum“.
248) C. 14, f. 6 v. B': videndum est, an haec sit concedenda „Homo est species“,
Semper est conveniensa terminos accipcre secundum suppositionem personaler",
Sniisipraapepdairceaattu.m qauloicduipursopporsoiptoisointeisoniasliteprertsiinnteaptosaidtaesueptpoisnitetliloencetame saibmpaluiccteomrivbeuls mate
riolem1 potest trahere subiectum ad supponendum simpliciter vel materiatiterl
nisi sit aliquid aliudq quod prohibent .. Signa universalia vel particularia addita
termino communi existenti subiectoim .. prohibentl ne praedicatum trabat subiectum
ad suppositionem materialem uel simplicem. tiis praemissis dicov quod haec est
concedenda „Homo est species“. Aul' das gleiche Thema kommt er auch Ouaest.
s. accu Ou. 3 De specie, nur handelt es sich dort um den Grund, warum das Ur—
theil nAliquis homo est speciesu unzulässig sei.
249) C. 15—17. Der Inhalt desjenigen, was wir bei Occam im vor. Abschn.
Anm. 842—858 anzufübren hatten, lehlt hier (abgesehen von gelegentlicherBenützung). -
250) C. 18. Vgl. ebend. Anm. 865 u. 867.
PRANTL, Gescb. IV. 5
66 XX. Albert v. Sachsen.
nym ausgesagt werde; aber, während er jenen interessanten Ausspruch
Occam’s, dass es eigentlich nur drei Kategorien gebe (vor. Abschn.,
Anm. 870), unberücksichtigt lässt, gelangt er zu dem sonderbaren Ein
falle, dass durch lnfinitation, d. h. durch Hinzufügung des- „non“ zu'
irgend welchen Begriffen, die zur Kategorie der Substanz gehören (also z. B.
non = homo, non = arbor), lauter allgemcinste Begriffe entstehen und
es somit gleichsam unendlich viele Kategorien gebe 251). 'Bei der llela
tion eignet cr sich Mayron’s Unterscheidung in relativa aequiparantiae
und disquiparantiae an 252).
Wie Occam lässt er hierauf die Lehre von suppositio folgen, welche
er vorerst auch genau ebenso eintheilt wie “jener 253); aber die Defini
tionen, welche er von den einzelnen Arten derselben aufstellt, zeigen
durchweg eine Bereicherung und Steigerung dersganzcn betreffenden
Theorie. So wird hier die suppositio simplex schärfer und präciser
von der personalis geschieden 254), und die suppositio materialis führt
zu einer Unterscheidung betreffs der significatio naturalis. insoferne
dieselbe propria oder communis sein könne 255'); desgleichen sind'auch
die Arten und Unterarten der suppositio personalis mit einer merk
251) Ouaest. s. om Ou. de sit/na praeda-anus Dieo, quod hoc nomen „ens“
non est univorum ad omnia sua inferiore (s. ebd. Anm. 860 L); sed cum hoc dicuntur
esse decem generalissima univora ad eorum inferior-og et talia non sunt plura in usu,
quam decem non aequinalenlia in significando; et hoc in terminis finilis, licet nihil
prohibeat, esse plura in terminis infinitis nam si termini de praedicaniento suli
stantiae infinitentury tune omnes termini. qui ante infinitationem erant singutares et
minus eommunes1 post infinitalionem fiunl generalissimi et maxime eummunes. So- .
dann Uu. 4 De quantit. commenlirt Albert ausfuhrlich Occam’s Angaben über die
Nieht-Substunzialität der Quantität (s. ebend. Anm. 871), und desgleichen in den
folgenden quaestiones betrcfl‘s der übrigen Kategorien. Bei der Relation erscheint
ihm nur die‘J‘erminologie „ad aliquid“ als die richtige, quia nomen „relatio“ non
est vere praedieabile essentiatiler de istis terminis „paler, miusa domimcs“.
252) Lag. C. 21, f. 9 v. A: Ilelalivarum quaedam dicuntur relative aequiparan
tiael quaedam disquiparautiae. lii-latina aequiparantiae sunty quae non tii/ferunt nisi
casu, et non eonnotationm sicut se habet simile ad simile. Relative disquiparan
tiae differunt ratione et connolalione, ut puler, filius. S. ebd. Anm. 538.
253) L. ll, c. 1, l'. 11 r. A. S. ebd. Anm. 877, 883, 887.
254) C. 2 ebend.: Supposilio simplex est statio seu acceptio termini vocalis rel
soripti in propositione, qui accipitur pro intentione mentis, cui non imponitur ad si
gnifieandum. {Et notanter dieo ntur-mini vocalis vel scripli“ ad significundum, termi—
num mentalen: non posse supponere simpliciter1 sed materialiter et similiter notantur dixi „euz' non imponitur ad significändum“v,el qpueireso,nalsiitert-ejrminus
supponeret pro intentione animae, ad quam impositus esset ad sigpii/icaimlumw tune
non supponerel pro ista simpliciler, sed personaliler.
255) C. 3, f. ll r. B: Suppositio materialis est acceplio termini. qui aeeipitur
pro se vel pro aliquo sibi simiti vel dissimili eodem modo vel aliter supponenle, et
cui non imponitur ad significaadum, nee illud, pro quo suppom't, naluratiter proprie
signi/icaL Significanl aliqua naturaliter proprie et aliqua naturaliter rommu
niler; iste enim terminus mentalis „homo“ dieitur naturaliter proprie signi/ioare, quod
significal ca: imposiliono vohmtaria, per terminum ad placitum institutumy qui subor
dinatur termino mentalil et quando hie terminus mentalis supponit pro aliquo
tali, non suppom'l malerialiler, sed personaliter. 1ste autem terminus mentalis dieitur
signifieare naturaliter eomnmniler, quod all illo signifiealur, sed non per lerminum
subordinatam, et tune supponit materialiten a. g. si formaretur haee
propositio in mente „Homo est terminus mentalis“. Vgl. ebd. Anm. 880.
xx. Albert v. Sachsen. l 67
würdigen Umständlichkeit‘ und Vorsicht dclinirtzäß). Die hierauf folgen
den fi'mfzchn Regeln sind luiL Auswahl aus Buridan entnommen, und es
wird dabei nur Eine neue hinzugefügtzäl); hingegen die zehn Regeln
der suppositio relativorum hat Albert entweder selbst neu formulirt
oder aus einer anderen uns nicht mehr zugänglichen Quelle geschöpftzäs).
Bei der ampliatio sodann vermehrt er die Regeln Buridan’s um drei
und fügt Vorsichtsmassregeln betreth der Umkehrung der ampliativen
256) C. 4, l. 11 v. A: Suppositio personalis cst acceptio termini vocalis vel
srripti, pro quo est impositus ad signihcandunu vel est acceptio termini mentalis pro
illoy quod naturalitcr proprie signincat (s. vor. Anm.)_ Suppositio personalis
communis cst acceptio termini communis pro quolibctq apponendo alias conditiones
positas in diffinitione suppositionis pcrsonalis. Suppositio personalis discreta est
acecptio termini discreti vel communis cum pronominc demonstrative pro uno tautunL
Suppositio iii-terminato est acceptio termini communis pro quolibeta quod signi
/icat etc impositione vel naturalitcr proprie, sub quo virtute talis acceptionis licet
fieri descensus ad sua singularia per propositionem disiunctivam. Suppositio con
fusa tantum est acceptio termini pro quolibet. quod significat ez impositione vel na
turali/cr propriey sub quo licet fieri desccnsus ad sua singularia per propositionem de
disiunclo extremo (s. Anm. 173), et non per propositionem disiunctivam nec copula
tivam. . . . . (C. 5, t. 11 v. B) Suppositio confusa distributiva est acceptio termini vocalis
vel soripti copulative pro quolibet vcl qualibet vel quantolibet pro singulis generum
rel generibus singulorum secundum czigcntiam sibi appositiv cui impositus est ad
sitmipcandum1 vel acceptio termini mentalis pro quolibet vel quantolibet vel qualilibetl
quod naturaliter proprie signi/icet sie, quod sub eo contingit descendere copulative
ad ea, pro quibus supponit. (l'. 12 r. A) Ad habendam descriptionemu suppo
sitionis confusae distributivae mobilis non oportet nisi addere litteram „nni/‘or
miter", et ad habendam descriptioncm immobilis addatur littera
„di/fomiiter“; et intendo per litteram nuni/ormiter deseendere“, quod omnes sin
gutares sunt eiusdem qualitatis, sed descendere di/formiter est, quando non omnes
singutares sunt eiusdem qualitatis
257) C. 6 u. 7, f. 12 v.B—13 in B. Es sind nemlich aus ob. Anm. 107 die
Nummern 3 u. 5, aus Anm. 108 aber l u. 4, und aus Anm. 109 die Nummern 1,
3, ti, 7, 8, 9, 12, 15, 16, 19; neu kommt nur hinzu: Quidquid niobilitat immobi
litaturn, immobilitat mobilitatumz s. bei Feribrigus, ob. Anm. 210.
258) C. 8, t. 14 r. B: (vorhergeht die übliche Eintheilung, s. vor. Abschn.,
Anm. 890) quandoque rclativum ponitur in propositione in liypothecia. Propositio a/lirmaliva eategoriea, in cqaulaegoproinciatyurqutaenrdmionquuse rela
livusq aequivalet uni propositioni copulativae Itypotheticue. Propositio negativa
categoricay in qua ponitur terminus relatirus, aequivalct uni disiunctivue hgpotlictirac.
Ilegulae: 1) liclatica accidentium non supponunt pro illisi pro quibus suppo
nunt sua antecedentia. 2) Relativum diversitatis non supponit pro illo, pro quo
suum autecedcns. 3) Relativam identitatis non reciprocum non supponit pro
alio, quam pro illo, pro quo supponit suum antecedens. 4) Relativum identitatis
reciproeum, quod non est possessivum, non supponit pro alio, quam pro quo suum
aulecedcnsl v. g. „Socratrs diligit se“. 5) Ih'lativum identitatis rcciprocum, si
est possessivumy supponit pro aliquo irnportato per ternzinum, cui additur, quod est
possessio rei. 6) Loco relativi, cuius antecedens cst terminus singularig licitum
est ponere terminum consimilem suo antecedenli, ut nSocrates currit et ipse dispatat“.
7) Si antecedens est terminus communisy non est licitum ponere terminum com
munem vel consimilenL (C. 9, f. 14 v. A) De modo supponendi relativorum sit
regula 8) Relation accidenlium et rclativa diversitatis non habent eandem suppositio
nem sicut sua antecedenlia. 9) Relatiaam identitulis supponit eodem modo sicut
suum unteeedensz 10) Si antecedens distributwn ponitur in una propositione et
rclativum suum in alia ila, quod distributio unius non cadat super distributioncm
allerius, tunc non esset incouveniensy loco relalivi ponere suum antecedens distributunL
5*
68 ' xx. Albert v. Sachsen.
Urtheile hinzu 2"’9); auch für die appellatio gibt er eine neue Formu
lirung von Regeln, welche eine Bezugnahme auf Buridan zeigt‘za").
Die darauf folgende Lelu‘e vom Urtheile beginnt mit einer äusserst
complieirten Eintheilung desselben (vgl. bei Occam, vor. Abschn., Anm.
887—fi903)‚ indem ausser den üblichen Motiven auch die ampliative Form
und besonders Buridan’s compleæio (ob. Anm. 103) beigezogen wird 26‘).
Anderwärts weist Albert auch auf die occamislische Eintheilung des Ur
theiles in mentalis, vocal'is, scripta hin, wobei er dem mündlich ausge
sprochenen aus einem ziemlich einfälligen Grunde den Vorrang zuweisen”)
Der üblichen tripleæ materia (s. Abschn. XVlI, Anm. 155) gibt er die
essay C. 10‚ f. 15 r. B: Ampliatio est acceptio alicuius termini pro aliquo vel
pro aliquibus ultra hoc, quod actualiler est. pro quo accipi denotatur. Hierauf fol
gen die obigen sechs Regeln, Anm. 112, und ansserdem: 7) Terminus. supponens
respectu verbi nconlingilu ampliatur ad supponendum pro eo, quod est vel contingit
esse. 8) Terminus, qui subiicilur respectu participii temporis praeteriti. quamvis co
pula sit praesentis temporisl ompliatur ad supponendum pro eo, quod fuit. 9) copula
existente de praesentei praedicato vero de futuro. subiectum ampliatur ad supponen
dum pro eo, quod est vel critq Sodann aber fügt er noch hinzu: Circa proposi
liones, in quibus ponuntur huiusmodi termini ampliativiy bene caute procedendum est
quoad earum conversioncsg unde pro regula observandum est. quod, sicut sub
iectum erat ampliativum in convertendal sit etiam ampliativum v. g. „Aliquis homo esl generandusrr debet sic converti „Aliquodingecnoenrvearntdenutmetest vel
erit homo“.
260) C. 11, f. 16 r. B: Appellatio est proprietas praedicatig sotemus enim
dicere, praedicatum appellare suam formam in ordine ad verbum, quod est copula.
bantur regulaes 1) In proposilione de praesenti praedicatum appellat suum
formam. 2) In propositione de praeterito praedicatum sequens verbum appellat
suam formam . . . . .. 3) In propositione de futura praedicatum sequens verbum ap
pellat suam formam 4) Praedicatum sequens hoc verbum „polesl“ appellat
suam formam 5) Ponitur ab aliquibus. quod respectu verborum activorum vel
passivoruml quae possunt transire (z. B. cognosco u. dgl.) , dietio adiectiva
sequens verbum non solum appellat suam formamt verum etiam complezionem eius
ad substantivum dictionem Ueher letzteres si Buridan 0b. Anm. 111.
non lllv 1, 1. 17 r. A: Propositionum quaedam sunt categoricaea quaedam vero
hypotheticah quaedam vero calegoricae vocev tamen bypothelicae in significandoj ut
exclusivaey exeeph'vae, reduplicativae et atiae. item propositionum categoricaruim
quae non aequivalent hypotheticisy quaedam dicuntur de inesse sive de simplici
inhuerentia1 quaedam vero modales sive de inhaerentia modifieata. . . Ilem catego
ricarum de simplici inhaerentia quaedam sunt de subiectis ampliatis. . quaedam
de non amplialisr item categoricarum de subiectis ampliatis quaedam sunt de
praesentiy quaedam de praeteritoq quaedam de futuroj item categoricarum de
praesenti quaedam sunt de „es!“ secundo adiacentel quaedam de tertio adiacenlth
.. ltem categoricarum quaedam sunt de extremo incomplezoy quaedam de extremo
complezog item categoricarum de extremis complezis quaedam sunt sine inter
positione alicuius coniunctionis vel adverbiiq quaedam cum interpositioneg item
sine interpositione quaedam de eompleæis ex substantivo et adiectiva vel ex
recto et obliquol quaedam de complewis ex determinatione et determinabilig
cum interpositione quaedam de extremo disiunctot quaedam de copulato.
.. . .. quaedam de conditionato1 quaedam de localij quaedam de temporalil quaedam
de causali. Propositionum categoricarum alia universalis. alia particularis. alia
indefinital alia singularis. (f. 17 v. A) ltem propositionum alia af/irmativaa alia
negativa.
262) ouaesL s. Occ. Perierm.‚ Ou. 1 De enunt..- Non omnis propositio est orntiog
patet de propositionibus mentalibus et similiter de scriptis ..... Propositio vocalis
est aptior ad exprimendum mentis eoneeptum, quam aliae prapositiones; nam
vocalem possumus facere in lumine et in tenebrisj sed scriptus non nisi in lumine etc.
f
xx. Albert v. Sachsen. 69
Erweiterung, dass die materia naturalis entweder directa oder indirecta
sein kann, je nachdem das Prädicat dem Subjecte inhärirt oder umge
‘kehrtni’b; auch erwähnt er, dass über die Bedeutung und Function des
'„est“ im Urtheile sich verschiedene Ansichten geltend machten, während
er selbst eine „restringirende Supposition“ für den richtigen Erklärungs
grund hältz‘“). Eine Frage betrell's der Casus obliqui, welche Occam
der Grammatik zugewiesen hatte (vor. Abschn., Anm. 823), erledigt er /
in erträglicher Weise265), bietet aber auch ganz sinnlose Spielereienl
gelegentlich eines aristotelischen Beispiel-Satzes dar 266). Und nicht viel
besser ist, was er als Erläuterung der Angaben Occam’s (s. ebd. Anm.
906 u. 911) über die Quantitäts-Zeichen vorbriugt267), sowie wir es
für keine gelungene Entdeckung halten können, wenn er meint, dass
Urtheile durch eine distributive Supposition des Subjectsbegril‘l‘es an der
Anzahl der Gründe ihrer Wahrheit einbüssen 268). Die Lehre von den
l
263) Ebend. Qu. 1 De oppos.: Illa propositio dicitur esse in naturali materiay
quando praedicatum naturaliter inest subiectoy et illa dicitur esse in naturali materia
directeg sed quando subiectum inest natur-aliter praedicatoy dicitur esse in materia
naturali indirecte. Illa propositio est in materia contingenti-y quando praedicatum
inest subiecto aceidentaliter transmutabiliter vel e converso (sonach auch hier die
sog. „zufälligen Merkmale“, vgl, ob. Anm. 232) . . . . .. Illa propositio dicitur esse in
materia remotal quando praedicatum nullo modo potest inesse subiecto nec subiectum
praedicato
264) Ebend. Qu. 1 De verbo: lltud commune dictumy quod semper hoc verbum
„est“ est nota eorum, quae de altero dicunlur, diversi diversimode exponunt;
. alii sie, quod est praedicatum vet pars pracdicatig . . aliler, quod praedicat
praedicatum de subiectog aliter, quod est signum compositionis praedicati cum
subiecto Atia adhuc potest esse exposilio, quod „est“ facit ipsum praedicatum
supponere restringendo ipsum ad supponendum pro eo, quod esl, qualiter non facit
de subiectog unde est possibile, quod subiectum supponit pro eo, quod est vel
fuit vet eril, praedicatum autem solum pro eo ‚ quod esl, cum sil verbum praesentis.
. ut „Homo est morluus”. ‚
265) Ehd. Ou. 3 De nominc, woselbst die Frage, was in Urtbeilen wie'z. B.
„Hominis asinus curritn oder „Ouilibel hominis asinus curn't“ das Subject sei, dahin
beantwortet wird, dass weder der Nominativ allein noch der Casus obliqnus allein‚(
sondern die ganze Wortverbindung das Subject sei.
266) Ebd. Du. De nom. et eerb. transp.z Non est eadem sententia „Semper
homo fuil“ et „Homo fuit sempeng prima cm'm. est vom, secunda autem falsa, et in
prima „homo“ supponit confuse tantumq in secunda autem determinate. .. Varlalur
sententia „Socrales bonus est clericus“ et „Soerales est bonus clericuer istae
non idem significant „Homo est albus“ et „Homo albus esl‘ ez eo, quod in secunda
ablata est determinatio a suo delerminabih'. S. Abschn. lV, Anm. 216.
267) Log. lll, 2, 17 v. B: Sigaum universale est, per quod denotatur terminus
communis stare pro quelibet suo supposito per modum copulationis. pro quo aptus
natus est distribui .. Signum particulare est, per quod denotatur terminus com
munis stare pro quolibet suo supposito per modum disiunctionis. ouaedam di
cuntur distributiua substantiaey quaedam vero accidentis. bistributivorum sub
stantiae alia sunt distributiva pro parlibus integrallbus, alia pro partibus
subiectivisg et istorum adhuc aliqua non possunt addi termino nisi in nominatieol
ut „0mm's, nullus, quilibet“, alia solent addi indi/ferenterq ut „unusquisquc“.
bistributioorum substantiae pro partibus subiectivis quaedam distribuunt pro
omm'bus, quaedam vero pro aliquibus1 ut „neuler, uterque“ (die letzteren gram
matischen Eintheilungen sind möglichst einfältig).
268) C. 3, 1. 18 r‘. A: Reslat videre, quae propositionum habeant plures causas
veritatisj utrum propositio de termino distributol vel propositio de termino non. distri
70 r XX. Albert v. Sachsen.
modalen Urtheilen begründet er mit voller Entschiedenheit darauf, dass
in denselben die Copula eine modificirtc ist, woruach, wie wir bereits
bei Buridan die Entstehung dieser Ansicht trafen (ob. Anm. 76 u. 83),
nur mehr der sog. sensus divisus als modal zu gelten hat, wah'rend der
sensus compositas den lnhärenz-Urtheileu beizuzalilen istzüg); auch er
wähnt er, dass die vermehrung‘ der Modalitäten durch die Ausdrücke
„scitum, opinalum“ u. dgl. (s. bei Occam, vor. Abschn., Anm. 895)
keineswegs von Allen gebilligt werde, und ausserdcm muss er in Folge
der Ausscheidung des sensus compositas die Angaben Occam’s (ebd.
Anm. 916) über die Wahrheit der inodalen Urtheile wesentlich modifi—
cire1127°)‚ sowie sich andrerseits die Frage über die Stellung der Ne
gation im sensus divisus folgerichtig von selbst erledigtzn).
ln merkwürdiger Ausführlichkeit behandelt er das hypothetische Ur
theil, dessen negative Form er gelegentlich zu präcisiren versuchtzn).
Er nimint nemlich, wie schon Buridan gethan hattc (s. ob. Anm. 81),
die sämmtlichen sechs Arten desselben auf und erörtert für jede der
selben nicht bloss die Modalitäten der Wahrheit, Unwahrheit, Möglichkeit,
l
buto. Dieo, quod omnis propositio de aliquo termino communi non distributo
habet vel habere potest sibi consimiles in forma plures causas oeritatisl quam pro
positio de eodem termino distributo I
269) Quaesl. s. 000. Periorm.‚ Qu, 2 De emml.: In ista „Homo de necessitate
est animald hoc aggregalum „de necessitate est“ potest dici copula oerbalisl sc. eo
pula modificala; et ergo calegoricorum quaedam sunt de copula modiiicata et quaedam
de copula non modificuta. . . llropositiones modales debent dici caleyo-rioae, ..‚..
quod ista uSocratem currere est possibiten est vere eategorica de simplici yinhaerentia
et, licet communiter uocetur modalisy tamen secundum veritatem non est im; unde so
lum propositionesl quae modales dioisael vere sunt modalesl illae autem quae dicuntur
modales compositaej non in veritate sunt modalesy licet sic oocentun . lfxclusivae
et ezeeplivae et reduplicatioae et iIIae, quae sunt de verbis „incipil“ et „desliiil“,
aequioalent propositionilius hypotheticisl .. . .. et similiteiy in quibus ponitur verbum
„fit“ vel „eorrumpilur“.
“270) Log. III, 4, f. 18 r. B: Propositionum modalinm quaedam sunt modales
reputatae ab omnibusz quaedam vero non reputatae ab omnibus modales-l in
quibus copula verbalis determinatu-r aliquo istorum modorum „seitum, oredilum, opina
lum“. . lll-oprie loquendo propositiones dioisae dicuntur modalesa propositiones vero
compositae dicantur de inesse Modi aliquando sumuntur nominaliterl ut „Ho—
minem possibile est currereuy aliquando verbaliler, ut „Homo potest eurrere“, aliquando
adverbialitery ut „Homo possibititer currith Ad veritatem compositarum requi
riturj modum esse veri/icabitcm de propositione correspondente dicto istius propositionis ;
. ad veritatem divisarum hoc non requiritur, sed requiritar, quod modus sit veri
fieabilis de propositione composita ere pronomina demonstrante illudj pro quoesuppovnit
subiectumj et praedicato eiusdem propositionis .. Propositiones modales divisae sunt
eiusdem quantitatisl cuius sunt propositiones correspondentcs.
271) Ouaesf. s. Oce. I’erierm. Wahrcnd beim zweiten Theilesdes Buches De
interpr. Albert in Qu. 1—‚3 nur Exercitieu aus der Lehre von consequentia vor
nimmt, erörtert er in (Ja. 4 die Negation der modalen Urtheile: Illae dicuntur mee
dales eompositael quarum subiectum vel praedicatum est ipse modusl ut „Possibile est,
Socratem ourrere“ vel „Soeralem currere est possibilelt . . . . . . .. bicuntur dieisae,
quarum nec subiectum nec praedicatum est ipse modasl sed sic se habenti quod suae
copulae pars est ipse modils, ut „Deum necesse est esse“. In modalihus divisis,
quae vere dicuntur modalesl contradiclio sumitur penes negationem prac-positum vm'bo,
intelligendo per verbum infinitivuml qui est pars dicti totalis.
272) Ebend. Qu. 3. De enunl.: omnes liypotheticae dicuntur affirmativam in
quibus.nota hypothetica uf/imiaturg illae autem negativael in quibus uegatur.
xx. Albert v. Sachsen. 71
Unmöglichkeit, Nothwcndigkeil, sondern auch, — was nach dem so eben
Gesagten (Anm. 270) etwas auffallend ist —‚ jene .des „seitum, dubium“
und sogar des „coneedendum“; so behandelt er das copulative273)‚ das
disjunctive 274)‚ das conditionale 275), und das causale Urtheilzlü); karger
allerdings verfährt er beim temporalen 277) und beim localen, bei welch
letzterem er .jedoch unterscheidet, je nachdem durch dasselbe eine Be
wegung’ausgedriickt werde oder nicht 278). In üblicher Weise folgen
dann jene Urtheile, welche als äquivalent mit hypothetischen zu gelten
haben (vgl. vor. Abschn., Anm. 896), nemlich zunächst die Exclusiv
Sätze, bei welchen Albert nicht bloss auf den Unterschied zwischen
usolusu und „unieus“ hinweist, sondern auch in den von ihm formulir
ten Regeln neben der eigentlichen Exposition dieser Urtheile von einer
273) Log. lll, 5, f. 19 r. B: Ad veritatem copulativae requiritar, quod utraque
pars sit vera. .. Ad [alsitatem su/‘ficit, alteram partem esse falsani. Ouod
sit possibilis, requirilur, quod una pars sit alteri eompossibilis. . . Ouod sit impos—
sibilis, . su/fieit, quod partes sint incompossibiles. Quod sit seita, requiritur,
utramque partem esse seitam. Quod sit dubia, suffieit, unam partem esse dubiam.
.. quod sit coneedenda, non ‚suffieil, unam partem esse eoneedendam, unde in easu
quaelibeLpars est eoncedenda, et tanzen eapulativa est neganda (diess letztere weist
natürlich auf die Obligatoria hin).
274) Ebend.: Ad veritatem disiunctivae a/firmalivae sufficita unam partem esse
vera11t. Disiuncliva negativa aequivalel uni eopulativae‚ ad euius veritatem requi—
ritum utrumque partem esse veram. Ad necessitatem disiunetivae, semper intelli
gendo _a/'fimialivae, requiri/ura quod altera pars sit necessaria Ad possilzilitatem
Sli/fiüil, alteram partem esse possibilem. Ad impossibilitatern requiritur-l quod
utraque pii-s sit impossibilis. Quod sit seita, suf/ieil, alteram partem esse seitam.
.. Quod sit dubia, requiri/un quod utraque pars sit dubia.
275) Ebend. f. 19 v. A: Ad veritatem conditionalis dicunt aliquil quod requi
ritur, quad antecedens non possit esse vermn, nisi consequens sit vera-nt. Hoe non
valet; requiritur, quod impossibile est, qualitercunque significat anteeedens‚ esse,
quin, qualitercunque significat consequensi sit, si formetur. Ad falsitatem oppositunt
requiritur. .. Ad necessitatem idem requiritury quod ad veritatem .. Ad impossi
bilitalem sufficit idern, quod requiritur ad falsitatem. Ouod sit seila, requiritur,
quod sciatury quod impossibile sit, sie esse, sieut signifieal anteeedens, quin sic sit,
sicut signifieat eonsequens. . Quod sit dubia, suffieit, quod dubitetur.
' 276) Ebend.: Ad veritatem causalis af/irmativae requiritura quod illud, quod
significatur per anteeedens, sit eausa, quare sic est, sieut signifieatur per consequens
Ad falsitateni sufficitj quod non sit eausa. Ad veritatem causalis negativae,
si negatio praeponitur toti eaasali, sufficitj quod non sit eausa; si vero
negatio ponatur post primam eategoricam, requiritur, quod prima pars sit vera
et etiam sic esse, sieut prima signifieat, non sit causa sic esse, sieut secunda signi
fieat. Ad necessitatem requiriturv quod utraque pars sit necessaria et anteeedens
sit necessario causa consequentis . . . . .. Ad possibilitatem requiritur, quod utraque pars
sit compossibilis alteri . . . . .. Ad impossibilitatem requiritur, quod partes sint incom
possibiles. Quod sit seita, requiriturl quod illud sciatun quod requiritur ad eius
verilalem
277) Ebend. f. 19 v, B: Ad veritatem temporalis requiritur1 quod in eodem
tempore ita sit, sic-ut significant categorioae illius temporalis. .. Ad falsitatem requi
ritur oppositum illius.
278) Ebend.: De loeali sciendum est, quod quaedam sunt, in quibus ponuntur
adverbia non denotantia motum, quaedam autem, in quibus ponuntur adoerbia deno
tantia motum. Ad veritatem primorum requiritur1 quod ita fiat in eodem loeo, sicut
suae categoricae signifieant. Ad veritatem lacalis, in qua ponitur adverbium de
notans nzoturn, aliquando saffieit, quod sit idem terminus ad quem, .. aliquando
requiriturl quod terminus unius ad quem sit terminus a quo alteriusv v. g. „Soerates
vadit Romam, unde rever-titur Plato“. Ad falsitatem sufficit oppositum illius.
s
72 XX. Albert v. Sachsen.
‚.nneigentlichen“ (impropria) spricht, welch letztere auf dem bloss sprach
lichen Verhältnisse der Aussage bcruhtzm); sodann reiht er die Exeep
tiv-Sätze an, um nach Ausscheidung dreier uneigentlicher Bedeutungen
des „praeter“ mehrere Regeln in ziemlich planloser Weise vorzuführen 280),
und noch schwächer ist (zumal im Vergleiche mit Occam, ebd. Anm.
923 111), was er über die reduplicativen Urtheile verbringt 281); betreffs
aber der Verba „incipit, desinitu schliesst er sich unter Erwähnung
einiger verschiedener Ansichten Anderer grundsätzlich an Occam an 282).—
279) C. 6, f. 20 l'. Az Sequitur de propositionibus aequivalentibus hypotheticis
et primo de exclusivis „Salus“ aliquando tenetur categorcmatice et tunc
denotat privationem societatis aliquando syneategorematice „Unicus“
denotat exclusionem solum in illa specie, de qua es! subiectum Regulae: 1) Si
dictio exclusiva addatur subiectoy propositio exponitur per copulativam compositam ex
una affirmativa et alia negativa cum hoc relalivo diversitatis „atiud“. 2) Si
addatur praedicatoy exponenda est similitcr. . . . .. 3) Si praedicatum est terminus connov
tativus1 improprie exponitur sie: ‚.Socrales est tantum albusu exponitur nSocralcs
est albus et Socrales-non denominatur aliquo alio accidente"; proprie autem ex
ponitur sic „Socrales est albus cl Socrates non est aliud ab allm“. .. . .. 4) Si diclio
exclusiva additur tam subiecto quam praedicatoy cxponenda est per primam regulam
5) Si additur copulael exponenda esl sie, sicut quando additur pracdicato. .. ..
6) Si negotio praecedit dictionem exelusivama est exponenda 7) Ab exclusiva affirma/iva in rectis ad universalem de terminisperlradnisspiousnicttiisvaensLt .b.ona
consequentia. 8) Quando dictio exclusiva additur termino signiicanti totum in
tcgrales propositio potest exponi proprie et impropric...... 9) Item, quando dictio
exclusiva additur termina signi/icanti numerum 10) ouando additur..termino
communi distributo habenti plura supposila. polest exponi proprie et improprie.
Hierauf folgen dreizehn Sophismen und deren Lösung.
280) C. 7, f. 21 v. A: bictio „praeter“ potest teneri proprie et tunc est excep
tiva: alio modo improprie et hoc est tripliciterz negative, ut ‚.‚Socrales praeter Platonem
currit“, h. e. Socratcs currit cl Plalo m currilg additive, ut „Socrales debet
solvere decem libras praeter expensas“; subtractive‚ ut „Soeralcs debet
solvere decem libras praeter hoc, quod solvi!“.._... Prima conditio est. quod subiectum
sit terminus communis .. ...; secundaa quod praedicatur de excepto et exceptum sit
qmuianrutsa,; quod sIurbrtiieac,tumqucoadpipatruaredcicuamtusmignvoeriufincievteurts'aldi.e . aliiss lieqguualamezdel)exPcreoppolsoiitio in
toto vera vel in toto falsa non potest verificari aut falst'ficari per exceptionem ....‚
2) Sub subiecto propositionis cxeeptivae contingit descendere. 3) Non debe! peri
descensus cum cxceptionc. 4) Ad a/firmativam exceptivam sequitur particularis
affirmativa et similiter particularis negativa . . . . .. 5) Nunquam fit exceptio nisi a toto
universali vel a toto communi 6) Ab inferiori excepto ad superius cxceptum non
valet consrquentia. 7) Si praeiacens exceptivae est vera, exceptiva cst falsa.
Folgen fünf Sophismen.
281) C. 8, f. 22 r. B: „Inquantum“ aliquando tenet concomitative. aliquando
causalitcr (s. vor. Abschny Anm. em. . . . .. Ad veritatem reduplicativaey in qua sunt
duo termini simich ut „Homo inquantum homo est risibilisn requiritur veritas
copulalivae compositae ex quatuor propositionibus. ut quod homo sit homoy et
quod homo sit 't‘isibilis, et quod onmis homo sit risibilis. et quods si aliquid est homo,
illud est risibilc Ad hoc quod reduplieativa sit possibilis vel impossibilis vel
dubia vel seit/1, requiritur hoc, quod requirebatur.ad possibilitatem vel impossibi
litatem copulativae.
282) C. 9, f. 22 v. B: Propost'tiones, in quibus ponitur „incipit“ solent
exponi uno modo per positioncm dc praesenti et remotioncm de praeterito cum addi
tione syncategorematis uimmediateui . alio modo per remotioncm de praesenti et
positionem dc futuro. Similiter „desinit“. lsti imaginanturl quod instans sit
una rcs indivisibilis. . . Atii dicuntl quod eodem modo debent expaui in rebus pcr
manentibus et sueccssivis Illa tarnen exposilio non videtur esse bona. ldeo
alius est modus, quod in illis verbis „incipi!“ et „desini!“ includuntur adverbia
‘wh
xx. Albert v. Sachsen. 73 '
Endlich den Schluss der Lehre vom Urtheile bilden die in gewöhnlichster
Weise vorgeführten Regeln der Entgegensetzung; denn zwei andere
„Eigenthümlichkeiten“ des Urtheiles, nemlich Umkehrung und Aequi
pollcnz, rechnet Albert, indem er ein Motiv Occam’s (s. ebd. Anm. 940)
zur Verwirklichung bringt, bereits zur Lehre von den Consequentiae 283).
lndcm somit hierauf die Consequentiae selbst folgen, finden wir,
dass Albert, indem er von der Wendung, welche diese Theorie bei
Strodus und Feribrigus genommen hatte, keinen Gebrauch macht, sich
näher an 0cc_am 'anschliesst, dessen Angaben er allerdings in manchen
Punkten erweitert und in anderen kürzt oder modificirt. lndem cr die
consequentia grundsätzlich als das zwischen einem antecedens und cinem
consequens bestehende und durch eine „nota“ ausgesprochene Verhält
niss fasst, verlegt er dieses Verhältniss gegenüber den Meinungen Anderer
entschieden in die significatio, und theilt die consequentia einfach in
formatis und materialis, deren erstere der eigentliche Syllogismus ist,
während die letztere in simplex und ut nunc zerfälltzs“). Für die
nähere Darlegung nun schickt er (im Gegensatze gegen Oc_c_am) die con
sequentia materialis voraus, und indem er von dieser die consequentia
ut nunc gänzlich bei Seite lässt, verbleibt nur die simplex, für welche
er zunächst achtzehn allgemeine Regeln aufstellt, in deren Planlosigkeit
höchstens der Eine Punkt hervortritt, dass ampliative Begriffe vorläufig
ausgeschlossen sein sollen285). Hierauf folgen sog. specielle Regeln,
consignificantia tempus breve Dieo, quod tales propositiones semper debent ezponi
per affirmationem de praesenlig . et non aliter exponendam est in pcrmanenlibus,
quam in successiois, quod illud, quod incipits prius incipiebat et prius erul, et
omne, quod desinita adhuc desinet et adhuc crit. S. bei Occam, ebd. Anm. 937.
- 283) C. 10, 1. 23 r. B: picto de terminis et eorum proprietatibus et de propo
sitionibus dicendum est de proprietatibus et habitudinibus propositionum ad invieem,
sicut sunt oppositio, coneersio et aequipollentiag et primo de oppositione propositionunu
quia conversiones et aequipollentiae sunt consequentiaej ergo una cum aliis consequen
tiis in sequenti determinabitur.
284) IV, 1, f. 23 v. B: Traclando de eonsequentiis videndum estv quid sit ante
cedens et quid consequens et quid nota consequentiae et quomodo diriditun Di
cunt uliqui, quod illa propositio dicitur antecedensl quam impossibile est esse-veram
alia non existente i'era; alii dicunt illum, quam impossibile est esse veram alia
non existente vera, si Iormarclur. Aliter dicendum esty quod sit illa, quae sic
se habet ad aliam, quod impossibile est, qualitercunque est siynificabile per eam, sic
esset quim quatitercunque alia significel, ita sit. Nola autem eonsequentiae dicitur
coniunctio copulativa coputans antecedens cum consequenter per quam designatun
antecedens esse antecedens et consequens esse consequens . . . . .. consequentia autem est
propositio hypothetica composita ex antecedente et eonsequeute et nota consequentiae.
consequentiarum alia formatis alia materialis . . . . .‚ Consequentiarum materialium
quaedam sunty quae vocantur consequentiae simplicitery aliae quae vocantur conse
quentiae ut nunc.
285) c. 2, f. 24 r. B: Regulae circa consequentias simplicesr 1) Ad propositio
nem impossibitem sequitur quaelibet alia (s. ob. Anm. 179, Nr. 1). 2) Ad quani
libet propositionem sequitur necessaria (s. ebd. Nr. 2). 3) Ad quamlibet sequitur
quaelibet alia, cuius contradictoria non potest simul stare cum ipsa. 4) Ad con
tradictorium consequentis sequitur contradictorium antecedentis (s. ob. Anm. 180, Nr. 21)?
5) Ouidquid sequitur ad consequensl sequitur ad anlecedensv et ad quidquid
sequitur antccedens, ad illud sequitur consequens (s. ebd. Nr. 18). .....‚6) Impossi
bile est. ex vero sequi falsumy et et possibili impossibile et est necessaria
non necessariam 7) Si ad A cum aliqua necessaria sibi apposita sequitur B,
tunc s sequitur ad A solum. 8) Quaclibet lalis consequentia est formatis „So
74 - ' XX. Albert v. Sachsen.‘
r
welche wesentlich Nichts anderes enthalten, als die in der Lehre vom
'Urtheile (ob. Anm. 283) versehmähten Verhältnisse der Umkehrung und
der Aequipollenz; und zwar sind in dieser Beziehung vorerst die ln
härenz-Urtheile der Gegenstand zahlreicher Regeln, welche zunächst die
Umkehrung des einfachen kategorischen Urtheiles betretl‘en und hiebei
gelegentlich die Unterscheidung enthalten, dass es bezüglich des negativen
Urtheiles einen modus consuetus und einen modus inconsuetus loquendi
gebe, welch letzterer dann eintrete, wenn die Negation hinter dem Prä
dicate stehe (z. B. nomnis homo asinus non est“), -—— ein Unsinn, wel
chem gegenüber Albert freilich nicht Lust hatte, die Controversen über
die Umkehrbarkeit des particular verneinenden Urtheiles zu berücksich
tigen 286). Hierauf folgen Regeln über die Umkehrung jener kategori
schen Urtheile, welche einen ampliativen Begriff enthalten 287)‚ und sodann
crates est et Socrates non est, ergo baculus stat in angulori .. 9) Si omnis causa
veritatis unius propositionis est causa veritatis alteriqu tunc mutuo se sequuntur. . .. ..
10) Si sunt duae propositiones eiusdem qualitatis et de eisdem leiminis eodem modo
supponentibus et de eadem copulay mutuo se sequuntur. .. 11) Ad omnem propo
sitionem de termino distributo sequitur alia de eodem termino 12) Ad nullam propositionenz de termino supponente con/uso tanntounm sdeisqturiitbuurto.propo
sitio de illa termino sapponente delerminate non remota distributione 3 A
proposittone habente plures causas veritatis ad propositionem habentem pauciores non
valet consequentia 14) quandocunque subiectum ampliatur et non est propositio
unicersalisl nullae tales consequentiae sunt bonae (vgl. ebd. Nl'. 1). 15) Con
sequentiae non valcnt, quando propositiones sunt univorsates afnrmativoey ut „Omne
A cst B, ergo omne. quod est A, est B“, nam quaelibet illarum potest habere unam
causam veritatisy quae non est cansa veritatis alterius 16) Neu sequitur „Omnis
rosa est intelligibilisa ergo omm-j quod est rosa, est intelligibileug posito enim1 quod
nulla rosa sit, antecedens est verum et consequens falsum. . 17) Non sequitur
„Nullum, quod est B, est A; ergo nullum B est A“. 18) In quibuscunque pro
positionibus non ponitur aliquis terminus ampliativusa tates consequentiae (d. h.
wie die vorgenannten) sunt bonac.
286) c. 3, f. as v. B: Videndum est modo de consequentiis in speciali unius
categoricae de inesse ad aliam. liegulaes l) Nutta conversio per contra
positionem est consequentia famulis . 2) A propositione negativa de praedicato
finita ad- af/irmativam de praedicato innnito non est consequentiaj 3) sed est
consequentia formatis ex hypothesi .. 4) Ab affirmativa de praedicato fim'to ad
negativam de praedicato infim'to est consequentia. . llie hierauf folgenden Regeln
betreffen unter dem Vorbehalte, dass keine Ampliation stattfinde (s. folg. Anm.)‚
die Umkehrung, nemlich: 5) Ab universali a/finnutiva ad particularem a/lirmativam.
. .. 6) A particulari afiirmativa vet indefinite ad particularem vel inde/initum . . . . ..
7) A singulari affirmativa ad singularem 8) Ab universali negativa ad naiver
s1a0l)emAbneugnaitviervsaaml.i negat. iva9)peArb muondivuemrsalloiquneengdaitiivnacoandsueptaarmtyiciu.lae.reumbinengeagtaitivoanLponitur
post praedicatuim ad universalem negativam non est consequentiaj quia non
sequitur „Omnis homo animal non est... ergo nullum animal homo est“ . . . ‚ .. ll) Ab
universali negativa de consueta modo loquendi ad particularem negativam de incon
sueto modo est bona consequentia . . . . .. 12) A particulari negativa cel indefinite
negativa non est consequentia I3) Ad particularem negativam de inconsuelo
modo loquendi sequitur particularis negativa de ineonsueto modo (vgl. hingegen vor.
Abschn. 941). 14) A singulari negativa ad singularem negativam vel particu
larem vel inde/initum vel universalem est bona consequentia
287) g 4, f. 26 r. B: Hestat videre de conversione propositionuml in quibus
ponitur terminus amplialirus . . . . .. liequtaes 1) Ab af/irmativa ad a/hrmativam est
b3)onaNoaconsseqeuqiuteunrti„aHomo es2t) mAortunuesgjatievrago amdornteaguamtiveastm lnwomnu“.est cons4e)qugeennteiasequi
xx. Albert v. Sachsen. 75
über jene, in welchen ein casus obtiquus vorkommt, wobei wir Gelegen
heit haben, die bedauerlich niedrige Stufe kennen zu lernen, auf welcher
die damalige Logik bereits angekommen war, wenn z. B. in dem Ur
theile „ln der Mauer ist ein Stein“ das Wort „Mauer“ als Subjeet ber
zeichnet wurde288)- ln gleicher Weise werden sodann noch die modalen
Urtheile und deren Umkehrung behandelt, wobei im Hinblicke auf Olliges
(Anm. 269) die Inconsequenz auffallen muss, dass nicht hloss der sensus
divisus seine betreffenden Regeln erhält 289), sondern auch der sensus
eompositus zur eigenen Formulirung von Regeln beigezogen wird 29°).
tur „Homo cst martuust ergo mortaum est vel fuit ltomo“. 5) Sequitur „Nullum
mortuum est homo, ergo quod est homo, non est mortuumti 6) Sequitur „Nullus
homo est mortuus, ergo nullum mortaum est homo“. 7) Sequitur „Album fuit
nigrum. ergo quod fuit nigrum est vel fuit album“. 8) Si praedicatum cum
copula est implicitum in eodem vcrbo. tune, si praedicatum ‚tötest exprimi cum
copulal fiat eonversio, ut „Homo cum't, i. e. homo est currens“;..... si autem
propter defectum vocum in grammatica non potest fierz' talis cxplioatio, .. debet
ecrponil ut „Uomo amatum ergo quod amaturs est homa“. 9) Si est propositio
de „est“ secundo adiaccnte. debet resolut, si volumus eam converteng in „est“ tertium
adiacens. 10) Si subiectum cum copula est implicitum in verbo, debet fieri m;
plieatio, ..... at „Decet te benefacerr, i. e. decens est te berief/leere“. _
288) Ebend. f. 27 r. A: Circa conversioncs propositionam de obliquisnng
duplex est opiniog una, quae ponitl quod si ante verbum ponatur solus obliquum
iste obliquus est subiectum v. g. „In mora est lapis“, haec dictio „muro“ est
subiectum Alia opinio ponita quod nunquam obtiqaus potest esse subiectum
propositionis Secundumprimam opinionem propositio debet resolvi in pro
positionem de subiecto recto per additionem relativi „ruins, ad quemy a quo“ vel
huiusmodh v. g. „nmrus est, in quo lapis est“, et hoc facto fiat convcrsio
secundum regulas Secanda autem opinio bene eoncederet. quod istae sunt bonae
conscquentiacl sed nou sunt convcrsionesq quia non fit de tuxta autem secundgm opinionem supponendus est rectsuusb.iecto pruated„iHcoamtiunmis est
aaustindueebret i.fiecr.i „eAxlpiliqcuaildio,homiv.nigs. e„stEqausuinmusuvidet Soeertatteusn“c, ilil.a ca.on„vEerqtueandma ceisdte;ns est
Socrutes“, et convertitur in uSocrates est equum videner
289) c. 5. f. 27 v. A: De modatibus divisis regnlacs l) Propositiones dc possi
bili et impossibiti per aequipotlentiam mutuo se consequuntur dictis earum se haben
tibus similiter et modo dissimiliter . . . . .. 2) Propositiones de inzpossibiti et necessario
3) Propsoesitcioonnesscquduentpousrsibmiloidiest nesceessheabentibuses esoinmsileiqtueurntuctr ddiiccttiiss etdimsosdimiislitseer.baben
tibus dissimiliter. 4) in omni propositione de necesse in sensu divisa subiectum
‘ est ampliatum pro his, quae sunt vel possunt esse . . . . .. 5) Ad nullum affirmativam
de necessario. si subiectum non sit restrietum per „quadwst“, sequitur aliqua de
inesse nec e converso 6) Ad particularan negativem de necessario non sequitur
aliqua de inesse .. 7) Ad universalem Anegativamy si subiectum non sit restrictunu
_ sequitur aliquo de inesse . . . . .. 8) Ad universalem de possibiti non restrietam non
sequitur aliqua de inesse 9) Ad affirmativam de inesse sequitur particularis
afbrmativa de possibili Nun folgen speciell de terminis transpositisa d. h. he
trefl's der Umkehrung: 10) ad af/irmativam de possibili sequitur particularis affir
mativa de possibili..... 11) ad nullam negativam de possiblli sequitur negativa de
possibili 12) ad nullam de necessario praeter ad universalem negativem
13) ad nullam de contingenti ad utrumlibet 14) ad omnem de contingenti
modum affirmativam habentem sequitur alia de possibili.
290; C. 6, f. 28 r. B: videndum est de propositionibusy quae dicuntur modales
in sensu composita tiegnlaec 1) A particulari ad universalem sine transpositione
terminorum est bona consequentia.. 2) universalis af/irmativa convertitur per
accidens. 3) omnes praeter universalem affirmativam con vertuntur simpliciter . . . . ..
4) Omnis, in qua modus subiicitun convertitur simpliciter praeter particularcm nega
'w?‘
76 XX. Albert v. Sachsen.
ln der Lehre vom Syllogismus ist gleichfalls Occam der hauptsäch
liche Führer. Fast wörtlich folgt ihm Albert in der Polemik gegen die
Berechtigung einer vierten Schlussfigur 291), gibt aber hierauf als allge
meinen Grund der Schlussfähigkeit der Syllogismen ein Motiv an, welches
denselben auch die Anwendbarkeit auf die Trinität sichern soll, nemlich
die Hinzufügung von „quod es!“ zum Subjeclc des Obersatzes‘lm). Nach
dem er sodann wie Occam die mathematische Combination der mög
lichen Schlussweisen vorgeführt 293)‚ erörtert er ähnlich wie jener (vgl.
vor. Abschn., Anm. 968, 972, 976) die noch zulässigen Vermehrungen
der aristotelischen Modi, aber es gebricht ihm dabei an aller Consequenz,
denn er nennt wohl für die erste Figur die Schlussweisen Barbari und
Celaro, für die zweite Stifeno und Robaeo, für die dritte Lafepton,
Carbrodo und Rifeson, aber bedenkt nicht, dass auf solche Weise noch
eine Menge anderer Modi hinzuzufügen wären 294). Die Syllogismena in
deren Prämissen ein casus obliquus vorkommt, reducirt er auf die distri
butive Supposiliony führt dieselben aber nicht, wie Occam gethan, durch
die drei Figuren hindurch295). Jene Berücksichtigung, welche Occam
tivam. 5) Omnis affirmativa convertitur quantum ad dictum, sicut propositio
oorrespondens dicto per se converteretur. 6) omne particulare convertitur in
universalem de falso vel de impossibili . . . . .. 7) omne dictum in propositione de con
tingenti affirmativa convertitur secundum opposilam qualitatem in dictum contradic
torium . . . . .. 8) Ad affirmativam de necessario sequitur suum dictum . . . . .. 9) Ouid—
quid sequitur ad dictum necessariam es! necessarium; et ita de possibiti . . . . .. 10) Ad
nullam affirmativam de possibili sequitur aliqua divisa de possibili. 11) Ad
nullam affirmativam de necessario sequitur divisa de necessaria
291) C. 8, f. 29 r. A. S. vor. Abschn., Anm. 965.
292) Ebend. f. 29 r. B: Null! syllogismi sunt formales sine ista addilione
„omne, quod es!“ vel cum lillera „nihil, quod est“; unde iste syllogismus non est
formalis „Omne animal es! substantie, onmis homo es! animal, ergo omnis homo es!
substantia“, quia invenitur instantia esse in aliis termim's; non enim sequitur „Orrmis
deus est paler, omnis filius est deus, ergo omnis filius es! pater“; nam praemissae
sunt verae, el consequentia es! haerelica; sed bene sequitur „Onme, quod est deus,
es! patcr; filias es! deus; ergo filius est polar“; sed quia maior es! falsay non est
mirum, si conclusio est falsa.
293) Ebend. f. 29 v. A. S. ebd. Anm. 966.
294) Ebend. f. 29 v. B: In prima figura coniugaliones et oombinationes sunt
utiles et designantur per hos versus et dictiones: Barbara, Celarent elt .... .. Notari
dum 0st, quod quinque istorum modorum utilium concludunt etiam istamy quae ad i
eam sequitur,‘ et ergo possumus habere duo nomina, so. Barbar! et Celaro (soll
jedoch jenes vorangehende „quinqne“, wie es ja auch möglich ist, zu Recht be—
stehen, so ergeben sich Barbari, Barbaris, Celaront‚ Dariis, Celantos). In
secunda figura sunt quatuor combinationes utiles e! istae possunt ossignari per ‚
dictiones: Cesare, Comestres etc., e! duo coucludentes indirerte, quae possunt assi
gnari per illas duas dictiones, sc. Slifeno et liobracoa et probantur per reduclionem ad
Festino et Baroco per solam transpositionem pruemissarum (während sonach diess den
theophrastischeu Schlussweisen der ersten Figur entspräche, fehlen hingegen hier
die schon von Occam hinzugefügten Modi) . . . . . .. In tertia figura sunt sex combi
nationes utiles et designantur per dicliones: Darapti e!c.‚ et tres indirecle con
cludenles, quae designantur per illas dictionesl sc. La/epton, Carbrodo, Rifeson, et
reducuntur ad Felapton etc. per solam transpositionem praemissarum (die nemliche
Halbheit wie bei der zweiten Figur).
295) C. 9, f. 29 v. B: lh- syllogismis cx ter-minis obliquis. Aliquando
aggregatum ex rocto et obliquo unica distribulione distribuitur, sicut hic nollilibel
hominis asinus currit“; aliquando solus obliquus distribuiturl ut „Cuiuslibet
xx. Albert v. Sachsen. l 77
den Schlüssen aus ampliativen Prämisssen hatte zu Thcil werden lassen
(ebd. Anm. 979), verschmäht er, fügt aber hiefür zwei Specialitäten des
Sylldgismus hinzu; nemlich einerseits behandelt er die Schlüsse aus
„relativen hypothetischen“ Prämissen, welche durch distributive Supposi
tion zu erledigen seien, z. B. „Was du gekauft hast, hast du verzehrt;
du hast aber rohes Fleisch gekauft, also u. s. w.“ 21Hi), und andrerseits
entnimmt er aus Buridan (0b. Anm. 132) ein paar Regeln betreffs jener
Syllogismen, in welchen der Mittelbegrill' sich in den Prämissen nicht
gleich bleibt, sondern durch die sog. lnfinitation geändert wird 297).
Hingegen bezüglich der modalen Syllogismen schliesst er sich ohne Be
rücksichtigung Buridan’s lediglich an Oceam an, dessen Lehre er mit
manchem Mangel an Consequenz excerpirtws); neu kommt dabei nur
liinzii„dass er auch hier (vgl. Anm. 292) auf den restrictiven Gebrauch
des „quod est“ hinweist29“)‚ und dass er das Nothwendigkeits-Urtheil
wiederholt ein Urtheil „de inesse simpliciterec nenm 300).
hominis asinus currit“; aliquando solus rectus distribuiturv ut „Homim's qui
libet asinus eurrit“. Sit regulas lix omni propositione de termino distributoj
sive iste terminus distributus sil obliquus sive rectus, una cum aliay in qua sumitur
terminus sub isto termi/io distributo, est bonus syllugismus, sive iste terminus distri
butus sit subiectum sive pars subiecti. Vgl. bei Occam Anm. 971, 974, 977.
296) C. 10, f. 39 1‘. B: Ad videndum, qualiter sit sgllogizandum ex propositio
nibus ltypothelicis retulit-isl sit regulas Ex propositione hgpotltetica relativa de ler
mino distributo alicuius praedicanienti in prima eius categoriea et eius relative in se
cunda culegoricaj una cum alial in qua sumitur aliquid de termino distributo respectu
eins, quod ei attribuiturj potest concludi illudj quod relative attribuebatur, v. g.
„‘Ofiquid emisti, illud comedistig crudum emistig ergo crudum comedistiri ..
ln tuli enim modo arguendi per distributionem praedicanientorum et eorum relative
non licet sub distributione unius praedicanienti sumere terminth alterius praedicamenti
praeterquam sub distributionc praedicamenti substantiaeg sub illo enim possunt sumi
termini aliorum praedicamentoruml nisi tunc ampliatio impediatj . . . . . ‚. non enim se
quiturnouidquid mihi dedistil lioc haben; bovem macrum mihi dedistig ergo bovem
matrum haben“; posilo em'm, quod ante messem mihi-dedisses bovem macruml qui
nunc sit impinguatusl conclusio est falsa. Quando tamen non est ampliatiop
bene valet (folgen noch Beispiele). v
297) C. 11, f. 30 v. A: Ad videndum, qualiter sit syllogizandum medio variato
penes finitum et infinitum sit prima regula .' Nisi ampliatio impediatl in prima figura
valet syllogismus ex ambobus affirmativis ad conclusionem negativem, si me
dium in prima praemissarum distribuaturg v. g. „Omnc animal est substantiag onmis
lupis est non animalg ergo onmis lapis onmis substantia non est“. Simititer
in secunda figurag similiter in tertia. Secunda regulas ln omni figura
ez ambabus negativis vai-iato medio penes finitum et inbnitum valet syllogismus ad
conclusionem negativem.
298) C. 12—18, l. 30 v. B — 32 v; A. Vgl. vor. Abschn., Anm. 980—997.
299) C. 13, f. 31 r. A: fle duabus propositionibus de possibili divisis subiecto
non restrieto per litteram vquod est“ in prima figura sequitur conclusio de possibilig
. . . . .. in secunda non valet ad conclusionem de possibilig si prohibetur ampliatio per litteram „qußd est“, non valet in teErtxia avmabloebtgus de
necessaria in prima figura sequitur conclusio necessaria quoad conclusiones di
rectasg . . . . . .. in secunda figura subiecto non restricto per litteram „quod es!“ sequitur
necessariai in omnibus modis tertiae figurae sequiturg . . . . . .. subiecto restricto
seu ampliatione prohibente nec primus nec secundus nec tertius modus Secundae
figurae valet. .
300) C. 15, f. 31 v. A: De inesse simpliciter est necessaria. Ebenso c. 17,
f. 32 r. B.
' 91‘ an.
78 XX. Albert v. Sachsen.
Den Inhalt der zweiten Analytik nahm Albert in sein compendium
nicht auf (Oceam hatte es gethan, s. vor. Abschn., Anm. 1006 ll'.); wohl
hingegen müssen wir aus dem Gommentare, welchen er zu- derselben
verfasste, erwähnten, dass er ebenso wie Gregor von Rimini (s. ob.Ann1. 49)
das durch den Schlusssatz bezeichnete (signatum conctustonis) als den
eigentlichen Gegenstand des Wissens betrachtete 301), sowie dass er für
die demonstratio propter quid und die demonstratio quia die Ausdrücke
„a priori“ und „a posteriori“ und entsprechend das Adjectiv „poste
rioristt'cus“ gebraucht und somit die unseres Wissens älteste Auctoritüt'
ist, auf welche sich dieser philosophische Sprachgebrauch in seiner dua
listischen Bedeutung berufen kann mm Auch das principium identitatis
(vgl. ob. Anm. 72) hebt er gelegentlich als solches liei‘vorwä).
lm compendium folgt nach dem Syllogismus sofort die Topik, welche
natürlich einen. 'l‘heil der consequentia bildet, indem sie die Lehre von
der „maxima“ (d. h. propositio maxima) entwickeltam). Die nähere
Darlegung, welche in den sämmtlichen zahlreichen Beispielen die stete
Beziehung auf consequentia zeigt, entnimmt Albert der Hauptsache nach
aus Petrus ' llispanus, moditicirt jedoch denselben zuweilen mittelst des
Boethius: und scheint auch wieder seiner eigenen Erfindung darin zu
folgen, dass er die 'l‘open ab oppositis unter die loci medii einreihtäOö).
301) Ouaest. s. An. post. I, 0a. 2, f. 3 r. B: Signatum conclusionis scitae ost
abiectum illius propositionisl cui intellectus assentiL Signaturn conclusionis est
verum. illud dicitur obieclum scientiae, quod terminat actum sciendi complexnm,
sed ita est, quod signatum conclusionis terminat actum seiondi. Ebend. (Ja. 7, f.
7 r. A: Quaedam est cognitio conclusionisl qua eognoscimns, quod ipsa /'ormalur‚ et
appre/tendimus significationem conclusionng ‚ . . . . . .. secunda est cognitio conilufonis
ad/iaesiva propth aliquam cvidcntiam sine formidine (vgl. ob. Anm. 222) ad oppo
sltum. Ebenso ebd. (Ja. 33, f. 23 r. B.
302) Ebend. Qu. 9, f. 8 r. B: Demonstratio quaedam est procedens ez causisr
ad e/feetum et vocatur demonstratio a priori et demonstratio propter quid et potissimag
alia est demonstratio procedens ab e/fcctibus ad eansas, et talis vocatur demon
stratio a posteriori et demonstratio quia et demonstratio non potissima. Dem Aus
drucke „pasteriorislicus“ begegnen wir ebend. Ou. 22, f. 17 v. A und öfter.
303) Ebend. Qu. 14, f‚ 12 v. A: Duplicia sunt prima priucipiar quaedam iu
compleza, ut deus et intelligentiacj et de istis non est ad propositum; ‚alia sunt com
ptcz‘a, et illa sunt duplieia; quaedam enim sunt, .. qaoram rationes ter-minorum
non manifeste se includunt vet ezetudimt (das Beispiel ist „igm‘s est calidus“ oder
„reum barbarum sanat eholeram“, s. ob. Anm. 135) ‚..‚ alia aatem, quorum rationes
terminorum mani/este se includunt vel ezclndunt ‚ de quorum numero lioc principium
cst „Veram est de quolibet esse vet non esse, et de nulla simul“. Ebenso ebend. ll,
‚ Uu. 12, f. 29 r. B.
amp Log. IV, 19, f. 32 v. B: Locorum alius dicitur locus maxima (aus dieser
eigenthümlichen Verwendung der älteren‘ Terminologie —— s. Abschn. XII, Anm. 165
‘—- entstand durch Vermittlung des französischen Sprachgebraucbes die Bedeutung
unseres Ft‘emdwortes „Maxime“), alias dieitur cli/ferentia mazimae; latorum di/fe
rentia maximae alias intririseeus, alius cætrinsecusl alius mcdius. Locus maxima
dicitur regula eonfirmativa consequentiae probativa. Locus iii/ferentia maximae
est terminus vet ‘termini, ex quo vet ex quibus componitur talis maxima veri/icabilix
de ter-minis positis in antecedente vct eonsequente eanseqaentiae per maximam firmatae.
305) C. 19—24, f. 32 v. B—37 v. A. Die Reihenfolge der Topen ist nemlich
hier: Loei intrinseei, und zwar zunachst a substantias a dafinilione, u desertptione,
ab interpretatione, a synonymo‚ a differentia constitutiva spesiei, a subieeto ad pro
prium passionem; dann‘a concomitantibus substanliam: a toto (subieetivo, integrati,
in quantitate, in modo, in tempore, in loco), a causa (e/fieiente, materiati, formali,
' XX. Albert v. Sachsen. 79
Unmittelbar darauf lasst er einen höchst ausführlichen casuistischen Com
menlar zu Soph. li'lenchi folgen 306).
t Hieran schliest sich dann die Behandlung der lnsolubilia an, dereh
Begrilt auch hier, wie wir es schon hei Anderen sahen (ob. Anm. 158
u. 172), nicht in die Unlösbarkeit, sondern in die Schwierigkeit der
Lösung verlegt wird 3o"). Betrachten wir nur als Probe gleich das erste
lnsolubile, welches Albert erörtert, so sehen wir, dass er grundsätzlich
nicht eine Nichtigkeit der hetrefl'cnden Urtheile (z. B. wenn ich als ein
ziges Urtheil ansspreche „Ich spreche Unwahres“) annimmt, wie jene
Anderen gethan hatten, sondern eine mögliche Lösung darin erblickt, dass
die, significatio solcher Urtheile wohl im Allgemeinen eine sachgemässe
sein könne, aber dennoch zugleich in irgend welchen Beziehungen (aliqua
liter) vom ohjectiven 'l‘hatbestande abweiche 308). Das eigentlich einheitliche
Grund-Thema aller lnsolubilia variirt er zunächst in vierzehn Beispielen 309),
schickt aber denselben noch andere fünf nach, in welchen die von Strodns
(ob. Anm. may so genannten termini of/iciabiles, d. h. die Verba,
findli), a generationc et corruptione, ab nsibus, a communitur accidentibus. Hierauf
ioci ertriuseci: a disparatis, a maiori, a simili, a proportioncl ab auctoritate. Zu
letzt luci mediis ab oppositis (contradictorie, privalivc‚ relative), a ooniugatis, a prin
cipulibus, a easibus.
306) V, 1—1‘2, f. 37 v. A-—43 r. ‘B.
307) Vl, 1, f. 43 r. B: Nime restat solvere insolubilia, non quod nullo modo
sint solnbilia, sed quia solvere ca est difficile Et ezemptaritcr aliqua insolu
bitia ponam et solutioncs eornm, ex quibus apparebit faciliter eonsideranti, qualiter,
si aliqua alia formentur, possint soloi.
308) Nemlich das erste der Beispiele lautet in möglichster Kürze: Propono
illud insolnbile: „Ego‘dico falsumrr snpposito, quod nihil aliud dicam nisi istam
propositionem „Ego. dico falsum“; et quaeritury utrum propositio prolata a me sit
vera vcl falsa. Si dieitur, quod sit vom, contra: ergo qualitercunque significat, ita
m, et cum ipsa signifieat, me dicere falsnm, ergo tatiter est, quod ego dico falsnm;
et cum nihil aliud dicam nisi istam propositionem „Ego dico falsum“, sequitury istum
propositionem „Ego dico falsum“ esse falsam; et per consequens non est vera, cuius
oppositum tu diois. Si autem dicas, quod sit falsa, tunc sic : lgitur taliter
est, qualiter ipsu signifieat, quia significat, so ipsum esse [‘atsam; et si est taliter‚
qualiter ipsa signifieat, sequitur, ipsam esse veram, et pcr consequens non falsam,
cui-us oppositum tu dicis. llespondrtur, quod propositio praedicta est falsa et
signifieat, se ipsum esse oeram, sed ad ipsum esse voran: sequitur ipsam esse falsam;
et cum dicebatur „Si est falsag cum ipsa signifiel't, se esse falsam, talilcr est,
qualiter ipsa signi/icat“, coneedo; et cum ulterius dicitur „lgitur ipsa cst oera“, nego
oonsequentiam; unde quamvis sit taliter, qualiter ipsa significat, non tamen qualiter—
cunque ipsa signifioat, ita est, quod tamen oporterct ad hoc, quod esset vera. .
Sicut purum fit impurum per cuiuscunque contrarii adventum ita propositio vera fit
falsa, quam cito significat aliqualitor aliter, quam est.
309) ln analoger Weise werden nun noch folgende lnsolubilia behandelt:
2) Propositio, quam profero, est similis propositioni, quam profert Plato, posito quod
Plato pro/erat unam propositionem 'falsam et nullam aliam, sc. „Homo est asinns“,
ot sit istaB; et propositio, quam ego pro/ero sit ista „Nulla alia, quam ego pro/'ero,
est similis propositiom', quam pro/‘crt Plato“, et sit ista A. Tuns quaeritur, utrum A
sit verum vel falsum. 3) „Haec propositio est falsa“, posito quod pcr litteram „.haeo“
demonstratur itiamot propositiol et uocetur B‚ Quacritur, utrum haec propositio B sit
vero vel falsa. 4) Ponalur, quod Socrates dicat illam „Plato dicit falsu'm“ et Plan
dicat illam „Soerates dicit vorum“. Quaeritur, utrum propositio dicta a Soerule sit
cera vel falsa. 5) Ponaturp quod non sint nisi tres propositiones, ‚so. „Homo est asi
nin „lleus non est“, „Omnis propositio est falsa“. func quaeritur, utrum tertia
u-ufas
80 xx. Albert v. Sachsen.
welche eine geistige Thätigkeit bedeuten, die hauptsächliche _Bolle
spielen 31°). ..
Den Schluss des Uompendiums bildet die Lehre von Obh'gatio, wobei
Alhert vorerst in gedrängtester Kürze die Definitionen des obligatum, des
pe'rtinens' und des impertinens vorausschicktall). Auch die hierauf
folgenden allgemeinen Regeln trefl'en im Ganzen dem Sinne nach mit
denjenigen zusammen, welche wir schon früher trafen (s. ob. Anm. 167
u. 194 f.)‚ wenn sie auch in etwas verschiedener Weise formulirt sind 312).
sit vera. 6) Pona!ur‚ quod Socrates dicat. Platonem dicere falsuml et Plato dicuil
ciceronem dicere fatsuml et cicero dicati Socralem dicere falsuni. Tunc '1uaerimr,
utrum Socrates dicat verum 7) bicat Socrates „Dcus isst", et Plato dicat uSolus So
crates dicit vorum“, et non sint alii loquentes in manda Tunc quaeritura utrum
Plato dicat verunL 8) Sint tantum trcs propositiones in mundo, sci „Ilomo es! ani
malis „Ueus es!“‚ „Omnis propositio praeter exeeptivam est vom“. Uuaerihzr, utrum
tertia sit vom. 9) bical quilibet homo ezvcepto Socrate ulleus esl“, et Socrates dicat
„Omnis Immo praeter me dicit vm‘um“. 10) IJica! Socrates „Deus cs!“‚ et Plato dicat
„Homo est animal“, et cicero dicat „Homo est asinus“, et Marcus dicat „T0! dicunt
vcrum, quot dicunt falsum“. Quacritur, utrum quarta sit vera. 11) nileus est et
aliqua copulativu est leise“, et sit sic, quod nulla alia copulaliva sit in mundo,
quam haec ipsa. me quaeritura utrum sit vera. 12) „Homo est asinus vel aliqua
disiunrtiva est falsa“, et sit nulla alia disiuncliva in mundo. 13) „Si deus estj aliqua
conditionalis est falsa“, et sit nulla alia couditionalis. 14) „Dells est. igitur ista
consequentia non valetn. -
310) l. 45 v. B: Nunc videndum est de insolubilibusl quae veniunt ex actibus
nostris interioribusy sicut decipia errarc, dubitarel fingerr. Und von dieser Gruppe
werden hiemit angeführt: 15) I’osi!0‚ quod in mente Socralis sit ista nSocrates de
cipiturrr et nulla aliaa et Socrates credata illam propositionem esse veramg quaeriturj
an Socrates credendo. eum esse veram. decipiatur. 16) Socrates fingi! se esse so
phistaml posito quod fiilgore sit ostendere se talem. qualis non est. et quod sophista
ostendat se talcml qualis non est. 17) Possibile estj Socralem se scire errarel posito
quod errare sit false assentire vel non dissentire vel credere falsum esse verum
18) Posito quod illa propositio „Rex sedet vel aliqua disiunctiva in hoc folio est So
crati dubia“ sit scripta in illo folio et nulla alial posito quod Socratem laleat, an
rex sedeat vel noni posito ulterius quod Socrates sit doctissimus in arte et inspiciat
hanc propositionem in hoc foliog tunc quaeriturp an illa propositio sit scita a Socrate
esse vera vel scita esse falsa vel dubia. 19) Posito quod Socrates sit talis conditionisy
quod non vult invadere Plalonemy si Plato non invadit cum, et Plato sit talis condi
tionisy quod non velit invadere Socrateml si Socrates vult invadere cum, et si Socra
tes non vult invadere cum, ipse velit invadere Socratem, tunc quaeriturl utrum So
crates invadit Pialonem vel non.
311) Vl, Pars 2, C. 1, f. 46 v. A: obligatio est oratio composita ex signis
obligationis et obligato. . obligatum dieitur altera pars obligationis vel oppositum
depositii ad quod concedendum infra tempus obligationis mediante obligatione et ad
missione respondens obligatur. . Pertinens alicui diciturj quod ad ipsum sequitur
vel sibi repugnaL impertinens alicui dicitur-1 quod nec sibi repugnat nec ad
ipsum sequitur. Bei pertinens sei aber auch noch darauf zu achten, ob dasselbe
obligationi tantum oder obligationi et admissioui oder obligalo tantum oder obligato
et bene concessa pertineL
312) C. 2, 1'. 47 r. B: Regulue obligalionum: 1) obligatum et ab aliquo ad
missum et eodem tempore obligationis propositum est 2) omne sequens ex obligato et admissa vel concessoabveelodaepmposciotoncebedneendnuemgati est
concedendum 3) Omne repugnans obligalo cum concessu vel cum opposita bene
negati seitum esse late est ncgandum 4) Ad omne impertinens respondendunz
est in tempore obligationis secundum sui qualitatem. 5) lndem propositio infra
idem tempus obligationis in uno loco proposita est impertinensa in alio loco propo
situ est pertinens. 6) Dumme tempore obligationis est certi/icunda quaecunque
xx. Albert v. Sachsen. 81
Nach vorläufiger Nennung der sechs Formen der obligatio (vgl. ob. Anm.
163—171) beginnt er mit der impositio, bei welcher er die bereits von
Anderen empfohlene Vorsicht (Anm. 163 u. 199) dahin formulirt, dass
keine willkürliche Bezeichnung zulässig sei, deren Siiin_vvieder von dem
durch sie bezeichneten Urtheile bedingt sei (—- ganz richtig, denn ausser- .
dem statuirt man eben unmittelbar sofort ein 1nsolubile ——-); und in
solchem Sinne spricht er auch von einer impositio dependens, welche
nie unbedingt zugelassen werden dürfe313); aber von einer Eintheilung
der impositio, welche er anderwärts verbringt, macht er hier keinen
Gebrauch, obwohl hiedurch die Regeln sich leicht hätten vermehren
lassen können3“). Bei der hierauf folgenden positio hatte bereits
Strodus ein besonderes Augenmerk auf die copulaliven und disjunctiven
Ui‘thcile gerichtet (ob. Anm. 197), und wohl hiedurch wurde Albert ver
anlasst, dieselbe grundsätzlich in Gruppen zu theilen315). Somit spricht
er zuerst mittelst vieler erläuternder Beispiele von positio simpleæaioj
quaestio 7) Ad quod sequitur contradictoriuml 8) l'ossibili obligato et admissoy licet ['alae, non tamneonn preosptteardmhiotcteensltlunmc.gandum
necessarium per se nec concedendum impossibile per se. 9) Possibili obligate et
admisso, licet falsc, non est ineoneeniensq concedere impossibile per accidens vel ne
gare necessarium per accidens.
313) C. 3, f. 48 r. B: Sex consueverunt poni species obligationisl sc. imposilioy
positioa depositio, petitio, sit vereint, dubitalio. lmpositio est obligatiol medianle
qua complexum vel incomplezum complexe vel incompleze imponitur ad signi/ioan
dum, talem signi/icationem intra tempus obligationis esse sustinendam. (v. A)
nunquam impositio est admiltenda, ubi significatio illiusq quod imponitur, dependct eas
veritate vel [alsitate proposilieuis, in qua ponituri est enim e eoutra, quia veritas et
falsitas dependent ere significatione impositorum. impositio dependens dieituigv
quae dependet ab aliquo actu uI-entis; circa quam est regula, quod non est admittenda
nisi sub conditione Aus der grossen Zahl von Beispielen sei irgend ein belie
biges (f. es v. B): lmponatur, quod haee oratio incongrua uliominem est“ signi/icet
tantam praeciseq sicut ista „Deus est“; deinde propono tibi istam „Homi'ncm est“;_
si concedis et bene respondeslv sequiturt hanc orationem „Hommem est“ esse veram,
‚et per consequens sequitur, ineongruuni esse verum: quod est falsum Si autem negas
vel dubitasl contras Tu negas vel dubitasq quod cum vero et necessario scis esse con
vertibileg ergo male respondes etc. '
314) Quaest. s. Occ. Qu. prooem. Perierm.: Terminus potest imponi duobus mo
die; ‘unoanodo, quod, cum imponitur ad significandam aliquid de novo, destituatur a
significatione eius primaria; secundo modot quod, cum imponitur aliquid de nooop
non tamen destituitur a significatione primaria, sed obtinet antiquam cum nova. v..‘..‘
Terminus transcendens, sicut est „ens“ vel „aliquid“, non potest imponi primo modo
nec secundol nam iam signi/icant omne ens, ergo ad nihilum possunt imponi de nooo.
Terminus mentalis non transcendcns non polest imponi primo mode, bene
potest secundo modo. Tam terminus vocalis quam scriptus non transcendens
potest imponi tam primo modo quam secunda Impositio, per quam impeditur
finis impositionisq non est admittenda.
315) Log. Vl, 2, C. 4, f. 49 r. B: Duplex est positio; positio simplez,
quando ponitur propositio eategoricag positio eero composital quando ponitur propo
sitio hypotltetica; et si ponitur copulativa..dicitur positio coniunctivag si disiunetivaq
dicitur indeterminata ,- si conditionalis-1 dicitur dependens. t
316) Ebend.: llo positione simplici observanda est una regulas Possibilel licet
falsuma non repugnans obligationi nec admissioni nec his simul, est admittendum
Eines der vielen Beispiele (f. 49 v. B): Sit rei veritas, quod non sint nisi tres ho
mines in muudo, sc. Socratesq Plato et Cicero, et quod Socrates solus loquatur. Tuuc
poao libi istam „Sucrates tacet“; admittenda est, quia possibilis, licet falsa. beinde
pono tibi istam „Aliqais homo loquitur“; concedenda est, quia vera et impertinens.
Pnann, Gesell. 1v. ü
82 XX. Albert v. Sachsen.
und hierauf von positio composita. welche entweder eine coniuncta ist,
wenn sie ein copulatives Urtheil belrifl‘tafl), oder eine indeterminata,
wenn es sich um ein disjunctives Urtheil handelt 3.18), oder eine depen
dem, wenn ein conditionales Urtheil in Vorschlag kommt, wobei wieder
zu unterscheiden sei zwischen cadens und renasceas, je nachdem eine
conditionale Thesis im Verlaufe der Disputation aufgegeben oder wieder
aufgenommen wirdaw). lndem sodann die depositio folgt, beschränkt er
sieh auf Vorführung einiger allgemeiner selbstverständlicher Regeln und
verschmäht hier die bei Strodus (0b. Anm. 198) gleichfalls vorliegende
Berücksichtigung der hypothetischen Urtheilsformen 320). In knapper
Kürze erledigt er auch die petitio (vgl. ob. Anm. 164) durch Eintheilung
in absoluta und respectiva 321); und die noch übrigen zwei Formen,
Deinde propono tibi istam vSocrates loquilur“; neganda est, quia repugnans positog
deinde istam „Plato qum'lur“; neganda est, quia falsa non sequens formalilerg deinde
istam „Cicero loquitur"; neganda est, quia falsa non sequens. lit si sie, videlur,
« aliquam particularem vel indefinitam esse concedendum et quamlibet eius partem esse
negandam. liespondetury quod hoc non est ineonoeniens etc.
317) Ebend. f. 50 r. B: De positione composita. est regula: Quando ponitur aliqua copulatival sive sit seitmpplreixmosivdee icposnaiucnocmtpaositav
videndum est, an aliqua pars illius sit impossibilisg et si sit Iota copulativa irdpos
sibilisv non est admittenda nisi in positione impossibilig si autem utraque pars cius
fuerit impossibilisy simpliciter non est admittendag si autem partes sint possibilesl
non tamen compossibilesy iterum non est admittendag si vero quaelibet pars sit pos
sibilis et quaelibet cuilibet compossibilisj est admitlenda. Eines der Beispiele: Sil
rei veritas, quod nullus homo curratg pono tibi istam „Omnis homo currit et nihil
est tibi positumu u. s. w.
318) Ebend. f. 50 v. B: De polsitione indeterminataj qua ponitur propositio
disiunctioai sunt regulaes videndum est, an utraque disiunctivae pars sit
possibilis vel ad minus und; et si sie, admittenda est; si vero nulla pars,
tunc non est admittenda. ouando utraque pars est possibilis vel unal ubicunque
poniturj est concedenda onando quaelibet pars est falsa et una earum non
sequitur ad aliamj quaecunque loco primo poniturv est neganda ouando una
pars sequitur formaliter ad aliam, quocunque loco ponitur ista, quae est consequens,
sive sit vera sive falsa, est concedenda.
319) Ebend. l'. 5l r. AI Positio dependens diciturj quando aliquid ponitur sub
conditione Positio cadensl quae est species positionis dependentisj diciturj quando
aliquid positum cessat esse positum alio supervcniente prius. quam dicatur veedat
iempus“; v. g. sit rei veritas, quod Socrates sit nigerl et ponaturl Socratem
esse albuml donec proponatar aliquid ncganduml quam cito proponitur aliquid ne
ganduml positio cadit. Positio renascens diciturj quando aliqua positio cadit et
iterum renascitur.
320) c. 5, f. 51 r. B: Depositio est obiigalio, qua quis obligatus infra tempus
obligationis tenetur negative ad depositum respondereg simplex est, qua depo
nitur categoricag compositaj qua deponitur hypothetica. llegulaes omne depositum
infra tempus obligationis est negandunL omnis propositio repugnans deposito est
concedenda Antecedens ad depositum est ncgandum Sequens formaliter ez
deposita est negandunu Cum aliquid deponiturl eius contradictorium ponitur.
. Ad impertinens respondendum est secundum eius quatitates
321) C. 6, f. 51 v. A: Petitio est species obligationis obligans ad aliquem
actum circa obligatum ezeroendum, et di/fert a positionel quia positio obligat ad
sustinendum. ..... Petitionum quaedam dicitur absolutus ut ‚.I’eto te concedere, te
esse rationale“, et alia respectivas ut „Pclo Ie concedere primum propositum a me“.
. Regula: lmpossibile non est eoncedenduml nisi fiat petitioy ut impossibile con
cedaturi et facta petitionej si fiat concessio, non est inconveniensl concedere impossibile.
xx. Albert v. Sachsen. 83
nemlich (s. Anm. 313) „sit uerumn und „dubitatio“, überlässt er über
haupt dem tlcissigen Schüler zum Selbstnaclidcnken322).
Durch welch unwiderstehlichen Drang aber diese damalige Logik
dazu getrieben wurde, Sophismen und immer wieder Sophismen zu dis
cutiren, ersehen wir daraus, dass Albert in einem besondern Werke (0b.
Anm. 220), welches 216 eng gedruckte (unpaginirte) Quart-Seiten füllt,
254 Sophismen behandelte, welche er nach gewissen Gesichtspunkten
gruppirte 323). Die gemeinsame Veranlassung aller dieser Sophismen liegt
in den Syncategoremata, deren einige nur eines einheitlichen Satzes be
dürfen, andere hingegen, welche gemiuata heissen‚ einen zusammen
gesetzten zwei Verba enthaltenden Satz fordern; die ersteren führen
sämmtlich aut distributio, sei es indill'erent für Substanzen und Acciden
tien, sei es ausschliesslich für Aceidentien, wobei die ersteren dieser
abermals nach Oecam’s Vorbild (vor. Abschn., Anm. 906) unterschieden
und eingetheilt werden32“). Somit folgen nun zuerst Sophismen, bei
welchen ein bejahendes Syncategorema für alle Umfangs-Theile des ein
fachen Begrill’es distribuirt wird, welchem es beigefügt ist325); dann
jene, wo es in solcher Weise einem zusammengesetzten Begrifl'e beige
fügt ist, sei es ohne Einsetzung einer Conjunction 326), oder sei es mit
322) Ebend. f. 51 v. B: Ex bis, quae superficialiler dicta sunt circa illas
quatuor species obligationisy potest diligens sc/iolaris videre, quid sit dicendum
ad alias specics.
323) Ob rogatum quorundam scholarium deo favente quaedam scribam sophis
mata ex parte diversorum syncategorcumatum difficultatem habentia Primo
tractabo sophismala di/hcultatem habentia ex parte syucategoreumatum affirmativomm,
secundo ex parte negativorum vel terminorum includcntium negationoml tertio car parte
copulae praeterili uel futuri temporis vel determinatae aliquo illorum modorum „rie
cessario, possibili“ am, quarto ex parte duorum modorum propositionem determinantium.
324) Quantum ad primum sunt in multiplici di/fercntial secundum quod
talium synca/wegoreumatum quaedam sunty quae non eaigunt nisi unum verbum, ut
„omnis“, quaedam, quae cxigunt duo verba, ut „quotiescunque“, et talia
ab auctoribus nominantur geminata. . . . . . . .. Prime modo dictorum quaedam distri
buunt indifferenter pro substantiis vel accidentibusj quaedam autem pro accidentibus
solum; distributivorum indi/fercnter quaedam pro quaedam pro partibus integralibusg distribulivorumpaprrtoibupsartsiubbuiseclsiuvbiiselctivis
quaedam indi/ferentcr pro onmibus. . . . . . .. quaedam pro duobusg distributiva
pros omnibus aliquando addantur termino simplicia . . . . .. aliquando termino compo
sito. . . . _ .. lnlendo declarare diversa sophismata secundum dictam diversitatem syn
calcgoreumutum.
325) Sunt primo difhcultatem habentia ex parte syncategoreumatuni af/irmativo
rum distributiuorum pro omnibus partibus subiectivisdv inquantum addantur turmino
simplici Als solche folgen nun in ansfiihrlichster Casuistik: 1) omnis homo est
omnis homo (s. Abschn. XVll. Anm. 245). 2) omnis phoeniz est (s. ebend. Anm.
242 u. Abscliu. XIX, Anm. 183 u. 908). 3) Omne animal fuit in arca Noae (s.
Absehn. XVll, Anm. 235). 4) omnes apostoli dci sunt duodecim (ebd. Anm. 240).
5) A est uerum et B est vorum, et non est nisi unum A et nisi unum B, et tarnen,
quotitercunque B signi/icat esse, A significat esse, et e contral et tamen A signi/imis
aliqualiter esse, qualiter B non significat esse, posito quod A sit haec propositio
„Aliqualiter est, qualiter B non significat esse“, et sit B ista propositio „Aliqualiter
est, qualiter A non significut essen (da jedoch dieses Sophisma nichts mit „omnis“
zu subafl‘en hat, scheint es eine Interpolatiou zu sein).
326) Nune restat videre de sophismatibusj .. in quibus „omm's“ addilur ter
mina complexa sine interpositione coniunctionis. Solche sind: 6) omnis asinus tio
minis cnrrit, posito quod onmis homo habeat duos asinus et solius Socratis onmis
6!
84 XX. Albert v. Sachsen.
Einfügung einer solchen, nemlich entweder einer disjunctiven 327) oder
einer ropulativen 32B) oder einer conditionalen 329) oder auch des Rela
tiv-Pronomens „qui“ 33°); hierauf jene Sophismen, deren Schwierigkeit auf
der suppositia relativarum beruht331), ‚und diejenigen, ‚in welchen
asinus eurrat et cuiuslibet alterius hominis omnis asinus non currat. 7) omnis pater
patris filii est palcr, posito quod non sint nisi tres bomiruzsr sc. Socratesl Plato et
ciceroi et quod Socrates sit pater Platouis el Plato pater Giceronis, ita quod cicero
sit filius et non pater. 8) Cuiuslibet hominis asinus currill posito quod quilibet hamo
liabeat duos asinos, quorum unus cum”.
327) Sophismatal in quibus additur „omnis“ termina complexa coniunctione
disiunctiva interpositaz 9) omnis homo vol asinus cur-riti posito quod nullus homo
curral. 10) Onmis propositio vel eius contradictoria est vera (-— soll an diesem
Sophisma eine beliebige Probe der ganzen Behandlung gegeben werden, so excerpire
ich Folgendes: Sic arguiturz Aliqua propositio est. quae nec eius contradictoria est
eera; ergo non-omnis propositio vel eius contradictoria est verag consequentia lenetl
et antecedens probaturg nam formetur ista „Homo est asinus“, e! non formatur eius
contradictoriag tunc nec ista „Homo es! asinus“ est vera nec eius contradictorias quia
eius contradictoria non est. Arguitur sie: omnis propositio vel eius contradictoria
est oerag sed omnis propositio falsa est propositio vel eius contradictoriag ergo onmis
propositio falsa est oeruj conclusio est falsag ergo aliqua praemissarunzg non minor;
ergo maior. Sic arguiturz omnis propositio vel eius contradictoria est verag sed
onmis propositio vel eius contradictoria est falsag ergo aliquid falsum est cerum;
conclusio est falsal et discursus est bonusa quia arguitur in oaraptig ergo aliqua prae
missarum est falsag non minor-g ergo maior. . . . . .. Ad istud sophisma antiqui so
phistae - wer sollen diese sein? -— solebant respondere dicentesl ipsum posse cupi
duplicitery vel in sensu composita vel in sensu divisa . . . . . . .. lvolo sequi sensum
divisum .. Diva, quod subiectum propositionis non es! nisi npropasitiouy quod
littera „omnis“ non distribuit nisi litteram „preposilio“, quod littera „vcl eius con
lradictoriau est pars praedicati u. s. W. —). 11) omnes homines sunt asini vel ho
mines et asini sunt asini.
328) Sophismataa in quibus additur „omnis“ termina complexa coniunctione co
pulativa interpositaz 12) omnia vera et falsa opponuntur. 13) omnis homo et asinus
currunL posito quod quilibet homo currat et de omnibus asinis nullus currat nisi bru
nellus. 14) Omnc animal et aliud ab eo sunt duo animalia 15) omne verum et
deum esse differunt 16) omnia duo et tria sunt quinque. 17) Omnis homo et rluo
homines sunt tres Ilomines. 18) omnis homo et alius homo sunt (s. Abschn. XVll,
Anm. 244).
329) Sophismala, in quibus „omm's“ additur termina complexa coniunctione con
ditionali interposita 19) omne falsum, si est impossibile, non est verum. 20) omne
animal1 si est Socratesl differt a Platane.
330) Sophismala, in quibus „omm's“ addilur termina complexa hoc relativo „qui“
interposilo: 21) omnis homol qui est albusl currity posito quod sint aliqui homines
albi et aliqui nigri et nullus niger currat. 22) omne ens, cuius quaelibet pars mo
vetur. rnovelurlv posito quod aliquod ens moveatur secundum quamlibet eius partem
et aliquod simpliciter quiescat. 23) omnis propositio copulatival cuius quaelibet pars
est verav est vera. 24) omnis chimaeras quae currit. movetur.
331) Sophismata diffieullalem habentia ex suppositione relativit 25) Animal
est Socrates et asinus est illud. 26) Animal non est lapis et asinus est illud.
27) ouaddam animal est Socrates et Plato non est illud. m ouoddam animal non
est Socrates et Plato non est illud. 29) Aliquis homo est et quilibet homo est ille.
30) Aliquis homo est et nullus homo est ille. 31) omnis homo habens equum equitat
illum. 32) omnis homo est animal et risibile est illud. 33) Aliquod enuntiabile est
falsum et idem necessario est verum. 34) Omnis homo est animal et suus asinus
curriL 35) omnis homo videt se (vgl. Abschn. XIX, Anm. 890). sep omnis propa
sitio est vera vel eius contradictoria est vera. 37) omnis propositio est vera vel eius
contradictoria est falsa.
xx. Albert v. Sachsen. 85
„uterque“ die Veranlassung bildet332); sodann jene, in welchen das be
jahen’de Syncategorema, nemlich „totus“, für die Bestand-Theile des be
treffenden Begriffes dislribuirt wird333)‚ und dann diejenigen, in wel
chen die Distribution aussehliesslich für Accidentien gilt354). Die darauf
folgende zweite Hauptgruppe betrifft die verneinenden Syncategoremata,
und zwar zunächst die negativen Termini non, nutlus, m'hit, neuter
u. (131.335), sodann diejenigen, bei welchen die Negation nur versteckt
332) Sophismata dif/icultatem habentia ex parte syncategoreumatis „uterque“:
38) Uterque istorum est uterque istoruml demonstratis sc. Socrate et Platone. 39) liter
que istorum portat lapidemy demonstratis duobus ‚ quorum unus porlat unum lapidem
et alter alium 40) Ulerque istorum scit arithmelicamq posito quod non sint nisi cen
tum conclusiones arithmeticae, de quibus Socrates scit quinquaginta et Plato alias
quinquaginta. 41) Uterque istorum scit septem artes liberales, posito quod Socrates
sciat tres artes et Plato quatuor. 42) Uterque istorum pugnat, utoincant sc. 43) Ab
utroque istorum enuntiatum est verum u. s. w., s. Abschn. XVIl‚ Anm. 248. 44) liter
que istorum est homo vel asinusl demonstrando sc. Socratem et bruuellum.
333) Sophismata difficultatem habentia ex parte sgncategoreumatis „lotus“:
45) Totus Socrates est minor Socrate (s. ebend. Anm. 252). 46) fatus Socrates est
pars Socratis. 47) fatus brunellus est Socratis. 48) Tota disiunctiva est vera, cuius
altera pars est vera. 49) omne totum est maius sua parte.
334) Sophismata difficultatem habentia ex parte sgncalegoreumatum distributi
norum pro accidentibus .' 50) Oualclibet ourrit, posito quod sint quatuor homines tan
tummodo et tantum tres qualitatesa sc. quod Socrates sit grammaticus et currat, Plato
logicus et currat, cicero rhetoricus et eui-raty cuilermus logicus et grammaticus et
rhetoricus et non curraL 51) Quodlibet qualelibet de qualibet u. s. w., s. Abschn. XVll,
Anm. 253. 52) Ouotlibet entia sunt finita. 53) lnfinita sunt fim'ta (s. ebend. Anm. 255).
54) Fim'ta sunt infinita. 55) infinita sunt infinita. 56) Infinitae unitates sunt in aliquo
numero finito. 57) ln/initis infinita sunt plura. 58) infinita sunt plura infinitis.
59) ln infinitum continuam potest esse divisum 60) continuam potest esse divisum
in infinitum 61) ln infinitum Socrates erit albior Platone, posito quod Socrates ma
neat sub eodem gradu albcdinis et albedo Platanis remittatur. 62) lnfinitam albedinem
habebit Socratesl posito quod continue intendatar albedo Socratis. 63) lit/initum pon
dus Socrates potest porlare. 64) Ouidquid audit Socrates, illud profert Plato, posito
quod Plato proferat istam „Nullus homo est asinas“ et Socrates non audiat illam
negationemq audiat tamen residuum. 65) quidquid deus scivitj adhuc scit. 66) Quo—
tieseunque fuisti Parisiis u. s. w.‚ s. ebend. Anm. 254. 67) Qualecunque est ali
quid, si ipsum est albuml tale cst aliquidi si ipsum est nigrum
335) Secunda pars tractat sophismata di/ficultatem habentia ratione nega
tionis vel terminoram includentium negationenL 68) Negatum esse animal est
verum, posito quod negetur ista propositio, deum esse animal. 69) Tu non potes vere
negares te non esse asinum. 70) Ouod non est, est (d. h. demonstrata ista negatione
„mm“ tunc haec est vera „Hoc est“, tunc „Hoc est hoc, ‘quod non est“, ergo est,
quod non est u. s. w.). 71) „Non aliquid est vel homo est asinus“ est propositio
disiuncliva. 72) Non aliquid est vel tu es homo. 73) Non aliquid est et tu es asinus
74) Non Socrates currit vel non currit. 75) Non aliquis homo curritl si aliquod
animal currit 76) Aliqua causa homo non est homo. 77) omnis homo aliquod ani
mal non est. 78) Socrates videt non hominenu posito quod simul equum et hominem
cideat. 79) chimaera est non homo. so) Nullus non homo est grammaticus. 81) Non
homo est commane praedicabile de omni homine 82) Nemo est commune praedicabile
de omni homine. 83) Non homo est com-ertibile cum hoc communi „homo“. S4) Nihil
est m'hil. 85) Ex nihilo nihil fit. 86) Nihil et ohimaera sunt fratres. 87) Nihit est,
si aliquid est. 88) Si nihil est, aliquid esl. 89) Si tu sei‘s, quod nihil scis, ta nihil
scis. 90) Nihil est uerum nisi in hoc instanti 91) Nullus homo est nullum animal.
92) Nullum caput habens est aliquod caput habens. 93) Nullo homine currente tu es
asinus. 94) Neatrum oculum habendo tu potes uidere (s. Abschn. XVlI‚ Anm. 249).
95) Ad nullum hominem currere sequitur omnem hominem currere. 96) Ad omnem
.‚4
86 XX. Albert v. Sachsen.
involvirt ist, so dass sie als emponibilia auftreten, nemlich vorerst die
Exclusiv-aafi) und die Exceptiv-Ausdrücke337), dann die Conjunction „si“,
welche allerdings hier an einer möglichst unpassenden Stelle eingereiht
und zugleich in sinnlosester Weise verwerthet ist338); hierauf aber wird
hominem currere sequitur omnem hominem currere 97) Nullum hominem currere se
quitur ad aliquem hominem eurrere. 98) Nullus huma est, si aliquis homo est.
99) Nallus potest scire, quod aliquis potest scire 100) Socrates potest scire, quod
deus non potest scire. 101) Nallum animala dum dormit, vigilat.
336) Sophismata circa dictiones ezelusiuasz um Tantum Socrates cale/itv posito
quod Socrates cale/tat et nihil aliud a Socrate, quod non sit pars eius 103) Tantum
unum est (d. h. omne ens est unum ms, ergo tantum unum est u. s. w.). 104) Tan
tum unus homo est homo. 105) routum animal est homo. 106) Tantam‘ Socrates scit
septem artes liberales, posito quod Plato soiat tres et cicero quatuorl et quod non
sint nisi isli/ tres homineS. 107) Tantum alter istorum ourrit, posito quod Socrates et
Plato eurrant et nulla alia. 108) Tanlum Socrates videt se. 109) Tantum uerum op
ponitur falso. 110) Tantum calidum eontrariatur frigido. 111) Socrates tantum est
asinus 112) Non tantum ohimaera currit. 113) Socrates scitv tantum tres homines
eurrere, posito quod sero homines eurrantl et de tribus Socrates sciat, quod eurrunL
114) Possibile esty Socratem videre tantum omnem hominem non videntem se, posito
quod tres sint homines non videntes se, et omnes alii videant se. 115) Tanlum pater
est, ergo non tantum pater est. 116) Homo currity ergo tantum homo movetur.
117) Tantum homo currit‚ ergo tantum animal ourrit. 118) tantum deum esse deum,
est verum. 119) Ad solum Socratem currere sequitur hominem currere. 120) Solus
Socrates incipit eurrerel posito quod Socrates et multi alii cueurrerunt ante, sed
omnes alii a Socratc nunc eessent currere 121) Solus Socrates est albus vel nigera
posito quod multi alii sint nigri. 122) Solus Socrates est albus et Plato est alln'or,
posito quod nullus alius sit albus. 123) Solis tribus sola duo sunt pauciora. 124) So
lum genitivum praeeedit salus nominatious.
337) Saphismata ex parte dietionum ezeeptiearumr 125) omnis homo videt om
nem hominem praeter Socratem 126) Decem praeter quinque sunt quinque. 127) Quae
libet deeem praeter quinque sunt quinque. 128) omnis homo videt omnem hominem
praeter se. 129) omnis homo praeter Socratem ea'vcipitur, posito quod non sint nisi
tres homines et solus Socrates ourrat. 130) Quodlibet enuntiabile prolatum praeter
unum est uerum ‚ posito quod sint nonnisi tres propositioness „Deus est“, „Homo est
animal“, „Ouodlibet prolatam praeter unum est vorum“. 131) omne enuntiabile praeter
verum est falsum. 132) Socrates bis vidit omnem hominem praeter Platonem, posito
quod semel viderit omnem hominem et alia vice omnem hominem praeter Platonem.
133) Omne animal est irrationale praeter hominem 134) omnis homo praeter istos
fert lapideml posito quod quilibet homo ferat lapidem et Socrates et Plato ferant si
mul unum lapidem 135) Nullus homo legit Parisiis, nisi ipse sit asinus
338) Sophismata difficultatem habentia oirea dictionem „si“: 136) Si nullum
tempus est, aliquod tempus est. 137) Si tu es ubiquei tu non es ubique (d. h. si es
ubiquey es in ista domo1 et si es in ista doma, non es in alia domo u. s. w.).
138) Si tu sei's, lc esse lapidem‚ tu non scis, te esse lapidem (d. h. si es Iapis,
nihil scis u. s. w.). 139) Socrates dicit verant, si solus Plato loquitur, posito quod
Socrates solum dicat Platonem loqui. 140) Si Socrates fingit, se esse hypocrita-m, So
orates non esthypoerita 141) Si Socrates seit, se errarey ipse errat. 142) Si Socrales
dicit verums Socrates dicit falsuml posito quod dicat istam „Socrales dicit falsum“
et nullam aliam. 143) Si omnis substantia est ens, omne non ens est non substantia
144) Si nullum A est B, omne non B est non A. 145) Si Socrates non est homo
et non est non homo, Socrates non est. 146) Si omnis homo animal non est, et omnis
homo substantia non est. aliqua substantia animal non est. 147) Si omney quod non
est A, est B, et nullum C est A, omne C est B. 148) Si animal est Socrates, et
homo est Sonrates, homo est animal 149) Si amnis propositio est omnis propositio.
est vera 150) Si nulla substantia est, nullum ens est. 151) Si Socrates est, si Plato
esl‚ homo est asinus. 152) Si albedo inest homim', homo est albus. 153) Si A est B,
non B est non A. 154) Si iustitia est virtus, iniustitia est vitium 155) Si videns est
l
xx. Albert v. Sachsen. 87
der Faden der exponiblen Ausdrücke wieder aufgenommen, indem zuerst
„dilferl“ und „aliud“339)‚ dann die Comparative und Superlative mit
Einschluss der Conjunction „sieul“34°), hierauf Verba, welche an sich
einen negativen Sinn involviren 3‘11), und zuletzt noch „irwipil“ und
„desinll“ folgen 342). Die dritte Hauptgruppe betritl‘t Verba, aus welchen
sensalum, caecum est insensatum 156) Si duplum est multiplez, subduplum est sub
multiplex. 157) Si album est caloratunn magis album est magis colaratum. 158) Si
aliqua propositio est fatsior ista „Deus est deus“, tunc ista est falsa „Deus est
deus“. 159) Si albedo addita corpori facit ipsum album, albedo est alba. 160) Si
A et B adduntur ad C, et A reddit c magis bonuml quam B reddat ipsumg tunc A
est magis bonum, quam B. 161) Si Aethiops est albus secundum denles, Aethiops est
albus. (Es springt in die Augen‚ wie einfältig es sei, die logische Ursache dieser
sämmllichen Sophismen in der Conjunction „si“ zu erblicken.)
339) Sophismala de ndi/fertu et „non idern“ cl „aliud“: 162) Socrates differt
ab animali. 163) omnis homo dil/ert ab hamine. 164) Socrates non differt nisi ab
asino. 165) Nihil non idem animali est homo. 166) Socrates non est aliudy quam .
homo, et aliud, quam animal -
340) De comparativo et superlativo et de „sicut“: 167) Socrates est fortior tta
mine, posito quod sint tres homines et Socrates sit fortior Platone et cicero fortior
Socrale. 168) Animal, quod est debilius musea, est fortius omni animalil posito quod
sint duo animaliaj so. A et B‚ el A sit aliqualiler forte, minus tamen forte quam B,
et B aliqualiter fortel tamen minus quam musca. 169) Sol est maior, quam aliqua
stella 170) Deeem sunt generatissima (der Einwand dagegen ist, dass der Super—
lativ als solcher nur Einem zukommen könne). 171) Socrates est ita sapiens sicut
aliquis homo, posito quod sint tres homines, et Plato sit aequaliter sapiens cum So
crate et Socrates minus sapiens Cicerone. 172) Socrates est ita sapiens sicut omnis
homo. posito quod etc. (d. h. wie so eben). 173) Socrates erit ita magnusy sicut
Plato erit magnusl posito quod nunc sunt neque magni et aequatiter augeantur usque
ad aliquod instans.
341) De verbis includentibus negationems 174) Materia caret forma. 175) Anima
intellectiua quiescitv posito quod sit tota in toto homine, et quod pes hominis quiescat
et manus moveatur 176) Socrates ignorat aliquam propositionem (z. B. aus der Geo
metrie); hoc non obstante scit multas alias; ergo non ignorat aliquam 177) igno
rato motu ignoratur natura 178) lnzmediatac sunt partes conlinui.
342) Sophismata de verbis „incipil“: 179) Homo incipit esse albus, quando
nullus homo incipit csse albuss posita quod unus fuerit albus et erita ceteri fuerunt
et sunt et erunt nigri 180) Socrates incipit esse colonatusq posito quod fuerit niger
et nunc incipiat esse albus. 1S1j Deus incipit esse in instanli. 182) Socrates incipit
esse homo, postquam fuit homo. 183) Socrates incipit esse, si est et non fuit.
184) Socrates et Plato incipiunt esse, posito quod Socrates prius fuit. 185) lam
incipit esse omne, quod est. 186) Socrates incipit esse alter illorum, posita quod
Socrates prius fuit et Plato nunc est. 187) Album incipit esse Socrates. 188) Equum
Platonis Socrates incipit equitarea posito quod faciant convenientiam. quod equus
Socratis sit Platonis et e canoerso. 189) Socrales incipit scire omnem propositionemj
posito quod sint tantum tres propositiones, et duas prius sciverit et tertium de novo
sciat. 190) Soerales incipit scire tres propositionesl posito etc. (d. h. wie so eben).
191) Unam propositionem Socrates incipit scire. 192) Socrates incipit scire plura,
quam Plato, posito quod Socrates sciat duas et addiscat duasj et Plato sciat tres et
addiscat duas. 193) Socrates incipit scire plura, quam incipit scire. 194) Ouod est
calidumy incipiet esse frigidum 195) Calidissimum incipit esse frigidum 196) cui
libet homini similis esse desinit Plato, posito quod nunc Plato desinot esse. 197) So
crates desinit esse similis Platonipv posito quod uterque transmutetur in nigredinem
198) A et B desinunt esse taliaa qualia ipsa sunty posito quod sint contraria con
tingentia. 199) Socrates desinit esse albissimus hominum, posito quod nascetur Plato
albior eo. 200) A desinit esse non desincndo esse, posito quod A sit instans. 201) So
orates est alln'or, quam Plato incipiat esse albus. 202) Socrates est albz'or, quam Plato
88 XX. Albert v. Sachsen;
irgend eine syllogistische Schwierigkeit sich ergehen kann, insoferne die
selben entweder in Folge ihres grammatischen Tempus dem Gebiete der
ampliatio anheimfallen 3“3), oder in sich selbst eine Modalität der Mög
lichkeit, Nothwendigkeit u. dgl. enthalten 3“4), oder als termini officia
biles (vgl. ob. Anm. 310) eine Denk-Function ausdrücken 345). Endlich
die letzte Gruppe enthält Urtheile, welche nur nach dem sensus com
positas (vgl. ob. Anm. 269) als modale bezeichnet werden können 346).
immediate post erit albus 203) Socrates incipit esse albiorl quam Plato incipit esse
albus. 204) Socrates immediate prius erit senior. quam Plato immediate post. 205) So
crates prius incepit habere esse, quam incepit habere fuisse. 206) Spatium incipit
esse pertransitnm. 207) Spatium ineipiel esse pertransilum 208) Socrates incipiet
pertransivisse spatium 209) corpus incipiet esse bipedalc, posito quod augeatur con
tinue. 210) A et sua medietas B simul desinunt esse. 211) A simul incipiet esse
album et nigrum 212) A incipit esse super B. posito quod sit aliquod spatium per
transeundum ab A mobili1 cuius prima pars sit B.
343) Tertia pars in qua ponenda sunt sophismata difficultatem habentia
ex eo, quod in eis ponitur verbum proeteriti vel futuri vel ex eo . quod copula ver
balis est modificata aliquo modo .' 213) Aliquis homo generabitun 214) Aliquis homo
est mortuus 215) Omnis senex es! moriturus. 216) Senez erit puer (d. h. qui erit
senex. erit puerq ergo senem erit puer u. s. w.). 217) iustus damnabitur iuste. pasita
quod Socrates iam sit iustus et cras furetur equum et post suspendatur. 218) lusle
damnabitur iustus. 219) Album erit nigrum 220) beus erit cras. 221) Deus in
uquolibet instanti erit non existens 222) Adam et Noa fuernnL 223) Helene peperit
decem filios, posito quod successive peperit. 224) omnis homo fuit in ista domo,
posito quod non fuerunt nisi tres homines et isti fuerunt in illa domo successive
225) omnis homo fuit in ista domo, pasita quod ante domum nulli homines [her-um,
et, quando domus fuity non nisi tres homines fuerunt et illi tunc fuerunt in ista
domo, et postea multi sunt generali qui nunquam ibi fuerunt. 226) Album fuit dis
putaturum. posito quod Socrates fuit albus et non est nec erit amplius albusl et
quod sit disputaturus et non disputat nec disputavit.
344) De copula verbali determinata aliquamodoz 227) Non scribentem possibile
est scribere. 228) omnis homo potest esse asinus. posito quod nihil currat nisi asi
nus. 229) Omnis gradus zodiaci potest esse super nostrum horizontenn 230) In omnes
partes continuam polest esse divisum. 231) impossibile possibile est esse verum.
232) Socrates potest scire ptura. quam seil, posito quod sciat duas propositiones et
cras sciat tres. 233) Socrates tantum pondus potest portare. quantum polest portare
234) omnis homo de necessitate est animal. 235) omne creans de necessitate est
deus. 236) Omne, quod es!‚ quando estl necesse est.esse. 237) Si Socrates sanft,
necessario movetur. 238) Si Socrates necessario est mortuuss Socrates est vivus (d.
h. si mortuus est. est aliqualisg ergo est. ergo vivus est u. s. w.). 239) (’himaeram
necesse est esse chimaeram. 240) Equum contingit non esse hominem 241) 0mnc‚
quod contingit esse, es! ens. 242) Omnem hominem contingit currere. 243) Ex veris
impossibile est sequi falsum
345) De verbis uscirey eredere, apparere“ et similibusr 244) A Socrales scit
esse verumy posito quod A sit illa propositio „Deus es!“‚ et quod hoc lateat Socra
tem. 245) A Socrates scit esse A, posito etc. (d. h. wie so eben). 246) Socrates
patrem suum credit asinuma posito quod pater Socratis induat se pelle asinina etc.
247) Socrates apparet esse aliud ab illae quod est. posito etc. (wie so eben).
346) ouarta pars , in qua ponenda sunt vsophismata dif/icultatem habentia
ex hoc, quod aliquis modorum est determinatio totius propositionisz 248) Neccsse
non esty hominem esse risibilcm (nemlich: „Deum esse“ non est „Hominem esse ri
sillilem“; deum esse est necesseg ergo necesse non es!‚ hominem esse risibilem. Sic
arguitur in Ferio). 249) Nullum necessarium est. hominem currere. 250) omne corpus
non esse hie, es! possibile. 251) Conh'ngens es! ad u!rumlibe!‚ nullum hominem esse
Socralem. 252) omne animal esse hominemi est impossibile 253) impossibile est.
aliud quam asinum te genuisse (auch diess wird folgendermassen erwiesen: Lapidem
XX. Hentisberus. 89
In der gleichen neueren Richtung bethätigte sich l-Ientisberus
(von Autoren des 15. Jahrhunderts öfters auch Tysberns genannt,
gestorben um d..l. 1380), von welchem wir eine kleine Schrift De sensu
composita et diviso und zwei Bearbeitungen des Gebietes der Sophismen
besitzen auy ln der ersteren zieht er die Unterscheidung des sensus
divisus und compositas völlig in den Dienst der Obligatoria, da aus
Verwechslung jener beiden Formen der modalen Urtheile häufig Schwie
rigkeiten für die Disputation erwachsen können, zumal da auch Vieles
auf die Supposition der in solchen Urtheilen vorkommenden ampliativen
Verba ankomme 348); und in solcher Absicht führt er neun Fälle oder
Arten modaler Urtheile an, in welchen eine besondere Vorsicht geboten
sei 349). Betreffs der lnsolubilia aber weist er zunächst auf das Vor
handensein verschiedener grundsätzlicher Ansichten hin, indem die Einen
annehmen, dass im lnsolubile wirklich contradictorische Gegensätze zu
esse hominem est aliad, quam, asimtm te genuisse ,' lapidem esse hominem, est im-v
possibileg ergo impossibile est aliud quam asinum te genuissej. 254) lmpossibite
non est, hominem esse asinum (ähnlich). _
347) Was wir von Hentisberns besitzen, ist zusammen gedruckt mit dem
Titelblatte: tractatus gulielmi fleulisheri de sensu composita et divisa liequlae eius
dem cum sophismatibus. Declaratio qaetani supra easdem lfrcposilio [Caictnni de
Thienis] litteralis supra tractatus [flentisberi] de tribus [d. h. de tribus praedicanientisq
in quibus contingit motum fieri]. Ounestio messini de motu localium eum ezpletione
gaetani. Scriptum supra eodem angeli de fosambruno. bernardi torni annotata supra
eodem. Simon de lendenaria supra sez sophismata [Ileritisberi]. Tractatus hentisberi
de veritate el falsitate propositionist conclusiones eiusdem Am SchL Venetiis per
Bonetum Locatetlum 1494. fol. (Von den „Corielusiones“ findet sich unter dem
Titel Probatianes conclusionum ein älterer Druck, Pavia 1483. fol., sowie der
Commentar des Cajetanus de Thienis zu den Sophismata. — nicht aber der Text
derselben »—‚ schon 1483 in Venedig fol. gedruckt wurde; hingegen die Schrift
De sensu composita et divisa ist mit dem Commentare des Bened. Victorius wieder
gedruckt Bonon. 1504. 4.)
348) D. sens. comp. et div.‚ f. 2 r. A: Arguendo a sensu composita ad sen
sum divisum et e converso frequenter fattit consequentia. l/nde non est aliqua
mutela, qua contingit frequentius et facilius fallere1 quia multae sunt fallaciaeq
quae reducantur ad divisionem et compositionenu unde est diligenter intelligendunii
quomodo sit sensus compositas et divisus; et frequenter sunt isti dua sensus
similes multum secundum vocem et quoad intellectum omnino impertinentes et quoad
formam arquerultl Novem modis accidit diversitas companeudi et dinidendi.
(B) ouando aliquis madorum invenitur in aliqua propositione absque alio rela
tivo implicativo sequenti, tunc est sensus divisus. et tunc tenetur illud verbum amplia
tivum- in tati propositione personaliterj sed quando tate verbum vel suas modus
totaliter praecedit in aliqua propositione. tunc est sensus compositas et significat
identitutem instantaneam respectu propositionis sequentist et tunc tenetur talis terminus
ompliativus impersonatiter.
349) Nemlich zu jenen neun Arten werden gerechnet: 1) mediante verbo am
pliativo .‚possum“ vel quocunque simili, ul „concenit , verum. possibites impossibile,
contingens“; 2) mediaute termino haben/r vim confundendiy ut „requiro, indigro,
pracsupporio, incipio‚ desidera ‚ cupio, voto1 teneoi debeo, neocssarium, in aeternum
immediate"; 3) mediante termino relativo „qui, qualiscunque, quidquid etc“: 4) me
diante termino quandoque categorematice sumpto quandoque syncategorematicev ut „in
finitusl totes“; 5) mediante copula „et“; 6) mediante determinatione „im“ vel „sinnt“;
7) mediante disiunclione „vel“; 8) mediantibus terminis verbalibus actum voluntatis
sine intellectus significantihusl ut „seio‚- haesitoy oredo, uolo, desidcro, appelo“;
9) mediante termino accidentali posito a parte subiecti respectu verbi de praeterita
vel de futura
æ
90 ‘ xx. Hentisberus.
r
l
gleich falsch sein können (—— vielleicht die Ansicht eines gewissen Suisset,
vgl. auch Marsilius, unten Anm; 425 ——), Andere hingegen dem lnsolu
bile die Existenz-Berechtigung als Urtheil absprechen (s. Buridan, ob.
Anm. 146, und Pseudo-Occam, Anm. 172, wozu vielleicht ein gewisser
Dumbleton kommt), wieder Andere aber den Standpunkt vertreten , dass
jedes Insolubile in sich die Möglichkeit des Wabrseins und des Unwahr
seins trage (diess streift doch nahe an den Sachsen Albert, s. ob. Anm. 308,
wenn auch vielleicht ein gewisser Clienton das Gleiche annahm), endlich
aber noch eine vierte Meinung dahin geht, dass ein „simplioiter insolu
bile“ überhaupt nicht möglich sei, da bei den üblichen'Beispielen that
sächlich die' Bedingungen, durch welche ein Urtheil wirklich unlösbar
wäre, nie vorliegen 350). Diese letztere Ansicht macht nun Hentisberus
zu der seinigen, insoferne bei sog. unlösbaren Sätzen in keinem Falle
(also auch nicht, wenn es sich um c0pulative oder disjunctive Urtheile
handelt) von einer schlechthin genauen Uebereinstimmung der significatio
» mit dem objectiven Thatbestande eine Bede sein könne, wornach wir uns
so ziemlich bei jenem Vorbehalte des „aliqualiter“ befinden, welchen
bereits Albert (a. a. 0.) gemacht hatte 351). Zur näheren Begründung
350) De insol, f. 4 v. A: Scn'bit una opinioy quod in insolubilibus satis est
possibitej quod duo contradictoria sint simul falsa; unum enim significat onmino,
sicut non est, et ideo sequitur, quod ipsum sit falsum. et aliad, quamuis signincet
praecise, sicut est, tamen se ipsum falsificat, quare non poterit esse verum. Est
autem alia opinio, quod in insolubilibus non est uerum conlradictorium aliquod
neque falsum. eo quod nullum insolubile est propositio Tertia autem opinio
tenet hanc conclusionemj quodlibet insolubile verum vel falsum esse, nullum
tamen insolubile rerum esse neque aliquod falsum. . quod nullus est casus possibilisl qui aliquod simpliciteQruarintsaoluobpiilneio qsutaaltiutiet,rcunque
includat; unde non est iste casus possibilisl quod haec propositio „falsum est“ vel
aliqua talis sit onmis propositio, et quod illa praecise significct, quod falsum est.
Cajetanus de Tliienis bemerkt hiezu in seinem Commentarc, f. 7 v. A: Prima harum
positionum est suz'sset, secunda ponitur a dutmentoney tertia est ricardi clientonis in
sophismatibus suis. Nun aber besitzen wir allerdings von einem gewissen Richard
Suiseth (Notizen über ihn s. bei Jac. Brucker, Hist. erit. phil. Ill, p. 850 ff.)
einige Traetate physikMisch-mathematischen Inhaltes (unter dem Titel „Caloulalor“
gedruckt Venetiis 1520. fol.), aber keine logische Schrift, vgl. jedoch auch folg.
Abschn., Anm. 39; der hier genannte Dulmenton ist wohl identisch mit dem bei
Pilseus (p. 414, ad ann. 1320; vgl. jedoch Abschn. XIV, Anm. 524) erwähnten
Johannes Dumbleton; ein Clienton hingegen ist uns gänzlich unbekannt.
351) Ebend. f. 4 v. B: Contra tres primas opiniones arguitur primo caniunctim,
deinde contra singulas ouartam inter alias reputo sustineudam; eam vero non
in totum satis/acere assero, existimo tarnen, ipsam inter omnes magis esse
propinquum veritati. (f. 6 r. B) casus de insolubili est ilIe, in quo fit mentio
de aliqua propositionel quae si cum eodem casu signi/icet praeoise, sicat verba illius
communiter praetendunt. ad eam esse veram sequitur eam esse falsum et e converso.
Propositio insolubilis est. de qua fit mentio in casu insolubili (v. A) Si
ponatur casus de insolubili et cum hoc supponaturl quod illud insolubile praecise
signi/tecti sicut termini istius communiter praetenduntl casus iste nullatenus admittu
tur. Si fiat casus de insolubili et cum hoc supponatun quod illud insolubile
significeta sicut termini ipsius praetendunty non tamen sic praecise, admisso isto casu
concedendum est illud insolubilel et ncgandum est, illud esse verum. (B)
Si fiat casus de insolubili et cum hoc supponatury illud insolubile significare copula
tive praeeise, sicut praetendunt verba illius ‚ . . . . .. si oppositum illius copulati non
possit stare cum toto casu, negandus est casus. . Si fial casus de insolubili et
v
xx. Heutisberus. 91
und Durchführung dieses Staudpunktes wird dann zunächst in mehreren
Beispielen auf scire und den Gegensatz, in welchem es zu dubitare steht,
hingewieseuam), sodann auf die relativen Termini,'bei welchenunter
verschiedenen Ansichten jene _den Vorzug verdiene, dass die Bezeichnung
solcher Begriffe durch ihre Rückbeziehung einigermassen restringirt
werde 353); hierauf folgt in gleicher Tendenz die Exp0sition der Begriffe
„incipt't“ und „destnit“354), sowie der Hinweis auf die Verschiedenheit
der Bedeutung des „maximum“ und „minimum“, je nachdem die Fähig
keit, auf welche sie bezogen werden, eine active oder eine passive istas-rm
cum hoc supponatur, quod illud insolubilc significet praecise distanctive, sicut verba
praetendant, nisi illud disiunctum cum illo insolubili possit stare cum toto isto
casu, non est casus adnit'ltcndus. (f. 7 r. A) Tanquam pro fundamento dictum
est, quod non est possibilel quod aliqua propositio insolubilis signi/icetpraecisei sicut
verba illius communiter praetendunt, cum tolo casu eiusdem insolubilis. i
352) C. 2, f. 12 v. A: Scire sive dicatur proprie sive communiter, nihil scitur
ab aliquo, quod eidem est dubium Hierüber nun folgen Sophismen: 1) Ponatur,
quod tu scias, quid sit verum istorum demonstratis istis contradictoriis tibi dubiis
‚.ch sedet“ et „Nullus rez redet“, sic quod scias, quod1 quodcunque istorum sit A,
ipsum sit verum, nescias tarnen, quid istorum sit A. 2) Ponatur, quod tu scias, quod
hoc sit hoc, demonstrata Socrate, et nescias, quod hoc sit Socrates. 3) Ponatur, quod
seias, quod hoc sit Socrates vel Plato, nescias tarnen, an hoc sit Socrates, nec scz'as,
an hoc sit Plato. 4) Sint A, B, c tres propositiones, quarum A et B sint scitae a
Ic, et e sit tibi dubiaa et nescias, quac illarum sit A vel B. Ad haec omnia
generaliter respondi-tum quod nullum eorum probatur (diess wird sodann in weit—
schweifigster Casuistik näher erwiesen).
353) C. 3, f. 20 r. A: In terminis relativis sophismata multa concurrunt, ad
quae solvcnda diversi diversa principia sibi formant. Dicunl enim aliqui, quod rela
tivum convertitur cum suo antecedente simpliciter tam quoad rem significatam quam
quoad modum suppanendi; hi concedunt istas copulativas „Asinus est animal, et illud
est honio“ etc. .. Ponunt autem alii, quod rclativum convertitur cum suo antece
dentez non tanzen simpliciter, sed prout ipsum respectum habuerit ad praedicatum aut
etiam ad subiectum; unde dicunt istiy quod illa copulativa est impossibilis. Se
quitur tertia apiuio, quam prae ceteris reputo sustinendam, sc. quod omne rclativum
quodammodo significat z'llud, quod suum antecedensl sed discretius seu minus confusc,
prout est relatum ad illud; unde neganda est copulativa „Aliquid est, et quodlibet
cst illud“, et aliae huiusmodi
354) C. 4, f. 23 v. A: lnciperc dupliciter solet exponit sc. per positionem de
praesenti et remotionem de praeterito, ul quod in praesenti instanti est et immediate
ante instans, quod est praesens, non fuil; aut per remotioncm de praesenti et posi
tionern de futuro. Desincre etiam dupliciter potest intelligi, se. vel per remo
tioncm de praesenti et positionem de praeterilo, . . . . . .. vel per positionem de prae
senti et remotionem de futuro. . . . . . .. Oualitereunque autem intelligitur uuum ael
aliad, qualecunque incipiet aliquid esse vel desincta ipsum in aliquo instanti incipiet
cel desinet esse tale (es folgt nun eine langathmige Widerlegung aller erdenklichen
Einwände).
355) C. 5, f.. 29 v. A: De maximo et minimo circa finem seu terminum tam
activae potentiae quam passioae dicisioncs fieri solenl, quae difficullalem respondendi
frequenter ingcrunt. despectu termini seu finis potentiae activae per a/‘fimmtio—
ncm de maximo et negationem de minimo disiunclive est divisio cuilibet assignanda;
quoad potentiam vero passivam constat e versa vice penitus dicis-ionem dandam esse.
In potentia enim Socratis activa, cum ipsa finita ['uerit, erit dare mazeimum,
quod Socrates suf/icit portare, aut minimuma quod non. Sed potentia Socratis
passiva, cuiusmodi est virtus nisten, c converso se habet, quia non est dare mazi
mum, quod Socrates potest eidere, vel minimuml quod non potest, sed maztnrum,
quod videre non potest, rel ntinimurn, quad potest (auch diess wird ausführlichst
durch gleiches Verfahren erwiesen).
92 xx. Hentisberus.
und endlich eine nähere Betrachtung der drei Kategorien, unter welche
der Begriff der Veränderung oder Bewegung fallen kann, nemlich der
Quantität, der Qualität und des Ortes356). Hierauf bespricht und löst
Hentisberus in grösster Ausführlichkeit noch 87 Sophismen, nemlich zu
nächst 32 allgemeinerer Natur, unter welchen die Mehrzahl bereits
von Albert behandelt worden war 357); sodann aber gruppirt er
die übrigen nach den so eben erwähnten Gesichtspunkten, d. h.
er führt zuerst solche vor, welche sich um Relative drehen 358), dann
mehrere betreffs „incipit vel desinit“ 359), hierauf über scire und dubi
356) c. 6, f. 37 r. A: Trio sunt praedieamenta vel general in quibus contingit
motum fieri propriumg mutatur enim localiterl quantitativey vel qualitative, quodlihet,
quod movetur. Die weitschweifige Erörterung. welche an sich den Gebieten der
Mechanik und der Naturwissenschaft angehört‚ dreht sich hauptsächlich um den
Unterschied zwischen gleichartiger und ungleichar'tigzer Bewegung (uniformitrr — tii/ror
miter), sowie um die Frage, inwieweit jeder Theil eines Ganzen an der Bewegung
des Ganzen participire. Der Zweck aber dieser Bewegungs-Lehre liegt nur in der
Lösung jener einfältigen Sophismen, wie wir sie schon oben (Anm. 333 f.) bei
dem Sachsen Albert trafen und hier unten wieder trefl‘en werden (Anm. 362). ‚
357) Unter den 32 Sophismen (f. 77 v. —- 171 r. u. f. 183 v. — 188 v.)
sind nur zwölf neu; nemlich: 1) ist das gleiche Thema wie bei Albert Nummer 1.
2) Omne eoloratum es! (dumme Spielerei, da ‚.‚eoloratum" sowohl Prädicat als auch
Theil des Subjects sein kann). 3) Omnis homo es! totum in quantitate 4) gleich
mit Albert 104. 5) = Alb. 21. 6) Anima antichristi necessario erit. 7) = Alb. 10.
8) = A. 39. 9) = A. 94. 10) quilibet homo morieturl quando unus solus homo
morietur. 11) Tu es quodlibet vel di/ferens a quotibet. 12) = A. 41. 13) = A. 42.
14) omnis homo est animal et e eorwerso. 15) Bis duo sunt tria (beruht darauf,
dass in A B C bis duaa nemlich A B und B C enthalten seieni). 16) = A. 17.
17) =-= A. 4. 18) = A. 53. 19) = A. 64. 20) = A. 65. 21) Tu scisv quidquid
seis. 22) Quedlibe! aliquorum animalium est non homo. 23) = A. 8. 24) = A. 3.
25) = A. 15. 26) = A. 2. 27) = A. 45. 28) = A. 226. 29) = A. 221.
30) Socrates decipitury nisi ipse decipiatun 31) Neeesse est. aliquid condensari. si
aliquid rarefiat. 32) impossibile est. aliquid ea!efieri‚ nisi aliquid frige/iat. Zuletzt
folgt noch in der Ausdehnung einer kleinen Monographie eine wiederholte Casuistik
(f. 183 v.) über das Thema 7, welches bei Albert gleichfalls zweimal (10 u. 36)
besprochen gewesen war. ‚
358) f. 188 v. A: 33) Infinitae sunt partes Socratis aequales non communi
canles, quarum nulla est pars Socratis. 34) Si capio propositiones „Rex sedi-tu et
„Nullas rere sede!“ e! „Tu slas“ et „Ta non s!as“‚ omnia eompessibilia istorum
sunt, e! illa nec sunt finita nec infinita 35) omnes homines similes curruntv et
nullus iltorum movetur. 36) Promitlo tibi denarium. quem tibi non promitto. 37) ln
cipit esse instans, quod post hoc incipiet esse. 38) ist gleich mit Albert 206.
39) incipit aliquis punctus moverz', qui per tempus terminatum ad hoc praesens
instans quiescet 40) lncipit aliqua pars assimilariy quae non desinit esse dissimilis
assimilanti. 41) Aliqua propositio est veraa cuius contradictoria est vera.
359) f. 189 r. B: 42) Una propositio est quaelibet propositio, quam Socrates
desinit seire, et tamen Socrates desinit scire decem propositiones. 43) Socrates velo
cius incipit moverit quam ipsemet incipit moveri 44) Socrates et Plato in inhnituni
tarde incipiunt moveri, et tamen Socrates in infinitum tardius incipit moverit quam
Plato. 45) ln iniinitum velociter incipit quilibet illorum punctorum maceri, quorum
iam incipit aliquis in infinitum tarde moveri 46) Nihil es! in duplo albius alio.
47) Socrates desinit uidere omnes partes continuiy et tamen nullam partem desinit
videre. 48) Socrates erit tantusl sicut erit Plato ‚ et tamen nee incipit nec incipiat
esse tantus 49) immediate ante erit Socrates tantus sicut erit immediate ante Plato,
et tamen immediate ante non erunt ambo aequalis 50) = Alb. 204. 51) Socrates
continue augebitur per totum horam, et tamen desinet augeri ante finem illius horae.
52) Socrates desinit augmentari per tempus, antequam desinat augmentari. 53) Nun
xx. Hentisberus. Nieolaus v. Oresme. 93
tare 360), über maæimum und minimumßfii), und zuletzt einige be
züglich des Begrill'es der Bewegung362). v
Eine vereinzelte Notiz ist uns gelegentlich über Nicolaus. von
Oresme (gest. i. J. 1382) überliefert, welcher allerdings in seiner
ganzen Thätigkeit dem Gebiete der Theologie angehört, aber auch dort
stets als Vertreter der sog. nominalistischen Richtung bezeichnet wird.
Derselbe nemlich steigerte (l‘eeam’s Unterscheidung des complexum und
incomplexum (s. vor. Abschn., Anm. 752 Il‘.) dahin, dass bei letzterem
überhaupt ein lortschreitendes Erzeugen der Gedanken nicht möglich sei,
da alles discursive Denken ausschliesslich in complexa sich bewege 363),
eine Auffassung, in welcher wir nur eine sehr berechtigte Consequenz
quam erit ita, quod Socrates incipit esse maiora quam est Plato, et tamen Socrates
incipiet esse molar, quam Plato. 54) Punctus pertransit lineam priusi quam illa erit
pertransita. 55) Punctus incipit et desinit pcrtransire partem tineael et tamen nec
est nec fuit nec crit pertransiens aliquam partem. 56) Atiquando erit ila, quod So—
crates incipit esse maiori quam Plato, et tamen Socrates nunquam incipiet esse
maiori quam Plato.
360) l'. 191 v.A: 57) A est scitum a te et idem est tibi dubium, supposilo, quod
A sit altera istarum „Deus est“ et „Homo est aslnus”. 58) A scis esse verum1 et
tamen nullum A scis esse verum. 59) A scis esse idem sibi ipsi, et tamen A nescis
esse idem sibi ipsi. 60) Apparet tibir quod lioc sit nigrumq et tamen hoc non
apparet tibi nigrum, supposito, quod oculi incipiant tibi caligiaari 61) Tu dubitas,
le sclre, regem esse Landom's. 62) Tu scis, aliquam propositioncm esse verumy et
tamen quaelibet propositio est tibi dubia. 63) Haee propositio est tibi dubia „um;
est homo“, et tamen non dubitasl an hoc est homo.
361) f. 194 r. A: 64) Nun daturmaximum, quod Socrates sufficil portare. 65) Non
datur mazimum, per quod antichristus potest esse futurus. 66) Non datur inten
sissimus gradus, quem habet calidunL 67) Non datur remissus gradus, quem non
habet calidum 68) batur mazlmum, quod Socrates non potest videre. 69) Non
datur minimuml quod Socrates potest videre. 70) batur maximum aetivum, a quo
passivum non potest pati 71) Non datur minimum activurm a quo passivam potest
pati. 72) Non datur minimum, quod non quodlibet fortius Socrate suf/icit portare
73) batur maxima quantitasy quae poterit pertransiri in lzora. 74) batur maxima
distant/lal quae uni/ormitcr possit pertransiri. 75) Non datur minima distantiai quae
uniformiter non poterit pertransiri. 76) Non datur primum instansi in quo A poterit
tangere B. 77) Non datur primum instans-l in quo tu poteris esse. 78) Non dalur
maxima pars magm'tudinls, quae rare/lt. 79) Non datur minima pars magnitudinisv
quae non rure/it. 80) Non datur maxima resistentia di/formisl cuius aliquam partem
sufficit A dividere. 81) Noa datur minima potentiav quae suf/icit portare A. 82) Non
datur maxima potentia1 quae non suffielt portare A.
362) f. 198 r. B: 83) Est motus uni/armis quoad tempus et iii/formis quoad
subiectum 84) Est motus cli/formis quoad tempus et uni/armis quoad subiectum
es) Mobile movetur continue turdius, et tamen quilibet punctus eius intendit motum
suunL 86) Mobile continue velocius moveturl et tamen quilibet punctus remittit
motum suum. 87) folum in motu circulari non movetur ita larde, sicut aliqua eius
pars (weil der Mittelpunkt ruht). ln ähnlicher Weise folgen noch etliche Spie
lereien über augmentatio und über alteralio.
363) Bricot, Quaest. s. Anal. post. — s. Abschn. XXll, Anm. 124 — (im 3.
Nolandum zur 1. Quaestio): Fall quaedam opinioy quae attribuitur Nie/tolao 0resme,
tenens, nullam notitiam incompleæam posse ex altera generari. Ouod probat sic :
nunquam aliqua nolitia potest ex alia generari nisi per discursnmg sed discursus non
‚ est nisi complezorurng igitur una nolitia incomplerca non potest ex alia generari. Sed
haec opinio non mihi videtur esse veraa quia tunc nullos haberemus terminos men
tales de genere substantiae etc. Wahrscheinlich hatte Nieolaus diese Ansieht in
‚seiner (noch ungedruckten) Schrift De dici de omni in divinis ausgesproehen.
94 XX. Marsilius v. Inghen.
der grundsätzlichen Bedeutung erblicken können, welche das logische
Urtheil bereits bei Occam erhalten hatte (s. ebd. Anm. 743, 769, 792).
.Von grossem Einflusse aber auf die Litteratur der Summulae, d. h. des
Petrus Hispanus, war Marsilius von Inghen (gest. i. ‚l. 1396), dessen
Name bekanntlich ebensosehr in die Geschichte der Heidelberger Univer
sität verflochten ist, wie das Auftreten des Albert v. Sachsen für Wien
entscheidend war. Wir besitzen von Marsilius einen Commentar zu
Petrus Lombardus 364), eine Erläuterung der ersten Analytik 365), und
aus dem Umkreise der byzantinischen Logik eine Darstellung der sog..
proprietates terminorum nebst den Consequentiae, welche allerdings
nicht in ihrer ursprünglichen Form zum Drucke kam 366); verloren sind
für uns seine von ihm selbst einmal citirten quaestiones zu De interpr,
sowie der Original-Text der Quaestiones zu I’orphyrius und zu den
Kategoriena“). Eine Notiz über obligatoria und lnsolubilia s. unten
Anm. 424 f.
Auch Marsilius gehörte der occamistischen Richtung an, welche nun
mehr einmal die Majorität für sich hatte. Allerdings glaubte er, in Be
nützung eines Motives, welches wir schon bei Albert v. Sachsen trafen
(nemlich die Restriction durch „quod est“, s. Anm. 292 u. 299), ein
Mittel gefunden zu haben, um bezüglich der Trinität den Syllogismus
und die Theologie wieder miteinander zu versöhnen 368); aber im Gebiete
der Logik stellt er sich wie alle Oecamisten grundsätzlich auf den Stand
punkt des terminus 369), und gibt daher auch unter üblicher Begründung
(vgl. ob. Anm. 64 u. 236) seine Abneigung gegen die platonische Auf
fassung der Universalien kund 370). Und wenn er auch in der Frage
über unitas formae die reelle Einheit der abschliessenden Form starker
364) Oaaestioncs Marsilii super quattuor libros sententiarum Argent. 1501. fol.
365) Gedruckt in der Ausgabe des Commentares des Aegidius zur ersten Ana
lytik, s. vor. Abschn., Anm. 357.
366) In den oben, Abschn. XVII, Anm. 143, angeführten und mit U und v
bezeichneten Ausgaben des Petrus Hispanus als zweiter Theil (unter fortlaufender
Paginirung) gedruckt mit dem Special—Titel: Clarissimi philosophi tllarsilii de lnguen
textus dialectices de suppositienibusf ampliationibusl appellationibust restrictionibusl
alienalionibusy et duabus consequentiarum partibus abbreuiatus ab omni errore men
daque purgatus cum solitis quaestionibus ac sophismatibus etc. (ich eitire nach V).
367) S. An. pr. I, qu. 4, f. 2 v. A': De his autem magis habetur in quaestio
nibus libri Periernzenias. Ueber eine hebräische Uebersetzung der quaestiones zu
Isag.‚ Categ. u. Rhet. berichtet Ad. Jellinek, Marsilius ab Inghen. Leipzig 1859. 8.
368) S. Scnt. I, qu. 8, art. 3, f. XLVl v. A: Omnes syllogismi omnium figu
rarum tenent etiam in divinis terminisy dummodo fiat debita distributio in praemissa
regulante syllogismum, ita quod in ea sit verum dici de omni uel verum diei de
nullo, quia sic videbitur non reperiri instantiag illa signa distributiva sunt
„0mne, quod est, Nihil, quod est, omnes res, quae suntj Nullae rcs, quae sunl,
omne ideml Ni/zil idem“ . . . . .. Aristoteles nescivit huiusmodi trinitatis mysterium et
ideo usus est signis consuetis. S. Anm. 394 f.
369) Ebend. Qu. 12, art. 2, f. LVlII v. B: dicitur a verbo „subslo“; verum illud substarHeocsunnropmsietn ph„isluobssotpahnutsian“on pro
esse subiectum realis inhaesionis, sed pro esse subiectum denominativae praedicationis
(s. sogleich unten Anm. 373); . dicuntur enim termini praedicemcnti substantiae
in omnibus ter-minis coneretis aliorum praedicanzeutorum sut/stare
370) Ebend. Qu. 6, art. 2, f. XXXVllI r. B: Si esset homo universalis, ut
philosophus uidetur iraponere opinioni Platonis, qui praedicaretur nomine suo de
quolibet singulari komme, haec esset vera „Homo communis est res, quae sanatur“.
xx. Marsilius v. Inghen. 95
betont, als Occamß'“), so schliesst er sich demselben doch bezüglich der
intensio et remissio formarum wieder völlig an 372).
In der Lehre vom Urtheile unterscheidet er eine praedicatio iden
tica, welche mittelst einer Substitution ein wesentliches Merkmal aussage,
und eine praedicatio formatisy welche unmittelbar eine einfache Inhärenz
ausspreche, wobei dann unter ausdrücklicher Hervorhebung des Gegen
satzes zwischen „Veteres“ und „Moderni“ bemerkt wird, dass bei Letz
teren die praedicatio formatis in nominalistischem Sinne genommen
werde und daher auclrdenominativa oder adiectiva heisse373). Die
Erörterung des negativen Urtheiles zeigt auch hier, wie bei Albert von
Sachsen (Anm. 286), jene sinnlos formale Auffassung, wornach die Be
standtheile des Urtheiles wie Objeete eines lediglichen Combinations
Spieles behandelt werden und sonach nur die äusserliehenMöglichkeiten
der verschiedenen Stellung der Negation behufs einfältiger Spitzfindig
keiten in Betracht kommen 374). Im Zusammenhange aber hiemit steht
die Lehre von der Umkehrung der Urtheile, welche Marsilius äusserst
ausführlich bespricht. Er betrachtet nemlich, wie auch schon Albert ge
than hatte (Anm. 283 u. 286), die Umkehrung allerdings grundsätzlich
als eine consequentia formalis, sobald mittelst des „quod est“ eine prä
371) Ebend. llI‚ qu. 13, art. 1‚ f. CCCCXL v. B: Non videtur-1 quod in corpore
hominis sit forma corporeitatis substantialis distincta contra animam eius intellec
tivam. Vgl. vor. Abschn., Anm. 818. . v
372) Ebend. II, qu. 11, art. 4, f. CCXLVHI v. B: list communis modernorum
opiniol quod formae substantiales elementorum non sruseipiunt magis neque minus,
nec manent in mizto in actua sed quod materiae eorum manent cum qualitatibus con
similibusv . et sic elamenta manent in potentia Et hanc opinionem magis
reputo probabilem Ebend. qu. 1, art. 1, f. CCI v. A: Multarum qualitatum essen
tiolis perfectio potest intendi et remitti. Vgl. ebd. Anm. 819.
373) Ebend. l, qu. 6, art. 2, f. XXXVIll r. B: Quaedam dicitur praedicatio
identicay quaedam formaliss quam veteres vocabant per inhaerentiaml moderni vero
denominativam (vgl. Anm. 369) vel adicctivam; formalis dicitury ubi praedicatum
secundum suam rationem proprium immediate dicitur de subiecto. ut „Hamo est
albus“; identica dicitura quando praedicatum dicitur de subiecto vere, sed
mediante aliquo expresso vel intellectoy ut uessentia est generansuy quia ratio gene
randi non immediate convenit essentiael sed alicui reii quae est essentia.
374) S. An. pr. l, qu. 4, f. 2 r. A: lltrum eadem propositio sit affirmativa et
negativa. . (v. A) Ouando dicitur-r haec nSocrates non est iustusu est afhrmativa
et negative, conceditur, quod est negativa. et negatur, quando diciturj quod ipse aequipollet huic uSocratcs est qnuoond iesutslaufsf“i,rmaettivqaguod se
inferanty non est bona consequentim quia, licel affirmativa forte inferat negativem,
tamen negativa non infert affirmativam .. .. ouando diciturs haec uSocrates animal
non 0st“ est afdrmativa et negativay dicitury quodcsty negativaq et negatur-1 quod est
a//irmativag..... quando diciturj quodpraedicatum non negatur de subiectoi conce
ditury sed nonlsequitnr „ergo est affirmativam Ad Petrnrn Hispanuni, quando dicil,
quad negativa est, in qua praedicatum negatur de subiectoa dicoa quod istam dif/ini
tionem intellexit de propositionibusl in quibus praedicatum sequitur copulam ;
in aliis autem generaliter negativa dicitura cuius copula negaturg et sic est de ista.
quando diciturj haec „Nullus homo est animalu-est negativa et affirmaliva,
dicitura quod, prout littera „nullus“ tenetur negative et in sensu magis proprio. sic
sesetd nseigaltiittvearata„nntuulmlav“ulteennse,retuqruainnt/uinmitahnateecr entouiintibseetnshuomiomprnoopnriaeast atunnicmaelss“e;t affir—
mativa tantum valensa quantum haec „Aliquid, quod est nullus hamo, est animal“,
96 XX. Marsilius v. Inghen.
eisere Ausdrucksweise gewählt werde 375); aber die Einzeln-Ausführung
der Lehre l'ür die verschiedenen Arten des Urtheiles bewegt sieh bei
ihminiehthso fast‘in der Bedeweise der Consequentiae, sondern in der
älteren aristotelischen Form. Und hier nun ist das Entscheidende, dass
das erwähnte Motiv einer hloss äusserliehen Combination der Theile des
Urtheiles den leitenden Gesichtspunkt darbietet und somit auch dazu
führt, dass bei den negativen Urtheilen Albert’s Unterscheidung eines
modus consuetus und modus inconsuetus (s. ob. Anm. 286) zur grund
sätzlichen Durchführung gelangt. ln solcher Weise behandelt Marsilius
vorerst das allgemein verneinende Urtheil 37“), hierauf das particular oder
singulae verneinende 377), dann das allgemein bejahende 31")‚ hernach in
bunter Unordnung einige exponible Urtheile, nemlich nur die exceptiven
und die reduplicativen und vinci-pan 319), dann wieder das particular be
375) Ebend. Qu. 10‚ f. 6 1‘. A: Conversiu est duarum propositionum categori
carurn utroque termina ordine contrario participantium unius ad aliam formatis con
sequentia Umwerst'o dicitur simplex non ex eo, quod careat compositione. sed
etc eo, quod ser-batur eadem quantitasg similiter dicitur conversio per accidens
non ex eo, quod accidentaliter tenenti sed quia in ea mutatur quantitas. l-liezu
ebend. Qu. 20, l'. 11 v. A: conversio propositionum de inesse et de praesenti et
de verbis personalibus est consequentia formatisl dum tamen subiecto tam conversae
quam convertentis praeponatur hoc additum vquod est“, ut „Nihil, quod est B, est
A,- igitur m'hil, quod est A, est B“. Vgl. Anm. 368.
376) Ebend. Qu. 11, l'. 6 v. A: Negative universalis de modo loquendi incon
sueto non convertituri unde non sequitur „Omnis sol planeta non'est, ergo onmis
ptaneta sol non est“..... Non onmis de modo loquendi consueta convertitur simpli
citerg „Nullus homo est antichristusu simpliciter non potest converti nisi in
hanc „NI/til, quod est antiehrt'stus, est homo“. .. .. . omnis universalis negativa in esse
de praesenti et de recto, in qua nullus ponitur terminus ampliativusl de modo lo
quendi consueto, in qua praedicatum est sine aliquo syncategoremale, et ubi subiectum
non alieno restringiturv potest converti simpliciter.
377) Ebend. qu. 12, l'. 7 r. A: Propositiones particulares negativae quae
dam sunt de modo loquendi consuetol aliae de modo loquendi inconsueto, in
quibus praedicatum praecedit negationemv ut nouidam Propositio particularis negativa non potest formatiter choonvmeortianiinmaallianmonpaerstti“c.ularcm
negativam de modo loquendi consueta Potest converti quandoque gratia mate
riae solumy ut „Aliquis homo non est risibilisl ergo aliquod risibile non est
homo“. . Potesl forrnaliter converti in particularem negativam de modo loquendi
inconsuelol . quia optime sequitur „Atiquod animal non est homo, igitur aliquis
homo animal non cst“. b'inguteris negativa de singulari praedicato convenitur
simpliciten ut „Socrates non est Pluto, ergo Plato non est ‚Soerates“; . de prae
dicato communi et de modo loquendi consueta convertitur per accidens in universalem
negativem, ut „Soerates non esl-asinusy ergo nullus asinus est Socrates-tg de
modo loquendi inconsueto convertitur in particularern negativama ut „Socrates humo
non est. ergo homo non est Socrates-ft x
378) Ebend. Qu. 13, l‘. 7 v. A: optime sequitur „Omnis infinzus planeta est
illud. ergo onmis luna est infimus planeta“; sed non est conversiop saltem proprie
dicta. universalis u/linnaliva de messe de praesenti et de reeto, in qua nullus
ponitur terminus ampliativusv cuius praedicatum est terminus captus sine aliquo signo
syncategorematicoy potest converti per accidens conversione propriissime dteta. Vgl.
Occam, vor. Abschn., Anm. 940.
379) Ebend.: in convertendo exeeptivam littera „praeter“ debet mutari in
„utiud“, ut „Omnis ltoma praeter Socratent currity ergo aliquod currens est ltonw
alius a Socrate-1 ln convertcndo reduplicativam totum praedicatum ex una
conditione ‚ super quam cadit reduplicatio1 debet reduei ad subiectum ln con
vertcndo universalem a/firmativam de vincipitu resolvendum est hoc verbum „incz'pit“
xx. Marsilius v. Inghen. gr
jahende3so)‚ ferner die Urtheile, deren Verbum im Futurum oder im
Präteritum stehtasl), und diejenigen, iu welchen ein Casus obliquus
vorkömmt 3“2), sowie — eine neue Bereicherung des Unsinnes —— jene,
deren Subject ein Personal-Pronomen was“), und zuletzt in Kürze die
modalen Urtheile, wobei nach ein paar allgemeineren Regeln 384) nur die
Möglichkeits-Urtheile385) und die Nothwendigkeits-Urtheile besonders her
vorgehoben werden 386). — lm Interesse der Theologie beschäftigte sich
in suum parlieipium, ut „Omnis homo incipit eurrere, ergo aliquod incipiens
currere est homo“. Vgl. ebd. Anm. 945 1T.
380) Ebend. Qu. 14, f. 8 1'. A: I’arlieularis a/firmaliva de praedicato singulari
convertilur per accidens propriissime in singularem, ut „Aliquis homo est Socratesy
ergo Socrates est homo“. omnis particularis de praedicato communi capto sine
aliquo synealegoremule, el m qua nulla est aliena restrielio, potest converti simpli
citer conversione propriissime dicta.
381) Ebend. Qu. 15, l. 8 v. A: buplices sunt propositiones de praeteritoy aliquae
expressa aliquae occultei quia praedicatum in eis est participium praeteritiy ut
„liamo est eon'uplus“. Eodem modo est de illis de fuluru. Atiqui volant tales
propositiones catponere per disiunetivam, ut „Homo moriebalur“ ezponunt sic „Quod
esl homo vel quod fuit hamo, moriebalur“; et minus bene. oportet in conversione
istarum frequenter mutare copulam, ul convertcndo istam „Homa moriebalur“ dicimus
„Ouud moriebatur, est vel fuit Ilamo“; similiter nAliquod animal cuncta oportet
dicere „Aliqm'd, quod erit currens, est vel erit animalu . . . . .. Propositiones de prae
terito et futura convertantur similiter sicut illae de praesenti, addito, quod fiant
mutationes copulae. .. (Qn. 16, I. 8 v. B) copula existente de praesenti et prae
dicato existente parlieipio praeteriti vel futuri vel termino terminato in „bile“ vel in
„lieum“ subiectum ampliaturl quia supponit pro suis signi/iratis respectu diver
sorum temporum indi/ferenter. (Qu. 17, f. 9 v. B) A/tirmativaa in cuius praedi
cato ponitur simpliciter terminus ampliativusl non convertitur simplicitcrl sicut affir
mativa de inesse, sed, si in subiecto ponalur, simpliciter converteturi .. .. . negativae
convertantur sicut aliae negativac. Vgl. ebd. Anm. 943.
382) Ebend. Qu. 18, f. 10 r. A: I‘ropositiones de obliquo de verbis impersona
lilms, antequam convertanturl debent resotvi in propositiones de verbis personalilnls,
nl „'I'aedel animam meam vitae meae“ resolvetur in banc „Anima mea habet taedium
de vita mea“ et tune convertitur sic „Habens taedium de vita mea est anima mea“.
. Propositio de obliquo de verbo personali totaliter convcrlcnda est sicut illa de
rerlo. Vergl. ebd. Anm. 942.
383) Ebend. Qu. 19, f. 10 v. A: Propositiones, in quibus ponuntur pronomina
primae personae vel secundael optime possunt converti ab eodem pro/'erenle, quia op
time sequitur „Tu es Petrus‚ igitur Petrus es tu“, supposilo, quod idem homo pro
ferat ambas.
384) Ebend. Qu. 21, f. 12 r. B: Propositiones modales (vgl. ebd.Anm. 949 IT.)
compositae modibcatae bis modis „falsum‚ impossibile“ non debent converti quoad
partes dictiy sicut istae de inesse, quia non sequitur nAtiquem bominem non esse
anlmal, est falsum; ergo aliquod animal non esse bomineml est falsum“. Modi
fiealae bis modis „verunt, pussibile, neeessarium“ adhuc non possunt formatiter quoad
dictum converti sicut illae de inesseg bene possunt converti supposita in ante
cedente constantia prapositionis, pro qua supponit dictum consequentis.
385) Ebend. Qu. 22, l. 12 v. B: Propositiones divisae de possibili, in quibus
nutla ponitur negatio, convertantur sicut illae de inesse. ln quibus ponitur solum
una negotio praeposita modo, convertantur sicut illae de inesse. .. . .. in quibus po
nitur una negotio addita verboy non convertantur sicut illae de inesse. . ln quibus
duae ponuntur negationess una ad verbum et alia ad modumi non convertantur sicut
illae de inesse.
386) Ebend. Qu. 23, 1'. 13 r. B: universalis negativa de necessario de modo
a/lirmato convertitur sicut ista de inesse. Negative de neoessario, in qua ponuntur
duae negationesl convertitur formatiten . ln qua nulla ponitur negatiol non con
vertitur sicut illa de inesse. Propositiones de necessario bene convertantur in unam
Fasan, Gesch. IV.‘ v 7
98 ' XX. Marsilius v. Inghen.
auch Marsilius, sowie sein uns weiter nicht bekannter Zeitgenosse Bichard
von Capsalis, mit der Frage über das Verhältniss des futurum contingens
zu Gottes Vorherwissen 3Ü). _
Was die Syllogistik betrifl‘t, erblickt auch Marsilius ähnlich wie Albert
(ob. Anm. 301) in der Bezeichnung des Schlusssatzes das eigentliche
Wissens-Objeet, welchem er sogar die Termini des Schlusses als scibite
remotum und das durch dieselben Bezeichnete als scibile remotissimum
gegenüberstelltsß). Indem er dann der üblichen Polemik gegen die
vierte Schlussfigur (s. Abschn. XVII, Anm. 121 u. 466, Abschn. XlX,
Anm. 207, 389 meam sich anschliesst, nennt er auch, -— was die
Früheren nicht gethan —-, in sichtlicher Kenntniss der betreffenden
Stellen des Averroes (Abschn. IX, Anm. 99, u. Abschn. XVl, Anm. 322)
den Galenus als Urheber dieser Neuerungasg). Gelegentlich des Dietum
de omni finden wir auch nach dem Vorbilde des Albert v. Sachsen
(ob. Anm. 302) die Begritl‘e „prioristieus“ und „posterioristicus“3”").
Bei Besprechung der ersten Figur wiederholt er nicht bloss sein Lieb
lings-Motiv (vgl. ob. Anm. 368 u. 375) betreth der durch „quod est“
erreichbaren Präcision 391), sondern bemüht sich auch, die besonderen
Umstände festzustellen, unter welchen aus zwei partieularen 392) oder
aus zwei negativen Prämissen ein Schlusssatz erreichbar sei 393). Be
sonders aber scheint ihn der syllogismus expositorius, vielleicht im Hin
I‘
- de piissibili reponendo aggregatum ea modo et praedicato ad subiectum . . . . .. Negatioae
de necessan'o, in quibus negatio praecedit modum, non convertantur sicut illae de
messe.
387) ‚8.. Sent. l, qu. 40, art. 1, f. CLXIV il Grosse Aehnlichkeit damit haben:
Dicla sexdecim venerabilis hicardi de llapsali de futuris contingentibus (gedruckt
in Oceam’s Expositio aurea als Anhang zu dessen Exeurs de praescientia dei, s. vor.
Abschn., Anm. 1039). Von dem üblichen Beispiele „Anlirlzristus eritu wird auch
hier auf die Frage.dc pracseicntia dei übergegangen.
388) S. An. pr. l, qu. 1, f. 1- r. A: Triplem est scibilez seibile propinquumy et
vocatur conclusio demonstratag scibile remotiissinlumy et vocatur res significem pcr
terminos in conclusione positosg scibilc remutum, ut tcrminus. Si demonstretur
ista .‚Homo cst risiln'le“, ista propositio ipsa cst sribilc propinquunu et iste terminus
in ea positus est scibile rcmolum, et res signata per terminum phonzoly i. e. animal
rationale, erit scibile remotissimmm
389) Ebend. Qu. 48‚ f. 26 r. B: catenus ezccdcns semel limites suae scientiae
volens falch suam in messem alienum mittere posuit quatuor figuras. ouam
cunque conclusionem quarta figura infort, eandem prima figura ex eisdem praemissis
transpositis infert multo evidentius et clarius.
390) Ebend. Qu. 7, f. 3 v. B: Dici de omni vel dici de nullo nihil est aliud,
quam praedicatum dici in praedicari descendendo sive afhrmative sive negative . . . . ..
Dici de omni est duplex: quoddam prior-isticumy et est iam descriptum (d. h. in den
so eben angeführten Worten); aliud posterioristicunzq et est praedicatum vere a/‘fir
mari de qualibet supposito subiecti et pro quolibet tempore.
391) Ebend. Qu. 25, f. 14 r. A: _Ouatuor modi primae figurae tenent gratia
formae praeponenda subiectis praemissarum et conclusionum hoc additum „quod est“.
392) Ebend. Qu. 27, f. 15 r. A: Es: puris particularibus bene sequitur syllo
gistice eapositorieg item valet syllogismus medium capicndo in minore affirmatira
cum relative idealitatis; . . . . . valet ex maiore a/lirmaliva et minore negativa conclu
dendo de modo loquendi ineonsuctog valeta si aliquis terminus distribuatur in
maioreg valet capto mcdio afflrmativo in maiore et distributo in minora
393) Ebend. Qu. 28, I'. 15 v. A: Ex puris negatiris variando medium penes
fim'tmn et infim‘lmn sequitur aliquid syllogistice Vgl. Anm. 297.
xx Marsilius v. lnghen. i 99
blicke auf eine Stelle Holkot’s (ob. Anm. 26), interessirt zu haben; zu
nächst nemlich rückt er auch hier wieder mit der Formel „quod est“
aufßg“), und untersucht 'dann auf dieser Grundlage casuistisch die Mög
lichkeit der bejahenden und der verneinenden Form dieser Schluss
weise395). Zur Entwicklung der modalen Syllogismen benützt er in
nicht sehr planmässiger Ordnung die Angaben Buridan’s 395), ergänzt aber
dieselben aus Oceam durch ein paar karge Notizen über die übrigen
Modalitäten, d. h. scitum, opinatum u. (lgl.397)‚ während er die Berück
sichtigung eines Wechsels des Mittelbegriil‘es mittelst der sog. Infinitation
sowohl aus Buridan (Anm. 132) als auch aus dem Sachsen Albert
(Anm. 297) entlehnen konnte 398). -—'- Den Inhalt des zweiten Buches
der ersten Analytik erläutert er lediglich in einem casuistischen Com
mentare 399). i
Auch bezüglich der Lehre von der Supposition schliesst er sich im
Wesentlichen an Buridan an (s. ob. Anm. 106), von welchem er bei der
etwas modificirten Eintheilung derselben auch die Terminologie „signi
ficatum ultimatumu aufnimmt 400). Indem er aber hiebei mit Buridan
394) S. Sent. I, qu. 8, art. 3, f. XLVI v. B: Syllogismus ezpositorius est bonusl
inquantum regulatur per huiusmodi signa, sc. „Omne quod est, lvi/iit quod est“ etc.
(vgl. Anm. 368, 375, 391); puta, quod a termino singulariter tento sit bona conse
quentia ad ipsum sumptam cum huiusmodi dici de omni, ut „Hau: essentia divina est
pater”, si debet ex ea fieri illaliol oportet quod accipiatur loco istius „Omne, quod
est haec essentia divinaa est pater“.
395) S. An. pr. l, qu. 8, f. 4 r. B: Utrum syllogismus ezpositorius affirmativus
valeat in omni figura. (v. A) Principium, per quod tenent syllogismi ezpositorii
affirmativi, est hoc: Ouaccanque sunt eadem uni tertio, sunt eadem inter se. ..
lsta propositiol si sic intelligaturs „Ouicunque termini coniunguntur in eodem
tertio termino discreto et pro eodem supponentel a quo discreto termino ad unam de
omni est bana consequentiav isti coniunguntur inter se“, tunc est vera. ..... ouod
syllogismus equsitorius affirmativus sit bonusl tres conditiones requii-unturz.....
quod medium sit terminus singularis et retentus singulariterg quod ipsum acci
piatur eodem modo in maiore et minore; .. quod ab ipso termino discreto ad pro
positionem de omni valeat consequentia Qu. 9, f. 5 r. A: Utrum syllogismus
expositorius negativus valeat in omni fiyura. . . . .. (B) Principium, per quod huius
modi syllogismi tenentp est hoc : Ouando duo termini conveniunt inter se, quidquid
negatur de uno, etiam negatur de alterog et est verump dummodo intelligatur particu
lariterg conditiones requisitae ad syllogismum ezpositoiium affirmativam etiam
requiruntur ad negativum. (Sowohl an die bejahende als an die verneinende Form
knüpfen sich auch hier die üblichen Paralogismen betreth der Trinitat.)
396) Ebend. Qu. 32—37, f. 17 v. A —— 20 r. A; s. oben Anm. 117—128.
397) Qu. 47, f. 25 v. A: Quaerilur, utrum valeant syllogismi ex aliis proposi
tionibus mentalibusq de quibus Aristotcles non facit mentionem Syllogismi ez
praemissis compositis de scitol opinatoj creditoq dubitato non valent sicut ex illis de
necessario. Ad pruemissas compositas de scito sequitur conclusio de inesse. .
In prima figura cz maiore modali divisa et minore de inesse sequitur conclusio mo
dalis dicisa. In secunda figura, si una praemissarum fuerit de modo negatep
sequitur conclusio de inesse. . ln tertia figura ez maiore universali modali sequitur
conclusio modalis Vgl. vor. Abschn., Anm. 988 - 997.
398) Qu. 51, f. 28 1'. A: omnis syllogismus, qui valet ez terminis finitisl in
quocunque modo seu in quacunque figura etiam valet ex terminis infinitis. Multi
syllogismi sunt boni in qualibet figura medio varian penes finitum et infinitum, qui
nihil valerent sine hac variaticne
399) ln 22 Quästionen, f. 28 r .—— 37 v.
400) In obigem (Anm. 365) mit v bezeichnetem Drucke f. 151 A: Supposi
tionum alia communis alia discreta. (f. 153 A) Dividitur suppositio disci-eiai nam
7*
100 XX. Marsilius v. Inghen.
u
(s. ob. Anm. 99 u. 106) die suppositio simpleæ sowie die immobilz's
weggelassen hatte, motivirt er dieses Verfahren ausdrücklich unter Polemik
gegen Albert v. Sachsen, welchen er bei dieser Gelegenheit als „moder
mts“ bezeichnet, während Petrus hispanus hier als „antiquus“ ePSCllellll401).
Die hierauf folgenden neunzehn Regeln der Supposition sind i'ast wört
lich aus Buridan entnommen 402). Auch die suppositio relativorum
bietet durchaus Nichts bemerkenswerthes (lar403). Aber was unmittelbar
hernach bei Buridan in schöner und wohlbegründeter Ordnung folgt
(ob. Anm. 111—113), bringt Marsilius, während er lediglich das dortige
Material benützt, in wundersamster Planlosigkeit vor; nemlich er spricht
zuerst von der ampliatio 404), dann schiebt er plötzlich die appellatio
ein,‘ bei welcher er Buridan’s Angaben zu einer Zweitheilung in appel
latio pro formati signi/icato und appellatio pro ratione zuspitzt‘fl’ö),
und hierauf kehrt er zu demjenigen zurück, was Buridan bezüglich der
ampliatio und restrictio grundsatzlichnber „status“ gesagt hatte 400),
/
quaedam est discreta materialisy et est accep/io termini discreti stanlis singulariter pro
sua signi/irata non ultimato. Nota, quod nsigni/icatum non ultimatumu
termini vocatur ipsemet terminus. sed ‚.‚signifieatum ultimutumn termini dicitur
res, quum talis terminus signi/irab Alia est suppositio personalis discreta . . . . ..
Nimquam sub termina stante disci-ete valet descensus formaliter, licet stet pro pluri
bus, ut non sequitur „Isti homines trahunt navem, ergo iste (f. 154 B) Suppositio communis dividiturl nam quaedahmomesot tdreatheirtminnaavteaym“.quae
dam confusa. .. llividitur autem suppositio communis determinatas nam quaedam
est materiali-sv quaedam personalis....... (1‘. 155 B) Suppositio vero con/usa est
acceptiu termini communis in propositione pro aliquo vel pro aliquibus disiunctim vel
e(io.pu1l5at6ioAe), Edte diqviudoituvrel sudpeposqiutiibouseonl/aluissa;teqrumaienudsam veerniifmicaetsutr smupepdoisainttieo ccoupnu/taas.a tan
tmn, et dividiturs quaedam est materialis. quaedam personalis Sed suppo
sitio con/usa distributiva . dividitur con/ormiter in personalem et materialenL
401) f. 161 B; Sed circa dieta dubitaturj an suppositio simplex sit ponenda.
bixerunt enim antiqui (s. bei Petrus Hispanus, Abschn. XVll, Anm. 203), supposi
tionem simplicem esse, quando terminus stabat pro re communi ego vero res
tales univerSalzes a singularibus distinctas non opinor esse; ideo supposilionem sim
plicem talem non pono, quamvis aliqui moderni antiquorum dieta salvare volentes
dixerinty supposilionem simplieem esse, quando terminus vocalis vel scriptus stabat
pro conceptu mentalt', cui non erat impositus ad significandum (s. Albert v. Sachsen,
Anm. 254). Mihi autem ‚nun apparet huius dicti magna utilitas vel nerrssilas, quia
terminus vocalis vel scriptus pro tali concrptu mentali supponens supponit pro sua
signi/icatu non ultimatog ideo .. .. . tatem terminum sic supponentem reputo suppanere
malerialiter. (l. 162 A) Sed de suppositione immobilt', quam quidam moderni
posuerunt (s. ob. Anm. 256 f.)‚ dieo, quod quilibet terminus supponens con/usa distri
butive supponit mobilitery nec credoy in ista „omnt's homo praeter Socratem cui-ritu
terminum „homo“ stare immobititerl ut quidam moderni dicebanh quia ibidem ob
restrictionem iudicio mea solum stat pro hominibus aliis a Socrate. .. I’ropter istam
ergo causam suppositionem confusam distributivam immobitem non posui.
402) f. 162 —- 164 B. Nemlich von Buridan’s Regeln (0b. Anm. 109) fehlen
hier nur Nr. 13 u. 14.
403) f. 165 A. Vgl. ob. Anm. 110.
404) l'. 168 A. S. Anm. 112. . v
405) f. 175 B: Duplex est appellalt'o; aliqua est termini pro formati signifieato,
aliqua vero est appellatio pro ratione. .. Terminorum quidam sunt absolutil
aliqui autem sunt connotaliml S. Anm. 111. a
406) f. 180 B. S. Anm. 112. .
‚u
q
xx. Marsilius v. Inghen. i. 101
dann lässt er die restrielt‘o, folgen 407), nach welcher er zuletzt noch
die alienalio als besondere Species erörtert408).
In der hierauf folgenden Lehre betreffs der Consequentiae wieder
holt Marsilius allerdings zunächst wörtlich die Definition der consequen
tia, welche wir bei Albert v. Sachsen trafen, und schliesst sich auch der
dortigen grundsätzlichen Betonung der significatio in gleichem Wortlaute
an 409); aber dennoch verschmäht er die Behandlungsweise, welche diese
Theorie bei den Neueren gefunden hatte. Nemlich er weicht sogar von
Albert, welcher doch überwiegend dem Oceam gefolgt war, in der Ein
theilung der consequentia ab, indem er nur die Unterscheidung in forh
malis und materialis an die Spitze stellt und erstere in eine syllogi
' stische und eine nicht-syllogistische eintheilt410). Dann beginnt er mit
acht allgemeinen Regeln der formalen Consequenz, unter welchen wir
einige aus ‚Strodus und Albert (Anm. 179 f. u. 285) wiedererkennen 4“),
und lässt hierauf noch fünf specielle Regeln folgen, welche sonderbarer
Weise sich auf die üblichen Arten des hypothetischen Urtheiles be
zieheu4“). Indem er sodann auf die materielle Consequenz übergeht,
schickt er als erste Abtheilung dieser Lehre zweiundzwanzig Regeln vor
aus, welche in ziemlich unordentlicher Auswahl nur aus Occam (vor.
Abschn., Anm. 1018—1022) entnommen sind413); die zweite Abtheilung
407) f. 181 B.‘ S. Anm. 113.
408) I‘. 182 B. S. ebend.
409) f. 184 A u. 185 A. S. Anm. 284.
410) f. 186 A: Reslat nunc determinare de consequentiae divisione. bividitur
primo in formatam et materialem. consequentia formatis est, quae tenel in omnibus
terminis quatitercunque dispositis eiusdem qualitatis et quantitatis. . Conse
quentia materiatis dicitur bona eonsequenlia, qua'e tenet in quibusdam terminis gratia
certae signifieationis. Secunda divisio consequentiarums formalium alia syllo
gisliea, alia non syllagisliea. Ouid sil syllogismus, notum est ex philosopho
primo Priorum et Petro llispano in suis summutisg ideo de hoc consequentia nihil in
praesenti tractatu dicam. consequentia formalis non syllogistica est omnis consequentia
bona non existens syllogisrnus, de quibus in sequentibus dicelur.
411) f. 187 A: Restal ponere consequentiarum regulas primo generales .... ..
1) ez apposito consequentis infertur oppositum antecedentis . . . . . .. 2) quidquid
repugnat consequentiy etiam repugnat antecedenti . . . . . .. 3) quidquid sequitur ad con
sequens, sequitur ad ann-cedens . . . . . .. 4) quidquid antecedit anteeedens, antecedit
etiam consequens . 5) omnis consequentiaa cuius antecedens est simpliciter impossi
bile, est bona..... 6) omnis eonsequentia‚ cuius consequens est simpliciter necessa
rium, est bona 7) ex antecedente possibili nunquam sequiturieonsequens mere
impossibile 8) nunquam ez vero sequitur falsum.
412) f. 188 B: Reslal nunc ponere aliquas speciales consequentiarum for-malium
regulas 1) arguendo a tola copulativa ad alteram eius partem principalem esl
bona consequentia m arguendo ab una parte disiunctivoe ad totam disiunctivam
.. 3) ab universali ad suam indefinitam 4) a tota disiunctiva cum nega
tione unius partis ad alteram . .. 5) a tota eonditionali cum positione antecedentis
ad positionem consequentis
413) [189 B: Quantum ad maleriales consequentias praemittendae sunt diversae
consequentiarum regulaea deinde ponendae sunt rcgulael quibus ab ezponentibus ar
guitur ad expositum vel e converso. Quantum ad primum . 1) arguendo a defi
nitione ad definitem, a nominis interpretatione ad interpretatum terminis eodem modo
et personaliter supponentibus est bona consequentia 2) a synongmo ad synony
mum ..... 3) a nomine totius ad nomen partis .. .. 4) a nomine parti-si sine qua
102 . XX. Marsilius v. Inghen.
aber bildet das ganze Gebiet der. sogenannten Exponibilia, für deren
Verflechtung mit der consequentia allerdings gleichfalls bei Oceam
bereits eine Verlockung vorlag (s. ebend. Anm. sep-oss u. 94411.). In
solcher Weise gibt Marsilius eine Aufzählungr von Regeln der Consequenz
für ‘die Exeeptiv-Sätze4‘4)‚ die Exclusiv-4‘5) und die Beduplieativ
Sätzeuö), für „ineipit“417), „differt“418)‚ „infinitum““9), die Com
totam non esse potest, ad nomen totius negative 5) ab inferiori ad superius
suum.. . .. 6) a snperiori ad inferius negative 7) a parte in modo ad suum
totum sine distributione 8) a toto in modo cum distributione ad partem in modo
negativa 9) a toto copulata ad partem copulati non 10) a parte disiuncti ad totum disiunctum 11) a nomivnaeletcaucsoaneseqeufefinctiieanti. s ad
nomen effectus 12) a nomine effectus ad nomen causae efficientis 13) a
nomine causae finalis ad nomen effectus . 14) a nomine causae famulis ad nomen
effectus 15) a propositione affirmatica de praedicato infinito..... ad propositio
nem negativam de praedicato finito 16) a propositione affirmaliva dc praedicato
finita ad negativem de praedicato infinito 17) a praedicatis divisis ad praedi—
caium coniunctum 18) a coniunctis ad divisa, dummodo unum coniunctorum
non indicat oppositum alterius 19) a negativa de subiecto finita pro aliquo sup
ponente per transpositionem eam convertendo 20) a propositionel in qua unum
contrariorum a/firmalar, ad aliam, in qua de eodem negatur reliquum 21) ab
affirmatione unius prieative oppositorum ad alterius negationem 22) in
terminis disparatis ab affirmationc unias de aliquo ad negationem alterius.
414) f. 194 B: Circa secundum consequentiarum partem videndum est de con
sequentiis tenentibus ab exponentibus ad eapositam, et quomodo omnes propositiones
in logica sint eaponendae (Letzteres, d. h. die Regeln der Exposition selbst, dürfen
wir übergehen, da hiebei nur Occam wiederholt ist). Excrptivac in quadru
p„lOimcinirsepheroimuontuprraetdeirffeSroecnrtiaatiem non cu„rOrmint“i.s. . h. o..mo„NoprnaetoemrnisSohcormaotempraectuerrritS“o.cratem
currit“. „Non omnis homo praeter Socratem non currit“. Ragulae: 1) A
qualibet istarum ad saas ('arpo’nentesv simul sumptas est bona consequentia 2) A
prima et secunda ad imam suarum exponentium est bona consequentia. 3) A
tertia et quarta ad unam suarum exponentium non valet. -
415) 1. 197 B: Ouando arguitur ab exelusiva ad suam praeiaccntemy consequen
tia est bona. Alia regulas Ab eaclusiva affirmatica ad universalem de terminis trans
positis est bona conscquentia, si fiat ezelusio gratia alietatis (s. Abschn. XVII,
Anm. 260). S. auch S. Sent. l, qu. 24, art. 1 n. 2, 1‘. XClX fii
416) f. 199 A: Nota, regulas de eaeeptivis positas etiam convenire reduptica
tivis; praeter illas tamen ponitur regula specioliss Ab affirrnativa de subiecto redu
plicato ad suam reduplicativam est bona consequentia. S. auch S. Sent. lll, qu. 8,
art. 3, f. CCCC m '
417) f. 201 A: De propositionibus de „incipit“ regulac: 1) A qua
libet ad suas exponentes est bona consequentia 2) Ab itlis, quae disiunctive
errponuntury ad unam exponentem non valet . . . . .. 3) Ab inferiori ad superius
non valet.
418) f. 203 B: Signa alietatis sunt „di/fcrt, aliud, non idem, allrram“ et similia
u. s. l. Nota, de eonsequentiis illarum propartionabiliter poni regulasl sicut
positae sunt de eaeeptivisg est tamen regula alias Ab inferiori ad superius respectu
termini. super quem cadit hoc verbum „difl'ert“, non valet consequentia
419) f. 204 B: lnfinitum alio modo capitur syncategoreumatice et sic in
magnitudinibus sic exponitur u. s. f. Regula: 1) Ab eaistentia infiniti in magni
tudinibus categoreumatice sumpti sequiturl quamlibet eius partem. quae nominatur
aliquota, esse infinitam . . . . .. 2) Ab esse infiniti sgncategoreumatice capti ad esse
infiniti categoreumatice capti est bona consequentia . .
xx. Marsilius v. Inghen. Heinrich v. om Peter v. Ailly. 103
parative und Superlative 42°) , für „omnis“ 421)‚ „totus“422) und
„s'icut“ 423). . i
Endlich dass Marsilius auch das Gebiet der obligatoria und der
lnsolubilia bearbeitet habe, ist uns durch jene nemliche jüngere Quelle
bezeugt, welche wir in gleicher Beziehung auch schon für Buridan be
nützen mussten. Nemlich jene modernere Darstellung der obligatoria
enthält die Notiz, dass Marsilius einen von Buridanwerworfenen Beispiel
satz als zulässig erklärte 424), sowie dass derselbe auch in der grund
sätzlichen Auffassung des Insolubile eine dem Buridan entgegentretende
Meinung aussprach “5).
Ein Zeitgenosse des Marsilius war der Occamist Heinrich von
Oyta (gest. i. J. 1397); es gehört jedoch seine Thätigkeit eigentlich der
Geschichte des damaligen Studiums der Theologie an, und ausserdem
sind die manigfaltigen Schriften desselben sämmtlich noch ungedrucktuö).
Hingegen länger müssen wir verweilen bei Pete r von. Ailly (geb.
1350, gest. 1425), bekanntlich einer der hervorragendsten Männer seiner
Zeit427). Ausser verschiedenen Stellen seines Commentares zu Petrus
Lombardus 428) gehören hieher: eine Schrift unter dem Titel „Destru
420) f. 205 A: videndum de comparativo. Regale: A comparativo ablativo
praeposito ad eundem ablativum postpositum non valet consequentia (f. 206 B)
Restat nunc dicere de superlativo u. s. f. Regale. A superlalivo ad com
parativum terminis eodem modo retentis non valet consequentia
421) f. 207 A: Nihil aliud est dicere „omnrs“ collectivev quam tota aollcctia
Regale: A signo stante colleclive ad suppositum termini non valet conse
quential ut non sequitur „omnes apostoli dei“ u. s. f. Canvcrtendo collectivam
in terminis est bona consequentia. A qualibet collectiva ad suam praeiacenlem
est bona consequentia.
422) f. 207 B: „Totes“ quandoque capitur pure categorcumatico; quando
que vero syncategoreumaticeg tertio modo capitur partim categoreumatice partim v
syncategoreumatice. licgulas capiendo calegoreumatice est consequentia bona et
propositionc, in qua ponitur „totem“, capiendo syncatcgoreumutice dimisso
termino „totus“ non valet consequentia.
423) f. 208 A: „Siaut“ est similitudinis adverbium. Regula: Ab affir
mativä, in qua ponitur hoc adverbiumj ad propositionems in qua ponitur alterum
comparatoruml est bona consequentia.
424) S. ob. Anm. 147. Dort nemlich wird f. LXlII r. B fortgefabrcn: Mar
silius autem universaliter et simpliciter oilmittit tales impositiones (s. Anm. 163 u.
199) iuxta huius artis principiuml sc. quod omne ponibile, si ponaturj est admitten
dum (s. Anm. 194).
425) Die Fortsetzung der in Anm. 146 angeführten Stelle lautet f. LXIV v. B:
Marsilius autemx oppositum sustinens dicitj quod non solum significetl Socratem dicere
falsuml sed etiam significet secundario, quod falsum est, Socratem dicere falsum (vgl.
ob. Anm. 350).
426) Handschrifllich befinden sich z. B. seine Erläuterungsschriften zum Petrus
Lombardus in der Münchner Staatsbibliothek, und ouaestiones zum Porphyrius in
der kais. Bibliothek zu Wien. Weiteres s. bei Asehbach, Geschichte der Wiener
Universität (Wien 1865) S. 402 ff. -
427) Ueber seine Stellung und Bedeutung in den damaligen kirchlichen Zu
ständen und Kämpfen s. J. B. Schwab, Johannes Gerson (Würzburg 1858) S. 85 tf
u. an zahlreichen anderen Stellen dieses ganz vortrefflichen Buches,
428) Quaestiones magistri Petri de aylliaco cardinalis cameracensis super libros
sententiarum una cum laudibus Theologie. Et quibusdam questionibus de potestate
Ecclesie in suis vesperiis disputalis. Am Schl.: lmpresse arte..... Nicolai wol/f
alemani. Anno 1500. 4.
104 XX. Peter v. Ailly.
ctiones modorum significandi“, mit welcher im nächsten Zusammenhange
eine zweite, betitelt „Conceptus“, und in entfernterein die „Insolubilia“
stehen, welche drei zusammen in Einem Drucke vereinigt wurden 429),
und hiezu noch ein „Tractatus Exponibilium“43°).
Was zunächst die mit dem Occamismus verflochtene Frage über das
Verhältniss zwischen Philosophie und Theologie betrifft, stellt sich auch
d’Ailly auf den Standpunkt einer Scheidung, insoferne die Philosophie,
für welche nun und nimmermehr l = 3 sein kann (s. vor. Abschn.,
Anm. 791), auf lumen naturale beruht, die-Theologie hingegen von der
gewöhnlichen Logik absehen und daher auch z. B. betrell‘s der Trinität
zu einer eigenthümlichen Wendung der Supposition greifen muss 431).
Sowie demnach auch das Dasein Gottes selbst nicht durch Demonstration
erwiesen werden kann und auf natürlichem Wege hierüber nur Wahr
scheinlichkeit erreichbar ist 432), so bleibt überhaupt der supranaturalistisch
entstandene Glaube (fides infusa) unberührt neben dem demonstrativen
Verfahren bestehen, durch welches nur die fides acquisita verloren gehen
kann 433).
Erlangt aber so die Logik eine selbstständig abgetrennte Stellung, so
liegt zugleich ihr Gebiet nur in den zur Wahrheit und Unwahrheit he
fähigten menschlichen'Worten — „voces“ ——- eine Ausdrucksweise, in
welcher sogar eine Steigerung des Occamismus nach extrem nominalisti
scher Seite hin zu liegen scheint 434). Wenn wir aber auch alsbald
hierüber eines Anderen belehrt werden, so kann hiemit doch jedenfalls
d’Ailly mit Occam (ebd. Anm. 746 tl‘.) eine Ebenbürtigkeit des scnsualen
und des intellectuellen Erkennens, welch beide sowohl incompleæa als
auch complexa sein können, selbst mit Hinweis auf die Begabung höherer
Thiere anerkennen 435’) und daher auch eine grundsätzliche Bemerkung
429) ltestructiones modorum signi/icandi conceptus et insolubilia secundum viam
nominalium magistri Petri de allyaco. S. l. r. a. 4. (nicht paginirt). Die Worte
„seczmdum viam nominaliumu sind natürlich nur ein Zusatz des Herausgebers oder
Druckers.
430) Traclatus eaponibilium magistri petri de Aillyaca lmpressus a Suidone Mercatoris. 1494. 4. (gleichfalls unpaginAirmt)S.chLz Parisius.
431) S. Sent. I, qu. 5 M: Suppositio alicuius termini in divinis est duplemg
quaedam est suppositio mediataa quaedam immediata. . . . .. Nullus terminus personalis
supponit immediate pro cssentia in divinisg nullus terminus essentialis supponit
immediate pro persona in divinisg omnis terminus essentialis supponit mediale
pro qualibet re in divinis (R) Nulla res potest esse tres resj et . conce
dentesy aliquod unum esse plura individua unius generis vel speciei. non sunt digni
vocari philosophi, . quia proprietas philosophi est. quod innitatur lumini naturali
432) Ebend. Qu. 3, art. 2 X: Licet ista propositio nileus esta non sit nobis
evidens aut evidenter demonstrabilisl ipsa tamen est naturaliter probabilis.
433) Ebend. llI, qu. 1, art. 2 Z: Nun repugnal, quod aliquis habeat demon
strationcm sive scientiam et tamen non perdat fidem infusaml quamvis perdat fidem
acquisitam, sicut aliquis potest habere fidem circa principium et notitiam evidentem
circa conclusionem seu per ezpcrientiaml non tamen potest simul habcre fidem aequi- i
sitam circa conclusionem et notitiam evidentem.
434) Deslr. mod. sign.‚in den letzten Zeilen: Logicus constderat voces sub
ratione veritatis et falsitatis cognoscendae et respectu passionum logicaliunL
435) S. Sent. l, qu. 3, art. 1 J z Nolitiarum tam sensualium quam intellectua
lium quaedam est simplex et ineomplexaj alia vero complezag complcazarum autem alia
distansl ut propositio vera aut falsay alia indistansa ut oratiol quae nec est vera nec
3;.
xx. Peter v. Ailly. 105
Occam's über den Erfahrungs-Beweis (ewperienlia) fast wörtlich wieder
holen 436). Und indem er den occamistischen Gonceplualismus (s. ebd.
Anm. 773) durch die Wendung ausdrückt, dass die Begriffe mittelst
einer Gewöhnung mit einer species naturalis (-— diess ist Occam’s
idolurn, s. ebd. Anm. 759, welches bereits Gregor v. Rimini in die
species intelligibilis hinübergewendet hatte, s. ob. Anm. 35 f. —) ver
bunden sind 437), polemisirt er natürlich betreffs der Universalien, da es
nur Ideen der singulären Dinge gebe (s. ebd. Anm. 783 ff.), gegen jede
platonisirende Auffassungßs). Hingegen bezüglich der „formalilates“.
entfernt er sich einigermassen von Occam (vor. Abschn., Anm. 817), in
soferne er dieselben im Gebiete der Theologie nicht grundsätzlich ablehnt,
wohl hingegen darauf hinweist, dass sie wesentlich der Urtheilsform,
d. h. überhaupt dem sermo, angehören 439). Und in der Frage über
intensio et remissio formarum bekennt er sich geradezu zu der von
Occam abgewiesenen Ansicht, da er die Aenderungsfähigkeit in die Form
selbst verlegtuo). —- Vereinzelte Aeusserungen betreffen das fulurum
conlingens, wobei er schliesslich Gottes Vorherwissen als Lösung der
falsa (über distans und indislans s. ob. Anm. 103 11. 229). .. . .. Animalia britto
habent aliquam notitiam complezam de sensibilibusg ad hoc est experientia
multiplex et specialiter de canibus venaticis. Duplex est nolitia incompleæa nobis
passibilisy quarum una solet vocari abstraciival alia intuitiva elc.
436) Ebend. Qu. 1, art. 3 GG: Notilia conclusionis acquisita per ercperientiam
el nolitia eiusdem acquisita per demonstrationem sunt eiusdem .speciei, quia non est
inconveniensa distinctas causas habere eosdem effectus specie. Si primo sciatur
conclusio per experientiam et poslea eadem per demonstralionem, . . . . .. fiel unum ex
gradu praecedente et sequenle. S. vor. Abschn., Anm. 1038.
437) Ebend. Qu. 3, art. 1 G: conceptus huius vocis „homo“ proprie loquendo
non est nolitia hominis nec repraesental homineml sed per consuetudinem esl quaedam
coiiiqantia seu mutua concomilanlia inter 'coneeplum naturalem hominis ei conceptum
huius vocis „homo“, propter quam uno conceptu moto per obiectum saum, sc. quando
auditur ista vozc „hamo“, statim movetur alius conceptus sive species naturalis
hominis.
438) Ebend. Qu. 6, arl. 3 Z: Ouod ideae solum sunt singularium, palet, quia
solo singularia sunt extra producibilia et nulla alia; et si Plalo aliter senseril, non
est in hoc sequendus. Ouod ideae non sunt universalium, palet, quia nulla sunl,
nisi ponalur, quod universalia sint quaedam res in anima simpliciter existentes rebus
ertra communes et per praediealionem universales.
439) Ebend. Qu. 6, art. 1 F; Distinclio polesl intelligi dupliciterg uno modo
propriel et tunc ea natura rei non est nisi plurium realilatum, quarum una non esl
alia;..... alio modo improprie, quando scilicet aliqua res est plures res,.... et
polesl vocari distinctio formalis, quia nomina significanl ad plaeitum. falis
distinctio formalis nunquam est nisi ratione dislinctionis realis, el nunquam esl
in erealuris. (H) Formalilas est quasi quaedam conditio totius pruposilionis, quae
non est proprie aliquod ens reale. Si dieatur, quod non loquimur de propositionel
sed de re et de formoliloley quae est ex parte rei,‘ dieo: quamvis loquamur de re,
lamen loquimur mediante proposilione; et ideo eoneedo, quod essenlia et relatio ez
natura rei distinguuntur formaliler; lamen illa formalitas non est in re ex natura rei.
440) Ebend. Qu. 9, art. 3 U: Nulla forma potest suum formobile intensius et
remissius denominare sive facere ipsum magis et minus lale, nisi per intensionem et
remissionem ipsius formae in se..... nova alicuius suae partis acquisitione vel
deperdilione. Vgl. vor. Abschn., Anm. 819. Die thomistische Anschauung Peter's
in der theologischen Frage betreffs der lndividuation der Engel s. b. D’Argentrö,
Coll. iudic. d. noa err. Vol. I, Pars 2, p. 74 m ‘
106 XX. Peter v. Ailly.
Frage festhält 4‘“), zugleich aber auch im Gegensatze gegen Occam (ebd.
Anm. 952) contingens und passibile als identisch nimmt442), ferner das
principium identitatis 443) und den syllogismus expositorius 444).
Ein eigenthümlieher einheitlicher Grundgedanke zieht sich durch
seine speciell logischen Schriften hindurch; ‚während wir‘nemlich schon
bei Gregor v. Bimini, Buridan und Albert v. Sachsen (0b. Anm. 46, 63,
77, 225, 261) den oceamistisehen Begriff des „Mentalen“ allmälig ein
entschiedenes Uebergewicht über den des „Vocalen“ erlangen sahen, will
D’Ailly nun grundsätzlich die Auffassung nach allen Seiten ausbeuten,
dass ein mentaler Act die wesentliche Basis aller sprachlichen Kundgebung
ist. Diess veranlasst ihn zunächst zu einer Bekämpfung der Theorie,
welche Duns Scotus (s. vor. Abschn., Anm. 129—134) über „modus
significandi“ entwickelt hatte 4“5). Und es mochte eine solche Polemik
dem Occamisten um so mehr geboten zu sein scheinen, als in der Schule
der Scotislen jenes Thema offenbar eine sehr reiche Durchführung ge
funden hatte. Es ist wenigstens D’Ailly in der Lage, neunzehn Gründe
aufzuztihleny welche von den damaligen Scotisten für die hohe Bedeutung
der significatio und ihrer Modalitäten vorgebracht wurden 4‘46). Dagegen
441) Ebend. Qu. 11, al't. 1 B: Si aliqua propositio enuntiathaliquad passibilet
quod erit, forc, ipsa est determinate vera. Nulla propositio singularis de inesse
a/firmativa vet negativa de futura contingenti ad utrumlibet istae propositiones non sunt necessariaer „Omnc futurum coensttinngeecnesssaersito fveurtau.rumfz
„Aliquod futurum contingens est futurum“. lstae prapasitianes sunt absoluta
possibilesx „Nihil, quod erit contingenterl erit coutingcnler“, „Aliquod, quod erit, non
erit“. . . . .. (J) neas est praescicntia verarum cantingentiuml quia aliqua sunt vera
cantingcntia et inter illa aliqua sunt de futura Vgl. ob. Anm. 52 u. 387.
442) Ebend. art.1 E: Hoc nomen „contingens“ idem valet quod haec oratio
„possibile non necessariumri copulativa ex partibus de possibili non requirit ad
eius veritatem unam capulativam de inesse possibileml sed sufficity quod utraque par
dicisim sit possibilis. »
443) Ebend. Qu. 3. art. 2 U: Primum principium debet esse complexum . et
omnium complexorum notissimum el ex terminis cammunissimis . et propositio
hgpothetica vel saltem non pure categorica, sicut illa „Aliquid est vel nihil
est“..... vel ista ‚.Ouodlibct est vel non est“. Vgl. Anm. 72 u. 303.
444) Ebend. Qu. 5 Z: Ad hoc, quod aliquis syllogismus sit ezpositorius et
bonus de forma, requiritur, quod medium eius supponat pro una rc et non pro
pluribus.
445) Mole modorum significandi appressus manum porrigam sublevanteml qua
impartabili anere cxanerati in regionem scientiae talibus langinquae libere proficis
cantur.... Primo recitabo breviter radicabilia ponentium tales modos significandi
distinctas et eorum rationes; secundo opinionem contrariam cum suis rationibus et
probationibus declaraboy tertia aliquam viam apparentem mihi veriorem solvendo
opinionis contrariae rationes.
446) voci per hoc, quod ipsa est signum vel pars orationisj aliquid additur,
et illud additum vocatur modus significandi. Vox post impasitionem est con
tracta ad determinatam speciem partis orationis Voci per impositionem de novo
aliquod accidens additur. Vox per impasitionem derelinquit intellectui aliquid
vel aliquem sensum facit intellectui bene disposito, . cadit sub consideratiane ali
cuius scientiael sub qua prius non cadebat, . . . . ‚. causat aliquid, quod prius non
poterat causam Vox de natura sua est in praedicaniento qualitatis et post
impasitionem est in praedicamento relationis Post impositionem var est caactat
et ante fuit libera et vaga. Post impositionem vox est sigmnn, igitur relati
vuml . . ante impositionem fuit non significativa . . . . .. Modus significandi est illud,
xx. Peter v. Ailly. t 107
nun richtet er seine Einwände, indem er zu zeigen versucht, dass weder
ein eigener modus significandi passivus447)‚ noch ein eigener modus si
gnificandi actiuus angenommen werden könne, bei welch letzterem im
Munde eines Oceamisten das Motiv beachtenswerth ist, dass der modus
significandi falls man ihn in die vom verlege, Gefahr laufe, in der Luft
vom Winde verweht zu werden 448); auch was die Scotisten über signum
oder consignum verbrachten (s. ebd. bes. Anm. 130), wird durch den
Hinweis auf die Sprach-Bezeichnung- nicht-existirender Dinge oder nega
tiver Begriffe beseitigt449). Nachdem er hierauf auch die Annahme eines
modus intelligendi activus oder passivus als überflüssig bekämpft hat450),
ad cuius varietatem variatur congruitas orationis. Si voci nihil adderetur per
impositioneml non posset darf, a quo causaretur congruitasg . non posset dari
aliquids per quod nomen di/rerret a uerbo. Eadem rcs praecisc significatur per
hoc nomen „Socrates“ et per hoc pronomen „lila“. .. .. Multa sunt nominal quae
simpliciter nullam rem signi/icanti ut „chimaera“. list dare modum intelligendij
ergo est dare modum signi/icandi Significare, quod est actus ipsius vocisy est
ageres et in omni agere est modus agendi Si non esset aliquis modus signi
ficandij tunc eodem modo considerarent partes orationis grammaticus et sequeretun quod grammatica esset scientia realis, quia considerareett liopgsiacussyres si
gm'ficatas. '
447) Probe, quod isti modi significandi activi et passivi non sunt ponendi. .
Sine talibus modis propriissima constructio et verissima congruitas possunt esseg.. ..
capio hanc orationem .‚dcus est deus“, .. . quia hic non est modus significandi
passicuSg . . . .. et si dicaturl quod intenduntl tales modos esse in rebus naturalibus
et non in supranaturalibus vel in deo, istud est nimis pueriliter responsumg . . . . ..
loquor enim de ista oratione „dem est deus“, quae est res naturalis, in qua poni
tAurrguvoeriunmrevbeursbunmatuertalviebruusml nomenutcit useiruhmocsunpopmoesnitu„mSocertavteersa“ psairgsni/oircaettioSnoisc.rateml
tum secundum eos in Socrate est talis proprietas, qua signincatur Socratesg et
tunc quaerol utrum illa proprietas signi/icetur per alium proprietatemy ita quod
ez parte rei erunt infiniti modi significandi passivij si autem sint fim'tae tales
proprietatesl non posset ulterius imponi aliqua dictio ad signi/icandum illam rcm.
lpsa 4r4cs8)siDgenilmicoadtoa nsoignnicfaicuasnadtij active quia qluaapeisro,nonqu/iadcicta‚usqatuodtalheamecmovdouxm.„lapis“
ipsum significet nec non causaty quia ipsamct vocc non facit sc ipsam
significarv; si intellectus talem modum causaret. . . . . . .. per consequensl quando
intellectus non imponeret vocem, tunc non causaret talem modumg sed eandem vocem
in numero homo nunquam imposuit Si modus significandi activus est in voce
subiectivei sequitury quorl accidens esset subiectum accidentisy item cum vox
sit in aere subiectiveq sequitury quod modus significandi actibus saltem mediate erit
in aere subiective et sic aliquando cum ncnto af/tabitur et evanescet Vgl. bei Bu
ridan, ob. Anm. 77. »
449) Si ratio signi vel consigni constitueret vocem, dictionem vel partem orationis
formaliterl ergo sine istis rationibus non potest vox esse dictio vel pars orationisg
consequens est falsum, ergo et antecedens. . . . . . .. item posset argui de istis dictio
nibus „chimaera“ vel ‚.‚oaecitas“, quae simpliciter nihiltsigni/icant et tamen sunt
proprie dictiones et partes orationum congruarum . . . . .. Si intellectus accipiat modum
significandi a proprietate rei, ergo, ubi nulla est res vel proprietas reil ibi nullus '
est modus significandi.
450) Modus intelligendi activus non est potentia intellectiva. quia sic
esset ipsa anima, nec est actus intellectus sive ipsa intellectiol quia talis in
tentio potius passio est, quam actioy . . nec csthabitusl qui est principiorum nec
sapientia nec scientia nec aliquis aliorum habitzmm. . ‚ . . .. Pluralitas non est ponenda
sine ratione cogi-nte (dieses von Oceam oft gebrauchte Motiv s. vor. Abschn.,
Anm. 758 f. u. 768), sed non videlur, quod sit aliqua ratio eogens. contra hoca
quod dicitur dc modo intelligendi passive, sc. quod sit ipsa proprietas rei, arguitur
108 i xx. Peter v. Ailly.
legt er seine eigene Ansicht dar, welche sich an Occam’s Auffassung
betreffs der „signa“ anlehnt (vgl. ebd. Anm. 768 tl‘.), dabei aber den
„mentalen“ Begriff in entschieden conceptualistischer Tendenz so sehr als
wesentliche Grundlage festhält, dass die Sprache als eine durch das ge
sellige Leben gebotene Veräusserung und die Schrift als ein äusserlicher
Nothbehelf bezeichnet wird451). Nur folgerichtig ist es, dass er von
solchem Standpunkte die ganze Grammatik und jedes syntaktische Regime
u. s. f. auf eine „mentale“ Quelle zurückführt452).
Eine weitere Ausführung dieser Grundgedanken gibt dann die
Schrift, welche den Titel „Conceplus“ trägt. Dort fasst D’Ailly den
terminus mentalis gleichsam im Sinne der aristotelischen Entelechie als
eine lebendige Erweckung („m'talz's immulatio“) des potenziellen Er
kenntnissvermögens, welches hiedurch Zeichen von Gegenständen em
pfängt, und so genommen bezeichnet er ausdrücklich terminus mentalis
und conceptus und actus intelligibilis und notitia apprehensiva und
signum rei sämmtlich als synonym 453), so dass er sogar den conceptus
sie: multae sunt res, quae non habent tales proprietates. sicut patet de prima causa
et de multis aliis subiectis separatis. .. ltem apparet totaliter voluntarie dictuml
quia nec ratione nec experimento percipimusv talem modum esse ex parte rei. .
451) Unum eligam mihi apparentem modum dicendi veriorem Praemitto
duas divisiones et unam declarationem. Divisia prima est, quod signorum aliud est
mentale aliud vocate et aliud scriptumg secunda est, quod signorum quaedam
signihcant naturaliter et quaedam ad placitum. . beclaratio ponenda est, quare
et ad quid voces fuerint impositae ad significandum. voces fuerunt inventae ad
ezprimendum ezcterius alten", quod per conceptam nullo ista expressio fuit homini necessaria eo, quod homo est amniomdaol ppootleistticousmteentdisjocialcg
ideo inventae fuerunt vocesl ut praecise id ad placitum signi/icarent alteri ez
fteureiruus.ntquscordiptsaignvoacimbeunstasluibas,titquutaae. suqnutodnaatbusreanlteisbucsonceteptmuuslltuimntedriisustanstiibnuisficannull.la vocc
humana su/ficil ad aliquem conceptam manifestandunL
452) lslis habitis ponendae sunt aliquae conclusiones .' .. ln orationibus
mentalibus est vera et propria congruitas .. et proprium regimen. .‚ congrui
las, regimen et constructio sunt naturaliter in propositionibus mentalibus et
per se et primo magis inlrinsece, quam alicui alteri orationig sunt in
oratione mentali sine tati modo signi/ieandi activo vel passivo. Omne, quod
regitur vel regit in oratione mentali1 naturaliter regit vel regiturg sicut no
minativus casus, ita genitivus, dativus, accusativus et ablativus. Nomen est
ista vom, quae est nota alicuius conceptus nominalist .. . sic ista vom „chlmaera“
est verissime nomen. omne regimen communiter usitatum est vel mentale vel
vocale vel scriptum cuiuscunque regiminis ultima visi ad quam reducitur, est
conceplus, quia voces subordinantur talibus conceptibus. Nomen mentale
est conceptus vel passio animae primo requisitns in compositione orationis mentaliter
perfectael et verbum mentale est conceptus animae secundorio requisitns ad compo
sitionem orationis mentaliter perfectae. von solchem Standpunkte aus folgt hierauf
noch eine Widerlegung der sämmtlichen neunzehn obigen Motive der Scotisten.
453) Terminorum alius mentalis alius vocalis alius scriptus Terminus mentalis
est conceptus sive actus intelligendi animae vel potentiae intellectivaeg terminus vo
calis est voz significans ad placitumg terminus scriptus est scriptura synonyme in
signi/icando voei. Terminus in tota sua communitate . . . . .. est signum, quod ex
impositionel quam actu habet vel ez natura sua, potentiae cognitivae eam vitaliter
immutando aliquid vel aliqua vel aliqualiter natum est significare . . . . .. vitalis im
mutatio est actnalis notitia sive cognitio effective partiatiter causata a potentia co
gnitiva vitaliter perceptivo et inhaerens-ipsi . . . . .. Significare est idem quod signum
rei facereg . . signum uno modo est. quod ducit in notitiam rei primariam
vel memorativamg alio modo est ipsa nolitia reii hoc secundo modo
xx. Peter v. Ailly. 109
in einen incompleazus und einen complexus eintheilen kann 454). Bei
jenem terminus mentalis, welcher befähigt ist, ein wesentlicher Bestand
theil des Urtheiles zu sein (— er nennt ihn wie Scotus categorematicus,
s. ebd. Anm. 177 —), unterscheidet er eine Stufenfolge von „signifi
catione tantum“, dann „officio tantum“, und zuletzt „significalione et
officio simul“, je nachdem ein solcher Terminus bloss als Zeichen dient
oder mit den grammatischen Momenten des Nominatives und des lndica
tives in Verbindung tritt4ä5). Die begritl'liche Auffassung aber eines
mündlich ausgesprochenen oder eines geschriebenen Wortes gilt ihm nur
in uneigentlichem Sinne als ein mentaler Terminus, da die Worte nur in
Folge einer willkürlichen Einrichtung einem sachlich objectiven Allge
mein-Begriffe dienstbar untergeordnet werden 4"’6). Den mentalen Ter
minus im eigentlichen Sinne theilt er sodann in die übliche prima und
secunda intenlio ein, welch letztere darin gefunden wird, dass ein Be
griff auf natürliche Weise einen Gegenstand bezeichnet, welcher selbst
nur die Bezeichnung eines anderen durch ihn bezeichneten Gegenstandes
ist457); eine zweite Eintheilung ist unter Ablehnung der scotistischen
modi significandi wieder (vgl. Anm. 452) nur eine Verwandlung der
üblichen grammatischen Kategorien in dasjenige, was hier als „mentaler“
Akt durchgeführt wird458); eine dritte Eintheilung betrifft den occami
stischen Gegensatz zwischen absoluter und connotativer Bedeutung45'9).
dicimus conceptum esse signum rei. . . . . . . .. Terminus mentalis, conceptus, actus in
lelligibilisj nolitia rei apprehensiva idem sunt.
454) Notitia apprehensiva incompleza est conceptus rei incompleausy com
plexa est conceptus complexusy et ista est adhuc duplex, quia quaedam est com
pteaione distantia alia complezione indistantc. S. ob. Anm. 435.
455) Terminus mentalis calegoremalicus est tripleæz ‚ . . . .. nsignihcalionc lan
lum“ est conceptus naluraliler significans aliquid vel aliqua non potens reddere supr
positum verbo personali modi liniti nec appositum respectu nominis nominalivi casus ;
. . .. „of/icio tanlum“ est, qui est natura sua nihil significat, polest tamen esse
appositum respectu nominis nominativi casusg . . . . .. „significalione et officio simulu
est, qui naluraliler signihcat aliquid et potest esse supposilum verbi personalis modi
finili et apposilum nominalivi easus.
456) Terminus mentalis i-mproprie dictus est conceptus vocis vel scripturael .
et, licel signi/icet naluraliler proprie vocem vel scripturam, cuius est naturalis simi
litudo, potest tamen cum hoc significarc ad placitum et subordinari alteri conceptuiy
. . . . . ‚ v. gr. conceptus huius vocis „homo“ naluraliler proprie significat illam vocem
„Itomo“, sed ad placitum significat omnes homines et sic subordinatur in significa
tione illi conceptuil qui naluraliler proprie est repraesentalivus omniam hominum.
457) Terminorum monialium proprie diclorum quidam est prima intentioi alius
est secunda intenltm Secunda intentio est conceptus sive actus intelligendi solum
naluraliler significans rem, quae est signum alterius rei ea ratione, qua talis res est
signihcata ad placitum per alium lerminum. .
458) Terminorum mentalium proprie dictorum aliqui naluraliler significanl no
minaliter et tales naluraliler sunt nominal aliqui naluraliler significant verbaliter et
tales sunt naluraliler verba, et sic de aliis partibus orationis. . ltem aliquis na
luraliler est nominativi casusl alter genilivij et sic de aliis Quere sequitur,
quod regimen el construclio naluraliler conveniunt terminis mentalibus proprie dictis
et non per aliquos modos signihcandi eis additos.
459) Terminorum menta/ium proprie diclorum alter est absolutusq alter est con
notativus. connotativus est, qui praeter illud, pro quo supponit, naturaliter
aliquid intrinsece vel exlrinsece, positive vel privative connotat. ouilibet ter
minus connotativus habet plura significala, et ad minus habet dua, sc. unum formale
110 XX. Peter v. Ailly.
Hierauf aber lässt D’Ailly in völlig parallel gehender Behandlungsweise
den terminus vocalis folgen; er defin'irt nemlich vorerst denselben als
eine werkzeugliche lebendige Erweckung des Erkenntniss-Vermögens, und
weist darauf hin, dass auch Thiere i dergleichen Sprachzeichen verstehen
(vgl. Anm. 435), bei den Menschen aber die willkürliche Feststellung
der Wortbedeutung mit der Gemeinsamkeit des Lebens zusammenhängc 460).
Sodann benützt er mit Marsilius (Anm. 400) den Begriff des „signifi
catum ultimatum“, um die significatio non uttimata als die der Allge
mein-Begriffe zu bezeichnen 461). lin Anschlusse an Buridan (Anm. 101)
spricht er neben categoremalischen und syncategorematischen Worten
auch von gemischten, zu welch letzteren er sogarvsämmtliche adjecti
vischen Verba rechnet‘mz). Zuletzt führt er die Unterscheidung der
prima und secunda impositio 463) und abermals die Eintheilnng in ab
solute und connotative Worte an 464).
Sodann aber findet die Zurückl‘ührung der logisch-sprachlichen Er
scheinungen auf eine „mentale“ Grundlage ihre Anwendung auf die ln
solubitiay und D’Ailly erblickt nur in einem solchen Verfahren einen
Ausweg aus den vielen dieselben betreffenden Schwierigkeiten und bunten
Meinungs-Verschiedenheiten (s. ob. Anm. 350), welche er zu überwinden
hofft, indem er in einem viergetheilten Plane vom Wesen des Urtheiles
ausgeht mi Vorerst nemlich regelt er die übliche occamistische Drei
et aliud materiateg materiate est ittudr pro quo supponitg formale est ittuctl quod
connotaL
460) Terminus vocalis est vom significah'va, i. e. quae apprehensa ab au
ditu ez impositione, quam actu halmt, nata est potentiae cognitivae eam vitaliter
immutando instrumentatiter aliquid vel aliqua vel atiquatiter repraesentore aliud a se.
Et dicitur vPotentiae cognitivaeu et non nintettcctivaeuy quia non solum homi
nibus aliquid significatur, sed etiam hrulis. . . . . ‚ .. Signi/icare ad placitum non
est aliud quam institutio facta per voluntatem et per placitum alicuius totius com
munitatis vel alicuius habentis auctoritatem et gerentis vicem totius eommunitalis.
461)_Terminus vocalis dicitur signi/icare ad placitum ultimate rem illam1 ad
quam significandam ultimate est iniposilusg .. et dicitur significare ad placitum
non uttimale illum conceptam sive terminum mentatem proprie diclum, cui in signi
ficando subordinatur, v. g. terminus vocalis „homo“ significat uttimate omnes singu
tares homines et signifcat non ultimate conceptam naturaliter repraesentativum om
nium hominum
462) Terminorum vocalium quidam est mere categorematicusj ut „homo“, alius
est syncategorematicasa ut „omm's“, alius est partim calegorematicus et partim syn
categorematicus. qui se. potest resotvi in duos terminosl cuiusmodi est „m'hil“ vel
„aliquid“ vel generaliter omnia signa universalia vel particularia in neutra generea
. ut „aliquid“ resolvitur in uatiquod ens“. omnia verba adiectival ut „lego,
curroua sunt partim categorematica signincatione et partim et in mente eis vere respondet conceptus complt'xus. syncategorematica ‚
463) Terminorum vocalium quidam est primae inipositionis sive primae intentionisy
quod idem est, alter est secundae impositionis sive seeundae intentionis . . . . . .. Se
cundae intentionis est. qui ex impositionej quam actu tiabetl significat reml quae est
signum alterius rei ea rationel qua est res signi/icata per aliquem terminunL
464) Terminorum vocalium alii sunt absolutil alii i-onnolativig sed hoc convenit
termino vocati per impositioneml quia se. subordinatur in siqui/icando termino nrentati
proprie dieta
465) De vocalis insolubilibus multi diversa et adverso censuerant ln
tanta sententiarum varietate viam quaerens evadendi et evacuandi dif/icuttatem nullam
adhuc inveni a quoquam esse demonstrataml quae ad plenum satisfaciat meae mental
quapropter modum probabilem ezptanare tentaboy per quem radiz di/pcuttatis et
_xx. Peter v. Ajlly. lll
gliederung in propositio mentalisp vocalis, scripta derartig, dass die
letzteren beiden gleichmässig unmittelbar der ersteren Form untergeordnet
seien, d. h. nicht etwa die scripta erst mittelbar durch die vocalisjp und
in der auf solche Weise übergeordneten propositio mentalis allein findet
‘er nicht hloss die über alle Sprachen-Unterschiede erhabene einheitliche
Gleichheit, sondern auch in essentiellen] Sinne (d. h. nicht bloss signifi
cativ) die Befähigung zur Wahrheit oder Unwalirlleit46“). Diese bevor
zugte und gleichsam ideale Geltung des mentalen Urtheiles führt ihn zur
Erwähnung einer occamistischen Uebertreibung, wornach man das Zusammen
gesetzt-Sein des Urtheiles förmlichst verneinte, und wenn er als Vertreter
dieser Ansicht einen „doctor subtilis et solemnisu erwähnt, so weist,
da natürlich an Duns Scotus nicht gedacht werden kann, das uns zugäng
liche Quellen-Material nur auf Gregor v. Rimini hin 467). Ja, er eignet
sich diese Ansicht an, wenn auch unter erklärlicher Beschränkung auf
das kategorische Urlheil, und indem er bezüglich der mentalen Form alle
Motive einer Zusammensetzung abzuweisen sucht, schiebt er Alles, was zu
„compositio“ u. dgl. gehört, dem äusseren Auftreten und der änsser
liehen significatio zu, da im Mentalen allein Einheit bestehe 468). Hiedurch
radicalis ipsius solatio poterit apparere. Haec materia duas habet di/fi
cultates: unam generalem de causa veritatis et falsitatis propositionumy aliam
specialem de veritate et falsitate propositionum re/leæionem habentium supra se. Circa
prinmm duo sunt videndaz primum quid sit propositio proprie dictay et quare
sit propositio vera vel falsa; circa secundum duo sunt videndas primum quid sit
propositio habens re/teæionem supra sc, et qualiter sit respondendum ad talesy
quae communiter dicuntur insolubilia.
466) Propositio vocalis et scripta subordinantur mentalil sed non oportetl quod
vocalis et scripta subordinentur sibi invicemj sicut multi ponuntg nam scripta
immediate repraesentat mentalem et non mediante vocati Uade mentales non
diversificantur in hominibusl sed caedem secundum speciem apud omnes signi/icant
inuturaliter et sunt naturali-ter propositiones et non ad placitum . Propositio men
talis proprie dicta est oratio mentalis naturaliter vera aut falsa. Propositio ad
placitum signi/imus debet describi per signidcare verum aut falsuml sed
mentalis proprie dicta per esse verum vel esse falsunu Vgl. ob. Anm. 225.
467) oritur dubitatio fortissimaa utrum propositio mentalis sit essentialiter com
posita ea: pluribus notitiis particulari-basi quarum una sit subiectumy alia praedicatum
et alia copula. fuit una responsio unius subtilis et solemnis doctoris, qui tenet
in hac sententia partem negativem, unde primo penita quod nulla propositio mentalis
de quocunque genere nzentalium sit praedicto modo composita - .. quia aliter se
quereturl quod esset possibilel duas propositiones mentales naluraliter et non ad pla
citum signi/icanles esse omnino similes et eiusdem rationis specificaey quarum una
esset possibilis et alia impossibilisg nam propositio mentalisy cui subordinatur
haec vocalis „Onmis albedo est qualitaer est possibilis et de facto verag illa vero,
cui subordinatur ista vocalis „Omnis qualitas est albedoul est impossibilis. . . . . . . ..
ulterius ponit praedicta opiniol quod affirmatio et negatio non debent dici in intel
lectu actus compositi seu complezi ad istum seltsam, quod sint compositi essentialiter
ex talibus notitiis partialibus distinrlis, quarum una sit subieclum, alia vero praedi
catum S. ob. Anm. 45. -
468) Licel praedicta opinio sit sustenibilis et probabilisl non tamen videtur mihi
omnino continere veritatem omnis propositio mentalis hypothetica est ex pluri
bus notitiis partialibus essentialiter compositaj quaelibet propositio conditionalis
mentalis est una consequential et quaelibet copulativa habet antecedens et consequens,
ex quibus componiturg quilibet syllogismus componitur ex praemissis etu
conclusione. . Patetl quod praedicta opinio non est vera de qualibet propositione
mentali gencraliter. .. Sed nulla propositio mentalis categorica est essentia
112 XX. Peter v. Ailly.
hat er dann zugleich auch bereits sein zweites Thema erledigt, nemlich
die Frage über Wahrheit und Unwahrheit des Urtheiles, denn diese
können nun weder in der significatio noch auch, wie Buridan und Albert
v. Sachsen betont hatten (s. Anm. 78 f. u. 231), in der suppositio
liegen, sondern lediglich im mentalen Wesen des Urtheiles, ’d. h. in
der mentalen Auffassung eines objeclive‘n Sachverhalteswg). Und indem
er gegen den Begriff eines „complexe signihcabileua welchen wir bei
Gregor v. Bimini (0b. Anm. 40) trafen, polemisirt und alles Vielheitliche
als hlosses Moment der significatio lostrennt, bleibt ihm die Einheitlich
keit der Wahrheit nur für das mentale Urtheil übrig, und zwar hier
sogar mit Einschluss contradictorischer Gegensätte, so dass ihm z. B. eine
Behauptung, zu deren Widerruf Nicolaus v. Autricuria (s. ob. Anm. 4)
genöthigt worden war, als gerechtfertigt erscheint47"). Nun kommt er
auf den dritten Punkt, nemlich auf jene Urtheile, welche sich auf sich
selbst zurückbeugen —- „quae habent reftexionem supra se“ ——, und
unter Wiederholung seiner obigen Angaben über das äussere Auftreten
liter composita ex pluribus partialibus rio/iliis Affirmatio vel negotio in intel
lectu seu quaevis mentalis oratio non debet dici complexa propter hoc, quod sit com
posita ex pluribus notitiis partialibus cssentialiteri oratio mentalis non debet
dici complexal quia acquivalet in signi/lcando pluribus vocibus vel scriptis orationem
vocalem vel scriptum componentibus. Nce propositio mentalis debet dici com
plexal quia compositionern significat in entibus extra animam. Alia et alia ra
tione dicitur propositio mentalis complexa et propositio vocalis et scriptal nec oporlet,
quod‚ sicut oratio vocalis habet plures partesl ex quibus componiturl etiam mentalis
habeat ptures tales partes proprie dictasi sed bene aequivatet in significando pluribus
nolitiisa quae improprie possunt dici partes ; non tamen dico, quod hoc sit ratione
cumposilionis, sed solum ratione significationis.
469) videndum est, quid sit seu quare sit propositio vcra vel falsa. Pro
positio non est ideo vera vel falsa. quia signihcal verum non ideo, quia eius subiectum et praedicatum supponat proveleofdaelmsuvmelandonexptrroa;eo.dem.
ouaelibet propositio signi/icans ad placitum ideo praecise est vera aut falsa.
quia sibi correspondet mentalis proprie dicta vera vel falsa, .. et ideo proecise
eosutaeploisbseitbilpirsopoveslitiimopomsasritbiialliissy pqruoipariceordriecstpaondseitmplsiibciitetralicsatmeegnotrailcias eptropdreieindeisestea. a/fir—
matiaa, si sit veray ideo est aera, quia, qualitercunque per eam secundum signi/ica
tionem totalem significatur esse vel fuisse vel fore. taliter est vel fuit vel erit; .
et ideo est possibitis. quia, quatitercunque per eam secundum signihcationem totalem
significatur esse vel fuisse vel foret taliter potest esse vel fuisse vel fore.
470) Est una opinio , quae pouz't, quod significatum propositionis adaequatum et
totale est complexe signidcabile verum vel falsum Sed nullum est nec potest
esse complexe significabile verum aut falsum ad intellectum praedictae opinionis . . . . ..
quidquid est aut potest esse, cst complexa signihcabila Mhil est significatnm
adaequatum seu totale alicuius propositionis mentalis proprie dictael quia quaelibet
talis ratione suarum partiumy quibus aequivalet in siguihcando ‚ plura significat ad
invicem distincta ouidquid significatur per aliquam propositionem mentalem
proprie dictam secundum cius totalem signihcationcmy etiam idem significatur per
aliquam eins partem. omnes propositiones mentales proprie dietae ad invicem
conlradictoriae significant idem aut eadem omnino, licet alio et alia modo. Si
vero obiiciatun quod inter articulos Parisiis eondemnatos contra magistrum lvicolaum
de Alticuria unus est iste „Hae propositiones „„Deus est““ et „.‚Deus non esl““
idem significantj licel alio et alio mode", respondeo, quod multa fuerunt condemnata
contra eum causa invidi-aer quae tamen postea in scholis publice sunt confessaj tamen
dico, quod esl verius de propositionibus mentalibus improprie dictis vel etiam
de vocalibus ad placitum significantibus.
xx. Peter v. Ailly. . 113
der Bezeichnung und zugleich unter Ablehnung anderer Meinungen ver
legt er das Wesen des Insolubile in eben dieses eigenthümliehe Verhalt
niss, dass ein Urtheil, indem es sich auf sich zurückbeugt, seine eigene
Unwahrheit aussagtfll). So bekämpft er vorerst sowohl Buridan’s An
sicht, welcher die lnsolubilia mil der sachgemässcn significatio der
Urtheile in Verbindung gebracht hatte (s. ob. Anm. 79 u. 145), als auch
jede Ausdehnung des Begriffes lnsolubile über die so eben angegebene
Gränze hinaus 472), und dann untersucht er das von ihm zu Grunde
v gelegte ‚falsificare se ipsas“, je nachdem dasselbe unbedingt in allen
Fällen oder direct oder indirect u. s. f. eintrete‘fla). Hierauf kehrt er
wieder auf die in der significatio beruhende Darstellung zurück und
theilt dieselbe in eine vorstellungsweise (obieclive) und eine gegenständ
lich formelle (formaliter), um bezüglich des „significare se ipsas“ den
mündlich gesprochenen und den geschriebenen Urtheilen nur die vor
471) Inquirendum est, quid sit propositio habens supra se reflerionem et de
ipsarum differentia Signifiuare vel significatio est aliquid repraesentare vel ali
cuius repraesentatio potentiae cognitivaeg dico enim „cognilivae“ et non „intelleclivac“,
quia etiam potentiae sensitivae potest aliquid repraesenlari (s. ob. Anm. 460).
Proposilio insolubitis seu insolubile est propositioj quae significatl se esse fal
sam; non enim dicitur insolubiley quia nullo modo possit solvil .. nec quia dif
ficulter potest solvil ut dicit quidam doctor (d. h. Albert, sed quia difficultas prevenit ex eo, quod tatis propositios.siognbiefnicaAtanm.se 3i0p7)s,am esse
falsum. ldeo paletl quod omne insolubile est propositio habens re/leæionem supra se,
licet non e contra Nulla propositio habet re/lezionem supra se nisi in qua po
nitur terminus appropriate significans propositionem. sicut sunt termini „vorum, falsum.
universale, porticulare, o/firmolivum, nugalivum, dubium, credilum, scilum“ et similes.
472) Ex praediclis sequitur falsitas cuiusdam opinionis -/amosae. quae
ponitl quod omnis propositio significat, se esse veramy et falsitas opinionis
cuiusdam magislri, qui ponitl quod omnis propositio affirmativa categorlca signi-ficuti
se esse propositionem. et significut, idem esse, pro quo supponit eius subiectum et
praedicatumq . et falsitas cuiusdam dicti illius magistri salva eius reverentim sc.
quod affirmativa categorica duas habet significaliones, unam de re ad extra, quam
vocat materialem significolionem, et aliam de suis terminis et de se ipso, quam vocat
formalemg .. sequitur contra dictum magistrumy quod haec non est insolubilis nec
significot, se ipsum esse falsamt „Sorrates proiicict Platonem de ponte, posito casuy
quod Socrates dimeril, quod omnis asserens falsum proiicietur de pontel et solus pro
ferens verum transibit ponteml et tunc veniet Plato et profert Socrati dictam proposi
Iionem”. Communiler multae propositiones enumerantur inter insolubilial quae
tamen non sunty quia non significunl, se ipsas esse falsas, ut „Soorates scit se
errore“, „Socrates fingit se esse sophislamu (s. oben Anm. 310), „Soorotes male
dicil Plaloni“, et ita de multis aliisj quae communiler ponuntur in practica sophis
matum insolubilium.
473) Solum ponam distinctiones de propositionibus falsipcantibus se ipsos, quia
de illis est specialis difpcuttas et non de aliis. Ouaedam significanl, se esse
falsas, de per se, i. e. omni casu circumspectol quaedam de per accidensa sc. ezpo
silione alicuius casusg unde patet error quorundam dicentiunu quod nulla pro
positio insolubilis vel fatsihcans se ipsum esl falsa nisi ex casu. ouaedam si
gnificant directe et tales sunt illael in quibus affirmatur ille terminus „falsum“ de
termino supponente pro se ipsisy quaedam vero significant indirecte seu consecutive
Proposilionum significantiuml se esse falsasa inrlirecle seu consecutive quaedam
signi/icant immediale, i. e. se ipsis sotumi quaedam vero mcdianlibus aliis proposi
tionibusi e. gr. per suam contradictoriam et hae aut mediantibus aliis
propositionibusl quas ipsae eaedem significant, aut mediantibus aliis proposi
tiom'bus, a quibus ipsae significantur.
Pimu-Lj Gesch. lV. 8
114 xx. Peter v. Ailly.
stelluugsweise Darstellung, nie aber die formelle, zuzugesteheu 4'“), woraus
das in zahlreichen Wendungen dargelegte Resultat sich von selbst ergibt,
dass die ganze insolubititas überhaupt nicht die „mentalen“ Urtheile im
eigentlichen Sinne des Wortes berühre, sondern nur bei uneigentlichen
mentalen und den diesen gleichstehenden mündlichen und schriftlichen
Urtheilen erscheinen könne475). Auf dieser Grundlage erledigt sich
dann der vierte Gegenstand der Erörterung, nemlich die Beantwortung
oder Lösung der Insolubilia, welche darin beruht, dass in Folge der
Parallelisirung eines mündlichen Urtheiles und des ihm entsprechenden
mentalen das sog. insolubile sich zugleich als wahr und als unwahr und
hiemit als einen blossen Schein zeigt, welcher der aristotelischen Termi
nologie ‚propositio plures“ anheimfälltflö).
474) His visis .. sciendum est. utrum refteccio supra se possit competere pro
positioni mentali proprie dictae. liepraesentatio (s. ob. Anm. 471) potest peri
dupliciter sicut et significatioy se. obiective et formaliterj . imago enim regis si
gnificat regem obiective. conceptus vero mentalisl quem habeo de regey significat
regem formatitery quia est formatis cognitio regis. Signiftcare aliquid obiective
nihil aliud est. quam esse abiectum alicuius cognitionis formatisg significare vero far
maliter nihil aliud est, quam esse formale in cognitione alicuius obiecti. Quec
libet res, quantum est de se. potest signi/icare se ipsam obieetive. Nulla res
creata potest esse propria et distincta cognitio formatis sui ipsius. Nulla propo
sitio vocalis vel scripta potest significare se ipsum vel aliquid quia nulla tatis potest esse formatis cognitio potentiae cognitivaea.liud formqaulaielleirb,et pro
positio vocatis vel scripta per prius significat se ipsum quam aliquid atiud.
475) Ponam aliquas conclusionesl quae forte aliquibus prima facie apparebant
ezetraneae et mirabiless Nulla propositio mentalis proprie dicta potest significem
se ipsum iesse falsam. lmpossibite est intellectui primo formare propositionem
universalem mentalem proprie dictam significantem omnem propositionem mentatem esse
fatsam. . . . . . . .. intellectus non potest formare propositionem mentalem proprie distanti
quae significem suam contradictoriam esse veram. . . ‚ . . .. Nulla propositio mentalis '
proprie dicta potest significarel se ipsam esse voram, .. nec potest habere re
fqlueizaiocneenritumsuepsrt,a qsueodippsoasms.umus foSremdareconitsrtaamdi„cAtlalqouraituprropdousbiittiaotiomenftoarltiissseismtofjalsa";
pro sotutione vero pono aliquas conclusionesx „ . Pars propositionis mentalis
proprie dietae non potest supponere pro ipsamet propositionei nec potest sap
ponere pro contradictoria illius proposltionis, cuius est pars, nec potest sap
ponere respectu huius termini „verum“ pro propositione signipcante illam propositio
nem. Pars propositionis ad placitum signi/icantis non potest supponere pro pro
positione mentati proprie dieta sibi correspondente. . . . . . .. ouolibet modo re/lezcionis
propositio vocalis vet scripta aut mentalis improprie dicta potest habere re/tezeionem
supra se. Palet, quod omnis propositio insolubitis est propositio vocalis vel
scripta aut mentalis communiter dicta, quia nulla insolubitis est mentalis proprie
dic/ay . . . . .. et propositionis vocalis vet scriptae vet mentalis communiter dietae pars
potest supponere pro tota propositionep cuius est pars.
476) Nuac videndum est de talium propositionum veritate aut fatsitatez et per
hoc apparebitl qualiter sit respondendum ad tates propositiones. quae communiter
dicuntur insolubitia. omnis propositio insolubitis habet aliquam propositionem
mentatem proprie dictam sibi correspondentenL cuiustibet propositionis insolu
bitis et alicuius propositionis mentalis proprie dietae sibi correspondentis termini sibi
invicem correspondentes signi/icant idem et pro eodem supponunL . oaalitercunque
per insolubitem signipcatar ad ptaeituml taliter per aliquam mentatem vel aliquas
mentales significatur naturaliter. quaelibet propositio insolubitis est falsa ex
eo, quod falsi/ivai se ipsum ouaetibet propositio significans praeciscy se ipsum
esse veram, est vera. . cuilibet propositioni insolubili correspondet aliqua nien
talis vera et aliqua mentalis proprie dicta falsa. cuique propositioni inso
xx. Peter v. Ailly. us
Was endlich die Schrift über_ die Exponibilia betrifft, so hat
D’Ailly in dieselbe alles Mögliche aus der Lehre vom Urtheile und den
consequentiae hineingepfropft, was wir füglich bei Seite lassen dürfen,
um uns auf das Wesentliche und Neue zu beschränken. Nachdem D’Ailly
eine ganz unmässige Ausdehnung, welche Einige dem Umkreise der ex
poniblen Satze geben wollten, von sich gewiesen 477), stellt er entsprechend
seinen allgemeinen Grundsätzen auch hier die Ansicht an die Spitze, dass
sowohl dem exponiblen Urtheile selbst als den dasselbe exponirenden je
ein „mentales“ Urtheil correspondire 478). Nach einer Bemerkung über
nothwendige Vorsicht bezüglich der allgemein bejahenden oder verneinen
den Urtheilefli’), sowie über den sog. Ablativus absolutus als einen
exponiblen Ausdruck480), beginnt er die Einzeln-Erörterung mit den Ex
ceptiv-Sätzen, für welche er vorerst zehn allgemeine und anderweitige
Regeln vorausschicktislja um dann drei dubitationes folgen zu lassen.
lubili duae mentales proprie dietae, quarum una est vera et alia falsa, correspondent
inconiuncte. ouaelibet propositio insolubilis est simul vera et falsc, et
eius contradictoria est simul vera et falsa. Aliquae sunt propositiones omnino
similes in voce et de lerminis pro eodem supponentibusl quarum una est simpliciter
falsa vel saltem non simpliciter nera, alia vero simpliciter verag hae apparent
contradicere, non taraen eontradicunt veraciter. Nulla propositio insolubilis vel
eius contradictoria est simpliciter vera vel simpliciter falsa, et nulla est sim
pliciter impossibilis. . Ad nullam propositionem insolubilem vel eius contradictoriam
est danda unica responsio, quia secundum Aristotelcm secundo Elenchorum ad
propositionem plurcs non est danda unica responsio
477) Cap. 1: Sunt quaedam categoricael quae formaliler aequivalent hypothe
ticis. Aliqui dicuntj quod de numero talium propositionum sunt omnes, in
quibus ponuntur termini privativiy negativi vel infim'ti, ut sunt „caeßns, ingenerabile,
non homo“ et huiusmodi, et etiam ficli, ut „chimaera, vacuum“, imo omnes
proposiliones, in quibus ponuntur termini relativi vel generaliter quicunque termini
connotativi. Sed si illud est verunzl apparet mihi, quod ita potest dici de qua
libet propositione categorica.
478) Ebd.: Prima dubitatio est, utrum propositio categorica et ipsa propositio
hypotheticus cui aequivalety praecise idem signi/icant ita, quod correspondeant caedem
mentales. Non solum propositiones sunt exceptivae vel exclusivae in vocey imo
etiam in menle, unde .. intellectus format exelusivam mentalem illi vocali cor
respondentem .. . . . Ex quo seqaitur, quod .. .. talibus propositionibus non correspondet
eadem mentalis, imo uni una et alteri altera.
479) Ebd.: Secunda dubitatio est, utrum quaelibet propositio universalis forma
liter acquivaleat uni hypotheticae . compositae ex suis singularibus. . .. .. Patet
de illu, in qua ponitur aliquod tale signum „utcrque, neuter“. Non valet de
illa, in qua a parte subiecti ponitur aliquod signum tale „omnis, nullus‚ quilibet“,
quando coniunguntur in terminis reclis, al „Ouilibet homo currit“; quia aliqua
universalis est possibilisl et tamen copulativa composita ex suis singularibus est
impossibilis.
430) Ebd.: Tertia dubitatio est, utrum illa sit categorica vel hypothetica „So
crates dormit Platone vigilante“. Sciendam est, quod ablativus absolutus se
cundum grammaticos exponitur tripliciler, sc. per „dum“, per „si“, vel per „quia“.
481) C. 2: Haec dictio „nisi“ quandoque sumitur exceplive, quandoque
vero tenetur consecutive. . . . . . . .. Dit‘tio „praeler“ aliquando tenetur exceptive, ali
quando distributive. Ponendae sunt regulaez 1) Nunquam exceptio debet fieri
nisi a toto in quantitate .. 2) nunquam eæceptival in qua dictio exceptiva nou
negatur-y est proprias nisi eius praeiacens sit universalis 3) Negativ negans,
quamvis praecedat dictionem exceptivam, taraen non negat ipsam, nisi etiam cadat
supra signum universale. 4) Non semper loco illius orationis „non omnis“ po
nitur convenienter haec oratio „aliquis non“. 5) Altquae sunt propositiones uni
8*
116 XX. Peter v. Ailly.
Die erste derselben betrifft die Supposition in den Exceptiv-Urtheilen,
wobei wir gelegentlich erfahren, dass Einige die supposz'lio confusa
distributioa noch in eine absoluta und eine limitata eintheilten 482); der
zweite Zweifel hat die Exposition dieser Urtheile zum Gegenstand 483),
sowie der dritte die Umkehrung derselbenß“). In völlig analoger Be
handlungsweise folgen hierauf die Exclusiv-Sätze zunächst in verschiedenen
allgemeineren Gesichtspunkten 485’) und dann gleichfalls in drei Zweifeln
versales eontrariae, quae non habent subcontran'as. 6) Descendendo sub termina
distributo propositionis exceptivae non debet poni exceptio in singttlaribusq per quas
descenditur. 7) Syllogizando ex propositionibus ezeeptiois oporlet, quod medium
maneat in propria forma in utroque praemissarum. 8) Ubi non polest salvari
proprietas locutionis ponendo dictionem „praeter“, loco illius debet poni „alias“ .
9) Si exceptio cadat supra terminum eommunem, non debet primo fieri descensus sub
illo termina commum', super quem cadit illa dictio excepit-uay sed sub termino, a
quo fit exceptio. 10) omnis propositio exceptiva est impropriav in qua illud,
a quo fit ezveptio, continetur sub illo, quod excipitur.
482) Ebd.: Prima est dubitatio, quomodo supponunt termini in propositione ex
ceptioa. Aliqui dicuntl quod praedicatum in affirmativa habet suppositionem
confusam tantum. et subiectum habet suppositionem con/usam et distributioamg
tamen isti distinguunt de suppositione eonfusa et distributioal quia quaedam est ab
soluta, alia timitata et aretala, quando terminus non pro quotibet sub eo con
tento distribuitur ratione alicuius termini additig et hoc modo subiectum propositionis
exceptioae supponit, ut illi dieunt. Dtco, quod est aliqua propositio exceptiua
affirmativa, cuius subiectum determinate suppom't, sc. illa, in qua dictio exceptiva
negatur. Caiuslibel af/irmatioaea in qua dictio exceptiua non negaturl subiectum
habet suppositionem con/usum et distributivam absolutanL Si exceptiva fuerit
negative, lam subiectum quam praedicatum supponit con/use et distributioe. Ter
minus discretus supponit semper discreteg ideo dictio cadens quaecunque super ipsum
non mutat suppositionemg quando vero dictio exceptioa cadit super terminum commu
nem, tune, si dictio exceptioa non negelur, ipsa facit terminum supponere con/use
et distributioe. ln qualibet exceptiua subiectum et praedicatum supponunt eodem
modo sicut subiectum et praedicatum suae praeiacentis. Cuiuslibet exceptivae,
cuius exceptio negatar, subiectum supponit determinate vel con/use tantum.
483) Ebd.: Secunda dubitatio est, quomodo sunt exponendae propositiones ex
ceptiuae. omnis exceptivaq in qua dictio exceptiva non negatur, exponitur per
unam copulalivam, cuius una pars est copulatioa a/firmatica Omnis, in qua dictio exceptiva negatut', contradicit um', in queta adliicationegeaxtcieopat.ioa non
negatur; ideo est exponenda per unam propositionem contradictoriam tlti, per quam
sua contradictoria exponitur.
484) Ebd.: Terlia dubitatio est, quomodo propositiones exceptioae convcrtuntur.
. Nulla exceptioa formaliter convertitur in aliam exceptivamy sed in unam
non exceptivann cuius subiectum est praedicatum exceptioael et praedicatum est totum
aggregatum ex terminol a quo fit ereeptio, et parte extra capta et terminos supra
quem cadit exceptioa mediante oratione „quod est“. . and dictum est, habet oe
ritatem in omnibus, in quibus dictio exceptiva non negatur. cheptioal in qua
dictio exceptioa negaturl non conuertiturz Hierauf wird die allgemein übliche Figur
der Entgegensetzung und Subalternation der Urtheile auf die vier exceptiven Ur—
theile angewendet: „Omnis homo praeter Socratem currit. omnis homo praeter So
cratem non currit. Non onmis homo praeter Socratem non currit. Non omnis homo
praeter Socratem eurrit“.
485) C. 3: videndum est de propositionibus exclusiuis. bictio exclusioa
quandoque se tenet a parte subiecti et quandoque a parte praedicati et quandoque
cadit supra totam propositioncm, et ultimo modo facit propositionem cxclusivam.
A propositione de inesse affirmatiua ad aliam a/firmalivam de eudem subiecto
et praedicato cum dictione exclusica capta proprie est bona consequentia . Si
dictio exclusioa capiatur improprie et addatur verbo, tunc excluditur a subiecto omne
xx. Peter v. Ailly. 117
erörtert, nemlich über ihre Supposition 486)‚ ihre Exposition 487), und
ihre Umkehrung488). Ebenso ergeht es mit den reduplicativen Aus
drücken, deren Unterscheidung in „gratia concomilantiae“ und „gratia
causae“ neu ist 489); nur wird hier zuerst von ihrer Exposition 490),
dann von ihrer Supposition 491) und hierauf von ihrer Umkehrung ge
handelt 492). Sodann bezüglich der Worte „incipit, desinit“ schliesst er
sich in einer üblichen Gontroverse an Albert v. Sachsen an und vermehrt
illud verbuml quod importat actionem distinctam Proportionabiliter potest dici
de illa, in qua dictio exclusiva cadit supra subiectum ln illis, in quibus cadit
supra totam propositionem, si dictio exclusiva capiatur secundum impropriam
significationemv adhuc exclusio potest esse duplex: ana, quando praecise ezeludit
praedicatum ab omni communi repugnanti subiectoi alia, quando ercludit praecise
pluralitatem maiorem quam sit expressa per subiectum
486) Ebd.: Prima dubitatio est, quomodo supponunt termini in propositione ex
clusiva. Suln'eclam, si sit terminus commanis, supponit confuse tantum; si tamen
sumalur cum signo distributivoj supponit confuse el distributive. Exelusiva
affirmaliva, in qua dictio exclusiva negatur, contradicit uni negativae, in qua dictio
exelusiva non negaturg et ideo supposilio erit e converso
487) Ebd.: Secunda dubitatio est, quomodo exponendae omnis talis exponitur per copulativam eompositam ex eis, quasurnutm epxrcliumsaivaeset. affir
moamtniivsa iplrlaa,eiiancenqsua redimcottioo sezicgcnlousievaaclnuesgiavtaare,l esxepcounnidlaurepsetr uuninvaermsaldiissinunecgtaitviavma.
488) Ebd.: Terlia dubitatio est, quomodo exclusiaae eonvertantur. .. .. Non
convertitur formaliler in alteram ezelusivam .. in a/firmativis. .. Sed negativa,
in qua dictio exclusiva non negatur, polest converti in exclusivam negativem
similem Affirmation, in qua dictio exclusiva non negatar, potest converli in
universalem de terminis transpositis. A/firmativa, in qaa dictio eaelusiva ne
gatar, potest converti in affirmalivam exctasivam similem. Hierauf folgt gleichfalls
(vgl. ob. Anm. 484) eine Figur der Entgegensetzung.
489) C. 4: Videndum est de propositionibus rcduplicativis. bicliones „in—
quanlam, secundum quodn quandoque tenent reduplicaliva. aliquando autem
specificative. ‚ Vel fit reduplicotio gratia concomitanliae vel fit gratia causae
490) Ebd.: Prima dubitatio est, qualiter debent exponi reduplicativoc. Al
firmativa, in qua dictio reduplicaliva non aeyatur, si reduplicatio fiat gratia conco
mitanliael debet exponi per copulativam affirmativam compositam ex quatuor propo
sitionibus etc. (d. b. die übliche Lehre, s. Abschn. XVll, Anm. 262, u. Abschn. XlX,
Anm. 924); si reduplicatio fiat gratia eaasae, ultra requiriturw quod ter
minus, supra quem cadit reduplicalioq ezprimat causam in particulari. blegativay
in qua dictio reduplicaliva non negatnr, si reduplicatio fiat gratia coneornitanliae,
debet echoni per copulativam affirmativam composilam ex quatuor propositionibus
etc. (ebenso). Si fieret reduplicatio gratia causaex loco conditionalis debet
capi causalis. .. omnis illa, in qaa dictio reduplicaliva negaturq semper contra
dicit universali redaplicativac, in qua dictio reduplicaliva non negatur, et est
exponenda per propositionem contradictoriamj .. i. e. per affirmativam disiunctivam
composilam ex quatuor partibus contradictoriis.
491) Ebd.: Secunda dubitatio est, quomodo supponunt termini in reduplicaliva.
omnes termini praeter terminum reduplicatum supponunt eodem modo sicut in
praeiacente. ln omni, in qua dictio reduplicaliva non negatur, terminus redupli
catus supponit confuse el distributive; in qua reduplicatio negatur, supponit
determinate et confuse tantum.
492) Ebd‚: Terlia dubitatio est, quomodo reduplicativae convertuntur. Re
duplicativa non convertitur formaliter in reduplicalivam affirmativam, sed in
unam non reduplicalivamy sc. in unum cuius subiectum est aggregatum ex praedicato
prioris et illo terminos supra quem cadit reduplicatioy mediante hoc pronomine „quod“.
Hierauf folgt abermals eine entsprechende Figur.
118 XX. Peter v. Ailly. Paulus Nicolettus Vcnetus.
die Regeln der Exposition 493), worauf er noch Zweifel über die Untheil
barkeit des „ntmc“494), über die Supposition 495) und über die Umkeh
rung der betreffenden Urtheile folgen lässt496). Zum Schlusse erwähnt
er noch das Verbum „fit“, welches er jedoch sehr kurz erledigt, da es
der Naturphilosophie angehöre497).
l Ein abschliessender Höhepunkt des „üppigsten Wucherns der scho
lastischen Logik“ liegt in der schriftstellerischen Thätigkeit des Paulus
Nicolettus Venetus (häufig nur Paulus Venetus genannt, gest. im
Jahre 1428), und sollte dem Leser nicht bereits durch die bisher vor
geführte Reihe von Autoren die Ueberschrift, welche ich dem gegenwär
tigen Abschnitte gab, als gerechtfertigt erschienen sein, so wird ohne
Zweifel dieser Autor hiefür den erforderlichen Eindruck hervorrufen.
493) C. 5: Restat determinare de propositionibns, in quibus ponuntur verba
„incipit“ et „desinit“. .. quaecunque propositio, in qua verbum „inoipit“ non
negatar et verbum „esse“ negatur, aequivalet uni affirmativae de verbo „desintt“, in
qua verbum „desinit“ affirmalur; et e converso. llicunt aliqui quod aliter ez
ponantur in successivis et aliter in permanentibus (s. ob. Anm. 282); sed vi
detur rationabiliasx quod eodem modo ezponantur respectu quorameunque praedica
toram. Propositio de verbo vincipitu potest dupliciter exponig uno modo per
propositiongn de praesenti et remotionem de praeterito1 alio modo per propo
sitionem de futaro et remotionem de praesenti llla verba „incipit“ et „desinit“
inetudunt negationem non simpliciter negantem nec simpliciter infinitantem. Ne
gativa de „incipit“ vel „desinit“ debet ezponi per unam disiunctivam compositam ex
partibus conlradicentibus partibus illius copulativae, per quam ezponebatur affirmativa
sibi eontradictoria. Mattae propositiones de „incipit“ et „desinil“ sunt distin
gaendae penes amphibotogiam ex eo, quod de virtute sermonis habent anum sensum et
unam expositionem et secundum usum toquentiam alium sensum et aliam expositio
nem. . . . . .. lsta consequentia non vatete „Socrates incipit scire omnem propositio
nem; „deas est“ est propositio; ergo Socrates incipit scire propositionem „deus
est““. Non sequitur: „Socrates incipit esse albasg ergo Socrates incipit esse
coloratus”.
494) Ebd.: Prima dubitatio est, quid demonstretur per litteram „hoc“ et litte
ram „nunc“, quando dieitur nSocrates nunc erit et immediate ante hoc non fait“,
.. Atiqui dicunt, quod non sunt aliqua instantia indivisibilia in tempore sicut
nec momenta in motu. Per illud „nuno“, quod est tempus pransens, non demon
stratur tempus indivisibiteg possumus uti tempore praesenti pro ita magno
tempore sicut placet, se. pro hora, die, mense, anno etc.
495) Ebd.: Secunda dubitatio est, quomodo supponunt termini in propositioni
bus de „incipit“ et „desintt“. Sabiecta talium propositionam supponunt eodem
modo sicut in suis praeiacenlibus. Terminus a parte praedicati positus, qui
sequitur illa verbal in una eaponente supponit una suppositione et in alia ezponente
alia suppositione. Una suppositio est, secundum quod contingit descendere cum
pronomine demonstrative, alia est, secundum quam sic non contingit deseendere.
. . . . .. Primo autem modo non supponit terminusy qui sequitur verba vincipitn et
„desinit“.
496) Ehd‚: tertia dubitatio est, quomodo convertunturäopositiones de „incipit“
et „desinit“. Non convertantur in propositiones si es. .....vPropositio de
„incipit“ debet eonverti in unam de praesenti et de futura disiunctiveg similiter illa
de verbo „desinit“.
497) C. 6: Nunc videndum est de propositionibus de hoc verba „fit“ et aliis
ei aequivatentibasi ut „producitur, generatur“. Dupliciter aliquid dieitur fieri,
generari vel producig uno modo sinlpliciteri alio modo secundum quid. .. Sicat
propositiones de „incipit“ exponuntur per plures categoricas, ita similiter propositio
nes de istis verbis „fit, factum est, fiet“. 'Malta autem essent hie dicenda de
eapositione dictorum verborum, sed illa magis spectant ad philosophiam et supponunt -
aliquag quae non pertinent ad logicam.
xx. Paulus Nicolettus Venetus. 119
Denn derselbe ist in Spitzfindigkeit des Eintheilens, in Casuistik aller
Eventualitäten, und in unablässiger Erörterung zahlreichster Sophismen
der extremste von Allen, und zugleich beruhen diese seine Eigenschaften
doch wieder nur auf dem Studium und der Benützung einer fast endlos
reichhaltigen Litteratur seiner Zeit, aus welcher er häufig die bunteste
Menge verschiedener „opiniones“ anführt, deren Vertreter uns späten
Epigonen in der 'l‘hat grösstentheils selbst dem Namen nach unbekannt
sind. Seine Thätigkeit erstreckte sich über das Gebiet der Logik hinaus,
da er auch zu anderweitigen Hauptwerken des Aristoteles Commentare
verfasste, und er gehörte somit durchaus nicht zu den einseitigen „mo
derni“, sondern zog, wie diess die später sogenannte „via antiqua“ that
(s. Abschn. XXII, Anm. 83), zugleich auch die Bealien der Philosophie
in den Umkreis seiner Bescliäftigung498). Für uns hier kommen nur
seine logischen Schriften in Betracht, nemlich: ein Gommentar zur zweiten
Analytik 499), eine „Logica magna“ 50°), ein kleines Compendium, wel
ches bald als Summulae bald als Logica bald unter anderem Titel ge
druckt wurde 501) und allerdings grösstentheils nur ein Auszug aus der
Logica magna (in veränderter Reihenfolge) ist, zugleich aber sich mehr
der üblichen Schul-Tradition anschliesst 502), ferner unter dem Titel
„Quadratura“ eine Erörterung von Sophismen nach vier Gesichtspunkten
geordnet503), und ausserdem „Sophismata“5°4).
498) Er commentirte Arist. phgs. ausay de gen. et corrv de anima, Eth. ad
Nic., und verlasste eine Summa philosophiae naturalis.
499) Pauli Veneti exposilio in libros posteriorum Aristotetis. Venetiis 1477 u.
wieder 1481 u. 1491. fol. Jedoch näher auf diese Schrift einzugehen, ist nicht
nothweudig, da sie nur eine fleissige und distinguirende Erläuterung des aristote
lischen Textes ist, welche häufig an Lincoln und Aegidius anknüpft (s. Abschn. XVll,
Anm. 334 lf., und vor. Abschn., Anm. 358 u. 390).
500) Logica magna Pauli Veneli. Am Schl.: Pauli Veneli opus, quod magna
logica appellatur correclum per mgstrum Franciscum Macerala et fratrem Jacobam de
Fossano. Impressum Venetiis impensis 0claviani Scoti 1499. fol.
501) Mir kamen folgende sieben Drucke zu Gesicht: Logica Pauli Veneti. s. l.
s. a. 4. Pauli Veneti summulac incipiant; am Schl. per Gulielmam Tridincnsem de
Mont. fer. Veneliis. 1488. 4. Traclatas sumnmlarum logicae Pauli Veneli; am Schl.
venenis per Pelram Bergomensem. 1498. 4. Pauli Veneli summulae cum commentariis
Menghi Favenlini ac quaestionibus eiusdem; am Schl. per Franciscum de Mace
rata revisa. Venetiis per Olinum de luna papiensem. 1498. fol. Logica Pauli Veneli
etc. Venetiis 1559. 8. Ebenso ebend. 1563. 8. u. 1580. 8.
502) Die Anordnung nemlich ist hier folgende: Tracl. I: Terminus, Proposilio,
Praedicabilia, Praedicamenla (diese beiden fehlen in der Logica magna gänzlich,
bieten aber auch hier Nichts bemerkenswerthes dar), Sgllogismas. Tract. II: Sup
positio, Amplialio, Appellatio. Tracl. III: Conseqaenliae. Traet. IV: Terminoram pro
bationes (was diess sei, s. unten Anm. 512 f. u. 522 11.). Tracl. V: Obligationes.
Traet. Vl: lnsolubilia. Tract. VII: Einwürfe gegen Tract. l und deren Widerlegung,
und ebenso Tracl. Vlllwinwürfe gegen Traet. III.
503) Ouadratura magistri Pauli Veneli. Am Schl. Expliciunl dubia . . emen
data per manus mgstri Secundi Contareni. Venetiis per Bonalum Localel
lum. 1493. l'ol.
504) Schon i. J. 1474 in Mailand (in Quart) gedruckt unter dem Titel: Ouid
ratio possit logices arguta probandi Dogmata, de Veneto liltore Paule doces. Sodann:
Praeclarissimi Pauli veneti Sophismata aurea ac perutilia; am Schl. Papiae p.
m. Nieolaum de girardengis. 1483. fol. und Sophgsmata magistri Paali Veneti; am
Schl. emendata per mgstrum Secundum venetum Conlarenum. venenis per Bo
nelum Localellum. 1493. fol.
120 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
In der ausführlicheren Darstellung theilt Paulus das Gebiet der Logik
grundsätzlich in zwei Hauptgruppen, deren erste den terminus und die
zweite die propositio zum Gegenstande hat 505), so dass sämmtliche Ein
zeln-Zweige sich nur als Unterabtheilungen hierein einfügen. Indem sonach
mit der Erörterung des terminus selbst zu beginnen ist, bezeichnet er
sofort als categorematleus im Gegensatze gegen andere Ansichten den
jenigen, welcher einen von ihm selbst verschiedenen Gegenstand zur
Kenntniss bringt, ohne eine Satz-Verbindung zu bewirken, so dass hiemit
alle Verba hievon ausgeschlossen bleiben; syncategorematicus hingegen
ist jener, welcher keinen Gegenstand bezeichnet, aber eine Dienstleistung
(officium) übt; weder categorematisch noch syncategorematisch sind die
Conjunctionen oder „esl“ oder Buchstaben-Bezeichnungen 506); die Adjec
tiva können je nach Umständen beides sein 507); auch ob die Syncate
goremata als Theile des Suhjectes und beziehungsweise des Prädicates zu
betrachten seien, kommt nach den verschiedenen hierüber bestehenden
Meinungen gleichfalls auf die Umstände an, woferne man nur von „omnis“
absieht 508). Was hierauf die significatio des Terminus betrifft, wird
unter naturalis die in der Seele auf Grund des Gedächtnisses einen
Begriff erweckende Darstellung der Objecte verstanden, hingegen die
significatio ad placitum erscheint in einer wunderlichen Dreigliederung,
505) Log. magna f. 2 r. A: Ouia in lerminum resolvitur propositio, ideo primo
in terminis est persistenduml ut posterius propositionum notitia clarius appareat.
506) Ebend.: Terminus categorematicus est signum tam implicita quam explicite
simplex de communi lege non extremorum aliqualiter unilivum, sed alterius a se et
suo consimili per se in notitiam deductivum. Verba non sunt termini categore
matici, cum sint suorum extremorum unitiva. Terminus syncategorematicus est
signum officii executivuml nullius a se et suo consimili sine nova imposilione per
se signum . Sequitur, quod aliquis est terminus simplex, qui nec est categore
maticus nec syncategorernatieusg ut „ael“ aut copula verbi substantioi aut termini
„A, B, C” et huiusmadi. ltem sequilar, quod terminus categoremuticus non di
citur esse, qui significatice acceptus potest esse subiectum vel praedicatum aut pars
subiecti vel praedicati distributi propositionis categoricael sicut aliqui ponunt (s. bei
Peter v. Ailly, ob. Anm. 455). Einfacher und schlichter lauten diese Definitionen
in d. Summula lag. I, 1: Terminus calegorematicus esl ille, qui tum per se quam
cum alio habet proprium significatum; syncategorematicus est terminus habens
officium qui per se sumptus nullius est significaliaus.
507) Lag. magna f. 2 r. B: Dubitatur prima, utrum adiectioa aliqua possunt
esse termini categorematici aut de facto sint. Adiectioa sunt in multiptiei difl'e
renlia; quaedam enim non significant a se et suis consimilibus distinctuml ut v„amnis“;
quaedam significant, sed dependent propter habitudinem ad alterum, ut „albus“;
quaedam signifioant huiusmodi significata per se et non respectu ad aliud, ut
. adiectiva in neutro genere substantivata. Primo modo sumptu sunt termini
syncategorematicig secundo modo sunt categorematicil tertio modo possunt esse categorematici independenter. i sed dependenler,‘
508) f. 2 v. A: Dubitatur, ulrum hacc syncatcgoremala „omm's, nullus, quili
bot“ et similia possunt esse partes subiecti vel praedicati. Prima opinio dieil,
quod possunt esse, ut „Videns omnem hominem est animal“. Seeanda dieit, quod
aliqua syncategoremata bene possunt esse partes subiecti vel praedicati. sed littera
„omnis“ non; unde dicendo „Tu es non asinus“ littera „non“ est pars praedicatig
sed dicendo „Tu es omnis homo“ littera „homo“ esl solum praedicatum (B) Quia
huiusmodi opiniones probabiles sunt, nec argumenta contra eas militare videntnr,
restat solum, ut argumenta contra eas facta brevissime salvantur (diess geschieht
sonach auch, aber wahrlich nicht brevissime).
xx. Paulus Nicolettus Venetus. 121
insbesondere aber erhält auch hier in ähnlicher Weise wie bei Peter
v. Ailly und seinen Vorgängern der terminus mentalis eine bevorzugte
Stellung, indem er mit der Porträt-Aehnlichkeit verglichen wird, wäh
rend für den terminus vocalis das auch von Anderen benützte Gleichniss
vom Wirthshaus-Zeichen in Anwendung kommt509). Doch wird der
Unterschied zwischen dem mentalen und dem mündlichen oder schrift
lichen Terminus hier wieder in anderer Weise aufgefasst, als wir bei
D’Ailly sahen (Anm. 474); denn Paulus Venetus meint, dass die natu
ralis significatio bei dem ersteren Terminus auf einen von ihm selbst
verschiedenen Gegenstand, bei dem letzteren Terminus aber auf ihn selbst
gehe, und so kommt er in Erledigung einer bestehenden Controverse zu
der Ansicht, dass z. B. der mentale Begriff „homo“ in zweiter Linie all
dasjenige bezeichne, was dem Umfange nach unter ihm oder über ihm
liegt510). Diese führt ihn auf terminus communis und singularis, deren
ersteren er wesentlich in das prädicative Verhältniss einer Ueberordnung,
nicht aber in den blossen quantitativen Umfang verlegt; bezüglich des
singulären bestreitet er die Singularität der sog. Eigen-Namen und, wäh
rend die Einen die Individualität der Person, z. B. des Sokrates, ledig
lich auf die Namengebung zurückführten, Andere aber sie gänzlich ver
neinten, schliesst er sich einer dritten Meinung, nemlich der scotistischen
haecceitas an5“).
509) f. 3 v. B: Terminam voco significare naturaliter, qui aliquid significat et
impossibile est signi/icando non significare, .. .. cum signi/icare non sit aliad, quam
rei similitudinem memoriae vel virtuti cognitivae repraesentare vel conceptum primum
in anima causare (s. bei Peter v. Ailly, ob. Anm. 460 u. 471). Terminus di
citur signi/icare ad placitum tripliciter. Uno modo, proat littera „ad plaeitam“ est
accusativi casus et rectus immediate a littera „signifieat“, non solum terminus vocalis
vel scriptus significat ad placitam, sed etiam terminus mentalis. (f. 4 r. A)
Secundo modo, quia subiacet imperio ipsius concipientis intellectus vel voluntatis,
at nunc significel vel nunc non significetg et sic quilibet terminus vel scriptus vel
mentalis significat ad placitum .. Terlio modo, quia ad voluntatem primi insti
tuentis ipse vel sibi consimilis aliquid significat vel significaviL Sicut imago
depieta significat rem ex convenientia et similitudine eiusdum (vgl. ebend. Anm. 474).
circulus vero ante tabernam vinum significat solum ex institutione et non ex conve
nienlia vel similitudine ad vinum (s. bei Albert v. Sachsen, ob. Anm. 224)‚ sic ter
minus mentalis signi/icat ex convenientia et similitudine accidentali ad talem rem, sed
terminus vocalis signi/icat solum ex institutione
510) f. 4 r. B: Tria sunt, contra quae contingit arguere, at eoram veritas magis
appareat: Prime, quod termini vocales vel srripti se ipsos naturaliler asigni/icantg
seeundo, quod tales res a se distinctas significant ad placitum; tertio, quod termini
mentales significant naturaliter res a se distinctas ex quadam convenientia et simili
ludine. f. 5 v. B: Prima opinio ponit, quod nihil significat hominem nisi tcr
rninus „homo“, nec iste significat aliquod in/erias, ut istum hominum nec aliquod
superias, ut animal .. Secunda opinio est, quod terminus inferior significat
suum per se saperius, sed nallum inferius . . . . . . .. Terlia dicit, quod iste terminus
„homo“ significat animal, eorpas, substantiem, et istum hominem ct omnem hominem
imaginabilem practeritumy praesertim et fulurum. f. e v. A: Haec tertia opinio
inter ceteras probabilis est. l'. 7 r. A: ouilibct terminus secundarie signi
final, quidquid terminus inferior vcl superior significat primarie. S. unten Anm. 559
am Schl
511) f. 8 r. A: Solet contmuniter diffiniri.’ Terminus communis est ille, qui
est pro pluribus sapponibilis, terminus vero discretus itle, (B) Quidam dicunt, quod terminus communis est, qui sigqniufiicattainvteumaccperpotuusnon.atura
122 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
Was hierauf über „probatio terminorum“ folgt, könnte man als
ausgedehnten Uebergang der Lehre vom Terminus zur Lehre vom Urtheil
bezeichnen. Paulus nemlich erblickt in der so eben erwähnten Häcceität
derjenigen Termini, welche er als unmittelbare (immediati) bezeichnet,
den nicht mehr beweisbaren Beweisgrund aller übrigen, welche ihm
mediati heissen und den Nachweis ihrer Geltung im Urtheile entweder
als resolubiles finden, falls sie einen Umfang in prädicativer Weise unter
sich haben, oder als exponibiles nach üblicher Lehre zu behandeln sind,
oder als officiabiles in den verschiedenen Arten der modalen Urtheile
einer weiteren Begründung unterliegen 512). So führt er zunächst betreffs?
des terminus communis den Nachweis durch, wie derselbe in den ver
schiedenen Formen der Urtheile durch Sätze, welche „hoc“ oder dergl.
enthalten, gerechtfertigt werde513). Und hiednrch ergibt sich die Brücke,
liter vel secundum modum unicae suae impositionis est aptus natus praedicari de
pluribusl quorum unum non est nec fuit nec erit pars alteriusg similiter terminus
singularis est ille‚ qui significative acceptus naturaliter vel secundum modum suae
unicae impositionis est aptus natus pro uno supponere . (v. B) Nego‚ quod iste
terminus „Soerates“ vel „Ioannes“ sit terminus singularng imo est ita bene com
munis, sicut terminus „homo“, et cum dicitur, quod Socrates est nomen pro
prium, nego sumenda litteram „proprium“ quoad logieam, concedo tamen grammatice
loquendo. . . . . .. f. 9 r. A: Versantur tres opiniones: Prima dicit, quod homo est
Socrates ‚ quia vocatur Socrates; secunda dicit, quod nullus homo potest esse So
crates nec Plato nec sic de aliis propriis nominibus ,- tertia ponit, quod iste homo
est Socrates, quia iste homo est hoc se ipse demonstrata (s. vor. Abschn., Anm. 143 ff).
.. (B) Ista tertia opinio inter ceteras probabilis est. f. 10 1'. A: Sunt duae
opinionesg prima ponit, quod nullus terminus communis est reliquo communiam quia
quilibet infinita significata significat; secunda ponit, quod bene est aliquis terminus
communis reliquo communior. .. Respendetur, quod communitas termini non atten
ditur penes multitudinem significatoram, sed ideo dicitur aliquis terminus re
liquo communiam quia de tati potest universaliter praedicari et non e converso.
512) f. 12 v. A: Ouia variatio propositionis ex terminis habet ortum, ideo
notanda est particularis distinctio terminorum. lmmediati dicuntur termini sim
plices vel pronomina demonstrative in singulari numero et adverbia demonstrandi,
ut „nunc, tunc, hie, ibi“, et verbum „est“, quia qubrundam aliorum nominum
et verborum pro aliquibus supponentium possunt intrare proltationem. (B) Ideo
talis propositio est immediata „hoc est“, quia non potest probari per aliquid notius.»
f. 13 r. A: Terminoram mediatorum quidam sunt resolubiles. ut nominay verba
et adverbia et participia habentia inferiora secundum praedicationemg . alii autem
sunt ezponibilesg..... alii vero sunt o/ficiabiles (s. bei Strodus, ob. Anm. 183),
ut termini limitantes ad sensum compositum et divisum, aliqui ad diversas composi
tiones secundum diversas ordinationesy ut sunt termini significantes Contingit, eundem terminum esse resolubilcm, exponibilem et o/ficiaabcitluesm,anuitmapea.tet de
isto termino „necessarium“. Näheres hierüber s. unten Anm. 536 ff.
513) f. 13 r. B: Redeundo igitur ad probationem terminorum (vgl. Summ. log.
lV, 1) resolubilium est sciendum, quod omnis terminus communis pro aliquo supposi
tivus et omne verbum praeter verbum „est“ est resolubilis. omnis enim propositiov in
qua subiicitur huiusmodi terminos, habet probari per duo pronomina demonstrativa
sibi correspondentia; et hoc universaliter est verum. In indefinita vel particulari a/fir
mativa in quocunque numero vet casu et cum quocunque verbo, ut „homo est animal“
(svi.e Ar)esoilnvdietfuirni:ta „vheolc paerstticualnairimsalnegetatihvoac poetsetsthotrmiopl‚ieitiegrituprrobhaormiog eustnoanmiomdaol,“.quernr
taedrtmioo dmuomdoafpfierrmautniivvae;rsalem nseegcautnidvoammosdiobi rseacbuarrletnedronanatdem,eoruutm „acloinqturiaddientoonriae;u.rrit“
probatur sie: „nihil earril, igitur aliquid non currit“. Eodem modo est dicendum
de singulari a/firmativa vel negative. .. (f. 14 r. A) universalis negativa probanda
xx. Paulus Nicolettus Venetus. 123
um hier die Lehre von der Supposition einzureihen, wodurch wir an
Buridan erinnert werden, welcher gleichfalls (s. ob. Anm. 99) die Suppo
sitionsl‘ähigkeit eines Terminus darauf zurückgeführt hatte, dass derselbe
seine individualisirte Geltung durch „hoc“ nachweise. Die Supposition,
deren Definition auf die obige des terminus categorematicus zurückgreii't
(s. Anm. 506), wird in der seit Oceam üblichen Weise in eine impro
pria und eine propria unterschieden, deren letztere entweder materialis
oder simplex oder personalis ist514). An die äusserst zugespitzte Defiu
nition der materialis knüpft sich eine Erörterung über significatio der
termini incomplezci (unter Steigerung des in Anm. 506 Erwähnten) und
der complexi, bei welchen ein von Buridan ausgesprochenes Motiv zu
einer Unterscheidung zwischen signi/icare quiescenter und significare non
quiescenter umgestaltet wird515). Auch die suppositio simplex wird
mit übertriebenem Scharfsinn definirt und findet zugleich gegen die Mei
nung derjenigen, welche sie nebst der materialis überhaupt verwarfen,
eine Stütze in der Grammatik; hiemit aber ist die Veranlassung gegeben,
die Begriffe der prima und secunda impositioy sowie der prima und
secunda intentio genauer festzustelleu‚ bei welch letzterer Paulus das
von Oceam (vor. Abschn., Anm. 794) ahgewiesene thomistische Motiv der
communicabilitas zu Grunde legt‘r’w). Die suppositio personalis wird,
est per assumptionem sui contradictorii. universalis affirmativa debet ezponi per
suam subalternum et universalem negativam sibi convenientem. Multipliciter con
tingit exponentes universalis affirmativae variari vel ratione signi vel ratione subiecti
simplicis vel compositi vel ratione verbi vel praedicati. (v. A) Es! etiam diver
sitas exponendi de subiecto composita vel disiuncto. (f. 15 v. A) De obliquo
mihi videtur posse dici absque distinctione aliqua.
514) f. 16 r. A: Suppositio est significatio termini non extremaliter unitivi pro
aliquo vel aliquibus Ex quo patet differentia inter supponere et significare; ter
minus enim non supponit nisi in propositionc positusj extra vero contingit ipsum in
finita significarc. Dividilur suppositio in impropriam. ut „Anglia pugnat“ (s.
nul-idem ob. Anm. 105), et propriaml quae dividitur in materialem ac simplicem
et personalem (Vgl. Summul. log. Il, 1.)
am Ebend.: Suppositio materialis est signihcatio termini in propositione extrema
litcr se habentis et non extrematiter unitivi pro se ipso solummodo aut sibi consimili.
(B) Fatenlur aliqui, terminum materialiter supponere sine limitatione alicuius
signi materialitatis. (v. A) Ista opinio in parte vera est et mihi con/armis in
multis, sed est nimis slricla, quia. sicut potest aliquis terminus supponere per
sonaliter vel simpliciter absque additione alicuius signia ita in supposilione materiali
videtur consimile esse ponendurm . (B) Est igitur aliter dicendumi pro quo notan
dum, quod lerminorum quidam sunt inlcomplezi et quidam compledi Terminorum
incomplexorum quidam signi/icant signi/icata non a se et suis consimilibus distincta.
ut sgncategorematag quidam signi/iiant praecise se vel sua consimilia, sed distincta ab
his possunt signi/icare per solam impositionem novam. ut „A, B“; quidam signihcant
significata a se et suis consimilibus distinctal sed possunt significare praecise se vel
sua consimilia. per limitationcm signi, ut „homo“. Terminorum complexorum
quidam sunt signihcativi non quiescenteig ut „homo albus“, quidam autem quiescenten
ut „homo est albusrr (vgl. Buridan, ob. Anm. 142). chuitur, quod termini in
complezi sumpti primo vel secundo modo aut etiam complecti non quiescenter signifi
cativi et complcæi secundo modo sumpli possunt materialiter supponere absque signo
materialitatisg termini vero incomplezci sumpti tertio modo non sic possunL (Vgl.
Summ. log. Il, 3.)
516) f. 18 r. A: Suppositio simplex est significatio termini in propositione ez
tremaliter se habentis et maxime abstracti vel aequivalentis pro distincto a se et suo
consimili. (v. A) Dicunt alii‚ quod est acceplio termini vocalis vel soripti-j quae
124 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
nachdem sie in entsprechender Weise definirt worden, ganz nach üblicher
Tradition eingetheiltm"). Hierauf aber verllicht Paulus offenbar nach
dem Vorhilde Buridan’s (0b. Anm. 112) die ampliatio völlig in die Lehre
von der Supposition, wobei wir in gleichem Sinne wie bei Strodus
(Anm. 185) den Ausdruck „terminus distrahens“ trell‘en 518); hingegen
die appellatio, welche er dreigliedrig als appellatio temporis und am
pliationis und formae fasste, hat er in dem grösseren compendium hin
weggelassensw). Betreffs der suppositio relativorum zählt er vorerst
fünf verschiedene Meinungen auf, unter welchen nur Eine uns aus
accipitur pro intentione animael cui non imponitur ad significandam ltesurrexit
quidam modernus solum suppositionem admittens personalem et asserens in suis
scriptis. nullam suppositionem materialem existere seu simplicem (Marsilius, Anm. aou
nach Buridan’s Vorgang, Anm. 99 u. 106). (B) contra procedunt verae sen
tentiae atque doctrinae grammaticorum . . . . .‚ (f. 19 v. B) luxta quaesitum quis sit
terminus primae aut secundae intentionis vel impositionis. descriptiones. quae
nunc communiter lenenlur, satis bonae sunl, sed non in toto verae . . . . .. Es:
igitur meo iudicio aliter dicendum, quod terminus primae intentionis est conceptus
simplex unitivus potentiae cum suo obieeto adaequato non ratione signi communi
cabilis aut incommunicabilis . . . . .. Terminus secundae intentionis est conceptus simplex
unitivus potentiae cum suo obiecto adacquato sub ratione signi communicabilis aut
incommunicabilis. Terminus primae impositionis est signum tam implicite quam
explicite simplex ad placitum signi/icativumlabsque nova impositione sui adaequati
signi/icati non sub ratione signi communicabilis aut incommanicabilis...... Terminus
secandae impositionis est etc. (d. h. wie so eben) ‚. sub ralione signi communi
cabilis aut incommunicabilis.
517) f. 20 r. A: Suppositio personalis est significatio termini in propositione
non maxime abstracti nec aequivalentis extremaliter se habentis et non extremaliter
unitivi pro distincto a se et quolibet sibi consimili. .. (B) Dividitur in discretam et
communem . . . . .. biscreta est significatio termini singularis aut termini communis cum
pronomine demonstrative. . (v. A) communis suppositio dividitur in determinatam
et con/usum confaso quaedam est con/usa tantumj quaedam confusa et distri
butiva. con/usa tantum dividi-lug quia quaedam est mobilisj con/usa distributiva quaedam est mobilisg quaedam immobilis.qu(aVegld.amSuimmmm.obilloig.s.ll, 4.)
518) f. 22 r. A: ouantam pertinet ad diversitatem sappositionisy quae fit re
spectu diversorum temporum, terminus communis vel discretus supponens per se
respectu verbi de praesenti solum supponit pro hisy quae sunt f. 23 v. A:
Terminus supponens a parte subiecti respectu verbi ampliativi indifferentcr supponit
pro taliv quod est vel quod verbum limitat. f. 24 v. B: Terminus sequens verbum
ampliatioum solum supponit pro taliy sicut verbum limitat. i. e. de cuius pronomine
ipsum demonstrante ipsum verbum praedicatur. f. 25 v. A: Respectu tcrminorum
distrahentium de praeterito et futuro vel aliorum participiorum verborum ampliativorum
terminus supponens respectu verbi de praesenti distracti per participiam alicuius
verbi ampliativi supponit eodem modo, quo supponeret respectu eiusdem verbi amplia
tivi. f. 26 r. B: Diversirnode proponuntur propositiones de termina distrahenteg
ad quarum quamlibet est diversimode respondendumy ut nAntichristus est fulurus,
Aliquis homo est mortausl Adam est praeterituer (Vgl. Summ. log. II. 8.)
519) Zur Ergänzung möge daher aus Summ». 109.11, 9 angeführt werden:
Appellatio est acceptio termini in propositione habentis respectum ad naturam verbi
vel participii. Appellatio temporis est acceptio termini in propositione pro aliquo
secundum solam signi/icationem verbi vel participii Appellatio ampliationis est
acceptio termini ampliative sumpti limitali per terminum ampliativum praecedentem . . . . . .
Appellatio formae est acceptio termini in propositione limitoti per terminum praece
dentem concernentem actum mentis. Hiezu die Sophismen: Patrem meum cognoscet
et tamen non cognosco patrem meum. Socratem volo videre, et tamen nolo videre
Socratem. Propositionem hgpotheticam scisy et tamen nescis aliquam propositionem
hypotheticanL
xx. Paulus Nicolettus Venetus. 125
Früherem bekannt ist 520), und gibt hierauf die spitzfindigsten Regeln
über die verschiedenen Arten der Belativa und die Modalitäten ihrer
Supposition 521).
Sodann kehrt er zu der oben bereits begonnenen probatio termi
norum zurück, deren Durchführung durch das ganze Gebiet der Exporti
bitia unter Verwendung zahlreicher Sophismen noch den ganzen Rest der
ersten Haupt-Abtheilung ‚füllt. Den Anfang macht er sonderbarer Weise
mit „difl'ert“522), worauf er die Exclusiv-Sätze folgen lässt, welche ‘er
je nach der Stellung der betreffenden Partikel in drei Ordnungen unter
scheidet 523) ; entsprechend ebenso verfahrt er mit den Exceptiv-Sätzen 524),
520) f. 26 v. B: De suppositione relativorum diversae Prima dieit, quod relativum convertitur cum suo antecedentesusnitmiloiptienriotnaems quoad
significationem quam quoad modum supponcndi. f. 27 r. A: Seeunda opinio
ponit, quod relativum identitatis solum supponit pro illo, pro quo praedicatum in
propositionel in qua ponitur suum antecedensl verifleatur de ipso antecedente (s. bei
Albert v. Sachsen, ob. Anm. 258). (B) Tertia ponit, quod rclativum non simpli
citer convertitur cum suo antecedentej sed prout habuerit respectum ad subiectum vel
ad praedicatum (v. A) Quarla ponit, quod rclativum significat illud, quod
significat suum antecedenss verumtamen discretius seu minus confusey prout est relatum
ad suum antccedens, vel saltem non magis confusel quam suum antecedens. .
f. 25 r. A: Quinta ponit, quod relativum relatum ad suum antecedcns respectu ati
cuius actus competentis cuilibet supposito antecedentis supponit aeque confuse sicut
suum antecedens.
521) f. 28 v. A: Reprobatis his opinionibus restat opinionem veram et probabilem
pertractare. . . .. . Relativa accidentium et relatiua diversitatis non habent eandem suppo
sitionem, quam habent sua antecedential imo uariantur eorum modi supponendi secunq
dum varietatem sgncategorematum cis praepositorum, ut „Corvus est niger, et quilibet
Aethiops est lalis“. Relativum identitatis in eadem categorica semper supponit
eodem modo sicut suum antecedens. . f. 29 r. B: Relativum identitatis hypothetice
relatum ad suum antecedens supponens confuse tantum supponit praecise determinate.
(v. B) Belativum identitatis ltypothetice relatum ad suum antecedens supponens
discrete vel determinate supponit eodem modo...... f. 30 r. B: Si antecedens relativi
identitatis hypothetice relati supponit mobiliter affirmat-ive, relativum supponit etiam
mobiliter . . . . .. (v. B) Uaiuslibet propositionis hypotheticae, cuius extremum unius
partis capit suppositionem ab extremo alterius partis, potissima probatio est itlatio
aotegorica. (Vgl. Summ. log. Il, 6 u. 7.)
522) f'. 31 v. A: Nunc de terminis vim confundendi hahentibus est ulterius
prosequendum, et primo de hoc verbo „difi'ert“. Hiebei werden nun ausführlichst
folgende Sophismen erörtert: Socrates differt ab omni hominel et tamen ipse non
differt ab aliquo homine. Nvta, quod est homo, differt ab homine, et tamen ab omni
homine differt homo. Homo differt ab omni homine, et tamen a nullo homine differt
omnis homo. Socrates di/fert, cli/ferebat et differet ab asino, et tamen non ab omni
usi-no Socrates iii/feret vel di/ferebat. (Vgl. Summ. log. lV, 9.)
523) f. 34 r. A: Sequitur de dictionibus exclasivis. Propositio exelusivo
primi ordinis est iltal in qua nota cxclusionis determinat implicite vel explicite tam
subiectum quam praedicatum, ut „Tantum homo currit“; secundi ordinis est, in
qua nota exclusionis determinat totum praedicatum cum eopala, at„lste homo tantum
earrit“; tertii ordinis, . in qua determinat solum praedicatuml ut „Tu es
tantum homo“; quarti ordinis in qua determinat partem pracdicati aut
subiecti-1 ut „Ego video tantum Socratem“; quinti ordinis est, in qua dictio
exelusiva finaliter subsequitur, ut „Tu es tantummodo“. Auf Grundlage dieses Un
sinnes werden dann für die bejahende und für die verneinende Form dieser Arten
die Regeln der Exposition angegeben und noch Regeln betreffs ihrer consequentia
beigefügt. (Vgl. Summ. log. lV, 10.)
524) f. 38 r. B: Propositio exceptiva primi ordinis est illa, in qua terminus,
a quo fit exeeptio, et pars extra capta ponuntur in eadem parte orationi-sp ut „Omnis
126 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
wiederholt aber bei den reduplicativen nur die gewöhnliche Tradition 525);
dann reiht er usicutu an, welches wir schon bei Marsilius (Anm. 423)
beigezogen fanden 526), hierauf die Comparative 527) und die Superlative,
bei welch letzteren er Mehreres aus Hentisberus (0b. Anm. 355 u. 361)
verwerthen kann 5'"). Sodann folgen Begriffe, welche bald categorema
tisch bald syncategorematisch stehen können, nemlich: „tqtas“ 529)‚
homo praeter Socratem curritug secundi ordinis dicitur illay in qua non
ponuntur in eadem parte propositionisy imo inter ea mediat copulal ut „Omnis homo
currit praeter Socratemri Nach den betreffenden Regeln über die Exposition folgen
Bemerkungen über die Supposition der Termini in diesen Urtheilen (f. 39 r. B):
Agyregatum ez termino, a quo fit exceptiol et opposita termini extra capti supponit
mobiliter. Pars extra capta stat confuse tantum. Terminus, respectu cuius
fit exeeptio, non aliunde proltibitus supponit mobiliter. Hierauf folgen wieder Regeln,
welche der Lehre von consequentia angehören. (Vgl. Summ. log. lV, 11.)
525) f. 41 r. A. (Vgl. Summ. log. lV, 12.)
526) f. 42 r. A: Restat, de aliis dictionibus vim con/undendi habentibus per
tractarev et primo de dictione „sicul“, quae cum sua redditivo praecedente terminum
immediate sequcntem confundit confuse et distributive in comparatione ad praedicatum
propositionis dependentiael .. i e. propositionis sequentis litteram „sicut“. Hieran
knupfen sich dann die Sophismen: ouantuseunque fuit Soeratcs, tanlus fuit Plato, et
tamen Socrates non fuit tantusl quantus fuit Plato. impossibile est, quod Plato currat
ita velociter uniformiter praecisel sicut immediate post curret Socrates. Socrates iam
non est ita albusa sicut erit Plato. et erit albior, quam erit Plato, et tamen non erit
albus praecisei sicut erit Plato. tta cito potest esse antichristus corruptusl sicut ipse
generabiturl et tamen non potest ita cito esse corruptusl sicut ipse generabitur.
527) f. 43 v. B: Et comparativus habet vim confundendi Szponitur per
attributionem sui positivi utroque eatremorum et negationem sui positivi eomparabiliter
sumpti a secundo comparatorum respectu primi praecedente littera „ita“ utraque ex—
treme. Hierauf die Sophismen: ln infinitum minor te est aliqua pars tua, et tamen
non in infinitum maior aliqua parte tua tu es. Plato erit albiarl quam Socratesj et
tamen Plato nunquam erit albior Socrate. Socrates in infinitum erit albiorl quam
Plato incipit esse albus. et tamen solummodo per finitum ipse erit albiora quam Plato
incipit esse albus. ln infinitum citius erit aliqua pars portransital quam A, et tamen
non in infinitum tardius erit A pertransituml quam aliqua eius pars. (Vgl. Summ.
log. lV, 7.)
528) f. 47 v. A: Quilibel terminus superiotivus cuiuslibet termini communis
immediate sequentis est mobilitcr con/usivus in animo ad suum positivum.......
quando eonstruitur cum genitivo pluratisy potest dupliciter ezponig uno modo
per suas praeiacentes et negativam de positive, alio modo per suas praeiacentes et
negativam de eomparativo. .. f. 48 r. B: Quando construitur cum retatione impli
cite vel eaplicitei ut „A est maximum pondusq quod Socrates potest porlare“, „A est
minimum pondusy quod non potest partare“, „A est maximam, quod non potest
videremj „A est minimum, quod potest viderc“, prima sic exponitur „A potest portare
et nullum maius“, secunda sic „A non potest portare nec aliquod tantumrg
.. tertia sic „A non potest videre nec aliquod tantam“, .. quarla sic „A potest
videre et nullum minus“. Hieran schliesst sich dann eine peinlich ausführliche
Erörterung über „mazimam, quod sie“ und „minimum, quod non“ an. (Vgl. Summ.
log. lV, 8.)
529) f. se r. A: Restat reducere quorundam terminorum notitiamq qui quando
que categorematice et quandoque sgncategorematicc tenentur. Sumitur „intus“
syncategorematicel quando toti propositioni praeponitur. Dahin gehören dann So—
phismen, wie z. B.: Totus Socrates est minor Socrate. Totus Socrates aliqua sui
parte est minor. Tomm, quod est in mundoy est in oculo tuo vel in bursa tua u.
dgl. f. sv r. B: Categorematice samilur, dum copulam principalem determinare
non potestj quando copulae postponitur vel eidem introituse et restricte praeponitary
z. B. in den Sophismen: ln oculo tua est tatam, quod est in manda ln
xx. Paulus Nicolettus Venetus. l 127
„semper“ 530), „ab aeterno“ 531), „infinitum“ 532)‚ und „immediate“ 533);
hernach ausführlicher „incipit et desim't“, indem er hier nach Anführung
verschiedener Meinungen Anderer 534) seine eigene Ansicht dahin aus
spricht, dass hei diesen Urtheilen überhaupt nicht von einer eigentlichen
Exposition, sondern nur von physikalischen „causae veritatisn die Rede
sein könne, was er dann für die verschiedenen Eventualitäten weiter aus
führt 535). Nun folgen noch die termini officiabilesr (s. Anm. 512),
manu mea est tota pecunia mundi ln mente mea est tota sapientia mundi u. dgl.
(Vgl. Summ. log. IV, 15.)
530) f. 57 v. B: „Semper“ sumitur eategorematice, dum verbum principale de
terminare non potesty quando a parte praedicati collocatur. ut „Aliquis homo fuit
semper“; sgneategorematice tenetur, quando in copulam principalem suam vir
tutem emittitl ut „Semper fuit homo“. (Vgl. Summ. log. lV, 16.)
531) f. 58 r. B: Quaecunque dicta sunt de termino „semper“, possunt conve
nienter applicari terminis „ab aeterno, aeternaliter, in aeternum“. (Vgl. ebend. lV, 17.)
532) f. 58 v. B: „lnfinitum“ tenet categorematice, quando principale verbum
determinare non potest ‚- .. .. syncategorematice, quando determinat. Hiezu die
Sophismen: Sicul infinita sunt finita, ita finita sunt infinita. Infinilum tempus fuit
fim'tum, et tamen nullum tempus finitum fuit iufinitum. (Vgl. ebd. IV, 18.)
533) f. 61 r. A: Terminus „immediate“ exponitur nominaliter. quando
cum aliquo istarum adverbiorum temporis „ante“ vel „post“ inhaerentiam non habetg
.. adverbialiter exponiturl quando adverbio „ante“ vel „posl“ annectitur. . .
nlmmediaten terminum sequcntem se confundit canfusc tantum imponitur pro
positio denaminata ab eo per suam praeiacentem et universalem negativam. Hier—
über z. B. das Sophisma: Duo contradictoria inter se contradicentia immediate post
hoc erunt vera et eadem immediate post hoc erunt falsa. (Vgl. Summ. log. lV, 13.)
534) f. 63 r. B: De verbis „incipit“ et „desinit“ restat dicendum Hu
iusmodi verba terminum se sequcntem confundunt confuse tantum f. 64 r. A:
A propositiane de „incipit“ in sensu divisa et in sensu composita subiecto consimili
cum dicta apposito est bonum argumentum ln modo probandi propositiones il
lorum verborum diversi diversas sententias notant llicunt quidam ‚ quod nullus ter
minus connotans indivisibilitatem debet ingredi probationes illoruml sicut „instans“,
quia nihil eis corrcspondet in re, sed loco talium ponenda sunt divisibiliay ut ntemv
pus, cilo, nuncn (vgl. Peter v. Ailly, Anm. 494). (B) Seeunda opinio ponity
quod . . dupliciter exponuntur, una modo per positionem de praesenti et remo
tionem de praelerito, .. secundo modo per remotionem de praesenti et positionem
de futura (s. Albert v. Sachsen, Anm. 282). (f. 65 r. A) Alia opinio ponit,
quod exponuntur per disiunctivas et copulativas compositas. (Vgl. Summ. log. IV, 14.)
535) f. 65 v. A: Propositio rcspectu verbi „incipit“ vel „desinit“ expaui non
‚tabu, sed habet causas veritatisy quarum una est copulativa duarum demon
strativarumy unius de praesenti affirmativae et reliquae de praeterito negativae cum
determinatione dictionis „immediate“; secunda causa est una copulativa uni-us
de praesenti negativae et alterius de futura affirmativae cum simili determinatione.
. f. 66 r. A: Oualecunque erit aliquidl quale ipsum iam non est, ipsum incipit
vel incipiet esse tale. . oualecunque est vel fuit aliquid, quale ipsum aliquando
non fuit, ipsum incipit vel incepit esse tale (ebenso bei desinit) (v. A.)
quaelibet propositio de praesenti cuiuscunque verbi primo termino carente apposito est
pro instanti verifieabitisy ut „Tu es“ . (B) Ouaelibet propositio de praeterito vel
futura verbo substantiae est pro instanti verificabilis, nisi determinextur per terminum
significantem fluxum. Propositio de verbo adiectivo praeteriti vel futuri non est
pro instanti veri/icabilisa nisi forte gratia materiael non enim sequitur „Tu
tanges Socratem et Platonemj igitur in aliquo instanti tanges illos“ f. 67 v.
B: A quacunque causa inceptionis vel desitionis ad propositionem eiusdem est bonum
argumentum A propositione inceptionis vel desitionis ad disiunctivam ex suis
causis est bonum argumentum Als erläuternde Beispiele lolgen noch zehn So“,
phismen.
128 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
welche er in Nomina, Verba, Participia und Adverbia eintheiltöafi); und
hieraus erwächst ein kleiner neuer Bruchtheil der logischen Lehre mit
neuer Terminologie, denn dergleichen Verba und Participia führen zur
upropositio descriptibilisua zu welcher auch die üblichen juristischen
Beispielsätze betrell's der Stipulation (s. ob. AnmJOS) gehörenäm); hin
gegen auf den Adverbien beruht die „proposilio de modo ewponibilisu 538),
und hinwiederum Nomina, Verba und Participia geben Veranlassung zur
„proposz'lio officiabiiisn 539). Und indem mit dieser ganzen Gruppe sol
cher Termini der Unterschied zwischen sensus divisus und sensus com
positus zusammenhängt (vgl. hingegen Buridan, Anm. 76 u. 83, und
auch Hentisberus, Anm. 348), will Paulus eine hierüber bestehende Mei
nungsverschiedenheit dadurch schlichten, dass sensus compositus dann
eintrete, wann der Modalitäts-Terminus dem Urtheile vorangehe, hingegen
sensus divisusg wann derselbe zwischen Subject und Verbum stehe 540).
536) f. 70 v. A: De terminis o/liciabilibusq a quibus sensus compositas et di
visus originem sumil, sequitur pertractare. Terminorum o/ficiabilium quidam sunt
nomiuay ut npossibiley impossibilel necessariuml conlingensi verum, falsum“; quidam
sunt verba, ut „scio‚ dubilo, credo, imaginor, opinor, hacsilo, volo, nolo, percipio,
inlelligo, exislimo, promillo, apparel, significal, polesl, eouliugil“ el alia infinita;
quidam sunt participial ut „scilum, dubilulum, credilurn“ elc.‚- quidam sunt adverbiai
ut npossibiliteri impossibilileru etc. Horum lerminorum quidam habent officiari, ut
praedicta nomina, verba el parlioipia, quidam describil ut verba et participiaj qui
dam exponi, ul adverbia.
537) Ebend.: Propositio descriptibilis est illa, in qua aliquod praedictorum ver
borum vel participiorum existens primum probabile in propositione ineomplezum de—
terminata ut haec propositio „Ego scio A propositionemd sic describitur el probalur:
„Ego scio signi/icatum primariam A proposilionis, quod scio primarie significari per
A, igitur scio A proposilionem“. (B) Ab his potest homo exemplum sumerea qua
liter alias propositiones de aliis verbis officiabilibus describere debeul, ul „Promille
tibi denurium“, i. e. „Promillo tibi ius alicuius dcnarii praesentia praeteritii futuritv
possibilisj imuginubilis“. (Vgl. Summ. log. lV‚ 4.)
538) f.-7l r. A: Proposilio de modo ezponibilis est illaa in qua aliquod prae
dictorum adverbiorum existens primum probabile in propositione verbum principale de
lerminal, ul „Necessario omnis homo esl animal“ eazponilur sie: „Omnis homo esl
animal, el non potest esse, quin omnis homo est animal“. Zur Erläuterung folgen
acht Sophismen. (Vgl. Summ. log. lV‚ 2.)
539) f. 73 r. A: Propositio officiabilis est illu, in qua modus nominalis, VET
balis vel participialis existens primum probabile in propositione complexum determi
nal, ut „Possibile esl, le scire A“ sic of/icialur et probaturs „Haec propositio est
possibilis ‚Tu scis A', quae primarie significul, le scire A, ergo possibile esl, le scire
A“. Hierauf zwölf Sophismen, deren sechs das Verbum „credere“ betreffen und
sonach (f. 75 r. B) als „Conclusiones credulilalis“ bezeichnet werden. (Vgl. Summ.
log. lV‚ 3.)
540) f. 76 r. B: omnes illi modi superius ezplicativ sc. nominalisl verbalis,
participialis et adverbialisq sensum compositionis et divisianis ezprimere possuntg
sed qualiterl est di/ficullas. Dicunl quidam, quod, quandocunque modus simpliciter
praecedit orationem iufinilivam vel finaliler subsequitur eandem, sensus compositas
nominatum sed quando medial diclum, sensus divisus. Alii dicunl, quod,
quando modus pruecedil, esl sensus compositusl sed quando medial vel finaliler sub
sequiturv est sensus divisus. bico ergo aliler tenendo medium islorum, quod,
quandocunque modus praecedit dictum categoricum vel hypothelicum, facit sensum com
posituml et quando medial verbum dicti et primum extremum, lenelur in sensu di
viso (V. B) A sensu composita ad sensum divisum cum termina officiabili fre
quenter fallit argumentum Hieran reiht sich eine Menge von Sophismen.
xx. Paulus Nicolettus Venetus. 129
Endlich bricht er noch die Gelegenheit vom Zaune, Sophismen über
„scitum“ und über „futurum contingensn aufzuhäufen 54‘).
Die zweite Hauptgruppe des logischen Materiales, welche wesentlich
im Urtheile beruht (s. Anm. 505), beginnt mit der Definition des Ur
theiles, wobei Paulus es ebensosehr für nothwendig hält, einen völlig
lappischen Einwand zuri'lckzuweisen 54"1), wie bei der Eintheilung in
kategorische und hypothetische Urtheile 543). Das kategorische wird zu
nächst gar wunderlich nach Gesichtspunkten der ampliatio und dann in
Steigerung eines Motives, welches wir bei Pseudo-Occam (0b. Anm. 173)
trafen, nach extrema complexa und extrema disiuncta in das disjunc
tive, copulative, conditionale, locale, temporale und causale eingetheilt 54“).
Bei der intheilung in bejahendes und verneinendes Urtheil kommt hier
neu der Begriff einer „negatio praegnans“ hinzu, welcher sich auf die
exponiblen Urtheile bezieht 545), und in gleichem Sinne wird von terminus
541) f. 82 v. AI Quia in tractatu praecedente pluries tangebaturj licet indeeise,
de scientia et dubitatione, necessitate et contingentim ideo de eisdem clarius tradendo
scientiam duo dubia volo in praesenti perquirere. Primum est, utrum scilum ab ali
qua sit dubium vel non scilum eidrm; secundum est, utrum ens aliquod futurum con
tingens de necessitate et‘enict. Die Erörterung hierüber, welche 37 engst gedruckte
Folioseiten füllt, ist ein fortlaufendes Schulexercitium, in welches alle möglichen
Sophismen verflochten werden.
542) f. 101 r. A: Propositio est enuntiatio congrua et perfecta veri aut falsi
significaliva (v. A) contra arguitur per istam Bespondetar‚ quod „Ba est Ba" non est proposilio, et negoor,atqiuoonedm si„tBuenuensttiaBtiao“ per
fecta. (Vgl. Summ. log. l, 5.)
Propos5i4ti3o) cfa.te1g0or1lcva. cBst: iPllrao,posqiutaieo imipnlicciattaegvoerliceazmpliectitehyhpaobtehtetsiucbaimerlduimv,idiptruare.dicatum
et cupulam. (f. 102 r. A) contra divisionem arguitur probanday quod aliqua
est propositio, quae nec est categortca nec hypothetiea; et ponitury quod tu incipias
pirdoefoersriec pprrooppoossiittiiooneimmmediateet psoisct eeorniltincuaatbeigso,ricaquvoeulsqhuyepotehreittictaotaliter (pBr)olaRteas;ponde—
lur, quod propositio subordinatur in mente uni ‘rnentali, in qua non est prius
subiectum, quam praedieatum. Aehnlicher Art sind noch zwei andere Einwände,
welche mit gleichem Glück beseitigt werden.
544) f. 102 v. A: Propositionunt categoricarum quaedam sunt de subiecto am
pliativo et praedicato ampliativo, quaedam nec de subierlo amptiantur nec de
praedicato, quaedam sunt de subiecto ampliativo nec de pracdicato, quaedam
de extreme ampliativo et non subiecto nec praedicato. . lllarum de subiectis
ampliativis quaedam sunt de praesenti-y quaedam de praelerito. quaedam
dc futuro. categoricarum quaedam sunt de extremis comptexis, quaedam
de extreme complexa et non extremis, . quaedam nec de extremis nec de extreme.
. . .. illarum de extremis comptexis quaedam sunt sine inter-positione adverbii vel coniunc
tionis, quaedam cum interpositione. lllarum sine interpositione quaedam sunt
de extremis eomplexis ex adiectivo et substantivo ‚ quaedam ex recte et obti
quo. illarum cum interpositione quaedam sunt de extremo disiuuetrvoj
quaedam de exlremo copulataa . quaedam de eondilionato, quaedam de loeali,
quaedam de lemporali, quaedam de causati (s. jedoch Anm. 549). Ca-‚
legoriearum quaedam sunt de „est“ secundo adiacentcy quaedam de Icrlio, quaedam
nee de seeundo nec de tertio.
545) f. 102 v. B: Secunda divisio principalis est, quod propositionum catego
ricarum quaedam est a/firmativa, quaedam negativa .. .. Affirmativa est illa, in qua
verbum principale vel copula implicite vel echlicite a/firmatur f. 104 r. A: Pro
posilio categorica negativa praegnans est quaecunque negativa exponibilis, sieat
exclusivoe et reduplicativae, in quibus non negatur nota denominationis et quaecun
que ezceptiva proprie negativa. Non praegnans est quaecunque negativa non
PKANTL, Gesch. lV. 9
\
130 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
praegn-ans bei der Eintheilung gesprochen, welche auf der Quantität be
Pulllä46), worauf in üblicher Weise die Entgegensetzung und die Aequi—
pollenz folgen 547). Die Umkehrung wird um eine neue Species berei
chert, insoferne bei den Exclusiv-Urtheilen und heim sensus compositas
der modalen von der Quantität abzusehen sei; denExceptiv- und den
Beduplicativ-Urtheilen soll die Umkehrbarkeit gänzlich fehlen 548). Betreffs
des hypothetischen Urtheiles will sich Paulus grundsätzlich (entgegen
seiner eigenen obigen Eintheilung, Anm. 544) auf das eopulative und
das disjunctive und das conditionale mit Einschluss des rationalen (s.
Abschn. XVII, Anm. 584, u. vor. Abschn., Anm. 322) beschränken, da,
wenn man das locale, das temporale und das causale Urtheil aufnehme,
man im llinblicke auf alle möglichen Conjunctionen auch von einer simi
exponibilis vel non se habens aliqua dictorum modoruml et haec dieiditur, quia
quaedam est impossibilis et quaedam possiln'tis. Negative impossibilis est ilta, cuius
conlradictorium est necessarium vel cuius significalum primarium non potest esse ve
rum; negativa possibilis est, cuius signi/icatum primarium est possibile f.
105 r. A: Dc quolibet dicitur alterum contradictariorum inconzplexorum et de nullo
earum ambo. (v. A) Ab affirmativa de praedicato privativa ad affirmativam de
praedicato infinita est bonum argumentum f. 106 r. A: Ab affirmativa de prae
dicato infinito ad negativam de praedicato finita in recta et in suppositionc personali
est bonum argumentum f. 107 r. A: A negativa de praedicato finito ad affir
mativam de praedicato infinita debito medio est bonum argumentum
546) f. 107 v. B: 'l‘ertia divisio principalis categoricae esta quod quaedam
est universalisl quaedam partieataris, quaedam indefinita, universalis est, in qua subiieitur terminus communis non prqaueagenadnasm ssoilnogusliagrnios uni
versali determinatus vel pluribus eidem aequivalcntibus..... f. 109 r. A: Particularisb
est itla, in qua subiicitur terminus non proegrrans solo signo particulari delerminalus
vel pluribus eidem aequivalentibus vel saltem ipsum inferenlibus. (B) Indefinita
est illa, in qua subiicitur terminus communis non praegnans nulla signo determina
tus. Singularis est itta, in qua subiicitur terminus discretus sine signo immediate
aut terminus categorematicus solo pronomine demonstrativo determinatus. .. .. f. 112
r. A: Ab universali af/irmativa ad suum singulare cum debita medio est bona conse
quentia. (B) Ab universali negativa ad quamlibet suarum singularium est bona
consequentia (v. B) Ab indefinita ad suam particularem tam affirmative quam
negative est bonum argumcntum. (Vgl. Summ. log. I, 6 f.)
547) f. 113 r. B: Dieto de quantitate propositionum iam restatj easdem in
figura propriay quae de inesse vocatur1 aliqualiter collocare Dabei werden nun in
weitschweifiger Exemplilicirung die gewöhnlichen Regeln der Entgegensetznng und
Subalternation in ausdrücklichem Anschlüsse an Petrus Hispanus angeführt, und in
gleicher Behandlungswcise folgt die Lehre von der Aequipollenz (mit Benutzung des
Memorial-Verses „Prae conlradic saxa s. Abschn. XVll, Anm. 40), welche zugleich
auf die modalen Urtheile angewendet wird; hierauf (f. 115 r. B) die triplex materia
der Urtheile und die betreffenden „leges“ (s. ebend. Anm. 155), und zuletzt die
Lösung einer Menge von Sophismen. (Vgl. Summ. log. I, 8—10.)
548) f. 122 v. B: triplex reperitur conversio, quia quaedam est conversio sim
pleæy quaedam per accidcas, et quaedam extra quantitatem seu praeter quantitatem
f. 123 r. A: conversio praeter quantitatem est implicite vel explicite debita
transpositio extremorum copulaey cuius altcrum extremum tam implicitc quam expli
cite caret quantitate logiealig et isto modo convertantur exclusivae et modales in
sensu composita (v. A) Exceptivae non sunt convertibilesg et similiter dico
de reduplicativis. Mit geschmackloser Spitzlindigkeit wird betreffs vieler Urtheile
die Frage erörtert, ob und wie dieselben umkehrbar seien, z B. „Taedet animam
vitae meae“ sei umzukehren „Atiquid, quod taedet vitae meae, est anima“ (s. bei
Marsilius, Anm. 382) oder „Album fuit Socrates“ ergebe „Socratcs aliquod album
bfuitu u. s. f. (Vgl. Summ. l. l, 11.) t
xx. Paulus Nicolettus Venetus. 131
litudinaria, einer comparativa, relative, inhibiliva, etei-tium subiunctiva.
eæpletiva u. s. f. sprechen müsse 549). Dennoch aber erörtert er vorerst
die temporalis, die localis und die expletiva, d. h. das Concessiv-Ur
theilöö"), um sodann bei dem copulativcn eine Unterscheidung zwischen
„copulatim“ und „collective“ 551) und ebenso beim disjuuctiven, zwischen
„disiunctim“ und „disiunctive“ durchzuführen 552). In gleicher Weise
spricht er bei dem conditionalen Urtheile von „conditionalim“ und „cou—
ditionaliler“; zugleich aber geräth er durch die mit dieser Urtheilsform
nothwendig zusammenhängenden Begriffe des untecedens und consequens
nach Massgabc der ihm vorliegenden Litteratur in das Gebiet der Con
sequentiae und führt nun zehn verschiedene Meinungen Anderer an
(deren drei uns aus dem llisherigeu bekannt sind), um zu dem wenig
tröstlichen Resultate zu gelangen, dass. man keinen genügenden allge
549) f. 124 v. A: Nunc de hgpolheticis sollicite est tractandam Quidam
quinque species ponunt hypotheticarumj quidam sex (Buridan und Albert, Anm. 81
u. 273), alii septem (Strodus, Anm. 190), alii decem (Feribrigus, Anm. 214), alii
qualuordecim, et sic ultra. Sed obmissis his dico1 quod tres et non plures sunt
species, sc. copulativaa disiunctiva et conditionalis. sub qua aequivalenter locatur
rationalis. Non enim oideo, quod temporalisl localis et causalis sint hypotheticag
quin etiam aliae, quas formant aliae notae adverbiales et coninnctivaeg et sic simi
litudinaria esset hypotheticaq ut „Scripsi, sicut tibi placuil“, ct eomparaliva, .
ilem relativa . et inhibiliva, ut „Uireumspicil, ne sibi concludaturuv item electivay
ut „Polius est eoneedere, quam male responderc“, et subiunctiva, ul „Ego feei, quod
bene respondisli“, et czpletioay ut „Lieet movearis, non currier ct sictper
alias notas posset formari nimius hypotheticarum numerus et utilis parum.
550) f. 125 r. A: Ul aulem et temparatium materia magis inlelligatur, volo
declarare. Temporalis est illa, quae a nota temporis implicite vel explicite su
mit denaminationenL De primo ordine sunt illaes in quibus nota temporis pe
tendo principium propositionis impedit quantitatemy ut „Quando ego dispulo, tu re
spondes“; secundi ordinis sunt illae, in quibus nota temporis non impedit
quantitate-nt. ut „Ego dispulo, quando tu respondesa (es ist kaum möglich, die
Sinnlosigkeit weiter zu treiben). ln gleicher Eintheilung werden dann auch localis
und eausalis besprochen, und denselben noch von obigen Urtheilsarleu die exple
tiva beigefügt (H wir wissen allerdings nicht, warum gerade nur diese —)‚ nem—
lich f. 127 r. A: Erpleliva propositio est illa, quae a nota sic vocata sumit deno
minationemg . istarum quaedam est alicuius quantitatisy quaedam nulliusg exemplum
primi „Licel movearis, non curris“, exemplum secundi „Tu moveris, licet non eurrus".
llem quaedam sunt affirmativam quaedam negatione llem quaedam primi or
dinis, ul „Licet sis asinus, es homoua quaedam Seflllldi1 ut „Tu es homo, licet sis
asinusu u. s. w.
551) f. 127 v. B: Nota copulandi sumitur copula/irea quando categoricas con
iungitj copulatim verol quando praeeise terminos unit Nota eopulationis sumptu
copulatim sumitur divisivel quando ex propositionea citius ipsa est pars, sequitur
copulativa de similibus Icrmiuis, collective vero, quando non sequitur huiusmodi co
pulativag exemplum primi „Soeralcs et Plato curruntz ergo Socrates currit et Plato
curril“, exemplum secundi „Socrales et Plato sufficiunt portare hunc lapidem“. Für
diese beiden Arten werden nun Regeln und erläuternde Sophismen entwickelt, wor
auf in gleicher Weitschweifigkeit die üblichen Regeln darüber folgen, was zur
Wahrheit, zur Möglichkeit oder Unmöglichkeit, und zur Nothwendigkeit eines co—
pulativen Urtheiles gehöre. (Vgl. Summ. log. 1, 13.)
552) f. 131 r. B: Nota disiunctionis sumitur disiunctima cum solummodo ter
minos coniungity disiunclive vero, cum calegoricas uuit; exemplum primi „Tu es
homo vel asinuer exemplum secundi „Tu es homo vel tu es asinus“. Die hierauf
folgenden (durch Sophismen erläuterten) Regeln gehören eigentlich der Lehre von
Conscquentiae an. (Vgl. ebend. l, 14.)
. 9‘
132 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
meinen Grundsatz aufstellen könne, da das conditionale Urtheil selbst sehr
verschiedenartig sei; doch gibt er hierauf noch ein paar Regeln über die
Wahrheit dieser Urtheilsform 553).
Den formellen Uebergang aber zur Lehre von den consequentiae
macht er damit, dass er zuletzt noch das rationale Urtheil (Anm. 549)
erwähnt, jedoch nur um es als Urtheil bei Seite zu schieben und statt
desselben das Wort „consequentia“ anzuwenden. Er theilt nun sofort
die consequentia in bona und mala und die erstere. in formatis mit
drei Abstufungen, nemlich solum formalis, plus quam formalis, forma
titer formalis, und in malerialis, wovon aber nach seiner capriciösen
Terminologie wieder verschieden ist die Eintheilung in bona de forma
und bona de materia 554). Hierauf führt er in äusserst planloser und
553) f. 134 r. B: Nota conditionis sumitur eondilionatim, cum categorica vel
terminis clauditun conditionaliter veroy cum categoricas coniungit et um't; exemplum
primi „Omne falsum, si est impossibile, non esl verum“, „Omnc unimal, si est ru
dibite, esl asinus“, excemplum secundi „Si lu es homo, lu es unimal“ (v. A)
Aliqui dimrunl, quod ad veritatem conditionalis requirilur, quod anlecedens non
polesl esse verum sine consequente. Alii dixerunl, quod hoc non requiritur
. in sensu diviso, sed rcquiriturl quod non sit possibilel quod antecedens sit
ver-uini quin consequens sit verum. fer-tii dixerunt, quod . requiritur, quod
non sit possibile, antecedens esse verum illius consequentiae nisi consequens eiusdem
sit verum. (B) Ouurli quod non sit possibilev antecedens esse verum, con
sequente eiusdem antecedentis existente falso sine nova quod si ita esl, sicut est signi/icabite per unlecedens, neceismspeosiesttionsiec esse,ouisnitciut est
significabile per consequens (s. Albert v. Sa‘chsen, Anm. 284). Sexti . quod
non sit possibile sic esse et sic non esse demanstratis significatis antecedentis et op
positi consequentis. Seplimi quod non sit possibile sic esse et sic non esse
demonstratis significatis antecedentis et consequentis . octavi .. .. quod consequens
intelligatur in antecedente. Noni quod significatum aduequutum consequentis
rientqeulilriiglautru,r iqnuoadntecoepdpeonsteitu(ms. Sctornosdeuqsu,entAinsm. re1p78u)g.nat antbeececdiemnitidic(uvngll,. qFuoerdib.rigus,
Anm. 208). (f. 135 r. A) Dico ergo, quod non potest sufficienter vel univer
sAadlitveerriatsastiegmnaarfilnrmativ.aequsiiagnicfoincdainttiisonailuexstaincommupltoispiltiicionedmiffseureanrtuiam pcraotpeognournitcuarra.rn re
quiriturl quod contradictorium consequentis possit repugnare antecedenti ipsis sic
signi/icantibus et demonstrando per litteram „sie“ significala consueta antecedentis et
oppositi consequentis (B) Ad veritatem affirmativae non signincantis ex compo
sitione suarum partium requiritur, ipsam esse subordinabilem uni conditionaii vere
sic signi/icanlL Genau entsprechend lauten dann die Regeln betreffs des negativen
conditicnalen Urtheiles. Hernach folgen wieder Regeln aus dem Gebiete der Cou—
sequentiae (Vgl. Summ. log. l, 12.) -
554) f. 139 r. B: Ut de conditionalium materia plena habeatur notitias de ra—
tionalibus est ultimo insistcndum. Propositio rationalis est enuntiatio hypothetica
implicite vel ezpticite coniungens duas propositiones per notam rationis „ergo“ vel
„igilur“. . . Sed quia hoc nomen „rationalis“ ad consequenliam translatum esl,
ideo ipsum dimitto et more aliorum altera utar. . .. Conscquenliarum (vgl. betreffs
dieses ganzen Abschnittes Summ. log. lll, 1--7) tam affirmativarum quam negati
varum quaedam est bona et quaedam est non bona sea mala. consequentia bona
significans iuxta compositionem suarum partium dicitur illaj cuius contradictorium
consequentis potest repugnare antecedenti. (v. A) consequentia bona signi/icans
non etc compositione suarum partium dicitur illaj quae uni bonae est immediate sub
ordinabilis. (B) consequentia bona formatis est illal cuius contradictorium con
sequentis sic primo significando potest antecedenti formaliter repugnare. . .. . (f. 140 r. A)
Consequenliurum formalium quaedam est solum formalisl quaedam plus quam for
matisl quaedam formatissima sive formatiter formatis (nemlich je nachdem jenes re
pugnare antecedenti entweder solum formatiter oder plus quam formaliler oder for
xx. Paulus Nicolettus Venetus. 133
willkürlicher Auswahl mehrere jener Regeln an, welchen wir bisher schon
öfters begegnet sind 555), und nimmt sodann aus Strodus (Anm. 182)
mit geringen Modifieationen die Eintheilung der Termini in impertinentes
und pertinentes auf, deren letztere entweder disparati oder consecutivia
und zwar diese wieder entweder convertibiles oder sequela tantum
sind 500). Auf dieser Grundlage lässt er abermals eine Anzahl von
Regeln folgen, welche sich hauptsächlich auf die bereits von Strodus und
Feribrigus (Anm. 183—189 u. 209 f.) besonders hervorgehobene conse
quentia ab inferiori ad superius und a superiori ad inferius be
ziehen 507)‚
malissime stattfindet; das Beispiel des ersten ist „Tu sedes, igitur non eurris”, des
zweiten „Tu es homo, igititr cs risibilis“, des dritten „Tu es homo, igitur es ani
mal"). consequentia bona materiatis est ittaj cuius contradictorium consequentis
sic primo significando potest anlecedenti materialiter repugnare. ut „Nullus deus
est, igititr baculus stat in angulo“ (vgl. Strodus, Anm. 178). (v. B) conse
quentia bona de forma dicitur illay cui quaelibet sibi similis in forma est bonal ut
„Homo currit, igitur animal curril“. consequentia bona de materia dicitur illu, cui
non quaelibet similis in forma est bonal ut „Tanlum pater est, igitur non tantum
pater est“.
555) f..141 r. B: omnis syllogismus bonus est consequentia de forma. A
copulativa ad alteram partem est consequentia formatis et de forma. Ab expo
sita ad utramque eius eaponentium et a causa veritatis ad propositionem habentem
illam causam est argumentum de forma. Ab inferiori ad suum superius est ar
gumentum formale et de forma et ab universali ad suam indefinitam vel parti
cularenL lvulla consequentia solum materiali/er bona tenet de forma (f.
142 v. A) Si contradictorium consequentis est illativum contradictorii antecedentisl
consequentia est bona. . (1‘. 143 r. A) Si antecedcns cst verum, ct consequens est
verum. (B) Si antecedens est necessariuml etiam consequens (v. B) Si antecedens est possibile, etiam consequens (f. 144estv.neAc)esOsuaordiumseq. ui
tur ad consequenss illud idem sequitur ad antecedens. (1. 145 v. A) Quod stat
cum antecedentg idem stat cum consequente. (f. 146 r. A) Si consequentia est
bona scita a le esse bona, . . .. et antecedens est concedendum a te. (v. A) Si
antecedens est scitum a Ie, et consequens est scitum a te. (f. 147 r. A) Si ante
cedens est a te dubitanduml consequens non est a te negandum. Vgl. ob. Anm.
179 1., 285, 411 f.
556) f. 147 r. B: Termini impertinentes suntl quorum stat unum indifferenter
negari de alio vel affirmari vicissim praeter corruptionem significati sine nova impo
sitione. ut „lignum“ et „homo“. Terminorum pertinentium quidam sunt disparati.
quidam consecutivi. bisparati dicuntur illi, quorum unus non potest de alio ve
rificari nec e eontra, ut „homo“ et „asinus“. fer-minorum consecutivorum
quidam sunt convertibilesj ut „homo“ et „risibilc“ quidam sequela tantum
suitne„hcoonmveor“tibeittit„aatneiymia.l“e.. illi, quorum unus est illativus alterius et non e contrar
557) f. 147 v. A: Ab affirmatiea, in qua ponitur unus simplex disparatorumv
ad negalivam, in qua ponitur alteri est bonum argumentum f. 148 r. A: Quan
docunque sunt duae propositionesl quarum subiecta convertuntun ab una ad reliquam
valet argumcntum (B) Ab uno convertibili ad reliquum ratione totius eztremi
ef.st1b50onuv.m Aa:rgAubmeinntfcurmiori ad s(uv.umB) suepteiraimusabrautinoonecotrorteiulsatievzotrruemmiadestrebloinquumumargu
mentum f. 153 v. A: Ab inferiori ad suum superius negatione praeposita dis
tributive vel confusive non valet argumentumy (f. 154 v. A) sed negatione post
posita est bonum argumentum et formale..sed non de forma. (B) et cum
debito medio negatione postposita valet argumentum f. 155 v. B: A superiori
fa.d 1i5n6fer1'i.usB:afAfirsmuapteirvieoreit dsiinsetridbiusttoribaudtiosneuumut ipnlfeurriiumsumpernonse vaalfeftirmaartgivuemeensttumconse
quentia formalisl sed non de forma . . . ‚ . .. f. 157 r. A: A superiori ad suum infe
rius distributive et negative est consequentia bona formatis et de forma.
134 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
Als Vorbereitung aber zu den noch übrigen Zweigen der conse
quentia, nemlich zu syttogismus, Obligatoria und Insotubitia, folgen nun
in eigenthümlicher Weise Erörterungen über Wahrheit, Unmöglichkeit
u. s. f. der Urtheile überhaupt. Zuerst führt Paulus neun verschiedene
grundsätzliche Annahmen betreffs der Wahrheit des Urtheiles an, unter
welchen er sich an diejenige anschliesst, welche den Begriff des signi
ficatum adaequatum zu Grund legt 558); eben dieser aber veranlasst ihn,
von Neuem die verschiedenen Meinungen über significatio näher zu be
trachten, und er kommt dabei zu dem Resultate, dass dem negativen
Urtheile als solchem keine Objectivität entspreche und dasselbe daher
hierin aufv gleicher Linie mit jenen bejahenden Urtheilen stehe, deren
Gegenstand nicht existirt, ferner dass zwischen dem objectiven Gegen
stande des Urtheiles und dem in Urtheilsf'orm ausgesprochenen Befunde
zu unterscheiden sei (d. h. mit Kant zu reden, dass wir aus einem
Gegenstande erst herausgeben müssen, um ihm Existenz zuzuschreiben),
sowie auch dass der im Denken erfasste Gegenstand der Bezeichnung
mittelst eines Terminus als Gegenstand nicht identisch sei mit dem signi
ficatum totale .des betreffenden Terminus, sondern das significatum adae
qualmaden Begriffe und der Urtheile in einer ihm allein eigenthüm
liehen Weise der Auffassung das Zusammentreffen der Ubjectivität und
des Sprachausdruckes enthalte 559). Und eben dieses significatum adae—
558) f. 158 r. B: Ad probandum sophismata et alias quascunque enuntiationes
diversi diversimode variis viis procedunt. Prima igitur via concluditz .. Ad
veritatem propositionis affirmativae rcquiritur, subiectum et praedicatum supponere
pro evdem; requiritur, quod ipsa siyaificat taliter, qualiter est; omnis
propositio affirmativa signifieat, se esse veram; quaelibet a/firmativa de prae
senti, cuius subiectum pro nulla suppouit, est falsa (s Buridan, Anm. 79, und Albert
v. Sachsen, Anm. 231). (v. B) Seeunda via ponit: Si haec propositio vel
ista quacunque demonstrata signi/icat praeoise, sicut est, est vera. (f. 159 r. B)
Tertia via e concursu ponilz Si praecisel sicut est, significat haec propositio vel illa
quacunque demonstrataa illa propositio est ocra. (v. B) Quarla via ponit: Si est
totaliter, sicut propositio significat, illa est vcra (s. die von Buridan, Anm. 78, ab
gewiesene Ansicht, sowie die des Peter v. Ailly, Anm. 469). . . . . .. (f. 160 r. B)
Quinte via ponit: Ea; eo, quad propositio praecise, quod est, significat csse et, quod
non est, signi/icat non esse, est de praesenti vera . (ebenso analog betreffs des
Präteritums und des Futurums). Sexta via punit: Quaelibct propositio ad pla
citum signifieans praecise vera est vel falsa, quia sibi correspondct mentalis vera
vet falsa (s. gleichfalls Peter v. Ailly a. a. O.) (v. A) Septima via ponil: Si
propositio quacunque demonstrata est una significaas prima, quod sic est, est vera.
(f. 161 r. A) octava via poniti Propositio vera est propositio indicativa per
fecta untraca, per quam adaequate intellectus redditur rectus. (B) Ultima via,
quam inter ceteras rcpulo Sustinendttfll, punit: Si alicuius propositionis signi/icat-nm
adacquatum est verum et non repugnat, illam propositionam esse veram sic signifi
cando adaequatey illa propositio est vcra (s. die von Peter_v. Ailly angeführte Mei
nung, Anm. 470).
559) f. 162 r. A: Quia in praeecdentibus de significato adaequatu propositionis
tangebatur, ideo de eodem restat videre. .. .. Multae versantur opiniones Prima po
m't, quod signifiaatum propositionis vere est rnodus rci et non res. .. (B) Secunda
ponitl signi/icatum propositionis vere esse cornpositionem mentis vel intellectus com
ponentis aut dividentis. (v. B) tertia opinioj quae est contmunitor doctorum
ordinis mei et praecipuc magistri Gregorii de Arimirtu, pom't, quod significatum pro—
positionis est atiquatiter esse et complexa significabile, et dieit, quod hoc nomen
„atiquid“ et sibi synonyma „res“ et „eas“ possunt accipi tripliciter (s. ob. Anm. 40).
xx. Paulus Nicolettus Venetus. 135
quatum ist es auch, auf welches er hierauf betreffs der Möglichkeit, Un
möglichkeit, Nothwendigkeit und Zufälligkeit der Urtheile gegenüber sieben
verschiedenen Meinungen Anderer sich siegreich zurückziehen zu dürfen
glaubt 560). Nur fügt er noch eine ausserst casuistisehe Eintheilung der
genannten Modalitäten hinzu, insoferne jede derselben entweder eæ ter
minis oder ex significato sein kann, letztere aber entweder per accidens
oder per se, und letztere wieder entweder materialiter oder formaliter,
und zwar diess in den drei Abstufungen (vgl. Anm. 554) formaliter
solum, plus quam formaliter, formalissime 561). '
.. .. (f. 163 r. B) Ouarta opinio ponit: Nihil est adaequatum significatum totate ali
cuius propositionis mentalis proprie dictae, quia quaelibet talis ratione parlium, qui
bus aequivaletl significut plura ad invicem distinctal et quidquid significatur per
aliquam propositionem mentalem proprie dictam secundum eius totalem signifiealionem,
etiam significatur per aliquam eius partem (s. Peter v. Ailly, Anm. 470). (f.
164 r. A) Muttae aliae opiniones iractandae et in quibusdam repeltendae forentl sed
quia in maiori parte conveniunt asserentes plura, quae nostro iudicio aera sunt,
. ideo de his omnibus ultima fundetur opinior Nullius propositionis negatiaae
significalum adaequatum est aliquid vel aliqualiter (v. B) Nullius categoricae a/firmatirae, cuius subiecto (vse.l pBruareiddiacna,to Aninhmil. p7r7a)e.ter si
gnum eorrespondet in rerum natura, significatum adaequatum est aliquid vel aliqua
litur. (f. 165 v. A) Cuiusl‘ibet propositionis adaequate complezae significahile,
quod in natura ponitur-1 a suo incomplexo signi/icabili aliqualiter distinguitury et roto
dieere, quod vdeum esse“ et „deus“ dislinguuntur. (f. 167 r. B) De adaequa
tione significatiod suum signum ponos Signi/ieatum terminia quod ab intellectu ap
prehendituri non dicitur esse tale, quod toto signo ooneipitur. ..... Signi/icatum
adaequatum termini non dicitur esse illud, quod totale nominaler, nam „homo“ si
gnificat hominem animal, substantiam ens, et omnes homines imaginabilesl ex quibus
fil lotule sig‘nifiealum, quod tamen non est signifioalum adaequatum (s. oben Anm. 510).
(v. A) Signifieatum adaequatum termini est distincte appre/iensum sub propria
rolione, quo nihil posterius sic concipitur sub formati denominatione. Significa
tum-adaequatum propositionis est, aliqualiter esse, qualiter esse implicite vel explicile
egreditur a significatis adaequatis partium.
i 560) 1‘. 167 v. B: De possibilitate‘, impossibilitate, necessitate et contingentia
propositionum .. sunt multae opiniones. Prima ponit, quod propositio dicitur pos
sibitis ex eo, quod sic adaequate signi/icando potest esse vera, et impossibilis, quod,
quandocunque formatur, est falsa, et neeessuria, quod, quandocunque formatur, est
vera, et contingcns ca, quam stat esse veram vel falsum indifl'erenter. Secunda
ponit, quod dicitur possibilis ex eo quod, quatitercunque est signi/icabite per eam
sine nova impositionel sic potest esse u. s. f. (d. h. genau entsprechend hci ini
possibilisy necessariai contingens). . .. (f. 168 r. A) Tertia ponita quodj si possibile
est ita esse, sicut propositio signifieat adaequate, propositio est possibilis u. s. f.
(ebenso). Ouurta ponitJ quod est possibilis, quia, qualiter-cunque per eam
secundum totalem significationem totaliter significatur, ita est xng Peter v. Ailly, .
t Anm. 469). oninia ponitl quod est possibilis oralio indicaliva perlecta univocal
per quam sic adaequate significantem potest intellectus reddi verus. (B) Sexta
ponit,. quod, si propositionis signi/icatum adaequatum est possibile, itta est possi
bilis. Septima ponit: Prupositio, quae non potest esse falsa signi/icando prae
cisel est neuessaria; (v. A) quae non potest esse vera significando praecisev
est impossibilisg contingens est, ex qua non sequitur impossibile. haec
opinio tenet veritatemj verumtamen quia eius regulae nimis prolireae sunt et dif/ici
les, ideo modus alius dicendi reperiendus est, qui ultra veritatem contineat brevitatem.
0ctaua ergo opinio ponite Si alicuius propositionis significatum adaequatum est pos
sibile, et non repugnut, istam esse possibilem, illa est possibilis u. s. f. genau ent
sprechend bei den übrigen drei.
561) f. 169 r. B: Ul praedicta clarius innotescantl diuisiones ex
pedit deelarare. Propositio impossibilis ex ter-minis dicitur illa, quae esset im—
l
136 XX. Paulus Nicolettus Venetus.
Nun folgt die Syllogistik, bei welcher er bezüglich des kategorischen
Schlusses an der llreizahl der Figuren festhält und im Uebrigen nur
Einen für uns licmerkcnswcrthen Ausspruch thut, nemlich dass in der
ersten Figur nur die sechs Modi. Barbara, Celarent, bariia Ferio,
Fapesmo, Frisesomorum anzuerkennen seien, da die übrigen drei von
Aristoteles und Petrus Hispanus nur aus pädagogischen, nicht aber aus
sachlichen Gründen hinzugefügt worden seien 562). Was das Verhältniss
desSyllogismus zur Trinitats-Lehre betrifft, so zieht sich Paulus in ähn
licher Weise wie Peter v. Ailly (Anm. 431) durch eine Unterscheidung
der Supposition aus der Alfaire 5“3). Zuletzt spricht er auch noch von
einem syllogismus irregularis, welcher eine blosse Aehnlichkeit mit den
regulären Formen für sich in Anspruch nehmen könne, und nachdem er
sonderbar-er Weise gerade die Exclusiv-Urtheile für solchen Zweck be
sonders namhaft gemacht hat, greift er für die ehendahin gehörenden
conditionalen Schlüsse bis zur hoethianischen Tradition zurück 564).
Hierauf geht er zu den obligatoria über, wobei er spitzfindig ge
steigerte Definitionen der positio, der depositioa der admissio und der
obligatio selbst vorausschickt, bei welch letzterer er Gelegenheit nimmt,
vier anderweitige Definitionen derselben (von welchen uns nur Eine in
gleichem Wortlaute aus Früherem bekannt ist) abzuweisen; ausscrdcm
possibilts, licet suum signi/icatum adaequatum non sit impossibilel ut „Haec propo
sitio est impossibitisn se ipsa demonstrala. lmpossibitis ex suo significalo dicitur
ittay cuius impossibititas consurgit ex suo significalo, (v. A) Impossibiliam ex significato quaedam est impossibiutlis„Hpoermoacecsitde'nassyinuis.“e.. quae
aliquando non fuit impossibilisl quaedam per sel i. e. quae semper fuit im
possibilis. . . . . . .. Impossibilium quaedam est impossibilis simpliciter-l i. e. tam natu
ratiter quam supranaturatiten quaedam secundum quidy i. e. naturaliter sotum.
lmpossibilium per se quaedam implicat formatiter conditionemj quaedam mate
teriatiter solum; implicrmlium formatiter quaedam imptieat formatiter solum,
quaedam plus quam formatiterq quaedam formalissime Genau wörtlich ebenso
werden dann auch die übrigen drei eingetheilt, und zum Schlusse folgt das Exer—
citium, ob Ein und das nemliche Urtheil zugleich möglich und unmöglich, oder zu
gleich nothwendig und zufallig sein könne.
562) f. 172 r. A: Sequitur consequenter syllogisticam declarare materiaml quae
inter ceteras sibi nomen argumenti assumit Syttogismus regularis tres habet fi
guras modos continentesg in quorum quolibet argumentum existit formale. (v. A)
Primae figurae modi sunt sext videlicet Barbara, lletarentl Darii, Ferio, Fapesmo,
Friscsomorum. f. 174 r. B: Forle arguitur contra dicta aliegando Aristotelem
et Petrum tlispanum ponentcs novem modos. Respondelur, quod ipsi latia non
posuerunt tanquam firma et vera, sed solum propter addisocnles, ul citius cuperent
modum syllogizandi. (Vgl. Summ. log. l, 17.) .
563) 1'. 175 v. B: Pro nolitia horum syllogismorum et praedicationum in divinis
est notandumy quod terminorum supponentium pro divinis quidam sunt nomina essen
lialia, quidam personalia, quidam notionalio.
564) f. 176 r. B: voco syliogismum irregularcm illum, qui nec in modo nec
in figura poniturt sed est solum una consequentia habens praemissas et conclusionem
cum similitudine regularium figurarum. Islorum syllogismorum quidam sunt boni
et quidem non; illi enim non valenl, in quibus oppositum conclusionis stat cum prae
1nissis. (v. A) In exclusivis contingit in qualibet figura similitudinarie syllogis
mus. (B) Consurgunl syllogismi irregulares ex nota conditionis habentes simili
tudinem cum regularibus Sunt octo modi, quibus valet huiusmodi syllogismus
irregutaris factus ex conditionalibus (d. h. es sind die ersten acht des Boethius,
s. Abschn. Xll, Anm. 155).
xx. Paulus Nicolettus Venetus. 137
definirt er auch tempus obligationisy sowie impertinens und pertinens
unter easuistischer Eintheilung des letzteren565). Naeh einigen ganz all
gemeinen Vorsichts-Regeln bemerkt er sodann, dass er im Gegensatze
gegen Andere, deren einige die Zahl der Formen der obligatio auch
noch durch nolitiaa scientia credulitas u. dgl. vermehren wollten, seiner
seits nur drei Arten anerkennen könne, nemlich positio, depositio und
suppositio (d. li. diese ist, was Andere casus nannten, s. Pseudo-Occam,
Anm. 165); er fügt jedoch sogleich wieder hinzu, dass er auch von
suppositio nicht näher sprechen wolle, da diese nicht eigentlich eine
oratio tentativa seiööß). Diese Beschränkung des Inhaltes führt auch
dazu, dass bei Weitem die Mehrzahl der Erörterungen und Regeln,
welche wir bei Pseudo-Occam, Strodus und Albert v. Sachsen trafen,
hier unberücksichtigt bleibt und nur einiges Hauptsächliche in Regeln
565) f. 177 r.A: Positio est enuntiatio composita implicite vel explicite ex posito
et signo positionis. .. .. (B) Depositio est enuntiatio implicite vel explicite composita
ex deposita et signo depositionis Admissio est enuntiatio composita ex ad
missa et signo admissionis. obligatio est relatio limitans ad aliquid enuntiabile
vel sibi simile aliqualiter sustinenduml quia obligatio non videtur esse in aliquo
pracdieamento, quam in praedicanrento relationis ; oppositum ponit unus magister
dicensl quod obligatio est in praedieamenta actionis. .. (v. A) Sequitury quasdam
descriptiones obligationis insufncienter processissei d. h. als ungenügend werden fol
gende Definitionen der obligatio abgewiesen: oratio composita ex signis obligationis
et pasita vel deposita una cum admissione, qua tenetur obligatus in tempore obliga
tionis concedere positum et negare depositum oder ouaedam ars, mediante qua oppo
nens obligat respondentem ad sui voluntatem (ähnlich wohl Pseudo—Occam, Anm. 162,
und Strodus, Anm. 192) oder oratio composita ex signis obligationis et obligato (s.
Albert v. Sachsen, Anm. 311) oder Praefixio alicuius enuntiabilis ad sustinendum
secundum aliquem statum (vgl. Abschn. XXlI, Anm. 244). (f. 178 r. A) Tem—
pus obligationis est adaequata mensura ipsius secundum prius et posteriusg . . . . . . ..
desinit obligatioj si opponens dicat „Cedal tempus obligationisn et respondens dicat
„Admilto“, vel ubi appanens ponit oppositum prioris positi et respondens ad
mittit. vel ubi opponens et respondens se trans/vel ex turbatiane dimittunt disputationem vel siuearpupmonaednsalvielamremsaptoenrdieanms infra
disputationem desineret esse (eine Iöbliche Vorsichtl). . lmpertinens alicui dicitur
esse illud, quad ad ipsum non sequitur vel sibi non repugnatg .. pertinens illud,
quod ad ipsum sequitur vel sibi repugnatg pertinentium sequentium alia est
pertinens positioni tantumy alia est pertinens positioni et admissioni simul, alia per
tinens obligato tantum, alia pertinens obligata et bene concessa uel bene negatal quod
ad ea simul sumpta sequitur. (Ueber die ganze Lehre von obligatio vgl. Summ.
log. V, 1—7.)
566) f. 178 r. B: Materia obligationum non est nisi materia consequentiarum
stilo subtiliori procedens et, an respondens sit sani capitisy gressu deceptorio Ientativa.
infra tempus obligationis omnes responsiones sunt ad idem instans retarquendae
_ (v. A) Nunquam contradicloriac infra idcm tempus sunt caneedendae Pro
positione semel concessa infra idem tempus, quotieseunque propaniturl est semper con
cedenda Extra tempus obligationis rei veritas esl falmda. Tres sunt spe
cies obligationum et non pluresy sc. suppositioj posita et depositio. Suppositia est
(eBna)ntPilautrieos iqmpulaimcitsaexvelspeezcpileisciptoenucnotmpaolsiiqtuaij esxc. psoisgintiisajsuipmppoossiittiioanyisdeeptossituipopyossiittaverum,
petitio, dubitatia, suppositio, uolitz'o, soientia, credulitas et huiusmodi. (f.
179 r. A) De suppositione non proeedam in sequentibusa nisi forte per accidens ra
tione positionis vel depositionisj quia non est oratio tentatiea nec per quam fit dis
putatio deeeptatoria, sed solum positio et depositio sunt huiusmodi
138Ä XX. Paulus Nicolettus Venetus.
und Beispielen zuerst über die positio 567) und dann ebenso über die
depositio zusammengestellt wird 568).
Endlich zum Schlusse des Ganzen folgt die Erörterung der lnsolu
bilia, wobei Paulus betreffs der grundsätzlichen Auffassung fünfzehn ver
schiedene Meinungen namhaft macht, unter welchen wir nur sechs mit
grösserer oder geringerer Uebereinstimmung des Wortlautes aus seinen
uns bekannten Vorgängern oder Zeitgenossen nachweisen können; die
jenige unter denselben, an welche er selbst sich anschliesst, geht dahin,
dass (ziemlich in Uebereinstinimung mit Peter v. Ailly ‚ s. Anm. 471 1T.)
ein lnsolubile jenes Urtheil sei, welches, indem e‘s auf sich selbst sich
zurückbeugt (reflein supra se), entweder gänzlich oder theilweise seine
eigene Unwahrheit aussagt (se ipsam falsificat), wodurch eben zugleich
viele scheinbare lnsolubilia auszuscheiden seien 569); so unternimmt er
567) f. 179 r. A: Omnc possibile aut per accidens impossibile scitum esse tale
est admittendunL (B) omne positum obligatum sub forma positi in tempore ob
ligationis propositum sei/um esse tate est concedendum omne sequens ez posito
obligato scitum esse tale in tempore obligationis est concedendum Omne posito
obligato repugnans est ncgandum omne sequens ex posito et bene concessa est
concedendum (v. A) omne repugnans posito et concesso est negandum. . . . . ..
omne sequens m- posito obligan et apposito bene negati est concedendum Ad
omne impcrtinens respondendum est secundum sui qualitatem omne falsum non
sequens est negandum et omne verum non repugnans est concedendum (B) Si
possibile obligatum est. licet falsum. non propter hoc est ncgandum necessarium per
se nec concedendum impossibile per se. oualibet parte copulativae concessa con
cedendo est copulativa ipsa. (f. 180 1‘. A) Nun est ineonveniensl infra tempus
obligationis concederea aliquam propositionem esse veram et necessariamv et tamen
negare ipsam. Concedens 'in casu se male respondere Dumme tempore obligationis non est certidcanda quaecunqnuoen qumaaelsetior.espondet Eadem
propositio in uno loco proposita est pertinens et in alio loco proposita imperttnens.
in tempore obligationis non tenetur respondens concedere vel negare atiquirll nisi
quod concedendum vel negandum limitat obligatio. Propositio de terrninis anten
tice impositis ad significandam polest per solam positionem aut impositionem fieri
aliqualis, qualis iam non fuit . . . . .. (f. 181 r. A) contra regulas intendo arguere
et argumenta eadem resotverel ut eisdem fidcs firmius debeat adhiberia und diess ge—
schieht dann auch an einer erklecklichen Menge von Beispielen.
568) f. 191 v. A: Nullum necessarium per se aut simpliciter scitum esse tate
in depositione est admitti-adam . omne possibilel contingens. per accidens necessa
rium vel impossibile in depositione est admittendum. omne depositum sub forma
depositionis propositum est ncgandum omne antecedens ad depositum est ne
gandum. omne contradicens deposito est concedendum omne sequens ad
contradictorium depositi est concedendum . omne repugnans opposito contradictorio
depositi est negandum. omne sequens ex contradictorio depositi et bene con
cesso opposita bene negati est concedendum . Omne antecedens ad depositum cum
concessa opposito bene negati est ncgandum (B) Ad omne sequens et ad omne
impertinens et ad omne repugnans. quod non est contradictorium nec convertit/ile cum
eoutradictorio depositiy respondendum est secundum sui qualitatem Hierauf folgen
wieder erläuternde Beispiele.
569) f. 192 r. B: lluic operi finem impositurus ultimum insinuandum sophisma,
quod insolubile nuncupatura intimare propona (vgl. hierüber Summ. log. Vl, 1—8).
Prima opinio ponitl quod insolubile solvcndum est per fallaciam figurae dic
tionng . secunda, quod per fallaciam secundum non cuusonL .. (v. A) fortia
opinio dicitl quod Socrate dicente uSoerates dicit falsuntu hoc verbum ndicitua licet
sit praesentis temporisy tamen debet intelligi de tempore immediate praecedente tempus
prolationis. .. . .. ouarto opinio ponit. quod nullus potest dicci'e, se dicere falsum.
nec aliqua propositio potest esse, ex (qua insolubile posset generari (s. Buridan,
xx. Paulus Nicolettus Venetus. 139
i es denn auch noch, diesen Standpunkt im Detail nachzuweisenä'm). Sowie
er aber überhaupt schon im ganzen Verlaufe seines grösscren compen
diums häufig eine rastlose Thätigkeit in Beiziehung von Sophismen ent
wickelte, so gruppirte er wieder eigens in seiner „Quadratura“ zwei
hundert Sophismen nach den vier Fragen: ob Ein und die nemliche
consequentia zugleich eine gute und eine schlechte sein könne 571), ob
Anm. 146, u. Pseudo-Occam, Anm. 172). Ouinta pom't, quod Socrates dicensq
si ipsum dicere falsum, nihil dicit (vgl. Anm. 159 u. auch 172). . Sexta ponit,
quod insolubile nec est uerum nec falsumj sed medium indifferens ad utrumque (vgl.
Marsilius, Anm. 425). Septima ponit. quod est soluendum per fallaciam aequi
vocationis . . . . .. octava ponity quod nullum insolubile est rerum vel falsum, quia
nullum tale est propositio. (B) Nena ponit1 quod insolubile est uerum vel fal
suml sed non est verum nec falsum (vgl. Albert v. Sachsen, Anm. 308). Deeima
solvit per falluciam secundum quid Llndecima ponitt quod omnis propositio
insolubilis signi/isati se esse veram et se esse falsamj intelligendo de adaequato
signiheata .. buodecima opinioy quae iam communiter ab omnibus sustinetun
est isla, quod insolubilis est propositiol de qua fit mentio in aliquo casuj quae, si
cum eodem casu praecise signi/icetl sicut termini praetenduntt sequiturv ipsam esse
veram et ipsam esse falsam (s. Hentisherns, Anm. 351). (f. 193 r. B) Tertia
decima (diess ist die Meinung des Peter v. Ailly, s. Anm. 474 tT.) ponit plura
punctas lvulla res creata potest distincte repraesenlare se ipsum formaliten
sed bene obiectiueg nulla propositio mentalis proprie dieta potest significare, se
ipsam esse .veram, neu, se ipsam esse falsamg .. . .. pars propositionis mentalis non
potest supponere pro ipsa propositioneg . omnis propositio insolubilis est propo
sitio vocalisq scripta uel mentalis improprie dietae cuilibet insolubili correspondet
aliqua mentalis proprie dicta vera et aliqua falsa. (f. 194 r. A) Ouartadecima
opim'o, quae est fundamentum multarum praecedentium et ideo plus subter/ugerej
quam responderej conaturj ponit insolubilia soluenda penes fallaciam accidentis .
(B) Pro declaratione quintaedecimae opinionis inferturi omne insolubile aut
oritur ez actu nostro aut ex proprietate vocis. (v. A) Propositionurn quaedam
habent ro/lezionem supra sej quaedam non, habentium re/leæionem supra se
quaedam habent immediatel quaedam mediateg et quaedam se ipsas ponuntl
quaedam se destruantg siyniheantiumv se esse falsas, quaedam hoc significant
de per se, quaedam de per accidensg quaedam sunt totaliter illatiuae suarum
falsitatumj quaedam partialiter . . . . .. (B) Propositio habens re/teazionem supra se non
insolubilis est illa. quae non est totaliter nec partialiter illativa Propositio insolubilis est propositio habens supra se refleazionem suaseuafealfsailtsatiitsatitsotaliter
uel partialiter illatiud Multae propositiones insolubilia nominantura quae
non sunt.
570) f. me v. A: Ex praedictis colligi posse non dubito omnium insolubilium
responsionem manifestanu und somit folgen zahlreiche Beispiele mit Einschluss sol
eher (f. 199 r. A), welche hloss scheinbare lnsolubilia sind.
571) ouadratq t'. a r. A: Ouatuor formabo dubia denariis quinque fulta tenta
tivis. Primum dubium est, utrum eadem consequentia sit bona et mala. Diese Frage
nun wird an fünfzig Beispielen, zu deren Erläuterung hunderte von anderen beige—
zogen werden, verneint (f. 2 — f. 25 v. A)‚ z. B.: l) Allmm fuit hoc, ergo hoc
fuit album. 2) C/iimaera non est animali ergo aliqupd non animal non est non
chimaera. 3) omnis homo erit animalg omne album erit homo; ergo aliquod animal
erit album 4) Omne, quod curret incipit currereg Socrates albus curre-tg ergo So
crales albus incipit currere 5) Socrates erit allms, et nihil aliud a Socrate erit
albumj ergo tantum Socrates erit albus. 6) Ouod est A, desinit esse verum, et nihil
aliud ab A desinit esse verumv ergo tantum ens A desinit esse verum. 7) inclusum
est eazclusum1 et nihil non exclusum est cxclusum, ergo tan/um exclusum est ex
clusuma 8) Socrates non eæcipiturj et omnis homo alius a Socrate exceipiturj ergo
omnis homo praeter Socratem excipitun 9) lvi/nil non Socrates curritq ergo tantum
Socrates currit. 10) Contingens est, te non currere ; ergo contingens estj te currere
U. s. l‘. in ähnlicher Weise.
140 XX. Paulus Nicolettus Venetus. Magnns v. Toledo.
Ein Urtheil zugleich wahr und unwahr sein könne572), oh disparate
Begriffe wechselseitig von einander ausgesagt werden können573) , und
ob contradictorische Gegensätze gleichzeitig wahr und unwahr sein
können 574). Ja er griff dieses sein Lieblings-Thema in den „Sophis
mata“ noch einmal auf, um fünfzig Sophismen, welche grösstentheils
schon von Albert und von Hentisberus besprochen worden waren, seiner
seits wieder zu erörtern 575).
Bei solch reichhaltigem und unablässigem Betricbe dieser „modernen“
Form der Logik war es bereits so weit gekommen, dass ein Zeitgenosse
des Nicolettus, nemlich Jacobus Magnns Toledanus (Hofprediger
Karl’s VI. in Paris) in seinem später oft gedruckten „Sophologium“, in
572) f. 25 v. B: Secundum dubium quueril, ulrum eadem propositio est vera et
falsa. Unter den fünfzig Beispielen, an welchen auch diese Frage verneinend be
antwortet wird, möge als Probe nur Eines, und zwar ohne die ihm gewidmete
Discussion, angeführt werden; es lautet: Porto, quod A sit illa propositio scripta
„Omnis homo esl animal“, et B illa „Homo esl animal“ scripla sub A parum
distanterg a quibus trahantur duae tineae in puncto concurrentesq in quo ponatur hoc
complexum „Et e contrario“, quae sit c propositio. isto posito arguitur sie: Cpro'
positio est dependenter, cuius dependentia consurgit a propositione priori, quae esl
independenler propositio; igitur dependentia egreditur ab A vel a B, sed non videtur,
quare plus ab A, quam a B; igitur ab utroque dependcl; sed A est propositio falsa
et B propositio veru; igitur C est propositio vera et falsa. Der Leser kann sich
denken, wie die darauf folgende Beweisführung und sodann die Widerlegung der—
selben gestaltet sei. Und die Mehrzahl der übrigen 49 Thesen ist gleicher Art.
573) f. 46 r. A: Terlium dubium esl, utrum duo termini disparali de se in
vicem possint verificari. Auch diess wird an fünfzig Exercitien erörtert, z. B. Homo
est asinus oder Haec propositio est vera „Tu es asinus“ oder Omne aliud ab asino
est asinus; tu es aliud ab asino; ergo tu es asinus oder immediate post hoc eris
aslnus; sed tu es ident, quod immediate post hoc eris; ergo tu es asinus u. s. w.
574) f. 64 v. B: Quarlum dubium esl, ulrum duo conlradicloriu possunt esse
simul vera aut simul falsa. Auch hiezn werden fünfzig Beispiele verwendet, aus
welchen in beliebiger Auswahl als Proben dienen können: Islu sunt contradictoria
„Cuiuslibel hominis omnis oculus est dexterrr et „Alicuius hominis omnis oculus non
est dea'ter“, et ista sunt simul falsa in casuy oder: Haec sunt duo vera „(‘uiuslibel
contradictionis altera pars est verarr ctnAlicuius contradictionis nulla pars est vera“,
et haec invicem contradicunti oder: Hacc sunt duo vera in casu „Socrales dividel A
lineam" et „Nullus Socrales dividet A lineam", et eadem invicem contradicunt u. s. f.
575) Sophism. aur. [.2 r. A: Tanlo me ardentius promovil, ul quaedam scribercm
sophismata .‚ quanto studiosius curavt', iuniorum mentes ad hanc facilius, ‚ad hanc
dulcius deducere facultatem Von den fünfzig Sophismen, welche auf 107 engge
' drückten Folioseiten erörtert werden, sind nur acht in ihrer Formulirung (nicht
eigentlich dem Inhalte nach) neu, indem Paulus für alles Uebrige nur aus dem
reichen Materiale schöpfte, welches bei dem Sachsen Albert (s. ob. Anm. 309 f.)
und bei Hentisberus (Anm. 357 ff.) vorlag. Nemlich; 1) = 1 bei Albert; 2) = 2
b. Alb.; 3) = 2 b. Hentisb.:‚ 4) = 3 b. Hent.; 5) bis 10) sind = b. Alb. 104,
21, 6, 8, 11, 10; 11) = 14 b. Hent.; 12) = 19 b. Alh.; 13) = 10 b. Hent..1
14) = 3 b. Alb.; 15) = 64 h. Alb.; 16) == 22 b. Hent.; 17) bis 22) sind= b.
Alb. 35, 32, 4, 15, 12, 17; 23) = 15 b. Hent.; 24) bis 26) sind = h. Alb. 226.
221, 65; 27) = 21 b. Hent.; 28) bis 30) sind = b. Alb. 41, 39, 94; 31) = 6
b. Hent.; 32) u. 33) sind = b. Alb. 54 u. 45; 34) lautet: Semper erit aliquis
homo; 35) Immediale posl hoc lu eris; 36) Ta incipis esse in hoc instantig 37) Tu
desinis scire A propositionemg 38) Tu difl'ers a quotibet; 39) u. 40) sind = b. Alb.
109 u. 125; 41) Socrales, inquantum homo1 est animal; 42) u. 43) sind =b‚ Alb.
171 u. 201; 44) Tu es doctissimus omnium hominumg 45) u. 46) sind = b. Alb.
33 u. 231; 47) necessarium est contingensg 48) u. 49) sind = b. Hent. 57 u. 30;
50) = 142 b. Alb.
xx. Magnns v. Toledo. JohanneäGerson. 141
welchem derselbe in die Moral-Theologie auch gelegentlich einen Ueber
blick der sieben freien Künste verllocht, bezüglich der Logik gar Nichts
anderes zu berichten weiss, als dass es sich in derselben um termini
propositz'ones, argumentatio formalis und materialis. consequentiael
insolubilia und obligatoria handle 576). . i
Weit wichtiger aber sind einige Notizen, welche uns der berühmte
Johannes Gerson (geb. 1363, gest. 1429) darbietet, dessen hohe
Bedeutsamkeit im Uebrigen bekanntlich ausserhalb des engeren Feldes
der Logik liegtön). Ausser etlichen einzelnen Stellen seiner zahlreichen
Schriften überhaupt interessiren uns hier näher die kleineren Arbeiten
De couceptibus, De modis significandi und De concordantia metaphy
sicae cum logica578). Gerson will überhaupt die Gegensätze, welche
t seit der zweiten Hälfte des Mittelalters hervorgetreten waren, in der
höheren Auffassung einer unmittelbaren Einheit versöhnen, wobei sein
mystischer Zug sich am liebsten an Bonaveiitura anlehnt, während zugleich
auch der nominalistischen Richtung eine Berechtigung zugestanden wird.
Aehnlich wie Gregor v. Rimini (Anm. 29) fordert Gerson für die
Theologie eine eigene Logik, da ihm die Orthodoxie überhaupt als Regu
lativ aller Wissenschaften gilt, so dass er hierin der Pariser Universität
alles Lob spenden zu dürfen glaubt579). Und sowie nach seiner An
sicht sogar die Begriffsbildung durch den Glauben geadelt wird 5W), so
will er auch das Studium der Metaphysik den weltlichen Menschen ver
schliessen und nach traditionellem Ausdrucke alle Wissenschaften zu
Mägden der Theologie erniedrigen 581). Indem er sich völlig jener Ein
576) Sophologium lacobi Magni etc. (Paris 1516. 4.), f. X1 v. B: Logica tres
habet partes-1 quia sc. considerat de terminisg de propasitionibus Aarligaumeesnttamtaitaenriiaslidslua qsuuanet tgeenneetras,olquumimaodqouagerdaatima estterfmairnmoarluimsj sicectautiduessymalorldgoiguimssetunintctais‚conse
quentiaeg rursus in dialectica quaedam sophistica dicuntur insolubilia, non quia solvi
non possunt, sed quia de dif/icili salvuntur ratione implieationis, ex quod falsificant
se ipso,- ulterius in logica est quaedam ars, quae dicitur obligationuml per quam
docetur homo pertinenter respondere et propter concessionem possibilis ab impossibili
cavere.
577) Es wäre eine wahre Freude für die geschichtliche Wissenschaft, wenn
sie über jede hervorragende Persönlichkeit eine so eminente monographische Dar
stellung besässe, wie sie „J. B. Schwab, Johannes Gerson, Professor d. Theol. u.
Kanzler d. Univ. Paris. Würzburg 1858.“ geliefert hat.
578) Ich citire nach der Gesammt-Ansgabe, Antwerpen 1706 in 5 Bdn. Den
Nachweis aller übrigen Drucke s. bei Schwab, S. 786 m
579) Sermo sup. process. pro viagio reg. (Vol. ll), p. 277: Theologie suam pro
priam habet logicum et sensum lilleralem aliterp quam speculativae scientiae; liaec
directio vel lex praeservavil hactenus praeclaram universitatem Parisiensem a pluribus
erroribus, dum scbolasticos suos semper ad certam regulam fidei loqui iussit et com
pulit. utinam in aliis studiis haec disciplina similiter teneatur. Mala libertas est,
male et erranee loqui passe.
580) De euneept. (Vol. IV) p. 801: conceptus complcri farmantur in utero
rationalis animae (in der ganzen Schrift De eoneept. wendet Gerson häufig das Wort
„conceptus“ metaphorisch in der Bedeutung „Empfängniss“ an) nobilius et genero
sius per semen tidei simplicis et incorruptaeg quam per semen philosapliiae.
581) l). conc. met. c. log. (Vol. m p. 828: Metaphysicalis inquisitio non solum
inutilitetgv sed et danmose quaeritur fieri per homines saecularibus scientiis aut officiis
civilibus occupatosa qui non capiunti quae subtitia sunty scandalum enim est illis vel
142 XX. Johannes Gerson.
theilung der Philosophie anschliesst, welche wir bei Albertus Magnus
(Abschn. XVII, Anm. 362) und bei Duns Seotus (Abschn. XIX, Anm. 87)
trafen, ist ihm natürlich die Logik nur ein Theil der sermocinalis phi
losophia 582), und als synonym mit'„sermocinalis“ gebraucht‘er auch
den Ausdruck '„nominalts“5ö3);‘ es habe nemlich die innere mentale
Auffassung in Folge des Zusammenlebens der Menschen (s. bei Peter
v. Ailly, ob. Anm. 460) ihre unerlässliche äussere Ergänzung durch die
significatio ad placitum gefunden, und eben in dieser liege das Gebiet
der drei sermocinalen Discipiinen: Grammatik, Logik, Rhetorikäs“), d. h.
er betrachtet die significatz'o mit Peter v. Ailiy (s. ebend. u. Anm. 471)
als eine dem lntellectus dienstbare Darstellungsweise ösä), entfernt sich
aber von den Anschauungen dieses seines Lehrers wieder darin, dass er
die scotistisehen „modi significandi“ nicht abweist (vgl. ob. Anm. 415 il'.),
sondern im Gegentheile in lumen die Quelle der Grammatik und der
Logik bis hinaus zu den Ogfigatofla u. dgl. erblicktäs‘i). ' .
Auch betreffs der Universalien ist ein Einfluss der occamistischen
Schule unverkennbar, wenngleich Gerson mit denselben mehr zur thomi
stischen Richtung zurückzulenken versucht. Er spricht nemlich allerdings
in einer Weise, welche uns ebensosehr an Gregor v. Bimini— (0b. Anm.
35 f.)-als an Peter v. Ailiy (Anm. 437) erinnert, von einer Beziehung
der „Zeichen“ auf das Bezeichnete, wobei die psychischen intentz'ones,
während sie in der Seele singuläre Dinge sind (s. Occam, vor. Abschn.,
Anm. 791), zugleich‚die Allgemeinheit „repi‘äsentiren“557), so dass mit
dieser „Darstellung“ des Gegenstandes eine species intelligibitis ver
irrisio. . theologica perserutatio non renuit acquisitiones aliarum scientiarumj tam
speculativarum quam moralium quam etiam sermocinaliuma ut est logical sed assumit
eas ut anciltas sapientiae in obsequium suum.
582) [Je concepL p. 796: Sub rationali seu sermotionali philosophia sunt gram
maticay logicaa rhetorica
583) Ebend. p. 798: Canccptiones nominates seu sermonicates de qualibet scien
tia possunt formari..... per verba exteriora ad placitum significantia
584) Ebend. p. 804: conceptus interiores in utero mentis naturaliter signifi—
cantes non suffecissent ad consecutionem sententiarum plritosophicarums si non
fuissent inventa nomina ad placitum signi/icantiav unde grammatical logicaj rhetorica
sumpserunt initium Processit inde distinctio de primis et secundis intentionibus in
anima. intentio secunda diciturj quae reproesentat conceptusl ut genus et
speciesy et nomina eonccptuum. conceptus mentales ab exordio habiti sunt, ex
quibus potuerunt formari varii conceptus complexi interiusa et hinc exterius nomina
ad placitum signi/icantia institui propter civilem inter homines communicationem in
amore fundatam. lta fuit logica quaedam mentalis priusl quam vocalis aut
scripta.
585) De mod. signif, (Vol. IV) p. 816: Significatio dici potest intellectus con
stituth vel actuatio seu formatio vel adaptatiol unde signidcare est aliquid intellectui
repraesentare.
586) Ebend. p. 820! Ex modis significandi secundas intentionis composita est
grammatica et logicai unde consurgunt traditiones praedicabilium et praedicantentorung
s-uppositionumy obligationum cum suis annexis in logicay declinationes etc. in gram
matica.
587) Ebend. p. 816; Signum ad signatum dum comparatur per intellectuml non
causatur ad extra nova res absoluta et positive, sed bene in animal quae primus et
secundas intentiones sibi format, quae res in anima singutares sunty licet universali
tatem repraesentent. r
xx. Johannes Gerson. t 143
bunden ist 588). Zugleich aber wendet er den Conceptualismus Occam’s
unter üblicher Bekämpfung Plato’s in die thomistisch-aristotelische Ans
drncksweise hinüber, dass die Seele als tabula rasa Eindrücke empfängt,
auf deren Grundlage sie von hic et nunc abstrahirt und hiedurch die
universelle aptiludo der llinge ergreiftägg), d. h. dass das Universale
wohl in re begründet ist, aber erst durch .abstrahirende Thätigkeit des
lntellectus verwirklicht wirdägo). Die objective Grundlage der Univer
salien in re führt er natürlich in vermeintlichem Anti-Platonismus
schliesslich auf Gott zurück 591), und schliesst sich den hierauf bezüg
lichen kirchlichen Verdammungs-Urtheilen an, stellt aber in ähnlicher
Weise wie Albert v. Sachsen (0b. Anm. 240) dualislisch daneben das
so eben erwähnte universale in repraesentando hinöi“). Einen völligr
entsprechenden Standpunkt nimmt er mit Peter v. Ailly betretl's der sco
tistischen formalitates ein, welche ebensowenig als die Universalien in
einseitiger Objectivität von den Dingen losgetrennt werden sollen, sondern
der 'l‘hätigkeit des Intellectus zuzuweisen seien 593); denn sowie an Stelle
einer unnöthigen Vermehrung derselben die einfachere Auflassung Oceam’s
588) De concept. p. 801: Coneeptioaes aliquae dicuntur immediate fieri in utero
intelliyentiae humanaeg non quin requiratur obiccti praesentatio et luminis spiritualis
irradiatio et species intelligibilisj quae mediat inter potentiam et obiectunL
589) Ebend. p. 802: Coneeptiones intelligentiae humanae non fiunt per impres
sionem idearum separatarunu quae non sunt deus. ut Plato dicitur posuisse (s. Anm.
591), nec per solam inspectionem phantasmatumj ut Aristoteles dixit, nec per in
ftuæum solum intelligentiae uel separatarum intelligentiaruml ut Avicenna posuit (s.
Abschn. XVl, Anm. 184), nec per actualem inclusionem rerum intelligibilium in animal
ut alii fabulati sunt (wer ist hiemit gemeint? am ehesten könnten wir an Gratiadei
denken, s. vor. Abschn., Anm. 670 u. 676), sed con/tatur ex omnibus verus catho
licorum modus, quod anima in sui prima creatione est sicut tabula rasa (die aristo
telische Stelle s. Abschn. lV, Anm. 97, und ausserdem Aegidius, vor. Abschn.,
Anm. 377, und Antonius Andreas ebd. Anm. 480), et quod capit scientiam suam a
sensibus et a phantasmatibus per abstractionem ab hic et nunc et a materia (s.
Thomas v. Aquino, Ahschn. XVll, Anm. 520, und Aegidius, vor. Abschn., Anm. 380 R),
et proinde scientia est de necessariis et aeternisi quia non accipit intellectus res ut
in acta, sed ut in aptitudine (s. Albertus Magnos, Abschn. XVll, Anm. 375 n.
379 5.), quae aptiludo necessaria est, non quidem in sel ut sonat opinio Aristotelisi
sed in deo, quia nihil est aeternum nisi deus vel in deo.
590) De simplific. cordis (Vol. lll), p. 458: l/niversalitas derivatur et fundatur
_ in rebus singularibusg alioquin ficta esset; sed consummatur et constituitur in opera
tione intellectus abstrahentis similitudines rerumv in quibus essentialiter seu quiddita
tive conveniunh ab ubi et nunc
591) Traet. XI super Mugni/icat (Vol. lV), p. 474: Est res quaelibet in deo
quaedam oita, etiam priusquam fiat, et hoc per rationem idealem, non quidem extra
deum, prout Aristoteles arguit Platonem ideas posuissej sed in deo.
592) De conc. met. e. log. p. 825: universalia realia extra animam ponere alibi
vel aliterv quam in deo, est haeresis expresse damnata (p. 826) et reprobata
pluries I'arisiis; (p. 827) llniversatium huiusmodi realium positio damnuta fuit
novissime per sacrum llonstantiense concilium contra Has et hieronymum Prugenscs
combustos. concedendum est, quod universalia sunt apud intellectum non in
essende, sed in repraesentanda S. ob. Anm. 152 li u. unten Anm. 615 f.
593) De concept. p. 8052 Non oportet ponere in relationibus aut respectibus
dislincliones essentiales a suis fundamentisi sicut nec universalia realia distincta a
singularibusj sed saffieit, quod per actionem intellectus tales relationes et universali
tates consurgant ez rebus intrinsecisl ne ponatur pluralitas sine necessitate Peter
v. Ailly, oben Anm. 450).
144 ' XX. Johannes Gerson.
genüge, so liege ihr Entstehungsgrund überhaupt im Gebiete des Ter
minus 594)‚ Daher müsse man Diejenigen, welche die formatitates in
üppigster Fülle bis ins Extreme treiben und dabei dennoch die Vertreter
der Logik ‚als blosse „Terministen“ (s. sogleich unten, Anm. 607 fl‘.)
verspotten zu dürfen glauben, daran erinnärn, dass sie ihrerseits eigent-_
lich einen noch weit ärgeren terministischen Unfug treiben 595).
Liegt in solcher Weise bei Gerson der Grundton immer wieder in
einer dualistischen Parallelisirung, für welche er mit anderen Occamisten
auch die Ausdrücke „a priori“ und „a posteriori“ gebrauchtägü), so
tritt diese Anschauung in den manigl‘achsten Wendungen bezüglich des
Verhältnisses zwischen Logik und Metaphysik zu Tage. Die mentale
Sphäre der Begrifl‘sbildung enthält ja im principium identitatis (vgl.
Peter v. Ailly, Anm. 443) ihre sofortige Selbstbewahrheitung 597), und
gelangt ebenso auch zur metaphysischen Auffassung eines einheitlichen
ersten und wahren Seienden, während die Logik in sprachlicher Viel
deutigkeit sich bewegen und auch von Nicht-Seiendem sprechen kann 598),
so dass die significatio in den sermocinalen Wissenschaften eine völlig
verschiedene von der metaphysischen ist, da die letztere (nach älteren
Vorbildern) auf mehrere, seien es vier oder sechs, „transcendentia“
führti’”). Die objective Realität aber, d. h. den Gegenstand der realen
594) Ebend.: Conceptiones distinctionis septupticis. quam aliqui se trahere dicunt
ex Scotistis. referri possunt ad tres dumlaxat modos iuxta occamistasy quorum unus
solum reperitur in divinisl alius solum reperitur in creaturisl . . . . .. tertius est
modus distinctionis rationisl quam fabricat intellectus (vgl. bei Occam, vor. Abschn.,
Anm. 802 u. 817). Distinctio ratiom‘s, quae formatis dici potestl consurgit ex
parte reiy quando et ubi ratio definitive vel descriptiva unius termini non est ratio
alterius vel e contra.
595) Lect. ll contra van. curios. (Vol. l), p. 100: Ouid opus est, ipsam uni
tissimam essentiam per formas metaphysieales vel quidditates vel rationes ideales vel
alias mitte imaginandi vias secernere. dividerel constituerei praescindere ex parte reii
ut dicuntj et non ex intellectus negotiatione circa eam (s. Peter v. Ailly, ob. Anm. 439).
Ouot ibi prioritatesq quot instantiass quot signaa quot modeitates, quot rationes
aliqui ultra Scotum distinguunt. ita quidem contentiost, dum logicos culpant
vocantes eose qui secum non sentiuntl terministasl ipsi longe grandiorem terminorum
congeriem multiplicare competluntur. Sed dicunty quod maior distinctiol quam for
malis, stat cum summa simplicitate divinas distinctio scilicet personarum etc.
596) De comept. p. 806: Concipiens res natur-ales potest duabus viis quasi
contrariis incedere et ordinem scientiis dare; una via est ex parte rerum cognoscibi
tium a priori, altera est ex parte cognoscentium a posteriori. S. bei Albert v. Sach—
sen, ob. Anm. 302, und bei Marsilius, Anm. 390.
597) Ebend. p. 800: conceptus coinptexil quos dicimus „rationis“, dicuntur per
se noti, dum conceptus simplicesy ex quibus eomponuntury apprehensi reddent protinus
complexionem evidenlem in lumine rationis intellectioaej ut de quolibet nesse vel
non esse". ’
598) De mod. signif. p. 820: Ens simpliciter est solum unum ens verum,
primum et bonuma et istud est secundum metaphysicum extra omne genusg togicus
vero potest univocationes et analogias et acquivocationes et chimaeras fabricarel prout
votueritg unde contentio consurgit aliquando togicorum cum metaphysicis et e contra.
599) Ebend. p. 8172 Signi/icatio metaphysicatis multum distinguitur a signi/i
catione grammaticae vel logicac vel rhetoricaey quae sunt partes philosophiae sermoci
natis (Anm. 582 iiij Ratio est, quia significatio metaphysicalis cansistit in solo in
tellectu vel ratione et generatur a primis impressionibus naturaes quae sunt transcen
dentes. i. e. ens unumj ens veruma ens bonum, ens aliquitt vel sex, ut
alii voluerunt (s. Pseudo-Thomas, vor. Abschn., Anm. 355, und Mayron, ebend.,
Anm. 534).
xx. Johannes Gerson. 145
Wissenschaften überhaupt, sucht Gerson mit der subjectiven Denk- und
_Sprach-Thätigkeit durch eine „ratio obiectalls“ zu vermitteln und durch
nähere Darlegung derselben die bestehenden Partei-Gegensätze zu ver
söhnen. Nemlich das real Seiende führt nur in seinem esse obiectale
mittelst formae intentionales zu einer dasselbe betreffenden Wissen
schaftöo"), und auch der modus significandi bietet entsprechend zwei
Seiten der Betrachtung dar, deren eine auf suppositio materialis beruht
und den drei sermocinalen Wissenschaften anheimfa‘llt, während die andere
der suppositia personalis (oder auch naturalis) angehört und eben nach
der ratio obiectatis auf die realen Wissenschaften zu beziehen ist, wenn
man nicht in heillose lrrthümer verwickelt werden will 601). Kurz, an
dem Seienden ist die Duplicität zu unterscheiden, dass es einerseits reale
und andrerseits obiectale ist, welch letzteres aber nicht einseitig, wie
die Vertreter eines logischen Unfuges thun, bloss in den „terminus“
verlegt werden dat-fiiosz denn die ratio obiectalis hat eben zugleich
eine reale und eine logische Beziehung 605).
So geht die Metaphysik in ihrem realen Gehalte über die Logik
hinaus, welche allerdings ohne wesentlichen Nachtheil nicht ignorirt wer
den, aber auch nicht bis ins Uebermass betrieben werden darf‘s“); denn
600) De eonc. met. c. log. p. 822: Ens reale non polest constituere scientiam
aliquam, si non eansideretur in suo esse obiectati relata Secundum hanc ransiderationem dici possunt formae rerum andan iprseaulmes,ensserdealien.tentio
nales, eonceptibiles vel intelliyzbiles
601) Ebend. p. 823: Significatio et modus signi/icundi possunt considerari du
pliciterz uno modo pro se ipsis et in se ipsis, alio modo per respectum ad res, quas
significant. . l'uxta primum modum accipitur suppositio malerialis vel etiam nalu
ratis secundum antiquosi iuxta seeundum modum sumitur suppositia personalis seu
formatis secundum aliquos posteriores naturalem suppositionem relinquentes (s. Buridan,
Anm. 99‚ und betreffs „anliqui“ vgl. Marsilius, Anm. 401). Si considerentur
secundum supposilianem materiatemy tunc spectant ut sic ad grammatieam et logicam
vel etiam rhetoricamg quae constituunl terminum philosophiae sermocinalisg si vero
fiat acceptio pro rebus signi/icalis ad extra, sic spectant ad alias scientias . . . . ..
Modus signi/icandi seu ratio obiectatis dum spectat ad reates scientiasy non accipiuntur
pro se ipsis neque secundum supposilionem materialem, sed secundum personalem pro
rebus ad extra signi/icatis. Modus significaadi vel rationes obiectales si quaeran
tu-r penitus excludi in consideratione seienliarum quantumcunque reallum, sicut est
melaphysica vel physiea, consequitur implicalio et insana decepiio cum erroribus abs
surdissimis. Reales scientiae, sicut metaphysica el physicaa res habent extra ani
mam pro principalibus obiectis et substratisg . sermocinalis logica respicit signi
fiealz'ones et modos significandi in ordine ad verum vel falsum, quae sunt in anima.
unum60r2ea)le,Ebend. pa.li8u2d5v:eroouavdolciabteulr eesnsse corbieeactluamle diacimeptoatpeshtysihcaibserenoldeunptliebxus eSutsiei solis
terminis grammaticael logicac vel rhetorieae, licet grammatica vocet hoc esse obieclale
modum signi/icandiv logica modum concipiendiy rhetorica modum ornandi. .. Et hic
est lapsus grammaticorum vel logieorum, qui non accipiunt distinctionem istam de esse
duplici ereaturae, sed defendant se per ampliationes cl cannotationes et modos signi
ficandi quasi materialiter.
603) Ebend. p. 827: Ratio obiectatis non sistit in solo intellectu aut concep
tibus, sed tendit in rem extra tanquam in suum principale significatum vel abiectum
vel substralumg alioquin diceretur ens secundae imposilionis vel intentionis vel rationis
logicae. Et "ita ratio obiectatis habet quodammodo duas facies vel respectusj ad intra
scilicet et ad extra.
604) Ebend. p. 828: Metaphysicalis inquisitio surgere debet ultra grammaticalem
vel lagiealem traditionem substernendo eam sibiq non contemnendo nec ab ea cantrarie
PRANTL, Gescb. IV. 10
146 i xx. Johannes Gerson.
überflüssig ist es, alle möglichen Arten der Sophismen zu durchlaufen,
da die ältere ächt aristotelische Logik für alle Fragen, auch die Trinitäts
Lehre nicht ausgenommen, genügt 605’). Die leeren subtilitates sind
ebenso unnütz, als sie abstumpl'end wirken 606), und aus einseitig sermo
cinalen Momenten entsteht der Streit zwischen „Formalisten“ und „Ter
ministen“, welch beide eigentlich sich nicht wechselseitig ignoriren soll
ten, da eine Schlichtung des Kampfes nur möglich ist, wenn man sie
beide kennt607). In die Theologie ist durch das Verlassen der einfachen
aristotelischen Lehre nicht ohne Mitwirkung eines Impulses der Eitelkeit
eine übermässige Subtilität eingerissen, so dass diese Leute sich den
Vorwurf gefallen lassen müssen, dass sie rudes terministae und nicht
reales in metaphysica seien, wobei ihre Gegner allerdings in die andere
Einseitigkeit verfielen, dass sie redeten, als oh sie ihrerseits das ganze
Gebiet des terminus entbehren könnten 608). Und eine solche‚Aus
schliessiichkeit der Betonung der res unter Verspotlung der Terministen
führt zu einem völligen Misskennen der Aufgabe und des Verdienstes
der Logik 609), welche jedenfalls allein es ist, die uos-vor- Fehlseblüssen
recedenda; alioquin saepe fit, ut metaphysirare volentes sint vel garruli..... vel
errantes. .. Non esl dicendum per singula de supposilionibus, ampliationibus,
appellationibus, paralogismis fallariarum, quorum omnium ignorantia vel cantemptus
causat illaqueationes errorum et nebulas falsitatum.
605) D. mod. signif. p. 820: Non oportet per omnia fallaciarum genera discur
rere, quarum dissolutio etiam circa divina facilis apparebits si principium syllogisnzos
per dici de omni et per dici de nullo regulans fuerit bene secundum traditionem logi
cae Aristotelis intellectum
606) Serm. in dem. septuag. (Vol. lll), p. 1029: Vitandae sunt et explodendae
araneaey quae ipsi Minervae ideo invisae ac odiosae fer-unturj quod in subtilis
simoruml sed fragiliurn, filorurn conteztione se ipsas evisccrant. Debent autem solida
esse et fortia documenta sapientiae nec tarn cassae subtilitati quam planae veritati
deservientiag nec ob aliud Cato magnus expelli voluit ab urbe Carneadcm, quam quod
sophisticae subtilitati plus aequo deditus veritatem aut obvolvere aut obfuscare vide
retur. lta studere curet, qui sapientiae vineam colendam suscepitv ut nec inuti
lium et supervacaneorum perscrutalione frustra se torqueat nec in his acumen sui
obtundat ingenii
607) D. concept. p. 806: Ulrum vero metaphysica contentetur in suis explica
tionibus grammatica et logiea, vel si latius accipit ens sub diversis analogiis, non est
nostrumv inter formatistas et terministas tantam componere litem, quae profecto saepe
procedit ez aequivooatione qaid nominisl quae non patiturq in quavis disputatione
fieri posse concordiam. Esset igitur utraque via scholaslieis cognoscenda.
608) D. mod. signif. p. 819: Gonquisitorcs veritatis nostri temporis in theologia
sub specie subtilitotis et titulo metaphysicae magnam nimis induxerunt confusioneml
dum amissa communi logica, quam Aristoteles et alii consequenter tradideranl el ser
vabantj ipsi novos sibi terminos assumpserunt aut per ignorantiam logicae aut per
negligentiam et contemptum aut quia voluerunt sibi facere nomen ex inventione novi
tatumy dum repugnantes eos vocant rudes et terministas nec reales in metaphysica,
quasi sine terminis loqui possinL
609) Tract. ll super Magnificat (Vol. IV), p. 248: Quid agis de logiea, quam
studiosi nostri temporis vilem habenti terministam irridentesa eo quod omnia referat
ad terminos; nos, inquiunl, rem inquirimus, ad rem imus/ quid ad nos de terminisP
Die Antwort darauf lautet: Errorum inezctricabiles modos sola scit et potest
logica resolvere definiertdo, dividendo, terminorum denique connotatianes cum modis
signincandi vivaciter exponendo nec non sophismatum paralogizationes phantosticas
detegendo.
t
xx. Johannes Gerson. 147
bewahrtöm). llingegen wieder entsteht wirklich jene „Bohheit“ der
Terniinisten, sobald dieselben eigensinnig in ihrer suppositio materialis
verharren und das metaphysische ens obiectale mit seiner suppositio
personalis ganz bei Seite setzen, und wenn man überhaupt diesen Dllfl»
lismus der Betrachtungsweise nicht anerkennt, muss man in babylonische
Verwirrung gerathen 611). Ja gerade auch die Formalisten (formali
zantes) kamen dadurch aut Irrwege, dass sie das esse obiectale miss
kannten, welches im lntellectus und nur in diesem eine Veränderlichkeit
der logischen Behandlung erfährt, während nur sein entsprechendes ens
reale unveränderlich istäm). Nur dann aber, wenn man den Standpunkt
einnimmt, dass die res an sich genommen der Stoll' und das Substrat
der in suppositio personalis liegenden ratio obiectalis ist, besitzt man
den Schlüssel des gegenseitigen Einverständnisses der Formalisten und
der Terministenöw). Und überhaupt ergibt sich auch zwischen Meta
physik und Logik eine Harmonie nur durch den Parallel-Dualismus von
esse reale und esse obiectaley welch letzteres abermals eine sachliche
und eine sermocinale Seite hatü“).
Was uns bei diesen Aeusserungen Gerson’s ganz besonders inter
essirt, ist die geschichtliche Thatsache, dass die Vertreter der modernen
610) D. voncepl.‚ p. 800: Logica ad hoc inventa est, ne paralogizando falle
remur.
611) D. conc. met. c. log. p. 824: Subtititas metaphysicantium si vera sil, con
sistit in acuta resolutionc eritis secundum esse suum obiectale personaliter seu formae
litcr acceplumj ruditas autem terministaruml si consistere velint in significatis seu
modis significandi solum malerialiteri inde provenit vel consurgil, quod a metaphysicis
rationabiliter contemnuntur. Subtilitas metaphysicanlium et generaliter omnium
philosophantium debet diligenter advertcre, quid conveniet philosophiae sermoci
nulis ut sermocinalis est, similiter et realia ut realis est. Atioquin fit in contem
nentibus vel ignorantibus confusio Babylonica.
612) Ebend. p. 822: Ens non mutatur in suo esse reali neque diversi/icatur per
mutationem vel diversitatem sui esse obiectalis. Et hic est lapsus volentium forma
lizare vel metaphysicare de rebus in suo esse reali secludendo illud esse, quod habent
obiectalev quasi si quis vellet intelligere sine intellectu vel ratiocinari sine ratione.
ltes enim non ratiocinantur in se ipsis nec praescindunt nec universalizantur nec
signantur nec abstrahunt nec abstra/iuntura quoniam istae sunt operationes intellectug
non rerum ipsarum
613) Ebend.: lius consideratum seu relictum prout quid absolutam seu res quae
dam in se ipsa plurimum differt ab esse, quod habet obiectabiliter apud intellectum
iuæta diversitatem intellectuum et rationum obiectalium etiamj prout rationes obiec
tales non accipiantur pro se ipsis materialiterl sed pro rebus quasi formaliter (vgl.
Marsilius, ob. Anm. 373), nt. sicut signihcatio est quasi forma dictionis et modus
signihcandi quasi forma signihcationisy sic res ipsa diceretur quasi materia vel sub
stratum vet subiectum rationis obiectalis vel modi significandi. ouae consideratio
clavis est ad concordiam formalizantium cum terministisl si perspicaciter nec proterve
videaturt
614) Ebend. p. 829: concordia metaphysicae cum logica fiet per
distinctiones aliquas. llna est de duplici modo essendi reii in re sc. et in intellectu
Allem distinctio est de ratione obiectali et de modo significandi, distinguendo
rationem obiectalem. quia vel respicit rem, ut res est, vel respioit, ut res est signum
quoddamg similis est distinctio de modo signihcandiq quia vel significat rem, ut res
est, vel ut signum quoddam. Proportionabilis est alia distinctio de terminis primae
intentionis vel impositionis Sumatur ex his distinctionibus haec uniea, quod
consideratio rei, ut res est, spectat ad metaphysicama consideratio verotreig ut tan
tummodo signum est praesertim in animaq spectat ad grammaticam vel logicam.
‚ 10*
148 XX. Johannes Gerson.
occamistischen Logik, welche wir im gegenwärtigen Abschnitte vorzuführen
hatten, den ganz passenden Namen „Terministen“ erhielten und ihre
Gegner von ihnen „Formalisten“ genannt wurden. Diese letzteren waren
nun allerdings offenbar (s. Anm. 595) hauptsächlich die Scotisten; aber
einerseits sahen wir doch, dass auch die thomistische Richtung sich nicht
gänzlich spröd gegen die formalt'tates verhielt (s. Pseudo-Thomas,
Abschn. XIX, Anm. 273, und Thomas v. Strassburg, 0b. Anm. 14), und
andrerseits ist von grösstem Belang, dass der Gegensatz gegen die 'l‘er
ministen auch durch „reales in metaphysica“ ausgedrückt wird (Anm. 608),
so dass demnach die ältere Unterscheidung (s. Abschn. XIX, Anm. 585) der
philosophia realis und philosophia sermocinalis das Massgebende war,
wornach zu ersterer, welche in sich Metaphysik, Physik, Psychologie u. s. f.
enthielt, gleichmässig Thomisten und Scotisten nebst sämmtlichen Zwischen
schattirungen, d. h. eben Alle mit Ausnahme der sermocinalen occami
stischen Terministen, zu rechnen sind. Kurz, der im Lehrstofle beruhende
Gegensatz der realen und der sermocinalen Zweige der Philosophie (nicht
aber die in der Auffassung der Universalien liegende Spaltung in logi
schen Realismus und logischen Nominalismus) hat hiemit hier bereits jenen
seinen Ausdruck gefunden, welchen wir als Grundton in der Gegenüber
stellung einer m'a antiqua und einer via moderne wiedererkennen.
Und so möge ein in dieser letzteren Beziehung sehr merkwürdiges
Document, welches in das Todesjahr des Peter v. Ailly und somit noch
in die Lebenszeit des Paulus Venetus und des Gerson fällt, uns um so
mehr den Schluss diesesrAbschnittes bilden, als wir später (Abschn. XXII)
noch reichlich Veranlassung haben werden, auf diesen Zwiespalt des
Universitäts-Betriebes der Logik zurückzukommen. Neinlich die Univer
sität Köln sah sich i. J. 1425 genöthigt, ein Schreiben, welches vom
(Erzbischof-) Kurfürsten ausgegangen und ihr durch die städtischen Be
hörden übermittelt worden war, durch eine energische Bemonstration zu
beantworten 615). Offenbar hatte auf die dortige erzbischöfliche An
615) Abgedruckt bei D’Argentre, Colt. iudic. d. nov. err. Vol. l, Pars 2,
p. 220 fit Civitatis Colom'ensis domini exhibuerunt litteram per serenissimos principes sacri imperii inclytos electaolrmease ipusniisverdseitsattiinatamg
qua vigilanter ezaminaja videtur eius tenor ad certos articulos posse summarie per
stringi . . . . .. Secundus est, quod in facultate artium per magistros nunc regentes
non legitur dactrina, quae in principio fundationis stadii legebatur (d. h. seit dem
J. 1388), quae in aliis quoque universitatibus Almaniae legitur. Terlius est,
quod iuvenes ibidem introducuntur in via alterius doetrinael puta sancti Thomae et
Alberti Magni aut talium antiquorum doctorum ouartus esl, quod, etsi doc
trina talium doctorum non sit in se mala, transccndit tamen iuvenum capacilatem;
unde evenit, quod iuvenes huius doctrinae sublilia dicta et alta principia non intelli
gentes et nihilominus secundum talem insti-actionem loqui praesumentes incidunt in
errores perniciosos;...‚. ezemplum adest de Pragensibusy quorum error eat tuli doc
trina emanavit (s. ob. Anm. 152—156 u. bes. Anm. 592). Quintus est, quod
magistri modernioresy ut Buridanus, Marsilius et eorum collegae sive sequaces huius
modi periculum provide praecaventes doctrinam artium reduzerunt ad aliam stitum
humiliorem et ad alios terminos et modos loquendi, ex quibus nullum derivari possit
erroris contagium. Sezlus esl, quod mentis eorum est, velle, nos a tali novitate
desistere redeundo ad modum imbuendi in artibus ab initio institutum (In den
Statuta facultaiis artium v. J. 1398 war es offen gelassen, die „Summulae“ ent
weder nach Petrus Hispanns oder nach Buridanus zu studiren; s. Fr. J. v. Bianco,
Die alte Universität Köln. 1856. l. Thl. Beilagen, p. 64 u. 71.)
xx. Die Universität Köln. 149
schauung eine Denkweise eingewirkt, welche den Standpunkt Gerson’s
einseitig übertrieb; denn auch dieser näherte sich, wie wir sahen, in der
Logik dem Occamismus und verwarf jedenfalls die Extreme des Realismus
(Anm. 589 fl'.); und sowie gerade ein heftigster Gegner des damaligen
Kirchenglaubens, Wiclef, es eine Sünde gegen den heiligen Geist genannt
hatte, wenn man die Universalien lediglich als termini fassen wolle
(Anm. 152), so konnte vom Standpunkte der Kirche aus jede Uebertrei
bung des thomistisch-scotistischen Realismus, mit welcher sich eine gänz
liche Vernachlässigung der occamistischen Richtung verband, als bedenk
liche Quelle der Ketzerei erscheinen. So können wir es uns erklären,
wenn der Kölner Universität (—- sicher nicht mit Unrecht ——) in offi
eieller Weise der Vorwurf gemacht wurde, dass sie den Thomas und
Albertus Magnus allzusehr in den Vordergrund stelle und einen Buri
danus, Marsilius u. dgl.‚ welche keine so hochfliegenden Ziele verfolgen,
über Gebühr vernachlässige. Die remonstrirende Antwort der Univer
summa welche in würdiger Form geschrieben ist, weist den Vorwurf
der Einseitigkeit zurück und betheuert (— ob ganz wahrheitsgemäss? —)‚
dass völlig paritätisch den beiden entgegengesetzten Richtungen der mög
liche Spielraum gelassen und behul‘s fruchtbarer Anregung eine gleich
616) Dieimus, quod ab inchoationc stadii coloniensis fuit consuetum iuccta sta
tuta facultatis artium legere libras philosophi cum quaestionibus et dubiisg ab
exordio . magistris licitum fuit et liberumy allegare diversos auctores. utpote vel
Aristotelrm vel commentatorem Averroym aut Avicennam, Eustalhium aut Boelhium,
Themislium aut sanctum Thomam, Albertum Magnum, Aegidtum, Buridanum aut quem
cunque aliumy prout eis visum fuit ad deelarandum materias Nemim' praecludilur
via modernorumg quin imo magistri camponendo libros quaestionaliter plurima moder
norum dicta reverenter interseruntg at vero ipsi scholares. dum ad tentanten scu exa
men veniuntl recipiuntur unusquisque in sua via. ooctrina sancti Thomae,
Alberti Magnil Aleazandri de Hales, Bonaue'nturae, Aegidii de liomal Scoti et talium
antiquorum est in se bona et illibata et nullatenus inculpanda. luvenum infor
matores in facultate regentes in via huius doctrinae sunt triti . . . . .. oatis duobus
discipulis aequalis indolisv diligentia et eaercitio paribusl aequaliter antiquorum et
modernorum viis immorantibus non comperiatur unius respectu alterius difhcultas
multum praeponderare. .. . . . Ante liuridanum erat haec doctrina universalis per omnes
universitatesg universitas Parisiensis aliquot annis peregrina ad gremium eiusdem
remeavit (s. ob. Anm. 3). .. Nondum tamen errores aliquos aut haereses ab hoc
doctrina suborlas esse didicimus . . . . .. llaec doctrina non fuit damnatae memoriae
hieronymo suorum errorum causag e contra per viam huius doctrinae potissime
potest Pragensium error et wiclenstarum eaterminariy prout in nostra coloniensi uni
versitate docet operis evidentia . . . . .. Buridanus, Marsilius aliique plures in illa doc
trina commililones fuerunt viri egregiig propterea eorum sententias amplec
timur veneranter cum antiquarum sententiis coordinando et ex utrisque pleniores deter
minaliones dubiarum von/lande, prout visum fuerit nobis opportununi Aliud non
constat nobis discurrendo per singulas universitates Almaniaei ltatiael Pranciael An
gliaeq quin permitteretur magistris in facultate artium uli doctrina doctorum praeno
minatorum. Praeceplo promulgato scholares relicta Almania Parisiusl ubi nulla
alia frequentatur dactrina. concorditer se transferrent . . . . .. ouia generosi ac illustris
simi principes in hac materia loquunturg prout clam ab aliis minus iuste informantury
desiderii nostri essety quod informalares tales palam nemo enim ignorati ad litteratos huiusmodi difficultatisaddelcuieseimonecmommepralriennetruer.g......
ltaque omnibus principibusj quanta possumus humilitatex obnixius supplicamusy qua
tenus dignentur in nostra primitiva libertate nos permittere Uehrigens ist diese
ganze, sicher nicht unwichtige, Angelegtnheit bei Bianco a. a O. mit Stillschweigen
übergangen.
150 ‚ XX. Die Universität Köln.
berechtigte Würdigung beider angestrebt werde, Wobei sich mit der Ver
sicherung der Ungefährlichkeit des thomistisch-scotistischen Weges die
eindringliche Bitte verbindet, geheimen Denuntianten kein Ohr leihen zu
wollen und den universimls-Lehrkiirpern die ihnen überall gegönnte Frei
heit der Selbstbestimmung in rein wissenschaftlichen Fragen nnverkünnnert
zu belassen. Was uns aber ausser dem kulturgeschichtlichcn Momente
ganz besonders an dieser Angelegenheit interessirt, liegt darin, dass in
der Urkunde (seitens beider streitenden Parteien) zum ersten Male die
Bezeichnung „m‘a antiqua“ und „m'a' modernau als eine bereits übliche
erscheint, und zwar in der Weise, dass zur ersteren die Schriften des
Albertus Magnus, Thomas, Bonaventura, Alexander Alesius, Aegidius und
Scotus gerechnet, als Hauptrepräsentanten aber der letzteren Buridanus
und Marsilius genannt werden. Und eben dieser Scheidung der zwei
„Wege“ werden wir weiter unten noch in ausgedehnter Weise begegnen,
wobei sich auch zeigen wird, dass die Kölner Universität und Litteratur
ihrer längst gehegten Vorliebe für den Thomismus wahrlich nicht
untreu wurde.
xxL ABSCHNITT.
DIE ERSTEN WIRKUNGEN DER RENAISSANCE.
Ehe wir die weiteren Folgen jenes neuen Partei-Unterschiedes be
trachten, dessen Keime und erste Erscheinungen uns so eben beschäftig
ten, müssen wir in Bewahrung des cht‘onologisChen Fadens den zähen
und monotonen Verlauf der scholastischcn Logik, mit welcher wir noch
lange nicht zum Ende gekommen sind, durch den gleichzeitigen Eintritt
des belebenden Hauches der wiedererwachenden Antike unterbrechen.
ln der That ja bildet für die Darstellung der Geschichte das erste
Auftreten der Benaissance-Litteratur vorerst nur eine Unterbrechung, denn
der geschichtliche Gang als objectiver zeigt uns noch auf geraume Zeit
ein blosses Nebeneinanderbeslehen der fortwnchernden Scholastik und der
schwärmerischen Begeisterung für das neu auflebende Alterthum, und
zwar derartig, dass wohl die letztere Richtung sich mit ausgesprochenem
Spott und Holm gegen die erstere kehrte, hingegen die Vertreter der
zähen Scholastik im Ganzen vor der neuen Strömung einfach die Augen
verschliessen und ungestört dociren und schriftstellern zu können glaub
ten, wie wenn kein neuer Geist in ihrer Umgebung erwacht wäre. Vor
Allem ja waren es gerade die Universitäten und somit die Hörsäle der
Logik, welche getreulich dafür sorgten, dass eine bereits stagnirende
Tradition immer noch nicht ausstarb, und so verfloss für das Studium
und den Betrieb der Philos0phie überhaupt noch eine längere Zeit, bis
sehr allmälig und auf mittelbaren Wegen der gesunde Geist der Antike
den Sieg über scholastische Pedanterie und auch über dunkle Gefühls
Mystik davontragen konnte.
Allerdings kann für die Geschichte der Philosophie und noch mehr
für die Geschichte der Logik gar nicht hoch genug angeschlagen werden
(— was auffallender Weise selten richtig gewürdigt wird -—), dass das
verständigste und allseitigste und in sich am folgerichtigsten zusammen
hängende philosophische System der ganzen Antike nicht erst durch die
Renaissance wiedererweckt zu werden brauchte, da ja Aristoteles, und
zwar der ganze Aristoteles, nebst den griechischen und den arabischen
Commentatoren, seit dem 13. Jahrhunderte bereits wiedererwacht war
152 XXl. Die Renaissance. Petrarca.
und fortan den allbeherrschenden Bildungsstolf für die Philosophirenden
darbot. Wir geben gerne zu, dass mit Ausnahme des Organons die
Uebersetzungen, in welchen die Schnlastiker bis zum 15. Jahrhundert
den Aristoteles besassen, durch manichfache Fehler entstellt waren; ja
wir Wissen auch, dass Albertus Magnns und Thomas v. Aquino die‘ari
stotelische Philosophie gründlich corrumpirt hatten (s. Abschn. XVll,
Anm. 482) und dass durch den Wust byzantinischen Unsinnes eine
Caricatur antiker Logik mächtigen Einfluss gewonnen hatte. Aber in
diesen Richtungen war eben nur ein Läuterungs-Process des vorliegenden
Materiales erforderlich, um den Aristotelismns, welchen man seit zwei
Jahrhunderten in all seinen Theilen bereits kannte, zugleich in möglichst
achter und ursprünglicher Form zu besitzen. Auch bedenke man doch,
dass im Gesammtgebiete der antiken Naturkunde mit der Kenntniss der
betreffenden aristotelischen Werke durch die Araber auch die Bekannt
schaft mit Hippokrates, Galenus, Dioskorides u. dgl. immer Hand in Hand
gegangen war, so dass ein antiker Naturalismus in reicher Ausdehnung
schon geraume Zeit neben der scholastischen Logik herlief. Kurz für
die Philosophie liegt das Wiedererwachen des Alterthums hauptsächlichst
nur in dem Bekanntwerden der platonischen Poesie und des schwatz
haften Dilettantismus Cicero’s, d. h. in zwei Richtungen, welche in Bezug
auf sachgemässe verständige Auffassung dem Aristotelismus nicht einmal
ebenbürtig waren. Sehr wohl aber konnten und mussten die platonischen
und die ciceronischen Schriften durch die Schönheit ihrer Sprache und
überhaupt durch Vorzüge der Form gegenüber dem scholastisch entstellten
und'vcrwilderten Aristotelismus befruchtend und belebend, ja selbst be
geisternd wirken, so dass wir uns nicht wundern dürfen, wenn durch
knabenhafte Uebertreibung die Sache den Anschein bekommt, als habe
ausser der „eloquentia“ schlechterdings gar Nichts irgend einen Werth.
‚Indem aber unsere Aufgabe nicht in der Darstellung der ganzen
Renaissance als solcher liegt 1), möge bezüglich der Logik, auf welche
wir uns hier beschränken müssen, vorläufig eben dieser allgemeinere
Gesichtspunkt betont sein, dass von zweiSeiten aus der Kampf gegen
die scholastische Weise möglich war; entweder nemlich konnte man in
einem purilanischen Verfahren durch Beseitigung der vielen sinnlosen und
hässlichen Auswüchse den reinen und ursprünglichen Aristoteles für den
litterarischen und pädagogischen Betrieb der Logik wiederherstellen, oder
man konnte in unüberlegtein Eifer, um den Entstellungen der Logik zu
entgehen, die Logik an sich über Bord werfen und an ihre Stelle die
blossen Lehren der Rhetorik setzen. lm 15. Jahrhundert begegnen wir
diesem doppelten Motive vorerst noch gleichsam in der Form eines Vor
spieles jener Kämpfe und Bestrebungen, welche uns das Ende des
16. Jahrhunderts zeigen wird.
Zunächst tritt in der örtlichen Wiege der Renaissance bereits bei
den ersten bahnbrechenden Persönlichkeiten die Abneigung gegen die
scholastisehe Lehr- und Schreib-Methode in den entschiedensten und
stärksten Ausdrücken auf. So klagte schon Petrarca (geb. 1304,
1) S. Gg. Voigt, die Wiederbelebung des class. Alterthumes. Berlin 1859.
xxL Petrarca. 153
gest. 1374) an vielen Stellen seiner verschiedenen Schriften 2) mit Bitter
keit darüber, dass Theologie und Philosophie in eine ebenso wortreiche
als inhaltsleere Dialektik entartet seien 3), so dass in windiger Eitelkeit
mittelst sophistischcr Fangschlüsse unfruchtbare Disputationen geführt wer
den 4), nach deren Beendigung ein junger Mann, welcher so eben noch
ein Thor gewesen war, unter blendenden Formeln als Doctor der Philo
sophie verkündet werden könne 5). Durch solches Verfahren sei die
Philosophie in lächerlicher Selbstüherhebung zu einer in zahllose Secten
zerklüfteten Sophisterei und ränkevollen Wortklauberei geworden, in wel
cher die Spur der Wahrheit kaum mehr zu entdecken sei 6); denn die
blosse Frivolität einer streitsüchtigen Dialektik, welche in frecher Weise
sich durch den Namen des Aristoteles zu decken suche, fessle
viele Leute, welche nie einen Blick in die Litteratur warfen, bis in
die ‚letzten Lebensjahre, so dass dieselben den Eindruck von Greisen
machen, welche noch Steckenpferd reiten, da sie eine Vorstufe des
Unterrichtes, welche für Knaben ein nothwendiges Bildungsmittel ist
und überhaupt die Vermeidung von Trugschlüssen lehrt (vgl. vor.
Abschn., Anm. 610), Zeit ihres Lebens nicht zurücklegen, sondern
fortan in unerträglichem Treiben Syllogismen rülpsen und so durch
ihre „neue“ Lehre den Namen des Aristoteles schänden 7). Dieser
2) Ich citire nach der Gesammt-Ausgabe seiner Werke, Basel 1581. fol.
3) De remed. utriusque fortunae. l, dial. 46, p. 45: Erant olim huius scientiae
(d. h. theologiae) professorcs; hodiey quod indignans dicor sacrum nomen profani et
loquaees dialectici dehonestantv quod nisi sic esset, non haec tanta tam subito pul
lulasset seges inutilium magistrorum Philosophi. ut de lheologis nunc
dicebam ad verbosam undamque dialecticam sunt redacti. Aehnlich Episl. var. 31,
p. 1021.
4) Ebend. praefat. (gleich zu Anfang): Haec est vera philosophial non quae
fallacibus alis attollitur et sterilium disputationum oentosa iactantia per inane cir
cumvolvituri sed quae certis et modestis gradibus compendia ad salutem pergit.
5) De vera sapientia. l, p. 324: Iuvenis .. cathedram ascendit .... .. nescio
quid con/usum murmuruns. func maiores certatim ut divina locutum laudibus ad
coelum tolluntj tinniunt interim oampanae, strepunt tubaea volant annuliv hnguntur
osculay oertici rotundus ac magistralis biretus opponitur-g his peractis descendit sa
piensl qui stultus ascenderat.
6) De sui et mult. ignor. p. 1057; In hae tanta scientiae inopiaj ubi implu
mes alas oento aperit humana superbial quam frequentes et quam duri scopulil quot
quamque ridiculae philosophantium vanitates, quanta oppositionum eontrarielas, quanta
pcrlinacia, quanta protervial qui sectarum numerum quae differentiael quaenam belle,
quanta rerum ambiguitasy quae verborum prolizitasl quam pro/undae quamque inac
cessibiles veri latebrael quot insidiae sophistarum omni studio veri iter oepribus obv
struentiumj ut nequeat internoscil quis illuc rectior trames lernt. Ouam ob causam
Cato maior pettendum ceusuit urbe cameadem (s. vor. Abschn., Anm. 606).
7) Epist. familiar. l, 6, p. 579: Scribis, quendam senem dialeclicum litteris
meis vehementissime pcrmolum, quasi arti/ictum suum ego dumnaoerim. . tvolunt
apparere, quam frioola sint. quibus armantun ideoque fugitivum pugnae genus
exercent et volatilia verba iactantes quasi ventis tela committuntg cum his suo more
contendere temerarium esl, quippe qui summam voluptatem ex contentione percipiuntj
quibus non uerum invenire propositum est, sed altercari. Si veritatem sequerisl
id genus hominum oita. Admones, eos sectam suani Arislotclici nominis splen
dore prolegereg dicunt em'm, Aristotelem ita solitum disputare. Cur, quaeso,
Aristotelicos dici iuoaty et non potius pudetf ouis illas conclusiunculas non
rideaty quibus litterati homines se simul et alios fatigantl in quibus omnem aetatem
l O
154 XXI. Petra‘rca.
glänzende Name blende Viele 8), die Schuld aber solcher Täuschung falle
nur auf die modernen Aristoteliker 9); denn diese Leute glauben in ihrer
unablässigen Geschwätzigkeit des objectiven Sachverhaltes (-—- res —)
entbehren zu können 10), und brüsten sich sogar noch mit ihrer eigenen
sachlichen Leere, während der Besonnene sie wahrlich nicht für Philo
sophen, sondern nur für mechanische Lohnarbeiter halten kann 11); ja
gegenüber dieser unschönen und an ihrer Inhalts-Leere absterbenden
Scholastik, deren ruhmloses Ende sich voraussehen lasse, könne nur die
Erneuerung der glänzenden Autoren des Altertbumes Hilfe und Erfrischung
bringen 12). Jene jetzigen Aristoteliker seien allerdings in ihrer Feind
conterunt. bialeetica una artium liberalium est et gradus ad alta nitentibus in
terque philosophorum dumeta gradientibus non inutilis armatural excitat intellectum
signat veri viam, monstrat vitare fatlacias. Si dialecticae scholas, quod in eis
pueri lusimus, senes relinquere nescinrztsy eodem iure nec par impar ludere nec arun
dine tremula equitare pndeat. ouid aulem, quaeso, ad omnem disciplinam tam
ulile, imo tam necessarium est, quam ipsarum litterarum prima cognitiot in quibus
omnium studiorum fundamenta consistuntP Ul nihil elementario sene turpius. sic
nihil dialectico sene deforminsg et si syllogismus eructare coeperitj fuge, cousulo, ac
iube illum disputare cum Encrlado. Ebend. 9, p. 585: vivat ergo dialecticus tuus
et cornutis semper a/fluat syllogismisl quando nobiscum sentit et non est ignarus
omnium . . . . .. o doctrinam novam et czoticam ipsiqueg cuius nomen infamant1 Ari
sloteli incognitaml
8) De sui et mult. ignor. p. 1043: Aristotelis splendore lippos atque infit-mos
praestringente oculos multi iam in erroris faveas lapsi sunt Vgl. ebend. p. 1050.
9) Ebend. p. 1052: Ouid ergo, dicat aliquisy an et tu contra Aristotelem mu
tisP contra Aristolelem nihill sed pro veritate alt-quidy .. sed contra stultos
Aristotelicos multa quotidie in singulis verbis Aristotelem inculcantes solo sibi nomine
cognitum
10) llo contempta mundi l, p. 336: ltialecticorum garrulitas nullum finem ha
bitura dif/initionum compedibus scatet et immortalium litigiorum materia . . . . .. Os
tendunt, veram sibi rei diffim'tuo notitiam non adesset . Quirl semper frustra labo
um‘s, ha miseril ct inanibus tendiculis exercetis ingeniumP Quirl obliti rerum inter
verba senescitis atque inter pueriles ineptias albicantibus comis et rugosa fronte
versamini?
11) contra medic. invecL lL p. 1098: Ecce ego (sagt Petrarca’s Gegner), qui
nudiustertius nihil eram, jam magnus esse incipioy iam syllogismus facio, iam dialec
tica mea est; ad quid aliud natus cram? haben, quod pelebam; iam disputare non
vereor collocutoremquc meum, si libetq asinum probo. inter haec ergo (erwi—
dert Petr.), male nate homuncio, senuisti nec pudet vivere nihil in vita aliud agen
tent. (p. 1099) Audis, sophista ventose. parcel quaesol logicae nobilisl parcep
si te sophistam vocog res ipsa me bcogitg ubi enim res video, verbis contrariis fidem
non habeo; carnutum mihi enthymema producito. admoee ad acuteumi cogere poteris
fortassisa ut fatearg ut assenliarl nunquam coges, quod ego te philosophum m'edam,
cum mercenarium mechanicum sciam
12) Episl. fam l, 1, p. 571; videsne tu hos scholasticoss genus hominum vi
giliis ac ieiunio squalidumP Crede mihi nihil ad lucubrandnm durius, nihil mollius
ad iudicandumg cum multa loboriosissime legerintl nihil eraminantv et quid in re sitv
dedignantur inquirere . itaque omnium una lea; est; cuncta enim eae aequo scripta
fastidiunt. Hedda mihi Pythagoram, . . . . ‚. redeat Plato, renascatur Homerus,
reviviscat Aristoteles, reuertatur in italiam Varro, 1‘esurgabLivius, refloreseat Cicero;
non modo segnes laudatores invenienta sed mordaces etiam et lividos detractores. . . ..
(p. 572) Respice st, qui in attercationibus et cavillationibus sophisticis totum vitae
tempus expendunt seque inanibus semper quaestiunculis exagitanh Et praesagium
meum de omnibus habclor omnium nemper cum ipsis fama corraetl unum sepulcrum
nomini ossibusque su/fiolel.
’ XXI. Petrarca. Boceaecio. 155
schaft gegen die classische „eloquentia“ stets geneigt, selbst den Aristo
teles in ihre eigene niedere Sphäre herahznziehen und gleichfalls als einen
Verücbter der Beredtsamkeit darzustellen 13), wobei sie weder an Plato’s
hohes Talent noch an die (von Cieero gerühmte) Süssigkeit der Rede
weise des von ihnen schäbig gemachten Aristoteles denken 14‘); dass frei
lich Plato, der grösste Philosoph, von diesen winzigen und niedrigen
Katheder-Philosophen nicht gepriesen werde, verstehe sich bei diesen
aufrührerischen Schreiern und Nenerern von selbst“).
Sowie Petrarca’s Zeitgenosse Boccaccio (geb. 1313, gest. 1375)
in gleicher Tendenz überhaupt in die Fussstapfen desselben trat, so können
wir uns begnügen, als Zeugniss hiefür nur ein paar Stellen anzuführen,
in welchen er auch seinerseits die Pseudo-Philosophen wegen der ge
schraubten Gravität, mit welcher sie in dunklen oder zweideutigen Worten
werthlose Schlüsse aufbauen, verspottet und die absichtliche Vernach
lässigung rügt, mit welcher sie auf die ächten antiken Quellen ihres
Wissens und auf die älteren Autoren der mathematisch-physikalischen
Disciplinen von vorneherein verzichten 16).
Gegen die Mitte aber des 15. Jahrhunderts, d. h. zu jener Zeit, als
die Schätze der antiken Litteratur allmälig in reicherem Masse zu Tag
gefördert wurden, finden wir mehr als bloss verneinende Stimmen, indem
mit positiven Vorschlägen die oben genannten Strömungen des Platonis
13) Her. memorand. II, p. 414: De Aristotele dubius suml errorine publico ta
citurnus obsequar fun-utique uulgo, an vera potius e latebris in apertum eruam. De
huius quidem ingenio nulla lis movetur. de eloquentia (p. 415) ltlos mentiri constatl quia quoniam Arisatopluedli muslutoo,s qamubeimgitsuerm.per in
ore habenti similes esse nullo modo possunta illum sibi similem nituntur e/ficcre di
centes eum, ut qui attissimis rebus intenderet, omnis eloquentiae contemptorenu quasi
in aliis nulla verborum claritas habitare possit.
14) De sui et nzult. ignor. p. 1037: Eloquentia apud illos hoc moderne philo
sophico more contemnitur et quasi litteralis viris indigna respuiturg nec redit
in memoriam Plato eloquentissimus hominum nec dulois ac suavis (s. die bekannten
Stellen bei Cic. Top. 1, De invenL lL 2), sed ab his scaber factusy Aristoteles; sic
a suo desistunt dem, ut eloquentiam . . . . .. impedimentum probrumquc existiment
Hernach folgen Proben bezüglich eines blinden an Aristoteles hängenden Auetori
tätsglanbens in den Naturwissenschaften. Vgl. ebend. p. 1051.
15) Her. memorand. I, p. 401: ivec sum nescius, a .. Platonis laude quos
sdeadmiti.osum pvluelbgeuisos etetigmnianouutrons mvealgnis .o.lacmaotrhiedbruasripoesrmpihsicleonstophnoosvodsiqsuceordsaibrie,duqcueis fa
ciunt Epist. familiar. lV, 9, p. 635: De Platone quid dicama qui maximarum homi
num consensu philosophiae meruit principatumP Vgl. Epist. oar.l 20, p. 999.
16) De geneal. deor. XlV, 3 (cd. Basil. 1582 fol.) p. 353: Sunt, qui ante vi
sum scholarum timen. quia quandoque philosophorum quorundam audivere nominol
putant se philosophos esse . et quadam ficta gravitate verborum et morum pon
derositate . non nisi de apicibus rerum verba faciunt c't, dum responsa
prudentum percipiunty factis quibusdam ratiunculis frivolis in contrarium et auditis
doctorum rcplicationibus atque conclusionibusi quasi non satis illis satisfactum sit,
quatientes paululum caput praetereunt. Se auditoresque implicantes suos
‚ . . . .. artium liberalium persaepe nomina non nooeruntg Priscianumj Aristotctem, liiceronemq
Aristarchum, Euclidem atque Ptotemaeum aliosque insignes viros stomachosa
quadam dicacitate neglexisse demonstrant. Ebend. c. 12, p. 368: ouid de philoso
phis dicat Nonne divinum etoquiunu cuius ipsi professores haberi cupiuntg obscuri
tatum atque ambiguitatum plenissimum est? Aebnlich Vita di Dante (Opp. ed. Flo—
rent. 1724, Vol. lV), p. 56.
156 XXI. Bessarion, Plethon, Scholarius.
mus, des geläuterten Aristotelismus und des Ciceronianismus hervortreten.
Ziehen wir zunächst den ersteren etwas näher in Betracht, so ist hiebei
vor Allem die Bemerkung vorauszusrhicken, dass der durch die Plato
niker, welche bekanntlich ihren Mittelpunkt am Hofe der Mediceer
halten, angeregte Streit überhaupt nicht eigentlich ein logischer war, son
dern sich um Fragen der Psychologie, der Kosmologie, und ganz beson
ders um die damaligen theologischen Controversen der griechischen und
der römischen Orthodoxie drehte; und auch soweit etwa die Logik in
Mitleidenschaft gezogen wurde, ist die ganze Angelegenheit ebenso werth
los als einflusslos. Die streitenden Personen und deren (vielfach noch
ungedruckte) Schriften sind folgende. Nachdem Georgius Trapezun
tius, mit welchem wir weiter unten (Anm. 101 ff.) uns noch etwas
näher beschäftigen müssen, als wüthender Feind Plato’s seine „Compa
ratio Platonis et Aristotelisu geschrieben hatte 17), antwortete darauf
einerseits Bessarion (gest. i. J. 1472) durch die Schrift „In calum
niator-em Platonisnlsja und andrerseits Georgios Gemistos Plethon
(gest. i. J. 1453) durch sein Buch „De Platonis et Aristotelis philoso
phiae difi‘erentia“ 19)‚ Durch letzteres nun wurde nicht bloss eine Er
widerung Bessarion’s, sondern auch die Gegenschrift des Georgius
Gennadius Scholarius hervorgerufen, welche den Titel trägt „Komit
ufw mutiert/09‘ o’mogußv ini rAgtaeorsltlsinzojg und auf diese antwortete
sodann Plethon abermals mittelst der Schrift „17969 mit; zxolagiov
inso ’Agtozoräkovg dmnia/ugth Neben dieser Polemik verfassten
Plethon und Scholarius auch verschiedene logische Commentare, welche
jedoch sämmtlich ungedruckt sind”).
Ueber die logischeh Punkte, welche in den Streitigkeiten dieser Leute
mitspielten, können wir uns sehr kurz fassen. Wenn nemlich die Plato
niker in Zusammenhang mit der Klage, dass Plato nur durch Aristoteles
und Averroes mit Unrecht verdrängt worden sein), den Aristoteles be
schuldigten,- er habe seine Logik aus Archytas geschöpft und jedenfalls
17) Diese Schrift soll gedruckt sein Venetiis 1523; s. Fabricius. Bibl. graeca
Vol. X, p. 726.
18) Gedruckt bei Aldusj Venet. 1516. fol. Ueber die Feindschaft zwischen Tra
pezunlius und Bessarion s. auch Boissonudc, Anecd. gr. V‚ p. 454 m
19) Der griechische Text soll gedruckt sein Paris. 1541; mir ist nur die la—
teinische Uebersetzung des Georg Chariandcr (d. h. des Gg. Heniseh), Basel 1574.
4. zugänglich.
20) Herausgegeben von M. Minus, Paris. 1858. 8.
21) Herausgegeben von W. Gass, Gennadius und Pletho, Breslau 1844. Bd. lI,
‚ 54 ff.
p 22) Nemlich Plethon zum Porphyrius und zu den Kategorien, sowie angeblich
auch zur ersten Analytik (s. fabricius a. a. O. p. ns 11.), Scholarius aber zum
Organen überhaupt mit Einschluss des Gilbertus P0rretanus, welchen er auch ins
Griechische übersetzte (ebend. p. 78) L); desgleichen übertrug er die Summula
des Petrus hispanus ins Griechische (ebend. p. 784): ob die griechische Ueber
setzung der Topik des Boethius, deren erste drei Bücher durch chelin. Augsburg
1604. 8. herausgegeben wurden, gleichfalls von Scholarius herrühre, ist zweifel—
haft; jedenfalls stammt sie aus jener Zeit.
23) Pletho, De Plat. et Arist. dil/fu Prooem.: Nostri temporis homines et praecipue
maior pars eoruma qui ad occidentem habitant reliquis sapientiores existimatij Aristo
talem magis quam Plalonem admirantur persuasi ab Averroe quodam Arabe.
xxL Bessarion, Plethon, Scholarius. 157
auch bei Plato eine Vorarbeit gefunden 24), da letzterer wirklich die
sämmtlichen drei Gattungen des Syllogismus, d. h. den wissenschaftlichen,
den rhetorischen und den sophistischen bearbeitet habe 25), so konnten
die Aristoteliker solchem Gerede ruhig die Thatsache gegenüberstellen,
dass Aristoteles eben doch der Begründer der wissenschaftlichen Methode
überhaupt sei 26). Auch wurde jene Hauptfrage, welche die Universalien
betrifft, in einer recht lahmen VVeise geführt; denn selbst Plethon will
in diesem Punkte dem Plato nicht völlig beistimmen, sondern nur Polemik
gegen Aristoteles üben, da derselbe die Universalien als mit den Einzeln
Dingen synonym betrachte und für die Herkunft der letzteren keine
andere Causalität, als nur die Bewegung anerkennen), sowie er des
gleichen durch seine Bevorzugung der individuellen Suhslanz sich in
Widerspruch dagegen setze, dass Gott doch jedenfalls die allgemeinen
Gattungen als Zweck der Individuen beabsichtigte 28), —— eine lediglich
ontologische Seite der Universalien, welche auch dem Bessarion als die
einzige gegolten zu haben scheint“). Und wenn dann Scholarius den
24) Ebend., C. 20 (am Schl.): Aristoteles . . in fine logicorum gloriaturv suum
esse totum opus de methodo diatecticag at constatl Archytam ante ipsum logicam
artem eontezcuissea cuius praeceptis ipse Aristoteles usus fuit, quin etiam Plato partim
principia disciplinarum logicarum tradiditl partim etiam iis ipsis non sine arte in
suis scriptis est usus.
25) Bessarion, ln catumn. Plat. l, 5, f. 9 r: Cum affirmure impudenter ausus
fuerity Platonem ne figuram quidem aut modum aliquem syllogismi tenuisse nec pror
sus aliquid scripsissel quod vim demonstrationis Itaberet, quam vera igitur haec ca
lumnia sit, primum videamus. Cum triplex sit syllogismi gennsy demonstrativunu
dialecticum et quod a fallende sophisticum dicitury quodnam eorum genus Plato
non tractavtt? quod alios non docuitP Nam demonstrandi vim eiusque summam ne
cessitatem nemo meliusl quam ilte, explicavtt, ut in Timan patet, in Parmenidey in
P/taedonea in P/iilebo, in Sophista.
26) Georg. Schotar. bei M, Minas, p. 8: Ei In) drei ye leturo-telum oüx
div (komm); qttoaotplag id non dvägalnwv „neige 751105“ „5.96601;
se d‘ralexnxig xat zravzög Snro'nguonxoü zgo'zlou exngsuoysu du oilrw
noirv, nime xai zo‘: (pavla'ra‘m flgoziyfio'at div wir nigidianil a'igneg vuv
zwar rof/ro mio'xovtn clidi ro qui/how ato/clam Hgm'zore’hlv quod te d‘ia
Äexnxfi; hitanum/oi xai at/lnöetag.
27) Pletho a. a. 0., C. 20: De speciebus sermonem instituamuss de quibus
maxima solet contentio moveri ln his vero non quidem Platoni consentiemusj sed
Aristotelcm etiam hoc in parte male contradixisse et in aliis quidem syeophanlam
agere, in aliis vero non id conficere, quod voluity demonstrabimus. Cum Platonici
suas ittas species rebus sensui subiectis non synonymasl sed aequivocas esse velintl
ipse praeter iltorum opinionem et voluntatem synonymas conatur ostendere . . . . .. llle
namque nec sensit nec vultj inesse quumpiam rebus aeternis causam eiusv quod sint
atque existant, praeter iiti quod movetury- eamque nimirum ob causam cum Platonicis
proeliatur.
28) Ebend. C. 4: lucurrit autem eandem ignorantiae accusationem Aristoteles
etiam hanc ob causama quod simpliciter universum minus facit particularil dum sin
gutares et individuas essentias primas et principales appellat, species autem et genera
ipsarum secundas substantias easque primis inferiores ac minores. Nobis hoc
placere non polestl dum cogitaniusj etiam a deo non alicuius hominis gratia universam
hominum naturam sed universae hominum naturae gratia singulos creatos conditosque
homines . . . . .. N08 haud unquam eo adducemurv ut singularibus universalia minora
dicamus, donec non totum sua parte minus et partem suo toto maiorem videamus.
29) liessariona De nat. et arte ade. Trapez. (Opp. ed. Aldus, 1516) f. 109 v:
Natura .. causa est instrumentalis et ita moveri solet, ut mens suo consilio ratio
158 XXl. Bessarion, Plethou, Scholarius.
aristotelischen Begrill' der Universalien im Gegensatze gegen die Ideen
lehre durch Gründe reclitfertigteß"), so wusste man von der anderen
Seite Nichts weiteres zu erwidern, als dass eben ein Unterschied zwischen
dem Idealen und dem Realen bestehe“). Nicht besser steht es mit
etlichen einzelu’en Fragen der Logik; denn wenn z. B. die Platoniker
daran Anstoss nahmen, dass bei Aristoteles der Begriff des Seienden als
Homonymon gilt”), so konnte auf lediglich exegctischem Wege die Ver
theidigung unschwer geführt werden 33); oder das Bedenken, dass Ari
stoteles (s. Abschn. IV, Anm. 221) die Coexistenz contradictorischer
Gegensätze bei Urtheilen unbestimmter Quantität für zulässig halte“),
artet geradezu nur in niedrige Schmähungen aus 35); und schwerlich ist
neque permoveritl- quo quidem in loco maxima meo iudicio inter Platonem et Aristoa
lelem oti/ferentia esl; hinc enim perdi/hcilts illa et per-obscura de ideis quaestio oritur.
30) Georg. Schular. a. a. 0., p. 125: ‘EErcyagztil' epi/ai [[Äriäwl/ Hydro
‘re’lnw 1111/32113, Sxaata odotau ‚uällov odoiml xal 1191611711 leporum hnou de
xai dibulfgotg 1d ieiu oüauör yw zai ei'd‘r]. 126; III-cier rd per/n xai tot
aida xai nii med/tou immilla xezwgiatjm nou xaäe’kuöza oii np ldyip ‚uöuov,
villii di; xai np dem. Illuyo; ce iariv il ‚95m; (xi/117. . “O odmm
du}; Zwar! um, aid‘v'varov admi xelwgt'uäm. oiide ngög us eit/iu 1d
xußäxrwm ij ywuioxwöai all/n'qu nati/ai id xaöölou utllemalia/unum
2111.’ oüd“ dreiqu noris- rfia/ ieiu aiatrrjraiu ye'vww 1d; rosa; fideli/nuy
digni yäg te zaäo'lov nomini ‘qu dianam/m rip/ 51.1711 nw; {zo'qu tis
ngairng rdrfrzg xn'ozioqg. p. 130: Zqßagra d‘mluällu rot raiw nemp
{mith sian ä'v re rj qzumi dui ywe’oew; tg made/rj xal iu toig fiyertguzg
uuis dr’ oiqazgäo‘sw; xat uinii u’mr lu ipaiu imam/inc aüzd nya‘nov one
1017 voll yivdpeeum . . p. 131: Efd‘aiv yiu otbv nsgc xal yci/aiu xai iilwg
min zaäo'lou 'roiau'zn tig 35 istgmroze'ltoug doleat zexgoitnzem
31) Pletho bei W. Gass, p. 110: illud 1b ÄQIOTOIE'ÄT] oq/dllov xal toi/g
149161015161 nagi 1oli1ov ngngfzayrag Äxeivo' fari/edictum fin 0in 5vev6qmw,
n}; ä'luw 76'110; lo'yq; yir 371ian z‘mö für el‘d'uh' lacceperat ieiu samon
np es ngdyyan ou’x hier];
32) Plot/w, De Plat. et Ar. tii/fv C. 3: Transco ad illam entis aequivoculionem,
quam Arisloteles ut magnum quiddam existimetur invenisse Atqui non
utique recte ratiocinatun uuam imbecilles nulliasque momenti sunt Aristotelis
ralionest quibus aequivoealioncm enlis conatur introducere.
33) Georg. Sclwlar. a. a. 0., p. 92: llhjöwu quot xangg dnotprirozadai
zövldglamu’lml mei ‘roü Ö'Wog, uic opdmi/zing pateretur ei ydq sin Ölua)’
yv‘umß‘oüx dit/ieiu _‚‘s'u. p. 9411491010151"; es d‘tlelöyevog dxgiße'oregov
m perafu twli‘zaöolgw; dumm;wa xgt avuwuvuwu änlaig erata dua
Aoytau wvopaaev, a zaraxgnouxaig äoß’ ore xalei Öluw'yv‘ua, nimie rd
ftpor xaui ie mo dlqäoü; xat 1017 yeygayyfvov' uigaiirw; se
xat us 61'.
34) Pletho a. a. 0., C. 7: Alia quoque ab eodem tollitur notie, quam alioqui
omnes et reete quidem ompleclunluly quod conlradiclio nunquam possit simul vera
rcpcririg ille vero contenditu inde/miloni eontradictionem veram simul posse deprelzendiq
quod tamen mani/este a ratione abhorret.
35) Plelho bei Gass, p. 112: Toüro ’Agmrutälou; xal xaraye'lumov rd
Sit nini oü Äeyoyt’vwv rd 1151/ dnoepddsmu Ipsüd‘o; ii dlfii‘iemv ääwüv xpt
115030“ xai oüz Ex pdr/mv leyquävwr' rtg yolo oüx oldau, ais xai quning
‚uring Äo'yov 2’00’ 516 119051619211 eis mih/anton tou ldyou negie’weipw.
p. 113: Zol de d‘r) ri xdxeiuo d‘zirmzu 16, ei ye ruv'röv sin us „0112
Sit-tiv d'vägmno; levxo'g“ np „willst; iariv iirllgcuzrog levitng d‘u'o dno
qzoioug part duin/volun dlltlelqgalj 711425-de‚ ei radröv, dua xai 01.712
accueil d‘w‘: zovto xal yia anozpaorg; ag’ od xai roürci 001 big rov Eyuor
alwa loyfo‘aaäou;
XXI. Bessarion, Plethon, Scholarius. Leonardus Aretinus. 159
Lkl
Erhebliches geleistet durch die Bekämpfung der aristotelischen Auffassung
des Zukunfts-Urtheiles 36) oder durch die Betonung eines Verstosses gegen
den Grundsatz „conclusio sequitur partem deteriorema in der Lehre von
den nlodalen Schlüssen 37). ‘
Eine weit grössere Bedeutung bezüglich des Kampfes gegen die
Scholastik hatten jedenfalls die beiden anderen Richtungen, nemlieh der
gereinigte Aristotelismus und der Ciceronianismus. Letzterer bildete da
mals den überwiegenden Grundton, so dass auch ersterer, wo er die
Scholastik verdrängen wollte, eine allerdings verfehlte Verbindung mit der
Rhetorik einging. Als erklärlich aber müssen wir auch solche llalbheiten
in einem Zeitalter bezeichnen, in welchem die Wiederbelebung der „elo
quentt'a“ der Antike zur begeisterten Tendenz der begabtesten Italiener
geworden war, so dass man von dieser Ansicht aus nicht bloss bei Plato
die stilistische Schönheit höher anschlug, als das System desselben, son
dern sogar dem Aristoteles erst den wahren Ruhm zu verleihen glaubte,
wenn man auch ihm (nach Cicero’s Aussage) die rhetorische Würze der
Diction zusehrieb. Dass mit dem Ciceronianismus zugleich auch Ober
flächlichkeit, Unwissenschaftlichkeit und Eitelkeit ihren Einzug hielten,
versteht sich ganz von selbst, und wir haben daher hiebei natürlich
nicht etwa von einer Förderung der Logik als solcher zu berichten, son
dern das Erfreuliche liegt, darin, dass der monotonen Absurdität der
scholastischen Logik überhaupt einmal ein Gegner erstand.
Mehr noch im Stile und der Weise des Petrarca äussert sich
Leonardo Bruni von Arezzo, gewöhnlich Leonardus Aretinus
genannt (gest. i. J. 1444), über die litterarische Ungebildetheit der soge
nannten Philosophen, welche in barbarischer Sprache einen corrupten
Aristoteles als einzige Auctorität tractiren 38), sowie über das Verderbniss,
36) Plelho, De Plat. et Ar. difil, C. 18: Aristoteles in libris de interpretatione
.. . ait, principium futurorum cum a deliberatione tum ab actione ipsa eaistereg sed
in eo plane errat. S. Abschn. IV, Anm. 237. '
37) Ebend. C. 8: list praeterea aliud aziomal quod sic habet, conclusionem
semper imitari eam ex proemissisl quae minor appellatury et necessaria minorem
simplicem essc;.__.. ipse vero Aristoteles ex duabus praemissisq altera -necessaria
altera simplicil necessariam ait fieri conclusionem S. ebend. Anm. sol
38) Leon. Arelinusv De disputationum usui hrsggben. v. Feuerlin, Nürnb. 1734.
p. 20: ln hac fece temporum atque in hac tanta librorum desideralione quam quis
facultatem disputandi assequi possitnnon video p. 22; Sunt permulti philoso
phiae magistriv qui se eam docturos esse pollicentur. o praeclaros nostri temporis
philosophos/ siquidem ea docenl, quae ipsi nesciunty quos ego nequeo satis mirarij
quo pacto philosophiam didicerinlj cum litteras ignorent (vgl. ob. Anm. 7). Nam plures
soloeeismos quam verba faciunl, cum loquuntur; itaque ego illos stertentes quam lo
quentes audire mallem. Proferunt dicta in his libris, quos Aristotelis esse dicunt,
verba aspera, inepta, dissona, quae cuiztsois aures obtundere ac saliare possent. Haec
dicits inquiunl, philosop/ms; huic contradiccre nefas est; quasi vero aut ille solus
philosophus fuerit aut eius sententiae ita fixae sint, quasi eas Apollo ex sanctissime
adyto suo edideriL p. 24: Non pulo, illos ne minima quidem in re, quid
Aristoteles senserit, recte tenere. p. 25: Praesertlm, cum hi libril quos Aristotelis
esse dicuntv tam magnam transformalionem passi sintl ul, si quis eos ad Arislolelem
ipsum deferatl non ille suos esse cognoscat. . . . . .. p. 26: Sludiosum eloquentiae
fuisse Aristolelem atque incredibili qua/iam suavitate scripsissey ciceronis sententia
est; nunc vero hos Aristotelis librosl si tamen Aristotelis esse putandi sunt, et mo
lestos in legendo et absonos videmus atque tanta obscuritate perpleæosl ut praeter
Sibyllam aut oedipodcm nemo intelligal.
160 XXI. Leonardus Aretinus. Aeneas Sylvius.
welches die Logik unter den Händen nordischer Barbaren (—— diess ist
ein Lieblings-Thema aller damaligen Italiener, welches sie in llundertcrlei
Weisen variiren -—-) durch ein Uebermass der Sophisterei erfahren habe 39).
Bereits bei ihm aber wendet sich diese negative Polemik unter patrio
tischer Erinnerung an seine grossen Vorgänger zur positiven Empfehlung
Varro’s und Cicero's hinüber 4°), welch letzteren er für den Gegenstand
einer nie hinreichenden Bewunderung hält“).
ln ähnlicher Weise drückte sich wiederholt Aeneas Sylvius
Piccolomini (als Papst Pius lI, geb. 1405,.gest. 1464) aus, ein Mann,
welcher bekanntlich in seinem vielbewegten Leben auf die kirchlichen,
politischen und auch litterarischen Verhältnisse Deutschlands einen manich
fachen Einfluss ausübte“). Er, der von sich rühmen konnte, dass seine
eigenen Briefe von Jenen, welche nur scholastische Schriften gelesen
hatten, wie ein Licht in der Finsterniss begrüsst wurden 43), ertheilt den
Florentinern alles Lob, dass sie auf oratorische Bildung (Cicero und
Quintilianus) das Hauptgewicht legen, während die Deutschen ausschliess
lich ihren üblichen scholastisch-dialektischeu Unterricht berücksichtigen 44)?
und in solcher Beziehungr tadelt er hauptsächlich die Universität Wien
(wo, wie wir sahen, besonders Albert v. Sachsen gewirkt hatte), woselbst
man unter Vernachlässigung der Originaltexte des Aristoteles unablässig
nur eitle Sophistik betreibe“). Ja gerade auch die Schriften des Aristo
39) Ebend. p. 26: quid autem de dialecticay quae una ars ad disputandum
pernecessaria est. An ea florens regnant obtinet neque ignorunliae bello calamitatem
ullam perpessu est? Minima vero; nam etiam illa barbaray quae trans oceanum ha
bilal, in illam impetum facit. Al quae gentesl dii bonil quorum etiam nomina per
horrescos Ferabriclt, Busscr (sowie in dem 'l‘exte überhaupt selbst die gelautigsten
griechischen Namen entsetzlich entstellt sind, so liegt natürlich auch hier ein
Schreibfehler vor; sicher ist zu lesen Tysbcr, s. vor. Abschn., Anm. 347), Ocham,
Suisset (s. ebend. Anm. 350 am Schl.), aliique huiusmodi, qui omnes mihi a Cliada
mantis (zu lesen Bltadamanlhi) cohorte traxisse cognomlna vidculur. . . . . . .. Ouz'd esl,
inquam, in dialectical quod non liritannicis sophismatibus conturbatum sil?
40) Ebend. p. 29: llbi sunt M. Varronis libri‚ qui vel soli facere possent sa
pientesl ubi ciceronis complura volumina? o miseram atque inopem condi
tionem horum temporum p. 36: Non potes tres virosy quos his tempo
ribus nostra civitas tulits non praestantissimos iudicarey banteng franciscum lletrar
cham, loltannem lioccatiumy qui tanto consensu omnium ad coelum tolluntur.
41) Leonardi Aretini de studiis et litteris ad illustrem dominum lfaptistam de
Malatestis. Padua 1483. 4. f. 2 A: Tullium accipict, quem virum deus immortalis
quanta facundia. quanta copial quam per/lectum in litterisl quam in omni laudis
genere singularem praestiterita admirari nemo su/ficiel.
42) S. Georg Voigt, Euca Silvio de’ Piccolomini u. s. Zeitalter. 3 Bde.
Berlin 1856-63. —— lch citire nach der Basler Gesammt—Ausgabe der Werke
v. 1571.
43) Episl. com p. 935: Om' praeter commentarios in Alersandrum grammaticum
et lirunelli poetae fabulas et liuridani vulgarium dialecticorum sophismata nihil
unquam lcgisscul, epislolas meas lucem esse in tenebris putaverunL
44) Hlsl. Fn'der. 111., p. 327 f. (bei Kollar, Anal. mouum. Villdüll. Wien nam
Vol. II): Teulom‘s omnes cancellariae aptos arbitranturl qui vel civilis vel ca
nonici iuris periti dicunturl aut quos vocant magistros artiumg qui praeter gurrulam
el loquacem dialecticam nihil aliarum artium didiccre. Flei'unlini eos assumunt,
quibus ciceronis et auintiliani praecepta notissima sunty poetarum et orator-um im
buti doctrinisl atque cos, si domi non inveniunty foris quaerunL -
45) Episl. 165, p. nec Maximum autem huius gymnasii (d‚ h. Viennenszs) m'
tium esl, quod nimis diutinam operam in dialecticis nimiumque temporis in re non
XXI. Aeneas Sylvius. Laurentius Valla. 161
teles seien im Laufe der Zeit so sehr bis zur Unkenntlichkeit entstellt,
dass ihr Verfasser selbst viele derselben nicht wiedererkennen würde;
denn der Mangel an „etoquentia“, welcher dem ächten Aristoteles nicht
angehaftet haben könne, sei nur eine Folge der schlechten Uebersetzun
gen“). Jedenfalls aber liege für den logischen Unterricht das einzig
richtige Verfahren im Gegensatze gegen das bisher übliche Uebermass der
Sophistik nur in jener Behandlungsweise, welche bereits bei Gicero die
massgebende gewesen sei“).
'Dergleichen Wünsche nun, welche auf ciceronianische Darstellung
der Logik gerichtet waren, konnten ihre Befriedigung durch Laurentius
Valla finden (gest. i. J. 1457), welcher den Klerikalen durch seine
ganze schriftstellerische Thatigkeit (bes. „De donatione Constantini“) so
vielen schlimmen Verdruss bereitete 48). Derselbe bot unter dem Titel
„Dialecticae disputationes“49) ein ziemlich ausführliches compendium
der Logik dar, welche er kurzweg als scientia rationalis definirt, wobei
der Standpunkt, dass sie sermocinatis sei, miteingeschlossen sein soll 50).
Vor Allem kämpft er gegen die Ausschliesslichkeit, mit welcher man in
blindem Auctoritätsglauben überhaupt nur dem Aristoteles einen Werth
beilege, welchen man noch dazu in entstelltester Form und verpfuscbt
durch die barbarischen Araber in Händen habe“); und so will er an
magni fructus feruntg qui magisterii artium titulo decoranturl hac una in arte maxime
eaaminanturj ceterum neque musicae neque rhetoricae neque arithmethicae curam gc
runt; oratoria et poetica apud eos penitus incognita. quibus omne studium in
elenchis est vanisque cavillationibus. .. Oui libros Aristotelis et aliorum philoso
phorum habeanty raros invenies ; commentariis plerumque utuntur. Fast wörtlich
ebenso Hist. Frider. III, p. 11 (a. a. 0.).
46) Asia, 71, p. 35]: Tyrannion grammaticus et librarii quidam scripto
ribus utentes non bonis nec scripta conferentes opera Aristotelis minus emendata edi
derunt. ouod si graeca exemplar-ia corrupta fuerunty quid de his putandum est, quae
in latinum conversa sunta illa praesertim Prioral quae qui legant, non tam quod di
catur quam quod dici velit nosse 1aborant. Ouippe si revivisceret Aristoteles, multa
sua esse negaret, quae nos illi attribuimus. Ebend. 74, p. 354: Aristoteles discipu
los suos omnes eloquentes fecit, Theophrastum vero eloquenfissimum; quae res admo
dum eos confunditl qui Aristotelis opera omni eloquentia nuda in nostram linguam
converterunt.
47) De liber. educat. p. 989: Cum inter praecepta rhetoricae silere dialectica
non consuevcritl -- sunt enim quodammodo inter se convertibilesy nam ambae tum
quaerere tum rationem reddere et defendere et accusare conantur —, non ab re fuerit,
regem puerum dialecticis initiare praeceptionibusg atque ita doc-uerit, ut logioae, quam
disserendi diligentem rationem cicero diffinit (s. Abschn. Vlll, Anm. 23), cognitis
partibus et diffinire et partiri et colligere sciat colligendique facultatem triptici diver
sitate tractare non ignorety quia vel veris ac necessariis vel tantum probabilibus aut
apertissime falsis argumentationibus disputatio dccurrit. Non tamen in hac re quos
dam Viennae magistros imitatione dignas dixerim; nimis enim multum temporis in
sophisticis et cavitlosis ezponunt argumentisv ut apud eos logicae studium non utili
late, sed morte terminetur.
48) S. auch zumpt in d. Zeitschrift f. Geschichtswissenschaft 1845.
49) Laurentii Vallae Romam' dialecttcarum disputationum libri tres eruditiss.
opera ioannis Noviomagi castigati ditigenter. Coloniae 1541. 8. (um von älteren
Drucken abzusehen).
50) llI, 1, p. 246: bialeclicam quidam definierunt scientiam sermocinanteml qua
definitione nos, ne scrupulosius inquiramusz contenti sumus. Tamcn, ut ipsam
breviter et usitato modo definiamusy potest dici rationalis scientia.
51) Praef. p. 41 Ouo minus ferendi sunt recentes peripateticil qui . inter
dicunt libertate ab Aristotete dissentiendir quasi sophos hic et non philosophusl ..
Pmnrt, Gesch. IV. 11
162 XXI. Laurentius ‘Valla.
Stelle der sophistischen Scholastik, in welcher er Unwissenheit, Eitelkeit
und Böswilligkeit als ihre Quellen erblickt, eine handsamere praktische
Logik setzen, welche in ihrem Grundkerne eben Nichts anderes als Rhe
torik sein soll, denn ein etwaiger Unterschied beider liege nur darin,
dass die Logik dasjenige „nackt“ gibt, was die Rhetorik „bekleidet“ dar
bietet 52). Darum müsse auch die Form der Darstellung von’ der bisher
üblichen abstrusen und verl'änglichen 'Diction Umgang nehmen und sich
in populärer Einfachheit einer gewöhnlichen Bedeweise befleissen 53).,
Valla beginnt mit den Kategorien, wobei er sich wörtlich an Quinti- i
lianus anschliesst und zugleich seine Bedenken über den Ausdruck „genus
generalissimum“ nicht unterdrücken kann m ln ähnlicher Weise ist
der ganze erste Theil des Compendiums wesentlich polemisch gegen die
übliche scholastische Logik gerichtet; denn Valla bestreitet die sog. tran
(p. 5) ceteros philosophos pro asophis habent unum Aristotelem cum eum solum cognitum habeant. si modo cognoscere est, non proparmipalsectseendteisny aliena
lingua leclilare, ne dicam non sinceral quia plerique eius libri corrupte translati sunt
et multa belle dicuntur graecel quae non belle dicuntur laline. Avicenna et
(Apv.err7o)esPupdleanle rbeafrebrarresi fauperuudntqunoosstdraame leisnsgeuameorperomrsiunsitiiganndairidielscigprualeocsa evtiziutriinictuirtando
adigendia nunquam se Aristoleli rcpugnaturos. genus hominum superstitiosum atque
vecors.
52) ll, Prael'.‚ p. 134: Frequenter mecum soleo dubitare de plerisque scriptori
bus artis dialecticaej ignorationisne eos an vanitatis an malitiae ineusem an de his
omnibus. Nam cum illorum errores non par-um multos consideroi quibus non minus
se ipsos quum ceteros videntur decepissel vel negligenliae vel infirmitali humanae
attribuo. Cum rursus, quidquid infinitis libris tradiderunti id omne paucissimis tradi
praeceptis potuissea animadvertm quid aliud causae fuisse pulem, nisi inanem arro
gantiam. At quod indignissimum est. cum captionesl cavillaliones. calumnias
videol quas et exercent et docenti non possum eis non succensere palaestrae pro
militiae disciplinam tradentibus. Eral enim dialectica res brevis prorsus et faeilis, id
quod ex comparatione rhetoricae diiudicari potesL Nam quid aliud est dialecticai
quam species confutationisP llaec ipsa est pars inventionis. inventio est una eat
quinque rhetoricae partibus (s. Abschn. Vlll, Anm. 23). Dialcetici est syllogismol
uli. ouid non orator eodem utiturP lmo ulitur, nec eo solo, verum etiam euthy
memalc, epichirematey adde etiam inductione Sed videi quid interestz dialecticus utitur
nudo, ul sic loquar, syllogismo, orator autem vestito.
53) lll, Praef., p. 245: Satis superque mihi videar sludiosis nostri operis praesti
tisse . in hoc, quod eos a laqueis vindico captionibusque sophistorumj qui nova
quaedam vocabula ad perniciem adversariorum conhnzerunt relicta veterum consue
tudine loquendiq non alia malignilatc, quam illi, qui in proeliis spicula veneno tin
gunty non enim hosles inter nos sumusa cum disputamust sed sub eodem
imperatorey quae est veritasa militamus (p. 246) l’roinde nolint posthuc dia
lectici illi atque philosophantes in suorum quorundam vocabulorum inscitia perse
verarea sed ad naturalem et a doctis tritum sermonem se convertere I, 3, p. 24:
Philosophie ac dialectica non solent ac ne debent quidem reccdcre ab usitatissiina lo
quendi consuetudine et quasi a via vulgo trita et silicibus slrata. lll, 14, p. 299:
Ouo minus illos tolerare possum, qui etiam ab arte et ab usu de/icientes volunt esse
diversa „Video Platonem“ et „Plaloru'm video“, „Mundus fuit ab aeternon et „Ab
aelerno fuit mundus“, quasi hoc Aristoteles Modul, quod nunquam sensit.
54) l, 1, p. 8: Praedicamcnla decem esse dicuntur a/fectato magisj quam ne
cessario numero. .. (p. 9) In quorum translatione quem potius quam ouintilia
num sequar? Is ita ait etc.. s. Abschn. VllI, Anm. 28. .. (p. 10) lpso sunt ge
nera principalial .. . ‚Q sed non, ut isti vorant, generalissima, quemadmodum et spe
cies specialissimaey- improprio nimirum verbo, quia non dicitur genus generale et
species apecialis, sicut nec materia materialis etc.
xxL Laurentius Valla. 163
\
scendentia 55), die Unterscheidung zwischen „concret“ und „abstract“ 56),
die grammatische Bildung der Substantiva auf „itas“57), und überhaupt
die formatitates 5s); nachdem er ferner den Sprachgebrauch „substantia“
und „essentia“ sehr willkürlich dahin fixirt, dass letzteres die Materie
bedeuten solle 59), wendet er seinen Tadel gegen die arbor Porphy
riana 6°), entwickelt aber als Ersatz hiel‘ür nach seiner Auffassung den
Substanz-Begrifl' in einem kurzen Abriss aristotelischer Psychologie, Ethik
und Physik“). Von hier‘zurücklenkend zur ontologischen Bedeutung der
Substanz nolemisirt er‘ gegen jeden Dualismus von Form und Materie,
indem die Einheit beider in derselben Weise, wie z. B. bei einer Statue,
zu denken sei“). Die Art und Weise, wie er dann die übrigen neun
Kategorien auf qualitas und actio reducirt, können wir wahrlich nicht
als gelungen, sondern weit eher als roh dilettantisch bezeichnen; des
gleichen seine Bemerkungen über magis und minus 63). Den Schluss
55) Ebend. p. 10: Attera sunt primordia atque principial quae isti transcen
dentia appetlant. Sex esse dicunturt ens, aliquid, res, unum, verum, bonum (s.
vor. Abschn.‚ Anm. 599). C. 2, p. 12: Annon aliquid naliqua resu significat,
unum nuua res“, verum „vera res“, bonum „bona res“, ita ens „ea
res, quae est“. (p. 14) „Ens“ quasi praepeditum vocabulum est et prae nimio
onere ambulare non valens. (p. 17) Contumeliosi in ea videmur fuissep quibus
transcendendi dignitatem dencgavimus; sed nemo contumeliam ei facit, cui honorem
negat iusto maiorem
56) C. 3, p. 20: De concretis et abstractisj — nam adiectiva in substantivum
conuersa dicuntur concreta —-‚ disputemus. (p. 22) Haec ipsa, quae nego
praedicare concretey fateor in plurali praedicare eoncrete, (p. 23) quod nume
rus singularis adiectivi in substantivum neutrius conversi solam qualitatem praedicat.
Vgl, Abschn. XIX, Anm. 918.
57) C. 4, p. 27: Ab isto „ens“ faciunt „entitas“, qualia multa aliay ut „quid
ditus, . . . . . . .. identitas, perseitas, .. haeccet'tus" etc.‚ barbariei quodam
gurgite prolatag nam . .. a substantivis formari nequeunt.
58) C. 5, p. 31: inter essentiam et ipsum esse nihil interest ; .. .. esse namque
hominem convertitur secundum essentiae consequentiam. (p. 32) [dem de ceteris
similibus dico.
59) C. 6, p. 38: Si malumus dicere „substantie“, videmur magis a graeca ve
ritate discedere simulque „essentia“ tanquam cassum et inutile nomen -- quod ab
sit —- exterminare; sin „essentia“, ab usu iam recepto recedimusg et tamen utro
cunque modo in sermonis ambages incidemus. Ergo ut veritati et consuetudini suam
cuique partem tribuamusl ita nobis reor esSe facienduml ut, cum de re loquimur,
quae constat ex materia et forma, substantiam dicamusg cum de iltoy quod vocat
Aristoteles materiam, id vocemus essentiam
60) C. 7, p. 39: Substantiam Porphyrius distribuit in corpoream et in
corpoream quae cum rediguntur in substantivum faciunt specieml ut ex cor
porea fiat corpus ; verum incorporea non est suum substantivum sortita apud hos; ad
meam autemlegern crit spiritus sive anima. (p. 40) Nihil aliud est species et
genusy quam pars ct totum (s. Abschn, Vlll, Anm. 36 tm
61) C. 8 De spiritu, C. 9 De anima, C. 10 De virtutibus, C. 11 De corpore.
62) C. 12, p. 81: Substantiam hanc, quae es: materia constat et forma, ap
pellant composilumj materiam quandam faciunt ab hoc peraeque stultum est atque formam facere citra maotmenriiafmorma .s.eiMuantcetraimag enim
vocatur qualis in statua marmorl forma autem quid aliud quam „figura“ si
gm'ficat? o depravatrizc naturatium significationum peripatetica natiot
63) C. 13, p. 82: Cetera novem praedicamenta Aristoteles uno complexus est
nomine „aceidens“. Mihi duo tantum placet esse et in haec residere cetera, qualita
tem ct actionem Nachdem hierauf, C. 14 u. 15, in rhetorischer Synonymik die
Qualität und, C. 16, in naturphilosophischer Weise die actio erörtert wurde, folgt
lllk
vl
164 XXI. Laurentius Valla.
dieser Lehre vom Begriffe macht die Definition, welche ihm jedoch im
Sinne der Rhetorik völlig identisch mit „Beschreibung“ ist, daher er auch
hier keinen besseren Gewährsmann zu finden weiss, als den Quintilianus ‘54).
Die Lehre vom Urtheile enthält zu Anfang unter Anderem auch das
geschmacklose Gleichniss, dass sich Nomen und Verbum wie Mann zu
Frau verhalten“); dann folgt-eine Ablehnung der Unterschiede des Syn
onymen, Homonymen u. dgl.66), und hierauf die Bestimmungen über
Qualität und Quantität des Urtheiles, wobei Valla in köstlicher Naivität
das hejahende Urtheil als dasjenige delinirt, welches nicht verneinend
ist, und das singuläre kurzweg mit dem particularen, sowie das unbe
stimmte mit dem allgemeinen identiticirtö"); die gleiche Oberflächlichkeit
zeigt. sich darin, dass er die Umkehrung auf das Verhältniss des Ganzen
zu den Theilen zurückführtßs). Dabei aber redet er doch wieder im
Sprachgebrauche der Terministen, wenn er die verschiedenen „signa“ auf
zählt, wobei er schwerlich allgemeine Zustimmung finden dürfte, wenn er
C. 17, p. 101: Constal, illud, quod vocant situm, aut actionem esse aut quali
tatemy (p. 102) quin etiam illud, quod vocant relationem. (p. 103)
Magnum et parvumi multum et modicuml longum et brave, sunl illa quidem quantiv
tatis, sed tamen et qualitatis ‚ cui maximi quique autores quantitatem subiece
runtv quorum sunt cicero et auintilianus (s. Abschn. Vlll, Anm. 28 f.)‚ p. 111:
„Ubi“ an aliud eritj quum aut substantia aut qualitas aut aclio? p. 1132
Tempus mihi uidetur actioy quam anirao cognoscimusg neque aliud est prius
et posterius. p. 122: lvi/tit mihi videtur Aristoteles magis elaborore, quam ul
scientiam suam intricet et innodetg sicut enim substantiva nonnunquam recipiunt ma
gis et minusy ita nonnunquam adiectiva non recipiunt.
64) C. 20, p. 127: Nunc descriptio crit di/finitio; quippe descriptio est quali
tatum omniuml quae alicui rei assunti et eiusdem uctionum ezplicatid (p. 129)
Aperte Cioero inquit .' dif/initio est oratiol quae id quod dlffi/liil explit‘ot, quid sit,
optime auintilianus etc. (s. Abschn. VlIl, Anm. 33 u. 35). p. 133:
Nonne ubicunque ouinlilianum nuncupol videar velut Achillem inter heroas nun
cupareP
65) lI, 1, p. 137: oratio est vocum ea institutione artificis signi/ieantium
congrue complezio. Una quidera simplicissimal quae vel duabus dictionibas
potest esse contenta. nomine et verbo, tanquam viro et uxore Altera vero ple
nior, quae ex pluribus huiuscemodi orationibus constati qualis est syllogismus ..
Terlia autem plenissimay quae constat ez plurimis, qualis est oratoria. Sodann folgt
betreffs der ersten dieser drei Arten die Angabe der Bedetheile und der logischen
Satztheile, d. h. Subject, Pradicat, Copula.
66) C. 2, p. 140: Alia multa tradunt, quae non propria dialecticorum sunty
quid sit denominativuml aequivocuml univocum p. 141: llaec omnia lit
terarii sunt ludi et grammaticorum magiss quam dialecticorum
67) C. 3, p. 142: Enunliotionum altera a/‘firmativa Affirmation esl, unde abest adoerbium negativumj sive simplex „noanl,tehraaunde“g,atsiivvae com
posilum „ne/"as, uullus, uolo, neue“, item unde abest „in“ pro „non“ in composi
tione. (p. 143) Item enunliatio est aut universalis aut particularis ‚- nam ea,
quam dicunt singulareml et ipsa particularis est. (p. 144) Eo, quam inde/i
nitum appellantv similis est et germana universalisl ut „Equus hinnit“, . . . . .. dum
tamen et illud meminerimusl nonnunquam accipi partieulariter, ut „Elephas hoc
facil“.
68) C. 4, p. 147: Aliqua de conversione dicamusg nam licet maior atque am
plior significatio praedicati fere sit, quam subiecli, non tamen amplius ac la
tius accipitur praedicatumy quam subiectumj ideoque cum illo converti potesl, ut
„Omuis homo esl onimal”, non utique totum genus animali sed aliqua pars huius
generis; nam cicero speciem partem generis vocat (s. ob. Anm. 60).
xxL Laurentius Valla. los
„aliquis“ als particular und „quidam“ (trotz der Verwerfung des singu
lären Urtheiles) als singulae bezeichnet“); äusserst schwach auch sind
seine Bemerkungen über die Negation, und was er über das Verhältniss
des „non“ zum privativen „in“ sagt, zeigt eben, dass er für_reinlogische
Fragen kein Verständniss hat 7°). In der Lehre von der Entgegensetzung
verhält er sich, —was recht bequem sein mag —, lediglich skeptisch 71),
sowie er sich auch durch Verwerfung der modalen Urtheile den Stoll‘
der Logik ausserordentlich erleichtert“). Dafür aber fügt er einen Aus
zug aus Cicero’s Topik als Abschluss dieses Theiles bei 73).
Nicht besser ist seine Darstellung des Syllogismus, für welchen
ihm die Vergleichung mit der Thätigkeit des Brodknetens eine passende
zu sein schien, daher es uns nicht unerwartet kommt, wenn er sich
darüber ärgert, dass man überhaupt von einem Obersatze und einem
69) C. 5, p. 149: Iam signay in quibus tantum momenti est, excutiamus enu
merantes omnia l/niversalia afhrmativax quisque unusquisque sin
guli quique .. universus cunctus omnis quisquis quotquot
Negative signa per se nulla sunty at composita ex adverbio et signo particularia ut
nullus nequis nihil . nemo neutcr. . Adverbia sunt universalia
affirmativas omm'no, prorsus, usquequaque, quoties, negativa : nunquum, nus
quama nuspiama necubiy nequaquam Signa particularia sunts Aliquisa quispiaml
quisquam ullusr nonnullusy nonnihil. Mihi naliquis ‚ quisquam, quispiamcr pro
prie oidentur esse particularial „quidam“ vero non aliter se haberey quam i'd,
quod appellant terminum singularem
70) C. 6, p. 157: venio nunc ad negationemj in qua omnis fere in quacunque
materia cardo versaturl quae —— si istis credimus —— aliam praeposita signo aliam
postposita significationem redditi . ‚ . . .. sed non semper. (c. 7. p. 160) Nega—
tio cum signo compositaj ubicunque ponaturl idem efficit, et „Cum‘t nullus“. . ‚.... (C. 9, p. 168) Aliquid interest. uuttru„mNuclulums ncoumrirniel" n.ega
tio componatur an cum verbov et utrum ea sit „non“ sive „ne“ an „in“. .. (C
‚ll, p. 174) Sunt tamen, qui applice-nt ibi negationemq ubi haerere non potesh
„Non quidam legit“, quod dictu absurdum est. (C. 12, p. 178) In nonnullis
quidam arguti homines publicos mores ac leges emendare conantur ostentandi ingenii
gratia, — si ingeniosum est, falsum loqui-1 tradentes, aliud esse „in“ cum adiec
tivo composituml et idem adiectivum cum adverbio negativol ut niniustusu et
„non iustus“.
71) C. 14, p. 183: contrariorum enuntiationum haec ab omnibus dialecticis
esse natura traditum ut non possint esse ambae veraei possint tamen esse ambae
falsae Sed . . .. verum falso et falsum vero contrarium est, non falsum falsol quia
nec verum vero. C. 15, p. 186: cur appellant subcontrarias. quae sint ambae
verae. ln formula vestra vitium est, qui vultis has esse sulrcontrarias c.
16, p. liili idem in contradictoriisy quod in ceterisj usu ventitv ut ex altera parte
sint veraea ez altera falsael sive in substantia sive in qualitate sive in actione (ob.
Anm. 63). C. 18, p. 195: Non est quadruplex opposilio. . . . . .. Ego omnem
negationem sentio esse privationem quandam
72) C. 19, p. 197: Enuntialionem vocant modalem, ubi aliquis sex modorum
nuncupatur. (p. 198) Sentio, nihil esse enuntiationem modalemy tantundemque
momentilv quantum illa serc habentj habere cetera (d. h. fusilc, difficile, ulile, deco
rum u. s. w.), sed necessitatem et possibilitatem in conclusione esse sicut veritatem
in omnibus partibus argumentationis.
73) C. 20, p. 204: ouid sint argumentay unde conficiuntur argumentationem co
gnoscamus. De qua re cum nihil ego novi excogitare possim, ero nimirum praeceptis
auintiliani contentus (d. h. es folgen p. 205—244 nun die ciceronianischeu
Topen). r
166 XXI. Laurentius Valla.
Untersatze spreche, da ganz einfach Prämisse eben Prämisse sei 74). In
der ersten Figur, bei welcher er auch eine Bemerkung über die übliche
Terminologie macht“), will er verschiedene Erweiterungen, da nicht
bloss das Zeichen der Allgemeinheit auch zum Prädicate gehören könne,
sondern auch aus zwei particularen Prämissen ein Schlusssatz gewonnen
werde (wofür er freilich als Beispiel unglücklicher Weise singuläre Ur
theile anführt, s. Anm. 67), und ausserdem auch das Theilverhältniss,
d. h. das Zeichen „totus“ zu‘ berücksichtigen sei“). Die theophrastischen
Schlussweisen der ersten Figur verwirft er“); bei der zweiten Figur
aber lässt er sich zu dem einfältigen Ausspruche hinreissen, dass eben
sogut, als man dieselbe auf die erste zurückzuführen pflege, ja auch die
erste auf die zweite reducirt werden könne“). Darum hat auch der
von ihm bei der dritten Figur vorgebrachte Vorwurf der Unnatürlichkeit
bei Weitem nicht denselben Werth wie Kant’s bekannte Aeusserungen
über die „falsche Spitzfindigkeit der syllogistischen Figul‘en“79). Auch
die modalen Formen des Syllogismus werden erklärlicher Weise (vgl.
74) III, 1, p. 248: In Aristotelis definitione syllogismi non fit mentio partium
syllo ismi. Ego dizissem: syllogismus est necessariae probationis sive neces
sarii argumenti per tres partes elorulio, quae sunt propositioj assumptio, conclusio.
(C. 2, p. 249) Primae duae eo modo sunt1 quo in facienda pane farina et
aqua,‘ manus conclusio est. quae duas superiores commiscet et in unum redi
gil,‘ .. nisi malamus dieerc, duas priores esse tanquam parentesl tertiam esse il
lorum prolem. (p. 250) Quid causae est, cur non possumus sic facere syllo
gismum „Soeratcs est homo, omnis autem homo est animal, ergo Socrates est animalrr
quasi quibusdam gradibus ascendenles. Annon in saltando quosdam chorcas in
dextrum, quasdam in sinistrum agimus? u. s. f.‚ d. h. er bringt eine Menge Bei
spiele, dass Rechts und Links vertauscht werden können.
75) C. 2, p. 253: Prima syllogismi forma, quam recentiores in ponendis nomi
nibus deleolali „Barbara“ vonant, sicut et Graeci post Aristotelem suis nominibus oo
caverunt, constat e duabus enuntiationibus etc. etc. Es scheint somit auch Valla durch
seine griechischen Freunde Etwas von einer „byzantinischen“ Logik gehört zu
haben, welche derlei Kunstausdrücke enthielt, ohne aus Petrus Hispanus übersetzt
zu sein. Vgl. vor. Abschn., Anm. 1.
76) C. 4, p. 255: Signum universali applicatur praedicato pari ratione,
ut „Tu amas omnes tuos civesl hi autem sunt cives tuil ergo tu amas hos
omnes“ u. s. w. C. 5, p. 256: Nulli sunt usquequaque parliculares; hoc enim ne
gatur fieri posse. Sed cur riegatur? „Sempronius unicus huius defuncti filius ab
hoc institutus est haeresg ego autem sum Sempronius unicus huius defuncti filias;
ergo sum ab hoc haeres institutusu u. s. f. C. 6, p. 257: Similis ratio in toto et
parteq quae in genere et specieg exemplar „Tota Italia est in Europa, tota campania
est in Italic, ergo tota campania est in Europa“ u. s. f.
77) C. 7, p. 258: Haec, quae ego addidi, veriora suntvatque utiliora multo,
quam hi quinque modi, quos Theophraslus atque Eudemus addendos putaverunL .
Non possum me hoc loco oontiriere, quin in hos sophistas ezolamemz . . . . .. Cur non
potius convludebatis, ubi nec opus erat conversione .et Ouid slallius, quam ob conversionem velle a via aberrare?plus veritatis ineral?
78) C. 8, p. 261: ln secunda figura ex solis particularibus etiam posse fieri
puto, ut docent, quoe superius posuil exempla Et nescioa cur velint hanc figuram
reduei ad primam, quasi non possit et illa in hanc reduci.
79) C. 9, p. 264: Tertia, quae ab istis oonstituitur figura, nihil in se habet sa
nilatis, sed tota plane insana est, ut pudeat me vicem eorum, qui vel invenerunt eam
vel probandum putaveruntg et quo sit turpius, sexquiparlilam faciunt, cum aliae sint
quadripartitae. Annon intelligitisy in omnibus esse naturam ducem? .. (p. 266)
Ista remedia sunt atque medicinae aegrotorum sgllogismorum; sed quo mihi syllogis
mos aegrolos?
xx1. Laureutius Valla. Rudolph Agricola. 167
Anm. 72) von vorneherein abgewiesen 80); dafür aber erscheint eine Spur
der sog. exponiblen Schlüsse, insoferne die syllogistische Tragweite z. B.
des exponiblen Wortes „solus“ erwogen wird 81). Die Erwähnung des
Sorites geschieht in rhetorischem Interesse 82), und durchaus dem gleichen
Motive dient, was über das Dilcmma 83), über Exemplum m über Induc
tionsf’) und über Enthymema gesagt wird 86).
ln noch entschiedenerer Weise bietet Rudolph Agricola (gest.
i. J. 1485), dessen drei Bücher De inventione dialectica S7) auch in
einem kürzeren Auszuge benützt wurden 88), lediglich eine ciceronisch
quintilianische Topik dar. Auch er klagt über die Nachtheile des sophi
stischen Betriebes eines unverstandenen Unterrichts-Materiales 89), durch
dessen Wort-Geklapper, wie er anderwärts sagt, jeder bessere Genius der
Jugend von vorneherein erstickt werde 90); ja er greift einen Punkt auf,
welchem wir hier zum ersten Male begegnen, indem er der bis dahin
allmächtigen lateinischen Schulsprache auch für wissenschaftliche Thätigkeit
die Muttersprache gegenübersteht, in welcher man wenigstens Alles vor
80) C. 10, p. 268: De hypothetico syllogismo an persolverit Boethius,
quod promiserit, ipse viderit Ego eerte eius formatis argumentari non ausimy quippe
quas neminem video usurpassel nec tam longa praeceptione res indiget, ut ille fecitj
licet pluribus modis quam ab eo collec/is hypotheticus fiat sleogismus, per „si“, per
„quando“, per _.,u'I1i“‚ per „cum“, per relative, per comparativa et alia huiusmodi.
. . . . . .. (p. 269) Nrseio, cur lioethius dixerit, de calegorieo fieri posse hypotheticuml
sed non e converso.
81) C. 11, p. 272: Ouorundam natura vocabulorum facit, ut duplici ac multi
plici assumplione et conclusione utamur, ut . . . . .. „Soli pygmaei ex hominibus non
erubescunty hi non sunt pygmaei, ergo erubeseant; hi erubescuntl ergo non sunt pyg
maei; hi mm erubeseunt, ergo sunt pygmaei“.
82) C. 12, p. 273: Coacervatio sgllogismorum est, quem Graeci awgöv vocanty
cum alius ab alio deinceps excipitun ln huiusmodi materia spectandum est alia
quando attentiusl quid sequatur, quid repugnet
83) C. 13, p. 279. De dilemmate et antistrephonte. S. Abschn. Vl, Anm.
216 ff.
84) C. 15, p. 302.
85) C. 16, p. 312. S. Abschn. VIll, Anm. 54.
86) C. 17, p. 320. S. ebend. Anm. 61.
87) Rodolplii Agricolae Phrisii de inventione dialectiea libri omnes scholiis
illustrati ioannis Phrissemiij Alardi Aemslelredami, Reinardi Hadamarii, quorum scho
lia . . . . . .. congessit loannes Noviomagus. Coloniae 1570. 8.
88) Epilome ’commentariorum dialecticae inventionis Radolplzi Agrirolae per Barto
lomeum Latomum. Colouiae 1532. S.
sep De im). dial. ll, 1, p. 212: Inextrieabilis aliqua cruitur disputatioq quae
tempus extrahat et inani strepitu audientium feriat aures,‘ doeent, quemadmodum
pueri solent, in aenigmate praponere, quae ne tum quidem, quum doeuerint, vel ip
simet, qui doeent, vel illi, qui didicerintl scianL p. 213: lstam miseram et
cavillosam loquendi sollicitudinem certum est non modo reliquis artibus discendis non
prodessea sed etiam obesse plurimum
90) Epist. ad lac. Barbir. (geschrieben i. J. 1484, gedruckt in den verschie
denen Ausgabeu des „Libellus de formando studio, Rod. Agrieola, Erasm. Roterodamus, Phil. Melancltthon“, z. B.cuCioulsonaiuateore1s532s.unt8.), p.
4: civile ius alias, alius pontz'fieum sanclionesy alius medicinae artem discendam su
mit; plerique etiam loquaces has et inani strepitu crepitantesj quas vulgo artes iam
vocamus1 sibi vindicant et perplezis disputatianum ambagibus vel etiam , ut verius
dica'm, aenigmatibus diem teruntg his miseras adulescentium onerant aures,
hace subinde ingerunt inculcantque et in plerisque meliorem ingenii spem atque fru
gem in teneris adhuc annis enccant.
168 XXl. Budolph Agricola.
erst denken solle, ehe man es lateinisch niederschreibe 91). Aber bezüg
lich des logischen Gebietes denkt er ausschliesslich nur an eine Samm
lung topisrher Gesichtspunkte 92), und die Dialektik ist ihm nur eine
Methode der Wahrscheinlichkeit 93), daher er unter den Schriften des
Aristoteles, dessen unentwirrbare Dunkelheit auch er, wie die Uebrigen,
beklagt, lediglich die Topik berücksichtigt, und zwar dieselbe nach des
Boethius Weise mit der ciceronischen verschmelzen will“). In solchem
Sinne gibt er im 1. Buche eine Aufzählung der Topen 95)‚ wobei er ge
legentlich der Definition auf die Begrifl'e genus, species u. dgl. kommt
und sich veranlasst findet, hetrefl's der Universalien die thomistische \Auf
fassung einer similitudo essentialis in Verbindung mit des Scotus Häccei
tät als den richtigen Standpunkt zu bezeichnen 96). Die divisio, welche
natürlich mit der Definition zusammenhängt, behandelt er völlig in cice
ronisch-boethianischer Weise m Zu beachten ist, dass er die specielle
Aufzählung der sog. „mawz'mae“ (sc. propositiones) als überflüssig be
91) Ebend. p. 8: quidquid apud autores leges, utitissimum fuerit, id ipsum
quam maxime propriis et idem significantibus verbis redderc Si quid scribere voles , optimum erit, id ipsum quam plenissivmearnraeccutliosssiemremqounee.patrio
sermone intra animum tuum formareq deinde latinis pure proprieque id significantibus
verbis explicare /
92) Ebend. p. 12: certa quaedam rerum capita habeamas, cuiusmodi sunt vir
tus, vitium vita, mors etc. p. 142 Si quis latius ista et per omnes locos dia
lecticos fuderitl quatenus cuiusque natura capax eorum est, ingens itaque copia et
ad dicendum et ad inueniendum se praebebit. Vgl. folg. Abschn.,winm. 752.
93) De inv. dial. ll, 2, p. 225: V0lumus, dialectices esse, posse de quolibet
dicere probabiliter.
94) Ebend. l, 3, p‚-23: Aristoteles propemodum solus omnium priscee aetatis
philosophorum permansit in manibusy- hunc soluml qui philosophiae destinantura attin
gunty hunc primum pueri discuntl haic ultimum senum studium immoritur. Sed
videtur mihi dolendum esse, sedisse illud animo gravissimi hominisi ut non simpliciter
atque aperte proferret, quaecunque inaenerati ut praeter taboremi quem ipsa rerum
esset habitura obscuritasl alia nobis etiam ex ipso obiiceretur diffieultas, qua necesse
hp.abe2r5e:muSscjrimpseinttedme ilposciiuss ovcetloutliborroasculeirudsiutsepeentsadmiseerttae,mbsiigcuutumomniindaaigisneed paenrgquusitrieures. vi
detur eorum conclusisse materiam p. 29: Boethius non aliud sane videtur
cgisse, quam ut ciceronem et Themistium conferret et singulos utriusque locos alterum
alteri hinc inde coaptaret (s. Abschn. XII, Anm. 168 f.)‚
95) Er selbst nemlich theilt die Topen (C. 4, p. 33 ff.) zunächst in interni
und exterm' ein; die ersteren derselben in substantiales (definitio, genus, species,
proprium totam, pars, eoniugata) und circa substantiam (adiaeentia, actas, subiecta),
die letzteren in cognata fcausa effieiens, causa finatis, e/fceta) und applicita (desti—
nata, lecus, tempqu und accidentia (eermexa, contingentiay pronuntiata, nomen, com
paratal similia) und repugnantia (opposita, di/ferentia). i
96) C. 6, p. 51: De universalibus haec imprimis solent quaeril sintnetaliquid
extra animam, i.‘ e. extra cogitationem figmentumque mentis nostraei deindel si sint,
an distinguuntur a singularibus. p. 52: Nihil videtur aliud esse universale,
quam aliquidl quod in substantia aut in essentia alicuius est. cuius simile potest in
alterius itidem essenlia reperiri, ut sit universale nihil aliud. quam essentialis
quaedam in multis similitudo. .. p. 55: Esse ergo aliquid universale extra ani
mam, otiosi uidetur esse quaerere, caeci negare. p. 57: Videbitur diversum'
quiddam a singularibus id esse oportere ,' neque enim videtur fieri passe, ut duo ali
qua in eodem, quatenus idem est, conveniant et differuntg sed singularia in univer
sali conveniunti .. differunt autem notione vel proprietatel .. .. quaml qui loannis
Scoti sectam taentur, differentiam individualem vocanL
97) c. 7, p. 59 ff.
xxL Budolph Agricola. Georgius Trapezuntius. 169
zeichnet”). Im 2. Buche schliesst er sich ganz an Quintilianus an;
erwähnt mag werden, dass er sich gelegentlich einmal sehr ablehnend
über Raimundus Lullus äussertgg). Das 3. Buch ist nur rhetorischen
Inhaltes 100).
Hingegen das Product einer syncretistischen Richtung ist die Schrift
des Georgius Trapezuntius (gest. i. J. 1486) De re dialectieamljj
indem dieser eifrige Antiplatoniker (s. ob. Anm. 17) die ciceronianisch
rhetorische Auffassung mit der üblichen aristotelischen Schultradition und
sogar mit einem Bruchtheile der Litteratur der „Modernen“ in Einen
Topf goss. Er eignet sich Cicero’s Definition der Dialektik an und gelangt
von derselben mittelst der ratiocinatio zum ersten Gegenstande der Logik,
d. h. zum Urtheile 102), bei welchem er in sehr willkürlicher Weise
enuntiatio und propositio unterscheidet, im Uebrigen aber der üblichen
Tradition folgt 103). Hierauf fällt es ihm ein, Eintheilung und Plan seines
Buches anzugeben 104), und so berichtet er zunächst die gewöhnlichste
(boethianische) Lehre über die quinque voces und die Kategorien lO5);
dann geht er auf den kategorischen Syllogismus über, dessen unvoll
98) C. 29, p. 207: Si quis exacte et penitus cognitam habuerit locorum natu
ram, nihil erunt ei opus maximael quoniam ultro fere in animum incurrunt et aper
tiores suntl quam ut sint discendac (s. vor. Abschn., Anm. 304).
99) II, 1. p. 214: Rationem tractandi locos unus ouintilianus conatus est expli
care et ostendere, quomodo inveniendum sit ez ipsis p. 215: Fuit patrum no
strorum memoria tiaimundus quidam cognomento Lullus, qui artem quandam.
quam ex nomine illius Lulli vocanti extuliti acuti et non segnis ingenii indiciumg
sed quoniam non litteras sciebat. non ullam aliam dignam docti viri nomine perce
perat doctrinam. et hoc ipsum. quod invenerat. quale essetl perspicerel et si forte
perspexiti eloquendo aperire et, ut perspexisse videreturl consequi nequibatg .. .. vo
luntatem quidem laudes ignoscas ingenia
100) III, 18, p. 341: Duae natoe sunt perfectae formae argumentandL quarum
alteram inductionemi alteram vulgo vocant graeco nomine syllogismum, cicero aptey
ut omm'u, et prope ad verbum ratiocinationem dizcil u. s. w., d. h. es folgt nur die
rhetorische Theorie der Argumentation (s. Abschn. VIII. Anm. 53 ff). l
101) Unter verschiedenen Titeln öfters gedruckt; ich citire nach: Georgii Tra—
pezuntii de re dialectica liberi scholiis ioannis Neomagi et liartholomaei Latomi illu
stratus. Lugduni 1559. S.
102) p. 9: bialectica est diligens disserendi ratio (vgl. Abschn. VIII, Anm. 23);
disserere vero nemo poterit diligentiam nisij quae invenerit dicendaque iudicazrerit. ea
sic coniunxeritv ut illis datis, quod intendih necessario consequatur ‚' quam orationem
graeci syllogismum dicuntj latini vero ratiocinationem appellare possunt. Ea propo
sitionibus constatg omnis propositioj si simplex est, duobus (p. 10) Orationum quinque sunt genera (s. Abschn. XII, Anmt.erm1i1n1is). connectitur.
103) p. 20: omnis oratio. qua necesse est aliquid de aliquo vel asserere vet
negarej sit ut vel esse vel non esse significatj consideraturl enuntiatio diciturg sin ut
verum vel falsums propositio appellatur. Hierauf folgen die ganz gewöhnlichen An—
gaben über Qualität nnd Quantität (wobei p. 21: particulari singularem annectimusL
über Entgegensetzung, Aequipollenz und Umkehrung (conversio simplex, per acci
dens und per contrapositionemj der Urtheile. u
104) p. 31: Nunc breviter dabimus operama ea primo exponere, quae graeci
vocesl latini praedicabilia solent appellarev deinde de praedicamentis et de praedica
torio sgllogismo pauca admonebimus. postremo de propositione hypothetica et syllo
gismo et de definitione et divisione disseremus nec omnino ea praecepta contemnemusy
quae eius rei, quam iuniores obligationem vocantiv vim et naturam complectuntur.
105) p. 32 ff. u. p. 40 ff. Sein Commenlar zur Isagoge ist noch—ungedruckt;
s. Fabricius, Bibl. gr. x, p. 726.
170 XXI. georgius Trapezuntius. Angelus Politianus.
kommenere Form das enthymema sei 106); die conditionalen Schlüsse
theilt er allerdings in hypothetische, disjunetive und copulative, hält aber
doch nur die ersteren‘für naturgemäss und erblickt in ihnen die Grund
lage der eonsequentiae, welche. ihm identisch mit dem Enlhymema zu
sein scheinen 107); trotzdem führt er wieder für sämmtliche drei Arten
die eiceronischen Formen an 108). Jedenfalls aber gibt er vor, der Lehre
von den consequentiae dem Gebiete der Topik den entschiedenen Vorzug 1O9),
und so bespricht er auch in der Manier der letzteren die Definition und
die liinlheilunguoja sowie er schliesslich auch die obligatoria in die
Rhetorik hinüberwendet 111). v '
Auch Angelus Politianus (gest. i. J. 1494), welchen wir hier
sicher nicht von seiner vortheilhaftesten Seite kennen lernen 112), gehört
106) p. 64: Praedicatorius syllogismus est. qui propositionibus constat praedi
catoriisy- quia si tribus enuntiationibus absolviturv perfectus est; si vero duabusy im
perfectus est et enthymema Der per/00m3, d. h. der kategorische Syllogismus,
wird in Aufzählung der üblichen neunzehn Schlussweisen unter Benutzung der Ter
minologie des Petrus Hispanus erörtert, von welch letzterer Trapezuntius (p. 65)
sagt: Etsi barbariem quandam resonare videntur (vgl. ob. Anm. 75), apertius tamen
atque brevius omnia tibi subiicient.
107) p. 83: conditionalis propositio est. quae plurium categoricarum iunctione
con/icitur. oratio ea triplex est: quae „si“ rationali particulay quae „vel“ disiunc
liva, quae copulativa „et“ aut partibus consimilibus iungitur. onmis conditionalis
duabus partibus constat. . Hae partes in rationali quidem, quam et proprie con
ditionalem appellantg ordine quodam naturae inter se referunturg in copulativa
et disiunctioa non natural sed eiusa qui dicitv iudicio disponuntim . . . . .. Affirmativa
vera est, si consequentis opposilum antecedenti repugnatg falsa vero, si non repu
gnat. ld praeceptum ad omnesl quas iuniores consequentiasl cicero simplices
conclusiones (s. Abschn. VlIl, Anm. 56), graeci enthymemata appellantp examinandas
plurimum valet Est tamen et alia ratio", qua, verane sit an non rationalisy per
spiciamusy et communis ei cum conclusione simplicil locorum videlicet vis atque
natura.
108) p. 92: Septem sunt modil quorum tres e rationaliy quatuor e disiunctiva
et copulativa oriunturj u. s. w.‚ d. h. es sind (p. 92 —109) jene nemlichen sieben
Schlussweisen, welche wir aus Cicero’s Topik kennen, s. Abschn. VIll, Anm. 60.
109) p. 118: Simplex conclusio est. quae unius propositionis necessaria con
secutione eonfieitur. Huius rei a ianioribus, qui de dialectica scripseruntl multa
dantur praeceptay quorum cognitio et di/ficilis est et parum utilis (d. h. die Lehre
von Consequentiae). Illud longe magis necessarium ad dicendumy locorum vim om
nem rationemque perciperej quod non rhetorem solum constituit ct dialecticum armata
verum et ad ceteras facultates tam ornamentum quam copiam afferre solet. Somit
folgt in Kürze der hauptsächlichste Inhalt der ciceronischen Topik.
110) p. 135: De definitione ac divisione coniunctim pauca dicamusg nam ita se
habenti ut altera alterius egere videatur. Definitionum quatuor sunt generaz sub
stantialev describensl per partitionema per divisionem. S. Abschn. VIII, Anm. 33—39,
u. Abschn. XIl, Anm. 103—108.
11]) p. 160: obligationem iuniores appellanti cum nec lnecessaria nec impossi
bili re proposita de eo sic disputanty ut propositionem custodiantl quum et ob rudi
tatem inscitiamque sordesccre iam fecerunt et ad nihil aptam. Thesis ergo qaaedam,
quam nos in/initionem in rhetoricis nominamus, obligatio estf quam qui defendity
idcirco dicitur obligatqu quod non licet ei quidquam assererel quod contra I'd, quod
posuiti esse videatur. ouam ad rem praecepta etiam quaedam asserunt rhetores mea
sententia utilissima u. s. w. (nur in rhetorischem Zwecke folgen etliche Rath
schläge und Beispiele).
112) ‚errigens s. lac. Mahly‚ Angelus Politianus, ein Culturbild etc.
Lng. 1864.
xxL Angelus Politianus. 171
zu den principlosen Eklektikern. Seine Praeleetio in priora Aristotelis
analytieausj können wir völlig bei Seite lassen, da dieselbe nur eine
schwülstig rhetorische Einleitung zu seinen betreffenden Vorlesungen ist
und jedes logischen oder speculativen Inhaltes entbehrt. In der Prac
lectio de dialectica legt er in einer wenig geniessbaren Weise den Be
griff der platonischen allumfassenden Dialektik zu Grunde, welcher gegen
über er für die verstandesmässige Logik nur den Ausdruck „Schmutz“
anwenden zu dürfen glaubt‘“); ausserdem erzählt er uns dort unter
üblicher italienischer Schmähung gegen die nordischen Barbaren, aus
welchen Autoren er selbst Logik gelernt habqu Die sich hieran an
schliessende „Dialectica“, in welcher er sich demnach doch in die Be
gionen des Schmutzes herniederliess, ist eine in flüssigem Latein ge
schriebene Inhaltsangabe des aristotelischen Organons mit Einschluss des
Porphyrius in üblicher Reihenfolge, wobei er erklärlicher Weise die Topik
am ausführlichsten behandelte 116). Wie entsetzlich seicht aber sein Ver
ständniss in diesen Dingen gewesen sei, ersehen wir aus seiner unter
dem Titel „Partepistemon“ verfassten Encyclopadie, in welcher er für den
die Logik betreffenden Abschnitt Nichts besseres zu thun weiss, als den
Marcianus Capella zu cxcerpirenfl"). Uebrigens ist er (gelegentlich in
einem seiner Briefe) meines Wissens der Erste, welcher das megarisch
stoischc Sophisma, welches zysuddusuog hiess (s. Abschn. II, Anm. 83, u.
Ahschn.VI‚ Anm. 210), auf den Kretenser Epimenides anwandte, Welcher
von den Kretensern gesagt hatte, dass sie lügen 118). -
113) Angeti Politiani opera omnia. Basel 1553. fol. p. 451 11‘.
114) Opp. p. 528: Dialectiea nobis in manibusy non illa quidem, quae ars
una omnium artium maxima dicitur eademque purissima philosophiae pars est, quae
que se supra disciplinas omnes explieat, omnibus vires accommodati omnibus fastigium
imponitg nec ipsa talibus minutis vacatq sicut neque litteris, sed veritate per
specta haec ipsa plane pervidetj sed materiae sordeg reformidans volutare in eis lo
gicam siniti
115) p. 529: Si ex me quaeratis, qui mihi praeceptores in peripateticorum fue
rint scholis1 strues vobis monstrare librarias poteroy ubi Theophrastos, Alexandras,
Themistios. Ammoniosa Simplicioss Philoponos1 aliosque praeterea ez Aristotelis familia
numerabitisv quorum nunc in loeum, si diis placctj Burleus. Hervcus, Orcan, Tisberus,
Antisbz-russ Strodusque succedunt (man sieht, dass es Politianus ebenso gut, wie
Cicero, versteht, vom hlossen Hörensagen zu schwatzen; denn der „Antisberus“
ist nur die andere Namensform des Tisbrrus, d. h. flentisberus). Et quidem ego
adolescens doctoribus quibusdam nec iis quidem obscuris philosophiae dialecticaeque
operam dabam, quorum alii graecorum nostrarumque iuxta ignari litterarum ita om
nem Aristotelis librorum puritatem dira quadam morositatis illuvie foedabanta ut risum
mihi aliquandoy interdum etiam stomachum moverentg pauci rursus, qui graeca tene
banl, quanquam nova quaedam nonnullis inaudita admirabiliaque proferre videbantur,
nihil tamen omnino afferebanty quod non ego aliquanto antea deprehendiSsem in iis
ipsis commentariisj quorum mihi iam tum copia fuit huius benefieio Laurentii Medieis,
cuius totum muneris hoc est. quod sciol quod profileor. p. 530: Ouare ades
auribus atque animis, Florcnliria iuventus‚ ac verae philosophiae primordia non iam
de lutosis barbarorum lacubusl sed de graecorum latinorumque nitidis fontibus hauri
mecmn.
116) Opp. p. 517—528.
117) Opp. p. 462 ff. Der die Dialektik betreffende Abschnitt p. 471 f. w
118) Epist. Lib. VII, Ad Manutium, opp p. 91: Hoc genus (d. h. Cretensium)
ut mendaces notavit Epimenides, qui tarnen et ipse Cretensis, ut mentiri non minus
potueritg ideoque non mendaces illi; sic ergo verus Epii‘nenides; atque ita rursus illi
172 XXI. Georgius Valla.
In gleicher unorganischer Weise klebte Georgius Valla (gest.
i. J. 1499) in seiner Schrift „De expedita ratione argumentandiu H9)
einerseits den Porphyrius nebst den Kategorien und andrerseits die Topik
zu Einem compendium zusammen. Nemlieh nach einer Einleitung, welche
er aus der von ihm verfassten Uebersctzung der Logik des Nicephorus
Blemmides (s. Abschn. XI, Anm. 178) hier wiederholt, beginnt er mit
der Erörterung der voces simplices. zu welchen er zunächst die quinque
voces 120)‚ dann die partes propositionis, deren er nicht drei‘, sondern
nur zwei anerkennt 121), hierauf die Begriffe des Synonymen u. dgl. 122)
und endlich die Kategorien rechnet‘”). Von hier springt er sofort auf
das rhetorische Gebiet der quaestiones über‘n), welche er ebenso wie
die Lehre von den Topen ganz aus Quintilianus entnimmt 125), daher uns
natürlich auch hier nur die rhetorische Lehre vom Syllogismus be
gegnet 126).
k So war vorläufig im 15. Jahrhundert eine nicht logische Behand
lung der Logik in Concurrenz mit dem scholastischen Wuste getreten.
Dass aber jene umfangreiche Stoff-Zufuhr, welche in Wiederbelebung der
klassischen Litteratur dem Mittelalter schliesslich zu Theil wurde, erst
allmälig dem fortgesetzten Betriebe der Scholastik ein Ende bereiten und
dann auch unter Zurücklenkung von der Einseitigkeit des Rhetorismus
die langsam reifende Frucht einer gesunderen Auffassung zur Geltung
bringen konnte, wird der weitere Verlauf von selbst uns zeigen.
mendaces. Vides hunc dialecticorum tpevddyerou Mihi tamen etc. Natürlich kannte
man längst aus Paulus ad Tit. I, 12 die Anspielung auf den Vers „Kqfirc; del
ipsi/anth xaxd 91'191“, yao‘re'gsg dea/atti
119) Gedruckt in obiger (Anm. 101) Ausgabe des Trapezuntius, p. 179 m
120) p. 180 ff. Die quinque voces p. 184.
121) p. 189: Simplices quoque voces sunt subiectum et praedicatum. Ita
prisei, quibus accedimus potiusa quam iunioribusl qui praedicatuml subiectum et co
pulam partes faciunt orationis. S. Abschn. XlX, Anm. 320.
122) p. 191.
123) p. 194 1T.
124) p. 207: consequens videtur, ut ambiguitatum sive quaestionum genera os
tendamus. Ouaeritur, an sit, quid sit, quale sit, eur sit. (Aus ouintiL Instit.
Ill, S; vgl. Abschn. VIII, Anm. 26.)
125) p. 209 m
126) p. 223: Argumentorum genera sunt duos Syllogismas seu epichirema graece,
at latine hoc aggressio, ille ratiocinatiog et cpagogcta graecis dietal a latinis induc
tio. Ex syllogismo fit enthymema, quod commentum aaminamus, sicut ex induetione
exemplum atque similitudo. Syllogismus constat ex propositione, assurnptione, com
plexione u. s. w.
‘XXII. AB SCHNI'I‘T.
REICHE NACHBLÜTHE DEIl SCHOLASTISCHEN LOGIK.
Neben den vereinzelten Regungen der Renaissance, welche der vorige
Abschnitt darzustellen versuchte, war das 15. Jahrhundert durchaus von
einer Nachblüthe der Scholastik occupirt, welche ganz besonders gegen
Ende desselben massenhaft auftrat und sodann noch in das erste Drittel
des 16. Jahrhunderts hinüber ein zähes Leben fortführte. Selbst wenn
man den Blick auf Nichts anderes richten wollte, als auf die Zahl der
Drucke, in welchen seit der allgemeineren Verbreitung der Buchdrucker
kunst die Autoren der älteren Periode der Scholastik und diejenigen,
welchen wir im XX. Abschnitte begegneten, sämmtlich theils in einzelnen
Schriften theils in Collectiv-Ausgaben publicirt wurden, so ergäbe sich
eine genügende Einsicht in den thatsächlichen Fortbestand der Scholastik;
denn es steht von vornehereiu doch fest, dass damals nicht im Interesse
der historischen Forschung Aelteres reproducirt wurde, sondern dass
man eben überall druckte, was im Gebrauche war. Eine annähernde
Schätzung, welche sicher nicht zu weit gegriffen ist, führt dahin, dass
zwischen 1480 und 1520 aus dem Umkreise scholastischer Logik (— also
abgesehen von der Theologie, welche sich um den Petrus Lombardus und
die manigfache Exegese desselben drehte —-) im Durchschnitte jährlich
15 bis 18 Drucke erschienen, wobei natürlich die älteren Scholastiker
und die neueren, welche Gegenstand dieses gegenwärtigen Abschnittes
sein sollen, gemeinschaftlich in Rechnung kommen. Die Geschichte der
Philosophie ist vielfach allzu rasch, z. B. von Gerson, auf die Bel'ormations
Periode übergegangen; ja man hat oft genug die Phrase nachgeschrieben,
dass Gabriel Biel der letzte Scholastiker gewesen sei (auf den „letzten
Scholastiker“ hoffen wir sogar heutzutage noch immer vergeblich —
exempla sunt odiosa Wir werden auf Grundlage eines wahrlich
nicht spärlichen Materiales eine andere und wohl richtigere Geschicht
schreihung unterstützen können. „Philosophie“ im eigentlichen Sinne des
Wortes sind natürlich die Erscheinungen des 15. Jahrhunderts ebenso
wenig als die der älteren Scholastik; aber sie haben mit der letzteren
174 p xxn. Joh. Capreolus.
gemein, dass im Schul-Betriehe irgend welche speculative Fragen behau
delt wurden, und darum soll in geschichtlichem Interesse für beide mit
gleichem Massstabe gemessen werden. Schlimmer aber noch, als eine
allzu karge Behandlung dieser Periode, ist es, wenn man, —— wie die
katholischen Fanatiker der Jetztzeit thun —, sich auf die unwahre Be
hauptung stützt, dass'der occamistische Standpunkt (des Terminismus) in
Folge kirchlicher Machtsprüche alsbald verschwunden sei; wir werden
uns im Gegentheile davon überzeugen, dass am Ende des 15. Jahrhunderts
die ‚Terministen bei Weitem die Majorität für sich hatten, obwohl die jetzt
so genannte kirchliche Wissenschaft, d. h. die Thomisten, es an gehässigster
Denuntiation nicht fehlen liessen. .
Lediglich Nachtreter der bereits vorliegenden verschiedenen Rich
tungen (natürlich mit Ausnahme des Humanismus der Renaissance, wel
chen man kurzweg ignorirte, s. unten Anm. 317) sind alle Autoren,
welche ich nun vorzuführen habe, d. h. es ist vielfach nur ein servum
pecus commentatorumg aber in solchem Nachtreten bauen wenigstens die
Terministen in ihrer Art und Weise fort, indem sie neue Memorial-Worte
und -Verse ersinnen u. dgl., und sogar die Gegner derselben konnten
sich im Ganzen eines Einflusses der „modernen“ Richtung nicht erweh-_
ren 1). Ausserdem gestaltet sich durch den Fanatismus der Thomisten
eine neue, und zwar nur dualistische Parteistellung, welche an Verhält
nisse anknüpft, denen wir schon am Schlusse des vorigen Abschnittes
begegneten; doch waren es am Schlusse dieser Periode nicht die Schlech
teren, welche ungefähr im Sinne Gerson’s die Berechtigung der beiden
Richtungen anerkannten und so zu einem Synkretismus, ja sogar Eklekti
cismus gelangten.
Was die Anordnung des erschreckend reichen ‘Materiales dieser
Periode betrifft, so glaubte ich nach vielfacher Erwägung mich weder an
die blosse chronologische Reihenfolge der Autoren noch auch ausschliess
lich an die Partei-Gruppirung halten zu dürfen; denn bei beiderlei Ver
fahren wäre der Wiederholungen und Verweisungen kein Ende gewesen.
Ich schlage daher ein gemischtes Verfahren ein, welches innerhalb klei
nerer Zeitabschnitte die Parteien zu charakterisireu versucht und den Blick
auf Mischung der Gruppen offen lässt. Wir werden nemlich ‚zunächst ein
Fortleben der bisherigen Richtungen treffen, sodann um d. J. 1472 die
Formulirung des Partei-Unterschiedes finden, worauf eilte einflussreiche
Fortbildung durch terministi‘schen Scotismüs folgen wird, welchem ein
überwiegend conservativer Thomismus gegenübertritt; hernach wird von
ungefähr 1480—1520 die lange Reihe der nun herrschenden Terministen
zur Darstellung kommen, woraufinachholend die gleichzeitigen Scotisten,
Occamisten und Thomisten sich anreihen sollen, so dass zuletzt von Syn:
kretisten und Eklektikern zu sprechen sein wird. ‚
So begegnet uns zunächst Johannes Gapreolus (gest. i. J. 1444),
von den Theologen gern princeps illcomistarum genannt, welcher in
seinen quaestiones in libros Sententiarum 2) bei sämmtlichen einschlä
1) Die jesuitischen Thomisten der Neuzeit gefallen sich darin, dem „glaubigen“
Pnblicum vorzureden, dass die Lehre des „heiligen“ Thomas gegenüber den fluch
würdigen Occamisten in „unbelleckter“ Reinheit sich fortgepflanzt habe.
2) Hrsggbn. v. Malh. Aquarius. Venetiis 1589. fol. 2 Voll. '
xxn. Joh. Capreolus. Nicolaus Dorbcllus. 175
gigen Fragen in theologischem lnteresse (nicht in philosophischem) den
reinen ursprünglichen Thomismus, gegenüber den verschiedenen Ansichten
Anderer, zu vertreten sich bemüht 3).
Hingegen einen scotistischen Standpunkt 'vertrat Nicolaus de
Orbellis oder Dorbellus (gest. i. J. 1455), ein viel gelesener und
häufig'benützter Autor, welcher (abgesehen von seiner Erläuterung des
Sententiarius und der aristotelischen Physik) zu Petrus Hispanus einen
umschreibenden und zugleich im Einzelnen reichlich belehrenden Com
mentar verfasste 4). ln einer längeren Einleitung, welche nach Art der
auf den griechischen 'Commentatoren (Abschn. XI, Anm. 141) beruhenden
Araber und des Albertus Magnus über Ursache, Gegenstand, Zweck u. s. f.
des zu erklärenden Buches spricht, finden wir zum ersten Male zwei
fortan bei den späteren Scholastikern eingebürgerte Memorial-Verse über
die sieben freien Künste 5); ja selbst die bei Petrus hispanus auftretende
Schreibung des Wortes „dyalectica“ veranlasst ihn, ein paar Verse bei
zufügen 6), wobei er ausserdem die beachtenswerthe Notiz gibt, dass unter
Dialektik einerseits die gesammte Logik und andrerseits der auf die Topik
bezügliche Theil derselben verstanden werden könne 7). Auch die ver
schiedenen Bedeutungen des Wortes „subiectum“ fasst er in Verse als
Vorbereitung des allgemeinen Grundsatzes, dass das wesentliche Subject
der Logik der Syllogismus sei 8); und hieran knüpft er sogar eine von
3) Er bekämpft (Prol. Ou. 2, I, p. 15 t‘.) die Ansicht des Anreolns, dass die
Logik eine praktische Disciplin sei (s. Abschn. XlX, Anm. 698), und bezeichnet
hingegen grundsätzlich als Gegenstand derselben die „intenliones, non ut sunt resi
sed ut sunt intentionesu (l, Dist. 23, Vol. l, p. aas A); in der Auffassung der
Universalien polemisirt er gegen Scotus, Durand, Herveus, Paludanus, Occam,
Gregor v. Rimini u. s. f. um die reine Lehre des Thomas zu vertbeidigen (Prol.
Qu. 4, p. 34 f. u. l, Dist. 8, qu. 2, p. 216 ff. u. lll, Dist. 5, qu. 3, Vol. lff, p.
60 fl‘.). Desgleichen schlicsst er sich demselben an in der Frage über das Princip
der [ndividuation (II, Dist. 3) und über unitas formae (l, Dist. 24, qu. 1, p.
359 ff); betreffs der intensio und remissio formarum folgt er dem Aegidius (I, Dist.
17, qu. 2, p. 305 ff; vgl. Abschn. XlX, Anm. 386 f.).
4) Unter verschiedenen Titeln (Logicae brevis ezpositio oder Logica oder Sum
mula philosophiae rationalisj öfters gedruckt, nemlich Parma 1482, Venel. 1489,
1500, 1516, Basel 1498 u. 1503; in den drei Venetianer Ausgaben ist der Text
des Petrus Hispanus mit abgedruckt. — ln der Einleitung sagt Dorbellus: luzla
doctoris subtilis Scoti mentem aliqua logicalia pro iuvenibus super summulas Petri
llispani breviter enodabo.
5) f. 3 v. B: Artes liberales sunt septem et continentur istis versibusz
„Gram“ loqm'lur, „Dia“ vera docctl „tht“ verba colorat.
„Mus“ canita ‚'‚Ar“ nnnieratv „Gc“ ponderat, „Ast“ colit astra.
6) f'. 4 r. B: Dyalectica derivatur a „dya“, quod est duo, et ‚.Iogos“,
quod est sermo. ‚.Dya" potest scribi per y graecum vel per i tatinumg
. unde versus:
Scribe per g graecumyndyacg „duo“ signifirabil;
i Scribc per i nostrum1 sic „de“ tibi signi/icabiL
S. bei Petrus Illspanus, Abschn. XVll, Anm. 146, und hiczu meine Schrift „Michael
Psellus und Petrus Hispanus“ (Lng. 1867) p. 6 f.
7) f. 3 r. B: Dialcclica potest sumi duplicitert uno modo pro parte logicael
quae procedit ez probabilibusi alio modoq prout idem esti quod logicag et sic
sumitur in proposita
8) f. 8 r. B: Subiectum potest capi octo modis: pro obiectol pro famuloi
.. pro illol quod ponitur sub alioy pro illoy cui inhaeret aliquidy pro
176 XXII. Nicolaus Dorbellus. Petrus Mantuanus.
den Späteren häufig benützte Erklärung des Ausdruckes „uetus logiea“,
insoferne dieselbe die entlegeneren Stolftheile des Syllogismus zum Gegen
stande habe 9). Wenn aber hiebei dennoch bei Petrus Hispanus das
Urtheil den Vortritt vor den Kategorien hat, so sucht Dorbellus auch
hiefür eine Erklärung, und fügt zugleich die Bemerkung bei, dass der
7. Traelatus des Hispanus, d. h. die proprietates lerminorum, nicht
einer speciellen Schrift des Aristoteles correspondire, sondern aus
„verschiedenen Büchern“ (l) ausgezogen sei 10). In der Einzeln-Erklärung
zeigt sich überall enger Anschluss an Scotus; so wiederholt er die Schei
dung der scientia realis und sermocinalis“), verwerthet des Scotus
Auffassung der significatio 12)‚ folgt der gleichen Auctorität bei den Uni
versalien“), bespricht bei der Kategorie der Substanz die quiddilas,
haecceitas und formalitas“), und acceptirt vollständig die Lehre des
Scotus betrell's der Umkehrung der Urtheile 15), ebenso bei der Syllogistik
und überhaupt bei jeder Gelegenheit.
Die dritte der seit längerer Zeit bestehenden Hauptrichtungen, nem
‘lich der Standpunkt der Terministen, ist gleichzeitig durch zwei einfluss
reiche Schriftsteller vertreten. Der Eine derselben ist Petrus Man
tuanus, dessen „Logica“ 10)‚ während in ihr kein einziger Autor citirt
wird, gänzlich auf Albert von Sachsen, Marsiliusiund Paulus Venetus
beruht. Das Ganze beginnt sofort mit suppositio, von welcher jedoch,
wie schon bei Marsilius geschehen war (Abschn. XX, Anm. 401), die
materialis und die Simplex, sowie natürlich auch die immobitis ausge
schlossen bleibt uud sonach nur personalis in Frage kommt und in sechs
zehn aus Albert entnommenen Regeln erledigt wirdlfl). Auch werden
illo, quod praecedit copulam, pro subiecto propriae passionis, pro inferior-i
respectu superiorisy pro subiecto artis vel scientiae. Unde versus:
0bieetum, verna, positum sub, eui quid inhaeretq
Quod prius est copulas propriiylogicaliter infra,
Quod simul ars et habeti bis sunt subiecta quaterna.
Ueber Syllogismus als Subject der Logik s. Scotus, Abschn. XIX, Anm. 93.
9) f. 2 r. B (ad. Venet. 1516): Dicuntur autem isti libri logica vetus non, quia
primo fuerit inventay sed quia ea, quae ibi tractanturp sunt materia remota togicaeg
non enim ita principaliter intenduntur a logicav sicut syllogismus, de quo tractatur
in logica nova. Vgl. bei Scotus a‘. a. O. Anm. 95. ‘
10) I'. 3 r. A: Lieet termini sint priores propositionibus. auctor tamen primo
determinat de propositionibus, quia in his sunt minores di/fieultales, quam in prae
dicabitibus et praedieamentis. ln septima parte tractat de suppositionibusy quae
sunt extractae a variis libris logicae; de syllogismo autem demonstrative, de quo
lraclal Aristoteles in libro Posteriorumy non fecit auctor particularem tractatunL
11) f. 3 v. A, s. Abschn. XlX, Anm. 87.
12) f. 5 r. B u. f. 69 r. A (dort polemisch gegen Occam); vgl. ebend. Anm.
129 ti
13) f. 18 m
14) f. 27 f.
15) f. 11 fil, vgl. ebend. Anm. 195 fl‘.
16) Logica magistri Petri tttantuani. Am Schi. Accuratissime emendata per .
magistrum ioannem Mariam Mapellum Vincentlnum. Impressum per Bonctum Locatel
tum [Venetiis] 1492. 4. (nicht paginirt, sowie auch der ältere Druck, Pavia 1483).
17) niulta est suppositio materialisi quia, si aliquo essel, maxime esset in ali
quo illorum complexorum „Homo esl species, omne est signum, A est littera“; sed
in nulla tali est suppositio malerialis, quia nullum istorum est congruum nec est
XXII. Petrus Mantuanus. 177
bei der suppositio relativorum die relativa diversitatis abgewiesen 18)
und ebenso Beschränkungen betreffs der ampliatio vorgenommen 19),
womit eine aus Marsilius entnommene Modilication der appellatio Hand
in Hand geht‘w), so dass überhaupt die Zahl der Regeln sich verringert;
dafür jedoch finden die uns nun längst bekannten Verba scio, cognosco
eine Verwendung“). Hierauf lässt Mantuanus völlig auf Grundlage des
Paulus Venetus (Abschn. XX, Anm. 512 u. 522 fl'.) die Lehre von „Pro
bationes“ folgen, steigert aber die Sache sogleich dadurch, dass er sogar
von einer Exposition des allgemein bejahenden Urtheiles spricht”), um
sodann in ähnlicher Weise die übrigen Expom'bilia mit Auswahl folgen
zu lassen“). Dann geht er unter der Ueberschrift „De veritate propo
sitionisu auf die significatio über, wo er im Wesentlichen sich an Peter
v. Ailly (ebend. Anm. 471) anschliesstz“), welchem er auch in den darauf
folgenden Bemerkungen über negative und privative Urtheile bezüglich
des Grundsatzes einer Einheit des mentalen Urtheiles (ebend. Anm. 468)
fast wörtlich folgt 25‘). Indem er hierauf den kategorischen Syllogismus
proposilio, sicut nec „Huf est syllaba“. Et consequenter sequitur ultra, quod
nulla est suppositio simpler, quia, si aliqua foretl sit e. gr. in tali mentali „Homo
est speciesnj . sed illa non est propositioy quia subiectum non est pars orationis
grammatice. Sola suppositio personalis est suppositio Personalium alia
communiss alia discrelag communium alia confusa tantumy alia confusa et dis
tributival alia delet-minata Die Regeln Albert’s s. Abschn. XX, Anm. 257.
18) Nullum est rclativum diversitatisl quia isti termini „alias, diversusu in la
libus propositionibus „Unus homo currit. et alius disputata non sunt relativi. quia
non refertur littera „alias“ ad istum terminum vulnus homo“.
19) Frustm ponitura participium futuri temporis et praeteriti et etiam nomina
in „bilis“ terminata ampliare subiecta Terminus non ampliatun nisi supponaty
si ampliari possitl- et ideo in talibus nchimaera eritir non anzpliatur littera „chi—
muera“, cum non supponat pro aliquo.
20) De appellatione aliter dicimus sentienlesl quod terminum aliquem appellare
formam est ipsum significare suum formale significalum respectu alicuius verbi prae-l
cedentis vel participiil quod denotaty illum terminum verihcari pro materiali signifi
cato formati coniuncto cum tempore ipsiusmet verbi. S. Abschn. XX, Anm. 405.
21) Verba significantia actum mentisg ut „scie, cognosco etc.“‚ denotant cogni
tionem rerum significatarum a terminis sequentibus ipsa verba per conceptus synony
mos cum illis terminis sequentibus ista verbag
22) Propositio universalis affirmativa habet expaui per copulativaml cuius
prima pars est indefinita vel particularis illius universulisl ct secunda pars est uni
versalis negative, cuius subiectum est synonymum cum termino distributo per signum
universale, praedicatum autem est oppositum contradictorie praedicato eiusdem pro
positionis universalisl v. gr. „Omnc animal curritw exponitur per „Animal currit
et nullum esl animal non currenst etc. etc.
23) In gleichem gesteigerten Formalismus sind die übrigen Expom'bilia be
handelt, nemlich die Exclnsiv—‚ Exceptivn Bednplicativ—Satze, infinilum, totusy ae
ternuml semperl differta Comparative u. Superlative, incipit et desinitl immediate
24) omne ens est quale, quia omne ens est perfectum. Non omne1 quod
est quutey est quale per aliquam qualitatem ab eo distinctamg est enim quaelibet
qualitas qualis, cum ipsa sit intensa vel remissa Signiticare est virtuti cogni
tivae aliquid vel aliqua aliqualiter repraesenlam Nihil potesl aliquod signum
signiflcarc, quod non possit intellectus intelligere ouacunque propositione data
non uliler, quam taliteri qualiter est, illa signi/icaL omne significatum unius
eontradictoriorum est signi/icatum ulterius. impossibile est, quod una propositio
liabeat plura significata principalia.
25) Voces aut scripta non sunt partes orationis nisi eat modis suis significandu
qui aceipiuntur ex modis suis intelligendi. figura composita vel decomposita
Pimma Gesch. IV. 12
178 XXII. Petrus Mantuanus.
folgen lässt, arbeitet er an einer Vermehrung der Schlussweisen, jeden
falls mit grösserer Folgerichtigkeit, als Albert v. Sachsen (s. ebend.
Anm. 294), während allerdings ein leerer Formalismus sich zum Ent
setzen breit macht; er bringt nemlich für die erste Figur die fünfzehn
Schlussweisen vor: Barbara, Barbari, Celarent, Celaront, Darii, Ferio,
lieriosa Baralipton, Celantes, Celantos, llabitisa Fapesmo, Fapesmos,
Frisesomorum, Frisesos'w); ebenso für die zweite Figur die sechszehn:
Cesare, Cesaro, Cesares, Cesaros, Camestres, Camestro, Camestre, Came
stros, Pestinol Festinos, Fisteno, Fistenos, Baroco, Barocos, Boraco,
Boracos‘”), und für die dritte Figur die achtzehn: Darapti, Daraptis,
Felapton, Felaptos, Fampleto, Fampletos, Uisamis, Disami, Datisi,
Datisis, Brocardo, Brocardos, Bracordo, Bracordos, Ferison, Ferisos,
Frimeson, Frimesos 25); aber auch für die vierte Figur gibt er in unge
non continetur in mentalibus, sed solum in vocalibus vel scriptis omnis in
tentio simplex est vera et veram rem signiticaL llle terminus vocalis aut scriptus
infinitus „non ens“, si subordinatur alicui intentionil subordinatur simplici intentionig
sed nulla est intentio sintplez, cai subordinatur. lsta complexa vocalia
aut scripta „Nun ens potest intelligii Non ens est“ non sunt propositiones. Sic
ut sumus locuti de infinitis terminis, ita dicendum et de privativi-si quia illi termini
„vacuus, iniustus“ subordinantur simplicibus terminis eoruml sicut eorum opposita.
26) Prima figura continet quindecim formulas Prima constit-uilur ez tribus
universalibus affirmalivis, . quae potest designari per Barbara. Secunda formula
habet praemissas modo dicto ordinatus concludens particularem affirmativam, . . . . ..
et hanc liarbari solcmus nominare Tertia etc. et illam solemus appellare Ce—
larent. Polest ex praedictis concludi particularis negative, .. . .. quum formulam pos
semus appellare Celaront. Quinte per hanc dictionem ltarii designatur (warum
aber fügt er hier nicht ein variis bei ?) .. .. Sexta .. per Per-ia Septima con
cludit ez eisdem praemissis indirecte et volo istam appellare Ferios. Octava‚
quae Baralipton appellalur, sequitur ex Barbari convertendo Nona formula celantes appellatur. Ex qua sequitur deceiimuos Cceolnacnllouss.ionem Un
dEse:ciqmuaapeterrtdiaictdieocniemma,daqbuiateis dsiicgentautrurF.apesmosl,tuocdoenccilmuadelnidlaopesimnodirecte.. etdidcie sionleeotn.sueto
modo loquendi. Quarta decimo designatur per tres primas syllabas dictionis Fri—
sesomorurn. Ex qua sequitur quinta decimo concludens directe de inconsueto modo lo
quendi (der Name, welchen Petrus hier nicht beifügt, müsste Frisesos lauten).
27) Secunda figura habet sedecim modos. Primus signari solet per Uesare.
Secundus modus haberi potest concludendo particularem et per desaro si
gnatur. Tertius habelur, si concluderem indirectel quem volumus per liesares
signare. quartus sequitur ea Cesares, qui concludit indirecte particularerm quem
per dictionem cesaros assignarltus. Sequeus solet camestres appettari.
Alia est forma sequens ez illa, quam camestro dicemus Et ez utraque illarum se
quitur una alia forma, quia ex prima sequitur Uameslre, et et altera eodem
modo Camestros. ltem alia forma dici solet Festino. Et si indirecte con
cludimus, aliam formam acquirimnsl quam festinos appellamus Potest quandoque
syllogizari ex maiori particulari affirmativa et minori universali negativa concludendo
directe, quem modum Pistcno dicemus. lit si indirecte concluserimusa alium
modum faciemus. quem fistenos appellamus. lietiquus modus Baroco dieitur.
Ex quo inveniri polest alter modus indirecte concludensl quem liarocos
appellamus ltem potest ex maiori particulari negativa et minori universali affirma
tiva directe concludiy quem modum possumus nominare Boraco, Ex isto se
quilur Boraeos indirecte concludens.
28) ln tertia figura prima forma est, quam solemushnominare Da
rapti. Secundus modus nascitur ex primo indirecte concludensy quem bar-aptis
appello. Alias rnodus est, quem Felapton dicunl. Ex quo sequitur alteri
qui Pelaptos esse potest, qui indirecte concludit de inconsuelo modo loquendi
xxu. Petrus Mantunuus. 179
nirter Naivetät, ohne mit einem Worte auf die hierüber bestehenden
Controversen einzugehen, folgende fünfzehn Modi an: Barbara, Barbari,
Clamerent, Clamero, Dirami, Frimeo, Baratipton, Clamentes, claman
los, Frimeos, Drimasis, Fempasmo, Fempasmos, Frensison, Frensisos 29).
Nach diesen 64 (l) Schlussweisen spricht er noch Einiges über den
syllogismus eæpositorius und über einen syllogismus resolutoriusy wobei
er jedoch nur eine nähere Ausführung desjenigen gibt, was Paulus Venetus
(Ahsrhn. XX, Anm. 512) über terminus resolubilis gesagt hatte 30). Nun
erst folgt die Lehre von Aequipollenz und Umkehrung der Urtheile nach
Albert von Sachsen, welcher gleichfalls Beides zur consequentia gerechnet
hatte (ebd. Anm. 286), und hierauf nach gleichem Vorbilde die übrige
Lehre von Consequentiae mit besonderer Betonung der modalen Urtheile
(s. ebd. Anm. 289 f.). Sodann reihen sich noch die Obligationes an,
Et alium modum probanty quem dicemus Famplelo. .. Ea; quo alius sequiturl quem
Pampletos appello de inconsueto modo loquendi indirecte concludens. Sequeus
modus est Disumis. Alias modus fit ea eisdem praemissis indirecte concludens,
. .. qui Disami appellari potest. Sequens forma est Dalist'. Ex qua sequitur Da
li ‚s- indireclc concludens. Alia forma est, quae Brocardo nominatur. Alius
modus est ea eisdem praemissis indirecte concludensj quem Sequens forma est Braco'rdo ez maiori universali af/irmativBarocetardmoisnoraippeplalrot.iculari
negativa concludens directe .. . Modus ere eisdem praemissis indirecte concludens
potest appellari Brarordos. Alius modus est, quem Ferison appellamus.
Sequens forma haberi potesti si est eisdem praemissis concluserimus indirecle, quam
Perisos appello. Alia forma est ex maiori particulari amrmativa et minori univer
sali negativaa quam volo appellare Frimeson, Ex qua possumus aliam vindi
care, si ex eisdem praemissis indirecte concluserimasa quam dico Frimnsos.
29) Figura quarta continet quindecim nwdos. „Omnis homo est animal et
omne animal est substantiang . iste modus Barbara nominatur. Ex quo sc
quitur alter ex eisdem praemissisy quem Barbari noniinamus, indirecte concludens.
Tertius modus est Clamerenl. Ex quo sequitur alter nwdus, quem Clamero ap—
pello. Sequens modus Dirami nominatim Sequens forma est Frimco ex par—
ticulari af/irmativa et universali negativa indirecte concludens. Alia forma estv
quam designabimus per tres primas syllabas dictionis Baralipton. Alias modus
est Clamentes. Ex qno sequitur aliusi qui clementos appellatur. item alius
mSeoqdauesnsesPtaempqeusemmo dvioclituumru.s Primeolstcamppaelliluasre modusSedqiuceitnusr DPreimmapsaissmoapspellelurP.enul
timus modus Frensison appellatum ultimus modus Frensisos appellatur Man
sieht, dass er nicht einmal überall an die nüthige Umstellung der Prämissen denkt,
um auf die erste Figur zurückzukommen.
30) fer-minorum secundum quos probari possunt propositiones, quidam sunt me
diati et quidam immediati Imniedialoram quidam sunt a priori et quidam a
posteriori. immediati a priori sunt termini conmzunissimi transcendentes vel verbum
substantivum vel verbum ampliativuml ea quibus constituitur principium notissi
mum a priori, so. quodlibet ens est vel non est. Terminus vero immediatus a
posteriori est terminus singularis demonstrativusl quo non contingit notiorem habere
. Terminoram mediatorum quidam sunt resolubilesa quidam ezponibilesl de quibus
dictum est (s. Anm. 23), quidam officiabiles. Terminus resolubilis est terminus comi
munis aut discretus non demonstrativusl quo contingit aliquem terminum immediatum
notiorem reperire eandem rem significantem Terminum officiabilem appello ‚ter
ruinam non exponibilem habentem offioium cadendi super complexum per ipsum deter-l
niinaliile, sicut „potesl, contingil, scio, dubitoa promitto“ etc. . Sed isti termini
„possiliile, impwsibile, necessarium contingens, nerum, falsam" non sunt termini of
ficiabiles nec modales
12*
180 XXlI. Petrus Mantuanus. Paulus Pergulensis.
welche vollständig sich an Paulus Venetus anschliessenal), und zuletzt
auf der nemlichen Grundlage die lnsolubilia (s. ebd. Anm. 569 fl'.).
Am Schlusse ist dem Drucke dieser Logiea noch beigefügt „Subtilissimus
tractalus eiusdem de instanti“, welcher die bei Peter v. Ailly (s. ebend.
Anm. 494 u. 497) liegen gelassene Frage über die Theilbarkeit des
Augenblickes betrifft und hiedurch bei den Sophismen über „inciplt et
desinitn sich aufdrängen musste, aber nach ihrem sachlichen Inhalte nicht
der Logik, sondern der mathematischen Naturphilosophie angehört 32).
Ein zweiter Repräsentant der gleichen Richtung war Paulus Per
"gulensis, der Verfasser eines unter verschiedenen Titeln gedruckten
Gompendiums 33), welches -— abgesehen von der Reihenfolge und einigen
Kürzungen — nur die Logik des Paulus Venetus wiederholt. Die eigen
thümliche Art der Verarbeitung des Originales verfolgt den Zweck, das
Studium der Logik zu vereinfachen, angenehmer zu machen und mnemo
nisch zu erleichtern; ja der Verfasser verheisst auf Grund von Erfahrung,
dass die Schüler auf solche Weise in Einem Monate mehr erreichen, als
sonst in der dreifachen Zeit 34). Sein Verfahren besteht darin, dass er
den Inhalt der einzelnen Paragraphen möglichst durch Eintheilung in
tabellarische Uebersicht bringt, und hieran dann gruppenweise in Kürze
die betreffenden Regeln knüpft“). Als neu dürfte aus dem ganzen In
halte des Buches höchstens um der Späteren willen anzuführen sein, dass
die Lehre von der obligatio speciell auf sog. „simz'les proposz'liones“
angewendet wird 36). Am Schlüsse des Compendiums ist noch ein kleiner
Tractatus De sensu diviso et composita beigedruckt, welcher hauptsäch
31) ouaestio1 cerlificatia, petilio, dubitatio, supposilio non sunt species distinctae
a positione. Ouamvis onmis impositio sit positiol tamen aliqua exempla specia
liter ponemus bepositio est obligatiu, qua obligatur respondens ad negandum.
S. Abschn. XX, Anm. 565 ff.
32) Einen Gegner hierin s. unten Anm. 43.
33) compendium periclarurn ad introductionem iuvenum in facultate logicae per
Paulum Pergutensem etc. s. l. s. a. 4. und Lagiea magistri Pauli Pergulensisf
Venetiis 1498. 4 (beide Drucke unpaginirt).
34) ln der Vorrede: Nihil mihi aut quam paucissimum novae inventionis in
rebus ipsis superesse perspexi, nisi iucunda quadam dispositione omnia logicae prae
cepta adco faciliter ante oculos omnium studentium confiyurundo praescriberey ut sen
sus pariter et intellectus firmam quadam imagine facilitatem et memoriam omnibus
per se feranlj qua in re iilud ausus experimento permitterey ut longe amplius per
mensem studenles eruditi hoc ordine valeanl, quam si per triplum aliter insudaverinL
35) ln solcher Weise beginnt er mit den sechs transcendentia (s. Abschn. XX,
Anm. 599), dann folgen die Kategorien und nach diesen die Einthcilung des ler—
minus, wobei an terminus univocus die Universalien nebst significatio und intentio
geknüpft werden; die ganze Lehre vom Urtheile und Syllogismus ist eine Wieder—
holung des Petrus Hispanus; von da an aber hängt Pergulensis fast sclavisch an Pau
lus Venetus, denn nur aus ihm entnimmt er supposilio, suppos. relativorumy amplia
tiol appellatio (s. ebend. Anm. 514 11), hierauf probutiones terminorum nebst
exposilio und syncategoremata (ebend. Anm. 522—537), sowie die Lehre von con
sequentiae (ebd. Anm. 554 ff), obligationes (ebd. Anm. 565 fl'.) und noch in ge
drängter Kürze die insolubilia (ebd. Anm. 569). '
36) Inlelliguntur propositiones esse similes in veritateq falsitate, neeessilate, con
lingenlia, possibilitale, coneedendo, negando, dubilando. Dicunlur propositio-aes
dissimiles, quando est vera et reliqua falsa. una necessaria vel impossibitis et alia
eontinyens vel possibilisy una concedenda et alia neganda vel dubitanda.
xxu. Paulus Pergulensis. Apollinaris Offredus. 181
lich die einschlägigen Sophismen berücksichtigt“). Ausserdem aber
schrieb Pergulensis auch noch „Dubia“ zu den Consequentiae des
Strodus 38), wobei er zunächst verschiedene Ansichten über das Wesen
der consequentia anführt, um sich zuletzt sonderbarer Weise an eine
herausgerissene Stelle des Gilbertus Porretanus anzuklammern, welcher
doch wahrlich nicht an „consequentia“ gedacht hatte 39). Nachdem er
hierauf eine Beschränkung dieser Lehre auf den sensus divisus ent
schieden abgewiesen‘“), führt er zu allen und jeden einzelnen Regeln
des Strodus „Dubia“ nebst deren Lösung vor.
Auch ein Vorläufer jenes Syncretismus, welchen wir am Schlusse
des Abschnittes in mehreren Gestalten trefl'en werden, fällt in diese
gleiche Zeit. Nemlich Apollinaris Offredus zeigt in seinem Com
mentare zur zweiten Analytik“), welcher mit hingebendem Fleisse und
unleugbarer Schärfe der Distinction die einzelnen Stellen erklärt und
hierauf noch in eigenen „Quaestio'nes“ die Hauptpunkte pro und contra
bespricht, neben einem fühlbar hervortretenden Thomismus und einer
beifälligen Benützung des Robert Capito zugleich eine merkwürdige Be
rücksichtigung des rhetorischen Standpunktes der Renaissance, welche im
Anschlusse an den ciceronianisirenden Boethius (Abschn. XII, Anm. 76
am Schl.) das aristotelische Organon nach inventio und iudicium glie
derte“). Und andrerseits beschäftigte er sich mit einem Haupt-Thema
37) Nach seiner Form kann dieser Tractatus sehr wohl von Paulus Pergulensis
herrühren; auch der Inhalt steht nicht im Wege; vgl. bei Venetus a. a. O.
Anm. 540.
38) Gedruckt in der oben, Abschn. XX, Anm. 174, angeführten Ausgabe des
Strodus.
39) In hac materia sunt repertae tres opiniones. Prima est Perabrieh dicentisy
consequentiam esso relationem consequentis ad antecedens (s. ebend. Anm. 206); se
cunda est Strodiet primo Tisberi dicentium, consequentiam esse actum intellectusv
ita quod consequentia est illatio intellectus inferentis consequens ex antecedente (s.
ebd. Anm. 178 u. 348); tertia opinio est communis dieens, quod consequentia nihil
est, sed est aggregatum ez antecedente et consequente et nota illationis (s. ebend.,
Anm. 284, 409, 554). Ouarta vero opinio vull, quod consequentia seu
ipsa illatio sit passiov sicut dicit Gilbertus Porrelanus, quod passio est effectus illa
lioque actionis (s. Abschn. XIV, Anm. 493). Ego salvo meliori iudicio oredo,
quod in motu intentionali1 quo intellectus aliquid infert ex alio, requiruntur
triaz actus intellectus inferentisl secundo respectus acliam's, quo antecedens dieitur
inferre consequensv tertio respectus passionis, quo consequens dicitur infemi EI ho
rum trium dico consequentiam esse respectum de proedicamento passionix, et sic nullo
modo volo conscquentiam esse relatione'm, Sl'd respccfum; et consequenliani esse
nomen verbale signi/icans principaliter oonsecutionem passivam . secundum Gilber
tum Porretanum.
40) Dif/inilionem consequentiae quidam in sensu divisa asserunt esse tenendum
Hanc opinionem onmino puto esse falsam, quia ex ea sequiturl quod nulla con
sequentia mundi sit Ilona, quaniumcunque sit formatis.
41) Appollinaris o/fredi cremonensis absolutissima commentaria una cum quae
stionibus in primum Aristotetis Posterinrum Analyticorum librum (ed. Aal. Honoratus).
cremona 1581. fol. (Ausserdem schrieb er auch einen Commentar zu Arist. De
anima). '
42) p. l B: In logicac librisl qui communiter de instrumenta determinatmg quo discurrere debet intellertus,arsso.nodveasydtilcougnitsumro. et con
sequenter de aliis modis orguendi. . . . . .. In'discursibus rationis quidam sunl, in
quibus est necessitasg . . . . .. alii sunty per quos ut plurimum verum concluditura non
182 XXII. Apollinaris Otfredus. lleiinerich Campen.
der Terministen, nemlich mit der suppositio und auch (in einer physi
kalischen Monographie) mit nincipit et desinit) 43). Betreffs der Definition
der suppositio verhält er sich ziemlich conservativ 44), und entscheidet
auch die Frage über die Zulässigkeit einer suppositio materialis im
Sinne des Peter v. Ailly dahin, dass sie überhaupt nur beim terminus
vocalis oder scriptus vorkommen könne 45); zudem versucht er präcisere
Bestimmungen über die Geltung der suppositio determinata 46), sowie
bezüglich der möglichen Verhinderung der distributio 4'1).
Der nemlichen Zeit aber gehört auch noch eine Fortführung des
schon früher entstandenen Partei-Kampfes an, mit welcher sich zugleich
eine neue unerwartete Spaltung der Einen Richtung verknüpft. Zeuge
hiefür ist Heimerich de Campo oder Campen (gest. i. J. 1460),
welcher sich veranlasst fand, in einer eigenen Schrift“) einerseits den
Gegensatz der moderni und antiqui zu Gunsten der letzteren zu erörtern
und andrerseits eine Menge von Differenzpunkten zwischen Thomas
v. Aquino und Albertus Magnus hervorzuheben 49). In ersterer Beziehung
tarnen necesmrio ; alii vero sunty in quibus est defectus rationis . . . . . .. Pars loaieae,
in qua de primis determinatur. iudicativa dicitur a iudicioy eo quod iudicium
est cum certitudineg vocata est etiam analetira, i. e. resolutoriay eo quod iudicium
certum de effectibus haberi non possit, nisi fiat resolutio in principia sua. Pars vero
logicae, quae secundis processibus deservil, inventiva appellatum eo quod inventio non
sit onmino neque semper certitudini coniunctal et haec habetur in libris Topieo—
rum etc. .
43) Am Schlusse der oben, Anm. 16, erwähnten Logik des Mantuanus v. J.
1492 ist beigedruckt: lllustris philosophi et medici Apollinaris olfredi ciem/mensis
de primo et ultimo instanti defensionem [sie] communis opinionis adversus Petrunt
Mantuanum (vgl. ob. Anm. 32) feliciter incipitg und hernach folgen ohne speciellen
Titel die „Supposiliones“ des Ofl'redus.
44) Non omnis acceptio termini in propositione pro aliquo vel pro aliquibus est
suppositio Suppositio diffinitive est transitus verbi vel participii in terminum
categorematicum in propositione positum pro supposilo formali, ad qnod eatendi de
notatur actus eiusdem verbi vel participii. Ei ideo supponit subiectum huius
.‚chimaera intelligitur“, . . . . .. quia littera „intelligilar“ transit ad chimaerom ima
ginabilcm (vgl. Mantuanus ob. Anm. 19).
45) ouaeriturl utrum dabitis sit suppositio materialis Licet dobilis sit,
non tamen necessaria est ad ezprimendum conceptam mentis necessilalis absolute. . . ..
Nullus terminus mentalis supponere potest materialiter. . . onilibrt terminus vocalis
vel scriptus supponere potest materialiter. .
46) Oquitur, utrum bene dividatur suppositio personalis vel materialis in rom
munem et discretam. Es! haec divisio sa/ficiens. . . . . .. lvotificatio suppositionis
delerminalae distribntive vel confuse per descensum termini non est per essentialias
sed a signo sumpta. . . . . . Licet sit haec divisio per accidentaliav tamen est suf
liciens.
47) Oaaeritnr, utrum terminus sequens vel praccedens alium distribuere possit
vel confundere aut eum impedire a distribulione. Aliquis terminus alium distri
buere potest Aliquis terminus distribuiturl qui tamen non supponit Nallas
terminus alium distribucns eidem remanens immediatus a distributione irapediri potest
per alium praecedentem vel sequentemj . . . irapediri potesly dum non remaneat im
mediatus.
48) Problemata inter albertum magnum et sanctum thomam ad utriusque opi
nionis intelligentiam multum conferenda edita a disertissimo viro liemerico de campo
artium et theologicae rprofessore eximia Am Schl z opera et impensis iohannis lan
rlensis. floloniae 1496, 4. (Das Buch ist nicht paginirt.)
49) Der Anfang lautet: Cum animadaerßrem, modernorum figmenta a doctrina
Aristotelis praesertim in scientia universaliuml quae sunt cardines et principia cuius
xxn. Heimerich Campen. 183
betont er die reale Existenz der Universalien“), und zwar ausserhalb
der Seele“), um gegen die subjectiv begriffliche Auffassung der „mo
derni“, namentlich des Occam, des Buridan und des Marsilius zu Felde
zu ziehen 52) lind zuletzt die Universalien in ihrer Fünfzahl als ein „Be
sultat“ der Einigung des Stoffes und der Form festzuhalten 53). Jedenfalls
wollen wir hiebei beachten, dass ein Feind der Neueren es ist, welcher
den Partei-Gegensatz der antiqui und der moderni lediglich in die Uni
versalienfrage verlegt, während thatsächlich, wie wir schon früher sahen
und uns sogleich anderweitig überzeugen werden, allgemeinere Motive
libet artis et seientiae, multiformiter deviare, et antiquorum coetum quaedam inter se
problemata neutraliter volutarey . . decrevil praedictae controversiae Hie ergo est dicendorum ordoz Primo contra modernes sine argumentis hobaveicarien.cidunt
dubia sive quaesitas An universalia sint; an sint a parte rei extra animam; an sint
separata a singularibus et an etiam sint in singularihus; an sint materia vel forma
vel cmnpositum ex utrisqae; an sint corporalia vel incorporalia; an sint tantum quin
que. His enim lucide perscrutatis et etc doctrina Aristotetis evidentrr discussis prom
ptum erit, videre, quam fructuosa et fidelis est sententia antiquorumy quamque vitupe
rabilis nova adioventio et contraria modernorum. Deinde subiungenlur problenzatay
quibus inter se antiquorum peritiae dividunlurj quae sunt haecs An logica et similiter
aliae scientiae sermotionales sint practicae vel speculativaeg an universale logicum sit
idem eum universali in re et ante rem; an esse singulare et individuum per materiam
sicut per completam individuationis causam designatur; an medium demonstra
tionis potissimoe sit dif/initio subiecti vel passionis Hierauf folgt noch eine erkleck—
liche Anzahl von physikalischen, kosmologischen und psychologischen Controversen,
welche uns hier nicht weiter interessiren.
50) Quod ergo universale sit‚ patel sie: linum existens in multis, quibus dat
esse et nomen et rationem, est. ltem esse divinum constituens speciem et finem
intentionis naturae est, hoc autem est universale. item esse hoc praesupponit
esse in communi
51) Ouod autem universale sit extra animani, sic patetc universalia sunt
de numero eorum, quae sunt; sed quaecunque denominantur sic simpliciter esse, sunt
extra animam. Praeterea universale est res, sed res est aliquid extra animam
52) Ouod universale non sit separalum la singularibusi sicut aiunt Platoniciy
nec onmino abstractum vel communis conceptus et intentio seu notio singulariumi
sicut dicunt modernil ex nunc dicendis lucebit. Sequercturl quod universalia es
sent monslra ad demonstrationem incpta (s. Johannes v. Salesbury, Abschn. XIV,
Anm. 601, und Thomas vaAquino, Abschn. XVll, Anm. 501 ff). Sequeretur,
quod universale esset singulare. Si esset universale dumtazcat quid abstraclum
a singularibus in animal sicut quidam communis conceptus in anima et tennis simi
litudo singnlarium, quemadmodum dicunt moderni, sequeretur falsitas dicti philosophi
primo Posteriorum dieentis, quod scientia est universalium per se inhaerentium et ne
cessariorum (s. Abschn. IV, Anm. 132). veritatis arc/tidoctor fuit et princeps Ari
stotelesi sed sunt Epicurei (hiemit ist wohl besonders der Atomist Nicolaus v. Au
tricuria gemeint, s. Abschn. XX, Anm. 4) litterales et superfiriales sequentes con
demnatam Parisiis occamiram discoliam cum collegis suis, se. Raridano et Marsilio,
qui Oceam Anglicus fuit acmutator paternarum traditionum (wohl eine Anspielung
auf Roger Baco, s. Abschn. XVII, Anm 572 ff.) et non insecutor Aristotelis et alio—
rum antiquorum. . universalia sunt, et non sunt tantum in anima nec extra ani
mam separata a singularibus, ut ante probatum est; ergo sunt in singularibas.
53) Universale non est materia neque forma partis materiae proportionata nec etiam
hoc aliquid compositum ex utrisque, sed est esse et qniddita-s seu forma totius .. ..
resnltans in composita ex unione potentiae et actus seu materiae et formae Ex
praedictis patet, universalia non esse corporalia .. . .. Dumtaxat sunt quinque uni
versalia.
184 XXll. Ileimerich Campen.
zu Grund lagen 54). Was den zweiten Punkt betrifft, so ersehen wir
aus Gampen, dass einige Thomisten sich auf jene Stellen des Thomas
warfen, aus welchen man folgern konnte, dass die Logik eine praktische
Disciplin sei (besonders Aureolus hatte bereits diese Gonsequenz gezogen,
s. Abschn. XIX, Anm. 698), während die Albertisten, welchen Campen
seinerseits folgen will, daran festhielten, dass sie speculativ sei 55). Ferner
hatte sich eine Controverse darüber erhoben, ob die Universalien in re
identisch mit jenen post rem seien, wobei die Albertisten mittelst einer
„identilas analogiae“ Aushilfe verschafften und hierin den Beifall Cam
pen’s fanden 56); desgleichen wurde zwischen Thomisten und Albertisten
über das principium individuationis gestritten, was Campen durch eine
Zurückführung der Ansicht der ersteren auf jene der letzteren beilegen
will57). Endlich auch entstand im Gebiete der Logik eine Differenz
beider Schulen betreffs der potissima demonstratioy wobei jedoch Camperi.
es gerathen findet, beiden Parteien Recht zu geben“). Weiteres über
diese Differenzs. unten Anm. 210 ff.
54) S. Abschn. XX, Anm. 615 f. u. unten Anm. 63 m Auch darf hervorge—
hoben werden, dass Campen sich der Ausdrücke „nominalis, reatis, terminista“
nicht bedient.
55) Restal nune dissolvere problemata inter Albertistas et Thamistas. Vi
delur enim seeundum Albertistes, quod scientiae sermocinates oppositum huius arguitur ex multis secundum viam beati Thsoumntae,speculutiqvuaeo.d istae
scientiae sermocinales sunt ad actum seu opus finaliler inventae (Abschn. XVII,
Anm. 491); dicuntur artes et non proprie scientiaev quia plus habent de modo
praxis, quam speculaticnis (ebend. Anm. 490 f.)‚ et sunt modus generationis
(ebend. Anm. 489 11.); sunt organicae et adminieulares (gerade diess hatte
aber auch Albertus Magnns wiederholt gesagt, s. ebend. Anm. 363). .. .. In quocun—
que genere est docens et utens (unter den Thomisten vertrat diese Unterscheidung
Aegidius, s. Abschn. XIX, Anm. 367). . . Revera istae scientiae sunt essentialiter
et principaliter speculativae. Sicut enim intellectus practicus dirigit manum, ita
speculativus dirigit linguamj . . . . . .. igitur habitusi quo regitur linyua, est specu
lativus. '
56) Idem esl universale ante rem, in re et post rem. In partem negativam
sic procediturz . universale in re est vera natura reis sed universale post rem est
species seu signum intentionale non coincidens cum natura rei (die Quelle dieses
Motives der „Thomisten“ s. Abschn. XVII, Anm. 501). Haee quaestio est am
phibologica non possibilis una responsione categorica terniinaril et ideo dislinguenda
esl; aut enim quaeritur de unitate universalis simpliciter aut de unitate universalis
secundum quod universale est. Manet tamen ibi identitas analogiae et proportio
nis ad unam essentiamg et hoc modo intelligo doctor-eni meum Albertum ma
gnum. Universale seeundum esse vel secundum actum suae univei-salitatis non po
test manere idem, sed salvatar idem secundum essentiam Et hoc vult doctor
magnus Albertus (s. ebend. Anm. 383 ff.).
57) Causa individualionis est materia (s. ebend. Anm. 388). . Aliter autem
dicunt Thomistac, quod in individuo sunt duo, sc. esse indivisum in 'se, et hoc esl
a maleria, et aliudest esse divisum a quolibet alio, quod dicunt oriri a quantitate
(die Quelle hievon s. ebend. Anm. 519 f.; vgl. auch Aegidius, Abschn. XIX,
Anm. 381); sed si bene inspicitur-1 utrumque est a materia substantialiterg et
haec est vera determinatio huius quaestionis secundum mentem Aristotelis et venera
bilis domini Alberti magni
58) Quaerilur, an medium potissimae demonstrationis sit di/fim'lio passionis vel
subiecti (s. b. Albert, Abschn. XVlI, Anm. 475). Videtur enim, quod tale me—
dium non potest esse diffinitio subiecti. In contrarium pro via beati Tllomae
huiusmodi di/fim'tio subiecti est. Meo iudicio ingenium' fidelis inquisitoris potest
xxu. Antiqui und Moderni an den Universitäten. 185
Jedenfalls findet es durch diese Notizen seine Erklärung, wenn in
nächster Zeit (besonders in Köln) Albertistcn und Thomislen trotz aller
grundsätzlicher Verwandtschaft als geschiedene Parteien nebeneinander
auftreten und sich gegenseitig Concurrenz machen. Einen ergötzlichen
Eindruck aber macht es, wenn wir sehen, dass in Studenten-Kreisen
diese beiden Richtungen derartigr charakterisirt wurden, dass Thomas als
der Vertreter des Fastens und Betens und überhaupt der Heiligkeit,
Albert hingegen als der I-leros der Gelehrsamkeit und als Vorbild des
Studiums galt”). Doch dürfen wir derlei Kundgebungen jener Zeit
nicht geringschätzig betrachten, denn sie sind aus dem Universitätsleben
selbst gegriffen.
In diesem Sinne möge hiemit auch betreffs des allgemeineren und
entscheidenden Partei-Gegensatzes, Welcher zwischen antiqui und
moderni bestand, einiges urkundliche Material angeführt werden, wel
ches der Geschichte des Universitäts-Betriebes der Logik angehört
und ebendarum auch die Sachlage überhaupt beleuchtet 60); d. h. es han
delt sich uns hier nicht um die Einzelnheiten der Kämpfe und Intriguen,
insoferne dieselben Gegenstand der Ghroniken der verschiedenen Univer
sitäten als solcher sind, sondern wir müssen versuchen, nach geschicht
lichem Thatbestande das innere Wesen des Partei-Unterschiedes zu er
fassen und somit auch absichtliche oder unabsichtliche Entstellungen des
selben zu durchschauen 6‘).
sine contradictiane utrique parti non irrationabititer inquiescerej nam subiectum
dupliciter capiturg uno modo absolute ut quid perfectum intrinsece per substantiatim
alio modo ut quid perfectum extrinsece per virtutem causarum
59) Manuale schotarium Ueher die verschiedenen Drucke desselben (beson
ders in Köln b. Quentel) s. Fr. larnckcv die deutschen Universitäten im Mittel
alter. l. Lng. 1857. p. 221 ff. ln dem Wiederabdruck, welchen Zarncke ebend.
gibt, lesen wir p. 14: (Das Ganze ist in Dialogform.) Cum. Scio magistrumy qui
Albertum, quem vocitant doctorcm magnum, imitulur; illius sequar doctrinam Bart.
Et quasi minor sit beatus Thomas, reputus? Ca m. Res illa me latety verum nomen
Alberti praestantius est. Bart. certe noni quia sanclitate gaudet beatus Thomas. Cum.
certum estj quia plures fuerunt sancti simplicitatem prae se ferentesy si quidem mea
coniectura est. tantum ez operibusl sc. devotione et ieium'o, abstinentia sanctitatem
obtinuisset dominum vero Atbertum scientiae propter excellentiam meruisse magnitu
dinis nomeng eernisney quod iam praeconium ad philosophiam splendidius sit? Bart.
velim me esse cum sancto Thema. Cum. lnsuda ieiuniis ccterisque praeceptis
ad beatam vitam ducentibusy et eris comes eius vitae sanctitatisque ex studio artium hoc non pcreipituiu sed ea contemplationc divina Baprutrf.icNeiphsi;l pro
desta verba evomere; mea sententia fort, claram esse doctrinam beati Thomae. Cum.
Neque ego repuqnm quanquam Allicrturn praefera -
60) Was ich hier verbringe, gehört ungefähr der Zeit v. 1450—1480 an; ich
will nemlich die Sache nicht nach dem strengen Faden der Chronologie durch
Einreihung einzelner Autoren zcrstückeln, sondern lieber dasjenige, was die Uni—
versitäts-Praxis hetriflt, zusammenfassen und so der Darstellung der manigfaltigen
Litteratur der verschiedenen Richtungen vorausschicken.
61) Alles, was über diese Angelegenheit auch in neuerer Zeit gesagt wurde,
beruht schliesslich auf den durch die thomistische Tradition gefärbten Angaben,
welche sich bei Iuo. Thomasius, De senta nominaliurn ‚ und bei Morhoß Polyhislor,
Il, 1, c. 13 (bereits von l. Brucker citirt) finden; und insoferne eine genauere Un—
tersuchung der Sache überhaupt bisher noch nicht vorgenommen wurde, ist es
völlig entschuldbar, wenn lrrthümer mitunterliefen (wie z. B. sogar bei Fr. Zarnrke
in d. Einleitung der trefflichen Ausgabe des Narrcnschitfes v. Scb. Branl). ln Zu—
186 XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten.
Richten wir hiebei .unseren Blick zuerst auf Paris, so versteht es
sich von selbst, dass dort an der Sorhonne nur die ältere Richtung ge
duldet wurde; hingegen die Universität war den verschiedenen Strömungen
der allmäligen Entwicklung in activer Theilnahme gefolgt und hatte somit
auch die Richtung der Terministen aufgenommen. Aber i. J. 1473 ge
schah es nicht ohne Mitwirkung des damaligen Sorbonuisten Johannes a
Lapide (s. unten Anm. sov ff.), dass in Folge der Intriguen des Jean
Boucard, des Beichtvaters Ludwig’s XI., über die Modernen ein Bann ver
hängt wurde und man die Schriften derselben in der Bibliothek an
Ketten legen liess, wobei uns aus der betreffenden Urkunde, welche die
uns wohlbekannten Namen der beiderseitigen Partei-Vertreter aufführt,
namentlich der Gebrauch der Ausdrücke „reales“ und „nominales“ oder
„nominales terministae“ interessirt, welcher zugleich einen Fingerzeig
auf die thomistisch gesinnten Urheber der Denuntiation enthält 62). lndem
kunft aber wird namentlich Jeder, welcher die Special-Geschirhte irgend einer da—
mals schon bestehenden Universität zu schreiben unternimmt, sich über die ge
schichtliche Sachlage der Logik genauer unterrichten müssen und hierin die Grund—
lage der Forschung über einzelne Universitäts—Lehrer finden (ein Beispiel entge—
gengesetzter Art ist Aschbach’s Gesch. d. Wiener Universität. 1865). Ich meiner—
seits kann unmöglich um dieser Gelegenheit willen alle Archive der damaligen
Universitäten durchforschen, sondern darf mich wohl, da es sich hier um eine
Geschichte der „Logik“. nicht aber um eine Geschichte der philosophischen Fa—
cnltäten handelt, auf das bisher publicirte Material beSchranken. Natürlich aber
würde ich jede specielle Mittheilung, auch wenn sie meinen bis jetzt gewonnenen
Resultaten widerspricht, mit Freude und Dank aufnehmen.
62) Bulaeus, Hist. uniu. Paris. V, p. 708: Cancellarii viros moribus sanaque
doctorum realium inferius nominatorum doctrina eruditos in officiis praaficere et in
stituere tenebuntur. Visum est eis, rursus doctrinam Aristotelis, eius commentatoris
Averrois, Alberti Magni, s. Thomas de Aquino, Aegidii de Boma, Alerandri de Ales,
Scoti, Bonaventurae aliorumque doctorum realium, quae quidem doctrina retroactis
temporibus sana secumque comperta est, tam in facultate artium quam theologiae
more consueto esse legendam, dogmatizandam, discendam et imitandam, ac
eandem ad sacrosanctae dei ecclesiae ac fidei catholicae aedipcationem iuvenumque
studentium eruditionem longe utiliorem esse et accommodatiorem, quam sit quorundam
aliorum doctorum renovalorum doetrina, ut puta Guilelmi Okam, monachi tiisterciensis
de Arimino, Buridani, Pelri de Alliaco, Marsilii, Adam Dorp (s. iiher ihn unten
Anm. 357 fl‘.)‚ Alberli de Saxonia suorumque similiuml quam nonnulti st-udentcs,
quos nominales terminislas vocanty imitari non rerentur. Oaapropler edicimus,
alteram praedictorum nominaliam, tam supradictorum quam aliorum quorum
cunque sibi similiam, in eadem civitate aut alibi quoquoversurn in regno nostro dein
ceps nec palam nec occulte quovis modo nullatenus esse legcndaml docendam et dog
matizandam aut aliquatenus suslinrndam. (p. 709) Mandamus insuper primo
parlamenti nostrae curiae pracsidcnti, eidem specialius camrnittentesj quatenus omnes
et singulos ipsius universitatis libros et apud eiusdem universitatis supposita (die
Studenten heissen bekanntlich sapposita) existenles, ex quibus eadem ipsa nomina
liunr doctrina procerlit, in manu nostra realiter et de facto capiat sen capi faciat
sub eademque facto ea: eis debile inventario custodiaL Aus einem Briefe eines Zeit—
genossen, des Hubert Gagain, theilt Rulaus p. 711 folgende Stelle mit: Nominalium
celebriores libros, quos ex bibliothecis pontificum inlerdicto distrahi nefas erat, ferro et
clavis tanquam compedibus, ne introspectentur, vinctus esse, iussit ren: Ladooicus.
Putares, misello: codices arreplilia quadam phrenesi ct daemonica furore, ne visen
les impetanl, esse Iigalos; sic indomilos leones et lneliuas vinculis cohibenzus ct tar
cere. Realibus, i. e. Scoticis atque Aquinatibus tantum suus est honos et libertas,
quanquam obstrepant semper inter se et rixentur.
XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten. .187
\
uns aber auch die Demonstration der durch jene Massregel betroffenen
Logiker erhalten ist, besitzen wir den schlagendsten Beweis dafür, dass
der Partei-Gegensatz auch jetzt noch (wie früher, s.Abschn. XX am Schl.)
wesentlichst nur im Lehrstoife begründet war, nicht. aber in der Univer
salien-Frage; der Protest nemlich sagt vor Allem ausdrücklich, man habe
Diejenigen nominales genannt („ilh' nominales dicti sunt“, d. h. eben
die Gegenpartei hat diese Bezeichnung erfunden oder gewählt), welche
von den scotistischen Pormalitates keinen Gebrauch machen wollen, hin
gegen aber grundsätzlich alles Gewicht auf die Proprietates terminorum
mit Einschluss der Insolubilz'a, obligationes und consequentiae legen,
während die sog. „reales“ unter Verschmähung der termini überhaupt
sich zu den Dingen (res) wenden wollen; uml erst in abgeleiteter Linie
wird unter den mehreren Folgen eines solchen Partei-Unterschiedes auch
die Auffassung der Universalien erwähnt, bezüglich deren die Terministeu
das Lob strengerer Orthodoxie für sich beanspruchen 63). Uebrigens war
in Paris der Streit bereits i. J. 1481 durch Bücknahme jenes einseitigen
Verfahrens wieder beigelegt 64).
Schon viel früher begegnen wir analogen Verhältnissen in Heidel
berg, wo erklärlieher Weise durch das Auftreten des Marsilius der
est Aus einer Handschrift der Colhert’schen Bibliothek abgedruckt bei Steph.
Beluzi. MiscelL IV. p. 531 f: llli doctores nominales dicti sunt. qui non multipli
cant res principaliter signatas per terminos secundum multiplieationeni terminorumg
reales aulem, qui e ron/ra res multiplicatas esse conlendunt secundum multiplicitatem
terminorumg v. g. nominules dicunt ‚. quod deitas et sapientia sunt una res et eademg
. reales autem dicunL quod sapientia divina dividitur a deitate (d. h. die hier
sog. Realisten sind eben die formalizanles. wie sie Gerson nannte. s. Abschn. XX,
Anm. 595 u. cor fl‘.‚ während die sog. Modernen seit 001mm, wie wir sahen, das
Gebiet der formalitates meistens verschmähen). item nominales dicti sunty qui di
ligentiam et studium adhibuerunt cognoscendi omnes proprietates terminorunh a qui
bus dependet veritas et falsitas orationis et sine quibus non potest fieri perfectum iu
dicium de veritate et falsitate propositionumg quae proprietates sunt suppositiol ap
pellatio. ampliatiol restrictio1 distribulio, exponibilia; cognoscunt praeterea obligatio
nes et insolubilem nuluram, vera fundamenta argumentorum dialeclicorum. et omnes
eorum defectusg quibus rebus instructi de unaquaque argumentatione faciliter co
gnoscuntl an bona ‘sil, an mala (biemit ist die Lehre von den Consequentiae gemeint).
Peates autem haec omnia negligunt et contemnunt dicentes ..nos imus ad res. de ter
minis non curamusn (s. ebend. Anm. 609‘. Die hierauf folgende Vertheidigung des
Nominalismns weist unter Lohpreisung Occam’s einerseits auf die theologischen
Verdienste hin, welche sich Männer wie Peter v. Ailly und Job. Gerson auf dem
Konstauzer Coucilium erwarben. und deutet andrerseits auf die Winkelzüge des könig
lichen Beichtvaters Johannes Boucart und seiner Genossen hin. Gegen Ende des
Promemoria heisst es: In iis, quae nominalitatem et realitatem concentunti pars no
minalium semper est fidei conformior et ab ecclesia frequenter approlmtas pars autem
realium periculosa et in multis ab ecclesia reprobata. ut patet in materia universa
lium (s. ebend. Anm. ms f.), de aeternitate propositionum (d. h. die beständig
wiederkehrende Frage de futuris contingentibusa welcher wir so oft begegneten), et
de multitudine entium sine causa. in iis importinentibns ad nominalitatem et rea
litatem nominales sine comparatione minus erntet, quam aliii et semper pro nno
errore reperta in doctrina nominaliumj si aliqui reperiantun ostenduntur quatuor aut
quinque in doctrina realiumg et ad hoc probandum se offerant nominales.
64) Bnlaeus a. a. 0. p. 739: Le roy m’a charge faire declouer et defermer
tous les livres des nominauac qui ja pieca furent sceellez et clouez par M. dlAvranches
es colleges de la dite universite d Paris, et quo je vous fisse scavoir que chacun y
vestudiast qui voudroit.
188 XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten.
Standpunkt der Modernen festen Boden gewonnen hatte. Dort nemlich
wurde bereits i. J. 1444 und i. J. 1451 versucht, der Universität die
Richtung der Antiqui, d. h. der „reales“, einzuimpfen, und i. J. 1452
fand die wirkliche Aufnahme derselben Statt, jedoch so, dass die beiden
Parteien nicht zur Trennung der Facultät als solcher schritten, sondern
unter Einem Decane verblieben, bis i. J. 1544 die ganze Differenz über
haupt ihre Bedeutung verloren hatte“). Aber gerade an Heidelberg
knüpft sich uns von einer anderweitigen Quelle her abermals die zuver
lässige Kunde, dass der Gegensatz der „via antiqua“ und „m'a m0
derna“ nicht in der Universalien-Frage, sondern im Unterrichte überhaupt
lag; nemlich die Moderni (auch nominales genannt), erscheinen auch hier
als Diejenigen, welche die proprietates terminornm und in ausfiihrlichsfer
Weise die Lehre vom Urtheile sowie die Syllogistik nach all ihren Seiten
nebst lnsolubilia und obligatoria vertreten und darum von ihren Geg
nern als einseitige Sophisten gesehmäht werden und stets den Vorwurf
erfahren, dass sie jene realen Disciplinen (-——- vera scientia —) vernach
lässigen, welche ihre logische Anknüpfung an die Universalien und an
die Kategorien finden“). Zugleich erfahren wir hiebei, dass in Heidel
65) [Cas. Womit, er nemlich war damals der Heidelberger ProgrammatarinsJ
Progranzma memorabilia nonnulla ordinis philosophici lleidelbergensis exhibensl l-lei
delb. 1779, p. 19, wo aus den Facultats—Acten v. 1444 mitgetheilt ist: In eadem
convocatione fuit propositumy an expediret facultatiq si pro eius ineremento et aug
mento admitterct viam antiquorum in hac universitateg et placuit facultati propter
diversa motiva. quod non empediretl et hoc fuit tunc conclusum Ebend. folgt die
Notiz‚ dass i. J. 1451 der nemliche Versuch abermals erfolglos wiederholt wurde,
hingegen i. J. 1452 ‚.realium philosophia in hanc academiam invecta fuil", und
zwar mit einem Turnus beider Parteien in den Vorlesungen und in den Prüfungen,
aber (p. 20) „nr'c ad divisionem eiusdem facultatis eonsentiatk ut una viarum unum,
alia alium habeat decanuml sed potius ad capitis tendat unitatem Der Heidelber—
ger hector Joh. Heinr. Hottinger, welcher in seiner oratio secuturis „Collegium sa
pientiae restitutumu Heidelh. 1656. 4. p. 79 gleichfalls auf diese Dinge zu sprechen
kommt, substituirt die spätere Terminologie: Apostatam eum appellare consueverant
qui a realistis v. gr. in aliorum transisset castra. liinc obvia verborum por
tenta „Novista, Roalisla, Suevistau (letzteres Wort ist sicher synonym mit „Nomi
nalisla“, s. Anm. 67). crebra alioquin mentio in vetustioribus actis sectae novae
et antiquael viae modernorum et antiquorumg haec realistarum et Thomislarum, illa
novistarum et occamistarum dicebaturg appellabantur autem nominalesj quod orcamus
et llucelinus quidam universalia vero esse nomina, non 'I't'S, contra Scotistas de
fenderent.
66) Manuale scholarium bei larncke (s. oh. Anm. 59), p. 12: Bart. Non
solum realistae. verum etiam moderni magnam partem philosophiae consecuti sunt.
Cam. Sed versantur in sophismatibus tantuml veram doctrinam aspernantur. Bart.
agendis veritateml nam eruditissimi viii reperiuntur inter modernes. Nonne audisti,
in quibusdam terris eos possidere integras universitatesy ut Vicnnae, Erfordiae (s. d.
folg. Anm.) utque quondam hic (d. h. in Heidelberg) erat (lam. Scio quidem
et intelligat sed fama eorum parva esl; elaborant solum in Parvis logicalibus et so
phisticis opinionibus Bart. Non recte intelligis. nam clari sunt in enuntiationibus et
syllogismisg non reperias artium studiososy qui syllogismos ceterasque species argu
mentationis facilius noscanty quam moderni. Cam. Et in vera scientia nihil sciunL
Bart. quam mihi facis veram scicnliam? cam Praedicabilia Porphgriiy liathegorias
Aristotelisj in quibus aut parum noseunt aut nihil Bart. Turpe essct‚ tam claros
viros illa non intelligereg animadverte regulas consequentiarunu in quibus usitalissimi
suntg integram observant speciem nonnullam (wohl zu lesen notabilem) argumentatio
xxn. Antiqui und Moderni an den Universitäten. 189
berg nach dem Eindringen der sog. Realisten fortan alle verschiedenen
Richtungen geduldet waren und nebeneinander bestanden, wenn auch die
Modernen bei Weitem den grösseren Zuspruch fanden, während man
(wie wir auch anderwärts wissen) in Wien und in Erfurt mit aus
schliesslicher Einseitigkeit iiberhanpt nur die via moderna zuliess, ja an
letzterer Universität eben hiedurch über alle Streitigkeiten hinwegzu
kommen beabsichtigte 67). /
ln Basel war bereits i. J. 1460 der Vorschlag gemacht worden,
neben den dort wirkenden vier Lehrern der via moderna auch die via
nis et syllogismi et cum universalia praedicamentaque principia sunt argumentationisl
necesse est ut pernoscantg alioquin in tota nihil efficerenl urgumchlulione; sed hoc
interea-ts alium habent docendi modum, quam realistae. Cum. quid tamen uti
litatis in se habet modernorum via? Bart. Non tunlo amore ampteetor doctrinaml ut
realistarumg censeo tamens nullius doctrinam esse spernendam Primurnv quod
perofuturum in via modernarum censeo fore, quod ab ipsis discamus propositianum
oim, in quibus profundi suntj insolubitia obtigatoriaque plane intelligunty conversio
nesque habent in raris propositionibusq de quibus his inferuntl qui non noscunti plu
rima inconvenientiag tunc propositiones hypotheticas vim quandam contectam in se
continentes praeclare norunt ‚in hisque, quid sit modus arguendi. Quid in his
proprietatibus censemusy quae terminos respiciuntv ut suppositioj ampliatiol ac de
prupositionibus ezponibitibusg act novissime multos paratogismos intermiscentj
in quibus magna amoenitas est; sic etiam inter arguendum tarn repente os clauditur
respondentisl etiamsi protervus fuerit. En habes utititatenil quam ingentem reputo.
Cum. Est, ul als; sed mihi iam cordi non esty vitam meam in his sophisticis et ea
villosis conterere argumentis. . . . . .. Ebend. p. 32: Bart. Proprium est omnium no
minaliump ut cavittasis suis veniant urgumenlis; non laudo. Cum. Sed decorum est,
scire solvere, et in hoc dialectieus probatur. Bart. onis autem dies suos in sophis
motibus omnes terminabitf nonne plures sunt altioresque scientiae et facultatesl qui
bus operam impendere necesse est?
67) Ebend. p. 20: Cum. vnde venisP Bart. De Erfordiu. Cum. Arbi
iratus sum, Erfordiue velut portum esse novarum omnium ouorsum iter est
luum? Bart. Heidelberqum versus. Cum. Exporte modum universitatis vestrae
(d. h. Erfurt’s). Bart. Fucium cupide Primum colunt viam modernorumg antiquosl
si qui sunty non admittunt neque ipsis concessum est aut legere aut exercere (dass
von Wien das Gleiche gilt, s. d. vor. Anm. z. Anfang; ausserdem auch enthält
ein Statut der Wiener Facultat bereits v. J. 1428 eine Hinweisnng auf den Um
kreis der modernen Logik, s. Rad. Kick, Gesch. d. kais. Univ. Wien. 1854. Bd.
ll, p. 275). Cum. Quum ab rem? Bart. Propter dissensionesl nam titigia eoncitan
turv e quibus inimicitia oritur nasciturque invidiag ad evitandas vero huiuscemodi
eoncertationes unam viam habere existimanL Cum. Id laudandum non esl, nam si
multiplex esset via, acutiores fierent usitatioresque et ad arguendum promptiores dis
oipuli. Bart. verissimum hoc est. Cum. Sed rogusli, quis sit ritus universitatis no
strae (d. h. Heidelberg’s) tibi enodaran Est longe ulius, ut uudio, quam vcsler;
primum modernos non exeludimusg si quid boni baurire poterimus-1 non recusamusg
tum in quaque via magistri admittunturg salvum est cuiquei resumcrel quod probatio
nibus snis continere volenti- siquidem opud nos sunt atiquil qui Albertum sequunturv
qui Thomum in diligential qui subtilissimi ioannis Seoti vestigia Ebend. p. 44: Cum. ouae via nunc floretP Bart. De omni opinioonbeserrevpaenrtiesetca.rtium
cultoresa at via doctoris sancti est amplior aliis. Cum. Nempe a pluribus uudiaerim,
quandam universitatem plenam fuisse madernorum dogmatibus. Bart. Sic est, et ad
hue seniores magistril maxime de natione Suevorumq moderni sunt (hiemit Ware, da
von Heidelberg die Rede ist, obiges Wort „Suevislu“ erklärt, s. Anm. 65); Sed
scholares non habent inclinationcm ad ipsos. Cum. Quid autem de via dices vel doe
toris magni vel subtilisP Bart. Nihil; nam qui Albertum sequuntun pauci sunta tres
tantum quatuorve magistri Colom'ue promoli, et totidemi qui fortasse Scotum sequung
turg sed parva est eorum audientia.
190 XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten.
antiqua zuzulassen; aber erst i. J. 1464 kamen drei Vertreter der letz
teren an (unter ihnen Johannes a Lapide, vgl. oben bei Anm. 62), wor
über sich ein lang dauernder Streit entspann 58). Die Facultät wünschte
um des Friedens willen die Ausschliesslichkeit Einer l’iichtung, selbst
falls dieselbe die via antiqua sein sollte ü“); der hohe Rath der Stadt
aber entschied anders, und es mussten beide aufgenommen werden, zu
nächst mit alternirenden, bald aber mit zwei gleichzeitigen Decanenm),
bis auf Wunsch beider Seiten i. J. 1492 eine Vereinigung zu Stande
kann“). Einen Reflex des Streites können wir auch in den officiellvor
geschriebenen Lehrbüchern bemerken 72).
Freiburg im Breisgau war seit der Gründung (1456) bis zum
Jahre 1484 ausschliesslich in den Händen der Modernen und wich nur
einem Befehle des Erzherzogs Sigismund, in Folge dessen dann bis un
gefähr 1520 paritätisch beide viae nebeneinander bestanden und auch
die Studirenden in zwei Bursen geschieden waren“). Tübingen hin
gegen war von Anfang an (1477) paritätisch und besass zwei Professoren
von jeder der beiden Parteien, sowie auch zwei getrennte Burscn 74).
Auch Ingolstadt glaubte sofort bei der ersten Einrichtung (1472)
den üblichen Streitigkeiten geradezu durch eine Spaltung der Facultät in
zWei Facultäten mit gesonderten Decanen (bis z. J. 1478) entgehen zu
können“) Bemerkenswerth ist, dass Leipzig und Greil'swald von
68) S. l’Vilfl. Vischer, Gesch. d. Univers. Basel 1860. p. 141 fli
69) Ebend. p. 144: Cousulunt in omni fidelitale domini de universitate pro bono
eiusdeml quod procurare iuraverunty et avisanty quatenus basiliensis civitas in uni
formitate viae contenta sitj quod, si eis moderna minus quidem ptaceatl magis sua
dent antiquam acceptandanil quam ambas simul iungendas.
70) Ebend. p. 146 u. 166 f.
71) (lompectele unionis magistrorum facultatis artium stadii liasiliensis tam
modernae quam antiquae viarum ex utraque parte suscepta et stipulata. Ebend.
. 140. p 72) Nemlich in den Statutvn v. 1477 erscheint neben dem aristotelischen Or—
ganon nur Petrus Hispanus, Trecl. l. u. IV, hingegen nach der Vereinigung lesen
wir „Marsilius aut Petrus Hispanus“ (ebend. p. 179; vgl. Abschn. XX, Anm. 615
am Schl.)
73) Bei Heinr. Schreiber, Gesch. der Alb.-Ludw.-Univers. zu Freiburg i. Br.
(1857), l, p. 60: Cum prac-dictis etiam nuntiis nostrae universitatis Dominus Princeps
quendam Missivam misit, in qua sua Serenitas vults ut universites. viam realistarurn
assumaL Wenn aber dann ebend. bei Aufzählung der Lehrer der beiden Rich
tungen in der Ueberschril't (p. 61) zu „In via Nominalium“ hinzugefügt wird ‚.seu
Seolislerum", so ist diess hoffentlich nur Druckfehler, zumal da p. ez die lleber
schriften der zwei Parteien die Worte enthalten einerseits „In via nleotvriuorum
(Non/inelium, moderne via)“ und andrerseits „In via Scolislarum (Realium); dcnn
dass die Scotisten wirklich zu den antiqui gehörten, wissen wir nun schon langst
(s. Abschn. XX, Anm. sua u. 616).
74) S. It'lüp/‘el, Gesch. u. Bescbr. d. Univ. Tübingen. 1849. p. 7 m
75) Rotmar u. Engere, Annales Ingolsted. Aced. hrsggbn. u. fortgesetzt von
Merlerer, Vol. l, p. 70: yerum cum in eadem facultate et antiquorum et nzoderuorum
via habeatur ideove ex huiusmodi viis inter studentes dilferentiae suborienlur, volu
mus, quod facultas habeat duo consiliay unum de antiquay alterum de via moderne;
itaque ad quodlibet eorum omnes magistri eiusdem viae universitaliquc incarporaiij
et nulli aliis rcripie'nlur. Gelegentlich der Schlichtung dieser nim-remoti und dor
Erneuerung der Einheit des Decanates sagt Botmar (er starb i. J. 1581) ebend. p.
16: Duac tum temporis erant apud lngolstadienses philosophorum .wctee, una rea
xxn. Antiqui und Moderni an den Universitäten. 191
all derartigem Zwiste unberührt geblieben zu sein scheinen; denn wäh
rend wir über die Statuten und die Ereignisse der philosophischen Facultät
dieser beiden Universitäten durch die dankenswertheslen Bemühungen
zweier Gelehrten sehr genau unterrichtet sind“), ersehen wir nur, dass
an beiden die Worte „via antiqua“ oder „m'a modernan überhaupt gar
keine Verwendung fanden. Und wenn auch bei Greifswald einmal im
Jahre 1480 von einer discordia ‘der philosophischen Facultät die Rede
ist, so dürfen wir diese Notiz, da im Uebrigen ein gänzliches Schweigen
über Differenzen des logischen Unterrichtes waltet, sicher nicht auf der
artige Dissidien beziehen 77). Wohl hingegen dürfen wir aus einzelnen
Anhaltspunkten schliessen, dass sowohl dort“) als auch in Leipzig 79)
die beiden Wege nicht paritätisch nebeneinander, sondern gleichsam un
bewusst in ungeschiedener Mischung ihre Vertretung fanden. Das gleiche
scheint in Prag der Fail gewesen zu sein, hier jedoch in Folge der
Beschäftigung mit anderen Controversen 80).
Iium, altem modernorum scu nominalium, ut arbitror; divisi igitur inter se quotidia
m's digladiabantur eontentionibus. ut ia apertum srhisma evaderent etc. Nähere
Nachweise hierüber werden sich in meiner „Geschichte der Ludwig-Maximilians—
Universität zu Ingolstadt—Landshut-München“ finden, ‘deren Veröffentlichung auf die
vierhundertjährige Jubelfeier (1872) beabsichtigt ist. Vgl. auch Sitzungs-Berichte
der Münchner Akademie, Jan. 1863. Uebrigens s. unten Anm. 369 tii u. 750.
76) Für Leipzig durch Fr. Zamcke, die Statutenbiuher der Universität Leipzig
etc. 1861; für Greifswald durch J. G. L. Kosegarten, Gesch. d. wm Greifs
wald. 1857.
77) Bei Kosegarlen, ll, p. ms Notabilis insurreatit discordia in facultate artium
super diligentia et modo doctrinandi, unde rector praecedens petiit ab universi
tale praesidentiam in facultate artium cum certis magistris sibi convenienlibus; ipse
vellet facere factum in facultate et introducere novum modum pro/icuum scholaribus
istius fac‘utlatis in moribus et doclrina; quod ita factum est. Die Sache scheint
allgemeiner-er Art gewesen zu sein.
78) ln den Statuten bei Gründung der Universität 1456 finden wir (ebend. p.
ans f.) behufs des Examens Petrus Hispanns und Aristoteles genannt, sowie i. J.
1474 (ebend p. “223) Pava Iogicalia und Aristoteles; in dem Verzeichnisse aber
der Bibliothek der phil. Facultät v. 1482 (ebd. p. 232 f.) erscheinen nebenein
ander: Aristoteles, Aegidius, Buridanns, Thomas, Marsilins und Dorp..
79) Die verschiedenen Statuten von 1410, nam 1449, 1471 (s. b. Zarncke
a. a. O. p. 311, ann 346, 352, 399, 411) wiederholen stets, dass zum Baccalan
reats-Examen Petrus hispanus und Aristoteles.hingegen zum Magister—Examen die
aristotelisehe Topik und die Logik des Hentisberus erforderlich seien; in dem
Entwurfe v. 1444 (ebd. v. 364) wird auch Buridanus genannt. lm J. 1476 (ebd.
p. 417) ist bei specieller Erörterung des Studiums der Logik nur von Petrus His
panus, bes. von den Parva logiealia, und vom aristotelischen Organen die Rede;
i. J. 1499 (ebd. p. 447 f. u. 473) wird Hentisberus nicht mehr erwähnt, hinge
gen die Rhetorik des Aristoteles bleibt aus früheren Statuten aufgenommen, und
i. J. 1507 (ebd. p. 490) kommen noch die rhetorischen Schritten Cicero’s hinzu.
Sonalch scheint man allerdings in Leipzig kein Uebermass in „moderner“ Logik
getrieben zu haben und allmalig in die Bestrebungen der Humanisten eingetreten
zu sein.
80) S. Ilfonumenla histor-iua universitatis Curolo-Ferdtnandeae Pragensis, 1830;
dort finden wir in den Facnltäts-Statuten und -Acten nirgends die Ausdrücke „an
tiqui—moderni“, wohl aber Petrus hispanus und das Organen (l, p. 48, 56, 76,
83. n. ll, p. 238), sowie andrerseits Buridanus erwähnt (l, p. ez u. 91). ln den
Jahren, in welchen an anderen Universitäten die Spaltung eintrat, begannen in
Prag bereits die utraquistischen Streitigkeiten (ll, p. 133 11.).
192 XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten.
Aus Mainz aber besitzen wir wieder eine wichtige zeitgenössische
Mittheilung über das innere Wesen der einflussreichen Parteispaltung.
Die dortige Facultät nemlich gab förmlich ein officielles compendium der
Logik heraus 81)‚ in welchem die Verfasser sich grundsätzlich über den
Begriff „moderni“ äussern. Dieselben protestiren dabei ausdrücklich gegen
jede extreme Uebertreibung des Standpunktes der Terministen, wornach
bloss die grammatische Geltung der Worte (suppositio malerialis) unter
Beiseitesetzung allen Inhaltes in Betracht käme, und indem sie sich als
Eklektiker bekennen, welche das Gute ebensosehr aus Augustinus und
aus Marsilius, wie aus Aristoteles und aus Boethius aufnehmen wollen,
sprechen sie in klaren und präcisen Worten als principielle Anschauung
der Modernen aus, dass es sich in den sog. sermocinalen Disciplinen,
d. h. Grammatik, Rhetorik, Logik, primär um den bezeichnenden Rede
Ausdruck, hingegen secundär-um die dadurch bezeichneten objectiven
Dinge handle, während die realen Disciplinen, d. h. das Quadrivium, es
primär mit den objectiven Dingen und secundär mit der Wortbezeichnung
zu thun haben, sowie dass in Folge hievon auch die Universalien nur
als Bezeichnungen in Frage kommen 82).
So gewinnen wir nun im Rückblicke auf den Schluss des Abschn. XX.
aus den ausführlicheren Notizen, welche den Partei-Gegensatz betreffen,
81) Modernorum summulae logicales cum notabilibus topicorum ac disputatis
elenchorum librorum ex Aristotele. Boethin, beato Augustino, Marsilio et ab aliis
subtilioribus sententiis. viris doctissimis. fideliler enucleatae ac a magistris collegii
Moguntini regentibus de modernorum doctrina sunt studiosissime innovatae. Am Schl.
Spirae 1489. fol. Näheres über den Inhalt s. unten Anm. 330 ff.
82) ln d. Vorrede: Sed si a nobis quaeras. quos inter philosophantes modernos
appellemusg scire debesy quod modernos artistas dicimus non, quos quidam vam‘, in
vidij mendaces, perversi ac ignari irrisores. Nun itaque eos . . . . . censemus moder
nos. qui semper ac sine differentia in qualibet scientiarum et artium eonversantes aut
sua documenta in scriptis nobisrelinquentes uonnisi de terminis ac de nominibus lo
quuntur et minime (ut stolidissimorum falsissimum indicium cvomam) de ter-minis
nonnisi materialiter. non signihcativey sumptis mentionem faciant dumtazcat (so hatte
allerdings Gerson sich geäussert, s. Abschn. XX, Anm. coi u. 6l1), quoniam pro
fecto talium neque unus neque plures liberalium artium scrutatores in omni ac toto
nostro reperti sunt seculo. Sed revera modernos philosophantes nominamus eos,
qui tanquam ez singulis /loribus apes ez doctissimis probatissimisque scripturarum
ac veritatis scrutatoribus uberioray utiliora melioraquc ceteris rescisis colligunty uti
in praesenti factum est a nobisl cum imitati simus Beethium. ac eximium doctorem Marsilium . . . . .. Aristotelemque inter gentil.e.svAugustsianlntmem in
quibus vere sapiens inventus est nec a veritate fidei declinare. et qui in logicis arti
bus. quae lioethio auctore (s. Abschn. Xll, Anm. 76 u. 82) de sermone tractanti i.
e. in liberalium artium trivio de sermonibus ac sermonum partibus principali-ten de
sermonum vero signi/icatis nonnisi accessorie considerationem facianty sicque asserant
considerandum fore. sed in scientiis ac artibus realibus. ut in quadrivio ac naturali
moralique philosophia nec non et metaphysica e contra de rebus per sermones et ser
monum partes significatis principaliter. de sermonibus nonnisi accessorie mentionem
fieri, non modo non ambiguum imo sic debere fieri bene arbitrantur ac docte praeci
piunt nec aliquam praeter signa ad placitum et naturaliter significativa universa
litatem proprie dictam admittendam arbitrantur-1 hos dicimus vere modernos. Antiqui
vero philosophantess qui inter artistas hoc antiquitatis nomine usurpato gaudere vi
dentur atque volunti qui et quales esse velint. eorum relinquimus arbitrio ets benevo
lentiae Non autem dubitamus, fquin scientiae et artes per additamenta in dies cre
verint et crescanL x
i
xxn. Antiqui und Moderni an den 'Universitäten. ies
folgendes zusammenfassende Resultat: Die den Thatsachen entsprechende
Bezeichnung der zwei xPerteien ist „anliqut'“ und „‘moderni“, welch letz
teres Wort auch durch „terministae“ ersetzt werden kann. Die antiqui
sind diejenigen, welche in Inhalt und Form sich an die thomistischc und
scotistische Litteratur anschlicssen; moderni hingegen sind jene, welche
der an Occam anknüpl'enden Strömung folgen und hiedurch bei einem
übermässigen Betriebe der proprietates terminorum und der damit ver
bundenen Sophismen, liisolubitiaa Obligatorla, Consequentiae sich den
nicht ungerechtfertigten Vorwurf hohler und leerer Sophisterei zuziehen
(der aufmerksame Leser wird sicher aus dem hauptsächlichen Inhalte des
Abschn. XX gleichfalls den Eindruck empfangen haben, dass der grössere
Theil solcher Logik zum Entsetzen leeres Stroh ist). Soll die Partei
stellung durch die Worte „reales“ und „nominales“ bezeichnet werden,
so ist diess nur in jenem Sinne zulässig, in welchem man duch von
scientiae reates und scientiae sermoeinales sprach 53), d. h. die antiqui
beschäftigten sich im Hinblicke auf ihre Vorbilder auch mit den realen
_Disciplinen (Metaphysik, Physik, Ethik) und schätzten daher jene Theilc
der Logik höher, welche eine Brücke zu den realen Wesenheiten dar
‘boten (also Universalien und Kategorien); hingegen die moderni ver
weilten einseitig bei jenen Gruppen der Logik, welche sich auf die Wort
formen der Begriffe und auf die Eigenschaften des Satzbaues beziehen.
Eine abgeleitete Folge dieser beiderseitigen Lieblings-Beschäftigungen war
es, dass die Einen den Spracliausdruck der Universalien und die Anderen
den realen Inhalt derselben bei Seite setzten. Eine Verdrehung aber
dieses 'l‘hatbestandes ist es, welche wir nicht von jeder Pcrfidie frei
sprechen können, wenn die Thomisten (s. bes. Nigri, Anm. 264 fl'., aber
auch einzelne Scotisten, z. B. Anm. 159) die Sache in die lediglich den
Universalien-Streit betreffende Schablone hinüberwendeten, um von einem
theologischen Standpunkte aus die Terministen ebenso verketzern zu
können, wie weiland Anselmus mit Roscellinus verfahren war; perfid ist
es, wenn die Thomisten in ihrem pfäffischcn gegen Occam gerichteten
[lasse ‚nicht sehen und nicht hören wollen, dass die Terministen eben
„für die Logik“ nur den Sprachausdruck (terminus) der Universalien
gelten lassen und somit den ontologisch-metaphysischen Standpunkt wohl
einem anderen Zweige der Philosophie zuschieben, darum aber noch
lange nicht schlechthin verneinen 84). Für eine richtige Auffassung der
Verhältnisse wiegt unter den oben angeführten Zeugnissen wohl jenes
am schwersten, welches dem unmittelbaren Studentenkreise angehört“);
und wir ersehen aus demselben zur Genüge, dass nach der allgemeinen
Anschauung des Publicums die Universalien überhaupt nicht die brennende
Tagesfrage waren, sondern es sich um die Wahl handelte, entweder eine
bloss formale Virtuosität in den logischen Kunststücken jeder Art zu er
werben, oder aber sich die logische Seite der mittelalterlichen Ontologie
83) Vgl. Abschn. XX, Anm. 583'u. eos
84) Es machen auf uns überhaupt die damaligen Thomisten, welche die
gebornen Vorläufer der Jesuiten w'aren, einen unheimlichen und widerlichen
Eindruck. .
85) S. Anm. 66.
PRANTL, Gesch. lV. 13
194 XXII. Antiqui und Moderni an den Universitäten. Bonetus.
anzueignen (einen weiteren Beleg hiefür s. unten Anm. 729). Somit
möchte ich auch für den gegenwärtigen Sprachgebrauch geschichtlicher
Darstellungen vorschlagen, bei den Worten „antiqui—moderm‘“ zu ver
bleiben und die Begriffe „Realismus‘Nominalismus‘ß welche nur durch
den Zelotismus Einer Partei als Stichworte auf den Markt ‚kamen, zu ver
meiden. .
Aus dem Umstande aber, dass die Verschiedenheit der Ansichten
sich primär auf Material und Methode des logischen Unterrichtes, nicht
aber auf einen speculativen Gegensatz bezog, ist es erklärlich, dass die
Partei-Gruppirung sich in einzelnen Fällen verwischt und zuletzt Erschei
nungen eines Eklekticismus zu Tag treten; denn gar mancher Scotist oder
sogar Thomist konnte die Ueberzeugung hegen, dass eine formale Virtuo
sität in Sophismen u. dgl. wenigstens behufs der Disputationen nicht ganz
zu verschmähen sei.
So sind es unter den Antiqui ganz besonders die Scotisten, welche
einer weiteren Fortbildung der Logik nicht widerstreben, und sowie ja
gewisse innere Fäden trotz aller Partei-Verschiedenheit von Scotus zu
Occam hinüberleiteten, so werden wir sogleich eine Reihe von Autoren
finden, welche wir um der Kürze willen als „terministischc.Scotisten“
oder als „scotistischc Terministen“ bezeichnen können.
Zunächst nemlich begegnen wir in jener Zeit, bei‘ welcher wir oben
abbrachen (Anm. 58 f.), noch etlichen Schriftstellern, welche den Sco
tisnius als solchen vertraten. So hat der Franziskaner Nicolaus
Bonetus (Professor in Venedig), von welchem wir, während seine
„Topz'ce“ verloren zu sein scheint“), unter Anderem einen Commentar
zu den Kategorien besitzen“), einen merkwürdigen extremen Realismus
scotistischer Art kundgegeben. Er betrachtet die Substanz als ein be
gränztes und doch zugleich unabhängiges Wesen, insoferne dasselbe von
sich selbst aus jede Abhängigkeit determinirt und seine allmälige Be
schränkung (coutrehz'bilitas) durch die artmachenden Unterschiede bis
hinab zur Häcceität des Individuums findet“). Und indem er dann in
analoger Weise auch Quantität und Qualität als ein „aus“ zu fassen sich
bemüht”) und den nemlichen grundsätzlichen Standpunkt auch bei der
86) Citirt wird diese Schrift bei iohannes Angticus (s. Anm. 97), f. 44
r. B. v
87) Habes Nicholei Ronctti viri perspicacissimi quattuor voluminas llletaphysicam
videlicet, naluralem phylosophiarny praedicamental nec non theologiam naturalem.
Recognita nuper per Laurenlium Vencrium etc. Am Schi. Vunctiis per
Bonetum Locetcltum. 1505. fol.
88) f. 77 r. A: De subiectis immediate contentis sub natura, quae sunt decem
prima genere, perscrutandum est. Substantia est ens timitalum in se indepen
deus et dependenliam cuiuslibct accidentisl quantum est ex se, terminens. lpsa
est prior omni occidente vlriplici primitatel se. originc, (v. B) Termini contra/tibilitatis substantiae sunbripsae difnfaetruerntaiacet dpievri/seicvlatconeet. consti
tutivae. ouaedam sunt meterieles, ut di/ferenliae individuales conti-alierztes ipsam
substantiamj contra/tibilis est namque substantia per haecceilates ad propria individua
in qua immediate descendil. Aliud genus conirahentium sunt di/fereatiae essentiales
et quidditativaeq quae immediate contrahunt substantiam et se habent ad ipsam suo
modo sicut forma ad materiem.
89) f. 78 v. B: Ouentites est ens dependensl quo aliquid est mensurabite vel
mensurens; quantitas per se continetur sub natura et ente. f. 81 v. B: Uuelites est
XXll. Bonetus. Petrus Thomas. 195
Relation 9°), sowie sogar bei allen übrigen Kategorien“) verwertbet,
tlicht er in seinem Commentare eine Menge erläuternder Beispiele aus
der Physik, Psychologie und Metaphysik des Aristoteles und mit ganz
besonderer Vorliebe aus Geometrie und Astronomie ein.
‚ Ein anderer Franziskaner Petrus Thomas, welcher auch „De
conceptu eritisu geschrieben haben muss 92)‚ verfasste eine kleine Mono
graphie vilior/inalitatesuaajl wobei er dieses uns schon längst bekannte
scotistische Thema (s. bes. Abschn. XlX, Anm. 529 ll'.) derartig ver
wendet, dass er an die Unterscheidung der realen und der logischen
Seite der Kategorien die Eintheilnng der distinctio tlnknilpft94), um hier
auf das Wesen der distinctio rationalis. formalis, realis, essontialisp se
totis subiective, se totis obiectioe zu erläutern 95); auf die Kategorien
ens limitatum absolutam a termino, secundum quem qualia dicunturg forma namque
indistiucta et unita subiecto communicat sibi suum e/fertum formatcm, qui non est
aliud quam ipsa forma participatug non enim oriuntur et pullulant effectus formales,
cum non distinguuntur ab ipsa forma, nisi dicasr quod album signi/icet utrumque et
subiectum et formam i
90) f. 82 v. A: ltetatio est ens duplici essentiati rlependentia ssce.d apderfsuencduanmdeunmtudim/feertt aadb atcecrimdienntuimb.usl’aebrsoulnutaims (cso.nbv.enAitntocnuimus alAinidsreadacescp,iednAednbtesincbshujns.s XIX,
Anm. 484). Relatio essentialiter dependet a subiecto dependentia distincta realiter
a se ipsal vel saltem quidditative et formatiter. .. (f. 83 r. A) ouia relatio fun
dumcntalis, ut mobilitas vel risibilitus, cst aliquid positirum extra animamy cum sit
demonstrabilis de eo, cuius est. ergo et relatio realis formatiter erit quid positivum
extra animam . . . . .. (f. 85 r. A) Helalivum aliud est secundum esse, aliud secundum
dici; nec est eadem divisio cum illaa quando dicitur, quod relatio alia realis alia
rationisy quia scientia est rclativum secundum dici et tamen realiter refertur ad
scibite.
91) f. 85 r. B: Actia est cnsl quo producens formaliter aliquid producit in
esse. f. 86 v. A: Passio est ens secundo illatum ab agente et primo ab actione. f.
89 r. A: Situs est ens timitatum, quo formuliter locatum se babet in loco taliter.
(B) Quando cst ens limitatum, quo aliquid formaliter dicitur esse vel fuisse vel fore
in tempore. . . . . . . .. Uln' est ens limitatum, quo locatum formatiter est in loco in
distans seu praesens (v. A) Habitus est ens limitatum, quo formaliter aliquis
dicitur habere aliquid cel haberi ab aliquo.
92) Gleichfalls bei Iohannes Anglicus (Anm. 97) angeführt, f. 58 r. A.
93) Gedruckt bei Nuciarellt' (s. Abschn. XlX, Anm. 497). Venet. 1515 fol.
94) f.‘ 30 v. A: Praedicamentum polest accipi duobus modis; uno modo logicej
prout nominat seu importat secundum intentionemg alio modo metaphysicey prout no
minat primam intentioneml quae substernitur secundae tanquam fundamentum rela
tioni. Eorum, quae distinguuntury quaedam distinguuntur ratione, quaedam vero
ez natura rei. Eorum, quae distinguuntur ex natura reii quaedam distinguun
tur farmaliterj quaedam realiter-y quaedam essentialiter. llistinctoruni essentia
liter quaedam distinguuntur se totis subiectivel quaedam se totis obiective.
95) f. 30 v. B: natione distinguuntur per actum intellectus possibilis collectivumy
sicut dif/initio et di/‘fiuitum logice 1oquendo. bistinguuntur ez natura rei
purtaclcaipsiesq eqtuohroummo.di‚s.t.i.nctFaordmeupleintdcrentdipsrlaiencgiusuentuerx, proqpuraieicsunrqauteioniibtuas tseermhianboernutn,u quod
unum ultimatc abstractum non includit quidditatiae reliquum, sicut patet in divinis.
(f. 31 I‘. A) llla distinguuntur realitera quaecunque ita se habenti quod quodli
bet est formaliter positivurn et unum ab alio ultimate abstractum nullo modo inclu
dit aliud nec de eo potest vere et affirmative pracdicari. (B) llla distinguuntur
essentialiterg quaecunque ita se habenti quod ano existente aliud non existit seu non
oportet existere, ut homo et angelus. llla distinguuntur se totis subiectivel
quaecunque ita se habenti quod realitutes eorum sunt distinctae numero vel individua
w
X.
196 XXII. Petrus Thomas. Job. Anglicus. Ant. Sirectus.
zurücklenkend zeigt er dann noch, dass diese sämmtlichen Arten der
distinctio mit einziger Ausnahme der letztgenannten bei allen Kategorien
ihre Anwendung finden ”6).
Dem gleichen Orden gehörte Johannes Anglicus an, der Ver- ‘
fasser eines Commentares zu des Scotus quaestiones de universalibus 97).
Er war lediglich Scotist 9’3), benützte aber zu seiner casuisti'schen Exegese'
die gesteigerten Mittel der neueren Logik, besonders häufig die Lehre
von den Conseque‘ntiae, und schloss sich hauptsächlich an Antonius Andreas
und Franciscus Mayron an, so dass er in principiellen Fragen Nichts
bemerkenswerthes darbietet. Sowie er aber überhaupt eine grosse und
wahrlich nicht exclusive Belesenheit zeigt, so nennt er uns auch zwei
nicht näher bekannte Autoren, nemlich die Oxforder Dumbleton unds
Alington 99), benützt auch den Sprachgebrauch „antiqui—modernt'“ als
einen völlig recipirten ‘00), und berichtet sogar, dass es neben den Sco
tisten auch specielle Parteigänger gab, welche „Mayronisten“, und solche,
welche „Bonetisten“ hiessenl‘“), -—- ein deutliches Analagon zur'Spal
tung in Albertisten und Thomisten.
In die zunächst folgenden Jahre fällt eine einflussreiche Beschäftigung
mit den scotistischen Formalitates, welche zunächst Anto n ius Sireetus
zwischen 1470 und 1475 zum Gegenstande einer besonderen Darlegung
machten”). Er erhärtet vor Allem den Grundsatz, dass überall, wo
litem ut Petrus et Bernardus. Illa distinguuntur se totis obieelive, quae
non conveniunt in aliqua una realitatc seu ratione quidditatioal ...... .. ut ens et
bonum.
96) f. 31 r. B: omnia pracdicanmnta distinguuntur ex natura rei. (V. A)
omnia praedicamenta distinguuntur fornlalitern (B) omnia praediramenta di
stinguuntur reatiton .. omnia praediramenta distinguuntur essentialitcr. (f.
32 r. A) Omnia praedicamenta distinguuntur se totis subiectiva (B) Praedica
menta non distinguuntur se totis obiectire.
97) Expositieucs fratris loannis Angliei super quaestionibus universalium Scoti.
Gedruckt bei quaestiones Scoti super universalibusa pracdicamentis et perihermeniis.
Venet. 1492. fol. r
98) Der Ort seiner Wirksamkeit war, wie er selet berichtet (f. 61 v. B),
die Universität Bologna.
99) f. 79 r. B: Fuit opinio cuiusdam doctoris anglici vocati Dumbuldon, qui
posuit, quod ignis poterat esse frigidus mancndo sub sua forma substantialiy quem
deridet ct reprobat quidam alius doctor anglicus , qui vocatur Alington, in praedioa- -
mentis suis in capitulo de substantia (der Streit betrifft die intensio et remissio for
mae). Bei Pilheas, De illustr. Auyl. script (vgl. übrigens Abschn. XIV, Anm. 524),
wird p. 414 ein iohannes Dumbletonus und p. 729 ein Robertus Atingtonus
genannt. Ausser diesen beiden nebst Bonetus und Petrus Thomas werden von
Johannes Anglicus citirt: Aegidius, Alexander v. Alessandria, Mayron, Ant. Andreas,
Burleigh, Bonaventura, Hentisberus, Albert v. Sachsen, Petrus Hispanus, Heinrich
Götbals und Paulus Venetus.
100) f. 77 r. B: Non loquitur (d. h. Scotus bezüglich des proprium) secun
dum opinionem propriamf sed aliorums ut Thomac, Aegidii, Henrici (d. h. Göthals)
et aliorum antiquoruma . . . . .. sicut etiam faciunt artistae tempore modernorum
101) f. 66 v. A: lsta mea solutio capietur maxime a Bonetistis et
a Maronistis et Scotistis. /
102) Die zahlreichen Drucke reichen sogar bis in den Anfang des 17. Jahrb.‘:
Formalitates moderniores de mente Scoti, nebst I-Iibernicus s. L‘s. a. 4. und Lyplzick,
1505. fol. Formalilales de mente Scoti, nebst I-libernicns und Brulifer, Venet. 1051 [sio‚
statt 1501]. 4. lnsigne formatitatum opus etc.a nebst Brulifer und Commentar des
XXIL Ant. Sirectus. 197
distinctio formatis stattfindet, zugleich distinctio realis bestebtma), und
nachdem er dann mit siebtlicher Berücksichtigung des Bonetus verschie
dene Eintheilungen des Begrill‘es „ens“ vorgebrachtio‘l), führt er die ver
schiedenen Arten der distinctio unter jedesmaliger Voranstellung der be
trefl'enden identitas an, nemlich: ratione 105), ex natura rei 106), forma
liter 107), realiterws), essentialiter 109), se totis subiective 110), se totis
obiective “1); zuletzt gibt er praktische Massregeln, wie bei jedem Be
Trombeta, Venet. 1514 und 1526. fol. Ebenso, nebst Hibernicus, Viennae 1517. 4.
Lectura absolutissima in formalitates Scoti mit Commenlar des Job. Vallo, Paris.
1585. 8‚ u. Venel. 1588. Ouinque illustrium auctorum formatitatum libelliy nebst
Hibernicus, Brulifer, Trombela u. Laurentius Brixiensis, vina 1588. 8. Expositio
identitatum et distinctionum .. Sirecti . . . . .. auctore Francisco Arretino, Venet.
1606. 4. (ich citire nach der Ausgabe „Quinque libelli“).
103) p. 1: Circa farmalitates doctoris subtilis Scoti quaeriturl utrum illa, quae
distinguuntur formaliterj distinguuntur reatiter. Et arguz'lur, quod sic. Quae
distinguuntur ex natura rei, sunt distincta realiteru .. Sicut se habet res subiecti
ad formalitatem subiectij ita se habet res propriae passionis ad formalitatem propriae
passionis. Si illa, quae distinguuntur formatiterl essent idem realiterj tunc ab
una et eodem sumerentur unitas et pluralitas. ouaeeunque distinguuntur quid
ditativc, distinguuntur realiter et essentialiten ouaecunque distinguuntur numerol
distinguuntur realiter. Nisi illa, quae formaliter distinguuntuu distinguerentur
realiterl tunc formalilas non esset principium sufficiens distingucndi aliqua reatiter.
p. 7: ln opposilum arguitur etc.
104) p. 9: tins dividitur in ens rcale et ens rationisj (p. 12) in substan
tiam et accidensg (p. 13) in ens simpliciter et ens secundum quidy (p. 16)
ens sumitur una modo transcendenterl alio modo transcendcntissimc. i. e. aequivocum
quacunque aequivocationcg . . . . .. (p. 18) dividitur in ens simplex et ens composi
tumg (p. 20) in ens necessarium et ens contingensj (p. 21) in ens inde
pendens et ens dependens (vgl. Anm. 88).
105) p. ess illa sunt idem ratione. quae habent eundem conceptam omnino in
distinctum a parte rei et etiam indistinctum a parte intellectus .. . llla distinguun
tur rationes quae distinguuntur per actum collativum intellectus praecise.
106) p. 33: Illa sunl idem ere natura rei, de quibus duo praedicato opposita
secluso opere collativo intellectus verihcari non possunt. Illa distinguuntur ez
natura rei sive modaliten de quibus seu inter quorum extrema duo contradictoria
secluso opere intellectus veri/icari possunt.
um p. 59: idem forrnaliter includit illud. cui sic est idemy in ratione sua
formoli et per se. Illa distinguuntur formaliterj quae habent alieni et aliam for
matitatemy quarum neutra alteram includit in ratione sua formati et per sc.
108) p. 69: Illa sunt idcm realiterj quae sic se habent. quod unum non potest
esse sine aliov seu unum est impossibile separari ab alio absque (p. 72) Illa sunt distincta realiten quae sic se habent disiunctiveycoqnutoraddiuctniuonme.potest
esse sine alio, vel quod unum est producens et aliud productum, vel quae sunt in
pluribus rebus realiter distinetis.
tom p. 75: Illa sunt idem cssentialiterj quae identi/icantur realiter uni essen
tiae singularissimae illa distinguuntur essentialiter1 quae habent diversas na
turas sive essentias realiter distinctasl vel quae non concurrunt ad rationem intrin
secam et essentialem alicuius
110) p. 77: illa sunt idem se totis subicclive, quae quidditative conveniunt in
aliqua realitatc patentiali et contrahibili per realitates differentiam Illa di
stinguuntur se totis subiectivey quarum realitates non possunt simul esse per mo
dum in/orrnantis vel per modum inforntubilis vel per identitatem realem.
111) p. 79: illa sunt idem obiectivey de quibus potest praedicari aliquod prae
dicatum quidditativcj sive illud sit limitatum sive transcendens sive dicat realitatem
potentialem sive mm. illa distinguuntur se totis obiectivea de quibus non potest
praedicari tale praedicatum quidditativc.
198 XXll. Ant. Sirectus. Brulifer. Tinctor.
‚ß
griffe die verschiedenen distinctiones und identitales nebst deren wech
selseitigen Beziehungen aufgefunden werden können “2).
Gegen letzteren Punkt trat als strenger Kritiker Stephanus Bru
lifer (auch Burlifer genannt) in seinen „Epitomata in formalitates iuæta
doctrinam Scotiu aufua). Indem er nemlich die Reihenfolge bekämpfen
will, in welcher bei Sirectus die verschiedenen ArLen der distinctio sich
bedingen sollen 114), polemisirt er gegen die Stellung der distinctio ex
natura rei und insbesondere der distinctio se totis obieetive und se
totis subiective, um sogar ein Nebeneinanderbestehen der identitas realis
und der distinctio formatis im Sinne des Scotus zu behaupten und zrr
letzt nur zwei Arten der distz'nctio, nemlich nur formatis und realisp
als berechtigt zuzulassen “5). Diese Dichotomie aber wurde hinwiederum,
wie wir sehen werden (Anm. 579), von anderen conservativen Scotisten
geradezu als eine Hinneigung zum Thomismus bezeichnet.
Die Reibe aber der terministischen Scotisten eröffnet Nico
laus Tinctor von Gunzenhausen (in Paris lehrend), dessen Commentar
‘zu Petrus Hispan'us in Tübingen Aufnahme und Benützung fandnß).
112) p. sos Pro complentento huius quaestionis dividendo in duas partes
sic procedamt in prima dabiturlmodus venandi dislincliones et identitatesa in secunda
r dabitur modus inferendi unam distinctionem el identilatem ex elia.
113) Gedruckt in den oben ‘(Anm. 102) angeführten Ausgaben des Sirectus.
Venet. 1501, 1514. 1526 u. 1588 (nach letzterer citire ich).
114) p. 93: Ab aliquibus formulizantibus doctorem sublilerna ut esserunt, se
quentibus ponuntur septem modi distinctionumy quibus e converso correspondent
septem modi identitatum (d. h. es sind eben jene sieben des Sirectns). lia
his inferunlur corolleria; primum est, quod ultima distinctio arguit omnes alias et
penultima arguit omnes alias praeter ultimum et sic ascendendo usque ad primami
non autem e conversog secundum quod identitates non sic se inferunt, sedi
opposita modo se habenti quia prima arguit secundum et secunda tertiam et sic de
scendendot
115) p. 97: Sed ista optm'o, licet sit multum communis et famosa apud multos
Scotistasl videtur tamen conlincre multa falsa, nec sequitur Arguo, quad nulla sit distinctio ex natura rei minor distincdtoicotneorfcomrmsaulbiljiteneLt quod
distinctio ex natura rei non potest stare cum idenlitate for-mali p. 102: Distinctio
una in intellectu est penes diversos modos concipiendi idem abiectum formale, et hoc
sive concipiendo yrammalieel ut „homo“ et' „hominis“, sive logicel ut „homo“ et
‚.‚ltameniles“. p.‘ 106: Sequitur contra aus, quod superius ct inferius distin
guantur formalitcr, similiter totum et partes, dif/initum et diffinitiol etsi solum di
stinguuntur ex natura rai. p. 109: Sequitury quod corpus et anima simul unita
non distinguerentur se totis subiectivej nec etiam homo et albedo sua. p. 110:
Argua, quod distinctio se lotis obiective non inferat omnes alias nec sit maior omni
bus eliis, quie risibile et flebile distinguuntur se lotis obieclive, similiter risibile et
homol et tamen non distinguuntur reatiler. p. 112: Distinctio realis et essen
tialis non inferant distinctionem furmalcm. Idrntitas rationis non infert omnes
alias identitates. p. 113: Praedicamenla sunt idem ratione et tamen non sunt
idcm realiter neque essentialiter aut saltem formolitcr. .. p. 117: Sirut cum iden
titate reali stat distinctio formalis, ita eum identilate formali slat distinctio realis
et essentialis. p. 11Sz Non sunt ponendae necessario nisi duae dislinctiones prae
cedentes omnem actum intellectusj se. distinctio formalis et distinctio realis, quarum
prima est minor et immanifesta, secunda autema quae est realis et maior et
manifesta. est distinctio rerum . . . . . . .. p. 124: Distinctio sc totis subiective aut est
distinctio for-malis aut etiam aliquando realis naturarum seu suppositornrn.
116) Dicte tinctoris super Summulas Pelri hyspani. Auf der Kehrseite des Titel
‘blattes steht: Hoc percelebrc opascutum secundum subtilissimi doctoris iohannis Scoti
XXII. Tinctor. Bricot und georgius Bruxellensis. 199
Während er nur fälschlich als Thomist bezeichnet werden konnte 117), folgt
er nicht nur bezüglich der Frage über den eigentlichen Gegenstand der Logik
völlig dem Scotus‘ls), sondern nimmt auch Mehreres wörtlich aus Dor
hellus auf, verbindet aber zugleich mil Wiederholungen aus Seolus einige
occamistischc Grundsätze und lasst sich sogar auch durch den'Ciceronia
nismus des Boethius leiten‘w). Bei den Exponibilia fügt er nach
Weise der Modernen noch Erweiterungen hinzu, nemlich die Worte „t'ta,
fere, vilisp vicissim, semper, cesso, fit, generatur“120)‚ und die lnsolu
bilia entlehnt er fast wörtlich aus Petrus v. Ailly 121), sowie die Obli
gatoria aus Albert v. Sachsen 122).
Von Einfluss auf die Nachfolgenden waren zwei Autoren, deren
schriftstellerische Thätigkeit sich wechselseitig aufeinander bezieht, nem
lich Thomas Brieot und georgius Bruxellensis. Soweit in
viam compilatum est Ab eximio viro sacrae theologiae baccalario formato Magistro
nicolao tinctoris de guntzenhusen quondam ln alma universitate parisiensi regente ac
scotisanle subtili plurimum Am Schlusse; Finitum est et completum Hoc super Ma
gistro Petro hyspano Tinvtoris commentum per peritos almae universitatis tubingensis
magistros correctum per me Mirhnlzelern gryfl" Civem rütlingensem-. 1486. fol.
117) Eine der vielen Ausgaben der Commentare des Versor zum aristotelischen
Organen (s. Anm. 258) hat den Titel: Elucubmtio commentaria in veterem Aristote
lis artem . . ex non paucis perspicarium virorum Versoris et Tinctoris aliorumque
divi Aquinatis Thomae dictis eon/ormium commentariolis in unum volumen re
dacta (Colon. 15031 fol‚)‚ und ebenso der zweite Theil: Elucidatio doctrinalis in
quatuor libros logicac novae Aristotelis ez variis versoris et Tinctoris cetero
rumque divi Thomru' Aquinatis positionibus conformium .. . . congesta (ebend. 1503).
Wenn aber hiebei Tinctor als Thomist angepriesen wird, so scheint diess nur zu
den damals so häufig üblichen Buchhändler-Praktiken und Beclamen zu gehören,
zumal da wir nirgend anders her eine Kunde haben, dass Tinctor überhaupt sich
mit dem aristotelischen Organen schriftstellerisch beschäftigt habe. Vgl. Anm.
124‘126 u. 463.
118) in der Einleitung: De subiecto attributionis huius scientiae sunt duo
famosae opinionesl quarum prima est beati Thomac dicentis, quod argumentatio est
subiectum (s. Abschn. XVll, Anm. 370 u. 487). .. Alia opinio est doctoris sub
tilis dicentisl quod subiectum est syllogismus (Abschn. XlX, Anm. 93); cuius ratio
est u. s. f.. d. h. Tinctor schliesst sich an Scotus an.
119) Er wiederholt die Memorial-Verse aus der Einleitung des Dorbellus (ob.
Anm. 5—-8) und folgt demselben auch bezüglich der Voranstellung des Urtheiles
(Anm. 10), entnimmt aber aus Occam ‘die Dreitheilnng der Rede in mentalis, voca
lisy scriptay und schliesst‚sich blnwiedernm bezüglich der Universalien und der Häc
ceität des Individuums an Scotus an, wobei er uns zugleich durch den Begriff
einer ‚_‚quidditus contrahensu an Bonetus erinnert (s. Anm. 88); wenn er betreffs
des Syllogismns in Benutzung der Begriffe iudicium und inventio zu Boethius zu
rückgreift, so sahen wir Solches auch bei Apollinaris Offrcdns (Anm. 42).
120) Am Schlusse des Traut. Vlll (d. b. der Exponibilia): Praemissis syncate
goremutibus, de quibus Petrus hispanus determinata restant aliqual de quibus nunc
est detevvninandum. Dictio „ita“ et „sicut“ denotat conrenientiam itlorum, inter
quae comparat (vgl. Marsiliusl, Abschn. XX, Anm. 423). ... . Syncategorcma „fere“
dicit accessum ad termin et negat pervenientiam ad illam bictio „vix“ signi
ficat, rem verbi inesse subiccto, sed cum difficultatc bictio uvicissimu signi
ficat interemtionem actusl cui adiungitur. bictio „semper“ tantum valet‚ sicut
„in omni tempor-efi Propositiones de hoc verbo „cesso“ eodem modo ezponunturl
sicut propositiones de „desintt“. Propositio de verbo „fit, generalur, producitur“
et aliis aequivalcntibus exponitur copulative (ng Peter v. Ailly, Abschn. XX,
Anm. 497).
121) S. ebend. Anm. 465—476.
122) S. ebend. Anm. 311—322.
200 xm Bricot und Georgius Bruxellensis. _ i id lix
solchen Dingen Klarheit zu erreichen ist, scheint zuerst Bricot seinen'
„Textus abbreviatus logices“ geschrieben zu haben 123), worauf er wahr
scheinlich erst seine quaestiones zur zweiten Analytik folgen liess'm“);
den Textus abbreoz'atus ‚aber co'mmentirte Georg v. Brüssel, und zu
diesem Commentare schrieb wieder Bricot mehrere Zusätze, was zusammen
als vereinigte Arbeit beider unter zwei verschiedenen Titeln gedruckt
wurde‘“). Ein ähnliches Verhältniss besteht bezüglich des Petrus
Hispanus, zu welchem Bruxellensis einen Commentar verfasst hatte, wel
chen Bricot in den späteren Ausgaben durch eigene Zusätze vermehrte 126).
Sollte es aber nach der Druck-Veröffentlichung der drei zuletzt genannten
Werke scheinen, als hätten wir an den beiden Schriftstellern ausge
sprochene Vertreter der „modernen“ Richtung vor uns, so müssen hin
gegen wir uns an den sachlichen Inhalt der Schriften selbst wenden,
und durch diesen wird es gerechtfertigt sein,'wenn wir dieselben zu
den terministischen Scotisten zählen 127).
Betrachten wir zuerst den factus abbreoialus, welcher von Bricot
allein herrührt, so zeigt sich uns derselbe als einen räsonirenden und
zugleich rechtfertigenden Auszug aus dem aristotelischen Organon mit
123) natus totius logices per magistrum Thomam Bricot obbreoiatus et per eun
dem novissime emendatus. Basileae 1492. 8. D. h. es ist dieses nur eine neue
Auflage des blossen Textes, welcher schon früher mit Commentar erschienen war.
s. Anm. 125.
124) Am Titelblatt: incipiunt logicales questiones subtiles ac ingeniose super
duobus libris posteriorum aristotelis dyalecticam profitentibus in doctrinam nomina
liuni usque ad apicem eius plurimum accomodatissime Am Schl.: finis Qucslionum
Bricot super duodus [sie] libris Posteriorum analeticorum aristotelis. Parisius per
Guillermum de Bosco, 1494. 4. Die buchbändlerische Empfehlung speculirt souach
auf die Modernen. _
125) cursus optimarum quaestionum super totam logieam cum interpretatione
textus secundum viam modernorum ac secundum cursum magistri Georgii (d. h. des
Bruxellensis) per magistrum Thomam Bricot sacrae theologiae professorem cmendate
[sie]. S. a. s. l. fol. Wörtlich den nemlichen Inhalt hat: Ezpositio magistri ceorgii
Bru'xellensis in logicam Aristotelis una cum magistri Thomae Bricoti textu de novo
inserto nec non cum eiusdem quaestionibus in cuiusris fine libri additis. Lugduni
1504. fol. (nach letzterem Drucke citire ich). Schon der Umstand, dass nur der
Eine der beiden Drucke von „via modemorum“ spricht, gibt uns einen Wink zur
Vorsicht, welche überhaupt gegenüber den Buchhändler—Reclamen nötbig ist.
126) Gedruckt in den oben, Abschn. XVII, Anm. 143, mit Q), (5, a bezeich
neten Ausgaben des Petrus Hispanus. Die letzteren beiden enthalten die Zusätze
Bricot’s. In der Vorrede des Druckers, welche in den zwei späteren Ausgaben aus _
der ersten wiederholt ist, heisst es unter Anderem: Aristotelis, Boethii, Versoris,
Porphyrii, ceterorumque philosophorum sectam sequitur (d. h. Georgius Bruxell.) vesti-r
ganda flumina dor-rnsv cum omnium nominalium oiventium est gemina etc. Auch hier
aber ertappen wir den Drucker auf einer Entstellung der Wahrheit, denn wie soll
sich der entschiedene Thomist Versor (s. Anm. 258 ff.) zu den sog. „nominales“
reimen? Vgl. Anm. 117.
127) Ein entscheidender Punkt liegt von vorneherein darin, dass der Stoß"
dieser Schriften sich wesentlich nur um Aristoteles und Petrus Hispanus dreht und
weder Buridan noch Marsilins noch Albert v. Sachsen noch Paulus Venetus oder
dgl. die allgemein leitende Grundlage bilden; wohl hingegen werden wir occami
stische Lehren treffen, und hierin liegt eben die terministische Färbung der sco
tistischen Basis; s. auch Anm. 141.
xxn. Bricot und Georgius Bruxellensis. _ 201
Einschluss des Porpbyrius 128)‚ so dass wir jede weitere Bemerkung
über diese an sich untergeordnete Arbeit unterlassen könnten. Aber
eine einzige Stelle enthält eine fortan einflussreiche Erweiterung; nemlich
nach der Syllogistik begegnen wir bezüglich der inventio mediip welche
ja schon seit den Arabern stets mit besonderer Vorliebe behandelt worden
war, hier zum ersten Male neuen Memorial-Worten einer spitzfindig for
mulirten Technik der Auffindung des Mittelbegrifl'es. lm Vergleiche mit
der nächstfolgenden Zeit, in welcher diese neue Errungenschaft in eine
grcsse Zahl von Compcndien Aufnahme fand und zugleich erweitert
wurde, finden wir hier vorerst nur die sechs Worte „Fecana, Cageti,
Dafenes, Hebare, Gedaco, Gebdli“, für deren Buchstaben-Bedeutung zwei
besondere Memorial-Verse auftreten, und zwar Alles in einer Weise, dass
offenbar auf eine bereitsumlanfende Schul-Tradition Bezug genommen
ist 129); d. h. wir bezeichnen semit wahrlich nicht den Bricot als Erfinder
dieser Manipulation, sondern er gilt uns bei dem Mangel anderer Nach
richten nur als erster Zeuge (erweiterte Anwendungen s. unten bei Tar
tarelus und bei D0rp, Anm. 165 f. _u. 359). — Die quaestiones Bricot’s
zur zweiten Analytik bewegen sich durchgängig in der Form, dass bei
jedem Hanptsatze die Frage aufgeworfen wird, ob derselbe richtig sei,‘
und hierüber verschiedene Dabia nebst ihrer Lösung folgen. In der
Einleitung finden sich ausführliche Erörterungen über die occamistische
nolitia intuitiva u. dgl.‘3°), zugleich aber auch eine gedehnte Polemik
gegen Nicolaus v. Oresme 131). x
128) Beachtenswerth ist, dass Gilbertus Porretanus nicht beigezogen ist, wah—
rend derselbe bei allen Albertisten und Thomisten stets in das Organen aufge
nommen wurde.
129) lie-positio etc. (s. Anm. 125) f. CXXVII v. B: Nach einigen Regeln, welche
aus Aristoteles excerpirt sind Abschn. IV, Anm. 588 fl'.)‚ folgt ohne vorher
gehende Nennung der sogleic anzuführenden Kunstausdrücke plötzlich: Ouando
istae litterae A, E, l, o ponuntur in tertia syllaba, significant, qualis et quanta sit
conclusio inferenda. Ouando litterae A et E ponuntur in prima vel secunda
syllaba, tunc A significat praedicatum et E' subiectum Et potest quaelibet istarum
litterarum poni cum tribus consonantibusg A cum B, C, D, et tunc B significat, quod
medium debet esse consequens ad praedicatum, C verol quod sit anteccdens, D, quod
sit eztraneumg similiter E ponitur eum F, G, H‚ et tunc F significat. quod medium
debet esse consequens ad subiectumr c vero, quod sit antecedens, H veroi quod sit
extraneum. Ut patet per hos versus:
E subit; F scquilur, G praccedit, H sit extra;
Praedical A,- B sequens. C praecedit, D sit extra.
. Ad concliidendiini universalem affirmativam sumendum est medium, quod sit can—
sequens ad subiectum ct antecedens ad pracdicatum; et hoc demonstratur per Fecana.
‚ Ad concludenllam particularern a/‘flrmativam in Daraph', Disamis et batisi su
mendum est mediuml quod sit antecedens ad utramque exiremilatem, ut patet per
Cageti . . . . . . Ad eoncludendum universalem negativam in Celarcni vcl Cesarc sumen
dum est mediam, quod sit eztraneum ad praedicatum et consequens ad subiectunu ut
palct per Da/cnes. Si vero debent concludi in Cameslres, medium debet esse extra
neum ad subiectum et consequens ad praedicatum, ut patet per flebam .. Ad in
ferendum particularem negativam in tertia figura oportet medium esse antecedens ad
subiectum et eztraneum ad pracdicatum. ut patet per Gedaco. Ad inferendum
particularem affirmativam indirecte oportet medium esse antecedens ad subiectum et
consequens ad praedicatum, ut patet per Gebali. Einer umschreibenden Erklärung
darf ich mich wohl überheben, denn die Sache ist jedem Leser verständlich.
130) S. Abschn. XIX, Anm. 746 f.
131) S. Abschn. XX, Anm. 363.
202 XXll. Bricot und Georgius Bruxellensis.
Indem nun Georgius Brnxellensis den lentus abbre-viatus commen
tirt, zeigt er uns die dabei beabsichtigte Richtung. Nachdem er nemlich
von logica naturalis-j usualis und artilieialis gesprochen (s. bei Roger
Baco, Abschn. XVII, Anm. 563, und bei Seotus, Abschn. XIX, Anm. 90),
wendet er den seotistischen Grundsatz, dass der eigentliche Gegenstand
der Logik die Beweisführung ist, in die Anschauungsweise der Terministen
hinüber, da die Logik sich wesentlich um den terminus „argumentatio“
drehe 132), und er verbindet hiemit zugleich Occam’s Ansicht (Abschn. XIX,
Anm. 741), dass die Logik zu den praktischen Disciplinen gehöre 133),
sowie er die terministische Drcigliederung „mentale, vocale, scriptum“ 134)
auch auf die Universalien anvvendet 135), während er daneben Wieder die
sechs transcendentia der älteren Schule aufnimmtßö). Bei den Erläu
terungen zu De interpr. zieht er wie Dorbellus die significatioa jedoch
mit Benützung Neuerer, bei 137), und bezüglich der inventio medii hält
er obige neue Technik (Anm. 129) allen Ernstes für aristotelisch mu In
seinem Commentare zu Petrus Hispanus schliesst er sich enge an den
Scotisten Dorbellus an und übt z. B. betreffs der Universalien nicht ein
mal eine Partei-Polemik, sondern gibt nur eine scotistische Paraphrase
des Textes 139). Gelegentlich der appellatio kommt hier nach Buridan’s
Vorgang (s. Abschn. XX, Anm. 111) als eine eigene Art derselben die‘
appellatio rationis in Betracht14o). ln Einem Punkte aber folgt er
wirklich dem Marsilius (s. ebend. Anm. 414), indem er sämmtliche Ew
/
132) f. lI r. B: Logica naturalis est ipsa anima existens in corpore bene dispo
sito . . . . .. Logica usualis secundum aliquos est scicntial quae in suo modo procedendi
utitur argunzentationibus vel regulis logicalibusg secundum alios est regula appli
cata ad alias scientias tradita in logica artificiali; secundum alios est habitus
genitus etc multis operibus logicae. (v. A) Logica arti/lcialis totalis est scientia
arti/icialiter docens diffinire, dividcre, arguere et per rationes verum a falso discer
nere . . . . .. (B) Haec est scientia ab aliis disttncta, . . . . .. quia habet substantivum
attributianis ab aliis scientiis distinctum i. e. terminum „argumentativ“.
133) f. lll v. A: Scientia practica est scientia directiva operis eaistentis in po
testate nostra docens, quomodo sit libere operandum a nobis illudl quod principaliter
considerat . . . . . . Logica est scientia practical non speculativa
134) f. lV r. B: Triplices sunt termini. se. mentales, vocales v. scripti . . . . . ..
(v. B) Ad logicum pertinet considerare de omni termino tam complexa quam in
complezca .
135) f. VI r. A: In proposito est sermo de universali in praedicandoi et non de
universali in essendo vel causando. f. vn v. B: Triplex est universale, so. vo
cale, scriptum mentale. Omne universale vocale et similiter omne universale men
tale proprie et improprie dictum est accidens; nullum Universale scriptum est substantia. l/niversalia mentalia vseurnotesitncsourbpsotraalnitaiga .. i
scripta et vocalia sunt corporalia.
136) f. L: Sex transcendentia dicta suntl quia nullo praedicamento complectuntur.
S. Abschn. XX, Anm. 599.
137) f. LlX v.; vgl. ob. Anm. 12 u. Abschn. XX, Anm. 459 lll
138) f. CXXVIll r. A, woselbst er Absatz für Absatz dasjenige erläutert, was
„philosophuS“, d. h. Aristoteles über Feenna, Gageli n. s. f. gelehrt habe. So
konnten allerdings Leute, welche nur von Commentirung der vorhandenen Commen
tare lebten, veranlasst werden, diesen Quark schleunigst in ihre Fabricate aufzu
nehmen. _
139) ln der mit s bezeichneten Ausgabe f. 20.
140) f. 101 v. A: Appellatio rationis est terminus acceptus in propositione pro
suo significato iurta dictionem significantem actum animae
xxu. Bricot und Georgius Iiruxellensis. Faber de Werdea. eos
ponibilia als zweiten Theil der von ihm nach gleicher Quelle beigefügten
Consequentiae einreiht 141).
Aus den quaestionesp welche wieder Bricot seinerseits diesen beiden
Commentaren beifügen zu müssen glaubte, möge bezüglich des Organons
zunächst eine äusserst spitzfindige terministische Definition des Univer
sale 142), sowie eine ähnliche Aeusserung über die Fünfzahl der Univer
salien erwähnt werden ‘43), ferner betreffs der scotistisch aufgefassten
Kategorien. eine gewiss auffallende Zustimmung zu Laurentius Valla, womit
sich eine deutliche Polemik gegen Albert v. Sachsen (Abschn. XX,
Amn. 251) verbindetl‘“), und ausserdem eine gegen Marsilius gerichtete
Bemerkung über Infinitation 145). Etwas verschieden verfährt Brieot zu
Petrus Hispanus, indem er wohl bei der Lehre vom Urtheile eine'neue
Frage über contingens hinzufügt 146), über andere streitige Punkte aber
stillschweigend hinweggeht‘“). In 'den übrigen Theilen der Summula
beschränkt er sich auf Hinzufügung von Beispielsätzen148). Eine Notiz
über Insolubilia (wahrscheinlich aus mündlichem Vortrage) werden wir
später gelegentlich treffen 149).
Viele Aehnlichkeit mit Georgius Bruxellensis zeigt Johannes Faber
de Werdea in seinem Commentare zu Petrus Hispanus (in ethischen
Fragen gehört er zu den Mystikern); nur steht er den Terministen noch
etwas näher, so dass er mit grösserer Berechtigung zur via moderna
gerechnet werden konnte 150). In der üblichen Einleitung äussert er
141) f. 117 li Den Schluss macht eine Anzahl Sophismen.
142) f. XXIV v. B: Universale est terminus inconzplezcus univocus non de omnibus
quidditatiue dic-ibitis natus verificari de aliquo mediante hoc verbo „potest“ et de his
coniunctim pluraliter, de quibus divisim singulariter verificatur. ‚
143) f. XXV v. A: Heec est falsa in rigore logicac „Tantum sunt quinque prae
dicabt'lia“, quia plura sunt genera, quam quinquel et plurcs species, et haec omnia
sunt pracdicabilia. Haec est vero in sensu doctrinali in modo loquendi Aristotelis
„Tantum sunt quinque praedicabilia“.
144) f. LVI r. B: Praedicamenta magis debent secundum modos significaudi
distingui, quam penes res significatas. (v. B) Secundum Laurcntium Vettern tria
sunt solum praedicamenta (s. vor. Abschn., Anm. 63); et haec opinio videtur
satis probabilis . . . . .. f. LVII r.: Non numerando generatissima habentia modos signi
ficandi mixtas nec distinguendo inter concretum et abstractum ampliativum et non am
pliativum et casum ab eo deseendentem sunt solum decem genera generalissima. Hier
auf folgt Theologisches über die Trinität.
145) f. LXXXVII v. A: omnis negotio infinitans cadit supra copulam implicite
vel explicite. Hiedurch soll des Marsilius Ansicht (Abschn. XX, Anm. 398) besei
tigt werden.
146) In der mit g bezeichneten Ausgabe f. 19 r. A: Quaeritur, utrum propo—
sitiones de contingenti specialiter capto faciant oppositiones, aequipollentias et conse
quen/ias cum aliis mortalibus et inter sev — was an mehreren spitzfindigen Beispielen
bejahend erörtert wird. ‘
147) So fügt er z. B. zu Tract. II, d. h. über die Universalien, hier gar keine
quaestio bei, und bei den Kategorien bringt er (f. 38 r.) nur einfältigste Sophiste
reien vor, ohne Oceam auch nur zu berücksichtigen, sowie er betreffs der Syllo
gismen (f. 46 v.) lediglich Bedenken vorhringt, ob die Termini der Trinität syllo
gistisch zu behandeln seien.
148) f. 97 1‘. zur suppositio relativorum, f. 99 v. zur restrictio, f. 102 r. zur
appellutio.
149) S. unten Anm. 439.
150) Exercitata parcarum logicalium secundum viam modernorum. Reutlingen
1487. fol. Der Name des Verfassers ist aus dem (auf der Rückseite des Titelblattcs
204 Faber de Werdea. Tartaretus.
sich occamistisch über notitia u. s. f. und benützt sogar die Lehre von
distans-indistans aus Albert v. Sachsen 1‘51), wiederholt dann aus
Bruxellensis die Bemerkungen über logica naturalis u. s. 1.152), und
gibt hierauf als Grund der Bezeichnung „Paroa logioalt'a“ an, dass dieser
ganze die proprietates ter-minorum betreffende Bestandtheil der uetus
logica nicht von Aristoteles selbst herrühre, sondern durch „minores
auctores“ aus verschiedenen aristotelischen Stellen zusammengetragen
sei153). Seines Vorgängers Ansicht, dass die Logik praktisch sei (ob.
Anm. 133), mildert und modificirt er dahin, dass diess nur von dem
wesentlicheren Haupttheile der Logik gelte, da die Universalien, die Kate
gorien und die proprietates terminorum an sich speculativ seien 154)‚
und in gleichem Sinne nimmt er die scotistische Ansicht über den Zweck
der Logik ohne die terministische Wendung des Bruxellensis beil'ällig
animi Gänzlich aber folgt er demselben wieder darin, dass er am
Schlusse der fleissigen Erläuterung der Summula noch die consequentiae mit
Einschluss sämmtlicher Exponibz'lia an der Hand des Marsilius heifügt 156).
Der bedeutendste Scotist jener Zeit, welcher zugleich Vieles von den
Modernen sich aneignete, war Petrus Tartaretus (zwischen 1480 und
1490 litterarisch thätig). Er commentirte auch die physikalischen und
ethischen Schriften des Aristoteles, sowie den Sententiarius und des
Scotus Quodlibeta, und war in der näclistl'olgeuden Zeit ein Vielgelesener
Schriftsteller; hieher gehören seine Erläuterungen zum Organon 157) und
zu Petrus Hispanus 158), in welch beiden er eine grosse Virtuosität zeigt,
gedruckten) Briefe des Johannes Hiller de Dornstetten an den Reutlinger Buch
drucker Otmar ersichtlich, indem Ersterer die Ver'o'tTentlichung des Werkes des
Johannes de Werdea sehnlichst wünscht. w
151) S. Abschn. XX. Anm. 229.
152) S. ob. Anm. 132.
' v153) Logica nova docet principaliter de tota argumentatione et habet qua
tuor libros etc. Logica uetus agit de partibus argumentorum et habet duos libros
apud Aristotelem (d. h. Cat. u. De inlcrpr.) de proprietatibus autem termino-w
mm, sc. suppositione. ampliationet appellationey restrictione1 alienatione1 Aristoteles
speciales libros non edidit. ‚sed alii autores utiles tractatus ediderunt ez his, quae
sparsim philosophus in suis libris posuerat (s. Anm. 256); et ista sic edita dicuntur
Parca logicalia (s. Anm. 253 u. 401) eo quodla minoribus autoribus respectu Aristo
telis sunt edita . . . . . .. bicitur autem vetus logica. quia est de partibus (s. oben
Anm. 9). Die übrigen Tractate des Petrus Hispanus pflegte man selbst auf den
Titelblättern der Druckausgaben mit den Theilen des Organons zu parallelisiren,
nemlich den 1. mit‘De interpr.‚ den 2. mit der Isagoge, den 3. mit den Kategorien,
den 4. mit der ersten Analytik, den 5. mit der Topilg den 6. mit Soph. El.
154) Principalior pars logicac est practica. Et propter hoc aliqui dixerunt
totam logicum esse practieam. quia finis principalisq in quem tota logica secundum
rectum rationem ordinatum est opus liberunu sc. arguereg . . . . .. nec obstata s quod
multae partes logicac in se sunt speculativaey sicut scientia praedicabilium et praedi
camentorum et parcarum logicalium1 quia illae sunt minus principales ad finem prin
cipalem totius logicac (ng bei Occam, Abschn. XlX, Anm. 743). i
155) latius logicac subiectum primum primitate principalitalis est argumen
tatio (vgl. oben Anm. 132).
nam S. ob. Anm. 141.
157) Bald als Commentarii bald als Expositio bald mit bald ohne Text häufig
gedruckt: drei verschiedene Ausgaben s. l. s. a.; dann s. l. 1500 11.1503; Paris
1494; Lugduni 1500 u. 1509; Basileae 1514 (hienach citire ich); Venetiis 1504.
1514. 1591 n. sogar noch 1621.
158)vDen Text des Petrus Hispanus enthalten jene Drucke, welche ich
xle Petrus Tartaretus. ‚ eos
den möglicher Weise verschiedenen Sinn der einzelnen Sätze des Origi
nales scharf zu distinguiren, und zu solchem Zwecke überall eine Menge
Dubia aufthürmt, um dieselben in seinem Sinne zu lösen. In der Ein
leitung zum Organon beantwortet er die üblichen Vorfragen sämmtlich
scotistisch, polemisirt dann bezüglich der Universalien ausdrücklich gegen
die „nominales“, d. h. 0ccamisten, und stellt ihnen den reinen Scotismus
gegenüber 159), daher er auch am Schlusse dieses Abschnittes die for
malitates und bei den Kategorien die transcendentia vorbringtls").
Nachdem er sodann in der Lehre vom Urtheile vielfach die Consequentiae
eingemischt und bei den modalen Urtheilen die Unterscheidung des sensus
compositus und divisus reichlich benützt, ja betreffs der Umkehrung sogar
Einiges aus Albert v. Sachsen heigezogen 161), bietet er in der Syllogistik
Mehreres dar, was sowohl an sich als auch wegen seiner starken Nach
wirkung auf die Späteren bemerkenSWertli ist. Vor Allem finden wir
eine spitzfindige Rechtfertigung der vierten Schlussfigur, da sehr zu unter
scheiden sei, ob der Mittelbegriff einerseits in beliebiger Wahl in der
einen Prämisse Subject und in der anderen Prädicat sei, oder ob er
andrerseits in einer bestimmten Prämisse Subject und in der hiedurch
bestimmten anderen Prämisse Prädicat sei; im ersteren Falle gehöre die
vierte Figur zur ersten, im letzteren sei. sie eine selbstständige Figur;
und indem sich Tartaretus für die zweite Auffassung entscheidet, gibt er
als Schlussweisen der vierten Figur, welcher er sogar den Vorzug vor
der zweiten und der dritten einrälflnt, die Formen „Bamana, Camene,
bimari Fimeno“ animæ Ferner bemüht er sich, thatsächliche Beweise
dafür vorzubringen, dass auch aus zwei particularen Prämissen ein rich
tiger Schlusssatz gewonnen werde 163), und desgleichen aus zwei nega
Abschn. XVll, Anm. 143 mit 43—9 bezeichnete (ich citire nach 5); ohne Text ist
der Commentar gedruckt: Freiburg 1494; s. l. [sicher ebendort] 1500; Venetiis
1514‘11. 1621.
159) f. 8 v. A: Est opinio nominaliuma quae stat in aliquibus dictisg primum
quod onmis res est singularis et nulla est communis secundum quod omne universale est terminus communis ientc,pludr.ibhu.s erexeixsptoennsir;t ganz
sachgemass Occam’s Auffassung, um die Gegengründe des scotistischen Realismus
darzulegen (letzteren entwickelt er auch im Commentare zu Petrus Hispanus f. 14 r. A).
160) f. 19 v. B u. 21 r. B.
161) f. 51 v. B bezüglich der Urtheile, welche einen casus obliquus enthalten;
s. Abschn. XX, Anm. 288.
162) f. 54 r. B: Prima figura capitur dupliciters uno modo largei ut est dispo
sitio trium terminorum sic se habentiumq quod medium subiicitur in una praemissarum
et praedicatur in alia ; alio modo specialiterg quod medium subiicitur in
maiore et praedicatur in minore . . . . .. capiendo large quarta figura non est distincta
a prima, sed continetur sub ea; .. . ‚. capiendo specialiter ponenda est quarta figura
distincta . . . . .. oudtuorvsunt modi quartae figurael sc.z Bumena, Camene, Dimeri,
Pimenos et reducuntur ad modos primae figurae. per solam transpositionem praemissa
rum. Sola transpositio praemissarum non ponit diversitatem figurarum, sed bene
transpositio praemissarum cum alia habitudine medii ad extremitates ponit diversitatern
fiyuraru-m. ldeo modi quartae figurae dicuntur esse alii a modis primae. . .. ..
Modi quartae figurae sunt evidentiorcs, quam modi secundae et tertiael quia ad fedu
cendum eos ad modos primae figurae paucioribus indigentq quam modi secundae vel
tertiaej quia solum indigent transpositione praemissarum
163) Ebend.: Ex puris particularibus sequitur quinque casibusr (ich führe‘
statt der langathmigen Form lirung nur die Beispiele an, da auch diese allein
schon die Sinnlosigkeit zeigen „Aliqumi animal est Socrates Aliquis homo est So
206 XXll. Petrus Tartaretus.
‘tiven Prämissen 164). Sodann aber finden wir bei Erläuterung der in
ventio medii zum ersten Male wirklich die vielbesprochene logische
„Eselsbrücke“ (s. Abschn. XX, Anm. 134), und zwar mit dem Beisatze,
dass dieselbe gemeiniglich „pons asinorum“ genannt werde, d. h. es ist
eine versinnlichende Figur, in welcher die sichtlich hervortretenden Blich
staben A his H deutlichst auf die oben (Anm. 129) bei Bricot auftreten
den Memorial-Worte „Fecana, Cageti“ u. s. w. hinweisen 165). Und
orales; ergo aliquis homo est anim-al“. mAnimal est homo, Asinus est idem ani
mali ergo asinus est homo“. „Animal est homo, substantia non est animal;
ergo substantia non est horno“. .. „Homo bidet omnem asinum; Brunellns est
asinus; ergo brunellum videt homo“. .. „Animal est Immo, Asinus est omne ani
mal; ergo asinus est homo“. .. Aristoteles, qui dicit, quod ex puris particularibus
nihil sequituri intelligebat exceptis his quinque casibusg vel potest dici, quod
non intelligebat de particularitate propositionumj sed de particularitate.nzedii. Vgl.
unten Anm. 518.
164) 54 v. A: Ex puris negatieis sequitur in tribus „Nallum non risibile est homo, Nullus asinus est risibilisg ecragsoibunsull(uesbenassoi)n.us est
homo“. „Omnem hominem contingit non esse eurrcntmn, Aliquid album contingit
non esse hominem; ergo quoddam album contingit non esse currener . „Omnmn
hominem necesse est non esse asinum, Aliquid album contingit non esse hominem; ergo
aliquid album contingit non esse liorninem“. Vgl. Anm. 519.
165) l. 59 v: Ut ars ineeniendi medium cunctis sit Ineilis, plana atque perspicuai
ad manifestationem ponitur sequens fiyura, quae communiter propter cius apparentem
di/‘ficultatem pons asinorum dicitun licet intellectis dictis in hoc passu omnibus possit
esse familiaris ac intellecta. '
XXII. Petrus Tartaretus. ' 207
1
wenn wir auch den Tartaretus nicht sicher für den Erfinder dieser geist
reichen Vorrichtung halten dürfen, ja vorläufig darauf verzichten müssen, .
den wirklichen menschenbeglückenden Urheber nennen zu können, so
wäre doch hiemit die Existenz der Eselsbrücke überhaupt nachgewiesen 166).
Hernach folgt_noch im Anschlüsse an Occam eine besondere Erörterung
der Schlussweisen aus Prämissen, in welchen ein casus obliquus vor
kommt 167). Merkwürdig aber bleibt es bei alle dem, dass Tartaretus
im Commentare zu Petrus hispanus die Syllogistik lediglich durch Exegese
des dortigen Textus -'erledigt 162") und sonach nicht bloss seine sonstigen
Erweiterungen dieser Lehre bei Seite setzt, sondern geradezu jene fünf
Modi der ersten Figur, aus welchen die galenische vierte Figur besteht,
d. h. Baralt'pton, Cetcmtes, Dabitis, Fapesmo, Prisesomoruma auseinauder
setzt und erläutert, ohne daran zu denken, dass er seinerseits andere vier
Modi der vierten Figur mit anderer Reduction (Anm. 162) aufstelle.
In der Einleitung zu Petrus Hispanus wiederholt er die allgemeinen
-scotistischen Grundsätze unter Benutzung der occamistischen Gliederung
in mentale, vocale, scriptummi’), polemisirt aber zugleich, wie alle
Realisten, gegen das complexum significabile des Gregor v. Bimini 170).
Das Folgende ist nur Exegese des Textes. Aber bei den proprietates
terminorum, für welche er sofort eine gesteigerte Terminologie einführtln),
benützt er reichlichst die terministische Litteratur und geht in Anführung
von Memorial-Worten noch weit über dieselbehinaus. So spricht er bei
der suppositio, -— was Spätere nachgeahmt haben ——, von einem dop
Ich darf es wohl dem Leser überlassen, sich jene Memorial-Worte an der
Hand der obigen Erläuterung aus dieser Figur zusammenzusetzen.
166) Allerdings darf nicht unerwähnt bleiben, dass in den älteren Ausgaben
des'Tartaretus sich die so eben angeführte Stelle nebst Figur nicht findet, also in
den ersten Jahren des 16. Jahrhunderts erst eingefügt wurde, sei es durch Tarta—
retus selbst (—- das Todesjabr desselben wissen wir nicht —), oder sei es durch
die Herausgeber oder Buchdrucker auf Grund allgemeinerer Verbreitung. Jeden—
falls aber ist der Inhalt dieser „Eselsbrücke“ auch durch zwei Zeugnisse der
nächstfolgenden Zeit beslatigt (s. Pierre Bayle, Biet. crit.-hist. im Artikel „Buridan“),
welche ausserdem noch eine bestimmlere Beziehung erhalten, wenn wir bedenken,
dass Tartaretus in Paris wirkte. Das eine findet sich bei Nic. Clenard (Belgischer
Linguist, später Prinzenlehrer in Evora, gest. 1542), Epistolae, l, 20 (ed. Hanov.
1606. 8. p. 123): „Eam portioncm dialecticac amptectar, quae est de inventionel
i. e. libros T0picorum, qui docenl invenire argumentag sum igitur totus in ista
dialccticu; faxit deus, ut hic feliciter inveniantus medium, non in ponte asinorumq sed
in thesauris Lusitanicis etc.“ Das andere lesen wir bei dem Satiriker Babelais
(gest. i. J. 1553), Garguntuu ct Pcmlagruele II. C. 28 (ed. Amsterd. 1711. 8. II,
p. 237): „O qui pourra maiutenant racomptcr comment se porta Pantagruel contre
lcs trois ccnts ge‘ants? o ma Muse! ma Catliope, ma Thutie, inspire moy d ceste
heme! restaure moy mes espcr'its.’ Cur voici lc pont aux asnes de Logicque, voici le
trebuchct, voici la di/ficutte de povoir exprimer lllzorribte battaile que feut fuicte“.
167) f. 61 v. A; s. Abschn. XIX, Anm. 971—977.‘
168) f. 24 IT.
169) f. 4 r. A u. v. B.
170) f. 5 v. A; s. Abschn. XX, Anm. 40.
171) f. so r. B: Est tractatus parcarum loyicalium, in quo determinandum est
de passionibus terminorum; et communiter assignantur quinque, so. supponibititas,
ampliabititus, restringt'bitttas, appellabilitasv distrilmilrilitasp cxpom'bt'lt'tas.
l
208 XXII. Petrus Tartaretns.
pelten desce'nsusflz), und häuft überhaupt behufs der Erklärung eine
Menge von Regeln auf‘m). Besonders aber beschäftigt ihn ‚ das- Gebiet
der Expom'bilia; dort bringt er die üblichen Regeln der Exposition der
Exclusiv-Sätze (s. Abschn. XVII, Anm. 260) unter Benützung der Lehre
von der Entgegensetzung (!) in die Memorial-Worte „Divas, Oral, Amo,
flelyu 174); ebenso verfährt er bei den‚Exceptiv-Sätzen (s. ebd. Anm. 261),
und zwar gelten für die bejahenden die Worte„A1nate, Idolos, Peccataa corn
modim“), für die verneinenden „Meroris, Dogmata, Amodo, Vitare“17“);
desgleichen für die bejahenden'Reduplicativ-Sätze (s. ebend. Anm. 262)
„Adamasci, Simoniap Detrahendo, fonotloreu 177), sowie für die ver
neinenden „Pentecoste, Romipeta, Rarefio, Vigilasti“ 178); auch bei in
172) l'. 52 r. B: Duplex est descensusl sc. diuisivus et arguitivusl- divisirusi
qui fit per divisioneml ut dicendo MAnimalium aliud rationale aliud irrationale“; sed
arguitivus est consequentia formatisl in qua arguitur ab aliquo termina communiter
sumptu ad cius in/eriora virtute suppositionis. t
173) f. 54 ff. für die suppositio aus Buridanus und Albert v. Sachsen entleh—
nend (s. Abschn. XX, Anm. 107 u. 257); f. eo zieht er zur ampliatio sogar „in
cipit“ bei, und nimmt wieder aus jenen Vorbildern Regeln für restrictio (f. 62 r‚)‚
für appellatio (f. ez v.), und rm- distributio (l. ea r.) auf.
174) f. 70 r. A: Regulae possunt intelligi per suas dictionesi intelligendo per
vocales qualitatem et quantitatem propositionum exponentium . . . . .. (ich drücke das
Ganze in möglichst kurzer Form aus):
' „Divas“ „Oral“
tantum A est B =: Tantum A non est B =:
A est B, et nihil, quod subcontrariae A non est B, et omne,
non est A, est B quod non est A, esl B
va o m
ä- ata gas g
i e . xo et
a „e“ . at
s s 42? s
ä “Q grege ä
„Amo“ „Hely“
Non tantum A non est B hion tantum A est B =.'
=: Omne A est B, et ali— contrariae A est B, et aliquidl
quid, quod non est A, non est B quod non est A, est B
175) f. 71 v. A:
„Amate“ „Peccala“
omnis homo praeter Socratem currit omnis h. praeter S. non currit
„Idolos“ „Cummodi“
Non omnis h. praeter S. non currit Nun omnis h. praeter S. currit
176) l'. 71 v. B:
„Meroris“ „Amodo“
omnis h. non praeter S. currit omnis h. non praeter S. non eurr.
„Bogmalu“ „ Vitare“
Non 0. h. non praeter S. non c. Nun 0. h. non praeter S. currit
177) f. 73 r. B:
„Adamasci“ d „Delrahendo“
Omne A, inquantum B, est c omne A, inquantum B, non est a
„Simonia“ ' „Tonodore“
Non omne A, inqu. B‚ non est c N01! omne A, inqu. B, est C
178) f. 73 v. B:
„Pentccoste“ - ‚.‚Barefio“
omne A, non inquantum B, est c omne A, non inqu. B, non est C
„Romipcta‘ ‘ „ Vigilasti“
Non 0. A, non inqu. B, non est a Non o. A, non inqu. B, esl C
xxn. Petrus Tartaretus. Samuel Casinensis. 209
cipit und desinit sucht er nach einer versinnlichenden Figurm’). Auf
einige anderweitige Erörterungen 180) folgen zum Schlusse noch die In
solubilia in ähnlicher Behandlung, wie wir sie bei Paulus Venetus
trafen 181).
Uebrigens müssen ähnliche Memorial-Worte betreffs der Exponibilia
n. dgl. (wieder andere werden wir später treffen, s.‘ Anm. 368, 533,
569, 642) überhaupt vielfach in Umlauf gewesen sein, denn bereits um
das Jahr 1488 finden wir in Verbindung mit obigem Fecana, Cageti
u. s. f. (Anm. 165) eine Verspottung dieser Schulweisheit in zweien
jener damals üblichen heiteren Parodien der disputationes quodlibe
tares 182).
Gänzlich durch Tartaretus bedingt ist ein Pariser „Cursus“ des
aristotelischen Organonslsä), indem hier die Erläuterungen desselben
bald wörtlich, bald abgekürzt, bald erweitert wiederkehren. Eine Ab
weichung liegt nur darin, dass aus des Tartaretus Bemerkungen über die
vierte Schlussfigur eine Ablehnung derselben abgeleitet wird 184), und
auch die „Eselsbrücke“ nebst Fecana, Cageti keine Aufnahme findet.
Der Franziskaner Samuel Casinensis beginnt in seinem scotisti‚
schen Liber isagogieus 185) sofort mit elf versinnlichenden Figuren, deren
179) f. 74 r. Er wählt die Zeichnung einer Hand, auf deren vier Fingern
die Regeln geschrieben sind, während dieselben im Daumen zusammengefasst wer
den; die Regeln beruhen auf der Unterscheidung zwischen permanens und suc
cessivum.
180) f. rs f. über difi'ert, Comparativ, Superlativ; f. 77 r. B aliqua notanda
de termino et suppositioneg f. 78 r. B de descensu nach obiger Zweitbeilung (s.
Anm. 172).
181) f. 81 fl‘. nach Vorausschickung einer Einleitung über die sechs Modali—
täten (possibile, necessarium u. s. w.) werden die lnsolubilia selbst ziemlich kurz
behandelt; ihr Vorbild s. Abschn. XX, Anm. 569.
182) Bei Jod. Gallieus, Monopolium des Lichtschiffs, geschrieben in Heidelberg
um d. J. 1488, und bei Joh. Schram, Mouopolinm der Schweinezunft, geschrieben
in Erfurt i. J. 1494 (s. Zarncke, die deutschen Univers. im Mittelalter l‚ p. 51 ff.
u. 103 fi‘., woselbst ein Wiederabdruck) werden p. ss u. 111 die Memorial—Worte
Fecana Cageti Da/enes Hebare Gedaco mit einem, wie mir scheint, fingirten komi
schen Beisatze des Spasses halber angeführt; es wird nemlich noch hinzugefügt:
Dindima pileus ysmara gargarus associamus lgnis grando barba cameron datisi bocardu
ferisong wirklich Memorial-Worte können pileus, gargarus und associamus wegen
des „u“ nicht gewesen sein, und die Beimengung von dalisi bocardo ferison be
deutet wohl nnr eine Parodie einer hiebei möglichen Confusion.
183) cursus optimarum quaestionum cum textualibus ezpositionibus Porphirii
atque veteris logicac Arestotilis sicut maximi parisius regentes tradideruntl multorum
peritorum opiniones recitantesl finaliter se resolventes ad mentem subtilissimi doctoris
iohannis Scoti ordinis minorum S. l. s. a. (sicher Coloniae bei Quenlel) fol. l-liezu
als zweiter Theil: cursus optimarum quaestionum cum teætualibus expositionibus
novae logicae Arestotilis etc. wie so eben. '
184) Pars ll, f. xl v. B: Prima figura accipitur dupliciterz uno modo largey et
tunc est, quando medium subiicitur in una et praedicatur in aliaq et illo modo quarta
comprehenditur sub prima,- alio modo capitur stricte et tunc est, in qua medium
subiicitur in maiore et praedicatur in minora et sic prima figura distinguitur contra
quartam. Sed istam opinionrm, quae est Galiem', impugnat commentaton .. Solum
ponendae sunt tres figurae
185) Der marktscbreierische Titel lautet: Opus, quod liber ysagogieus inscri
bitur. ouia ad doctrinam Scotiq et ad aristotelica logicalia mirabiliter introductorius.
Pmnrt, Gesch. 1v. ‘ 14
210 XXll. Samuel Casinensis. Molenfelt.
letzte neun er durch die Namen der Musen symbolisirt und zugleich mit
gewissen Buchstaben bezeichnet, so dass der Einfluss des Raimundus
Lullus in die Augen springt‘SG). Hierauf erläutert er in sieben Tracta
ten, deren erster über intentio 0ccamistische Färbung zeigt, den Inhalt
des Organons, derartig, dass er in unerträglicher Breite ‘87) und phan
tastischer Rhetorik (in Form eines Dialoges zwischen Lehrer und Schüler)
zu den einzelnen Lehren der Logik räsonirende Einleitungen gibt, welche
stets Dubia über Eintheilungen und Definitionen enthalten und am Liebsten
zu graphischen Figuren greifen 188). Die wesentliche Grundlage hiebei
ist überall die Meinung des Scotus.
Martin Molenfelt aus Lievland möchte in seinem Tractatus
obligatoriorum 189) mehrfach die Grundsätze der obligatoria in den Schrif
ten des Scotus entdecken, während er selbst sich an Albert v. Sachsen
hält. Nach Anführung allgemeiner Regeln entscheidet er sich bezüglich
der Zahl der Unterarten der obligationes dafür, dass deren sechs seien l9°),
und bespricht dann an der Hand seines Vorbildes (s. Abschn. XX,
Anm. 311 11'.) etwas ausführlicher positio und impositio, sehr kurz aber
depositio und petitio. Theilweise neu sind seine kargen Bemerkungen
über „dubie positio“ und „sil veruch 191). -
Dass aber für den logischen Schul-Unterricht auch die Thomisten
ebenso wie die Scotisten Einiges aus der Litteratur der Modernen auf
Cnius utilitas agnosoitur, si benevolus accedas, studeasque diligenter. Nam eins in
credibili ordine repente nimis quis logicus evadel, ut experientia teste a multis iam
probatum est. Qui et et alios liberales disciplinas se noverunt hoc duce libello evectos.
In quo quidem libello sunt infrascripti tractatus etc. (d. h. es wird kurz der lnhalt
der sieben Tractate bezeichnet). Am Schl. Mediolani 1494. 4. Der Name des
Verfassers ist in dem (auf der Rückseite des Titelblattes gedruckten) Dedications—
Briefe des Franciscus Ruerus an den herzogl. Leibarzt Gabriel de Pirovano
genannt. .
186) ich darf unmöglich um eines Halb-Narren willen den Raum so ver—
schwenden, dass ich die elf Figuren, deren jede eine volle Seite einnähme, hier
reproducire. Sollte sich Jemand für die Sache interessiren, so kann ich erwähnen,
dass das, wie es scheint, sehr seltene Buchsich in der Münchner Universitäts
Bibliotbek findet. Die erste Figur bedeutet ratio mcmorandi pracdioamenta, die 2.
ratio investigandarum intentionum; beide sind nach Form der arbor Porphyriana ent—
worfen; die 3. als Figura universalis mit A bezeichnet erinnert an Lullus, hat
jedoch 15 Felder (s. Abschn. XVIIl, Anm. 86 u. 146); die 4. praedicabilium (mit
R bezeichnet) hat 9 Felder; dann folgen mit je 15 Feldern 5. praedicamentorum
(s), 6. periermenias (T), 7. modalinm‚(v)‚ 8. Priorum (X), 9. Posteriorum (Y),
10. Topicornm (z), 11. Elenohorum (Nllllb) wieder mit 9 Feldern.
187) Das Ganze füllt 156 bis zur Unleserlichkeit klein und eng gedruckte
Seiten.
188) Bei der inventio medii ist es nur die verkünstelte Figur des Averroes,
nicht jene des Tartaretus.
189) Gedruckt in drei älteren Ausgaben des Commentares des Tartaretus zu
Petrus Hispanus; in obigem Drucke (Anm, 158) f. 82 v. B fl'.
190) f. 84 1'. A: Una opinio est, quae dicity quod tantum tres sunt species obli
gationisi se. positio, depositio et dubia positio (wird sich doch wohl auf Paulus
Venetus beziehen, wenn auch nicht völlig genau, s. Abschn. XX, Anm. 566 11.).
. Dicendum est, quod sex sunt species obligationis.
191) f. 87 r. B: Dubia positio est obligatio ad sustinendum positum dubie.
. „Sit verum“ est 0bligatio, qua obligatur respondens ad sustinendumy aliquid
esse vernm.
xxn. Ergänzungen zü Petrus Hispa‘nns. 211
nahmen, ohne ihren Parteistandpnnkt irgendwie grundsätzlich zu verleug
nen, ersehen wir aus den lnterpolationen und grösseren Zusätzen
zu Petrus Hispanus. Seine Summula galt als hauptsächliches Unter
richtsniittel (Abschn.XX, Anm. 615 u. ob. Anm. 72 u. 78 ff.) und wurde
als aristotelisch (ob. Anm. 153) zur m'a antiqua gerechnet, so dass sie
für Thomisten und Scotisten an sich ein neutrales Gebiet war. Das Be
dürfniss der Schule aber hatte auch für diese beiden Parteien, welche
wahrlich nicht in das Lager' der Terministen übergehen oder der über
triebenen Sophistik folgen wollten, die Forderung mit sich gebracht,
einerseits den Petrus Hispanns reichlich auszubenten und andrerseits auch
einige Hauptlehren der Modernen über' Consequentia,' Obligatoria und
lnsolubilia in die Schule beiz‘uziehen. SO finden wir ebensosehr in
solchen Drucken des Petrus Hispanus, welche die thomistischen Commen
tare eines Versor (s. Anm. 258) oder eines Lambertns de Monte (Anm. 280)
enthalten, wie in jenen, welche dem Scotismus des Tartaretus (Anm. 158111)
angehören, vielfache Erzeugnisse einer interpolirenden, erweiternden und
ergänzenden Thätigkeit, welche ich hiemit als eine allmälig durch ver
schiedene Hände entstandene jüngste Formation dieses Schulbuches im
Folgenden zusammenstelle. '
Zunächst sind es erklärlicher Weise Memorialverse, welche an ein
zelnen Stellen entweder den bereits vorhandenen beigefügt oder neu
eingereiht wurden. So findet sich bei der Umkehrung der Urtheile
(s. Abschn. XVII, Anm. 156) der Vers:
_ Ecce tibi sim armigeros ac arma bono con 192).
In der Lehre von den modalen Urtheilen knüpften sich zunächst an
die dort (Anm. 164) vorgeführte Figur die Verse:
Primus Amabimus est, Edenlulique secundus
Tertius Iliace, Purpurea reliquus193).
Destrm't U totum, sed A confirmat utrumquei
bestruit E diehrm, destruit lque modumil“).
omne necesse valet, valet impossibile nullumwbj
192) In obigen (Abschn. XVlI, Anm. 143) Drucken A—W, Y—(S; er erhält.
seine mnemonische Bedeutung, indem man zunächst vor den Worten armigcros und
arma interpungirt und die Worte sim, ac und con als Abkürzungen für simplicitery
per accidens und per contrapositionem nimmt; die Vocale aller übrigen Worte haben
dann die bekannte Geltung, und das Wort armigeros erklärt sich dadurch, dass
hier die conversio per accidens bereits sogar auf alle vier Urtheilsformen ausgedehnt
ist. Bei der Aequipollenz erscheint jener fünfte Vers, welchen wir schon bei
Shyreswood und bei Petrus Hispanns trafen (ebend. Anm. 40 n. 159), gelegentlich
einer lnterpolation bei Vincent. Bellen. IV, 39 (s. ebend. Anm. 322) auch in der
Form folgender zwei Hexameter:
„Prae“ contradictor, „Post“ fit contrariaa „Cireum“
Pone subalternam; facietque negotio signum
193) Oder als Hexameter (in Z—(S):
Tertius lliaees sedet Purpurea quartus.
194) Oder gleichfalls als Hexameter (in Z——G):
Destrm't E diehzm, sed destruit 1 quoque modum s
195) S0 in iii-ti cassa hingegen in x lautet er:
Omne necessdriat, impossibile quasi nullus,
und in ß, ei u, iiz
omne necessariuml impossibile est quasi nullum
14 *
212 XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus.
Possibile quidamy quidam non possibile nonwß)
E dictum negati lque modum, nihil A, sed U totum 107).
wozu zuweilen auch noch folgender kommt:
Possi contingensa impossibileque necesse 198).
Auch die bereits seit Wilhelm Shyreswood recipirten Verse über
das wechselseitige Verhältniss der modalen Urtheile (ebd. Anm. 166)
werden um Einen neuen vermehrt, Welcher lautet:
ordo subalternus sit primus sive secundus 199).
Ferner aber bot sich eine anderweitige Gelegenheit zur Versification
in den dortigen Regeln (Anm. 165) über die Aequipollenz der modalen
Urtheile dar, und somit finden wir:
Pos lmpos aequi verbo simili modus impar,
lmpos et Ne dissimili verbo simili m0,
rota dissimili Pos et Ne sequiparantur 200).
In dem Abschnitte über die Kategorien wurden die sog. Postprädi
camente mnemonisch bearbeitet, und wir finden Verse für prius (ebend.
Anm. 175):
196) So in Y, ®——R, ll—I; hingegen in X:
Possibile quidaml non possibile quidam nonl
und in Z—(S:
Possibile est quidami quidam non possibile est non.
197) Die Drucke X, Q, G—R, n haben die sämmtlichen sieben Verse (— ab—
gesehen von den eben erwähnten Varianten —) vor dem Inhalte der Anm. 165
(Abschn. XVII) eingereiht, in z—(S sind sie vertheilt, d. h. 3, 4 u. 7 stehen vor
Anm. 163, dann l u. 2 nach derselben, zuletzt 5 n. 6 vor Amn. 165. In ss
sind sogar 1 u. 2 noch einmal ganz am Schlusse (nach Anm. 166) wiederholt;
Y hat nur zwei Verse, nemlich 5 u. 6, und zwar vor Anm. 165. Was den Sinn
der Verse hetrima so sind 1 u. 2 durch die dortige (Anm. 164) Figur selbst schon
erklärt; auch 3 u. 4 n. 7 (deren letzterer nur eine Recapitulation der andern
beiden ist) bedürfen nur des Hinblickes auf jene Figur und auf Anm. 162, d. h.
A bedeutet, dass das Urtheil ohne Negation ist ,‘ E aber, dass die Negation heim
Verbum, sowie I, dass sie beim Modus, und U, dass sie beim Verbum und beim
Modus steht (vgl. das byzantinische Original hieVon, Abschn. XV, Anm, 25). Sodann
aber die Verse 5 u. 6 enthalten eine Parallelisirung der modalen Urtheile mit den
einfachen kategorischen, indem bei letzteren in der allgemein recipirten Figur (s.
Anm. 154, die Figur selbst s. z. B. Abschn. XI, Anm. 157) die Urtheile A, E,
l, o genau dieselbe Stellung haben, wie hier die Urtheile Socratem currere est
necesser S. curr. est impossibilel S. c. est possibiley S. non currere est possibile.
198) Nemlieh .die Drucke sua 2—9, I geben vor dem Inhalte dortiger
Anm. 163 zunächst den siebenten der so eben erwähnten Verse, hierauf eine nicht—
metrische Erklärung der vier Vocale AEIU (s. auch den Schluss der Anm. 163),
und sodann obigen einzelnen Vers (nur fügen 6%! demselben noch 5 u. 6 der
vorigeii hinzu), dessen Sinn an sich klar ist, insoferne er die Identificirung des
possibite und des contingens und die in jener Figur hervortretende Gleichartigkeit
des impossibile und des necesse ausspricht. _
199) Jene nemlichen so eben genannten Drucke (S, %, 2—ß, I enthalten
(am Schlusse des Inhaltes dortiger Anm. 166) diesen ebenso el'klarlichen als un
nützen Vers. In 91—5, welche ihn gleichfalls darbieten, steht sinnlos tertius für
primus .
200) In ilsiv welche am Schlusse der Modalität ausser dem so eben (vor.
Anm.) erwähnten auch den siebenten unter den dortigen Versen (Anm. 197) dar
bieten, findet sich dieses Erzeugniss einer Interpolation. Die drei aversa sind im
Hinblicke auf Abschn. XVII, Anm. 165 (in deren Inhalt sie verflochten wurden)
augenblicklich verständlich, sobald man die Abkürzungen P0s[sibile], v lmposlsibilely
Ne[cesse], aequifparanturj und m0[do] bedenkt.
xxn. Ergänzungen zu Petrus Hispanus. 213
Tempore, natura prius, ordiae, die, et honore
causam causato dicimus esse prius 20l),
für simul (Anm. 176):
Tempore dico simul, quorum generatio nunc est,
Ouae convertantar, dicimus esse simal,
Suntque simul species genus unum condividentes 202);
für motus (Anm. 177):
Aagef, diminuita corrumpity vel generalur,
Alterat et mutat, sic per loca multa vagaturg
Sex istis motus dicitur esse modis 203');
für habere (Anm. 178) auf Grundlage einer Interpolation (s. unten
Anm. 218): ‘
Afl'ecfum, quantum vestitum die, velut aurum,
Memlzrum, contentum, passessam, vir mulieremg
lstis praedictis fertur habere modis 204).
In der Syllogistik treffen wir als Versification der Angabe über
directes und indirectes Schliessen (Abschn. XVII, Anm. 183):
Dico concludi direcfe, quando ma de mi,
Es! indirecla conclusioi quando mi de me 20f').
und ebenso betreffs der Tragweite der drei Figuren (ebd. Anm. 186):
omne genus claudit problematis prima figara,
fitque negativa conclusio quaeque secundae,
Terlia eoncludit tantummodo particularem 7°“).
Ja selbst jene Verse aus der jüngsten Zeit, welche die inventio
ter-minorum betreffen, fanden zuweilen Aufnahme in den Text des Petrus
Hispanus, nemlich:
Ferana, Cayeli, Dafenes, Hebare, Gedaco,
Gebali staut,- sed non constant Febas, Hedas, Heoa.
Praedicat A; B sequensp c praecedity f) sit extra,
E sufn't; F sequilur, G praecedit, H sit extra 2o").
Auch in der Topik wurden bei den verschiedenen Bedeutungen der
ratio (ebd. Anm. 192) Verse eingeschaltet:
Dif/inil, virtus, osfendit, forma, vel esse,
Es! medium ratioy per quod concluditur ergo 208).
201) In s-sz (und zwar in ß—a mit dem Zusatze: hi versus non sunt de
texta).
202) Gleichfalls in e-æ (aber ohne Zusatz).
203) Nur in tri-1 (ohne Bemerkung).
204) In s-a finden sich nur die zwei ersten (und zwar mit dem Zusatze:
metra non sunt de textu), in fl—ß aber alle drei Verse und ausserdem noch ein
vierter, welcher mit dem zweiten synonym lautet:
Quidquid circa vor: membram, friticam, damas, azor.
205) In em Dass „ma“ und „mi“ Abkürzungen für maior und minor sind,
ist von selbst ersichtlich.
206) lu Y—(S. Aucb die übliche Regel betreffs der Anfangsbuchstaben der
Worte Celaates, Daln'fis u. s. f. wurde in die zwei Hexameter gebracht:
In sibi consimilem vult littera quaeque reduci
buctu possibili liaroco Bocardo remolis.
Sie finden sich in der Interpolation bei vina Bellov. IV, sc. s. Abschn. xvn.
Anm. 323. Was übrigens dabei über Baroco und Bocardo gesagt ist, kann höch
stens als halbwahr gelten.
207) ln em Die Erklärung derselben s. ob. Anm. 129 u. unten Anm. asa
208) ln X——(5, illa ß. Jedoch in ne lautet der erste der beiden Verse:
Ratio (zn lesen Oratio), virtus, definitio, forma, vel esse.
214 XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus.
und ebenso finden wir den letzten der Topen, nemlich den locus a
divisione (sicher wegen der Wichtigkeit, welche man stets der Lehre von
der Eintheilung heilegte) metrisch recapitulirt:
Per species genera, species per singula scindunh
Per partes totumj voces per signifieatum,
cuncta per opposita subiectum qualia scindunty
oualia per usias. per qualia qualia findunlz‘”).
Am Schlusse aber stellte man sämmtliche Topen in die Verse zu
sammen:
lii/fl des, interpres, totum, pars. causa sit intra.
corrumpensy generans. usus, communiter aeci;
Autor1 iudiciumy similisl maior, minor, atque
opposituim transsump1 proportioi sunt locus extra,
Sunt medii tantum divisio, com'uga‚ casus’lo).
Endlich auch noch findet sich am Schlusse der Sophistik eine
ähnliche metrische Zusammenstellung nebst zwei einleitenden Versen:
Gele, multa petel laudal transferre memento,
Discere te finge, si vis concludere falsum.
Aequivocansl amphiq componity dividitl acci fi‚
Acci, quid, ignorans princi. conv causaquey plureszli).
Andrerseits aber wurde auch die Dectrin selbst in einzelnen Punkten
oder sogar in grösseren Gruppen erweitert. So werden beim hypothe
tischen Urtheile den älteren drei Arten desselben (Abschn. XVII, Anm. 158)
aus der Litteratur der Modernen, d. h. aus Buridanus und Albert von
Sachsen (Abschn. XX, Anm. 81 u. 273) auch die neuen drei, nemlich
causalisa temporaliss localis nebst ihren Regeln beigefügtznl In dem
die Kategorien betreffenden Abschnitte finden wir zunächst in der Lehre
vom aequioocum (Abschn. XVII, Anm. 169) zuweilen eine längere Er
weiterung“) und in den Angaben über die neun Arten des inesse
(ebd. Anm. 170) eine der frühesten lnterpolationenmia sodann aber
wurde nicht bloss bei der Kategorie der Substanz in einigen Ausgaben
ein classem in den Text aufgenommenzw), sondern man ergänzte auch
209) In v-tsz .
210) In Y—JG, R, ü. Die Abkürzungen der Worte ergehen sich von selbst
aus obiger (Abschn. XV, Anm. 60 1T.) Reihenfolge der Topen. Uebrigens habe ich
obige fünf Verse aus ne mit einigen unumgänglichen Verbesserungen entnommen;
in Y—(S sind sie manigfach fehlerhaft.
211) Nur in illa Die Erklärung der letzten zwei Verse erhellt auch hier von
selbst aus dortiger (Abschn. XVII, Anm. 197) Inhalts-Angabe.
212) In nam
213) In C—W, ill-it (die Erklärung der Beispiel-Worte ist sehr weit aus
gesponnen).
214) Es werden nemlich in sämmtlichen Drucken jenen Memorialversen die
Worte vorausgeschickt: Hos autem octo modos nessendi in“ distinguit Aristoteles
quarto Physicorum (IV, 3, p. 210 a 14), boethius autem (s. Abschn. XII, Anm. 92)
assignat noveml quia subdividit quintumv ut dictum est.
215) Bei der Lehre, dass die Substanz empfänglich für die Gegensätze ist
(surceptibililas contrariorum), wird ein von der Urtheilsform entnommener Einwand
folgendermassen beseitigt (im Drucke 58, f. 85 B): Neque est instantia de orationea
quia, licet haec eadem oratio „Socralcs redet“ aliquando est vera aliquando falsas
tamen hoc non est secundum sui mutationeml sed reig et ideo nota. quod verum
et- falsum sunt in rebus ut in subiectoi et sunt in oratione ut in signo. Hier nun
Wll‘tl in nos nicht bluSS die bekannte aristotelische Stelle (Cut. 12, s. Abschn. IV,
xxu. Ergänzungen zu Petrus Hispanns. 215
(nach dem Vorgange des Albertus Magnus) die bei Psellus fehlenden vier
letzten Kategorien aus Gilbertus Porretannszifi). Auch bei den Post
prädicamenten supplirte man zuweilen den bei Petrus Hispanus über
gangenen (ebd. Anm. 174) relativen Gegensatz 217), sowie man den ver
schiedenen Bedeutungen des habere (Anm. 178) eine neue hinzufügtefls).
In der Syllogistik finden wir zunächst in der Lehre von der inventio
terminorum (Anm. 189) eine erweiternde Interpolation219); eine haupt
sächliche Vermehrung aber war es, dass man am Schlusse des Abschnittes
das Capitel De potestatibus syllogismorum hinzufügte, welches in einem
kärglichen Excerpte aus Aristoteles (An. pr. II, 1—15, s. Abschn. IV,
Anm. 608—627) unter folgender Terminologie sechs nachträgliche Mo
mente der Syllogistik vorführt: syllogismus concludens pluraa concludens
em falsis verum, circutariss conversieus, ad impossibile, etc oppositis 220).
Bei Weitem aber der bedeutendste Zusatz war es, wenn man die
Summnla des Petrus Hispanns noch um den ausgedehnten Abschnitt ver
mehrte, welcher die Ueberschrift „Syncategoreumata“ trägt. Es
scheint diess allerdings nur in einer geringeren Zahl von Handschriften
geschehen zu sein, denn auch unter den Druckausgaben ist es nur der
vierte Theil, welcher diesen Zuwachs, und zwar bereits in verschiedener
Form, enthält 221). Ausserdem erhellt so viel, dass wenigstens in der
Anm. 113) eingefügt, sondern der Schlusssatz erhält auch die auffallende Wendung:
unde uerum et falsum sunt in rebus ut in causa. in intellectu vero sicut in subiecto1
et in oratione sicut in signo.
216) Die Ergänzung ist in allen Ausgaben vorgenommen, und auchgalle, mit
Ausnahme von wenn, leiten dieselbe mit den Worten ein: Ouae sequuntur de aliis
quatuor praedicamentisl non sunt dicta (oder dato) a Petro Hispano. Aber nur eum
fügen diesem noch hinzu: sed ab auctore sex principiorum accepta. In 1"“ sind
jene vier Kategorien und in mei nur quando weit ausführlicher erörtert, als in
den übrigen Drucken. S. Abschn. XIV, Anm. 494 ff.
217) In (E, siy e—a, I finden wir: llelatice opposita dicunturg quaecunque ea
ipso, quae sunty oppositorum dicuntur vel quomodolibet aliter ad ea, ut duplum et
dimidium disciplinalum et disciplina
218) In e—a steht nach „habere membrum“ auch noch: habere ornatum vel
annulum in digito.
219) In X. Q, smit er, Q, u-zm lautet das erste Glied obiger Regel:
Accipiendi sunt duo termini diversi, scilicet duae species sub uno generej diflerentia,
vel proprie, vel accidente. l-linwiederum in y-cz Accipiendi sunt duo termini di
versi, scilicet duae species cum suo genere . . . . .. vel duae species cum proprio alte
rius vel una species cum suo genere et suo proprio
220) Es findet sich dieses Capitel nur in ‚lt—F, am s und lautet am Anfange:
nunc restat dicere de polestalibus syllogismorumq quas Aristoteles in secundo Priorum
assignat sex, quae communiter solent hic nominari (namentlich auch letzterer Zusatz
bestimmt mich jetzt, dieses Capitel, wo es erscheint, als späteren Zusatz zu erklä
ren, nachdem ich früher, Abschn. XV, Anm. 56, die Ansicht ausgesprochen, dass
- es bei Psellus ausgefallen sei). Prima est syllogismus concludens plura (Abschn. IV,
Anm. 6081.), secunda est syllogismus ea: falsis concludens verum (ebd. Anm. 610 if.),
tertia est syllogismus circularis (ebd. Anm. 615 11.), quarta est syllogismus conver
sivus (ebd. Anm. 619 111), quinta est syllogismus ad impossibile (ebd. Anm. 623 11.),
sexta syllogismus ex oppositis (ebd. Anm. 627). Hie autem de istis potestatibus
intendimus pertransire breviter, et solam declarabimus earum descriptiones pcr earum
utilitates. Letzteres geschieht dann auch in aller Kürze. (Vgl. auch Abschn. XV,
Anm. 111.)
221) Nemlich nur in den zwölf Drucken M—Q, Y—(S, m e sind die Syn
categoreumata mitanfgenommen, unter denselben aber bieten „DE—Q, me eine ein
o
ilfi- xle Ergänzungen zu Petrus Hispanus.
Zeit jener Drucke sich allmalig ein Verdacht über die Aechtheit des
ganzen Abschnittes einstelltenz). Aber wer der Verfasser dieses merk
würdigen Erzeugnisses gewesen sei, dürfte wahrscheinlich für immer im
Dunkeln bleiben. Der Inhalt ist in Kürze folgender 223). Auf Grundlage
der bei den Modernen üblichen Unterscheidung zwischen categorema und
syncategorema (s. z. B. Abschn. XX, Anm. 462 u. 506) wird dem
Letzteren in scotistischer Weise eine sachliche Bezeichnung zugeschrieben,
welche in der Disposition des Subjectes oder Prädieates derartig liege,
dass man auf „esl“, welches eine compositio bedeute, und auf „non“
zurückgehen müsse 2‘24). Die in der Sprachbezeichnung liegende compo
sitio betrell'e entweder im Substantivum die Vereinigung von Substanz
und Qualitäten oder im Verbum die Vereinigung von Substanz und Thä
tigkeit, bei welch letzterer die verschiedenen Modi des Verbums ihren
Grund in psychischen Affecten haben 22"’). Das „non“ hingegen sei
hauptsächlich in den verschiedenen Formen der sog. Infinitation zu er
wägen 226). Nach dieser sonderbaren Einleitung folgen unter reichlicher
l
fachere Bedactiondar, hingegen in Y—SB ist dieser Text (namentlich zu Anfang)
schon sehr stark erweitert, so zwar, dass der Umfang des ganzen Abschnittes hier
ungefähr dreimal grösser ist, und G gibt wieder eine anderweitige commentirende
Paraphrase desselben.
222) Denn während die Drucke M—Q noch unbedenklich die Ueberschrift
Syncategoreumata Petri liispani geben, und in ne der Abschnitt kurzweg als
Tractatus octavus (also als Fortsetzung der Summulae) numerirt ist, bezeichnen ihn
YZ schon als libellus nuperrime (oder nuper) inventus, hingegen eum in vorsichtiger
Weise als opus Petro llispano adscriptum Auch ist bemerkenswerth, dass die drei
Kölner Drucke R—T, während sie in allem Uebrigen mit M—Q übereinstimmen,
doch die Syncategoreumata weglassen.
223) Ich citire nach dem Drucke a
224) f. 264 A: A dictionibus sgncategorematicis causatur veritas vel falsi
tas in orationeg ergo significant res aliquasg sed non signifieant res subiieibiles vel
praedicabilesg ergo significant res, quae sunt dispositiones subiicibilium et praedica
bilium. bispositio subiectil inquantum est subiectuml vel praedicati. inquantum
est praedicatunh significatur per dictiones sgncategorematicas. . (B) In eis per se
intelliguntur „est“ et „non“ et non e conversog ideo „est“ et „non“ sunt priora
illis. .. .. „Sotum“ enim est idem quod „mm cum aliorr et „desintt“ est „est“, quod
de cetero non erit. „Est“ autem consigni/icat compositionemj .. .. idco prius
dicendum est de compositione.
225) f. 265 A: Compositionis alia est rerum, alia compositionisa quae est modorum significandi, alia est quamliotdaotirsumcusmigsnuib/sitcaanndtiias et
haec significatur per nomenl v. gr. homo est res habens humanitatem . . . . .. (f.
266 A) Alia est compositio actus cum substantiay et huius alia est actus unitil
ut in participiol alia vero actus distantis, ut in verbo. (f. 267 A) Cum verbum
debeat imponi ad signi/icanduml anima prius apprehendit actum de substantia et
postea afficitur ad enuntiandum et per istum affectum inclinatur et per
istam inclinationem indicat vel imperat vel optat, et sic sunt modi.
226) f. 268 A: Negatio uno modo dicitur oratio negativa et est species enun
tiationisg . . . alio modo dicitur signum et instrumentum negandi . (B) Alia
facit nomen infinitum, . alia participiurna ut „non currens“, alia verbum infi
nitumy ut „mm currit", alia facit orationem negativem. f. 269 B: Nomen
dupliciter potest infinitari, . uno modo secundum privationem, et sic prae
dicatur solum de ente, . alio modo secundum negationem. et sic praedica
tur de quotibet, quod est et quod non est (ebenso f. 270 betrelfs des verbum infi
m'tum). . . . . .. f. 270 B: Negatio oratiom's, cum negotio removet specialem composi
tt'onem, sufficit ad contradictionem
xxu. Ergänzungen zu Petrus Hispanus. i 217
Einstreuung grammatischer Bemerkungen und sophistischer Beispiele,
welche meistens den insolubilia angehören, zunächst die Exclusiv-Par
tikeln 227), dann die exceptiven 228) und hierauf als consecutive zuerst
sin"), dann (11:23“), vel231)‚ M232), m'si233)‚ quin 234), quanto 235),
quam 236), quidquid237); ‘in bunter Unordnung reiht sich hierauf incipit
und desinit an 238), dann necessario und contingenter 239), hernach
plötzlich die reduplicativen Worteuo), und den Schluss macht eine kurze
Notiz über den Syllogismus 241).
Ausserdem aber fügte man aus dem Umkreise der üblichen Litteratur
der Modernen auch noch die drei Tractate Obligatoria, Insolubilia und
consequentiae dem Pelrus Hispanus bei 2‘12). Ein deutlicher Fingerzeig
227) f. 272 A: Exolusio intelligitur duplicitery sc. ut concepta et ut exercita
. . (B) Ad exclusionem quatuor exigunturs quod excluditun a quo excluditurl re
spectu cuius excluditun actus excludendi. f. 273 A: Exrlusio una est genera
lis et altera specie/is f. 275 B: ouinque suntl quae debent excludis diversam
subiectuml .... .. diversum loco ‚ .. diversum tempore, oppositum ex parte
praedicatil . . . . . .. diversum accidens. . . . . .. p. 278 B: bictio „solus“ excludit ab
aliquo causali. sine ponatur in subiecto sive in praedicata
228) f. 279 B: Sequitur de exceptivis ouidam dicunti „praeler“ non si
gnihcare exceptionem Diclio „praeler“ et consimiles dicuntur exceptivae non ab
exceptione signi/icatay sed ab exceptione exercita lfxcipiens est animag alterum
est instrumentum excipiendig i. e. dictio exceptivag et etiam exiguntur illa triaz
quod excipiturl a quo excipituri respectu cuius excipitun f. 280 B: A multitu
dine in toto integrali et in aliis totis habentibus naturam horum excipit dictio excep
tiva. f. 283 A: Eadem debent intelligi de dictione „praetcrquam“ et „nisi“.
229) f. 283 A: Quidam dieunt, quod diclio „si“ significat causalitatem. alii
dicunt a-ntecessionem. alii consecutionem. Significat causalitatem et magis
antecessioneml quam consecutionem. (B) consecutionis alia est excedensl alia ex
cessa ; alia est rerum simul existentiumi alia rerum existentium secundum
prius et posteriusg (f. 284 A) alia est simplex, alia composita p». 286 B;
In conditionali syllogismo aliquando licet fieri desccnsum sub antecedentel aliquando
sub consequente. f. 287 A: Ouaerilur, utrum ex inipossibili sequatur quodlibet.
f. 288 A: Non sequitur verum ex impossibiliy inquantum est impossibile
230) f. 289 A: Dictio „an“ significat disiunetionem . . ‚ . . .. et importat dubi
tationem.
231) f. 292 A: coniunctio „vel“ significat comparationem rerum simul existen
tium disiungendo.
232) l. 294 A: coniunctio „et“ primo et per se dicit simultatem plurium sub
iectivorum in uno accidenti de paria quantum est de se, vel plurium accidentium in
uno subieclo.
233) l'. 295 A: Commum'ter ponunt, quod dictio unisitf per se et proprie te
netur consecutive et non exceptive .. (B) Aliquando tenetur consecutivel aliquando
exceptive f. 296 A: ln dictione „nisi“ intelligitur negotio et etiam adversalioy
et per hoc est exceptiva.
234) f. 297 B.
235) f. 300 B.
236) f. 301 A.
237) f. 302 B.
238) f. 303 A.
239) f. 307 A.
240) f. 310 A.
241) l. 311 A.
242) Gedruckt sind die drei Tractate in den Ausgaben lll-wg in den Drucken
div-ff finden sich commentirende Paraphrasen der lnsolubitia und Obligatoria.
Ich citire nach der Foliatur des Druckes m
218 XXll. Ergänzungen zu Petrus Hispanus.
aber dafür, dass diese Erweiterung gerade durch sog. Antiqui ins Werk
gesetzt wurde, liegt in der erkünstelten Anknüpfung an aristotelische
Stellen, welche man für diese modernen Erzeugnisse förmlich erzwingen
wollte 243). Es wird eine Definition der obligatio an die Spitze gestellt,
welcher wir schon bei Paulus Venetus (Abschn. XX, Anm. 565) als eine
von demselben abgelehnte trafen 244); dann folgen Angaben über obli
gatum 245), tempus 246) und pertinens 247), und hierauf mehrere Regeln
und Beispiele, aber unter noch engerer Beschränkung als bei Venetus,
indem hier überhaupt nur die positio in Betracht kommt‘MS). Die ln
solubilia sind in Kürze aus Paulus Venetus (ebd. Anm. 569 fl‘.) ent
nommen 249), nur wird auch für sie eine abenteuerliche Beziehung auf
243) f. LVlII v. B: lnclitus philosophorum princeps Aristoteles tangit duo
sub breviloquo. quae sua consueeerunt dif/icultate novicios illaqueare Primum po
niturprimo Priorum et nono Metaphysicorum (beide Stellen s. Abschn. IV, Anm.
261 f.), videlicet „possibili posito inesse nullum sequitur impossibileng secundum
habetur quarto Metaphgs. (s. ebend. Anm. 173) de quodam speciali ac quasi mon
struoso genere propositionumj quae sua significatione interimunt se ipsas. Qua—
propter palerna autoris sollicitudo sub duobus opusculisl sc. tractatu Obligationen.
et tractatu insolubilium artem perstrinziL Tructatum de obligatoriis primo ag-i
grediendo quorundam terminorum restat descriptiones praemitterel secundo nonnullos
regulas necessarios opponeres deinde tertio paucorum exemplorum procticam gratia
plenioris declarationis dnoliter subiungere
244) Ebend.: Ponitur descriptio obligationis. quae ab aliquibus datur talisr
obligatio est praefizio alicuius enuntiabitis ad sustinendum secundum aliquem stumm,
se. affirmative, negative vel dubilalive. Potest etiam aliter describit obligatio est
prac/ixio alicuius enuntiabilis possibilis ad sustinendums ne sequatur impossibilei quae
descriptio consonet propositioni Aristotelis primo Priorum (vor. Anm). Sicut
non est proefizcio perfectal nisi respondentis concessas interveniati ita‘ proprie obliga—
tio non est, nisi respondenss quod sibi praefigitur, admittat. Si enim opponens dicat
„porto tibi istam .- omnis homo est Raume“, non est facta obligatioy donec dicat re
spondens „admitto“, quo facto est quasi inter opponentem et respondentem quaedam
litis conteslatio (diess Letztere ist, wie Jedermann sieht, einjuristischer Ausdruck,
vgl. unten Anm. 249). Vielleicht war auch die obligatio ebenso wie der Abcchnitt
über Consequentiae aus Marsilius entnommen worden (Abschn. XX, Anm. 424).
245) f. LIX v. A: obligatum est propositio, quae est pars obligationis sequens
immediate signum obligationisy dummodo tamen sit admissa. Sunt autem signa
obligationis „pono, ponatur, peto“ et similia
246) f. LlX v. B: Tempus obligationis est illudl quod sequitur admissionem
respondentis. quousque opponens dicat ncesset tempus obligationisd vel obligaret re
spondentem modo contrario primariae obligationi. -
247) f. LX r. A: Pertinens alicuius propositionis est. quod ad ipsam sequitur
vel eidem repugnat. quamvis igitur multiplex subdivisio pertinentium potest as
signari. tamen in hac arte deservit solummodo pertinensl quod dicitur sequens ex
obligate aut ez obligatis bene concessa vel bene concessisa vel ez opposita bene ne
gati aut bene negatorum. E'xempli gratia si dicatur „porto tibi istamz omnis hom-o
est Romae“, . . . . .. hae propositiones ntu es Romae“ vel „non es homo“ et similes
dicuntur secundum hanc artem pertinentesi quod patet in processu syllogistica
248) Es sind nur sieben Regeln von jenen, welche wir bei Paulus Venetus
trafen (Abschn. XX, Anm. 566 f); an die zuerst angeführte „Possilu‘li posito nul
lum sequitur impossibilerr knüpft sich eine langathmige unnöthige Unterscheidung
der propositio possibilis und propositio de possibili (z. B. f. LX r. B: lsta est de
possibili „Omnem hominem possibile est esse asinumn et tamen est impossibilisg et
e contrat ista enim „Omnis homo est animalu est possibilisl et tamen non est de
possibili). Hierauf folgt f. LXI v. B H. eine Menge sophistischer Beispiele.
249) f. LXIV v. A: ouia omne promissum cadit in debitum (man beachte auch
hier die juristische Ausdrucksweise, vgl. oben Anm. 244), ewpeditis de eo, quod
XXII. Ergänzungen zu Petrus Hispanus. Parvulus Logicae. 219
Aristoteles versucht 25°), worauf noch die geringe Zahl von nur fünf
Beispielen folgt 251). Endlich die Consequentiae sind nur ein Auszug
aus demjenigen, was wir bei Marsilius (Abschn. XX, Anm. 409 11‘.)
trafen252).
Verwandt mit diesen Ergänzungen des Petrus hispanus ist es, dass
zum Gebrauche der Studenten unter dem Titel „Parva logicalia“ die Lehre
des Hispanus über die proprietates terminorum speciell abgedruckt und
dabei die Consequentiae aus Paulus Venetus beigefügt wurden 253).
Etwas Anderes sind die Drucke unter dem Titel „Parvulus logicaeuj
denn dieselben enthalten im Auszuge den ganzen Petrus Hispanus (nicht
bloss propr. term.); ausserdem aber zeigen sie eine schrotfere Scheidung
der Parteien, insoferne der „Parvulus antiquorum“ sich auf die sieben
ersten älteren Tractate beschränkte 254), während in den „Parvulus mo
dernorum“ auch Lehren des Paulus Venetus aufgenommen wurden255).
circa artem obligatorium et eius practicam dicendum praeconceperamy superest de se
cundo promissoj sc. de ipsis vocalis insolubilibus pauca subiungerel ex quibus acuti
nouicii usu praeezercitati valeant huiusmodi insolubilia solvere et imperitis insolubi
liter proponere.
250) f. LXV v. A: Quantum ad secundum, . . . . .. diligenter intuentibus Aristo—
telem circa finem quarti Metaph. (s. Abschn. IV, Anm. 173) faciliter potest patere
origo falsi/icandi aliquam propositionem semet ipsamv ubi sic ait „Accidit igitar,
quod famatum est u. s. w.“ . Ex his enim verbis elicere possumusq quod hae
dictiones „verum et falsum“ et aliae dictioness sicut „neoessarium, impossibilej
deeipi, seibile“ possunt causare reflercionem propositionis super se ipsam et destruere
directam signi/icationemg quia enim signincatio totius resultat ez significatione por
tium, quando pars propositionis importat aliquam passionem propositionalem, conse
quenter redundat in signi/icationem sententialem el totalem, ac per hoc casu certo su
perveniente propositio interimit se ipsam,
251) f. LXVI r. A.
252) f. LXVI v. A — LXX r. B.
253) Edz'tio teztualis parvorum loycalium Scilicet Suppositionaml Ampliationum,
Restriclionum, Appellationurn, blocponibiliumy Consequenliarum. Am Schl.: Impressum
Liptzk per liaccalarium wolfgangum Monacensem 1503. fol. Von den zu Petrus
Hispanus hinzugefügten Tractaten ist sonach hier nur jener über consequentiae auf
genommen, und dieser enthält auf Grundlage des Paulus Venetus eine ansehnliche
Vermehrung der Regeln. Ueber den Ausdruck „Parva logicaliau vgl. ob. Anm. 153.
254) textus parvuli antiquorum Am Schl.: Fim't tractatus Parvulus antiquorum
intitulatus per fratrem Arnolphum in artibus et theologia Magistrum editus. Et in flo
rentissima studio Lypsensi emendatusq ac per Melchiorem lolter 1mpressus. s. a. 4.
Und Libellus parvulus antiquorum intitulatus ln noticiam logicac introductorius utilis
ac valde necessarius. Am SchL: Fim't tractatulus Parvutus antiquorum intilulatus per
fratrem Arnolphum in artibus et theologia magistrum editus Et in florentissima studio
Lipsensi emendatus ac per conradum Kacheln/Terz lmpressus. s. a. 4. Ein jüngerer
Druck ebend. 1506. 4 (unter dem Titel textus parvuli antiquorum). Alle drei sind
ein karges Excerpt aus Petrus Hispanus ohne die drei modernen Tractate.
255) Porvulus logicac s. l. s. a. 4. und incipit Textus parvuli logicac una cum
brevi et perutili repetitionc eiasdem. Am Schl.:Impressum per Friderieum Kreusner. s.
a. 4. und textus parvuli modernorum. Am Schl.: Impressum Lyptzk per Melchiorem
Lotter. s a. 4. Diese drei Drucke sind mit unbedeutenden Ausnahmen gleich—
lautend. Das Ganze beginnt mit der Lehre vom Urtheile, d. h. Qualität, Quanti
tät, Entgegensetznng, triplez materia, Umkehrung, hypothetisches und modales Ur
theil, — Alles nach Petrus Hispanus; dann folgt in gedrängtester Kürze suppositio.
hierauf nach Paulus Venetus die Lehre von terminus resolubilisl ezponibitisj officia
tis mit einigen Sophismen, hernach ampliatt'o; sodann die Universalien und die
Kategorien nach Petrus Hispanus, und zum Schlüsse aus gleicher Quelle der kate
220 XXII. Parvulus Logicae. Heinrich v. Gorkum. Job. Versor.
Ueberhaupt genoss Petrus Hispanus in der Schule das grösste Ansehen,
und man suchte dasselbe wo möglich noch dadurch zu erhöhen, dass man
auf Titelblättern die Correspondenz der einzelnen Tractate mit den Theilen
des Organons ausdrücklich bemerkbar machte256).
Wenden wir uns somit von diesem neutralen Gebiete, welches die
verschiedenen Parteien benützten und bereicherten, zu den Thomisten
jener Jahrzehnte, so finden wir, dass dieselben betreffs der grundsätz
lichen Parteifragen in schrolI'erer Weise conservativ auftraten. Als ältester
derselben unter den bisher besprochenen Zeitgenossen begegnet uns
Heinrich von Gorkum (in Köln wirkend, gest. i. ‚I. 1460), welcher
die Hauptsätze der zweiten Analytik in getreuem Auszuge zusammen
stellte und im Anschlusse an Thomas v. Aquino durch Beweisgründe
(sog. positiones resolutort'ae) erläuterte, so dass dieser Commentar etwas
später an dem thomistischen Gymnasium de Monte in die officiellen Aus
gaben des Petrus Hispanus aufgenommen wurde 257).
Einflussreicher war der vielgelesene Johannes Versor (gest. um
d. J. 1480), welcher nach thomistischen Grundsätzen alle aristotelischen
Hauptwerke erläuterte. In seinen hieher gehörigen Commentaren zum
Organon und zu Petrus Hispanus 258) zeigt er sich als einen trocknen
gorische Syllogismus, welchem noch etliche Regeln über consequentia bona for
malis angehängt sind.
256) So z. B. in der von mir (Abschn. XVII, Anm. 143) mit Abezeichneten
Ausgabe. Da aber hiebei natürlich die proprietates terminorum eine Schwierigkeit
bereiteten, so bezeichnete man diesen Tractatus, über welchen wir schon oben
(Anm. 153) derlei Annahmen fanden, als „ex variis logicac libris ertra’ctus“. Der
thomistische Charakter dieser Drucke zeigt sich darin, dass man nach dem 4.
Tractatus (d. b. nach der Syllogistik) die Schrift des Thomas De inventione medii
(Abschn. XVII, Anm. 550) einfügte.
257) Ohne Titelblatt sofort beginnend: Circa ini/ium compendii magistri Hen
rici de Gorirhem artium et theosophiae professoris . . almae universitatis colonien
sis vicecancellarii et academici Montis gymnosiarches primis quo ea, quae in
libro Posteriorum Aristotelis quodam velomine proponuntury apertissime secernunturv quaeritur primo etc. Auf der fionlgleuncdeemn aSueriotrea:e Istud
est compendium magistri llenrici de Gorichem sententialiter correspondens libro Poste
riorum Aristotelis. Am Schlusse: Expticit compendium teatuale cum positionibus re
solutoriis. lienrici de corichem tandem tractatibus Petri Hispani incor
poratum pro emditione Neolhericorum praememorati Montis Colom'ae . . . . .. 1506. 4.
258) Von den „Ouacstiones super veterem artemn (zu welcher, wie sich von
selbst versteht, nach älterer Tradition Porphyr.. Arist. Categ., sua Porret u. Arist.
De interpr. gehören) kenne ich drei Incunabel—Drueke s. l. s. a., einen Venetianer
v. 1497, und drei Kölner, nemlich einen v. 1486, einen v. 1497 und einen unter
dem Titel Elucubratio commentaria in veterem Aristotelis artem etc. v. 1503 (nach
letzterem citire ich); von dem Commentare „Super omnes libros novae logicaeu
einen Incunabel-Druck s. l. s. a. und drei den eben genannten correspondirende
Kölner (am Schluss dieser Ausgaben ist Versor’s Commentar zu Thomas Aqu., De
ente et essentia beigefügt). Von dem Commenlare zu Petrus Hispanus hatte ich in
Händen zwei Incunabel-Drucke s. l, s. a., einen s. l. v. 1487 und einen s. l. v.
1488. zwei Kölndr, nemlich einen s. a. und einen v. 1489, einen Neapolitaner v.
1477, einen Nürnberger v. 1495, und drei Venetianer, nemlich v. 1488, 1508 und
v. 1572 (letzterer ist derselbe, welchen ich, Abschn. XVII, Anm. 142, mit m be—
zeichnete, vgl. ebend. Anm. 145); in der Mehrzahl derselben ist der Text des Pe
trus Hispanus. mitabgedruckt, in allen aber erstreckt sich der Commentar nur auf
die sieben ächten Haupt-Tractate, d. h. die Sgncategoremata und die drei moder
nen Tractate (Conseq., Insolub., Oblig.) kommen nicht in Betracht.
xxn. Joh. Versor. Petrus Nigri. 221
und langweiligen Erklärer, welcher von Absatz zu Absatz stets mit einem
„Quaeritur, utrum“ beginnt, dann durch verschiedene „scienda“ zu einer
„conclusio“ gelangt, um diese letztere abermals durch „dubitationes“ zur
glücklichen „solutio“ zu führen. Er bedient sich nicht vieler Citate 259)‚
sondern lehnt sich überhaupt grundsätzlich an.Thomas an, welchem er
auch bezüglich der wesentlichen Aufgabe der-Logik folgt 25°), daher er
geneigt ist, die realistische Auffassung der Universalien auf die Metaphysik
zu stützen 26l). Die Einleitung aber zu Petrus Hispanus entnimmt er
fast wörtlich aus Dorbellus 262), während er in der ganzen Einzeln-Exe
gese des 'l‘cxtes einigen Neuerungen gegenüber lediglich auf die ursprüng
liche Meinung des Petrus Hispanus zurücklenkt263).
Einem äusserst verbissenen‘Thomisten begegnen wir in Petrus
Nigri (nicht „Niger“)‚ welcher um d. J. 1475 unter dem Titel „Clipeus
‘ fhornistarumn einen Commentar zu Porphyrius und den Kategorien
schriebnd). Er will gegen die Scotisten ebensosehr wie gegen die
Modernen zu Felde ziehen und nennt bei Kundgebung dieses Vorsatzes
neben vielen uns bekannten Autoren auch einige, welche wir nicht näher
kennen, so auf Seite seiner Gegner einen Landulfus und Johannes cata
lanus, und auf Seite seiner Partei einen Wilhelm v. Maricalmus 265).
259) Wir finden nur Verweisungen auf Albertus Magnus, Thomas, Boethius
und am häufigsten (aus Albert entlehnt) auf Avicenna; etliche Male erwähnt er po
lemisch Buridanns und Marsilius. Aber z. B. bei der Syllcgistik schenkt er den
Aenderungen oder Erweiterungen der Neueren nicht die geringste Berücksich
tigung.
260) Sup. vet. art. f. 1 r. B: Docens logica est scientia specialis. . . . . .. lo
gica utens non est scientia specialis. (v. B) Logica non est pars philosophiae
stricte acceptael sed generaliter dictae. f. 2 v. A: Aliquorum antiquorum secta
interpretabatury logicum esse sermocinaleml alii vero dixeruntg syllogismum esse
subiectum logicacl ulii, ens rationis (s. Herveus, Abschn. XlX, Anm. 395 fl‘.).
(B) Argume-ntatio est subiectum attributionis totius logicae. .. .. f. 3 r. B: L0»
gica est scientia speculativav simpliciter et practica secundum modum . .. . (v. A) Lo
gica considerat omnial prout sunt in intellectu illiusl qui quaerit per notum venire
ad ignoti notitiamg et quia ignot-um duplex est, complexum sc. et incomplexum. ideo
logicus habet considerare voces complexus et incomplexas.
261) Ebd. l. 5 r. B; lllae quaestiones de universalibus determinari non
possunt per logicac facultateml quia .. necesse est uti rationibus sumptis ex prin
cipiisy causis et passio-nibus eatis inquantum ens. An die übliche Dreigliedelung der
Universalien anle rem, in re, post rem (im Anschlusse an Albertus Magnus und
Thomas) reihen sich dann über die einzelnen Fragen Erörterungen, welche nahezu
wörtlich aus Heimerich Campen entnommen sind (s. ob. Anm. 50 lf.).
262) f. 1 u. 2, s. oh. Anm. 5 ii
263) So z. B. betreffs der appellatio und distributioy wo er nur in ausserster
Kürze von „quidam“ spricht, welche anderer Ansicht seien. Hingegen z. B. bei
der suppositio erwähnt er die bereits vorliegenden Controversen über die Einthei—
lung derselben nicht mit einem Worte. Auch ist in diesem Commentere die Form
etwas verschieden, indem er nicht mit „Quaen'lur, utrum“, sondern stets sogleich
mit „sciendum“ beginnt.
264) Oefters gedruckt; ich citire’nach der Venetianer Ausgabe 1504. fol.
265) Prolog. f. 2 v. A: Et in sacra theologia et in rerum naturalium humano
rumque actuum disciplina unius beati Thomae Aquinatis admirabilem coclicamque doc
trinam complcctendam ab omnibus esse censeo. (B) boctoris huius angcliciy imo
dieim', mihi partes assumens respondendum duxi contradictoribus cunctis. Ad
modum commenti super Aristotelis dialectica ceteri quaestiones loannem Scotum, . .. .. Frunciscum Maymnem, Petrum Auirnedoulcaurmnyg afferaPmelrum
222 xxn. Petrus Nigri.
Sowie er überhal'ipt‘ dem Herveus am Nächsten steht und die Ansicht
d'es’selben über secunda intentio (Abschn. XfX, Anm. 399) wiederholt,
so kämpft er auch gegen die Modernen, welche er sofort „notm'ndles“
nennt, Weil dieselben die formalitates verneinen, welche er seinerseits
im Sinne des Herveus fassen möchte 266). Die Logik stellt er grund
sätzlich niedrig, da sie auf dem Gebiete des occamistischen placitum der
vocc beruhezül),ünd so führt er als charakteristisches Merkmal der „nomi
natesu oder „t'erministae“ an, dass dieselben al's Gegenstand der Logik
den terminus nargumentatiou bezeichnen 26"5). Aber die Frage, ob die
Logik praktisch oder theoretisch sei, "entscbeidet er in Abweichung von
Herveus (a. a. 0., Anm. 395) durch einen ziemlich schwachen Mittel
weg 209), und auch betreffs der Universalien will er das ens rationis
des Herveus natürlich nicht im Sinne der Modernen verstanden wissen,
sondern hierin den antiquia Welche er „realistae“ nennt, beipllichten 270);
ja für die Oceamisten gebraucht er sogar einmal die‚Bezeichnung „con
cept‘t'stae“, ohne eineAh'nung davon zu haben, dass er seinerseits nur
den bornirtestcn Realismus venti-etenim Auch bei den Kategorien wie
derholt sich die gleiche’ fanatische Polemik gegen die Modernen 272), ins
Aquilanum (s. unten Anm. 571), Guilelmum 0echam, Antonium Andream atque Lan
dulfu‘m', Gregoriam Ariminensem, loannem Catalanum atque eat alio genere
alios Paulistasl terministas ac nominalesj quorum ornnium in Thomam opiniones
destruere est propositi mei. . Sectatus sum .... .. Albertum Magnuml Her—
veum Britonem, Pelrum de Paludel cuilelmum de Maricalmol loanneni caprco
lum ac loannem Neapolitanum (s. Abschn. XlX, Anm. 434). Spero, me
pro/uturum iis praecipuey qui librorum copiam non habentes potiores difficultatesv
quae a Scotistis atque modeinis adversus Thomistas saepius perquirunturi absolutus
habere desideranL .
266) f. 11 r. A: opinio est nominaliuml qui et moderni dicuntur. quae dicity
quod onmis passio et suum subiectum sola ratione distinguuntur. S. Abschn. XIX,
Anm. 405.
267) f. 29 v. B: Logica non est scientia proprie dictay sed solum est modus
sciendi. grammatica et rhetorica non sunt scientiae proprie accipiendo. .....
. quia sunt de entibus rationisl quae oriuntur ez placito instituenti-sy variabilibus.
268) f. 30 v. B: opinio est nominalium vel terministarumi quod subiectum ha
bitus logicac sit iste terminus „syllogismus“ sive iste terminus „argumentativ“ (s.
ob. Anm. 132). Er selbst stellt f. 3] v. B das ens rationis des Herveus (Abschn. XIX,
Anm. 395 f.) in den Vordergrund.
269) f. 39 v. B: quia logica solum est scientia secundum modumi ideo etiam
solum est practica vel speculativa secundum modum et indifferens propter actam, quem elicit, assimilatur magis speculativaey quia solaudm ueltircuilmqsupeeequl’äri,
quod non habet similitudinem cum praxi; sed propter habitum plus assimilatur
practicae.
270) l'. 46 v. B: Qaaeritar, utrum universale, de quo considerant scientiae
reales, sint ens reale. De hoc est duplex opinio; prima est nominaliumy qui voluntl
quod universale non sit ens reale; .. . .. concludunt igitur moderni, quod universale
sit ens rationis Secunda opinio est realistarum sive antiquoruml qui dic-anti
quod universale, de quo tractont scientiae reales, est ens reale seclusa operatione
intellectus in rerum natura existens f. 51 r. A: Nullum universale reale est in solo
intelleclu.
Una o2p7i1n)iof. es5t6eor.ruAm:, qquuaierdiitauurnat, utqruoudm uunniivveerrssaallee essitt scuobnscteapnttuisa mveenltiasc,cidetenissti..no
minantur conceptistael qui necessario habent dicere, quod omne universale est accidens.
272) f. 88 r. B: opinio est modernorunh quod liber praedicamentorum est de
decem terminis, qui secundum suos modos hgui/icandi incomplezos generalissimos ad
xxu. Petrus Nigri. Gerhardus de Monte. 223
besondere betreffs der nach der Substanz folgenden übrigen Kategorien
abermals mit Bezug auf die formalitates 273). Nachdem er noch manches
Theologische über die Trinität und in antiscotistischer Tendenz über den
menschlichen Willen erörtert, zieht er auch noch den Gilbertus Porretanus
zur Exegese bei, und hängt noch ein anderweitiges Thema an 274).
Der örtliche Hauptsitz aber der Thomisten war Köln, wenn auch die
capriciöse Lostrennung der Albertisten so entschieden zur Geltung kam,
dass die gesammte bursa Montis exclusiv thomistisch und hingegen die
bursa Laurentiana ebenso exclusiv albertistiscll war275). Diese sonder
bare Parteispaltung, welche, so albern sie an sich ist, uns schon früher
begegnete (0b. Anm. ss lf.), suchte zunächst der Thomist Gerhard
Teerstege, gewöhnlich Gerhardus de Monte genannt (gest. im
Jahre 1480), beizulegen. Derselbe verfasste ausser einem Commentare zu
Thomas, De ente et essentiay eine eigens auf „concordia“ zwischen Albert
und Thomas abzielende Schrift und im Zusammenhange mit derselben
eine „Apologetica“ 276). Schon die erste Schrift war dadurch veranlasst,
dass, wie der Verfasser sagt, ein einseitiger Albertist alle möglichen
Unterschiede, welche er zwischen Thomas und Albert entdecken wollte,
zu Gunsten des Letzteren erörterte 2"7). Sobald wir aber, näher zusehen,
bemerken wir sogleich, dass der hier bekämpfte Albertist Niemand anderer
ist, als der obige Heimerich Campen selbst, dessen Ansicht nun zu Gunsten
des Thomismus ihre Erwiderung findetms). lu seiner Apologie aber
invicem distinctas et formaliter non coincidentes signihcant decem primas intentiones.
Auch hier reeurrirt er f. 94 r. auf des Herveusuns rationis. t
273) f. 95 r. B: opinio modernorum dicitl quod omnia novem genera acciden
tiurn sunt eadem res cum substantia. quia praedicamentum est ordinatio prae
dicabilium secundum sub et supra. Est opinio antiquorumq quod non omnia
entia sunt eadem cum substantia realiter.
274) Den Schluss f. 135 r. B bildet der interessante Excurs, in quo praedi
camento „magister“ ponitur.
275) S. F. l. v. Bianco, die alte Universität Köln. 1856. Bd. l, p. 255.
276) tractalus cerardi de Monte . ‚ . ‚ .. ad favorabilem dirigens coneordiam;
quaedam problemata inter sanctum thomam et venerabilem Albertum magnum, ex
quorum contentiosa disputatione nonnullis olim dabatur fomentum odii, aliis vero oc
casio detrahendi utrique doctori. Und hiezu: Apologetica sive responsiva venerandi
magistri cerardi de Monte ad quandam invectivaml qua ostensorem con
cordiae inter sanctum thomam et venerabilem Albertum magnum impugnat opprobriis.
autoritatibus et rationibus omissis. Beides zusammen als Anhang des Commentares
des Gerhard zu Thomas, De esse et essential gedruckt in Köln bei Quentel (s. l. .
s. a.‚ sicher um 1492); ein älterer Druck der ersteren Schrift ebend. sicher 1489.
277) ln der Einleitung: tractatus quidam est editusq qui numerat contrario
tates multast quas inter sanctum thomam el venerabilem Albertum asserit existere, et
in earum decisionibus satagit supprimere parteml quam ascribit sancto thomaeg hic
tractatus turbat multos inclinatos studio doctrinae sancti Thomae, qui in philoso
phicis Aristotclcm et in theologicis beatum colunt Augustinum u. s. f.
278) Prima conlrarietas, quam tractatus narratr est. quod sanctus thomas dicatl
logicum et alias scientias lriviales esse practicas. quas venerabilis Albertus dicit esse
speculativasj sed asscrlio ista tractatus ipsius non est vera; nam etiam Thomas
manifeste ponit logicum .. esse speculativam . Secundam contrarietatem poniti
quod thomas dicat universale ante rem et in re non esse idem cum
universali post remy sed . . Albertus dicati eadem esse. ‚ . . tertia contrarietas
esl, . quod . . . ‚ . .‚ Thomas dient, materiam non esse causam originalem indici
duationisl sed quantitatem ; istius oppositum ostendit multitudo producendorum
224 XXII. Gerhardus de Monte. Lambertus de Monte.
erklärt Gerhard die Entstehung des ganzen Zwiespaltes daraus, dass Einige
von Albert zu Thomas und Andere umgekehrt übergegangen seien und
sich so beiderseits unrichtige Ansichten gebildet hätteufli’).
vSein Schüler und Nachfolger Lambertus de Monte (gest. im
Jahre 1499) war der einflussreichste Thomist der Kölner Schule und
vertrat diesen seinen Partei-Standpunkt auch in der Erklärung der phy
sikalischen und psychologischen Schriften des Aristoteles. Er war es
auch, der die thomistische Verquickung des Aristotelismus mit der Ortho
doxie so weit trieb, dass er förmlich eine Seligsprechung des blinden
Heiden Aristoteles in Vorschlag brachte 280). Hieher gehört sein Com
mentar zum Organon, getheilt in vetus arszs‘) und nova logica 282),
sowie seine Erläuterung des Petrus Hispanus'löa). Die fleissige, aber
auch peinlichst ausführliche Exegese in den beiderseitigen Werken zeigt
überall die Absicht, sämmtliche Lehren des Thomas möglichst zu ver
werthen und stets von angeregten Fragen und Zweifeln wieder auf
Thomas zurückzulenken, so dass er den Wünschen der Kurie reichlichst
genügte284). In Folge dieser strietesten Observanz des Thomismus bietet
er uns auch weiter Nichts bemerkenswerthes dar. Zu erwähnen dürfte
nur sein, dass er in der nova logica gelegentlich der Syllogistik die
Memorial-Worte Fecana Cagelt' u. s. f. (vgl. Anm. 207) nicht bloss auf
nimmt, sondern auch in neuen Versen ihre Bedeutung darlegt 285). Auch
Quarla contrarietas . est circa medium demonstrationis potissimaeg verum hanc
. ipsemet tractatas reducit ad concordiam quandam Die übrigen Punkte he
rührenv nicht die Logik; s. Anm. 49 am Schl.
279) Existimabant, illas sententias et rationes opposilasj quas profert tractatus
problematicus. esse sancti Thomae et venerabilis Alberti contra se invicem ; quae exi
stimatio continet errorem, quem puto traxisse originem ex eo, quod erant quidam
Thomislae et nonnulli Albertistaes qui prius coluerant doctrinam alicuius alterius m'ae;
hanc commiscebant et tamen credebam eorum discipulil idl quod dicerent illil esse
sententiam vel sancti Thomae vel venerabilis Alberli.
280) S. seine Schrift „Ouaestio magistralis de salvatione Aristotelis“. S. l. s. a.
281) copulata pulcherrima diversis ez aratoribus logicac in unum corrogata in
veterem artem Aresto. cum teztu eiusdem secundum viam divi doctoris Thomae de
Aquino et iuxta processum magistrorum Colom'ae in bursa Montis regentium. 1490
(Coloniae bei Henr. Quenlel). fol. Ein 'alterer Druck ebend. 1488. fol. ‚
282) copulata pulcerrima in novam logicam Arestotelis textum simul impressum
luce clarius exponentia secundum viam . sancti Thomae Aquiaatis, quorum frequens
exercitium est apud magistros in florentissima studio coloniensi bursam montis re
gentes. Am SchL: Copulala secundum processum magistrorum rc
gentium in bursa Lamberti de Monte . professoris eximii 1493 (Coloniae bei
H. Ouenlel). l'ol. (Andere Drucke sind: ebend. s. a., 1488, laos u. 1511).
283) Acht Drucke, welche ich kenne, sind bereits oben, Abschn. XVII,
Anm. 143, unter der Bezeichnung M—T angeführt; der blosse Commentar des
Lambertus ohne Text des Petrus Hispanus ist (mit einigen Abweichungen und Kür—
zungen) gedruckt Coloniae bei Lyskirchen 1487. 4.
284) Auf der Rückseite des Titelblattes de nova logica ist ein Breve des
Papstes Urban V. abgedruckt, dessen Hauptsatz lautet: Valumus et tenore praesen
tium vobis iniungimusv ut dicti beati Thomae doctrinam tanquam veridicam et catho
licam sectemini eamque studeatis tot-is viribus ampliare.
285) f. XXXVIIl r.:
Per Ferana Darii cum Barbara syllogisabis;
Darapli, Disamis, batisique Cageti;
Per Dafenes Celarcnt, Cesare, Ferioque Festino;
XXll. Lambertus de Monte. Thomistische Anonymi in Köln. 225
im Commentare zu Petrus Hispanus, in welchem er sich in seiner ganzen
Breite aus der Exegese des Organons wiederholt und in der Einleitung
auch die Verse aram loquitur etc. (s. ob. Anm. 5) benützt, stellt er
sich bereits auf die Erweiterung des Textes, d. h. er erklärt auch die
drei modernen Tractate 286).
Jedenfalls aber war nun der Kölner Thomismus, welcher den Beifall
des Papstes für sich hatte (Anm. 284) so erstarkt, dass er in lächerlicher
Zudringlichkeit seine fanatische Alleinseligmacherei auch im Buchhandel
marktschreierisch bethätigen konnte 287).
Der gleichen Kölner Schule gehören auch drei eigenthümliche ano
nyme Erzeugnisse an. Zunächst ein sog. „Thesaurus Sophismatumua
welcher sowohl den Zweck, den üblichen Disputationen zu dienen, als
auch die Angehörigkeit an die ausschliesslich thomistische bursa Montis
(ob. Anm. 275) deutlich ausspricht 288) und als seinen Gegenstand die
sog. Parva logicalia (0h. Anm. 253) nebst den drei modernen Tractaten
bezeichnet, wobei wir beachten müssen, dass die Syncategoreumata
(Anm. 221 fi'.) ohne Bedenken als achter Tractatus der propr. termin.
mitgezählt sind, hingegen über die Empom'bilid litterarische Zweifel ge
äussert werden, und die drei neuen Tractate, obwohl sie Aufnahme
finden, doch nur als Erzeugnisse der irrthumsvollen Modernen in Betracht
kommen, sowie dass die obigen (Anm. 283) copulata des Lambertus als
unerlässliche Vorbedingung dieser logischen Exerciticn gelten 289). Diese
Per Hebare Celantes Camestresque, Baroco;
Per Gedaco Fapes, Fris, Felap, Bocardo‚Ferison;
Per Gebali Baralip, babitis media quaeris.
286) S. oben Anm.v 242 fl'. .
287) So finden wir in mehreren Drucken der copulata zu Petrus llispanus
(z. B. in Es) eine Titel—Vignette, welche den „heiligen“ Thomas und seine Schüler
darstellt, wobei die gute Lehre beigefügt ist: „Nunquam, qui doctrinam sancti
Thomae tenm't, inventus est a tramite veritatis deeiassey sed qui cum impugnaty
semper fuit de veritate suspectusg haecxlnnocentius papa in sermonez Ecce plus quam
Salomon hie“; sodann folgt noch das metrische Stossgebet: „Diva precor Thema
sancta preces dirigeg summo Et soli ut placeant pectora nostra deo. Auch liess der
eifrige Kölner Buchdrucker Quentel eine häufig vorkommende Titel-Vignette in
Holz schneiden, auf welcher Thomas dargestellt ist, aus dessen Mund ein Zettel
hervorgeht, worauf geschrieben steht, dass in Thomas allein die Wahrheit zu
finden sei. ‚
288) Auf dem Titelblatte steht: Thesaurus sophismatum circa tractatus parvo
rum logicaliumj iuxta disputativum processum magistrorum regentiae bursae Montis
in pracclarissima universitate coloniensi smgulis secundis quartis et sextis feriis quam
diutissime observatum, ad perfectum neophicorum [sie] inibi studentium lucubratissime
collectus. Am Schlusse: Coloniae in officina henrici ouentell 1501 (4; ein
älterer Druck ebend. ist v. J. 1495). Auf der Kehrseite des Titelblattes sagt der
nngenannte Verfasser unter Anderem: Cogituvi iuxta ingenioli pro noviciis gymnici Montis ilotoniac eminentis quaedam sophismatmaei bpraevrivtietratienm unum
colligere. . . Ncc moveat quempiam, quod illius compendii corrogator hic nusquam
invenituri cui forsan aut humilitatis gratia cordi erat, nomen occultare. aut quia
nihil novi protulitl sed aliorum sentimenta suecincte et eompendiose collegiL Sed
quia doctrina sancti Thomae Aquinatis pracmemoratum Montcm multis iam annis
irrigavitl ante exordium huius operis primum ponuntur tres devotissimae ora
tiones eiusdem doctoris triplici statui studentium mira modo deservientes (d. h. für
die incipienles, für die progredientes und für die per/cm).
289) Nach diesen drei Gebeten und einer Kölner Festrede auf Thomas v.
Aquino lesen wir (—- das Buch ist unpaginirt —): Circa parva logicalia Petri His
PRANTL, Gesch. lV. 15
226 XXII. Thomistische Anonymi in Köln.
selbst aber sind eigentlich nur eine Discussion des hauptsächlichen In
haltes des erweiterten Petrus Hispanus290), wobei aber doch wieder
gelegentlich der Unterscheidungs-Lehren über die Eintheilung der suppo
sitio auf die reinere Doctrin des Petrus Hispanus als auf die richtige
via antiqua zurückgelenkt wird 291).
peni et tres tractatus modernorum quaedam succincta sequuntur sophismata, omisso
tamen tractatu syncatcgorematum, qui plenus est sophismatibus, quare non videbat/ur
necessarium, noca andere. octo sunt tractatus parvorum logicalium, suppo
sitionum terminorum absolutorum et relalivorumq ampliationam, appellationum, restric
tionum, distrilmtionumy ezponibilium et syncategorematum; dicant tamen aliquiju
logica multum experti, quod tractatus exponibilium non sit Petri llispani; nec
est instantia de tractatu obligatoriorum, insolubilium et consequcntiarum, quia illi
non sunt Petri Hispani, sed ipsorum modernoram, ut faciliter perpendi poterit pensatis
erroribus inibi contentis. Petrns Hispanus scienliam . . . . .. ab Aristotele editum
sub quodam compendia tradidit et es: paruis principiis elicuit ac tandem pro
nostra utilitate ad octo tractatus redegit. . Oma illa principia satis plane tan
guntur ei enumerantur in Capulatis, ideo illa hic enumerare esset super/Zaum. Est
igitur hoc opus absque llopulatis imper/eatam; quare nullus officium respondentis sus
cipiet ezc isto dumtaxat, sed primam textum cum Copulatis diligenter aideat.
290) Das Merkwürdige nemlich ist. hiebei die Bezeichnung „sophismata“,
welche ausdrücklich bei den einzelnen Abtheilungen immer wieder gebraucht wird;
denn während wir bei den sog. „Modernen“ in Abschn. XX wahrlich eine hinrei—
chende Menge von Sophismcn trafen, handelt es sich hier gar nicht um die Lö
sung solcher Spitzfindigkeiten, sondern es werden nur die hauptsächlichen Lehr
satze aus den vorhin aufgezählten Tractaten herausgehoben und jeder einzelne
durch einige Beweisgründe unterstützt. Zur Probe möge eines der kürzeren The
mata, z. B. aus der suppositio relativorum, angeführt werden: „Ad cognoscendum
relatiaorum varias suppositiones conveniens fuit, praemittere quasdam ipsorum divisio
nes“ (s. Abschn. XVIl, Anm. 213). Probatur, quia alia et alia relativa habent alias
et alias suppositiones; sed illa diversitas relativorum nobis innotescit per divisiones et
aubdiaisiones ipsorum; et quia istae divisiones cum declaratione membrorum in teætu
clare ponuntari ideo hae praetermittuntur; et circa relatioa identitatis Pelrus Hispa—
nus duo infert corrolaria eas .teztu et eius continuatione satis nota (s. ebend. Anm.
215 f.). In dieser Weise machen drei sophismata generalia den Anfang, deren
erstes den Inhalt der vor. Anm. bildet; dann folgen 5 sog. sophismata über ter—
minus, 12 über suppositio terminorum absolutorum, 5 über suppositio relationrum,
5 über ampliatio, 8 über restrictiov 13 über distributio, 9 über cueponibitiaa 7 über
obligatoria, 3 über insolubilia, 13 über consequeuliae. Vielleicht wollten diese Kol
ner Thomisten durch den Ausdruck „sophismata“ ihre Opposition gegen die Mo
dernen kundgeben, insoferne dasjenige, was den Tummelplatz der Letzteren bildete,
in den Dispulir-Uebungen der via antiqua durch Thesen ersetzt werden sollte,
welche dem Texte der massgebenden Autoren selbst entnommen waren.
291) lm 10. u. 12. sophisma über suppositio terminorum absolutorum lesen
wir: Species suppositionis confusae qualitereunque nominatae pullulant ex aliquorum
antiquorum erratica opinione, quam Petrus Hispanus reprobat (s. Abchn. XVII,
Anm. 207 lf.). Aliqui dividunt suppositionem con/usam in confusam necessitate
signi vel modi et in con/usum necessitate rei (hiezu gab unter den uns bekannten
Autoren zumeist Albert v. Sachsen Veranlassung, s. Abschn. XX, Anm. 256); alii
vero dicidunt in con/usum mobilem et inzmolzilem1 . . . . .. alii in con/usum tantum et
confusam distributivam (letztere beiden Eintheilungen waren, wie wir sahen, fast
allgemein üblich geworden). Moderni circa terminorum suppositiones discrepant
in quinque punctis a recte philosophantibus antiquis.- .. .. antiqui dicunti ficta sap
ponere, quod moderni negant (s. Buridan, Abschn. XX, Anm. 103); antiqui
ponunt suppositionem simplicem‘, quam moderni negant (s. Buridan, ebd. Anm. 99 u.
106, und Marsilius, ebd. Anm. 401); moderni dicunt, terminum solum in pro
positione supponere (s. Albert v. Sachsen, ebd. Anm. 254); antiqui negant
suppositionem materialem, quam tamen moderni ponunt (s. Occam‚ Abschn. XlX,
xxn. Thomistische Anonymi in Köln. 227
Ein anderes Product ist das „Promptuarium argumentorumul welches
den unglücklichen Schülern aus der Verlegenheit helfen soll, einen Stoff
für die Disputationen sich auszubesinnen 292). Es werden dabei übliche
Controvers-Gegenstände von zwei Dispulirenden (Namens Spineus und
Lilius) ausführlich pro und contra erörtert, wobei wir deutlichst erken
nen, dass es sich um den Gegensatz zwischen Thomisten und Scotisten
und um eine für die ersteren günstige Entscheidung handelt 293).
Endlich ein „Tractatus de modo opponendi et respondendiazgij
wirft sich auf das speciellere Gebiet der Consequentt‘ae, welche ja
gleichfalls dem Petrus Hispanus waren einverleibt worden (ob. Anm. 252),
und sucht die betrellenden Regeln unter Hervorhebung besonderer Gau
telen für die Kunst des Disputirens zu verwertlieu 295).
Neben die Thomisten aber traten in Köln, wie oben bemerkt
(Anm. 275), in der bursa Luurentiana die Albertisten als geschiedene
Anm. 875, hingegen aber Buridan a. a. 0.); moderni dividunt suppositionem
confusam multipliciterg quae tamen est simpliciter indivisibilis. Motive autem mo
dernorumy quae sunt multum exigua et modici roborisy tanguntur in copulatis et
ibidem solvunlur.
292) Promptunrium argumentorum dialogice ordinaloruma a duobus mutuo sibi
obvintibus (natürlich zu lesen obviantilms) per contrarias rationes, praesuppositis
conclusionibus tanquam sagittariorum signaculis disputatum. Quod es!‚ dum materia
expostulaty etiam probleumaticumq utile et necessarium omnibus qui volunt rectum
impetrare argumentandi et solvendi modum, in supplementum illorum collectuml qui
dum disputant argumenta excogitare non possunt. Am Colom'a per Henricum Quentcll. 1496. 4. Schl.': Impressum es! in
293) Von den 66 Thesen sind die hauptsächlichsten: Logica est principaliter
de secundis intentionibus. Logica est principaliter de primis intentionibus. Secundae
intentiones sunt subieclive in inteliectu. Logica est rationalis. Logica est simpliciter
speculativa. Logica est simpliciter practica. Diflinitio es! oratio indicans quid est
esse rei. biffinitio et cii/finitum sunt idcm substantialiten Di/finitio et di/fim'lum sunt
realiter distincta. Terminus in propositionc positus potest supponerc naluraliter. Ter
minus non potest supponere naturaliter. Signa universalia sunt inventa ad dicendum
modum termini communis secundum esse, quod habent in suppositis. Signum univer
sale est dispositio subiecti in ordine ad praedicatum (vgl. 0ccam‚- Abschn. XlX,
Anm. 864 u. 868). Hoc signum „omm's“ non requirit plura appellata. Ens, unum,
e! cetera transcendentia convertuntur ad inuicem sicut subiectum et propria passim
Passiones entis non sunt realiter ab ipso distinctae Dann folgen mehrere solche
Thesen über proprium, accidens, genus, specz'rs, lli/ferentia‚ und dabei auch: Malerin
sola est principium individuationis und Materia quantitate signata est individuationis
principiumg hierauf etliche über die Kategorien, worunter: Deus non es! in aliquo
praeilicamento. Zuletzt: Medium demonstrationis potissimoe est dif/initio subiecti.
Medium demonstrationis potissimae est dif/initio ipsius passionis.
294) Pulcerrimus tractatus de modo opponendi et respondendil necessarius valde
omnibus nolentibus acutissime arguere ad trahendam respondentem in oppositum suac
positionis etc. S. l. s. a. (sicher Colom'ae bei Ouenlel). Wenn sodann die erste
Seite mit dem Special-Tilel beginnt „lncipi! tractatus de modo opponendi et re
spondi-mii venerabilis domini Albcrti magm', deo auxi!ian!e“‚ so ist dieses mit Hilfe
Gottes entweder in grober lrrthum oder eine Buchhändler-Reclame; denn auch
der Commentar des Albertus Magnus zu Aristq Soph. EI. könnte nur eine höchst
entfernte Anknüpfung für dieses Machwerk später Zeit darbieten.
295) Es handelt sich besonders um die Taktik, mit allen Mitteln zu zeigen,
„quod nihil est verum, quod dicit rcspondens“; specielle Vorsichts-Massregeln be—
treffen „omnis“ und die distributioa sowie „solus“, d. b. bekannte Tummelplatze
der Snphisterei. .
15‘
228 XXII. Gerhard Harderwyk. Arnold v. Tungern.
Secte. Vorsteher der genannten Burse war Gerhard Harderwyk
(gest. i. J. 1503), welcher Commentare zur nova logica296) und zu
Petrus Hispanus schrieb 297). In ersterem übt er stets eine eintheilende
Exegese, welche in der fortwährenden Absicht, den Albertus Magnns zu
reproduciren, eigentlich keine Polemik enthält, sondern bei jedem einzel
nen Hauptsatze acht bis zehn dubia entwickelt und löst, welche häufig
fast läppisch zu nennen sind 298); auch hält er bei der inventio medii
die Memorial-Worte Fecana, Cageti allen Ernstes für ein Erzeugniss‘des
Petrus Hispanus 299). Der Commentar zu letzterem selbst wiederholt in
der Einleitung nur den albertistischen Standpunkt und macht es sich
daher auch in wesentlichen Fragen (in Folge der Unklarheit des Albertus)
wahrlich recht bequem 3°“).
Fast wörtlich das Nemliche gilt von seinem Schüler und Nachfolger
Arnold von Luyde, gewöhnlich de Tungris genannt (starb hoch
betagt i. J. 1540, aber seine Lehr- und litterarische Thätigkeit in der
Logik fällt bereits um 1490, die spätere Fehde gegen Beuchlin u. dgl.
gehört nicht hieher); seine Commentare zum ganzen 0rganon301) und zu
296) Commentaria in quattuor libros novae logicae secundum processum bursae
Laurentianae Coloniensis, ubi doctrinae Alberti magni peripateticorum veracissimi in
terpretis sectatores propagatoresque fidelissinul Am Schl.: Commentarii per ho
norabilem Gerardum herdarwiccensem actu regentem et per lldalricum zell proprie
lgskirchen characterizati. [Colom'ac] 1494. fol. (unpaginirt).
.297) S. Abschn. XVll, Anm. 143 die mit U—W bezeichneten Drucke. ln der
Vorrede sagt er: Ad profectum scholasticorurm qui inelytam universitatcm Co
lom'ensem, quae duoram famosissimorum doctorum. Alberti Mogni et sancti Thomae‚
irrefragabilibus doctrinis tcuriosis et, ut ita dicaml ventosis dimissis aliorum opinio
m'bus) alumnos verosque filios pascit, accedere curabuntl decrevi . opus compin
gere stromateum circa processum summularum Petri hispani praecipue Alberti Magni
.. . . . magistralia dicta sequendo.
298) Ein beliebiges Beispiel möge sein: Dubium: utrum celo-rent sit formatis
modus arguendi. Et videtar, quod non; quia non sequitur „Nallum verum est fal
sum, Cuiuslibel contradictionis altera pars est vera, Ergo nullius contradiclionis altera
pars est falsa“. Nec sequitur „Nullus maurus valet albam, Omnis florcnus
valet maurum, Ergo nullus ftorenus valet albam“. ln dieser Weise geht es durch die
ganze Syllogistik hindurch.
299) Medium, quod est antecedens ad subiectum et consequens ad praedicatum
erit rationale, per quod concluditur universalis a/firmativa. Et signat Petras
Hispanus istam regulam per hanc dictionem „Fecana“ u. s. f. durch die sechs
üblichen Regeln; zuletzt werden die Verse „Praedicat A, B sequens elo.“ an
geführt.
300) Dialectioa docens est sciential licet eodem ut utens sit rnodus sciendi. .
liationatis dicitur. ut est docensl et sermocinalis ut utens. Dabei nimmt er auch
‘die Memorial—Verse des Dorbellus auf. ln der Syllogistik wiederholt er ausführ
licher die inventio medii (vor. Anm); und am Schlusse commeutirt er auch die
drei neuen Tractate 0bligatoria, lnsolubilia und consequentiae (nicht aber die Syn
calcgoremata). '
301) Epitomala, quae vulgo reparationes dicuntun lectionum ‚et exerciliorum lo—
gicae veteris ac novae Aristotelis secundum divi Alberti doctoris magni doctrinam ad
profectum quorumvis philosophiae agoniae palaestritaruml verum praesertim in gym
nasio coloniensia quod Laurentii vocalur, pro ingenii sui cultu desudantium feliciter
incipiunt. Am SchL: Reparaliones olim per magistrum Arnoldum de fungris sa
crarum litterarum licentiatum in lucem lraditae etc. [Coloniae] Qaentell. 1507. 4.
(ältere Drucke ebend. 1496 u. 1500).
xxu. Arn. v. Tungern. Mucagata. Lintholz. Soncinas. Joh. a Lapide. 229
Petrus Hispanus 5W") dienen im albertistischen Sinne stets einer recht
fertigenden Beweis-Formulirung, welche sich von Lehrsatz zu Lehrsatz in
quod sic und quod non bewegt. Um von Wiederholungen aus Harder
wyk abzusehen (z. B. betreffs der Memorial-Verse und Fecana), bemerken
wir nur, dass der Gommentar zu Petrus hispanus erst mit der suppositio
beginnt, und somit die Summula gleichsam als Ergänzung des Organons
galt303).
‘ Auch ausserhalb der Universität Köln finden wir einen exclusiven
Albertisten an dem Italiener Philipp Mucagataso“), welchen wir
übrigens lediglich als fleissigen Commentator des Porphyrius, der Kate
gorien und des Gilbertus Porretanus bezeichnen dürfen, da er ausser
seinem Partei-Standpunkte Nichts bemerkenswerthes darbietet.
Desgleichen gehören diesen Jahrzehnten anderwärts auch einige
Thomisten oder Halbthomisten an. So Johann Lintholz aus Münch
berg (in Leipzig lehrend), welcher in einer eigenen Monographie 305) die
Universalien-Frage völlig im Sinne des Thomas unter öfterer Beiziehung
des Albertus Magnus und des Aegidius behandelte. ‘
Ferner gab Barbus Paulus Soncinas (gest. i. J. 1494), wel
cher auch einen Auszug aus Capreolus (ob. Anm. 2 f.) und thomistische
Quaesliones metaphysicales schrieb, eine Expositio der lsagoge und der
Kategorien herausaoö), in welcher er zur Vertheidigung des Thomismus
mittelst schamloser Plagiate aus Petrus Nigri (ob. Anm. 264 fl‘.), ohne
denselben zu nennen, das Material schöpft.
l Syncretistischer verfuhr Johann Heynlin, gewöhnlich Johannes
a Lapide genannt (gest. i. J. 1494), welcher von Paris kommend nicht
ohne Erfolg die Richtung der Antiqui nach Basel und Tübingen zu ver
pflanzen bestrebt war 307). Er schrieb einen Cominentar zum Orga
302) Reparationes lectionum et exercitiorum traclatuum porcorum logicalium
Petri Hyspani, trium quoque traclatuum, qui modernorum dicunturl coloniac in bursa
Laurentiana non sine plurima precum instantia diligenti lucubratione iam tandem ab
solutae feliciter incipiunt Am Schl.: Reparationes per artium liberalium magi
strum ac sacrae theologiae licentiatum Arnoldum Tungerio . . . . .. colleclae. Ebend.
1500. 4.
303) Von den modernen Tractaten finden wir nur Obligatoria und consequen
tiac erklärt, nicht', wie das Titelblatt verheisst, sämmtliche drei (d. h. die lnsolu—
bilia fehlen).
304) Opera Mucagatc ln Logica Auf der letzten Seite: Commentum ellectum
[sic] et pretiosum nuperrime compositum per Philippum Mucagatam ordinis
fratrum servorum sanctae Mariae super libris pracdicabilium Porphiriij praedicamen
torum Aristotelis et sex principiorum Gilberti, in quo posuit etc. Venetiis 1494. fol.
305) veritas trium difficilium quaestionum a Porphirio motarum de universalis
nolitia eiusdemque essentia potentia atque operatione ex peripateticis philosophis per
Magistrum lohannem Lintholz de Muncheberck comportata Nupcrque in almo Liptzensi
gymnasio suo ingenio resoluta Am Schl. Impressum Liptzick 1500. fol.
306) Exposilio magistri Pauli soncinatis super artem veterem. Venetiis 1499. 4.
Unter der richtigeren Bezeichnung „In universalia seu lsagogen Porphyrii et Ari
stotelis pracdicamcnta expositiou neu hrsggbn. v. 1ac. Rossetli, Venel. 1587. 4.
307) Vgl. Anm. 62 u. 68. Näheres über ihn bei Friedr. Fischer, loh. Heynlin
genannt a Lapide. Basel 1581. 8. u. Wilh. Vischer, Gesch. d. Univ. Basel p. 158 f.
Das Bedenken des Letzteren, ob Johannes Heynlin und Johannes a Lapide iden
tisch seien, möchte ich nicht theilen, weil ich auf die Schriftstellerei des Trithe
230 XXII. Joh. a Lapide. Savonarola.
non 308) und einen Tractatas de eæponibilibus nebst Sophist. argumenta
tiones 309). In ersterem enthält die Einleitung lediglich albertistische Grund
sätzesw); hingegen die Syllogistik folgt gänzlich dem Thomas 311). Die
Exponibz'lia aber sind reichlichst aus Paulus Venetus geschöpft312)‚
während hinwiederum die Argumentationes sophistarum sich ganz an
Aristoteles halten a 13).
Eigenthümlicher Art ist das compendium logicac des Hieronymus
Savonarola (gest. i. J. 1498, seine bekannte übrige Tbätigkeit müssen
wir hier bei Seite lassen), welches einen integrirenden Theil des grösse
ren Werkes compendium totius philosophiae bildetal“). Savonarola
will zum Behufe der Deutlichkeit und der Leichtigkeit des Lernens die
üppigeren Auswüchse der Logik ausscheiden und zum Einfacheren zurück
kehrenaiö); und während er sonach von der Litteratur der Modernen
fast gänzlich absieht, benützt er bei manigl‘acher Anlehnung an Thomas
neben dem Materiale der Antiqui (d. h. Aristoteles und Petrus Hispanus)
auch den Boetbius in weit reichlicherem Masse, als es bei seinen Zeit
genossen üblich war 316).
mius überhaupt Nichts gebe. In Tübingen war Heynlin seit der Gründung der
Universität der dritte Bector.
308) Libri artis logicae Porphyrii et Aristotelis cum ezplanatione magistri lohan
nis de lapide. Basileae s. a. fol. S. auch Zarncke, Seb.Brants Narrensch.‚ p. XVI.
309) Gleichsam als Beiband des so eben genannten Commentares: Tractatus
eiusdem magistri iohannis de lapide de propositionibus ezponibilibusl cum tractatu de
‚ artesolvendi importunus sophistarum argumentationes. liasileae s. a. (geschrieben
ist der erstere Tractat in Paris. der letztere in Basel).
310) Ou. 1, dass das Subject der Logik argumentatio sei, und Ou, 2: Logica
docet omnem modum .nolificandi quodlibet ignotum. Auch 0a. 3 ad Porphyr. schliesst
sich betrefl's der Universalien ganz an Albert an; dass Gilbertus Porretanus aufge
nommen und commentirt wird, versteht sich bei solcher Richtung von selbst.
311) Daher verzichtet er betreffs der inventio medii hier auf die Lehre der
Modernen und benützt nur die Figur des Averroes (Abschn. XVI, Anm. 328).
312) Er erläutert nemlich zunächst die termini resolubiles. exponibilesl officia
bilesy und bringt hierauf Sophismen vor über die Exclusiv—, Exceptiv- und Redn
plicativ-Sätze, ferner über incz'pit, difl‘ert, Comparativ u. Superlativ. Vgl. Abschn. XX,
Anm. 522 ti
alag D. h. dieselben sind nur eine Paraphrase der Soph. El.
314 Das compendium logicae ist für sich gedruckt Lipsiae 1516, 8, dann
aber auch aufgenommen im compendium totius philosophiaes Venelt'is 1534 u. 1542.
8. (in letzterer Ausgabe Vol. II, p. 63 fig hiernach citire ich).
315) In der Vorrede: Multi tum propter logicac difficultatem tum propter libro
rum Aristotelis obscuritatem tum propter magnas sophistarum ac varias verborum in
volutiones tum etiam propter infim'tas quodammodo diversorum autorum discrepantes
opiniones ab hoc tam necessario studio retrahuntur. Ego igitur statuil brevitery
distincte et faciliter totam dialecticam ez dictis excellentissimorum virorum more ma
thematico ita in unum colligerey ut omnesy qui earn perdiscere cupiunty praetermissis
obscuritalibus facilem ad eam viam habeant et planam.
316) Er beginnt mit den „principia syllogismorum“, d. h. den einfachsten Be—
standtheilen des Syllogismuss und erörtert somit zuerst (p. 63) vom an der Hand
i des Aristoteles und des Petrus Hispanus; dann folgt prima et secunda intentio aus
Thomas (p. 64), hierauf der Hauptinhalt der Isagoge (p. 65) und die Kategorien
(p. 70); sodann 'Do interpret. aus Aristoteles und Petrus Hispanus combinirt (p. 78),
woran sich die modalen Urtheile aus Pseudo-Thomas (s. Abschn. XIX, Anm. 326 if.)
‚anreihen (p. 85). Nun springt er über zu einem Excerpte aus boethius De divi
Asione (p. 91) und desselben De definitione (p. 98), womit die arbor Porphyriana in
.ü.‘hw
xxn. Joh. Wessel. Gabriel Biel. aai
Endlich war von den Thomisten auch hauptsächlich die ausgedehnte
Litteratur der sog. „Auctoritates“ ausgegangen oder getragen, welche in
einer Zusammenstellung philosophischer Auctoritäts-Stellen zum Behufe der
Disputationen bestanden, und für die Logik uns nur insoferne interessiren,
als sie eine gänzliche Ausschliesslichkeit gegenüber den Schriften der
Modernen sowie der Humanisten absichtlich und deutlichst zur Schau
tragenafl).
Sind somit bisher die „Antiqui“ der letzten Jahrzehnte des 15. Jahr
hunderts in Betracht gekommen, so hole ich nun die lange Reihe der
gleichzeitigen „Moderni“ nach und führe dieselbe, sowie auch that
sächlich eine ununterbrochene Anknüpfung bestand, bis in die ersten
Jahrzehnte des 16. Jahrhunderts fort, um hernach eine relativ jüngere
Generation der Anliqui und einigerySyncretisten darzustellenajs). Es
lässt sich hiebei einigermassen ein Unterschied festhalten zwischen sol
chen Modernen, welche nur als Commentatoren einzelner älterer Schriften
zu bezeichnen sind, und denjenigen, welche eine successive Fortbildung
der terministischen Logik vertreten.
Ueber Johannes Wessel (gest. i. J. 1489), den Vorläufer der
Reformation, welcher sich die Bezeichnung ntum mundi“ erwarb und
einer anderweitigen geschichtlichen Betrachtung anheimfällt, sind wir
leider nicht näher unterrichtet, da seine die logischen Fragen betreffende
Schrift verloren gegangen istalg). Auch die Schriften des Martinus
Magister (gest. i. .l. 1482) waren wenigstens mir nicht zugänglich 320).
Gabriel Biel aber (geb. in Speier 1430, seit 1484 in Tübingen,
gest. 1495), welcher durch oberflächliche Gesehichtschreibung den häufigst
Verbindung kommt (p. 104). Dann folgt ein Auszug aus der ersten Analytik (p. 106),
wobei die drei aristotelischen Schlussligurcn durch die Memorial-Verse der byzan—
tinischen Logik erläutert werden, zugleich aber die sammtlichen modalen Schlüsse
aus Aristoteles Aufnahme finden (p. 122). Das Capitcl aber De potestate syllogis
morum ist wieder aus Pseudo—Thomas entnommen (p. 136), und bei dieser Gele
genheit finden wir einige Benützung der Lehre von Consequcntiae (p. 141). Die
Syllogistik aber wird noch ergänzt durch einen Auszug aus boethius De syllogismo
hypothetico (p. 143), um hierauf unter den Titeln De syllogismo demonstrativo, dia
leblico, sophistico Excerpte aus der zweiten Analytik, aus der Topik und aus
Soph. Ei. anzureihen, bei welch letzteren auch Pseudo-Thomas De fallaciis ver
wendet wird.
317) Näheres über diesen Gegenstand s. in meiner Abhandlung „Die Litteratur
der Auctoritates in der Philosophie“ in d. Sitzungsberichten d. Münchner Aka
demie 1867, p. 173 1T.
318) Schon aus der überaus langen Reihe der Terministen oder Modernen
wird jeder Leser sich entnehmen, was von den Thomisten der Gegenwart zu
halten sei, welche in Unwissenheit oder absichtlicher Fälschung stets so sprechen,
als wäre der Occamismus in Folge der Kraftanstrengungen der Kirche schleunigst
unterlegen.
319) Sie hatte den beachtenswerthen Titel „Liber pro nominalibus adversus
formalium realiumquc dcfensores atque ex parte contra Rudolphum Agricolam“ und
kämpfte sonach gegen Scotisten, Thomisten und Humanisten, wird aber bereits in
der Ausgabe der Werke Wessel's (Groningen 1614. 4.) unter den „Opuseuia desi
derata“ aufgeführt.
320) Ich finde von ihm angeführt: lix-positio super libro Praedicabilium Por
phyrii und Trastalus consequentiurum in vera divaque nominalium uia, konnte aber
beider Bücher nicht habhaft werden.
232 XXII. Gabriel Biel. Menghus.
nachgebeteten Ruhm erhielt, „der letzte Scholastiker“ (l) gewesen zu
sein, zeigt sich in seinem Commentare zu Petrus Lombardus 321) lediglich
als unselbstständigen Nachtreter Occam’s. Denn sowie er selbst sich dazu
bekennt, dass er nur Occam excerpiren und höchstens denselben eventuell
aus Occamisten ergänzen Willy”), so treffen wir bei ihm in allen logi
schen Kernfragen eine oft wörtliche Wiederholung desjenigen, was wir
schon früher (Abschn. XIX, Anm. 780—819) aus Occam’s vCommentar
zum Sententiarius anzuführen hatten 323).
Desgleichen sind mehrere Autoren nur als Erklärer der bereits vor
liegenden terministischen Litteratur zu bezeichnen. Zu denselben gehört
zunächst der Mediciner Faventinus Blanchellus Menghus (gest.
nicht vor d. J. 1492), welcher zum Behufe der logischen Bildung der
Mediciner die Summula des Paulus Venetus in doppelter Weise commen
tirte, insoferne er für die Jüngeren eine Ewpositio und für die Reiferen
quaestiones schrieb 324). Auf Grundlage einer reichen Belesenheit, welche
er zur Begründung einzelner Lehrsatze verwendetazö), gibt er in ersterer
Schrift nur eine fleissige Wort- und Sach-Erklärung, in letzterer aber
wirft er sich in peinlichster Ausführlichkeit auf alle möglichen Contro
versen, welche er in „contra“, dann „replica“, hierauf solutio und con
jirmationes erledigt. Bemerkt mag werden, dass er für den Partei
Gegensatz dic Ausdrücke „reales—lerministae“ wählt 326). In einer
321) 0efters gedruckt; die jüngste Ausgabe ist: Repertorium generale et suc
cinctum contentorum in quatuor collectoriis . . ‚ . .‚ Gabrielis Biel super quatuor
libros Sententiarum. Lugdim. 1519. fol. Der Titel am Anfange der ersten Seite
lautet: Epitomata pariter et collectorium circa quatuor sententiarum libros. i
322) Prol. f. 1 r. A: Cum nostri propositi esl, dogmata et scripta venerabilis
inceptoris cuilelmi Ockam, veritatis indagatoris acerrimil circa quatuor sententiarum
libros abbreviarei tentabimusl circa prologum et singulas quaestiones scholasti
cas movere quaestiones et, ubi praefatus doctor scribit di/fusius 'saam senlenliam,
verba accurlare. in aliis verol ubi parum vel nihil scribits aliorum doctorum
sententias a dicti doctoris principiis non deviantesj quantum potero, ex clarissimorurn
virorum alveariis in unum comportare.
323) Das von wendelin Steinbachl welcher die Ausgabe des Biel’schen Com—
mentares v. 1519 besorgte, hinzugefügte „Supplementam in xxvu distinctiones ul
timaslr (1520) berührt uns als rein theologisch hier nicht.
324) Gedruckt in der oben (Abschn. XX, Anm. 501) erwähnten Ausgabe der
Sammala des Paulus Venetus. Venet. 1498. fol. Der Eingang lautet: Cum viderem
Pauli Veneli logicam non parva indigere echositione tum propter ipsius dif/icultatem
tum propter aliorum obscurum diligentiam modicamque sollicitadinem, constitui novos
commentarios edere bipartitumque opus facere, expositionem sc. et quaestionemy ut
cognitio ipsius non in obscurum, sed in claram lucem producla sit. Sic enim putavi
hinc lirunculis illinc provectioribus fatisfacerej cum potissimum sine logica nullus
reete philosophari queat nec rerum causas cognoscere possil; neque medicinam absque
ipsius cognitione quis tenetg non enim in manibus illius medici me confidam, qui
logicum ignorat.
325) Er citirt Aristoteles, Thomas, Aegidius, Burleigh, Mayron, Gratiadei,
Strodus, Ferabrich, Paulus Pergulensis, Petrus Mantuanus, auch Boethius und
Cicero.
326) Gelegentlich der Eintheilung des terminus (der Druck ist nicht pagi
nirt): Reales dicunl, quod terminus universalis sit praedicabilis de pluribusl quia
signi/icet unam naturam communicabilem illis pluribus neque plures naturas communes
quoad terminos univocos vel aequivocos. ferministae vero dicunt. quod terminus
communis natus est praedicari de pluribusl non quia signihcet aliquam naturam com
xxu. Menghus. Caj. de Thienis. Mainzer Summula. 233
eigenen Monographie behandelte er auch die bei Petrus v. Ailly (Abschn. XX,
Anm. 493 ff.) liegen gelassene Frage über die Theilbarkeit des Augen
hlickes, welche bei den Sophismen über „incipit el desim't“ sich auf
drängen musste, aber nach ihrem Inhalte der mathematischen Physik an
gehört327). -
Ein anderer Medicinerms), Namens Cajetanus de Thienis,
welcher auch die physikalischen und psychologischen Schriften des Aristo
teles commentirte, schrieb Erläuterungen zu des Strodus Consequemiae
und Obligatoria, sowie zu den Consequentiae des Ferabrich und zu den
Sophismata des Hentisberus 329), wobei er überall eine getreue von Satz
zu Satz fortschreitende Erklärung darbietet und zugleich Dubia und deren
Lösung einstreut; bemerkt mag werden, dass er bei den Consequentiae
des Strodus den Paulus Pergulensis und in noch reichlicherem Masse bei
den Obligatoria desselben Autors die Logica magna des Paulus Venetus
benützt.
Auch die schon oben (Anm. 81 f.) erwähnte officielle Mainzer
Summula von 1489 gehört hieher; denn während sie neben einer
Vereinfachung auch eine eklektisehe Auswahl aus den besten Autoren
überhaupt verheisstaao), hält sie sich fast ausschliesslich an die Litteratur
der Modernen. In eigenthümlicher Reihenfolge schliessen sich an die
Lehre vom Urtheile sogleich die proprietates terminorum an, wobei bei
derseits neben Petrus Hispanus auch Marsilius und Paulus Venetus mass
gebend sind 331)‚ Dann folgen die Universalien aus Porphyrius mit einer
sehr nominalistiscben Bemerkung und die Kategorien mit einigen jüngeren
munem plurilms, sed quia impositus fuit ad significandum plura secundum unam el
eandem imposilionem.
327) Faventini Menghi Ouaesliones el difficultales de primo et ultimo inslauli.
Am SchLz Ferrariae 1492. fol.
328) Es ist überhaupt eine eigenthümliche und lobenswürdige Erscheinung,
dass damals die Mediciner ebensosehr gründliche Kenner der philosophisch-logischen
Litteratur waren (s. Anm. 337, 345 f.‚ 583), wie andrerseits die Vertreter der
Philosophie sich lebhaftest um die naturwissenschaftlichen Fragen interessirten.
329) Die Drucke s. Abschn. XX, Anm. 174 u. 347.
330) In der Vorrede: Visum est operae pretium fore, pro brevion'‚ planiori
atque veriori veluslissimae artis logicac inteuigentia intelligenlibus pusillis ac
quirendæ compendium elimalum .. in unam logicac artis summam ca: Aristotelis‚
Boethii aliorumque doclissimorum ac subtilissimorum virorum documeulis usilaliori
simpliciorique slilo recolligi compilarique. i
331) ln der Einleitung, welche sich an Marsilius anschliesst, finden wir jene
seit Dorbellus öfter vorkommende Unterscheidung zwischen vetus ars und nova lo
gim, dass erstere nur die Theilc, letztere das Ganze zum Gegenstande habe. Auch
im 1. Tractatus ist der Text des Petrus Hispanus vielfach durch Marsilius erwei
tert (z. B. significatum ultimatum, s. Abschn. XX, Anm. 400); bei den modalen
Urtheilen trefl'en wir nicht bloss die Lehre von sensus divisus und oomposilus,
sondern auch einige der späteren Memorial-Verse (0b. Anm. 195 m Als 2. Trac
tatus folgt die suppositio ganz nach Marsilius und die appellatio in der aus gleicher
Quelle bei Petrus Mantuanus aufgenommenen Zweitheilung (ob. Anm. 19). Und
völlig, wie wir es bei Letzterem trafen, so wird auch hier im 3. Tract. nach Vor
bilddes Paulus Venetus die probatio terminalis proposih'onum, d. h. resolubile, ez
ponibilu o/ficialn'le entwickelt. Der 4. Tract. enthält amplialio, 7‘ßSfTiCliü‚ alienalio
(s. bei Marsilius, Abschn. XX, Anm. 408).
234 XXII. Mainzer Summula. Olivier v. Siena. i
Erweiterungen 332). In der Syllogistik, bei welcher die vierte Schluss
figur als unnöthig abgelehnt wird, knüpfen sich an die Angaben des
Petrus Hispanus über argumentum u. s. f. (s. Abschn. XVII, Anm. 193)
zugleich einige Regeln der Conseqaentiae aus Paulus Venettis333). Den
Schluss aber machen dennoch wieder Top. und Soph. El. aus Aristo
teles 334). Andrerseits waren in Mainz auch „Exercitata“ zu Arist. De
interpr. eingeführt 335), in welchen wir die Wirkung der „Modernen“
deutlich an der Aufnahme der „vz'talis immatatio“ des Peter v. Ailly
bemerken 336).
Der Mediciner (vgl. ob. Anm. 328) Olivier von Siena verfasste
einen „Tractatas rationalis scientiae 337), und wie er dort gelegentlich
sagt, auch einige andere logische Schriften, welche für uns verloren zu
sein scheinen 338). Nach einer Einleitung, welche über die sechs trans
scendentia und ens rationis sowie ens reale handelt, beginnt er mit
„terminas“, welchen er ganz nach Paulus Venetus behandelt, wenn er
auch die Definition desselben etwas modificirt339). Dann folgt die Lehre
vom Urtheile aus Petrus Hispanus und hierauf die proprietates terminorum
völlig aus Paulus Venetus und sonach mit Einschluss der probatio ter
minorum. Den zweiten Haupttbeil der Schrift bildet die Argumentation,
wobei er die Angaben des Aristoteles über inductio und enthymema an
die Spitze stellt, dann die Hauptpunkte aus der zweiten Analytik folgen
lässt und erst hiernach die Syllogistik aus Petrus Hispanus anreibt. Von
da geht er auf die consequentiae über, wobei er einen schon früher von
332) Im 5. Tract.: Apertissimum est, quod genera et species apud Augustinum
et Boethium (s. Abschn. XII, Anm. 48 u. 84) sunt nomina et vocabula et non res
ultimate significalae, licet sint bene res signi/icantesg vocabula enim sunt res logi
cales ceteras res ad extra et ad intra ultimate significantes. In 6. Tract. finden wir
die obigen neuen Memorial-Verse Anm. 201-—204.
333) Im 7. Tract‚: Si quacratar, quare autores logicac artis eonsueverint pri
mam figuram adeo communiter accipere, ut sub ipsa comprebendunt quartam et non
speeialem fecerint mentionem de quartal respondi-tura quod hoc contigerit ideo, quia
praemissae in quarta fiyura nonnisi penes transpositionem difierunt a praemissis lignrae
primaeg etiam fortassis ideo, quia quarta figura est occultissime regulata per
dici de omnig sed prima ratio melior est. Betreffs der Conscquenliac s.
Abschn. XX, Anm. 555.
334) Im 8. Tractatus.
335) Modernorum de collegio Moguntino exercitata librorum Perihermenias claris
sima. Am Schl. Spirae 1489. fol. '
336) S. Abschn. XX, Anm. 460.
337) Ohne Titelblatt: Prohemium tractatus rationalis scientiae olivieri medici
ad lohannem magnifici viri filium Laurentii Mediees cardinalem Floren—
tinum. Am Scbl.: Et ita finitur feliciter opus hoc tripartitum. cuius duae primae
partes ad rationalem pertinent disciplinamy et tertia ad veram philosophiam (s.
Anm. 343) Impressum in alma Senensi studio ac diligentissime emendatum per
eundem magistrum oliverium artium et medicinae doctorenL 1491. fol. (nicht
paginirt).
338) lam dudum super terminos paroac logicac quasdam quaestiones compilavi
utiles; tempus perfectionis earum elapsum est viginti vel amplius annoruml in
quibus maxime super terminos primae et secundae intentionis prolizciorem sermonem
feci. Anderswo: Materia de „inripit“ ampla est circa multa solvenda sophismata,
de quibus super regulas ilentisberi diffuse pertractatum
339) Terminus est ens orationem potens con/icere ut pars illius imniediata.
xxu. Olivier v. Siena. Riccius. Scrinoueta. Victorius Faventinus. eas
ihm'geschriehenen Commentar zu Strodus wiederholta‘m) und auch ge
legentlich der Aufzählung verschiedener Meinungen einen uns sonst nicht
bekannten Autor, nemlich einen Johannes ven ator nennt 341). Am
Schlusse gibt er einen Rückblick und verspricht zugleich besondere
Schriften über die Universalien und die Kategorien 342). Der mathema«
tischen Physik gehört der beigefügte Tractatus „De potentia passive et
activa“ an 343). .
Sein Schüler jacobus .Biccius von Arezzo schrieb einen Com
mentar zur Summula des Paulus Venetus 344), wobei er Schritt vor
Schritt in distinguirender Erklärung mittelst dubia und responsiones die
Lehre seines Originales rechtfertigt.
Gleichfalls Mediciner war Alexander Sermoneta, welcher in
seinem Commentare zu den Consequentiae des Strodus 345) uns ein deut
liches Zeugniss ablegt, dass damals die Aerzte ein grosses Gewicht auf
diesen Zweig der modernen Logik legten 346). Die Exegese selbst folgt
getreulich dem Texte von Zeile zu Zeile.
Der gleichen Fachwissenschaft gehörte Benedictus Victorius
Faventinus (auch Bononiensis genannt) an, welcher ausscr commen
taren zu Hentisberus De sensu composita et diviso (s. Abschn. XX,
Anm. 348 f.) und zum zweiten Tractate der Summula des Paulus Ve
340) Ouom'am super consequentias Strodi specialem tractatum feci, ne iterumy
quod iam dictum esty sub aliis verbis commemorcm, hic persequar eundem ser
monem.
341) Nach Erläuterung der Definition der eomequentia, welche Strodus gab:
Secunda positio est lohannis venatvoris discrepanlis a Strodol quum vultu quod
consequentia sit propositio rationalis. quia nihil est concedendum aut negandum nisi
propositim sed consequentia est concedenda aut neganda Es! autem et altera in
hac parte opinio usserens, cousequentiam esse respectum de praedicamento passionis
(s. Paulus Pergulensis oh. Anm. 39). quarta opinio fuit Ferabrich. Quinte
positio est Petri Mantuani Sexta opinio tenet, quod consequentia est veritas
necessaria significabilis per propositionem rationalem (wer hiemit gemeint sei, wissen
wir nicht). Positio, quam puto esse veriorem, est, quod consequentia est relatio
rationis consequentis ad antecedensy qua per actum intellectus consequens denominatur
sequi ez antecedente Ueherhaupt häufig werden Hentisberns, Paulus Venetus und
Petrus Mantuanus citirt.
342) lam complevimus lucubrationemy quam promisimusy in secundis et
primis intentionibus tcrminorumque omnium suppositionibus atque probationibus suffi
cientcr nec non etiam de consequentiis et aliis quibusdam argumentotionum speciebusg
de universalibus vero et de praedicamentis ac etiam quaedam alia in didlectica neces
saria posterius sermonem alium faciemus.
343) Es ist diess obige (Anm. 337) „tertia pars“. Hauptsächlich wird dabei
eine Menge von Sophismen über maximum und minimum im Anschlusse an Suisset’s
calcata/or (Abschn. XX, Anm. 350) vorgebracht.
344) lncipiunt quaedam obiectiones et annotata super logica Pauli veneti edita
per egregium artium et medicinae doctorem Magistrum lacobum riccium de Aretio.
Am Schl. Per Guilelmum Tridinensem de Monsfer. 1488. 4. d. h. im gleichen Jahre
und der gleichen Officin wie die oben (Abschn. XX, Anm. 501) angeführte älteste
Ausgabe der Summula des Paulus Venetus. (Riccius citirt öfters den Petrus Man—
tuanus und den Paulus Pergulensis.)
345) Die Drucke s. oben, Abschn. XX, Anm. 174.
346) In der Vorrede: Saepc enim genitor Ioannes, qui non minus duce dialectica
ac philosophias quam experientia in medendis hominibus profecity solitus erat Hentis
berum et Strodum pariter proponere ac hortari cunctos dialecticae discipulosl quan
tumcunquc eruditi essent, his se tueri principibus
236 XXIl. Victorius Faventinus. Simon de Lendenaria.
netuss‘“), wobei er in beiden eben lediglich Gommentator sein wollte 348),
auch einige kleinere logische Tractate schrieb 3“9). Der erste derselben
„De instantt'“ betrifft im Hinblicke auf Burleigh einen physikalischen
Gegenstand 350); ein anderer „De unitate scientiaeu enthält die Erör
terung einer wichtigen aristotelischen Stellen“); ein dritter ist der Frage
ewidmet, zu welchen Kategorien die Bewegung beigezogen werden
könne 352). Endlich ein vierter „De essentialibus syllogisrm'“ will dem
Syllogismus drei Betrachtungsseiten abgewinnen, nemlich zunächst jene
Bestandtheile, welche incompleaza sind, dann diejenigen, welche com
plezca sind, und hierauf den .‚efl’ectus“, d. h. den Schluss selbstai’s).
Bei den incompleæa wird ein Hauptgewicht auf die inventio medii ge
legt, woselbst die modernen Regeln, jedoch ohne die modernen Memorial
Worte (d. h. Fecana, Cagett' u. s. f.) zur Verwendung kommen; vom
Mittelbegriffe aus wird sodann auch die Zahl der Schlussfiguren in ari
stotelischem Sinne besprochen und sonach die vierte Figur als unnatürlich
abgelehnt 354). Die complexa geben GelEgenheit zur Erörterung des
Dictum de omni und überhaupt der Quantität und Qualität der Prä
missen, sowie der e ectus“ auf den Hau tinhalt der zweiten Ana-v
ii p
lytik führt.
Dass überhaupt Hentisberus grosses Ansehen genoss, ersehen wir
aus den ihn betreffenden Erläuterungsschriften, welche den bisher er
wähnten noch beizufügen sind. Wir finden nemlich von Simon de
Len denaria „Recollectae supra sophismatibus Hentisberi“355), in wel
347) Opuseulam benedicti victorii liononiensis in Tisborum de sensu composita
ac divisa cum eiusdem collectaneis in suppositiones Pauli Veneli. Am Schl. B0—
noniae 1504. 4.
348) In der Einleitung zum Tractatus suppositionum: Qaia Paulo introductori
nostro oredimus, ideo totam eius intentionem exponemus. Dicemus, hunc esse
tractatum secundum Summularnm Pauli (vgl. Abschn. XX, Anm. 514) declarativum
proprietatum terminorum propositionaliter captorum.
349) Benedicti victorii faventini Examinatio ouaestionis De lnstanti cualterii
Burlei. Eiusdem Digressiones De llnitate Scientiae, De Essentialibus Sillogismi, Et in
quo genere fiat motus Bonom'ae 1505. fol. (unpaginirt). In einer Nachschrift (auf
der letzten Seite) sagt der Verfasser selbst, bei Veröffentlichung seines commen
tares zum Hentisberus habe nur der Drucker ihn „Bonom'ensis“ genannt, um ihm
ein Complimeut zu machen; eigentlich aber sei er doch „Faventinus“.
350) S. Abschn. XIX, Anm. 608.
351) S. Abschn. IV, Anm. 675.
352) Tanfum in tribus praedicamentis contingit motum fieri propriumy sc.
in quantitatej qualitate et ubi Das Ganze nach Hentisberus, s. Abschn. XX,
Anm. 356.
353) Prima decursus parsa quid supra incompleæa essentialia syllogismiv velut
sunt medium et extremav iudicandam sit, manifestabit. Secunda pars fert iudi
cium supra complexa principia sgllogismil quae nomine proprio propositiones appel
lantur. Tertia circa effectum in sgllogismo insistitv qui est tertium essentialc
intrinsecum syllogismi, quem de syllogismo scribentes conclusionem seu quaesitum
appellarunL
354) Habiludo medii ad extrema, ubi medium est praedicatum de maiori ear
tremo et subiectum minoris, non causat naturalem figuram, ut voluit calienus (so
wurde der Name bekanntlich stets bei den Mediciuern jener Zeit geschrieben),
sed artincialem tantuml eo modo quod virtus nostri cogitativa non potest decurrere
supra ipsam nisi reducendo ipsam ad natur-alem figuram, sc. primam
355) Die Druckausgabe s. Abschn. XX, Anm. 347.
ih
..1..u.
xxu. bernardinus Petri. Johannes Dorp. 237
eben mit einer wahrhaft erschreckenden Ausführlichkeit nur die sechs
ersten Sophismen des I'lentisberus (s. Abschn. XX, Anm. 357) commen
tirt werden.
Aus der Sienenser Schule des Olivier und des Riccius war Ber
nardinus Petri hervorgegangen, welcher einer etwas jüngeren Gene
ration angehört, aber als hlosser Commentator zu Hentisberus De sensu
composita et divisa 356) gleich hier genannt sein möge.
Den Buridanus aber hatte sich Johannes Dorp als Gegenstand
der Erklärung erwählt357)‚ und wir hätten sonach auch Nichts weiteres
über ihn zu berichten 358)‚ wenn sich nicht bei ihm eine Erweiterung
jener Regeln und Memorial-Worte fände, welchen wir nun schon so oft
bezüglich der inventio medii begegneten; hier nemlich sind (vgl. oben
Anm. 207) auch die Worte, durch welche die untauglichen Combiua
tionen bezeichnet werden, nemlich Febas, Hedas, Heca, in ausführlicher
Behandlung zu den altern (Fecana, Cageti u. s. f.) hinzugetreten 359).
356) De sensu composita et divisa Am Schl.: Explicil tractatus de sensu com
posita et diviso, Editus a magistro Bernardino Petri de Senis de landuciis
ordinis Calmelitarum, Phllosophiam Senis ordinarie legentenL Neapoli 1514. 4.
357) Ausser den beiden Ausgaben Buridau’s (s. Abschn. XX, Anm. 55) ist
der Commentar des Dorp auch gedruckt in: lohannes Dorp recognitus et auctus.
Summulae Buridani. Cum ezpositione praeclari viri interpretis nominalium terminoruml
lohannis Dorp. rccognitae a magistro nostro lohanne Muiore. Cum annotationibus.
Et postillis in margine libri de novo insertis. Lugduni 1510. 4. (der Text Buridan’s
ist hier nur abgekürzt abgedruckt). Auch am Schlusse wird Dorp verus nomina
lium opinionum recitator genannt.
358) Denn seine ganze exegetisehe Tbätigkeit verfolgt den einzigen Zlveck,
die Lehre Buridan’s zu erläutern und zu rechtfertigen. In der Einleitung adoptirt
er des Dorbellus Unterscheidung zwischen vetus ars und nova logica und bezeichnet
auch mit Georgius Bruxellensis (ob. Anm. 133) die Logik als eine praktische
Disciplin.
359) Gegen das Ende des Traet. V.: Versus" valentes ad habendum medium
pro conclusione syllagisanda ex veris sunt istis
Fecana, Cageti, Da/enes, Hebare, Gedaco,
Gebali slant; sed non constent Pebasg Hedas, Heca.
Versus expositivi dictorum versuum sunt isti (nemlich die beiden, welche wir schon
oben bei Bricot, Anm. 129, trafen) . . In duobus primis versibus ponuntur sez
dictionesl quarum quaelibet habet tres syllabas, (et ponuntur tres, quarum quaelibet
habet tantum duas sgllabas. Et per hoc datur intelligi. quod sez sunt modi valentes
ad inventionem medii. Per vocalem positum in ultima syllaba datur intelligi cun
ctusio syllogisandag et per vocales positas in prima el secunda syllaba dantur intel
ligi subiectum et praedicatum conclusionis syllogisandaeg et per consonantes positas
primis duabus syllabis intelligi-tum quomodo medium debet se habere respectu subiecti
et praedicati. Diess wird dann auf Grundlage dessen, was wir über die Bedeutung
der Vocale und Consonantcn schon oben, a. a. 0., sahen, beispielsweise an „Fe—
cona“ gezeigt. Und hierauf folgen in grösster Ausführlichkeit als sechs Regeln
eben jene sechs schon von Bricot aufgefuhrten Sehlussweisen, in welchen die Auf—
findung eines passenden Millelbegrifl‘es möglich ist. Neu aber kommen hier die
drei untauglichen Combinationen mit ihrer obigen Bezeichnung hinzu, nemlich:
Septima regula . datur intelligi per istam dictionem „Febas“, quae sic exponiturs
Si ad syllogisandum sumatur mediuml quod sit F respectu E, i. e. consequens sub
iecti, et B respectu A, i. e. consequens praedicatiy ipsum non est idoneum. Oc
tava regula datur intelligi per illam dictionem „Hedas“, quae sic enponiturz si su
matur medium, quod sit II respectu E, i, e. eclraneum subiectil et D respectu A,
i. e. extraneum praedicali, tale medium non est idoneum. Nona regula intelligitur
238 XXII. Antonius Silvester. Johannes Baulin Steph. de Monte.
gens
Nur den ersten Tractatus der Summula des Buridanus interpretirte
der Schüler Cranston’s (Anm. 451 fl'.) Antonius Silvester (gest. im
Jahre 1515), indem er Satz für Satz dubia, confirmatio und subconfir
matio, dann aber solatio entwickelte 360). Was Jacobus Alinain aus
m (gest. i. J. 1515) in Erklärung der consequentiae des Strodus lei
stete, scheint verloren zu sein 361)..
Gleichzeitig aber mit den zuletzt genannten Autoren, welche ihre
'l‘hätigkeit nur auf dienstbare Exegese moderner Producte beschränkten,
beginnt eine lange Beihe terministischer Schriftsteller, welche in gerin
gerem oder höherem Grade die Litteratur ihrer Parteifarbe erweiterten
oder förderten, wobei wir jedenfalls die Einsicht gewinnen, dass die
Grundsätze Occam’s und seiner nächsten Anhänger noch auf geraume Zeit
eine zähe Lebensfähigkeit aufweisen konnten (vgl. ob. Anm. 318).
Eines der unbedeutenderen Erzeugnisse dieser Art ist der Commentar
zum Organon, welcher aus der Hand des Johannes Baulin hervor
gegangen, zusammen mit Dubia des Nicolaus Amans derartig ge
druckt wurde, dass wir nicht mehr unterscheiden können, was dem einen
und was dem anderen der Beiden angehöre 362). Auf Grundlage des
Textus abbreviatus Bricot’s (ob. Anm. 123) wird dabei jede einzelne
Frage im Sinne der Terministen erörtertaüa).
Ein Terminist aber bis zum Excess scheint Stephanus de Monte ,
welcher in Pavia docirte, gewesen zu sein. Er schrieb eine Ars insolu
bilis 364) in der ausgesprochenen Tendenz, die Manipulation zu lehren,
mittelst deren man an jeden Satz irgend ein lnsolubile anhängen könne 365').
Er gibt zu diesem Behufe eine Menge von Regeln nebst Beispielen 366),
per istam dictionem „Hera“, quae sic exponiturx si sumatur mediam, quod sit H
respectu E, i. e. extraneum sabiecii, et c respectu .4, i. e. antecedens praedicatil tale
medium est ineptum et inidoneum.
360) ltiatecticis sititoribus quaestionum pars prima super summularam kuridani
tractatam pri-mum a M. Anthonio silvestro diligenti cura edita prostaL [Paris‚] Olivier
Senant s. a. (wahrscheinlich 1511). ‘
361) Angeführt finde ich seinen tractatus iquinque consequentiarumg was ich
von ihm kenne, ist Super sententias blolcot und die sog. Aurea opusculag ersteres
ist nur theologischen und letzteres nur moraltheologischen Inhaltes.
362) Excellentissimi artium et theologiae doctoris magistri iohannis itaulin cum
plerisque dubiis Nicolai amantis passim annexis in logicum aristotelis commentarium
feliciter incipit. Opas praeclarum parisiaca urbe impressum impensa Ni
colai vaultier et durandi gerlier (das Druckerzeichen ist das des Gerlier). S. a. fol.
(unpaginirt).
363) Schon die üblichen Fragen in der Einleitung werden sämmtlich auf den
Begriff des terminus hinübergewendet, welcher auch ausschliesslich für die Univer—
salien gelten soll. Dass Fecana, Cageti u. s. w. zur Verwendung kommt, versteht
sich bei der Wahl des zu erklärenden Textes von selbst.
364) fratris Stephani de monte gebennensisy ordinis carmelitarum. Ars in
solubilis nuper edita, docens de omni scibili indifferenter disputare. Am Schi. Papiae
1490. 4. (unpaginirt).
365) Nisus saut artem compitare in omni scientia insolubiliter sophisticeque ar
gumentari docentemi quae quidem ars merito insolubilis dicta tres continet tractatusy
quorum primus artem ad quodlibet propositum insolubiliter opponendi docet, secundus
artem respondendil tertius autem instrumenta huius artis ostendit
366) Prima insolabilis : Formanda est una propositio rationalisl cuius antecedens
est una copulativa. cuius prima pars principalis est una disiunctiva affirmativa con
wie-a
X XlI. Stephanus de Monte. Johannes Parreut. 239
geht dann plötzlich auf die modalen Urtheile über 367), und entwickelt
hierauf noch die Lehre von Consequentiae, in welche er nach dem Vor
bilde des Paulus Venetus auch die Exponibilia verflicht und letztere
durch mnemonische Worte erläutert 368).
Johannes Parreut (d. h. aus Bayreuth; er lehrte in Ingolstadt,
gest. i. J. 1495) zeichnet sich in seinem Commcntare zur vetus ars 369)
vor vielen Anderen durch Klarheit der Erläuterungen, Entschiedenheit des
Parteistandpunktes und auch durch Belesenheit aus 37°). Nachdem er aus
Dorbellus die uns stets wiederkehrende Stellung der vetus ars aufge
nommen 371), spricht er seine Parteistellung mit dem lobenswerthen Zu
satze aus, dass nach seiner Ansicht ein Autor um so besser sei, je mo
derner er sei 372). Hierauf gibt er einen sehr klaren und sachgemässen
Bericht über die Spaltung der Ansichten bezüglich der Universalien, wobei
wir die Terminologie beachten mögen, dass er „moderni“ (nicht etwa
„nominales“) und „reales“ einander gegenüberstellt und zu letzteren
stituta ez contradictorio positionis respondentis et ex littera vest falsa“, secunda
autem pars praedictae disiuncticue contradictoriumy consequens vero primae synony
munL ln dieser Weise werden im Ganzen fünfzig Vorschriften gegeben, woran
sich noch zehn ähnliche für verschiedene Formen des hypothetischen Urtheiles
anreihen.
367) Es folgen nemlich Erörterungen über die Modalität der Urtheile, über
complexe signifieabile und propositio mentalis ganz im Sinne des Gregor v. Bimini
und des Peter v. Ailly, sodann Regeln betreffs der modalen und der hypothetischen
Urtheile.
368) Es sind im Ganzen zwanzig Regeln über consequentia, wobei bezüglich
der exponiblen Urtheile neue Memorialworte erscheinen; nemlich; bubo dicliones
docentes exponenlia totaliu atque partiuliag pro reduplicativisz Sipicabil Sorinecoy
Renepode, Trandenirpu; pro exclusi-vis: Sipec, Sponac; pro ezceptivis: Casapes, Ce
rmpa; pro difl‘ert: Scipio; pro incipit et desinitz Magistrans incepita sicut Desinere
instabit; pro comparativo et superlativos Agatur giganteus. Hiernach folgen sieben
conclusiones betreffs der mathematicae proportionesy welche zur Verdeutlichung der
Consequenliae dienen sollen. Zuletzt Regeln über consequentia der modalen Ur
theile.
369) Texlus veteris artisa sc. lsagogarum Porphyriil praedicamentorum Aristolelis
simul cum duobus libris perihermenias ciusdem. item liæercitata circa hoc secundum
doctrinam Modernorum collecta et bene emendata per .. .. . lohannem parreudt sacrae
theologioe baccalaureum formatam in alma llniversitate 1ngolstatensi. Am Schl.: Im
pressa per lacobum pentium de Leuco in Venetiurum urbe expensis . . . . . .. Leonardi
Alantsee bibliopolae Vie-nnensis. 1507. 4. (Aeltere Drucke erschienen: lngolst. 1492,
Nürnberg 1494, Hagenau 1501). ‚
370) Er citirt Thomas v. Aqu., Alt. Magnus, Robert v. Lincoln, Seotus, An—
tcnius Andreas, Mayron, Peter v. Ailly, Marsilius, den Scotisten Petrus de Aquila
(s. unten Anm. 571), und auch den Laurentius Valla.
371) Quaest. 1 De univ. Porph.s Vetus ars non dicitur ideo vetusl quia esset
anliquior, sed metaplloriceg num sicut vetus et senem praeeedit prior-itate tem
poris iuveuemq ita partes argumentationisa de quibus tractat vetus arsa praecedunt et
sunt priores tota argumcntationel de qua lructal nova logica.
372) Ebend.: Polliceor, me sccuturum in illa materia illos moderniores doctor-csj
videlicet cancellarium Parisiensem lohannem Gersonem doctorem christianissimum et
Petrum Sumeracensem (d. h. Peter v. Ailly) et strenuum pugilem veritatis Guilhelmum
Ocean, quorum fama et laus quasi nunc per tot-um orbem est di/Tusa; et non sine
ratione illos imitor, quum‚ de quaqu ductores fuerunt modernioresg de tanto solidius
scripsisse praecipue in artibus et ingeniis subtilioribus ftoruisse eos arbitrum
240 XXll. Johannes Parreut.
Thomisten und Scotisten zahlt373). Nach einigen anderweitigen Bemer
kungena'“) gibt ihm der Unterschied zwischen realer und terminaler
Aussage abermals Gelegenheit zu einer besonnenen (an Gerson erinnern
den) Aeusserung über die Parteispaltung375). Aus der Erläuterung zu
den Kategorien mag seine Auffassung des a priori und a posteriori her
vorgehoben werden 376).
373) Ebend.: Universale est duplex, sc. reale et rationis sive logicum Univer
sale reale est res communis in participandol .... in causandol in intelli
gendo. sc. quod universaliter omnia potest inlelligere, in essendo, sc. quod in
sua essentia et natura commune est pluribus individuis. .. .. opinio Platonis dixitl
quod universale reale in essendo in quolibet specie esset una idea separata et distincta
a suis individuis perpetua et aeterna extra mentemg hoc reprobat philosophus.
Modus ponendi universale Scotistarum est talis in re, sicut in homines Natura
vel quiddilas, quantum est de se praeter operotionem intellectug est communicabilis _
plurlbus singularibus et habet unitatem sibi propriam; haec opinio potest latis
sime impugnarij qui vultl videat occan in suo logica. . Modus ponendi Thomi
starum est talisz Universale, quando capitur pro natura universali vel communiov sicut
est humanitas, esl duplex, sc. in potentia et in aclu; in polenlia est ipsa quid
ditas vel natura, quae esl in re singulari; in actu est ipsa natura denudata
per intellectum a conditionibus individuantibus. Scotus lenel, quod haec natura,
quae universalis dieitur, sit realiter eadem cum singutarig sed hoc Thomas non ad
millil, sed natura realiter distinguitur a singulari. Sed ut prolizcitatem viteml
commune principium modernorum adducamz Peccatum esl, fieri per plura, quae pos—
sunt fieri per pauciora. Dico, quod universale reale in essendo esl idem realiter
cum omnibus suis individuis et singularibus simul sumptis. El quicunque aliter
ponunt universalia realial videntur facere contra determinationem concilii generalis.
in quo fuit iohannes Gerson; unde dicit etc. (d. h. es folgt die oben, Abschn. XX,
Anm. 592, angeführte Stelle). . . . . .. Universale logicum vel rationis est. quod non
habet esse praeter signa, sc. terminos mentales, vocales vel scriptos. . Secundum
logicum modernorum littera „universale“ demonstrando illum terminum „universale“
personaliter captuml qui signifiral omnia universaliav est subiectum attributionis (d.
b. in der lsagoge); sed secundum realistas supponit suppositione simplici pro uni
versali simpliciter et in genere, non pro illo vel altero singulari universali (vgl. Ger
son: a. a. 0., Anm. 601); et sic praedicabile est eius propria passio et di/fert ab
universaliv quia universale diffinitur per esse, sed praedicabile per dici, ut dicit Fran
ciscus Mayron (s. Abschn. XlX, Anm. 510).
374) Ouaest. 2: Moderni quasi omnes concorditcr inquiunt. quod universale sit
genus ad illa quinque. vorausgeschickt hatte er hiebei eine Erörterung über terminus
und dessen Eintheilung, sowie über prima und secunda intentio u. dgl. völlig im
Sinne der Modernen. ’
375) Ouaesl. 5: Dubilalur, quid subiiciatur et praedicetur in praedicationej an
res realis vel terminus. De quo dubio est controversia inter modernes et realislas.
.. . . Hespondeo, quod tarn rcs quam terminus alia et alia ratione praedicatur et sub
iiciturg nam subiectum et similiter praedicatum est duplex, sc. quo et quod; et
terminus est subiectum vel praedicatum quoi quia est illud. quo mediante loquimur
ede rebusg res vero realis est subiectum vel praedicatum quod, quia est illud,
quod praedicatur a nobis.
376) Ouaesl. l in cate-gu- Notilia essentialis et a priori esl, qua cognoscitur ter
minus esse in praedicamento ex eo, sine »quo non polest esse in praedicamentol ut
sunt modus significandi, modus praedicandi et modus ordinandig sed notitia acciden
talis et a posterior-i esl, qua cognoscitur terminus esse in praedicamento ex eo ‚ sine
quo potest esse in praedicamentoy ut sunt proprietates praedicamcntorum. Auch
schliesst er sich ebend. betretl‘s der „ordinalio“ der Kategorien an Occam an
(Abschn. XlX, Anm. 865 u. 868). Uehrigens llicht er bei den letzten Kategorien
auch Einiges aus Gilberlus Porretanus ein. Das Weitere bietet Nichts bemerkens
werthes mehr dar, denn schon von den Kategorien an und dann namentlich in
De inlerpr. bewegt er sich nur mehr in Exegese des aristotelischen Wortlautes.
xxu. Jodoc Trutfeder. ü 241
Ein peinlich ausführlicher Autor ist J odoc Trutfe der aus Eisenach,
daher gewöhnlich Isenacensis genannt (ein Lehrer Luthers, in Erfurt
wirkend, gest. i. J. 1519), welcher ein grösseres compendium unter
dem Titel „Summulae totius logt'cae“ mi und aus demselben excerpirt
eine kürzere Darstellung „Epitome seu breuiarium“ schriebam). Auch
er fusst auf einer ausgedehnten Belesenheitäw) und nennt uns ausdrück
lich diejenigen Modernen oder Halb-Modernen, an welche er sich an
schliessen willaäo). ludem er sich auf den Begriff der logica artificialis
stellt, für welche ein Organon erforderlich seiasl), und hieran wörtlich
oceamistisehe Bemerkungen über nolitia knüpft (Abschn. XIX, Anm. 746 tl'.)
und auch die üblich gewordene Unterscheidung der vetus ars und nova
logica aufnimmt, beginnt er mit einer sehr kurzen Bemerkung über
proposit'io, um sogleich auf terminus überzugehen; an diesen knüpft er
die Universalien, bei welchen er sich entschieden nominalistisch äussert agii
und zugleich einen neuen Memorial-Vers vorbringt 383). Auch bei den
Kategorien, welchen er nicht bloss die autepraedicamenta, sondern auch
die postpraedieamenta voranschickt, finden wir hier mehrere neue
Verse334). Hierauf lässt er die proprietates terminorum auf Grundlage
377) Summulae totius logieae, quas opus maius appeltitare libuil, per lodocum
Trulvetler lsennachcensem T/tcologum ex dogmatibus veterum recentiorumque omnium
in Gymnasio nuper Srphordiensi utpotc succus e floribusy laboriosissime campitatae. Am
Schl.: Expressum ab Lupambulo Schench. Erphurdiae 1501- 4.
378) Epitome seu breuiarium dialecticae, hoc est disputatricis Seientiae, iterum
iam reeusum Ptaniori siquidem et praeceptorum et exemplorum filo, per l). Iudoeum
Isennarhensem. Am Sehl.: Impressum Erphordiae per Matheum Maler. 1512. 4. Weg
gelassen sind hier An. post.‚ -T0p. u. Soph. El.
379) Wir finden bei ihm angeführt: Alb. Magnus, Thomas v. Aqu., Aegidius,
Heinrich v. Gent, Durand, Hervcus, non v. Lincoln, Aureolus , Capreolus, Nigri,
Scotus, Ant. Andreas, Mayron, Occam, Gerson, Peter v. Ailly, Gregor v. Rimini,
Thomas v. Strassburg, Holcot, Marsilius, Buridan, Gabr. Biel, Paulus Venetus, Pau
lus Pergulensis, Petrus Mantuanus‚ Bricot, Georgius Bruxellensis, Prierias (s.
Anm. 727 ff.) u. Laur. Valla.
380) In der Vorrede der Summulae: Ouidquid Theophrustus, Alexander Aphro
dysius, 'l'hemistius, Hammenius, Simplicius1 Philoponus aliique praeterea ez Aristotelis
familia. et qui in horum locum nunc successeruntl Herveus, Occan, Byridanus, Mar
silius, Tisberus praenobilesque inter lveotericoteros Georgius Brueeellensis ac Thomas
Brieotus in hac disciplina eontulerunt, in hoc opusculo reperies serie quidem compen
diaria atque etiam honestiorc.
381) Perspectum itaque estl quum quaevis artium sua praesupponat instrumenta
et organu, logicaque instrumentum sit et organuml quod nulla sine ea perfecte et
artificiuliter, quamvis usualz'ter, potest haberi ‚
382) Non de rebus neque rerum generibus Aristoteles (wie wenn es nicht Por
phyrius wäre!) hic tractaturus est, sed de vocibus rcs ipsas significantibus. Uni—
versale nominat conceptum in anima aeque plurium repraesentativum. Hierauf folgt
übfl' conceptus und über principium individuationis eine Angabe der verschiedenen
Partei-Meinungen mit schliesslich occamistischem Entscheide.
383) Betreffs der Arten des proprium der Vers:
Est proprium mediaus, bipesL canus quoque, ridens.
384) Für substantias
ln sub non esse, predical un, significat hoc,
Nil eoutra, nec magisl contraria suscipit in se . t i _ .
d. h. in subiecto non est, praedicatur um'voce,v significat hoc aliquidj nihil ei est
PRANTL, Gesch. IV. 16
242 Ä XXII. Jodoc Trutfeder.
des Buridanus und Marsilius folgen 385), dann die Lehre vom Urtheile
nach Petrus Hispanus 386), und nun erst die Exponibilia aus Paulus
Venetus387). Dem Letzteren folgt er auch darin, dass er die Lehre von
der Argumentation mit den Consequentiae beginnt und erst hernach den
Syllogismus bespricht. Dort finden wir zunächst die allgemeinen Regeln
des kategorischen Schlusses in einen neuen Memorial-Vers gehrachtmmja
sodann eine metrische Formulirung der Modi der vierten Schlussfigur,
welche in ähnlicher Weise wie bei Petrus Mantuanus (ob. Anm. 29) und
bei Tartaretus (0b. Anm. 162) wirklich als selbstständige Figur betrachtet
wirdasg), ferner auch noch Verse betreffs der Reduction der übrigen
Modi auf die ersten vier 39°), und ausserdem eine klägliche Spielerei, in
welcher die reductio per impossibile fiir die einzelnen Modi in ihrer
Reihenfolge abermals durch Memorial-Worte ausgedrückt wird 391). Nach
contrarium, non suscipit magis et minus, susceptiva est contrariorum Aehnlich für
quantitas .
Non exigit contra nec plus, sed dicitur aequa.
Für ad aliq‘uid:
Opposilum recipit et plus, convertitur atque
Simul natura ponunt et mutuo lollunt,
Per patrem nalum, per natum noscito patrem
Für qualilas:
oppositum recipit et plus capit. atque per illam
lticatur simileg sunt haec tria propria quali.
Für prior neben den obigen (Anm. non zur Auswahl auch noch:
Senex superiory erde, venerabilea causa.
Für simul die obigen (Anm. 202).
385) Er spricht von signi/fcetum ultimatum u. dgl., theilt die suppositio in
personalisl formatisj simplex u. materialisl und verflicht zugleich die distrilmtio;
dann l‘olgen ampliatio, restrictio, app'ellatio, aliemuio, slalus, und zuletzt die trans
scendentia.
386) Nur gebraucht er die Bezeichnung „Passiones categoricae propositionisu
und uPassiones modaliumti
sen d. h. es handelt sich um termini resolubilesl componibilesy exponibilesy
officiabiles. Hieran aber reiht er dann die passiones hypotheticae propositionisj wo
bei er sieben Arten desselben annimmt.
388) Non ma part pri se,‘ mi ne pri terque direcle.
D. h. Non concluditur maiori particulari in prima et secunda lignra und Minore ne
gativa (non convluditur) in prima et tertia directe v
389) Er erwähnt‘ nicht bloss bei deu drei aristotelischen Figuren die Modi Bur
bari, Celuronl, Celanlus, Gesaro, Camestros, Fisteno, sondern construirt auch die
‘vierte Figur, von welcher er sagt: Quarta habet novem modas, quinque directe
concludentes et quatuor indirectel ut prima figura, a qua differt per solam transpo
sitionem terminorum. So gewinnt er die Worte und Verse für die vierte Figur:
Bambara, Camerent‚ Dimari, Fimero; Bamalipton,
Camenles, Dimalis, Fesmapo, Premsisomorumc
390) Nemlich:
ouatuor in primas primae ducenda sequentes
Maior erit minor ,' oppositum conclude minoris
Verteque simpliciter ,' maior opposita conclu ‚'
Celanles duc ad Prisesl hinc ad liarii duc.
Dann folgen die zwei älteren Verse: Serval maiorem etc.
391) Volens autem scirel ad quem modum perfectorum quisque syllogismus im
perfectus reducatur per impossibiley consideret etc. . . . . .. lvotat-ur insequentibus dic
tionibus/ unicuique syllabae respondet modus imperfectus sui ordim's, qui ad modum
xxu. Jodoc Trutl‘eder. Bartholomäus v. Usingen. 243
einer grosscn Menge von Beispielen hierüber folgen als „syllogismi ea
propositionibus de praegnantibusu die sog. exponiblen Schlüsse nach
dem Vorbilde Occam’s 3“2), hierauf die inventio medii erklärlicher Weise
mit der jüngsten Formation der Memorialworte Fecarta u. s. fama ln
der Topik bringt er mit der aristotelischen Lehre von der Induction die
‚ganze distributio und den descensus in Verbindung, letzteren noch dazu
in einer über Tartaretus (ob. Anm. 172) weit hinausgehenden Vermeh
rung, da sowohl der copulative als auch der disjunctive descensus in
doppelter Weise auftreten könne, was abermals in Memorial-Versen dar
gelegt wird 3M). Endlich nach der Topik folgt der hauptsächliche Inhalt
aus An. post. und Soph. El.
Grosse Aehnlichkeit mit Trutfeder zeigt in den Grundsätzen Bar
tholomäu's Arnoldi, von seinem Geburtsorte (im Nassauischen) meist
de Usingen genannt (hochbetagt gest. i. J. 1532, seine litterarische
Thätigkeit fällt in die ersten Jahre des Jahrhunderts). Er verfasste ein
compendium der Logik, welches unter verschiedenen Titeln oft ge
druckt wurde 395), und ausserdem Eaerct'tt'a zum aristotelischen Orga
perfectum concludentem genus propositionis vocali illius syllabae designatum reducitur
in hunc modum .' ’
Baralipton . . . . . . . . . Nes- . . . . . . . . . Celarent
Celantes . . . . . . . . . ci- . . . . . . . . . Darii
tiabilis . . . . . . . . . e- . . . . . . . . . celerem
Papesmo . . . . . . . . . ba— . . . . ‚ . . . . Barbara
Frisesom . . . . . . . . . tis. . . . . . . . . . barii
tlesare . . . . . . . . . 0- . . . . . . . . . ferio
Camestres . . . . . . . . . di- . . . . . . . . . Darü
Festino . . . . . . . . . e— . . . . . . . . . colerent
liaroco . . . . . . . . . bam. . . . . . . . . . Barbara
barapti . . . . . . . . . Le- . . . . . . . . . celarent
Petapton . . . . . . . . . va- . . . . . . . . . Barbara
Disamis . . . . . . . . . re— . . . . . . . . . Celarent
batisi . . . . . . . ro- . . . . . . . . . fcrio
Bocardo . . . . . . . . . ma- . . . . . . . . . Barbara
Ferison . . . . . . . . . nis. . . . . . . . . . Darii
392) S. Abschn. XIX, Anm. 1000 fl‘. Die dort gegebene Grundlage ist hier in
einer kaum erträglichen Weitschweifigkeit ausgeführt. Hernach folgt der liest der
An. pr. des Aristoteles, und dann abermals eine Menge von Vorsichtsmassregeln —
„Caulelae“ — bei Syllogismen jeder Art.
393) S. ob. Anm. 359.
394) Quadri/ariam desce'nditur: copulativcv disiunctive1 copulatimy disiunctim
(über diese Wortformen s. bei Paulus Venetus, Abschn. XX, Anm. 551 (f.). Copula
tive ct disiunctive descendere est arguitive inferre ligpothetieam coputalivam et dis
iunctivam constitutum er universis singularibus termini communisl sub quo descenditur
distributive determinate copulatim et disiunelim descendere est orguitive inferre rate
goricam de extremo copulata et disiuncto, et hoc modo descenditur sub termino sup
ponente eonfuse tantum collective et non collectivc. ld quod explicetur versibusc
bisiunctive deter; copulative quoque dislri;
Con/use tantum disiunctim scandcre debes;
ln collectiris copulatim scandere debcs.
395) Die gleiche Anordnung im allgemeinen Plane und im Einzelnen zeigen
die zwei Drucke: compendium Novum totius logicac opera et studio singulari M.
Bartholomei de Usingeu in gymnasio Erphurdiensi collectum s. l. s. a. 4. und Summa
compendiaria totius logicac in famalissimo studio Erphurdiensi per magistrum Bar—
lholomeum Arnoldi de usingen collecta. Am Schl.: Per Nicolaum Kessler einem
Basiliensem. 1507. 4. Die Reihenfolge nemlich ist in beiden: Proposilio, Praedica
les
\
244 ’XXII. Barth. v. Usingen. Moderni zu P. Hispanus,
non396). In ersterem finden wir im Ganzen die nemliche Haltung wie
bei Trutfeder, nur ist Alles weit einfacher und kürzer behandelt39");
in letzteren ist wohl die Einleitung, welche auch die Verse aus Dorbellus
enthält, sehr ausführlich, und auch die Erörterung über die Universalien,
welche sich völlig an Occam auschliesst, könnte wohl kürzer gefasst sein;
jedenfalls aber ist dasjenige, was über antiqui und moderni gesagt wird,
ebenso sachgemäss als vernünftig398); bei der Syllogistik ist nur die
moderne Lehre über inventio medii nebst Fecana u.s. w. aufgenommen,
nicht hingegen die neuen Verse Trutfeder’s über die Beduction u. dgl.
Hieher gehört auch der in Hagenau gedruckte anonyme Conimentar
der „Moderni“ zum 1. und 4‚ Tractate, sowie zu den proprietates
terminorum des Petrus Hispanus 399), wobei wir im Hinblicke auf
bilia, Praedicamentuy Proprietates logicales (d. h. suppositio etc.), Probalio termiztalis,
Argumentatio, Argurnentatio probulilis; nur fehlt der letztere Abschnitt in dem Drucke
s. l. s. a., sowie der andere überhaupt auch im Einzelnen etwas ausführlicher ist;
übrigens zeigt letzterer durchgängig als Columnen—Titel „Parvulus lagieae“. Eine
zweite Gruppe bilden die Drucke: l'arvulus loycae cum figuris. Am Schl.: In Seliola
Er/furdiana per Bartholomeum de Usingen coneinnatum; e/figialum Er/furdiae
per wol/fganyum Seltene/r. 1504. 4. und compendium tocius togicae brevissimis figu
rulis expositum in schola Erphordiana per Bartholomeum de usingcn concinna
tum. Matheus Maler impressit Erpliurdiae. 1513. 4. und mit gleichem Titel,
am Schl. Impressum Men's. 1517. 4. In diesen Drucken, welche durchgängig gleich—
lautend sind, ist die Reihenfolge: Proposilio, Proprietales logieales, l'robatio termi
nalis, Praedieabilia ‚ Argumentatio, Argumenlalio probabilis
396) Exereilium ceteris urtis in studio Erfl'ordiensi collectum per Magistrum Bar
lholomeum arnoldi de llsingen instauratum atque emendalum. Am SchL: Exeussum
Erfl‘ordiae per me loannem Knappum. 1514. 4. Hiezu Exereitium novae logicac etc.
ebenso per Ioannem Canappum. 1516. 4.
397) Nach den üblichen Angaben übrl‘ ars vetus und nova logica wird als
Subject der Logik der terminus „argumentatio“ bezeichnet; _an die Lehre vom Ur
theile aus Petrus Hispanus werden gelegentlich verschiedene Bemerkungen über
terminus geknüpft, beim hypothetischen Urlheile aber nur, die älteren drei Arten
desselben (conditional, copulativ, disjunctiv) anerkannt; hierauf folgen die proprie
tates lerminarum, jedoch in kürzerer Form als bei Trutfeder, sodann wie dort pro—
batio terminulis (d. h. resolubile, exponibile, o/ficiubile) und die Expoiiibilia nach
Paulus Venetus; hernaCll die Universalien (ohne Polemik terministisch gefasst) und
die Kategorien mit den neu recipirten Versen. In der Syllogistik verbleibt Usingen
bei der einfacheren Tradition des Petrus Hispanus und übergeht die vierte Figur
mit Stillschweigen, knüpft aber dann in der Topik an das Enthymema die Lehre
von consequentiae fast gleichlautend mit Trutfeder._ Den Inhalt der An. posl. über
geht er und führt nur noch in Kürze Soph. El. an.
398) Antiqui passiones logices .. per prius rebus attrilzuunty cum lerminis
ulamur loco rerum et termini non per se, sed pro suis significalis Moderni passiones logicos per prius signis attribuuntj quia signa immpreadeidaiteeenptruorp.inque
et per prius subiiciuntury pracdicantur ct diffiniunlur, non quidem pro se, sed pro
suis significalis, ratione cuius signala reniote dicuntur subiici. Ouod antiqui at
tribuunt primo rci ex modo considerandi eius, illud moderni signis rcrn tati modo
significantibus, quod rile intellectum a multis liberat prolapsibus. ln der Ein—
leitung zu den Praedieamenla: Seienlia realis traditur per lerminos primae imposi
liom's, et scientia rationis traditur per terminos secundac impositionis.
399) Commenlarium seeundum Modernam doctrinam in Tractatus logicos Petri
Hispam' Primum et Ouartum. Ilem Commentarium in Tractatus parcarum lagicalium
Marsilii, sc. Supposilionum, Amplialionum, Restrielionum, Appellationumj Consequeu
tiarum, Expouibilium, ltemque De Deseensu, De positione proposilionum in esse, De
Slalu, De Alienalione. Hagenau (bei Henrieus Grau). 1503. 4. Eine Vermuthung über
den anonymen Verfasser s. unten, Anm. 725.
XXIl. Moderni zu Petrus Hispanus. . . 245
die örtliche Verbreitung der terministisehen Fraction beachten dürfen,
dass in Beispiel-Sätzen sehr häufig von „Vierma, Saltzburga, Cracom'a“
die Rede ist (vgl. unten Anm. 538, 556 u. 722). Nach den üblichen
Erörterungen über logica naturalis und artihcialis wird das Subject der
Logik in terministiscbem Sinne' festgestellt 400) und der Ausdruck „Parca
logiealia“ in jener wunderlichen Weise, welche wir schon früher trafen,
erl<lärt4°1)‚ woran sich noch die Bemerkung des Verfassers knüpft, dass
er wesentlich „sermocinal“ verfahren wolle 402). Die Erklärung des Textes
selbst enthält sehr wenige Citate (nur Buridanus und Marsilius Werden
mit Vorliebe angeführt), dient aber überall den Grundsätzen der Modernen.
Besonders hervorzuheben dürfte sein, dass hier wieder die Sechszahl der
hypothetischen Urtheile ersclieint403), und dass in der Syllogistik zur
Rechtfertigung der vierten Figur das Motiv des Tartaretus (ob. Anm. 162)
benützt wird, zugleich aber dasselbe auch auf die zweite und dritte Figur
Anwendung findet, wodurch sich 24 Modi in der ersten Figur, 12 in
der zweiten, und 12 in der dritten ergeben mi Aelmlich wie bei
Trutfeder (Anm. 392) folgen hierauf „cautelae in syllogizationep d. h.
selbstverständliche und überflüssige Vorsichtsmassregeln. Dann erst wer
den die proprietates terminorum nachgeholt, wobei nach der suppositio
400) Subicetum attributionis totius logieae est ille terminus „argumentatio“ captus
large.
401) Liber porcorum logicalium dicitur, quia valet pro parvis de novo logicum
incipientibusg secundo ideo, quia iste tractatus et alii sunt traditi a parvis autoribus
et modcrnisl ut Marsilioy Buriduno et Petra Hispano. S. ob. Anm. 153.
402) Scientia praesentis libri subordinatur philosophiae minus principaliter imme
diate sub sermocinaliq immediatissime sub logica. '
403) Est opinio communis nunci quae ponit sex species propositionis hgpotheticae
affirmativae et totidem negativaeq sc. conditionalem illativamj conditionalem concentivaml
copulatiuam, disiuuotiuam, oausalem, rationalem
404) Si prima figura capitur large, .. quarta fiyura non est distincta a prima,
sed comprehenditur sub eo; ita capiendo primam figuram et modum pro praemissis
tuntum, tunc sunt duodecim modi primae figurae, sc. isti sea: Barbara, Celarent,
Darii, Ferie, Fapesmo, Frisesomorum, et alii sex transponendo solum praemissas in
his dietisl et liaraliptonl Dahitis, Celanles, ut sie, non sunt modi saltem distincti a
Barbara, Darii, Celareut. quia habent easdem praemissasg sed capiendo modum pro
praemissis et conclusione simul et primam figuram iterum modo ut supral tunc sunt
viginti quatuor modi primae figuraep sc. novem, quos ponit Petrus Hispanus, et alii
trcsy sc. Barbari, Celaront‚ Celautos, et sic sunt duodecim, et cum hoc alii duodecim
transponendo solum praemissas in eisa ut liabara , Didari, Lacerrnl, lii/ero et sic de
aliis. Atio modo prima figura capitur stricte et ita quae sic erit specialis figura. . . . . .. lta capiendo primam hdgisutrianmguictturmoaduqmuarptrao;prae
missis tantum, solum sunt sex modi primae figurae (d. h. wie oben); sed ca
piendo modum pro praemissis et conclusione simul, tunc sunt duodecim modi primae
figurae1 sc. uouem, quos ponit Petrus Hispamts, et tres alii, sc. Barbari, Celuront et
Celantos. Petrus Hispanus solum curavit ponere modos communiter et magis
usilatos, quibus habilis alii faciliter haberi possunt. Entsprechend bei der
zweiten Figur: Capiendo modum pro praemissis tantum solum sunt quatuor modi,
quos ponit Petrus Hispanus, sed capiendo modum pro praemissis et conclusione simul,
tunc sunt duodeeim, . . . . . .. sc. quatuorl quos ponit Petrus Hispanus, et alii duo, sc.
cesaron et camestran directe eoncludentes et alii sese indireele concludenles . . . . ..
Bei der dritten Figur: Capiendo modum pro praemissis tantum sunt sex modi, quos
ponit Petrus Hispauus; sed capiendo modum pro praemissis et conclusione simull tunc
sunt duodeeim, sc. sea directe concludentes et sexc concludentes indirecte.
246 XXII. Moderni zu Petrus Hispanus. {Hieronymus Pardus.
amplz'atio, appellatio als neues Thema, welches mit der ampliatio in
Verbindung tritt, die Erörterung „de positione propositionum in esse“
hinzukommt 405), um zuletzt über statusy restrictioy alienatioa consequen
tiae und exponibih'a, -—-— sämmtliches als erläuternde Wiederholung des
Marsilius —-, zu handeln. ‘
Ein hauptsächlicher Sitz aber der terministischeu Modernen war
Paris. Dort lehrte Hieronymus Pardus, dessen Medulla dialec
tices 406) eigentlich ein Convolut verschiedener Abhandlungen über damals
wichtige Materien ist und zugleich auf einer reichen Belesenheit beruht,
durch welche wir auch zwei uns anderweitig nicht bekannte Namen er
fahren dou ‚Er beginnt mit Erörterungen de veritate et falsitate pro
prositionia wobei er auf die bekannte Controverse über eomplexe signi
ficabile kommt‘ws) und in engem Anschlusse an die Modernen die mo
dalen Urtheile bespricht; dann wirft er sich auf die Lehre von conse
quentiae unter grundsätzlicher Betonung der significatio 409), wodurch er
auch veranlasst ist, die Regeln des Albert v. Sachsen (Abschn. XX,
Anm. 285 ll'.) nach pro und contra zu erörtern. Hierauf controvertirt
er die Frage, ob contradictoria simul cera vel falsa sein können, an
achtzehn Beispielen 41o), lässt dann die Lehre von der Umkehrung in
Verflechtung mit consequentia folgen 4“), hernach die hypothetischen Ur
theile im Anschlusse an Paulus Venetus mit einer Menge von Beispielen
aus dem Gebiete der lnsolubiliadmja dann die ampliatio mit Sophismen
nach Albert v. Sachsen413)‚ die appellatio nach Buridanus und Georgius
405) ltefert dicere npropositio in esse“ et upropositio de inesse“ et npropositio
ponibilis in esse“. . . . . . . .. Propositio in esse est propositioj cuius copula principalis
est praesentis temporis. Propositio ponibilis in esse est propositio. cuius copula
principalis est ampliativa. -
406) Medulla dyalectices edita a perspicacissimo artium praeceptore hieronymo
pardo omnes ferme graviores difficultates logicos acutissime dissolvens .. de novo
correcta per honorandos magistros magistrum lohannem maioris nec non
magistrum lacobum ortiz etc. (Paris) Durand Gerlier. 1505. fol.
407) Wir finden bei ihm berücksichtigt; Occam‚ Peter v. Ailly, Gregor v.
Bimini, Buridanus, Marsilius, Holcot. Strodus, Hentisberus, Paulus Venetus, Paulus
Pergulensis, Petrus Mantuanus, Bricot, Faventinus Menghns‚ Martinus Magistri, Caj.
de Thienis, Dorp, Nicolaus Amatus (doch sicher identisch mit obigem, Anm. 362,
Nicolaus Amans), und Petrus Bruxellensis (s. Anm. 619 111); ansserdem aber auch
Andreas de Novo Castro (dieser ist sehr häufig citirt) und einen Oquelin.
408) f. I r. B m z. B. Accepto hoc complexe signi/icobili „deum esse“ quaero,
an includat formaliter deum aut non; oder ähnlich bei „Socratem esse patrem Pla
tionis“ n. dgl. Die Entscheidung der Frage liegt in dem Hauptsatze: Eadem res
polest dici complexe signihcabile et incomplexe signi/ioabileg nam inquantum potest
signipcari per aliquod complexum vocatur complexe signifirabile, et inquantum potest
significari per aliquod incomplexum. vocatur incomplexe signi/icabileg ideo isla, se.
„significari complexe vel inconiplez‘e“, conveniunt alicui per denominationcm extrin
secam S. Abschn. XX. Anm. 40, n. ob. Anm. 170.
409) f. IX v. B: consequentia bona est illa, per quam impossibile est ita essey
sicu significatur per antecedens vel potest significari de signifcatione totalil quin ita
sity sicut significatur per consequens vel potest signi/icariv manente significatione pro
positionum et terminorunL S. Abschn. XX, Anm. ess u. 559.
410) f. XXlV m Vgl. Paulus.Venetus‚ Abschn. XX, Anm. 574.
411) f. XXXVlll ff.
412) f. xu fl‘. S. ebend. Anm. 549 fl‘.
413) f. LXVll ff. S. ebend. Anm. 343.
xxu. Hieronymus Pardus. Johannes Majnris. m
Bruxellensis414), die modalen Urtheile auf Grundlage O'ccam’s mit zahl
reichen Sophismen 415). Hierauf folgt die Syllogistik 416)‚ welche nicht
etwa theoretisch entwickelt, sondern lediglich durch Sophismen (besonders
betreffs der Trinität) controvertirt wird, so dass bei jedem einzelnen
Modus scheinbare Gegen-Beispiele zur Lösung kommen “7). De'n Schluss
macht die Lehre von descensus nach der jüngsten Formation (ob. Anm. 394),
und zwar als ein Bruchtheil der consequentia durch viele Sophismen
erläutert 413). ‚
Ein Schüler des Pardus und zugleich auch des Bricot war Johannes
Majoris Scotus aus lladdington (geb. i. J. 1478, in Paris an der Schule
„Mons acutus“ lehrend, gest. i. J. 1540), ein äusserst fruchtbarer
Schriftsteller, welcher selbst wieder zahlreiche Schüler um sich sammelte
und zu litterarischer Thätigkeit anregte. Während wir hier von seinen
Commentaren zu Petrus Lombardus und zu den physikalischen und ethi
schen Schriften des Aristoteles absehen dürfen, finden wir von ihm auf
dem Gebiete der Logik eine Menge kleinerer oder grösserer Arbeiten, in
welchen er mehrfach den gleichen Gegenstand in wiederholtem Anlaufe
bearbeitete. Er besorgte eine Ausgabe des Commentares des Joh. Dorp
zum Buridanus, auf welche näher einzugehen nicht nöthig istug), ausser
dem aber verfasste er mehrere Abhandlungen, welche mehr oder weniger
vollständig bald als Commentar zu Petrus Hispanus, bald als „tibri, quos
in artibus emisitu zusammengedruckt wurden 420); hinwiederum aber
414) f. LXXXlV m Ebend. Anm. 111 u. ob. 'Anm. 140.
415) f. cvi 1T. S. Abschn. XIX, Anm. 895, 914, 954, 984.
416) f. CXXVl fl‘.
417) Als beliebig aufgegritl'enes Beispiel möge dienen f. CXXXVll v. A: Con
sequentia debite formula secundum dispositionem Prisesomorum est bona. contra
arguitur hoc modos Non sequitur nAliquis homo est rationalisg omne risibile homo
non est: ergo aliquod rationale non est risibile“. Respondeo, quod non bene arguitur
in Prisesomorum ex eoy quod non potest reduci ad Ferio minore conversa simpliciterg
et ratio est. quia non potest illa minor converti simplicitery nisi praedicatum distri
buaturg praedicatum autem non distribuiturg idea ad bene arguendum in Frisesomorum
requirilur‚ quod medium distribualur in praemissa negative; et hoc etiam requiritur
ad bene arguendum in Fapesmo; aliter argueretur ez puris particularibus.
418) f. CXLV 1T.
419) S. ob. Anm. 357. Nemlich Majoris fügte zu Dorp lediglich kurze Margi
nal-Noten und einige Fingerzeige über Zusammenhang und Fortgang des Inhaltes
hinzu. Insofern aber die Ouaeslio des Majoris De complexa signi/icabilibus vorge
druckt ist, so kommt dieselbe sogleich unten, Anm. 423, zur Erwähnung.
420) Aculissimi artium interpretis magistri lohannis maioris in Petri flyspani
summulas commentaria. Lugduni 1505. fol. (S. Abschn. XVII, Anm. 143 am Schl.).
Der manigfallige Inhalt dieses Druckes ist unter Hinzufügung einiger weiterer
fractam (Top, Soph. EI.‚ consequentiae1 Propos. de infinito) wiederholt in: Magister
ioannes Maioris Scotus lnclgtarum artium ac sacrae paginae doctoris aculissimi ma
gistrivlaannis maioris Scoti libri quos in artibus in callegio montis acuti Parisius
regentando in lucem emisit . . . . .. Hoc volumine igitur omnia ordine sequenti reperies
[die Reihenfolge ist aber gerade nicht eingehalten]: Quaestio de complexa signi/ica
bili. Primus liber terminorum. Secundus liber terminorum. Summulae . . . ‚ .. Praedi
cabilia Praedicamenta Sillogismi. Posteriora fractatus de iocis.
traclatus elenchorum tractatus consequentiarum Abbreviatianes parcarum logicalium.
Parva logicalia. Exponibitia. 1nsolubiliu. obligationes Argumenta sophistica Pruposi
tum de infim'to. Analogus [sie statt Dialogus] inter duos logicos et magistrum Vermu
dantur Lugduni . .. . a Martino boillon. 1516. fol.
248 XXll. Johannes Majoris.
faSSte er die aristotelische und die summulistische Logik in einem „In—
troductorium“ zusammennl); endlich kommen noch „Quaestiones“ zur
vetus ars hinzu 422).
Halten wir uns vorerst an die Reihenfolge der genannten Sammel
Ausgube, so begegnen wir zunächst einer Abhandlung De complexa
signifirabilibus, wobei er in der bejahenden Entscheidung der Frage, ob
es solche gebe, sich an seinen Lehrer anschliesst, in dessen Medulla
gleichfalls dieses Thema als erstes zur Besprechung kam 423). Dann fol
gen zwei Libri terminorum in deren erstem nach Feststellung der logi
schen Bedeutung des Wortes „terminus“424) fast alle möglichen Einthei
lungen des terminus durch dubia und deren Lösungen discutirt wer
denfl‘lö); im zweiten wird der nemliche Gegenstand in etwas veränderter
Reihenfolge behandellneja woran sich Abbreviationes parcarum logica
lium anreihen 427). Hernach werden die Summulae, d, h. ein Commenlar
zu Petrus_ Hispanus, angereiht, wobei wir in der Einleitung einerseits
eine Berufung auf Gerson’s Aeusserungen über den Nutzen der Logik 428),
und andrerseits eine entsetzliche Buchstaben-Spielerei mit dem Worte
„summulae“ treffenug). Der Inhalt selbst bietet einen Commentar zu
tm lntroductorium perutile in Aristotelicam Djalec'licen, duos Terminorum Trac—
tatus‚ ac Lluinque Libros Summulath complectcnsj M. iohannis Maioris Philosophip
ac Theologi Parisiensis. dcnuo ab eodem summa vigilantia repositum. Druckerzeicben
des lchan Petit (Paris). 1527. fol. (ein älterer Druck hieven 1508).
422) Ouaestiones Logicales Magistri ioannis Maioris fladynglhonani Theologi‚
ac Philosophi Parisiensis, lam primo in lucem emissaes cum eiusdem literali ezpo
sitione succincta in veterem Aristotelis bialecticcn loanne Argyropilo lnterpracte.
Ebenso. me fol.
423) Lilm', quos in artibus l, f. I r. A: Oulmitur. an sint ponenda compleze
signi/icabilid Duae versantur opinationesq quarum prior est Gregorii de Arimino;
. iudicio meo modica est apparentia in suo modo diccndi. Sequitur ergo
rnodus communis rationi conscnlaneuss „Hominom esse animal“ est aliquidj propriis
sime capiendo ens. . Aliquid signincatur per complexum, ergo aliquid est complezce
signifieallilr‘ „m, d. h. es folgt hierüber eine Menge von propositiones und corrol
laria aut Grundlage des Hier. Pardus (ob. Anm. 408).
424) f. ll r. A: Terminus accipitur dupliciterq nno modo physice. ut convenit -
rebus ad ezlrm secunda modo‚ ut convenit dicibilibus. Terminen: vow‚ in
quem resolvitur propositio etc. '
425) f. lll. r. B die Eintheilung in terminus mentalis trocalisl scriptnsg f. V r. A
in ealegorr'malirus und synculcgormnaticus, f, V v. B in complexus und incomplesrnsv
f. vl r. A in prima und secunda intentioy f. VII v. A in ultimalus und non ultima
tusj f. X r. B in signi/icativus und non signi/icativusy f. X v. A in transccndens und
non transrendensl f. xl r. A in communis und singularis. (Hieraufsind die divisiones
des Cranston. s. unten Anm. 458, heigedruekt.)
426) f. xxl r. A Eintheilung in terminus primeintentionaliter captus und secun
deintentionalilcr captus, f. XXll r. A in catcgorcmaticus und syncalegorematicus,
f. xxn r, B in complexus und incompleæus und ersterer in distans und indistnns
(s. Abschn. XX, Anm. 103), f. XXllI r. B in significnlivus und non significutivus,
f. xxlv r. A in prima und secunda impositio. '
427) Nachdem f. XXIV v. A über antecedens und consequens gesprochen wor
den, folgen in gedrängter Kürze unter Anführung der hauptsächlichstcn Regeln
zuerst f. XXV r. A ascensus und descensus als Theile der consequentia (vgl. Anm, 418),
dann f. XXVl r. 1A ampliatio und f. xxlv v: A die Emponihilia.
428) f. XXVlI r. B; s. Abschn. XX, Anm. eos f.
429) f. xxvm r. A: Das Wort „Summularum“ bestehe aus den Anfangsbuch
staben folgender Worte: „Scicntiarum universan mater modestis (Il)umilibus labo
riosis, acidiosis rebellibus vanitatum methodus".
xxu. Johannes Majoris. 249
den ersten vier Tractaten des Petrus I-Iispanus dar 430), wobei am Schlusse
der Lehre vom Urtheile (nach Bricot’s Vorgang) eine specielle Erörterung
über contingens 43‘) und eine schon seit Buridan umlaufende Frage über
Variation des Mittelbegrili'es (nach finitum und iufinitmn) beigefügt
wird 432); ausserdem wird abermals obiges Thema (Anm. 425 f.) über
Eintheilung des terminus unter Beifügung der Ansicht des Marsilius über
praedicatio erörtert433), sowie am Schlusse der Kategorien als etWas
Neues eine „arbor praedicameutalis“ beigefügt 434). In der Syllogistik
lehnt Majoris in schärferen Worten, als wir solches bisher trafen (Anm.
333 u. 354), die vierte Figur als unnöthige Vervielfältigung ab 435), führt
aber wie sein Lehrer Pardus, bei jedem einzelnen Modus sophistische
Gegen-Beispiele vor436). Die Topik und Soph. Et. will er absichtlich
sehr kurz behandeln, da namentlich in ersterer Manches unnöthige
vorkomme 43 7). '
Eine zweite Abtheilung des Sammel-Werkes beginnt mit den E
ponibilia, welche Nichts neues darbieten 43.8). Sodann folgen die ln
\
e
430) In der stets wiederkehrenden Form von .‚contra“ und „respondetur“
nebst Lösung in „Propositiones“. Im Ganzen ist Buridanus die leitende Auctorität,
und aus ihm wird auch die versinnlichende Figur betreffs der modalen Urtheile
aufgenommen (s. Abschn. XX, Anm. 87 f.), sowie die bei Petrus Hispanus verwor
rene Reihenfolge (s. Abschn. XVII, Anm. 157) durch eine vernünftige Anordnung
ersetzt (Abschn. XX, Anm. 80).
431) f. XC v. A: Terminus „contingens“ capitur duobus modis, sc. secundo
intentionaliter et tantum valet, sicut „propositio routingeus”, . prima intentionaliterq
et tantum uolet, sicut ‚.res eontinyens", et in istis acceptionibus capitur cate
gorematiceg alio modo determinat copulam et est syncategorcmaticus et hic ea
pitur specialiler et tantum ralet, sicut „ueque necessarium neque impossibileuy h. e.
sicut impossibile et possibile non“, et isto modo non convertitnr cum possibili. S. bei
Bricot, ob. Anm. 146.
432) ‘f. C r. A: Dubitatur, utrum arguendo ab uffirmaliua ad ucgativam prae
dicato varian penes finitum et inhnitum sit bona consequentia et e contra. S.
Abschn. xx, Anm. 132.
433) f. CI v. ff. S. ebend. Anm. 373.
434) f. CXXXIX v. Oben in der Mitte stehen die seoi transcendentia. unter
ihnen im mittleren Streifen nach abwärts zehn Tafelcben mit den Kategorien, von
deren jeder nach rechts und links Zweige ausgehen, auf welchen in Kürze die
wesentlichen Eigenschaften jeder Kategorie vertheilt sind.
435) f. CXLI v. A: Probatur, quod sit ponenda quarta figura. . . . . .. Circa
hanc materiam commentntor magnam digressioncm habuit contra calienum (s.
Abschn. IX, Anm. 99), et patet, quod Galienus solum multiplicaait verba super Ari
stotelem et non reatiter.
436) Z. B. bei Barbara f. CXLIII v. B: omnis equus moriturus est iuvenisg
omnis equus senex est equus moriturusg ergo onmis equus senex est iuveuis. Der—
gleichen in Menge bei allen Modis; f. CLII ll". wird der syllogismus eicpositorius
ausführlichst besprochen.
437) f. CLllI v. B: Ouintus tractatus in ordine summrularum (d. h. Topica)
multa ponit, quae parum conducunt ad consummatum summulistam ultra ea, quae
in aliis summularum locis tanguutun Propterea indignum ccnsuil multum ibi immo
rari. Ebenso f. CLV ti. ein kurzer Auszug aus Soph. El.
438) II, f. l m Das Ganze ist nach Paulus Venetus und Petrus Mantuanus
behandelt, daher sogar das allgemein bejahende Urtheil zu den Exponibilia gerech
net wird s. ob. Anm. 22). Zuletzt werden nach dem Vorgange des Tartaretus (ob.
Anm. 1748 für die exclusiven und exceptiven Urtheile versinnlichende Figuren
ihrer Entgegensetzung entworfen.
250 XXII. Johannes Majoris.
solubilia, bezüglich deren uns die Berichterstattung über die verschiedenen
grundsätzlichen Annahmen Anderer interessiren muss439), denn die dar
auf folgende Darlegung selbst hält sich ganz an Paulus Venetus. Dass
der.hierauf eingefügte Commentar zur zweiten Analytik, welcher uns
keine specielle Bemerkung'abnöthigt, an ungeeigneter Stelle stehe, ist
Jedermann ersichtlich 4“0). Denn es folgen hierauf die Consequentiae,
deren Definition im Vergleiche mit der üblichen Lehre sofort etwas ver
schärft auftritt44‘); doch besitzen wir diesen Abschnitt, welcher in allem
Uebrigen auf der damals vorhandenen Littcratur fusst, nicht in seiner
ursprünglichen Form, sondern aus der ergänzenden Hand des Coronel
(s. unten Anm. 459 {f.), eines Schülers des ‚Majoris 442). Hierauf sind
die Parva logicalia in sechs Tractaten angereiht, von welchen wir bei
dieser Gelegenheit erfahren, dass sie zur vetus logica gerechnet wurden»
während man Consequemiae und Ewponibilia zur nora logica zählte443);
der Inhalt selbst, welcher in einer controvertirenden Erklärung des Petrus
‘
439) f. XLVll v. B: Circa insolubiles propositiones plures emergunt di/fieullales;
sed opinionum varietas eas reddit indeterminabitesg ita quot fuerunt priscoruni arti
starum capita et modernorum, tot volant in eis difl‘erenles opiniones. Es! una
positio tenens, quod nullum insolubile est propositio (vgl. bei Paulus Venetus,
Abschn. XX, Anm. 569). (f. valn r. A) Secunda opiniovv quod quodlibet in
solubile est propositio . . . . .. et est verura vel falsum, saltem secundum quidl nullum
tamen est verum simpliciter (vgl. ebend. die dort als zehnte angeführte Annahme).
. . . . .. (B) Tcrlia est opiniol quam insequitur Albertus de Sarconia tenens eas hypo
theticus (s. Abschn. XX, Anm. 308). (v. B) Quarlu est opim'o, quam insequitur
Buridanus parum iji/ferens ab hoc Albertil et pro fundamenta tenetl quod quaelibet
propositio inipticat unum, cuius subiectum stat pro proposilione, quae implizal, et
praedicatum est littera „ocrum“ (vgl. ebend. Anm. 146). (f. XLlX I‘. A) ouinta
est opinioj quam insequitur Occam lencns, quod pars propositionis non potest suppo-b
nere pro propositionig cuius est pars (vgl. ebend. Anm. 172). Sex/a esl opinio
Petri Alliacensis tenentis idem cum occam in propositionibus nientalibus (vgl. ebend.
Anm. 474 ll‘. . . . . .. es folgt die schon früher7 ebend. Anm. 28, angeführte Stelle).
. . . . . .. (v. A) Septima est opinio magistri nostri Thomae Briquot, quam defensabimus,
licet eam non teneamusy quae nunc est commum's, quod insolubiles sunt calegoricae
et quod in illis nunquam dantur contraria vera vel falsa Seine eigene An
sicht ist: ouaetibet propositio significans adaequale, se non fore verum, est vera.
(f. Lll r. A)_ Ad hoc, quod aliqua propositio se falsificat, non opor-tell quod
ad taliter esse, qualiter est, sequatur in bona conSequentim ipsam esse falsum.
440) f. l.lX tt‘.
441) f. LXXXH v. A: consequentia est oratio composita ex antecedente et con
sequente et nota ittationis illative tenta in forma vel in nalore.
442) f. ClX r. A: ttlagistri Antonii Coroncl ad suos discipulos Traclatum de eonsequentiis et nonnullos insuper dif/icultates diatectieeaxshoirntautniouzm vo
lumen redactas dignum duzci conscribere. Scd venit in mentemv magistrum lohannem
Maioris praeceptorem mihi semper observondissimum quendam tractatum de consequen
tiis inchoassel nondum tamen itti fincm imposuissc. Oua de re ipsum supplex
udii rogamrus. ut copiam ezemplaris illius mihi diqnaretur concederel qui etiam
petitioni meae per-libens annuit. EI quia regulas generalcs, deinde et spreiales, sine
impugnationibus conscripsity volui impugnationes quasdam superaddere etc. Die Grund
lage des Ganzen bildet Albert v. Sachsen, aus Strodns sind die consequentiae ab
inferiori ad superius, und aus Paulus Venetus die Benützung der modalen Urtheile
aufgenommen.
443) f. CXIX r. A: Porva logicalia ineipiunt, quae sex tractatus continentj so.
tructatum supposilitmum7 ampliutiomnn, rrstriclionunt‚ de slulu, appellationum1 alie
nationum. Et isti tractatus sunt partes veteris logicaeg quare traclatus consequentia
rum et ezponibitium inter hos non cnnmeranlur, quia sunt partes novae logieae.
xxu. Johannes Majoris. David Cranston. 251
Hispanus besteht, benützt hiezu häufig den Petrus Mantuanus und den
georgius Bruxellensis 444). Sodann trefl'en wir auf Grundlage des Paulus _
Venetus eine gedrängte Darstellung der Obligatoria 445), ferner „Argu
menta sophistica“, d. h. in ähnlicher Weise, wie wir schon oben
(Anm. 294) ein ähnliches Erzeugniss fanden, eine Anleitung, jede Thesis
sophistisch zu bestreiten Mß), und ausserdem eine Monographie De infi
uitoa in welcher alle möglichen Sophismen, die sich um diesen Begritl‘
drehen können, ihre Erörterung finden‘"). Endlich der „Dialogus“
(s. Anm. 420) gehört nicht hieber‘“). l
Nach dem bisher Gesagten ist es nicht mehr nöthig, die oben
(Anm. 421 f.) zuletzt genannten zwei Schriften des Majoris im Einzelnen
zu erörtern; denn im Introductorium wiederholt er nur, was er schon
anderwärts geschrieben 449)‚ und die quaestiones sind nur ein gewöhn
licher Commentar zur vetus ars im Sinne der Terministen450).
Unter seinen Schülern nennen wir zuerst David Granston aus
Glasgow (in Paris lehrend), welcher lnsolubilia und Obligatoria schrieb451).
Bei ersteren geht er von der Angabe verschiedener Meinungen Anderer 452)
444) So werden behandelt: supposifio, dessensus et ascensus, ampliah'o, appel
la!io‚ dann’ positio propositionum de inesse (vgl. ob. Anm. 405), hierauf erst appellatio
ralionis. dann äusserst kurz Malus, und noch restrirtio; die im Titel versprochene
alienatio fehlt. Hernach aber ist obige Abbreoiatio parvarum logitalium (Anm. 4.27)
hier noch einmal abgedruckt.
445) f. CXL r. B fli Es werden in Kürze nur positio, depositio und dubie po
sitio erörtert (über letztere s. ob. Anm. 191).
446) f. CXLIV r. B: Nunc adducam aliqua argumenta sophistica. per quae po
teris impugnarc quamcunque propositionem voIendo semper probam veritati-m huius
„Homo est asinus“, quia eodem modo potest argumenlari per eadem media in aliis.
Et arguitur primo sie: Reue sequitur .‚Socratcs es! asimzs‚ ergo homo es! asinus“.
Tum.‘ Socrales es! asinus vel Socratcs non est asirius; St'd Socrates non es! asinus,
ergo Socrutcs es! asinus. Tum: Homo est asinus vcl tu loqui'ris; sall tu non
loqurris; ergo homo est asinus u. s. f. bis f. CXLVlll r. B (es sträubt sich fast die
Feder, solchen Unsinn widerzugeben). Vgl. unten Anm. 521 f.
447) f. CXLVllI r. B—CLlX r. B.
448) Er ist jenen spasshaften Reden beizuzahlen, welche in Bezug auf die
disputationes quodlibetioae an mehreren Universitäten aus jener Zeit vorkommen
(bekanntlich hat Fr. Zarncke, Die deutschen Univers. im Mittelalter, manches Derar
tige veröli‘entlicht). Die beiden lngici des Dialoges sind Ioharmes Formunn und Io
hannes Dullaer! (über Letzteren s. unten Anm. 488 m der Magister heist Iohannes
Annandus. Die Pointe des mit vielen Citalen aus Aristoteles und der Bibel gespickten
Gespräches liegt in dem die iionorarien-verlmllnisse betreffenden Witze‚ dass
„rappa“ aus den Anfangsbuchstaben der Worte besteht: Gapias u potentibux ‚preu—
niam artistis.
449) D. h. er gibt zunächst die Eintheilung des Terminus ebenso wie oben
Anm. 424 HI. hierauf folgt eine casuistische Exegese des Petrus Hispanus mit be
sonderer Betonung der Gegensätze des Urtheiles und des conlingens syn-ciuium- cap
tum (Anm. 431), dann die Pai-vu logicalia wie oben Anm. 444. hernach L'onxrquen
tiue wie Anm. 441 f. und die Syllogistik in grosser Ausfi'ihrlichkeitwie Anm. aas f.‚
die Exponibiliu (Anm. 438) und zuletzt in Kürze die Topik (Anm. 437).
450) So werden auch hier wie bei allen Terministen die Verse aus Dorbellus
wiederholt.
451) Die Druckausgabe s. Abschn. XX, Anm. 174 a. Schi.
452) Circa maleriam insolubilium inter doctos irmumerae reperiuntur opinioni-s
dicentibus aliquilzus, quod insotubitia non sunt pru/msitiones, aliis dicentibus, quod
sunt propositiones plnres; alii dicnnt. quod sunt hypothelirac, novissimi vuro dicuntl
quod sunt caleyoricae (vgl. AbSt'fll'l. XX, Anm. 569, u. ob. Anm. 439). o
252 xm David Cranston. Ant. Coronel.
auf den eigenen Versuch über, das Vorkommen und die Behandlung der
Insolubilia, deren Charakter als wirklicher categorischer Urtheile bewahrt
bleiben soll, in Einklang mit den allgemein gültigen anderweitigen Re
geln zu setzen 453); und diesen seinen eigenthümlichen spitzfindigeu Weg
verfolgt er mittelst dreier Fragen, deren erste das se ipsum falsificare
(s. Abschn. XX, Anm. 473 u. 570) abetrifl‘t454), während die zweite
darauf abzielt, dass nie eæ veris falsum sequitura sondern die Logik zu
Becht bestehen muss 455), sowie desgleichen die dritte dahin gebt, dass
contradictorische Gegensätze nie zugleich wahr sein (lürfen456). Betreffs
der obligatoria stellt er sich auf, jene Definition derselben, welche wir
bei Pseudo-Occam (ebend. Anm. 162) trafen, hebt aber dann aus den
vielen üblichen Regeln nur drei hauptsächliche hervor457), um dieselben
mittelst dubia zu discutiren. Mit den obligatoria hängt aber auch seine
im Vergleiche mit Majoris etwas modificirte Eintheilung des terminus
zusammen, wobei uns zum ersten Male eine ausdrückliche Anwendung
der verschiedenen Arten 'deI' Entgegensetzung auf die Lehre vom „Be
griffe“ liegegnet458).
Ferner ging aus der gleichen Schule Antonius Coronel aus
Segovia hervor, ein äusserst 'fruchtbarer Schriftsteller, welcher'einen
453) Sequrns opinio praecedentiunt opinionum zeætremarum moderatica propter
insolubiles propositiones argumenta secundum regulas logicales disposita non negabit.
Ad propositionem esse insolubilcm non requiritur-1 quod sit plures vel hypotheticag
imo stat, illam esse simpliciter categoricam Ad folsi/icationcm unius synonymae
sequitur falsi/icalio alterins Nunquam ex vero sequitur falsum Quemad
modum non dantur contradictoria vero in insolubilibusl ita nec contradictoria falsa.
454) Prima quaestio est, utrum aliqua propositio se falsifioat, et si sie, an ad
falsincationem unius sequitur falsi/icatio alterius. Die Antwort ist: Nulla propo
sitio est ponenda insolubilis sive se falsificans, cuius oppositum potest rationabititer
sustineri. .. .. omnis propositio signihcans adaequate, suam synonymam esse falsam,
secundum signifirationem, secundum quam est ei synonyme, se falsificat. Nun
quam s-unt dabiles duae propositiones onmino synonymaej quarum una est vera et
altera falsa secundum illam significationem, secundum quam sunt synonymac.
455) Secunda quaestio principalis est. utrum sit defensabile, ex vero non sequi
falsum in insolabitibus, omnibus regulis logicalibus salvis Die Antwort: Antece
dente non habente nisi unum sensum totaliter stata consequens esse falsum qualibet
parte antecedentis vera. lvunquam consequens bonae consequentiae est impossibite,
nisi antecedens sit impossibile Nutlus modus arguendi per regulas logicalesy qui
extra insolubilia non patitur instantiamy solum propter insolubilia instantiam
habet.
456) Tertia quaestio principalis esl, an in materia insolubilium posset sustineril
quod non datur contradictoria vera aut falsa . Die Antwort: Non dantur con
tradictoria vera significarrtia, sicut est. aut necessaria in sensibus contradictoriis nec
in insolubilibus nec extra insolubitia. ouemadmodum non dantur contradictoria
falsa aut significantia, aliter esse, quam ast‚ aut impossibilia extra insolubiliol sic
nec in insolubilibus.
457) Nemlieh 1) Omne possibile est admittendam 2) omne sequens ex posito
est concedendum 3) Ad omne impertinens respondendunt est secundum suam qua
litaterm
458) Gedruckt in obiger Ausgabe des Majoris, s. Anm. 425. Er theilt den
Terminus zunächst in pertinens und impertinensj womit eine zweite Eintheilung in
absolutus, connotaticus und abstractus parallel läuft (f. XVlll r. B); der pertinens
wird getheilt in sequcla und rcpugnantia, wovon erstere in convertibilis und.non
convertibilis elt XIV v. A), und zwar convertibitis abermals in secundum unam si
xxu. Ant. Coronel. 253
Commentar zu den Kategorien459), eine Darstellung der Lehre vom Ur
theile und der proprietates terminorum unter dem Titel „Rosarium“ 4“0),
eine Erläuterung der zweiten Analytik 461), und eine Monographie über
Exponibilia und Fallaeiae schrieb M2); dass er ausserdem die conse
quentiae seines Lehrers überarbeitete, wurde schon oben (Anm. 442)
angeführt. Wenn er auf dem Titelblatte der erstgenannten Schrift durch
Buchhändler-Reclame (vgl. ob. Anm. 117 u. 124—126) als Vertreter der
beiden Richtungen, d. h. der via realium und der via nominaliumy an
gepriesen wird , so liegt dieses zweifelhafte Verdienst höchstens in einer
eigenthümlichen Behandlungsweise; denn während er nach eigenem Ge
ständnisse (s. Anm. 467) ausgesprochener Terminist ist, stellt er bei Er
örterung der Kategorien (welche man ja stets näher an die realen Dis
ciplinen gerückt hatte, s. Abschn. XIX, Anm. 593, 629, 643, 670 und
oben Anm. 66 u. 83) die reale Seite in aristotelischer und boethianischer
Auffassung parallel neben die terministische Erklärung, so z. B. schon
betreli‘s des Gegenstandes der Kategorienlehre 463) und desgleichen beim
Begrill'e ' des Homonymen 464), während er überwiegend sich in termi
nistischer Denk- und Redeweise hewegt‘wö). Im „Rosarium“ tritt diese
Richtung bei Behandlung der Lehre vom Urtheile, welche eine fast nicht
mehr erträgliche Ausführlichkeit zeigt, sowohl in mehreren allgemeinen
gnificationem und secundum duas vel tres significationesg andererseits die repugnantes
zerfallen in disparuti und oppositi (f. XVI r. A), wovon letztere entweder relative
oder contrarie oder privative oder contradictorie entgegengesetzt sind. Vgl. bei
Strodus, Abschn. XX, Anm. 182.
459) Magistri Antonii coronel Secobiensis super librum Praedicamentorum Aristo
telis secundum utriusque viael realium scilicet et nominati-amp principia commentaria.
Paris. 1513. fol.
460) Prima pars liosarii magistri Anthonii Coronel, in qua De propositione multa
notandai De materiis proposilionumq De contradictoriis in obliquis, De conditionalis
et conversionibus ex libro consequentiarum eiusdem assumptisy De modalibusl De
proposilionibus_de futuro contingenti et de modo arguendi ab af/irmativa ad negati
vam. Secunda pars rosarii Logices magistri Anthonii tjoronel continens septem capitulay
Primum de suppositionibusl Secundum de generibus suppositianumv Tertium de rela
tivisy ouartum de regulis suppositionurnl auintum de ascensu et de descensuj Sezctuni
de ampliationibusj Septimum de appellationibus. Am Schl.: Explicil rosarium logicac
magistri Anthonii coronel hispani de regno castellae dyocests segobiensis. 1512. Paris
bei Olivier Semmt. fol.
461) Magistri Antonii coronel Secobiensis in posteriora Aristotelis commentaria
Paris bei ltionysius Roca (das Druck—Privilegium ist v. 1510). fol.
462) Tractatus ewponibilium et fallaciarum magistri Anthonii coronel Segobiensis.
Ebend. 1511. fol.
463) Libri eius subiectum attributionis est iste terminus npraedicamentumuj cum
per totum librum agatur de praedicamentis et antecedentibus et consequentibus ea;
sed rationabitius est assignare pro subiecto istum terminum nterminus in praedicamenta
ponibilisli _
464) Duplex est aequivocuml sc. aequivocatum et aequivocansg acquirocum
aequicocatum est res signi/icata per terminum aequivocum aequicocantcmi terminus
autem aequivocus aequivocans est terminus signihcans sua signi/icata diversis con
ceptibus etc.
465) Er benützt die Tbeilung in mentale, vocaIe, scriptum, die Grundsätze
über concretum und abstractunu und spricht auch von substantia primeintentioualiter
oder secundeintenlionalitcr rapta (vgl. Anm. 426).
254 - l XXll. Ant. Corouel.
Punkten deutlich hervor 466), als auch gibt bei Gelegenheit der Wahrheit
des Urtheiles Coronel selbst an, zu welcher Partei er gehörew"). Ja er
steigert noch die terministische Spitztindigkeit, indem er die propositio
mentalis in zwei Arteii zeriegtiwja und nach seiner Neigung, überall die
unsinnigsten Sop'hismen‚einzustreuen 469)‚ auch ein eigenes Capitel de
obliquorum contradictoriis beil'ügt47°)‚ ln gleicher Weise zeichnet sich
auch der zweite Theil, welcher die Parva logicalia enthält und auf
Majoris beruht (ob. Anm. 443), nur durch die läppischsten Sophistereien
aus‘ll). DecCommentar zur zweiten Analytik ist lediglich eine recht
lertigende Exegeseflz), und die Expom'bilia, welche völlig dem be
trell'endcn Abschnitte des Majoris (Anm. 438) folgen 473), führen zuletzt
neben allem Reichthume au Sophismen doch noch zu einer Bearbeitung
der fallaciae an der Hand des Aristoteles4“). .
466) Neben der beständig gewählten Form der Darstellung, welche sich in
.„conlra arguitur —— ad argumentum dicitur —— responilelur —— corollariumrr bewegt,
finden wir häufigen Anschluss an Occam und Buridan, sowie auch betrefl‘s der
' Einheit des mentalen Urtheiles an l‘eler v. Ailly (s. Abschn. XX, Anm. 470) und
bezüglich der significatio an‘Paulus ‚Venetus (ebend. Anm. 559), sowie die termi
nistische ‘Behandlung der Frage über romplcz'e signi/icabite (ob. Anm. 423); die
couditionalen Urtheile entlehnt er aus Albert v. Sachsen und Paulus Venetus
(Abschn. XX, Anm. 551 lf.), sowie aus ersterem die oariatio penes infinilum (ebend.
Anm. 297). -
467) Duae occurrunt opinionesl una reatium a suis facta falsis imaginationibusy
alia nostrorum nominaliuma quae non est minus ueriory quam ctarior. Primo po
nitt quod relatio rationis est quidam respectus eausatus per actum intellectus vel
voluntatisj ratione cuius fundamentum eius aliqualiter se habeti qualiter non se ha
beret sine illo Alia est opinio nominatiunn qui non ponunt pluralitatem sine
necessitateg dicunt enimi veritatem propositionis esse ipsarnmet propositionem.
468) Duplex; est propositio rnentatisg quaedam est ullimala, quaedam non utti
mata. . Mentatis non uttimuta est propositioP quae ad placitum et non naturatiter
significat vere vet false,‘ mentatis uttimuta est propositio mentalisi quae naluraliter
proprie significat vere vel fatse.
469) Z. B.: Deus non potest creare veritatem illius propositionis „deas nihil
creatzr u. dgl. zu Dutzenden.
470) Die Erörterung beginnt mit dem Beispiele: istae duae contradicunt vAsinus
cuiuslibet hominis curritu et „Quilibel asinus cuiustibet hominis non carrz'l“, et in
aliquo casu sunt simul verae vel [‘alsae; ergo teæ contradictoriarum nulla. Zu den
vielen ähnlichen Exercitien gehört z. B. auch; istae duae eontradicunt nSocrutes
portans lapidem non moveturn et „Socrales portans omnem lapidem mouelar“. Die
Lösung überall durch Supposition oder Distribution.
471) Branellus est omnis asinus futurus et faveltus est asinus futurusg ergo
favetlus est vel erit brunellus. Aehnliche Dinge in Menge durch alle Capitel
hindurch.
472) Die Form bewegt sich auch hier in pro und contra und beständiger
Prüfung der Richtigkeit des anlecudens, consequens und der sequelzL
473) D. h. er beginnt gleichfalls mit dem allgemein bejahenden Urtheile und
lässt dann die übrigen Exponibilia folgen, wobei er die Sophismcn mit Schafl'eln
ausschüttet (besonders über minimum und maximum), und in solcher Weise noch
besondere Erörterungen über contingenter und omnis heil'ügt.
474) Expon. et fatt. f. LXYlll v. A: Licet per regulas suppositionum et syllo
gismorum possint omnes paralogismi dissolviy Aristotetes tamen in libris etericorum
(natürlich zu lesen elcnchorum) alias regulas assignauitv secundum quas antiqui doc
tores dissotount poratogismosy quae quidem regutoe ad minus secundum vocem di/fe
runt a regulisv quibus moderni in eorum dissolutione utuntur. Und was hierauf folgt,
ist ein Commcutar zu Aristoteles, Soph. El‚ i
xle Caspar Lax. ess
Ein zweiter Spanier, welcher durch Majoris angeregt wurde, war
Caspar Lax. Von seinen drei Schriften, nemlich ’l'erntini475), Obli
gationesuü) und insolubilia 477), dürfen wir die erstgenannte füglich
bei Seite lassen, da sie lediglich eine Wiederholung desjenigen ist, was
der Meister der Schule über diesen Gegenstand gelehrt hatte (s. oben
Anm. 424 (f.). Die hohe Selbstüberschätzung aber, zu welcher in jener
Schule die Terministen gediehen waren, ersehen wir aus einem Briefe
(eines Freundes des Lax, Namens Ant. Alcarez), welcher den Obliga
tiones beigedruekt ist, indem dort die Schlafl'heil, Trockenheit, Nüchtern
heit, Dunkelheit und Widerliehkeit der Antiqui gegenüber und Fülle der Modernen geschmäht wird‘fls). Lax selbdsetr Swüäshslitgkeuintter
den Definitionen der obligatio diejenige, welche wir bei den Erweite
rungen des Petrus Hispanus (ob. Anm. 244) trafen‘fl“), und formulirt
auch eine dortige unbestimmtere Angabe zu Begriffsbestimmungen über
prae/ingere und admitteredsol Nach casuistiseher Erörterung der vier
hauptsächlichsten Regeln (vgl. Anm. 248) bringt er einen neuen Zweifel
auf“) zu dessen Lösung fünfundzwanzig (l) Einwände nebst Sophismeu
vorgeführt und zurückgewiesen werden. Hierauf führt er unter ausdrück
licher Abweisung anderweitiger Arten nur die Dreigliederung der obli
gatio in positiog depositio und dubie positio durch 482). Die lnsolubilia
475) Termini magistri gasparis Lax Sccundo revisi et emendati per ipsum cum
nonnullis additamentis interlinearibus Venales reperiuntur in aedibus lledmondi
te Peuure Parisiensis bibliopolae. S. a. (wohl sicher 1512). fol.
476) obligationes magistri tiasparis Las: aragonensis de sarinyena. Am Schi.
lmpressae Parisius opera lohannis de la Rache. 1512 (am Titelblatt das Blieb
händler-Zeichen des Le Feure). fol. '
477) lnsolubilia magistri Gasparis laz aragonensis de sarinyena noviter impressa
et per ipsum correcta. Am Sehl. impressa Parisius expensis .. Hemondi le feure.
1512. fol.
478) lllas languesaentes, aridas, iciunas, obscums atque parum iucundas bubul
citantium atque blalerantium antiquorum philosophorum dissertionesl quas taliterreli
queranl, ul ipsis solis aut paucis quodammodo aliis scripsisse viderenturl adeo clarasl
perspicuasl utitcsj suaves atque splendescenlcsreperiesl ut liorgsthenis dulcedinem atque
abundantiam sentire videantur.
479) Potest capi littera vobligation active et etiam passive et etiam formaliten
Atiqui capientes tertio modo dif/iniunt ipsam sie: obligatio est oratio composita
ex signo obligationis et obligate; capiendo passive tantum valet, . sicut littera
„übligfltum“; sed eapicndo active sic potest di/finiri: obligatio est praefiæio
alicuius enuntiabitis ad sustinendum secundum aliquem statum Hierauf folgen
die üblichen Bemerkungen über lempus, cedat tempus, perlinens und imper
tinens
430) Praefingcrc aliquam propositionem est explicarel se velle, quod secundum
aliquem certum statum ipse defendat ei illam. Ponere propositionem est innucre
atieuil quod talis vult, quod ipse snstineat ei tatem propositioncm secundum statum
af/irmativum Admittere aliquam propositioucm non est eam concedere neque est
negare eam neque dubitarel sed est promitterey se responsurum ad illam secundum
talem staluml secundum quem proponens prae/igiL
481) IJubilatur, utrum stety in casu aliquem bene respondendo concedere et ne
gare eandem propositionem in eodem sensu ferendo eam ad idcm instans infra idem
tempus obligationis ipso respondente pro uno praecisc et in ordine ad unam obli
gationenu
482) Soienl ab aliquibus sero obligationis species assiguarii sc. positiol impositiol
depositiol petitiol sit eeruml dubie posilia. Positio est una species distincta obli
gationis . . . . ‚. Non est ponenda impositio obligatio distincta a positione. Non
256 XXll. Caspar Lax. Job. Dullaert. ‘
stützt auch Lax, ähnlich wie Cranston, grundsätzlich auf das se ipsum
falst‘ficare, jedoch stets mit dem Vorbehalte, dass dasselbe überhaupt nur
relativ, d. h. in aliquo sensu vorkommen könne. In diesem Sinne dreht
sich auch hier die Sache um mehrere Fragen, deren erste das se ipsum
fatstftcare selbst betrifl't‘wa), während die zweite auf die (Joexistenz
coutradictorischer Gegensätze gerichtet ist 484)‚ welches Thema hierauf in
der dritten betreffs der modalen Gegensätze 485) und in der vierten be
züglich des „decz'pi“ näher ausgeführt wird 486), worauf noch eine fünfte
Frage ebenso, wie bei Cranston (ob. Anm. essem dazu dient, die gel
tenden Regeln der Logik auch im Gebiete der lnsotubilia aufrecht zu
halten487). ‘
Gleichfalls ein Schüler des Majoris war Johannes Dullaert aus
Gent (gest. i. J. 1518), welcher quaestiones zu den Kategorien 488) und
zu De interpr. schrieb 489). Er zeigt eine ausgedehnte Belesenheit,
debet poni petitio distincta species obligationis „Sit verum“ non est species di
stincta ljubie positio debet porti tertia species Tantmn sunt tres species
obligationis non coincidentes et distinctae quoad rem, sc. positio et depositio et dubie
positio. In der Detail—Ausführung werden die Begriffe der obligatio dependcns,
cedens und rcnascens. welche wir bei Albert v. Sachsen trafen (Abschn. XX,
Anm. 315 111), auf 'sammtliche drei Arten angewendet.
483) An aliqua propositio possit se falsi/icare aut impossibilitare aut propter
re/lczionem signi/icare alitery quam est. Ad hoc , quod propositio se falsificety
requiritur et sa/‘ficit, quod sit re/leæiva supra se vel supra aliquam aliam secundum
aliquam certam signi/icationemy ratione cuius reflezcionis ez ipsa secundum illam signi
licationern cum aliquibus in aliquibus sensibus potest inferri in bona consequentiae
ipsam esse falsum secundum talem signi/tcationerlL
484) Au in se falsi/icantibus propositionibus duo contradictoria simul vera vel
simul falsa reperiuntuiz . .. . Sicut stat, quod duarum contradictoriarum quaelibet se
fatsificet secundum se et quamlibet sibi synongmamy imo quod dentur duae contradic
toriae, quarum nulla potest contradicere nisi /alsi/icanti se saltem in aliquo sensul
ita poterit illud stare de impossibititatione.
485) An eadem propositio in insolubilibus vera ct falsa eopulatiee aut possibilis
simul et impossibilis vel contmgens et necessaria reperiatun . Tota di/liruttas de
pendet ex assignationc illiusl quod requiritur et su/ficit ad aliquam propositioneni in
aliquo certo sensu alicui repugnare in aliquo certo. iicquiritur et su/ficit, quod
illae habeant aliquas significatione-s et quod secundum aliquam illarum una sit re
fleziva supra se vel aliam, ratione cuius destruit suam compossibilitatem cum illa,
vel quod non possit daril ita esse, sicut per tales potest signi/icari in illis sensibusy
quod consequatur incompossibititas.
486) An in aliquo casu possibili posito stet, eundem simul decipi et non decipi
scu errare et non errare. . Ad hoc, quod aliqais decipiatur, requiritur et suffiu't,
quod firmiter dissentiet vero vel signibcantia sicut est. in sensu vero, vel quod assen
tiat firmiter falso vel signi/icantia aliter esse, quam est, in aliquo sensa, secundum
quem contradicit cel potest contradicrrc alicui in aliquo sensus
487) itubitutur ultimoa an regulae logicalesl quae communiter solent pom', sal
ventur in propositionibus insolubilibus . omnes regulae logicalcs sine errare tenent
in insolubilibus eodem modoa sicut extra insolubitesv et non magis patiuntur instan
tiam in insolubilibus quam extra. -
. 488) quaestiones itoctissimi Magistri ioannis duilaert a Gandat‘o in librum prae
dicarnentoram At'z'stotclts. Secundum viam nonzinaliunt nunquam lioctenus in lucem
emissae. Vencunt Parrhisiis in aedibus liernardi Aubry. S. a. (das Druck
Privilegium ist v. 1523). fol.
489) ouaestiones super duos libros Perihcrmenias Aristotelis una cum tecctu eius
dem clarissima expositionc magistri iohannis bullaert dc Gundavo. A magistro Ctudo
atdo cenalis Parisiensi de novo pluribus menti-is abstersae etc. Am Schi. lmprcssae
per magistrum Stephanum Batanrt‚(l’a1‘is). 1515. Iol.
xxn. Joh. Dullaert. Robert Caubraith. Wilhelm Manderston. am
e
innerhalb deren er eine sehr entschiedene Parteistellung einnimmt, sowie
er überhaupt bei jeder dargebotenen Gelegenheit sich als Terministen'
bekennt49“). Indem er aber im Allgemeinen nur den in seiner Partei
üblichen und uns bereits hinlänglich bekannten Standpunkt vertritt und
hauptsächlichst dasjenige wiederholt, was wir bei Pardus und Majoris
trafen, könnten wir uns jeder weiteren Bemerkung über ihn enthalten,
wenn er nicht das eigenthümliche Verdienst hätte, den Formalismus der
Terministen bei Gelegenheit der Entgegensetzung der Urtheile so weit
auszubeuten, dass er auch für das hypothetische Urtheil eine versinn
lichende Figur entwirft‘wl), um die gegenseitige logische Stellung der
Bejahung und Verneinung der von ihm aufgenommenen fünf Arten des
selben auszudrücken. Das gleiche Verfahren aber übt er auch bei den
modalen Urtheilen 492).
Desgleichen war ein Mitschüler der zuletzt Genannten der Schotte
Robert Gaubraith, welcher mit Vorliebe hauptsächlichste Tummel
plätze der Terministen bearbeitete 493). In der Lehre von der Entgegem
setzung zieht er ebenso wie Cranston (ob. Anm. 458) auch den Begriff,
d. h. terminus, bei494); dann untersucht er nach dem Vorgange des
Paulus Pergulensis (Anm. 36), welche Urtheile eine „similis forma“
haben 495), um hierauf zunächst das Verhältniss der Gontrarietät an allen
Arten des Urtheiles mit casuistischen Einwänden in haarsträubenden Bei
spielen durchzuführen 496), und hierauf in analoger Weise den contra
dictorischen Gegensatz zu behandeln 497). Das gleiche entsetzliche Ver
fahren übt er an der Lehre von der Umkehrungws), sowie bei den ver
schiedenen Formen des hypothetischen Urtheiles, welches er in den nem
lichen fünf Arten wie Dullaert (Anm. 491) erörtert; indem er aber dabei
die durch Paulus Venetus (s. Abschn. XX, Anm. 551 ff.) eingeführte
Unterscheidung zwischen copulatim und copulative, u. s. f. bei den
übrigen, beständig anwendet, bringt er beim conditionalen Urtheile eine
neue Distinction betreffs der Bedeutung des „si“ v0r499), lässt hingegen
andere von Venetus besprochene Arten des hypothetischen Urtheiles fal
len 500). Zur Erläuterung der Verhältnisse der Entgegensetzung führt er
für die hypothetischen und ebenso für die modalen Urtheile die nem
lichen Figuren vor, welche wir bei Dullaert (Anm. 491 f.) finden501).
Ein Schüler des Cranston war der Schotte Wilhelm Manderston ,
dessen Epitome dialectices das ihr auf dem Titelblatte gegebene Prädicat
„compendiosa“ wahrlich nicht verdient 502). Nach Eintheilung und Plan
des Ganzen 503) wird mit der Definition begonnen, welche völlig im
490) Ansser Majoris citirt er beifällig: Occam, Greg. v. Rimini, Holcot, Hen
tisberus, Buridanns, Peter v. Aillyl Paulus Venetus, Petrus Mantnanus, Paulus Per—
gulenslS‚ Georgius Bruxellensis, Apollinaris citfredusy Cajetanus de Thienis. Simon
de Lendenaria, Martinus Magistl'i, Faventinus Menghus, Joh. Dorp und Hieronymus
Pardus ‚ auch theilweise Jacob Faber (s. Anm. 636 [f.), ja er spricht sogar von
einer Parlei, welche er „Fabrislae“ nennt. Hingegen polemisch erwähnt er Nigri
und Dominicus de Flandria (s. unten Anm. 601), und reibt sich überhaupt bei
gegebener Gelegenheit gerne an den Thomisten und Scotisten, z. B. in Uuaest. in
praedictum bei ueq‘uivocum sagt er: Hae di/‘finiliones tres positae in tezlu rectae sunt
secundum viam nominalium Ponanl Thomistae et Scotislae suam imagi
nationem.
PRANTL, Gesch. lV. 17
258 XXll. Joh. Dullaert. Robert Caubraith. Wilhel-m Manderston.
Sinne des Terminismus erklärt wird und sofort den Uebcrgang zur divi
sio und von da unerwartet rasch zur argumentatio nebst consequentiae
491) Nemlich:
011113111119 man m Pisiurwt
negat
tx /
iy
l\\
570111th ix
negat/ui hx
\
lfmymt
/“zu
mutatum
/
diag—
_..._.‘m.«u—-l-www
Disz'nnz't . _
(ff'zäenz„i—‘_WZCUWW ‘—""m:q -
492) f. CXXllI v.‚ woselbst eine völlig entsprechende Figur für die bejahenden
und _die verneinenden Urtheile der Nothwendigkeit, der Unmöglichkeit und der.
Möglichkeit sich findet‚
XXII. Robert Caubraith. Wilhelm Manderston. 259
darbietet504). Den zweiten Theil bildet die Lehre vom terminus, welche
nach stricter Observanz der Schule des Majoris behandelt wird 505’), sowie
den dritten in ganz gleicher Weise die Paroa logiealiai’i’“). Angehängt
ist ein eigener Tractatus De futura contingenti 507).
493) Quadruperlz'tum in tlppositionesa Conversiones, lii/potheticas et Modalcs ma
gistri Robe'rli Caubraith omnem ['erme di/ficullalem dialecticam enodansl diligenter re
cognitum et labeculis tersum. Paris. 1516. fol.
494) f. ll r. A: Praesupponendae sunt acceptiones huius termini „oppositio“.
oppositio logicalis subdieiditur in oppositionem lerminorum et propositionum
495) f. lll r. B; d. h. er fordert hiezu similis quantitas und similis qualitas.
vgl. unten Anm. 515.
496) Als beliebige Probe möge dienen: f. V v. B: Islae eontrariantur „Cm'us
libet hominis albi quilibet asinus fuit currenscr et vcuiuslibet hominis albi quilibet
asinus non fuit eurrens“, et tamen in casu sunt ambae verae.
497) f. XIV ti Besonders interessirt ihn die Frage über contradictio in propo
sitionibus de extremis compleæis (s. bei Paulus Venetus, Abschn. XX, Anm. 544),
sowie die Urtheile, welche einen Casus obliquus enthalten (mit Beispielen, wie
das so eben angeführte); bei den exponiblen Urtheilen führt er das Verhältniss
des subcontrarium und subalternum durch (f. XLV HZ).
498) Z. B. f. Llll r. B: Dubitalur super conversione istius „A est homo“ pol
sitoj quody quandocunque A ponitur a parte subiectil signi/icet hominesq et quandou
cunque ponitur a parte praedicatu signi/icet asinos. _
499) f. LXVlll r. B: Notabis, banc coniunctionem „si“ trifariam accipit illalivc,
promisswe et conditionate. f. LXXX r. A betreffs der eopulatioa der Unterschied
zwischen cop-ulative und eopulutim; letzteres soll aber wieder zerfallen in copu
tatim compleæiee und copulatim dieisive Genau entsprechend betreffs der disiuncliva
(f. cvi ff). .
500) f. cvn v. B. Die temporalis rechnet er zur eonditionalis, wobei unter
den vielen Beispielen als beliebige Probe dienen möge: „Chimeera currenle anti
christus praedicath
501) f. CXXl und CXXIX. Den Schluss macht eine Erörterung über contingens
specialiter captum (f. CXXXlX) an der Hand des Majoris (s. ob. Anm. 431 u. 449).
502) Gulielmz' Manderston compendiosa bialectices Epilome, ab authore recens
ernendata, et innumeris quibus undique scatebat mendisy liberata ltem et eiusdem
quaestio de futura contingenti. Parrtiisiis 1528. 4. (Die aus der ersten Auflage
wiederholte Vorrede hat das Datum 1520.)
503) in prima parte quaedam communissima principia explicabimusg in secunda
quasdam terminorum logicalium speciales dieisiones subiungemusg in postremo parte
alias terminorum proprietatesy quae parva logicalia vocari solentl modo compendioso
et doctrinali colligemus.
504) lii/finitum propinquum est llerminusl cuius significatum per dif/initionem
explicatur convertibilis cum ipsa diffinitioneg diffinilum vero remotum est res signi/i
cata per dif/initum propinquum Unter beständiger Lösung von dubia folgt hierauf
die divisio, dann in gedrarigtester Kürze die Lehre vom Urtheile aus Petrus His
panus, jedoch nur um der argumentatio willen, und dann die consequentiae ganz
nach Majoris (ob. Anm. 441).
505) Die Grundlage der Erörterung liegt auch hier in der Eintheilung des
Terminus, welche wir oben, Anm. 425 f„ trafen. Beachten wollen wir, dass wie
bei Cranston und Caubraith (Anm. 458 u. 494) die Entgegensetzung jeder Art auf
die Lehre vom Begriffe ausgedehnt wird. »
506) Die Reihenfolge des mit rnlsetzlicher Ausführlichkeit mittelst dubia und
Sophismeu behandelten Stoffes ist: supposili0‚ ascensus et descensus. suppositio rela
tiuoruml ampliatioa positio propositionum de inesset appellatio formae et rationisl
vgl. Anm. 444.
507) Derselbe bringt in ermüdendster Weitschweifigkeit zahllose Sophismen
nach Formulirung der Lehre von consequentia.
17*
260 XXII. Johannes. Dolz.
Ein Schüler des Lax war Johannes Dolz aus Arragonien, welcher
eine Schrift unter dem Titel „Termini“ 508), einen Commentar zum ersten
Tractate des Petrus Hispanus 509), und eine Monographie betitelt „Syllo
gismi“ verfassteölo). In der erstgenannten Arbeit will er vorerst die
praktische Verwendung des Terminus in den Disputationen und dann die
Theorie desselben entwickelnäu). So gelangt er auf einem Wege, wel
cher die abenteuerlichste Anordnung des Stoffes zeigt512), dazu, an neun
verschiedene Definitionen des Terminus die in seiner Schule übliche Ein
theilung desselben unter unablässiger Verwendung zahlreicher Sophismen
zu knüpfen 513). Während wir an dem Commentare zu Petrus Hispanus
höchstens die peinlichste Ausführlichkeit einl'ältiger Sophismen hervor
heben könnten, nöthigt uns die Schrift über den Syllogismus zu einigen
Bemerkungen. Nach dem Plane, welchen er sich vorstecktä“), beginnt
Dolz mit; der Lehre von consequentia nach Majoris (s. Anm. 512), knüpft
aber hier an die übliche Eintheilung derselben einen neuen Gesichtspunkt,
indem er obige similis formae propositiones des Caubraith (Anm. 495)
zu einer „simz'lis consequentia“ verwerthet 515). Hierauf sucht er die
508) Termim' cum principiis necnon pluribus aliis ipsius dialeclices dif/icultatibus
magistri iohannis Dolz aragonensis de Castellar. Venundantur Parisius in aede He
mundi le feure. S. a. (sicher um 1510). fol.
509) bisceptationes super primum tractatum summularum (cum nonnullis suorum
terminorum intellectionibusj magistri lohannis dolz de castellan Ebend. 1512. fol.
510) Sillogismi magistri lohannis Dolz aragonensis del Castellar. Ebend.
1511. fol. .
511) Termini f. Il r. A: Traclalum nostrum bipartitum esse censeo ‚‘ primo ler—
mini ad disputationem necessarii, quantum sufficit propositol suocincte declaralmnturg
demum diffinilio termini cum eius divisicnibus membrorumque diffinitionibus et divi
sionibus propalabitur.
512) Er beginntsolort mit den consequentiae nach Majoris (Anm. 441), geht
dann (f. lll r. B) auf das conditionale Urtheil über, und lasst (f. lV r. A) dann
definitio und divisio folgen (vgl. Anm. 504), wobei er sich gelegentlich (f. V r. A)
über compleze significabile im Sinne der Terministen äussert (s. Anm. 423).
513) f. VI v. A: Terminus logice captus novem modis di/‘finitur: 1) in
quem resolvitur propositio 2) pars propinqua propositionis 3) orationis cou
stitutivum 4) quo nectilur propositio . . . . .. 5) 6) signum ponibile in propositione consueta 7) sisginganmu,m qpuroopdosietzioinmaploesilione,
quam actu haltet, aliquid repraesentare natum est potentiae cognitioae (Abschn. XX,
Anm. 453) . . . . .. 8) signum signi/icans aliquid aliqualiten pro quo in propositione
taliter poni polest 9) signum ponibile in propositione tanquam subiectum vel
praedicatum vel tanquam ezercens o/ficium. Ouae diffinitiones, licet diffcrant verbis,
non autem ratione. llltima videtur clarior. Die hierauf folgende Eintheilung
des Terminus ist die gleiche wie bei Cranston und Caubraith.
514) Hoc syllogismorum opus in tres secaba partes ,- in prima, de formalitate
consequentiae quid requiratur et sufficial; in secunda tangcmus regulas generales
ad omnem consequentiam syllogisticamg in tertia de unoquoque modo et una
quaque figura specialis fiel mentio.
conse5q1u5en)ticaonbsoenqauenfotrimaatbiosnaesldliviqduiatnudrgo iqpsuaaeedsatmbocnsta featrmnaolnis,contailnigaitmadtearriealuisn.am in
simili forma, quin sit bona. Ad cuius intellectionem oportet videre conditiones requi
sitas ad aliquas consequentias esse similes Prima est‚ quod sit similis qualitasi
secunday quod sit similis quantitasi Icrtia, quod sit similis ampliatioq
similis restrictioq similis appellatio Circa haec est dif/icultasj utrumr si in ante
cedente alicuius consequentiae sit contradictiol ita quod antecedens talis consequentiae
sit una copulativo composita ex partibus oontradicentibus, in quacunque alia similis
xxu. Johannes Dolz. Ein Anonymus. 261
Bedingungen der eigentlichen syllogistischen consequentia festzustellen 516),
strebt aber schon hiebei im Hinblicke auf jene Syllogismen, deren Mittel
begriff nicht der distributio unterliegt, über die gewöhnlich übliche Syllo
gistik hinaus517). Und so gelangt er dazu, in einer Weise, welche uns
sehr an Tartaretus erinnert (ob. Anm. 163 f.), Proben anzuführen, dass
auch aus zwei particularen Prämissen 518) und ebenso aus zwei negativen
Prämissen ein Schluss möglich sei519). Sodann aber macht er sich auch
noch daran. gegen sämmtliche neunzehn Modi des Petrus Hispanus sophi
stische Einwände aufzuthürmen und zu lösen, wovon ich nur eine kleine
Probe anführen willmo). i
Ferner sind aus der Schule des Majoris nicht nur die „Argumenta
sophisticau eines Anonymus hervorgegangen 521), welche in der glei
chen Weise, wie wir es bei Majoris selbst (Anm. 446) und auch ander
wärts schon trafen (Anm. 294), als Dressur-Mittel zur sophistischen Be
kämpfung jedweder Thesis dienen sollen und zu diesem Behufe dreissig
einfältige Sophistereien enthaltenän), sondern auch Hieronymus von
formae antecedens debeat esse etiam una eopulatioa composita ex eontradieentibus.
Die Frage wird verneint und zu diesem Behnfe eine Menge von Sophismen vor—
geführt.
516) Ponemus conditionesl quae requiruntur ad hoc, quod aliqua consequentia
dicatur syllogistiea. Prima, quod medium sit totale extremum in aliqua prae
missarumg secu-nda, quod quaelibet extremitas sit totale extremum; . tertia,
quod in conclusione aliqua extremitatum sit totale extremum
517) Prineipia regulatioa syllogismorum solent communiter explanari pro
syllogismisl qui communiter filmt, et pro illis. in quibus medium distribuiturg pro
aliis vero bonis syllogt'smis, in quibus medium non distribuitun oportet alia principia
ponere.
518) Prima regula „Ex puris particularibus nihil sequituru potesl habere
duos scnsus; .. . .. unus est capiendo propositionem particularen» ut in quantitatibusl
alius sensus est intelligendo regulam de medio, ita quod sit sensus „ex puris
partioularibus particularitate medii non sequitur aliquid sytlogistiee“. Non est
dubium, quod regula in primo sensu intellectu multas patitur instantiasz Con—
sequentia est syllogistiea: Homo omne animal est; album est animalg ergo album est
homo. .. Socrates incipit esse animal, Plato est et fuit animal, ergo Plato Socrates
est vel fw't. Homo et onmis homo sunt alba. risibilia onmis homo et homo sunt,
ergo risibilia sunt alba. Non tantum homo est rationalis omne risibile est ratio
nale, ergo non tantum risibile est homo u. s. w.
519) Secunda regula est „Ex puris negativis nihil scquitur“ Bene sequitur
syllogistiees Nullus homo est et non est animal, nullum risibile est homo, ergo nullum
risibile est et non est animal u. s. f. '
520) Barbara est primus modus. lste syllogismus est in Barbara: Tun
tum omnis homo et omnis asinus utrumque ens sunty tantum omnia alba sunt homo
et asinusy ergo tantum omnia alba utrumque ens sunt. Cuiuslibet hominis qaod
libet incipiens esse incipit esse hominis asinusj omne rudibileprueter brunellum cuius
libet hominis incipiens esse est, ergo omne rudibite praeter branellum incipit esse ho
minis asinus. (Dem Leser dürfte diese Probe wohl genügen.)
521) Argumenta communia ad inferendum sophistioe unamquamque propositionem
esse veram vel falsam. Am Schl.: Et sic habes argumentationes sophisticas in
omni materia necessarias. Basileae 1511. 4. Auf der Rückseite des Titelblattes sagt
Sombucellus (wohl sicher der Drucker) in einem Dedications—Briefe: Congcslus est
iste libellus et transcriptus el tandem chalcogmphis datus in lucem sine certi
autoris nomine per quosdam philosophiae amatores etc.
522) Als Probe kann dienen: llniuscuiusque contrudi-clientis altera pars est falsag
sed ndeus est densa est contradictionis altera pars; ergo nileus est deus“ est falsa.
262 xm Hier. v. Hangest. Ferd. v. Enzinas.
Iiangest gehört eben dahin, welcher in seinen „P-roblemata logicalia 52ß)
an einer Menge von Beispielen die Frage, ob conträre Gegentheile zugleich
wahr sein können (vgl. bei Lax, oben Anm. 484), zu erörtern unter
nimmt 524).
Auch der Spanier Ferdinand von Enzinas, welcher gelegent
lich der Erklärung des ersten Tractates des Petrus Hispanus . die Lehre
von der Entgegensetzung der Urtheile in unerträglichster Ausführlichkeit
bearbeitete 525), ist aus der gleichen Schule hervorgegangen. Er beab
sichtigte, die Entgegensetzung zuerst betreffs der verschiedenen Urtheils-\
formen abgesehen von den relativen und exponiblen Sätzen darzustellen,
dann in einem zweiten 'l‘heile die Relativa und ebenso in einem dritten
die Exponihilia folgen zu lassen; wir jedoch besitzen nur zwei Theile
seines Werkesäzö). ln dem ersten beginnt er mit den aus Petrus
„Deus est deus“ est propositio vero vel non est propositio-oerag sed ndeus est
deus“ est propositio vera; ergo „deus est deusu non est propositio rera. omnis
propositio di/ferens a vero est falsa; sed „deus est deus“ est di/ferens a „vero“;
ergo „deus est deus“ est falsa. . . . . .. omne falsum est propositiog sed „deus est
deus“ est proposilio; ergo „dcus est deus“ est falsum u. s. w. durch dreissig „ar
gumenta“ hindurch, auf deren Lösung alle Mühe verwendet wird.
‚523) Problcmata logiralia magistri flieronymi de Hangest. Vonunrluntur parrliisiis
a Egidio de Gourmont. 1516. 4.
524) contrariae non possunt esse simul veram sed bene simul falsaej neque sub
contrariae simul folsaei sed bene simul reraey neque contradictoriae simul verae aut
falsae. An das Beispiel: lstae contradicunt „Senates est asinusy si non est asinus“
et „Socrales non est asinus, si est asinus“, et sunt simul verae. knüpft sich eine
lange Discussion über condilionatum. In gleicher Weise folgen hierauf die eopula
tiven Urtheile mit dem Beispiele: Istae sunt contradidoriac nSocrotes et Plato assen
tiunt aliquibus propositionibusl quibus dissentiunth et nSocrates et Plato non assen
tiunt etc.“ et sunt simultan-rate casu; dann die signa collectiva mit. dem Beispiele:
istae sunt eontradictoriae „Omncs apostoli sunt duodecima et „Non omnes apostoli
sunt duodecima et sunt simul oeraeg hierauf die disjunctiven Urtheile mit: nominis
homo vel onmis asinus non est animald et „Non onmis homo.vel omnis asinus non
est animalir und mit: „(hth animal est vel non est homo“ et „Non omne animal
est vel non est homo“. Mit analogen Beispielen werden dann noch die conti-adiuto
rischen Gegensätze erläutert betreth der suppositio eonfusa tantuml (lel‘ suppositio
malerialisl suppositio rl-lativorumq der Satze mit casus obliquus (z. B. „Socratcs
sciens omnem propositionem est homou et „Socrates sciens aliquam propositione-m non
est homo“)‚ der modalen Urtheile, der ampliatio, des futurum contingensi der appel
lotiog und zuletzt folgen die nactus syncategorematiciu mit besonderer Bezugnahme
auf die Einheit der propositio mentalis
525) Primus lraclalus Summularum Ferdinandi de Enzinas, cum lex/u petri tiis
pam', nuper qua potuit diligentia recognitus. Parisiis 1528. fol. Und dazu: opposi
tionum liber primus Pernandi de Enzinas, in quo .quae ad primum Traclatum. petri
Hispum‘ pertinenta disputanturg cum nonnullis additionibus recenter impressus atque
suae integritati restitutus. Parisiis 1528. fol. Der zweite Theil, welcher den Special—
Titel hat „Liber secundus de llelativis atque oppositionibus in propositionibus in
quibus ponuntur relalit‘a“, ist in kürzerer Form dem erstgenannten Drucke als An‘
bang beigegeben; nemlich der Primus tractatus summularum ist in der ersten Hälfte
lediglich ein kurzer Commentar zum Texte des Petrus Hispanus; hingegen von der
Stelle an, wo die Erörterung der Entgegensetzung der Urtheile beginnt, ist es ein
Auszug aus dem oppositionum liberi in welchem jene erste Hälfte ganz über
gangen ist.
526) Wenn Enzinas Oppos. lib. f. ll r. A sagt: Hoc opus in tres libros partiarc
in primo propositionunil in quibus nec relativum nec signum ezponibile syncategore
malicum pom'tur, oppositiones declarabimusj in secundo de oppositionibus reta
xxn. Ferd. v. Enzinas. Greve. 263
Hispanus üblichen Gesetzen der Entgegensetzung, verbindet aber damit
sogleich eine Erörterung über „similis forma“ der Urtheile 527), sowie
über die „signa“ in üblichem terministischen Sinne 52Z"), und führt die
Regeln der Entgegensetzung mit allen möglichen Einwendungen, Sophis
men und Lösungen derselben durch sämmtliehe Arten der Urtheile hin
durch 529). Das zweite Buch enthält in gleicher Weitschweifigkeit die
Entgegensetzung bei jenen Urtheilen, in welchen die suppositio relati
vorum das logisch entscheidende Moment ist 53°).
Es war aber diese Richtung nicht bloss auf die bisher vorgeführte
Pariser Schule beschränkt, sondern wir finden auch in Deutschland meh
rere Vertreter des gleichen modernen Terminismus. So finden wir in
Leipzig (vgl. Anm. 79) den Göttinger Heinrich Greve, welcher eine
Bearbeitung der sog. Parva logicalia lierausgabi’sl) und dabei grund
sätzlich den Standpunkt der Terministen vertrat532). Seine Darstellung
der proprietates lerminorum selbst (beschränkt auf suppositto, distri
buliog ampliatiol restrictiog appellatio) bietet Nichts bemerkenswerthes
dar; nur bringt er bei den laponibilia wieder Memorial-Worte der be
treffenden Begeln vor, wobei wir einigermassen an Tartaretus erinnert
werden 533). Auch fügt er eine Darstellung der Consequentz'ae hinzu 534).
Desgleichen begegnet uns in Basel (vgl. Anm. 68 ff.) J ohannes
livorum dicemus ; in tertio oppositiones propositionum ezponibilium reserrabimus -
so zweifle ich, ob das dritte Buch überhaupt geschrieben und gedruckt wurde, zu—
mal da am Schlüsse des zweiten Buches zu lesen ist: „Explieiunt duo libri oppo
sitionum mgstri Perdinandi de Enztna“; jedenfalls war mir ein drittes Buch nicht
zugänglich.
527) f. lv r. B. S. bei Caubraith ob. Anm. 495 u. vgl. Anm. 515.
528) f. V ff.
529) f. XlX einleitende Bemerkungen über distribulioa dann f. XXIl die Entge—
gensetznng bei signa eolleetiva, f. XXlIl bei casus obliqui. f. xxxi in propositiones
conditionalesl f. XL in propositiones conditionataea f. xLll in copulativcn Urtheilen,
f. Ll bei uterque, f. LIX in disjunctiven Urtheilen‚ f. LXI bei den modalen; dann
folgt noch f. LXX die Aequipollenz und f. LXXll die Umkehrung.’
530) Zuerst f. LXXXlV die relaliva substantiae, dann f. LXXXlX die relativa
diversitatisj hierauf f. XClll die reeiproea, f. ClV die alietas, und zuletzt wird
dieses Sämmtliche mit der Verwendung der Begriffe uterque omnisv quodlibet com
binirt.
531) Der weitschweifige Titel beginnt: Ouia parva loicalia ad multa tum utilia
tum necessaria praecipue ad veritatis falsitalisque diversarum propositionum etiam
omnium artium indagationem plurimum conducunt etc. ete. Am Seht. finiunt parva
loicatia nuper per Magislrum llenricum Greve de Göttingen in florida studio lypsensi
disputata s. l. s. a. 4.
532) f. l. v.: Moderni dicuntl quod subiectum huius tractalus est suppositio et
eius propria passio est verificatiog alii autem dieunt, et bene, quod terminus
nsuppositionesu cst huius tractatus subiectum et supposilio est eius passio Auch
sonst citirter unablässig die „Modernen“ als Auctoritat.
533) f. XLV v‚= Die zur Exposition der exclusiven Urtheile (Tantum homo
eurril, fania-m homo non currit, Non tantum homo non currz't, Non tantum homo
eurrit) dienenden Urtheile werden bezeichnet durch „Mitte, Seholas, Pluto, Feeit“.
Entsprechend für die Exceptiv—Sätze: „Crwate, Peeeata, Idole, Commoti“‚ und für
die reduplicativen (f. L v.): „Artarnastt, Solamenti, Sinom'mo, Pro honore“. Vgl.
ob. Anm. 175 m
534) Unter abermaliger Beiziehung der Empom'bitia wird in fünfzig Begeln ganz
besonders die consequentia ab in/eriori ad superius nach Art des Strodus (Abschn. XX,
Anm. 183 ff.) erörtert.
264 XXII. Gebwiler. Michael v. Breslau. Anonymus.
Gebwile r, dessen „Parvulus logicae“535) einen Abriss der ganzen
Logik in ausschliesslich modernem Sinne enthält E'35). Seine beigedruckte
Monographie De natura universalium schliesst sich an Job. Parreut und
dessen Benützung des Gerson an, um hiemit polemisch gegen Thomas
und Scotus lediglich den Occamismus zu vertheidigen 537).
Auch Michael von Breslau (als Lehrer in Krakau wirkend) ge
hört hieher, welcher in seinem lntroductorium dialecticae 538) der
üblichen Strömung der Modernen folgt 539). ln der Syllogistik, woselbst
er betreffs der vierten Schlussfigur die Distinction des Tartaretus (Anm. 162),
sowie die Memorial-Worte Fecana u. s. f. aufnimmt, erscheint als etwas
Neues die Unterscheidung zwischen syllogismus contractus und incon
_ tractus 540), und ebenso die Eintheilungr des syllogismus exposilorius,
dass derselbe entweder virtualiter oder formatiter auftrete541).‚ Was
hernach noch folgt, gehört gleichfalls der gewöhnlichen terministischen
Litteratur an 542).
Ein gar sonderbares Ding hat ein Anonymus, welcher der Schule
vdes Trutfeder (Anm. 377 ff.) angehört, als „Explanatio“ des Petrus
535) Magistralis Totius Parvuli artis Logices compilatiol nuper liasileorum urbe
novo ire et arte emanala, castigationis lima recognita etc. Natura llnirersalium
praeclare in huius operis calcc per modum quaestionis prn et contra investigatun
Basileae 1511, 4. Der Name des Verfassers geht aus dem an denselben gerichteten
Briefe des Druckers (auf der Rückseite des Titelblattes) hervor.
536) lste libellus compendium seu parvulus logicac intitulatur non a paucitate
consideratornmj sed a compendia oerborum. Dividilur in octo tractatus partialcs sum
ptos et extractos partim ex libris Aristolelis partim ex libris aliorum logicorum
Der l. Tractatus enthält die Lehre vom Urtheile nach Petrus Hispanus mit mo
dernem Commentare. der 2. die suppositio aus gleicher Qllclle mit Benutzung des
Paulus Venetus, der 3. die ezponibilia nach Paulus Venetus, der 4. ampliatio,
alicnalio, restrictio ganz aus Marsilius, der 5. die lsagoge völlig nach der Auffas
sung des Job Parreut (Anm. 372 (f.)‚ der 6. die Kategorien, der 7. den Syllogis
mus nach Petrus Hispanus mit Hinzufügung jener Cautelen, welche wir bei obigem
Anonymus trafen (Anm. 405, vgl. 392); der 8. gibt die consequentiae in einem
Auszuge aus Strodus.‘ ‘
537) S. ob. Anm. 373.
538) lntroductorium dycleoticael quod congestum Logicum appellatum nuper
denuo recisum et accurata diligentia fideliter emendatunL Am Schl.: Congeslum per
Michaelem de Vralislavia, collegii maioris arlistarum stadii cracoviensis Collegialum
fim'l. Impressum Argenlinae per ioannem Knoblauch. 1515. 4.
539) Nach der gewöhnlichen Einleitung über logica arti/icialis u. s. w.‚ wobei
er die Verse aus Dorbellus aufnimmt und als Gegenstand der Logik die argumen
tatio bezcichnet, beginnt er an der Hand des Petrus Hispanus mit der Lehre vom
Urtheile, in welches er aber zugleich die Lehre vom Terminus verdicht; beim hy
pothetischen Urtheile nimmt er sämmtliche sieben Arten desselben auf (conditional,
copulativ, disjunctiv, rational, causal, temporal, local).
540) Syllogismus contractus dicitur illey qui est contractus ad aliquam specialem
materiam incontractus vocatur syllogismus simpliciter dictus.
541) Syllogismus ezpositorius nirlualitcr est sleoyismus, cuius medium est ter
minus communis restrictus in una praemissarum per relativum identitatisg expo
sitorius formatiter ests cuius medium est terminus singularis singulariter lentus
542) Nach einem Auszuge aus Top. u. Soph. El. reihen, sich die proprietates
terminorum an, von welchen jedoch nur supposilio. umpliatio, restrirlio, appellatio
und descensus in ihrer jüngeren Formation behandelt werden. Sodann werden noch
die consequentiae auf Grundlage des Strodus in 47 Regeln erörtert, und zuletzt
noch ähnlich wie bei Gebwiler (Anm. 536) 20 Cautelen der Syllogistik hinzu
gefügt. i
xxn. Anonymes. Altenstaig. 265
Hispanus publicirt543); nemlich nicht bloss dass er in der üblichen ter
ministischen Einleitung die Parallelisirnng des Petrus Hispanus und des
Organons (s. ob. Anm. 153 am Schi.) in Form von Versen vorbringt 544),
sondern ver übt auch das eigenthümliche Verfahren, dass er bei jedem
Lehrsatze die Frage, ob derselbe richtig sei, ausdrücklich bejaht und stets
je ein Sophisma aus Albert v. Sachsen hinzufügt545).
Von grösserer Bedeutung ist Johann Altenstaig aus Mindelheim,
welcher für die conventuaan des oberbayerischen Augustiner-Klosters
Polling eine „Dialectiea“ verfasste 546), deren Quellen und ganze Haltung
auf terministischem Boden stehen 541). Nachdem er 'mit der Lehre von
der Definition begonnen 548), um auf dieser Basis die Logik definiren zu
können 549), gliedert er letztere in die Lehre vom Begriff, vom Urtheile
und vom Schlusse 55°). Indern er den Begriff völlig in der nemlichen
Weise behandelt, welche wir oben in der Schule des Majoris trafen,
543) Explanatio in nonnulla Petri Burdegalensis, quem Hispanum dieunt, volu
mina, adeo brevis et commoda, una cum interrogationum ex iis elicibilium et Sophis—
matum Alberthi Sazconis expedilione, ad quae cum primis valet opus Maius lsenach
Acense. s. l. s. a. 4
544) 'Id quod multi sequentibus oersiculis signare volebants
liespondet primus Perier. ‚ purphyqae secundus,
Tertius ac Praediq quartus Pri.‚ quin quoque T0pi.,
Sed-lus Elenahorum, Logicalia parva dat imus.
545) Auf die einfache Bejahung der Frage „An definitio dialecticae sit bona”
folgt unmittelbar das Sophisma „Omne animal fuit in archa Noae"; sodann auf
die Bejahung der Frage „An dialectica debeat esse prior in adquisitione doetrinarum“
unmittelbar das Sophisma „Omnes apostoli dei sunt daoderim“; ebenso auf „An de
finitiosoni sit borta.“ sogleich das Sophisma „Omnis asinus hominis curritu u. s. f.
durch die Hauptsätze der vier ersten Tractate des Petrus Hispanns.
546) Dialectica aongesta et collecta diligenter et non sine labore, a loanne Al
tcnstaig Mindelhaimensi ‚ ex auctoribus verioribus et fide dignissimisy pro fratribus
Monasterii Pollingensis ordinis divi Augustini canonicorum regularium etc. Am
Schl.: Expensis ioannis liynman de Orirtgan, et labore Henrioi
Grlm in oppido Hagenau. 1514. 4.
547) So sehen wir, dass es damals im deutschen Klerus auch Leute gab,
welche durchaus nicht gewillt waren, sich vom ‚.heiligen“ Thomas und den fana
tischen Nachtretern desselben am Gangelband führen zu lassen. 'Dieser Altenstaig,
welcher unter Anderem auch die Frage seines Kloster-Propstes , ob Conventualen
an die Universität zu schicken seien, sebr energisch bejahte, billigte wie Parreut
(s. Anm. 372) die fortschrittliche Richtung seiner Zeit. Er nennt in der Einleitung
mit Wärme den cicero und die Humanisten Filelfo und Vittorino da Feltre, sowie
ihm in der Logik neben Trntfeder als hauptsächliche Muster Occam, Peter v.
Ailly, Gerson, Gregor v. Rimini, Holcot, Buridan, Marsilius und Gabr. Biel gelten,
wozu noch diejenigen modernen Terministen kommen, welche er stillschweigend
benützt.
548) Ouia terminorum diffinitiones et ipsius logicac tradere inlendimusi quid sit
diffinitio et quae eius species, perbreviter aperiemus.
549) Logica est, qua quis novit graphice vel artificialiter diffim're, dividere,
arguere, et verum a falso discernere. Solet trifariam partirt a quibusdamr in
naturalems usualem. arti/icialem.
550) Portimur hoc opusculum in tres partes. ln prima rationes significandi et
praedicandi simplicinm signorumy i. e. terminorum scrulabimurg in secunda pro
positionum naturasa species et passiones . investigabimusg postremo argumenlatio
num varia genera perspiciemus. Betreffs dieser neuen Anordnung des Stofl‘es
s. unten Anm. 716.
266 — XXII. Altenstaig. Pschlachcr.
spricht er auch ausführlich (vgl. ob. Anm. 458 u. 494) über die Arten
der Entgegensetzung der Terminiäm). Auch das Uebrige, was natur
gemäss zu diesem ersten Theile gehört, nemlich die praedicatioa die
Universalien, die Kategorien und die proprietates ter/minorum behandelt
er völlig im Sinne der Modernen 552). Mit der Lehre vom Urtheile ver
llicht er vielfach bereits die Consequentiae, und zieht, indem er die ganze
probatio terminorum aus Paulus Venetus aufnimmt, auch sammtliche
Expontbilz'a auf; das hypothetische Urtheil bespricht auch er in sieben
Arten 553). In der Lehre vom Schlusse aber folgt er in innigstem An
schlusse vollständig dem Trutfeder 554); die Topik und Soph. Et. behan
delt er sehr kurz 555). '
In Wien finden wir Konrad Pschlacher aus Freistadt (in
0estreich ob der Enns), dessen Commentar zu Petrus Hispanus, zur
zweiten Analytik, und obligatoria und lnsolubilia zusammen gedruckt
wurden 556). Sonderharer Weise gebraucht er den Ausdruck „Part‘a
logicalz'a“ nicht, wie alle Uebrigen, für die sog. Proprietates terminorum,
sondern für den ganzen Petrus Hispanus, und gibt für diesen Sprach
gebrauch zwei einfältige Gründe an 557). In der Einleitung schliesst er
551) Termini quidam sunt contradictorie oppositij et sunt duo terminil quorum
unus est posilious et alter sumitur eum negatione negante vel infinil‘antc; qui
dam sunt contrarie oppositig et sunt duo termini ambo positivi significantes formaliter
praecise et adaequate contrarias qualitates non potentes oerificari de eodem tertio singu
larii termini relativc oppositi sunt duo termini relativi ambo disquiparantiae
non potentes de eodem termino singulari respectu eiusdem veri/icari
552) Die praedicatio gliedert er reicher als Marsilius (Abschn. XX, Anm. 373 f.)
in propria und impropria. erstere in conoertibilis und non oonvertibilisl letztere in
disparata und synonyme (vgl. ob. Anm. 458), eine zweite Unterscheidung betrifft
essentialis und arcidentulisl sowie eine dritte quidditativa direeta und indirecta. Bei
den Universalien verhalt er sich polemisch gegen Scotus und Tariaretus, um den
Occamismus der Modernen zu vertreten. Bei der suppositio nimmt er die termini
stischen.Erörtcrungen über significatio (altimate und non uttimate u. s. f.) auf,
steigert die durch Peter v. Ailly (Abschn. XX. Anm. 482) eingeführte Eintheilung
der suppositio confusa mittelst einer Unterscheidung in eotlectioa und non collcctiva.
und erörtert dann die betreffenden Regeln über suppositio relativoruml ampliatio,
restrictio, appetlatio. slatusi alienatio.
553) Tot sunt propositionis hypotheticae speciesy quot sunt coniunctionum vel ad
oerbiorum, quae possunt esse copulae in-illisg septera autem veluti frequentiores a
Petro liispano enumeranturl se. conditionalis, copulativa, distanctiva, causatis, ratio
nalisj localisj temporalis. Vgl. Anm. 539.
554) S. ob. Anm. 388 fl‘. Auch die sammtlichen dortigen neuen Memorial—
Verse sind hier aufgenommen.
555) Vgl. ob. Anm. 437.
556) Parvorum logicalium über; suceincto epitomatis compendio continens peru
tiles argutissimi dialeclici Petri llispani tractalus priores sez; et clarissimi philosophi
Marsitii logices documenta cum utilissimis commentariis. Per virum praeclarum Con—
radum Pschlachcr de libera civitate artium professorum viennae Austriae Colle
gam yymnasii. Additae perutiles in Posteriora Arist. quaestiones. Additum
quoque compendiarium ad obligationes et lnsolubilia introduetorium Am Schl.: Im
pressum Viennac arte ioannis Singrenii 1516. 4. .
557) f. l v.: Dicilur liber parvorum logicaliuml quia parvis dialecticae operam
dantibus traditum tum etiam quia ea, quae praesenti in libro docenturl sunt parva
magis utilia documenta ez multis et magnis voluminibus ltlatonisy Aristotelis et alia
rum magnorum philosophorum excerpta Hinz est, quod tractatus Petri llispani parva
logicalia conlinentes summuloe oocantun
xxn. Pschlacher. Wimpina. 267
sich an Dorbellus an 558), dessen Memorial-Verse er wiederholt, und er;
klärt im Weiteren den Text des Petrus Hispanus in durchgängig termi
nistischer Bedeweise, wie sich diese z. B. in der Angabe des Inhaltes der
Isagoge zeigt559). In der Syllogistik nimmt er nach Art all dieser Mo
dernen die Probaliones terminorum des Paulus Venetus auf‘und schliesst'
sich betreffs der vierten Figur an den Tartaretus an 560). j Bezüglich der
Proprietates terminorum entwickelt er eine treue Exegese des Textes
des Marsilius 561). Die Erklärung der zweiten Analytik, welche‘in quae
stiones zu den einzelnen Haupt-Lehrsätzen besteht, bietet Nichts bemer
kenswerthes dar. Die Darstellung der obligatoria gibt in gedrängtester
Kürze nur etliche hauptsächliche Regeln 562), und die lnsolubilia ent
halten gar nur ein paar übliche Beispiele 563). '
Endlich Konrad von Buchen genannt Wimpina (gest. im
Jahre 1531) will in seiner Congestio nova proprietalum logicalium 564)
die ganze Lehre von den proprietates terminorum in hauptsächlicl'ier
Berücksichtigung des Terminus an sich, d. h. abgesehen von der Satzver
bindung, darstellen 565). So geht er von einer sehr nominalistisehen
Definition des Terminusößfi) sofort auf suppositio über, wobei er uns
mit einer eigenthürnlichen Wendung der supposilio formatis unter Da
nebenstellung einer „eopulatio“, sowie mit einer sehr modificir'ten Ein
theilung der Supposition iilierrascht567). Eine erstaunliche Menge von
558) f. 3 r.: S-ubieclum totius togicae est argumentatio vel syllogismus simpliciter
dictus
559) f. 41 r.: Suln'ectum attributionis huius traclatus est terminus „universale“
captus seeundeinlentionaliter el personaliter.
560) f. 87 r.: Si prima figura capitur communiten tunc plures quam tres figu
rae, ut etiam tenet Petrus Hispanus, sunt ponendae. Vgl. Anm. 162 u. 540. Auch
die üblich gewordenen Cautelae der Syllogistik finden sich hier f. 97 ff; vgl.
Anm. 536 u. 542.
561) f. 151 ti S. Abschn. XX, Anm. 400 ff.
562) f. 236 v. Auch hier sind nur positio, depositio und dubie positio behan—
delt; vgl. Anm. 482. ‚ ‚_
563) f. 238. Aber sowohl in den Obligatorta als auch in den lnsnlubibilia
(sowie ausserdem noch etliche Male) verweist er auf die Schriften eines Johannes
Holandrinus. deren ich jedoeh nicht habhaft werden konnte. .
564) Congestio Tentus Nova Proprietatum logicalium cum commentatione non
vulgari A Magistro Conrade ea- Buchen dicto Wimpina theologa S. l. s. a. 4.
565) ln der Einleitung: lntendit autorv si qua obscurius aut profusius apud
Aristolelem (t) in dialecticae libris de proprietatibus tcrminorum eommemoranlur, hie
sub compendia tradere. congi-uero videbatury eas tractare passienes, quae magis
ex significationey quam en eonstructione, magis terminos absolutes, quem construrtes,
i. e. vulgo parva logicalia dicta consequerentur.
566) Terminus est von significativa rei universalis vel particularis per imposi
tionem. .
567) Formalis suppositio est acceptio termini substantivi pro aliquo formati
signidcato per ipsum; dico autem „formale“ rem sive naturam Cepulatie est
acceptio termini adiectivi pro aliquo, ut „albus“. Er theilt nemlich die suppositio
von vorneherein in formatis und materialis. welch beide gleichmässig eine reichge
gliederte Unter-Eintheilung finden; nemlich zunächst in disci-eta und communis,
letztere in naturalis und accidentalisy diese letztere in simplen und personalis; die
simplen zerfällt in simpliciter simplen und in non simpliciter simplen, letztere in
simplen con/usa und confusa simplen; die personalis hingegen in determinata und
268 XXII. Wimpina, Petrus de Aquila. Joh. Magistri.
Sophismen verwendet er zur Erklärung sämmtlicher einzelnen Regeln568)‚
und bringt auch für die Exposition der exponiblen Sätze wieder neue
Memorial-Worte vor 569). Am Schlusse gibt er eine Darstellung der Con
sequentiae völlig an der Hand des Strodus mi i
Haben wir somit eine ermüdend reichhaltige Reihe terministisch
moderner Logik vorübergeführt (vgl. Anm. 318, woselbst wir diesen
Faden fortzuspinnen begannen), so müssen nun, um nur einigermassen
eine Combination der chronologischen Reihenfolge und der Partei-Gruppi
rung festzuhalten, diejenigen „Antiqui“, sowie auch Syncretisten und
Eklektiker nachgeholt werden, welche gleichzeitig mit der zuletzt darge
stellten Generation der Modernen wirkten. vUnd zwar mögen zuerst die
Scotisten an die Reihe kommen, dann die Thomisten, und hernach die
Mischlings-Formationen.
Näher der Theologie als der Logik steht Petrus de Aquila,
welcher in seinem „Scotellus“ 571) nur einen Commentar zu Petrus Lom
bardus mit der ausgesprochenen Absicht gibt, den reinen Scotismus zu
vertreten; es versteht sich von selbst, dass er dabei auch jene logischen
Punkte, welcheScotus bei Erklärung des Sententiarius berührt hatte,
wiederholt. '
Sein Zeitgenosse Johannes Magistri (nicht „de Magistris“) ver
fasste Quaestiones zum Organonmz) und einen Commentar zu Petrus
hispanussza um den Schülern eine vorbereitende Einleitung zum Sco
confusa, und letztere in con/usa tantum und confusa distributioal wovon die letztere
wieder in pro singutis generumq pro generibus singuloruml propria und accom
modata. .
568) Zuerst sind es 16 Regeln über die supposilio, dann folgen die Exceptiv—
und Reduplicaliv—Partikeln, hierauf incipit et desiniti difiert, Comparativ und Super
lativ, sodann die suppositio relativorunu distributio, desoensus; hernach alle mögli—
chen „signa“ (nemlich omm's, nullus, nihil ‚ neulcr, tolus, quam, quidquid, quante,
an, quin‚ nisi, bis), hierauf ampliatio, appellatio, restrictio, und zuletzt die ge
sammte probaliu terminorum aus Paulus Venetus und Petrus Mantuanus.
569) Für die Exceptiv-Satze: Abbatem intrare begarda rogabat adortos in choro
devotis colloquiisg für die reduplicativen: Achalmam', militatis, erga deas, obstringendo,
alpes diras, in osliaml etc merore, post dolorem; für die exclusiven: Pater, nisi
tenarc storax, canos pilos fecit nobis. Vgl. Anm. 182, 368, 533. '
570) S. Abschn. XX, Anm. 183 ff.
571) Ich kenne nur die neue von Steph. Nooelletius besorgte Ausgabe: Petri
de Aquila Minoritani Scotellus etc. Paris. 1585. 8.
572) Questiom‘s veteris artis perutiles magistri iohannis de magistris. Am Schl.:
Questiones mgri iohannis de magistris super prophirio et veteri arte arestotilis se-.
cundum mentem doctoris subtilis foeliciter finiunt Der zweite Theil hat den Special
titel: Ouesliones admodum utiles magiscri [sie] iohannis de magistris explanative nove
logice arestotelis. Am Schlusse des Ganzen: finis questionum et veteris et nove logica
cum tectus explanatione magistri iohannis de magistris doctoris parisiensis eximii
subtilisqae scoti sectatoris fidclt'ssimi. heidelberge per fridericum Misch. 1488.
fol. (nicht paginirt).
573) victa circa summulas magistri pe. his. ingeniosissimi viri magistri lohannis
magistri introducloria in doctrinam doctoris subtilis. s. l. s. a. fol. Der vorgedruckte
Brief aber des Herausgebers (Minoriten—Bruder Paulus) an den Heidelberger Drucker
Misch tragt das Datum Moguntiae 1490. Auch ist daselbst ausdrücklich vom Namen
des Verfassers die Rede: a viro doctissimo illo gallico more nlohannes magi
stri“, nullo modo „de magistris“ ‘cogn0minato, ut ei „magisler Johannes magistri“,
non ‚.‚mayister Iohannes de magistris“ nomen sit,
xxu. Joh. Magistri. Ant. Trombeta. Mauritius Hibernicus. nos
tismus an die Hand zu geben. Somit vertritt er nicht bloss in den all
gemeineren Fragen 57“), sondern auch bei jedem wesentlichen Einzeln
punkte, z. B. bei den Universalien 575’), stets den Standpunkt des Scotus.
Die einleitenden Bemerkungen zu Petrus Hispanns entnimmt er aus Dor
bellus und gibt sodann durchgängig eine controvertirende Exegese (mit
„comra“ und „ad rationes in conlrarium“); übrigens erläutert er als
einen 8. Tractat des Petrus Hispanus auch die syncategoreumata 57h').
Auch die scotistische Litteratur der Formalitates fand eine wieder
holte Pllege, indem zunächst Antonius Trombeta (gest. i. J. 1518),
welcher auch quaestiones quodlibetales als Erläuterung der Quodlibeta
des Scotus schrieb 5an), unter dem Titel „In Scoti formalitatesu einen
höchst ausführlichen controvertirenden Commentar zu Sirectus verfasste 578),
wobei er im Hinblicke auf die unerlässliche Reinheit der Parteistellung
die Ansicht Brulifer’s (0b. Anm. 115) schon ziemlich deutlich als zumi
Thomismus hinneigend verdächtigtemg). .
Ferner gab Mauritius Hibernicus oder de Portu hiber
nico (gest. i. J. 1513) ausser einem Commentare zur Lehre des Scotus
über die Universalien und über modus signihcandi 5“0) auch Epitomata
in scoticas formalitates heraus 581), wobei er den Trombeta als einen
Autor „ante nosu citirt und erklärlicher Weise den Sachverhalt kennt,
dass Brulifer gegen Sireclus polemisirte.. Auch er selbst will auf den
Letzteren zurücklenken, gelangt aber, indem er die verschiedenen Arten
der distinctio und identitas zu definiren versucht, in Folge einer Aus
scheidung der distinctio modalis aus der distinctio ex natura rei zu
acht unterscheidbaren Arten, während Sirectus nur sieben anerkannt
hatte 582).
574) omnium conclusionum est unus habitus scienti/icus rationalis ab aliis di
stinctus. .. .. Logica artificialis est pars philosophiae generaliter dietae utilis et ne
cessaria Syllogismus consideratus sub ratione universali eins, non praccisa,
est subiectum attributionis logicae. Logica est simpliciter speculatioa.
575) Universale, quod est genus ad quinque praedicabiliag sumptum secundein
tentionaliter est subiectum altributionis huius scientiae (d. h. des Porphyrius). Ueber
den Ausdruck ‚‚serundeinlentionaliter" vgl. Anm. 426 n. 465.
s 576) S. ob. Anm. 221 fl'.
577) Venetiis 1493. Dieselben berühren uns hier nicht.
578) Gedruckt in obigen (Anm. 102) Ausgaben des Sirectns Venet. 1514,
1526 u. 1588.
579) p. 135 (nach letzterem Drucke): Circa formalitates est una propo
sitio disputanda inter fhomistas et Scotistas. videlicet „Omnis distinctio est aut
realis aut est rationisfi Thomistae concedunt istam simpliciter et absolute, Scotistae
negant.
580) Lectura accuratissima Mauritii liibernici in q. doct. subtilis super ysagogis
Porphyriij Modorumlquoque signific‘andi seu grammaticae speculatioae eiusdem subtilis
Scotiy ut fumo est. tractatus perutilissimus. Venetiis 1512. fol. In dieser von ihm
selbst besorgten neuen Auflage fügte Hibernicus zu den i. J. 1499 in Ferrara ge
haltenen Vorträgen über die lsagoge noch den Commentar zur Schrift De modis
signihcandi hinzu. Das Ganze erläutert in kaum erträglicher Weitschweifigkeit
(auf 152 engst gedruckten Seiten) den Standpunkt des Scotus in jenen beiden
in der Titelübcrschrift bezeichneten Materien. S. Abschn. XIX, Anm. 162 fl‘.‚ sowie
Anm. 83 u. 139 fl'.
581) Gedruckt in obigen (Anm. 102) Ausgaben des Sirectus s. l. s. a. Venet.
1501, Lips. 1505, Vienn. 1517, Venet. 1588 (nach letzterer citire ich).
582) p. 129: bistinctio est duplex, una communis et est alielas, alia est
proprial de qua loquuntur formatistae. bistinclio rationis est alietas seu dioersitas
270 _ XXII. Antonius de Fantis.
Auch der Mediciner (vgl. Anm. 328) Antonius de Fiantis schrieb
eine kleine Einleitung und Marginal-Noten zu den formalitates des Sirec
tus 53“). Derselbe veröffentlichte aber ausser einer alphabetischen Zu
sammenstellung der hauptsächlichen Sätze aus des Scotus Uommentarvzu
Petrus Lombardusös“) auch eine Bearbeitung der Logik unter dem Titel
nimius disciplinae rationalis provinciau 585), woselbst er in einerxlangeu
Reihenfolge von „dz'fficuttates“ mit anerkennenswerther Belesenheit das
Gebiet der Logik durchwandert, um den Scotisrnus zu vertheidigen 5°“).
Hervorgehoben. mag werden, dass er bezüglich der Aufgabe der Logik
extremorum per operationem collativam intellectus ldentitas rationis est non-alietas
alicuius quidditatis a se ipsa concepta per actum rationis. ltistinctio ex natura
rei est alietasy inter cuius extrema distincta polest fundari contradictio seclusa qua
cunque operatione intellectus (p. 131) ldentitas ea natura rei est non-alietas
alicuius quidditatis. de qua absoluto concepta nullo modo possunt praedicato contra
dictoria /ormari. bistinctio modalis est alietas seu diversilasa quae oritur inter
quidditatem et modum intrinsecum vel inter modum et alterum modum eiusdem vel
alterius quidditatis. . . . . . .. ldentitas modalis est non-alietas alicuius modi a se
ipso, et secundth aliquos est rationis tantum (p. 132) Utstinctio formatis est
alielas seu diversitas quidditatuni in aliquo convenientiam ex natura rei sibi invicem
comparaturunb quarum neutra includit aliam quidditatcm per se. . ldentitas for
matis est non-atietas quidditaturm quarum una eat natura rei aliam includit quiddi
tatioe. ltistinctio realis est alietas seu diversilas entium habentium aliam et aliam
reulitatem formatiter positivam actu existentem (p. 133) ldentitas realis est
non-atietas alicuius entitatis actuatiter existentis ad se ipsum actualiter existenten», et
dicitur esse rationis. . llistinclio essentialis est alietas vel diversitas eztremorum
ez natura rei actu separatorum vel saltem actu separabilium ldentitas essen
tialis est non-alietas alicuius entitatis ad se ipsam ez natura rei ab alia actu sepa
ratae vel separabilis. bistinctio se totis subiective est alietas. cuius extrema
ez natura rei in nulla individua reperiuntur. . . .. (p. 134) ldentitas se totis subiec
tive est non-alietos eiusdem extreme" ad se in aliquo individua ez natura rei reperti.
bistinotio se totis obicctive est ulietas emm-morum in nulla communi quid
ditativo ex natura rei convenientiuni. ldentitas se totis obieetive est non-atietas
alicuius eætremi ad se ipsuml cui nihil est ere natura rei commune illi conveniens
quidditatioe.
583) Gedruckt in der oben (Anm. 102) genannten Venetianer Ausgabe v.1588.
Er spricht dabei von Trombeta als einem „mute“ lebenden Autor.
584) Tabula generalis rerum scibitium sive mare magnum Scoticarum speeulatio
num ex universis sententiarum votuminibus. Sehr oft gedruckt, z. B. sogar noch i.
J. 1617 Venettis. 8. Natürlich sind daselbst alle jene Hauptstellen wiederholt,
welche wir selbst zur Darstellung des Scotus verwenden mussten.
585) Habes in hoc volumine candidissime lector diffieilem totius disciplinae ra
tionalis provincianu ubi praecipuus Aristotelis et Averrois ac subtilissimi loannis
Scoti necnon divi Alberti sententias variis in disciplinis excultus percipiesi habes
philosophorum dt/ficuttutes, quas adeo expolitas, adeo concinnas adeoque
ineredzbili doctrina copiosus eximius doctor Antonius de Pantis elucubravitl ut nihil
hoc in nostra tempestate uberius nihilque pruestantiusl nihil denique animo iucundius
ex peripateticorum fontibus emanarit etc. l/enetiis le. fol. (Trotz der Markt—
schreierei des Titels, welchen ich kaum zum dritten Theil mittheile, bin ich nicht
im Stande, dem Antonius de Fantis eine hervorragende Bedeutung zuzuweisen.)
586) Er erwahnt ausser dem selbstverständlichen Scotus auch Albertus Magnus
(diesen besonders häufig), Thomas v. Aquino, Robert Capito, Aegidiusl Gilbertus
Porretanus, auch Averroes und Themistius. Die Reihenfolge der iii/ficuttates selbst
ist eine nuorganische; so geht er z. B. nach der Einleitung sofort von der Deli
nition zur zweiten Analytik über, kommt dann auf die Universalien zu sprechen,
dann auf das Urtheil u. s. w.
xm Antonius de Fantis und andere Scotisten. ill
‚
merklich zwischen Albertus. Magnus und Scotus schwankt 587), dass er
den Unterschied zwischen vetus ars und nova logica schliesslich doch
im Sinn'e des Dorbellus versteht 535), sowie dass er für die in alber
‘tistischer Weise als modus sciendi betrachtete Logik eine allseitige An
wendung fordert und hiebei etwas unfreundliche Seitenblicke auf die
positive Rechtswissenschaft wirft 589).
Gänzlich unselbstständige Scotisten, welche nur die Rolle eines ser
vum pecus eommenlatorum übernahmen, waren J oha n nes de Colon ia,
welcher quaestiones zu mehreren Werken des Scotus schrieb 590), J o
hannes de Monte in Paris, welcher mit einer in üblicher Weise aus
Dorbellus entnommenen Einleitung den Petrus Hispanus controvertirend
erläuterte‘äg‘), Michael Parisiensis (in Krakau lehrend), welcher eine
getreue Exegese der proprietates lerminorum des Petrus Hispanus mit
Einschluss der drei sog. modernen Tractate (ob. Anm. me tl'.) ver
fasste 592) und dabei gelegentlich eine nicht sehr präcise Auffassung der
Parteistellung kundgabögß), und Hieronymus de Nuciarellis, wel
cher in einem „Sermo de secundis intentionibusu dievAnsicht des Scotus
hauptsächlich in mehreren Fragen der Psychologie durchführteöi“).
Mit grundsätzlichem Scotismus ist das moderne terministische Ma
terial verbunden in der „Parca logica“ des Hieronymus de Marcho
587) Art. 1 benützt er mit Vorliebe die Annahme der Albertisten, dass die
Logik modus sciendi sei; hingegen art. 2, dif/io 11 entscheidet er sich für den
scotistischen Standpunkt, dass der Syllogismus das Subject der Logik ist; wiederum
albertistisch spricht er art. 2, dif/ia 12, s. Anm. 589.
588) Art. 1: Vetus logica appettata est auti ut quidam rhetorice persuadenty eo
quod ab antiquis reperta est et ante Aristoteleml et nova dicta est, quia philosophus
eam perfeciti aut verius. eo quod vetus de partibus toto prioribus earquiritj
nam tota nova logica de toto perhibetur.
589) Art. 2, diffic. 12: Purus grammaticus aut rhetor nullam habet certam et
infaltibilem cognitionemq secundum quam scientihcus arti/eas appelletur. videntur
legistae scire quippiam quum habeant iuris notitiam quae non lmo videtur iuris notitia nullatenus iudicando scientia. inquanteustm peusrtaabignaorrtainutmia.tibe
ralium cognitione distinctay quia iuris nolitia est de voluntatis actibus contingentibuss
secundum quod voluerunt reges vel imperatores condere leges etc. Logica dicitur
sciendi modus scientiarum reatium. Von der mediciniscben Wissenschaft schweigt er.
590) ouaestiones magistrales in libros Senlentiaruml quodlibetorumj Metaphgsicesl
ed de anima iohannis Scoti. liasileae 1510. (ein älterer Druck s. l. s. a.).
591) Gedruckt in der oben (Abschn. XVll, Anm. 143) mit e bezeichneten Ans
gabe des Petrus Hispanus.
592) Ouaestiones Magistri Michaelis Parisiensis ln Tractatus parvorum logicalium
Petri hispani in studio ljracoviensi Ex diversis logicorum scriptis collectae plurium
opiniones declaranles probabiliores acceptando alias refellendm Am Schl.: Impressum
Cracoviae opera Ploriani Ungleri. 1512. 4.
593) f. I r.: De subiecto huius scientiae sunt variae opiniones. Prima est nomi
nalium dicentiumq quod suppositio (sicher zu lesen terminus nsuppositionj est sub
iectuml et hoc accepta passione conveniens (zu lesen convem'ente) termino in propo
sitione et similiter capta logicatiter et non materialiter. . . . . . .. Alia est opinio Tho
mistarum et Albertistaruml qui dicuntl quod terminus supponens est subiectum par
vorum logiealium Tertia est opinio Scotisantium dicentium. quod terminus est
subiectum .. . .. . Pro intellectu ergo istius opinionis ponuntur atiquae distinc
tiones etc. . '
594) S. seine oben, Abschn. XlX, Anm. 497, angeführte Sammel-Ausgabe sco
tistischer Schriften f. se r. 8—33 r. B.
272 XXll. Hier. de Marcho. Dom. de Flandria und andere Thomisten.
in Oxford E’95), welcher uns somit auch ‚innerhalb dieser Partei den mäch
tigen Einfluss der Modernen bezeugtwü). Eine occamistische Erörterung
über Terminus nebst Eintheilung desselben, welche uns an die Schule des
Majoris erinuert-Mnja geht der Auseinandersetzung der proprietates ter
minorum voraus am Gelegentlich der Syllogistik wird hier die vierte
Figur mit dem scharfen Ausdrucke des Majoris als überflüssig bezeich
netäg”). Betreffs der consequentiae stellt sich de Marcho grundsätzlich
auf den Standpunkt des Albert v. Sachsen, verflicht aber in die Einzeln
Darstellung ausführlichst die exponiblen und die hypothetischen Ur
theile 600).
Unter den Thomisten gehört die überwiegende Mehrzahl zur
classe der sclavischen Nachtreter, sowie ja überhaupt in dieser Schule
blinder Auctorilätsglaube und Fanatismus als wesentliche Erfordernisse
galten. So bieten uns mehrere Nichts weiter bemerkenswerthes dar, als
dass sie eben Thomisten der strictesten Observanz waren, nemlich zunächst
Dominicus de Flandria (gest. i. J. 1500), welcher in seinen Er
läuterungen zu den Schriften des Thomas über die aristotelische Meta
physik, die zweite Analytik und „fallaciae“ lediglich in widerlicher
Breite jeden Satz des „doctor sanctusu rechtfertigtwljg ferner Thomas
Cajetanus de Vio (gest. i. J. 1534), welcher in seinen Commentaren
zur lsagoge, den Kategorien, der zweiten Analytik und zu Thomas De
ente et essentia “02), sowie in seinen collectanea de principio indivi
duationis 603) nur Nachbeter und Anbeter des Thomas sein willüfm).
595) compendium pracclarnm quod parva logica seu summulae dicitur ad intro
ductionem iuvenum In facultate logices per fratrem hieronymum de santo marcho or
dinis minorum sacrae theologiae baccalaurio nuperrime in amplissima Oxom'ensi uni
versitate quam utiliter compilatum ad mentem doctoris subtilis Scoti. Am Schl.:
Impressum in alma coloniensi universitate ln aedibus Ouentel. 1507. 4. (Eine Buch
händler-Reclame auf dem 'l‘itelblalte empfiehlt das Buch nicht bloss den Scotisten,
sondern auch den Albertisten und Thomistenl).
596) Neben Tartaretus, welcher für ihn die hauptsächliche Auctorität ist, be
nützt er auch Occam, Gregor v. Rimini, Paulus Venetus, Peter v. Ailly und Petrus
Mantuanus.
597) Die Unterscheidung in terminus mentalis, vocalisa scriptusj dann in cate
gorematicus und syncategorematieusy in absolutus und connotativus. nebst Bemerkungen
über significatio.
598) Mit grosser Ausführlichkeit werden unter beständiger ‚Vorführung von
dubia und deren Lösung behandelt: suppositioa ampliatiol appellatio, ezponibilia.
599) Galienus verba multiplicata non realiter. S. ob. Anm. 436.
600) tmpossibile esl, ita esse, sicut significatur per antecedensy quin sit ita, sicut
significatur per consequens. S. Abschn. XX, Anm. 284.
601) Der Commentar „In l). Thomae Aquinatis commentaria super libris Poste
riorum Analyticorum Artstatclis“, welcher übrigens auch die Schrift des Thomas I)e
fallaciis (s. Abschn. XVll, Anm. 546 f.) umfasst, ist gedruckt Veneliis 1514 u.
1587. 4; jener zu Thomas „In Melaphysica“ Coloniae 1621. fol.
602) Einzeln oder zusammen baulig gedruckt von 1505 bis 1587.
603) Gedruckt beim cursus logicus des Pollichins, s. Anm. 608.
604) ln der Vorrede zur lsagoge: Thomistarum et praecipue nostrae religionis
fratrum pro/ectui me totum dedi. .. Non ea mihi cupido est, ul aliorum dicta
etiam mola arguere aut illustrium expositorum dicta omnia eompilare vel necessaria
respuere aut surripere velim, sed antiquorum quandoque dicique Thomae indefesse
vestigia suctaturus .. praesens aggredior opus. So finden wir auch z. B. betreffs
der Universalien nicht einmal Controversen, sondern lediglich Wiederholung und
xxu. Thomas de Vio und andere Thomisten. Pollich. Wonsidel. 273
Auch Franciscus 'l‘aegilrs, welcher das Buch des Thomas De falla
ciis erläutgrte, gehört eben dabinuOi’), sowie Michael Saravetius,
welcher seine quaestiones über analogia entisl über die Universalien und
über intentio in einer gegen die Scotisten gerichteten polemischen Tendenz
schrieb 606). Den Commentar des Franciscus Sylvester aus Ferrara
(gest. i. J. 1525) zur zweiten Analytik kenne ich nicht aus eigner An
schauung m 7).
In Deutschland vertrat diese Richtung der Leibarzt des sächsischen
Kurfürsten Friedrich d. III. Martin Pollich aus Melrichstadt (bei der
Gründung der Universität Wittenberg betbeiligt, gest. i. J. 1513) in der
Druck-Veröffentlichung seiner Vorlesungen über das Organon 608), weselbst
wir Nichts als eine thomistische Exegese des Aristoteles mit Einschluss
des Gilbertus Porretanus treffen609). Auch Erasmus Wonsidel
(d. h. aus Wunsiedel) in Leipzig gehörte der gleichen Schule an; seine
Erklärung des Organons (gleichfalls mit Aufnahme des Gilbertus) wurde
sogar officiell von der Facultät approbirt6‘°)‚ zeigt uns aber nur den
gewöhnlichen Thomismus, wenn auch zuweilen das Eindringen mo
derner Terminologie bemerklich istfiu). Im Anschlüsse an Thomas
wird sowohl ens rationis 612) alsrauch die Universalienfrage erörtert nam
Einprägung des Thomismus; höchstens mag bemerkt werden, dass ihm Albertus
Magnus nahezu als völlig ebenbürtige Auctorität gilt (entgegengesetzte Ansichten
sahen wir oben Anm. 275 m u. 296 111). ‘
605) Lectura in libellum Thomae Aquinatis de fallaciis Pavia. 1511.
606) Eximii magistri lllichaelis Saravetii Qu‘uestio de analogia entisk
contra Scotistas. ouaestio de universalibus. liractatulus de prima et se
cunda intentione. liomae 1516. 4.
607) Angeführt bei Duett], Seript. ord. Praedie. Il, p. 60 A.
608) cursus Logici commentariorum nostra collectanea. Dann folgt unter einem
Wappenschilde ein kleines Gedicht: Quod summi quondam Sophiae liquore magistri,
cernis in hoc parvoy lector amictu libro. .. . .. Si quid habent igitur logices compendia
laudisl Gloria lllartino sit referenda seni. Tantum docto tibi voluit sucrurrere,
lectory Pollichius nostri gloria magna soli. Am Schl.: Impressum Liptzk per Mel
rhiurum Letter. 1512. 101. Seine übrigen Schriften, namentlich seine „Laconismen“,
in welchen er den Humanisnus vertritt, gehören nicht hieher.
609) Er citirt sogar mit Vorliebe den Capreolus (ob. Anm. 2 1‘). Dass er
in der Einleitung die allgemein rccipirten Verse des Dorbellus verwendet, macht
natürlich seinem Thomismus keinen Eintrag. Bei der inventio medii führt er obige
Figur des Tartaretus (Anm. 165) als „figura Aristotelis“ an.
610) Exereilium totius veteris artis a viro Erasmo wonsidel acutissime phi
losophiae studii Liptzensis magistro congestum. Nunc denuo ab inclita facultate artium
eiusdem fumigeratissimi gymnasii assumptum et ad communem omnium promovendorum
utilitatem institutum et appi-obolum Am Schl.: Impressum Lyplzk per Iacobum Thun
ner. 1511. fol. Hiezu als zweiter Theil Exertitium [sie] lolius novae logicac etc.
wörtlich ebenso. Ebend. 1511. fol. ' .
611) Z. B. m ars, f. X r. A die terministischen Begriffe complexum distans
und indistans (s. Abschn. XX, Anm. 103).
612) Ebend. f. ll v. A: lius rationisy inquantum stat sub intentionibus seeumlisi
est subiectum logices.
613) f. ll v. B: universali primointentionaliter capto pro essentia et natura in
singulari-bus existi-nte non repugnat dici vel esse in pluribus .. .. f. lll r. B: Uni
versale est aliquid seclusa omni aper-aliene intellectusl quod alias secundum doctrinam
beati Thomae dicitur res rationabitisv a Scotistis formalitas (letzteres ist genau ge
nommen nicht völlig richtig).
Pauler Gesch. 1v. 18
274 XXII. Wonsidel. Barthol. Manzolus.
In der Syllogistik findet auch hier die vierte Schlussfigur keine Auf
nalime614). s
Ein eigenthümliches Unternehmen setzte der Thomist Bartholo
maeus Manzolus aus Bologna in’s Werk, dessen ullubia super logicum
Pauli Venett“615) gelegentlich ein merkwürdiges Zeugniss darüber ent
halten, wie die Thomisten in ihrer gehässigen Weise sich den Partei
Gegensatz der „reales“ und „termiuales“ zurechtlegten (vgl. ob. Anm. 84),
um ihre Gegner zu verdächtigen und der bereits wankenden Richtung
der Antiqui (M ein Zugeständniss, von welchem wir mit Vergnügen
Gebrauch machen -—-) wieder zu Hilfe zu kommenelö). Manzolus, wel
cher eigentlich einen Vernichtungskampf gegen Paulus Venetus führen
will, klagt über geringe Unterstützung seitens der Antiqui, welche noch
dazu mit Unrecht das Gebiet der proprietates terminorum nebst conse
quentiae, Obligatoria und lnsolubilia vernachlässigt hätten, während die
an lrrthümern reiche termiuistische Logik in ganz Italien (f sicher eine
Uebertreibung —) zu einer fast ausschliesslichen Herrschaft gelangt sei 617).
614) Nov. log. f. IIl v. B: Non est ponenda quarta figura; nam non dif
/erret a prima figura nisi penes transpositionem praemissaruml quae figuram non
variat. Wohl hingegen ist bei der inventio medii Alles, was sich an Feeana, Cayeli
u. s. f. anschliesst, aufgenommen.
615) Pubia super logicam Pauli Veneti iuxta viam realium philosophorum prae
sertim S. Thomae eztricata et resolute. Am Schl.: bubia cxactissima fratris Bartho
lomei liononiensis Manzoli ord. Praedicatorum super Paulum Venelum etc. ln aedibus
lustiniani de liuberia (Venedig). 1523. 4.
616) Schon der vorgedruckte Brief des Verlegers an Rizardo Pepoli sagt: causa
scribendi viro doctrina insigni futt, ut agitatam inter dialecticos diu controver
siam tolleret ac sopiret, quorum quidem alii realem, terminalem alii esse dialecticam
voluerunl; . nam hi quidem affirmanles, scientiam esse principaliter ac per se de
rebusy realem dialecticam constituerunu quae universalia dicit esse naturas in singu
laribus existentes ; illi vero terminalem sivc nominalcm dlzere; haec enim
dialectica alt, scientiam esse principaliter ac per se de terminis atque conceptibusj se
cundario autem ac per accidens de rebus ipsis (diess ist wieder eine der frechen
Lügen der Thomisten; den wahren Sachverhalt, welcher hier der böswilligsten
Verdrehung unterliegt, s. ob. Anm. 82), et ita quidem, ut nullam rem constituat
universalcml sed universalia omnia terminos esse contendat. bartholomeus ralus, non ultra ferendam esse terminalis insolentiamOpuodquacscirnesnusppe..tias
circumventae atque labanti reali sic tulit, ut non solum represserit adaersariam, sed
etiam eapugnaverit ac pro/ligaveriL Studio igitur et opera viri praecel
tentis pristinam realis vim ac maiestatem recuperauity et vetus ac pertinax dialecti
corum inter se certamen diremptum atque sopitum est.
ut, qu6i1d7)seEnrtirseemlbsdte shcihsrpeibqtuaien aderPaVuolror'Veednee:to PlienriLqougeic.a. . s. u.a. tmreacdiutma esguenrtu,nt,scripta
proderem. Malta enim in ea contineri aiebant , quae a rentibus philosophis non reci
pluntur, multa iteml quae contra communem hominum sententiam esse videnturj qualia
sunt etc. (d. h. es folgt eine Anzahl von Sophismen) Me eo impcltere niteban
turj ut terminalis dialecticaeq quae in thronum verae dialecticae iam pridem irrepsita
errores con/utareml praesertim quantum ad summam Pauli altinet, a quo adeo
in sublime eversa est ac tantum virium accepitl ut per omnem ltaliam pro vera roci
piatur (in Padua wurde allerdings i. J. 1496 die Logik des Paulus Venetus als
officielles Lehrbuch erklärt; s. Pacciolatia Pasti gymu. Patav. ll, p. 113). . Con
tuli me ad scribenduml . qua in re a nostris realibus parum adiutus fuiy quod
pauci eorum logicos composuerunt, quia supervacaneum putaverunty post Aristo—
telem, Porphyrium, Boethtum et Albertum magnum logicos componere. Quos tamen non
oportuit cam logicae partem eontemnere, quae est de supp0siti0nibus‚ appellationibus,
'xxn. Barthel. Manzolus. ‘Petrus ‚Bruxellensis. 275
So 'will er selbst auf jene Liehlingsdfiegenswnde der Terministen eingehen
und fällt nun ‘Satz für Stitz über den Paulus-Venetus her, um jede ein
zelne Lehre mittelst dubia auf den allein wahren Thomismus zu begrün
den imd zurückzuführenöls). '
Einen heimkehrenden verlernen Sohn begrüssten die Thomisten an
Petrus ‘Br-uxel‘l’e'nsis (gest. i. 'J. 1514), welcher quaestiones zum
Organen 619) und einen Gemmentar zu Petrus vHispanus inebst Quedlibeta
sehrieb 620). 'Derselbe war nemlich ursprünglich ein Schüler des Majeris
gewesen, lief aber dann in das allein seligmachende Lager des Thomas
über, wodurch er den Thomisten zu der ekelhaften Benemmisterei ver
v anlassung gab‚ dass, wie eben durch ihn nachgewiesen werden sei, alles
Treffliche un’d Scharfsinnige, was sich in der ‚Litteratur der Modernen
oder sonst irgendwo in der Welt finde, schon längst vorher in iden
Schriften des Thomas vorlag 62‘). Allerdings .war eine Folge dieser Be
‚ kehrung des Petrus,‘dass derselbe neben strengster Einhaltung des „allein
wahren und sicheren“ themistisehen Parteistandpunktes auch manches ein
zelne Material aus der terministischen Logik aufnahm 622). Er beruft sich
überhaupt mit Vorliebe auf Capreelus, Nigri und Seneinas, während' er
von der i-gegncrischen Seite am häufigsten Helcot und Buridanus nennt,
'untl beginnt 'die Diseussien über das Organen mit einer peinlich ausführ
consequentiis, probationibus terminorum, obligationibus et insolubilibus ‚ quam reales
nostri praeter admodum paucos fere totam reliquerunl, terminales uero, quantum va—
luerunt, ditigenlerpersecnti sunt .. .. Nec» mihi quispiam succensere debet, quia contra
terminales et praesertim contra Paulum scripserimi . . . . ‚. Mirari non iniuria aliqui
possent, quomodo logica Pauli Veneti tanti fiat ab Halt's, apud quos adeo inualuit, ut
in omnibus (?) italiae ggmnasiis legatur-iv ita ut fas non sity ei coutradicereg nam
etsi urguta et subtilis sit‚ nulla tamen 0st, quae longius absit a veritate aut
quae plures falsitates doceat.
618) Es sind 27‘0 dubia, welche dieser Tendenz dienen.
tmn Acutissimae quaestiones et quidem perutiles in singulos Aristotelis logieales
libros magistri Petri de bruxellis sacri praedicatorum ordinis divi thomae doctrinae
interpretis et propugnatoriswaecrrimi Paris bei G. de MarneL 1514. fel.
620) Summularum artis dialecticac utilis admodum intcrpretatio fratris Petri de
bruzellis sacri ordinis fratrum praedicatorum super textum magistri Petri his
pani eiusdem ordinis (s. Abschn. ‘XVll,iAnm. iae II); una cum fructuosisiquibusdam
quotlibetis ab eodem fratre Petra compilatis in convcntu Parisiensi. Puris. 1508. '4.
621) Sein Ordensgenosse Mioliaet Salmautinus schreibt an ihn (auf der Rück—
seite des Titelblattes der Quaestiones): vLunge alia pliilosophandi ratio tibi est an
illis, qui uugas suas non sine magna litterarum tactum quotidie in vulgus exponere
non desinunty quorum audacia ea usque processit, ut antiquorum praeceptionitms non
tam ncgteetis quam contemptis scioli ipsi juova eæcudere malia/ntum Postwquam
in noniiualium aoddemiis nutrit-us doctior-inter illos-cvasisti, concessisti te ad nes.
. Uuidquid ingenii aut subtilitatis vel acuminis in libris modernorum aliorumvc
sinvrmiatura id uberrime in sancti Themae operibus-prius fut'ssr, liquide ostendisti.
622)vv In der'Epvlstola ad lectores tvonzder haud eines anderen Deminikaners),
welche der Summula vorgedruckt ist, wird unter schwülstiger Lobpreisnng des
Thomas Aqu. und rühmender Erwähnung des Paulus Sencinasy des‘Dominicnside
Flandria und des Thomas Cajetanusde=Vie zum Lebe des PetrusBrnxelle‘nsisaueh
gesagt: litium recentiorum m'am, in qua plurimos praesidii cum doctissimi magistri
lllaioris ferulac manum s-ubduxen‘t, Themistarum doctrinae interseruit. Der‘Special
titel der Summula (nach der Einleitung) lautet: Feenndaeplurimum et utilis sum
muiacnliererendi palris fratris Petri de bruxellis secundum elaram, solidem
firmamve sententiam divi Thomae aquinatis doctoris profundissimt
18*
276 XXll. Petrus Bruxellensis.
lichen Erörterung (mittelst pro und contra) der üblichen Fragen betreffs
des Gegenstandes der Logik u. s. w., um hier und in gleicher Weise'bei
dem gesammten aristotelischen Texte, welchen er in numerirte kleine
Abschnitte zertheilt, den Thomismus nach allen Seiten zu vertheidigen
und zu stützen 623). Der hloss exegetische Commentar zu Petrus Hispanus
bietet Nichts besonderes dar 624). Ein paar einzelne hervorragende Fragen
will er in den Quodlibeta erörtern, und hier kommt er hauptsächlich
auf die Universalien zu sprechen, wobei er, um die Realität derselben
festzuhalten, mit einer gegen Occam ausgeübten jesuitischen Taktik den
thomistischen Unverstand so weit treibt, dass er einerseits wirklich zu
dem Grundsatze „res de re praedicaturu gelangt und andrerseits zugleich
zulässt, dass eine solche reas realis eben doch ein „terminus“ im Ur
theile seiözö). Eine zweite Frage, welche das Urtheil betrifft, veranlasst
ihn zu einem äusserst oberflächlichen Gerede über veritas 626); zuletzt
abeigflbringt er noch einfältige Sophistereien über einen Beispiel-Satz
vor ).
623) So wendet er bei den Universalien auch die üblichen juristischen Bei
spiele („promitto tibi bovem“ u. dgl., s. Abschn. XIX, Anm. 885) in einen thomi—
stischen Realismus hinüber, indem er sagt (l. IX. r. A): „res extra animam tibi pro
mittitur. Bei der inventio medii aber nimmt er (f. LXVIl r. B) jene ganze moderne
Theorie auf, welche sich um Feeana, Cageti u. s. f. dreht.
624) Denn dass er aus Dorhellus die Memorial—Verse der Einleitung wieder
holt, hat im Hinblicke auf die allgemeine Praxis ebensowenig etwas Aufl'allendes,
als dass er beim nomen die Dreitheilung in mentale, vocale, scriptum vorbringt.
625) Duae sunt opiniones (drei jedoch führt er an): Prima est, quam commu
niter tenent nominales dieentes, terminos subiiei vel praedicarii .. .. terminum autem
vocant signum aliquid repraesentans. Seounda est opinio realium, quam ostium
in prologo sententiarum probabilan asscrit, quod res subiiciuntur et praedicantur
(dass Occam diese Ansicht als „Probabilis“ bezeichnet habe, ist entweder eine Lüge
oder eine Dummheit, — bei einem Thomisten freilich kommt uns Beides nicht
unerwartet —‚; die einzige verdrehbare Stelle Occam’s steht in s. Ouodlib., s.
Abschn. XIX, Anm. 767 f; im Uebrigen s. über Occam bes. ebend. Anm. 773,
woselbst ich gerade in diesem Punkte den scharfen Partei—Gegensatz aufzeigte).
Sunt autem nonnulti dicentesa subiectum non esse rem ad extra nec terminos,
sed rem conceptam Seinc eigene Ansicht ist: Praedicari convenit et rebus et
termints; .. in aliqua propositione terminus principaliter subiiciturg alicuius
propositionis praedicatum principatc est ens reale extra animam universalia
sunt entia malia Hierauf führt er mit Wohlgefallen das einfältige Gerede des
Auselmus betreffs des „[latus voois“ an (s. d. Stelle Abschn. Xlll, Anm. 319, u.
vgl. Abschn XX, Anm. 77 u. 448) und nennt den Holcot als Haupt-Vertreter des
Nominalismus, macht aber schliesslich das köstliche Zugeständniss: Licet res realis
non possit esse terminus iuediatusj potest tamen esse ultimatus sive resolutorius (so
kommen freilich die moderni zur Geltung, s. Abschn. XX, Anm. 400 n. 461, aber
wie man dabei Thomist sein könne und wolle, ist nicht verständlich; 'doch, wie
gesagt, bei einem Thomisten wundert uns schon längst Nichts mehr).
626) Propositio non dieitur vera ab aliqua leompleze significaln'li, sicut imagi
natur Sregorius (Abschn. XX, Anm. 40). Licet propositio dicatur vera a signi
ficato, tamen non oportetl quod, qualitcrcunqae per eam signi/icaturæ ita sit. Si
quaeratur, quid est veritas, dicunt nominatesy veritatem esse propositionem veram;
et isti sunt divisig quidam enim dieunt, veritatem esse propositioncm mentalem tan
tumy- alii dieunt, quamlibet propositionem veram esse rerr'talem; alii sunt reales di
stinguentes veritatem a propositione (diess sind höchstens die Scotisten).
627) Patet, veritatem huius „Adam est homo“ logice esse terminabilem. Pra
cuius terminatione ponuntur quatuor articulis primus. an in hac propositione res sub
iiciatur uct terminus; secundus de veritatc; tertius de necessitaleg quartus‘de istius
propositionis veritate „Adam est homo“.
xxn. Magnus Hundt. Joh. Ant. Scotus. 27T
Thomistische und albertistische Anschauungen sind in ungestörtem
Frieden vereinigt (vgl. ob. Anm. 604 und hiegegen Anm. 275 il‘. und
ess il‘.) bei Magnus Hundt aus Magdeburg (gest. i. J. 1519), wel
cher den sog. „Parvu-lus antiquorum“ (s. ob. Anm. 254) in erläuternder
Bearbeitung herausgab 628), nachdem seine Leipziger Zuhörer ihn um
Publication der betreffenden Vorlesungen ersucht hatten 629). ln einer
breiten eintheilenden Erörterung der in der Einleitung üblichen Punkte,
wobei er für den Nachweis, dass die Logik speculativ sei, sogar die
Auctoritat des Hugo v. St. Victor nicht verschmähtfiao), scheidet er he
züglicli des wesentlichen Gegenstandes der Logik die drei bestehenden
Parteien in einer ziemlich dortrinären Weiseöal). Sodann erläutert er
in arger Weitsehweifigkeit die älteren sieben Tractate des Petrus His
panus, welche er in üblicher Art mit den Haupttheilen des Organons
parallelisirte 632), in beständigem engsten Anschlusse an Albertus Magnns,
Thomas und auch Aegidius, ohne irgend eine weitere Polemik gegen die
anderen Parteien zu führen; wohl hingegen schickt er bei jedem Haupt
ahschnitte ein metrisches Stoss-Gebet vorausüaa). Irgend Bemerkens
werthes haben wir aus diesem Commentare nicht hervorzuheben 634).
Endlich verfasste Johannes Antonius Scotus aus Neapel eine
quaestio de demonstratione potissimamsja in welcher er gegenüber den
628) compendium totius logices1 quod a nonnullis Parrulus Antiquorum appel
latur. ln florentissima studio Liptzensi renovatum. cum quibusdam additionibus
collectis etc magnifico et egregio domino Magno Hund! Parthenopolitano in lcc
tione P. H. (d. h. Petri Hispani). quam publice legiti opiniones beati Thomas, vene
rabilis Alberti declarantibusq studiosis admodum proficuis. Liptzk. lmpressit lllelchior
Lotter. 1511. 4.
629) ln der kurzen Vorrede sagt Hundt: Rogaslis saepenumcro, optimi adole
scentesl cum, quam ex praeceptoribus meis circa compendium logicacl quod Parvu
lus antiquorum diciturj conscripsi declarationemj alicui traderem impressori libro
rum etc. '
630) f. Vl r. S. Abschn. XIV, Anm. 43 fii Betrcll's des Unlerscbiedes zwischen
vetus ars und nova logica wiederholt auch er die Angaben des Dorbellus.
631) f. vu r.: ins rationis est logicac subiectum communitatisg ita loquitur
beatus Thomas. Argumentatio est logicac subiectum specialilatisg ita loquitur Albertus
Syllogismus est logicae subiectum principalitotiss ita loquitur Scotus. (v.) Thomas
dicil, quod logica principaliter intendit primunt intentionem et secundam ez consequenhl
Albertusy quod intentione-m secundum et primunt propter secundum Scotus, quod inten
tionem secundum et non primam
632) f. lx v; s. ob. Anm. asa
633) Z. B. beim 2. Tractatus (d. b. der lsagoge) f. XLVlll r.:
o pater omnipotensl verbum tu1 pneumaque sanctumq
Ad portum duc, quaeso, ratem iam fluctivagantem
Aehnlich bei den übrigen; vgl. Anm. 288 f.
634) Die Universalien werden (I'. LI fl'.) thomistisch-albertistisch erklärt, bei
den Kategorien findet natürlich Gilbertus Porretanus Aufnahme; gelegentlich der
inventio medii werden (f. CXll v.) die Regeln Fromm, cogeti n. s. fq jedoch ohne
Figur, verwendet. Die Topik (d. h. der 5. .Tract.) wird sehr kurz unter Beifügung
etlicher Hauptregeln der consequentia (f. cxvul 1‘.) behandelt, desgleichen im 7.
tract. nur einige Regeln der suppositio und der enponibilia excerpirt.
cam loannis Antonii Scotii [sie] Nrapolilam' de demonstratione potissima quaestio
unica Gedruckt in der Ausgabe des Commentares des Aegidins z. ersten Analytik
(s. Abschn. XIX, Anm. 357), f. 83 v. m Ueber die‘ Sache selbst s. Abschn. XVll‚
Anm. 340, 476, 545, u. Abschn. XIX, Anm. 213.
278 XXII. Joh. Ant. Scotus. Jac. Faber Stapulensis.
Einwänden gegen das Vorhandensein einer demonstratio potissima die
selbe auf Grundlage des Robert Capito, Albertus Magnus und Thomas
vertheidigte, ja zu diesem Zwecke auch einige Bemerkungen des Scotus
benutzte. .
Neben die Scharf geschiedenen Parteien der Terministen, Scotisten
und Thomisten waren nun gleichzeitig allmälig auch Autoren getreten,
welche wir nicht so fast als principlose Eklektiker, sondern vielmehr als
Synkretisten bezeichnen müssen, insoferne sie auf eine Verschmelzung der
reineren peripatetischen Logik mit dem einmal traditionell gewordenen
Ausbau der byzantinischen Logik hinarbeiteten. Indem dieselben hiemit
nicht so einseitig, wie wir es bei den tonangebenden Terministen sahen,
das Material ausbeuteten, welches sich lediglich um den Terminus und
seine logischen Eigenschaften dreht, wohl aber auf dieses Gebiet im Sinne
eines Formalismus noch ein grösseres Gewicht legten, als uns zulässig zu
sein scheint, möge für sie die Bezeichnung „terministische Syn
krctisten“ in Vorschlag kommen, wodurch sie zugleich von den eigent
lichen Eklektikern unterschieden wären, mit welchen wir diesen Abschnitt
zu schliessen gedenken.
Von dieser. Gruppe möge zuerst Jacob Faber Stapulensis (in
Paris lehrend, gest. in hohem Alter i. J. 1537) genannt werden, welcher
in einer Weise, die mit seiner freieren Gesinnung gegenüber der Refor
mation wesentlich übereinstimmt, einen paraphrastischen Commentar zum
Urgauonösa) und Introductiones zur summulistischen Logik schrieb63").
In ersterem polemisirt er in einer Weise, welche uns an Gerson erinnern
kann, gegen die einseitige Uehertreihung eitler und fruchtloser Spitz
findigkeiten, welche nun nach Wiederaufnahme des von traditioneller
Verderbniss (vgl. vor. Abschn., Anm. 51) gesäuberten ächten aristote
lischen Organons nicht mehr entsehuldbar sei638), und gibt dann von
Anfang bis zu Ende eine streng peripatetische fleissige Umschreibung des
aristotelischen Textes mit Benützung der Comment‘atorenG”). In der
636) .lacobi Fahrt Stapulensis peripateticae disciplinae indagatoris solertissimi in
libros logicos Paraphrasis. Libri logicorum ad archelypos recogniti cum novisod litc
ranz commentariis ad focliccs primum Purisiorum ct communilcr aliorum studiorum
successus in lucem prodeant fcrautque literis opem etc. etc. Paris. 1525. fol.
637) lntijoducliones in Suppositiones, Praedicabtlia, Divisiones, Pruedicamenta,
Librum de enuntialiorte, Libros Priorunn Posteriorunt, Locos ‚ Pallaciasj obligatiouesy
lnsolubilia. Gedruckt mit Commentar seines Schülers Cliehtoveus, s. unten
Anm. 656; der erste Abschn. davon, d. h. Suppositionesl mit Commentar seines
Freundes Bovillns, s. unten Anm 665. Ä
638) hion curanda er-unt, quae ab aliquibus addueuntur, adventitia quaedam et
peregrinal circa quae totos annos tam importunis quam vanis altercationibus necquid
quam conterunL fuit enim iam pridem publicum id studiorum vitium, ul, cum de
logicis dissereretury nullus logicorum haberi-tur usus, sed forcnsium quorundam et
extraneorum. Verum hactenus bona vcnia ccnscndi sunty cum logicos libros ante
id temporis adeo vitiatas nzendisqiie scatcntes fuisse constetl ut a nomine legi satis
sincere potuerintg et quam tunc venio dignaadt, tam nunc et in futurum culpandi
putandi suntl qui reparatis instauralisque ulcunque instrumentis ad futilia haec et
inania prolabonlur u. s. f. ß
639) In diesem gleichsam philologischen Verfahren der Exegcse nähert sich
Faber bereits jenen Autoren, welche wir im folgenden Abschnitte treffen werden.
Auch liebt er es, möglichst häufig Tabellen und Figuren am Rande beizufügen,
xxu. Jac. Faber Stapulensis. i i 279
zweiten Schrift verarbeitet er mehr selbstständig verschiedenes termini
stisches Material. Indem er mit der suppositio beginnt, stützt er die
Darstellung derselben auf eine Eintheilung, welche uns an Wimpina
(Anm. 567) erinnertöw); hierauf wendet er sich nach Erledigung der
ampliatio, restrictio und appellatio 64.1) zu den ltlwponibiliap bei welchen
er sich sofort auf zwei Memorial-Verse als auf allgemein bekannte be
ruft 642), deren Erklärung uns sein Schüler liefert G43). Dann lässt er
die Praedicabilia, d. h. die Universalien, folgen, bei welchen er ge
legentlich zu einer Einlheilung der praedicatio veranlasst ist, welche noch
reichlicher als jene bei Altenstaig (ob. Anm. 552) ins Detail gehte‘“).
Nachdem er hierauf die Lehre von dim'sio aus Oc'cam 6“5) und in Kürze
die Kategorien 646)‚ sowie bezüglich des Urtheiles einen Auszug aus dem
1. Tractate des Petrus Hispanus vorgeführtöfl), schaltet er an dieser
ungeeigneten Stelle die Consequentiae als hypothetische Urtheile ein 648),
zumal wenn er Solches bei den Commentatoren findet (z. B. jene aus Philoponus,
s. Abschn. XV, Anm. 52). Bei der inventio medii nimmt er (f. CXV ff.) die Regeln
Fezana‚ Cageti u. s. f. nebst der Figur des Tartaretus auf.
640) f. 36 fl‘. Er theilt nemlich die suppositio vorerst in mdlerialis und perso
natisa letztere in absolute, respecliva, propria, impropria; dann die propria iu acci
dentalis und nuturalisg letztere in discreto und communisg letztere wieder in deter
minata und confusag letztere in confusa tantum und confusa distribuit-vog endlich
letztere in pro singulis generum und pro generibus singulorum Hierauf folgen in
Kürze Definitionen dieser sämmtlichen Arten; dann mit Einschluss der suppositio
rclatiuorum vierzehn Regeln der Supposition c
641) f. 49 ff. mit neun Regeln der amplialio, f. 53 v. zwei Regeln der re
strictioy f. 54 v. zwei über appellatio
642) f. 55 v.: _Termini propositionum ezponibilium eodem modo supponunl, am
pliantur, rcstringunlur, aut appellanl, quo modo et in suis exponentibus
Tante sm'es, praeter camerasv eigilabis et inquamg
_ fortior immanesi ignavos di/fer, in oris.
ln ezponibilibus iter est breve per exempla, per praecepta vero longum et inefficax.
643) Clichtoveus nemlich sagt f, 56 r.: Pro czpasilione islarum exponibilium
ponuntur duo carmina propositienes ezponibiles recte exponendi artem centinentia. in
quibus per cuiusque ezponibitis signum huiusmodi generis ezponibites intelligi-notae
sunt .' pernrantan exelusivae, per „I‘ractz'r“ exeeptivac, per „Inquam“ h. c. „inqaan
tum“ reduplicalivac, per „Fortior“ comparatiuae, per „Di/fer“ propositiones de difl‘erl,
per „In“ propositiones de incipiL cuique autem signo subiecta rlietio artem designaty
qua huiusmodi ezponibiles propositiones exponunturg siquidem numerus syllabamm
designat numerum echonentiumj et cuiusque syllabae vocalis significat qualitatem et
quantitatem ezponentis per talem syllabam designatae. Senach z. B. „Tanta
scies“ bedeutet: propositio ezelusiva exponitur per duas ea-ponentes1 quarum prima
est particularis affirmativa et secunda universalis negative, u. so die übrigen.
644) f. 64 ff. Er theilt die praedicatio in cssentialis und aceidentalisg die
erstere in propria und impropriag erstere wieder in in quid und in qualeg erstere
derselben in generis und zwar sowohl specialissimi als snballrrni; jene in quale
aber in differentiae (und zwar constitutivae und divisivac) und speciei (und zwar specia
lissimae und subalteruar); dann die occidentalis in praprii (und zwar spezialissimß
subaltcrni, generalissimi, transcendcntis) und accidentis sowohl separabilis als inse-.
paraln'lis.
645) l‘. 71 ff. S. Abschn. XlX, Anm. 855.
646) f. 76 ll‘.
647) f. 101 ff.
648) f. 117 v.: consequentia est propositio hypothetisa, cuius principalis copula
est nota illationis. Nolae illa/ionis stmt: „ergo, ideo, igitur. itaqur, si, siquidem
utiquen et similes. Hierauf folgt in kürzester Form die übliche Eintheilung der
conseqnmlza und vier Regeln derselben.
280 XXll. Jac. Faber Stapulensis. Jod. Clichtovens.
um nach der Lehre von der Umkehrung 649) und der Erörterung dreier
Formen des hypothetischen Urtheiles 650) abermals zu den consequentiae
zurückzukehren und dieselben nach Paulus Venetus ausführlicher darzu
stellen 651). Hierauf folgen noch die modalen Urtheile mit Beiziehung
der jüngeren Formation bezüglich des sensus compositus und sensus
divisus nach 652). Sodann aber folgt Faber wieder seinem aristotelischen
Impulse, indem er nicht bloss die Formen der Syllogistik in Kürze aus
Petrus Hispanus verführt, sondern auch die wichtigeren Sätze aus dem
2. Buche der ersten Analytik, sowie aus der ganzen zweiten Analytik
und aus Top. nebst Soph. El. excerpirt 653). Zum Sehlusse aber be
handelt er noeh die Obligatoria, wobei er sich auf eine neue Definition
der obligatio stellt654), sowie er bei den lnsolubilia das falsifirare se
ipsum grundsätzlich als ein casuelles bezeichnete“).
Dürfen wir die Bezeichnung „Fabristen“, welcher wir schon oben
(Anm. 490) begegneten, anwenden, so gilt dieselbe vor Allen von
Jodocus Clichtoveus (von seinen Landsleuten Josse Clictou genannt,
geb. 1473, gest. 1543), welcher nicht bloss die lntroductiones seines
Lehrers Faber commentirte, sondern auch im Anschlusse an ldenselben
gleichfalls eine lntroductio in terminorum cognitionem schrieb mi In
letzterem Erzeugnisse stellt er in knapper Kürze die Haupt-Lehrsätzc zu
sammen und erläutert jeden derselben in hinreichender Weitschweifigkeit;
er beginnt dabei mit der Definition des terminus 657), woran er die
649) f. 120 fl‘.
650) f. 125 v.: Propositio hypothetica est propositio plures habens oategoricas
partes principales sui atque invicem coniunctus Er beginnt mit eonditionalis, lässt
dann eoputativa folgen, von welcher er sagt (f. 127 r.): sub copulativa continenturz
temporaliss localiss similitudinisl expletiva, eausalis, relativi substanttae, quantitatis,
qualitatis, et ezponibilesg hierauf folgt noch dtsiunetiva.
651) f. 131 ff. Hier nun führt er an Regeln vor, hauptsächlich das hypothe
tische Urtheil betreffend.
652) f. 138 ff.
653) f. 145 ff.
654) f. 242 r.: obligatio est ad aliquod propositum ostendendu-m secundum
aliquem respondendi modum devinctia. . . . . . . .. Modi respondendi sunt: concedere,
negare, dubitare, distinguere Er behandelt dann im Folgenden nur positio, depositio1
positio dubitationisy das Ganze in fünfzehn Regeln zusammenfassend.
655) f. 251 v. : lnsolubile est propositiov quae cum ex casu se ipsam falsificet,
cum falsa poniturl videtur statim se ostendere veram. et cum vera, falsam; otpropo
sitio insolubilis est reflexive, i. e. cuius veritas aut falsitas de ipsanzet intelligitur.
Propositio similis insolubili refteæiva non est, sed ea casu cum ponitur vera, se
declarat debere esse falsam, et cum falsa, debere esse veram Hierauf folgen 5
Regeln, dann 12 Beispiele wirklicher lusolubilia, 7 Beispiele scheinbarer, und noch
5 Sophismen zur Unterstützung eines lasotubilr.
656) lntrodurltunrs arttfieiales in Logieam lacobi Fabri Stapuiensis ‚» per ludo
cum 'Ctirhtoveum Neoporluneusem collectum ac familiari Commentario dectaratac. ludoci
item clichtovei in Terminorum cognitionem Introduetio, cum altera de Artium divisione,
eiusdemque in utroque Annotatiunculis. Lugduni. 1540. 8. (Hienach citire ich).
Aeltere Drucke sind: Paris bei Henr. Stephanus 1505. 4. u. 1536. 8. Die Inlroductio
in terminorum cognitiones ist unter dem Titel „Fundamentum logicac-n einzeln ge—
druckt (mit Commentar des Job. Cäsarius) Paris bei cobu Ruou. 1560. 4.
657) f. 3 v.: Terminus est. quod aliquid claudit et terminatg terminus rei est
cuiuslibet rei fim's et ultimum; terminus propositionis est propositionis extremum
Dann folgen in grosster Kürze Definitionen der propositio und ihrer Theile, des
terminus mentah's, uocatis, scriptus, des um'vocum und arquivocum.
xle Jod. Clichtoveus. 281
Eintheilung desselben anreiht 658), um dann aus Faber die Lehre von
divisio zu entlehnen 659)‚ und von hier auf argumentatioeöo) und con
sequentiae überzugehen 661), woran sich zuletzt noch fünfzehn Vorsichts
Regeln des Schliessens anreihen 662). ln der äusserst ausführlichen Er
läuterung des Werkes seines Lehrers, welche uns schon oben (Anm. 643)
als erklärende Ergänzung diente, entwirft er mit entschiedener Vorliebe
bei jeder dargebotenen Gelegenheit eine versinnlichende Figur 663)‚ und
gibt in ähnlicher Tendenz auch in der Syllogistik neue mnemonische
Zeichen für die möglichste Ausbeutung der in den drei Scblussfiguren
gewonnenen Schlusssätze an 664). - Ä
658) f. 5 v. Ebenso über terminus categorematicus und syncategorematicus, über
materialis und personalisy complexus und incom-pleazusa absolutus und connotativus‚
communis und singularis, (f. 8) primae und secundae intentionis
659) f. 9r.; s. Anm. 645.
660) f. 10 r.: Argumentatio est unius propositionis ez alia per consequentiae
notam illatio. Antecedens est prima pars argunzentalionisg..... maior est prima
pars antecedentisy minor secundag consequens est argumentationis se
cunda pars. ‘
661) f. 12 r.: concedere propositionem est ipsam Bona consequentia est. cuius si antecedens est verum, et ccoenrseaqmueensssesiamdumlittveerre.um esse
est necesse
662) f. 14 v.: ln disciplinis aequioocatio summopere fugienda est. in praedi
cationibus doctrinalibus termini signi/icatiue et non materialitcr accipiuntim Ter—
mini logici in secundae inlenlionis significatione sunt accipiendi u. s. f.; die übrigen
Regeln dienen der Praxis des Disputirens und beruhen sonach häufig auf den 0b
ligatoria.
663) So li 59 ff. eine Menge von Tabellen bezüglich der Exponibilia und
ihrer Entgegensetzung, ebenso f. 107 f. u. 115 fli für alle möglichen Gesichts—
punkte der Lehre vom Urtheile, n. f. 141 wieder eine besondere Figur betrefl‘s
der modalen Urtheile unter Benutzung der seit Petrus Hispanus traditionellen Memo
rial-Worte Purpureaa lliace u. s. l".
664) f. 161 r.: Ad quascunque praemissas aliqua sequitur conclusiol ad easdem
sequitur convertensl subalterna et omnes conclusiones aequipollenles.
o
i o ne na
no ni mmjnen
en aul is
ip es
oopolo
Oualuor constituuntur limites a sursum in deorsum porrectij in quorum summo po
nSuubniteucrtaveocaaluetsemA,eiEu,sdel,m olimsiitginsi/iscyalnltaebsaequsailgintiafitceamnl eotenqculaunstiiotnactse,m cqounaceluasutionpuerm con
versionem aut legem suballernarum aut aequipollentiam sequuntur. .. vocales prae
posilae litterae „p“ designant propositiones convertentes prrr aocz'dens; praepositae
litterae „s“ designant convertentes conversione simplici; vocales cum littera „n“
praeposita signi/icant aequipollentem suae contradictoriae per negationis praepositionem,
. ‚ . . .. cum littera „n“ poslposita significem acquipollentem suae contrariae per
negationis postpositionenh
m
282 XXII. carolus Bovillus.
Aber auch Carolus Bovillus (geb. um 1470, gest. um 1550),
in der Jugend Schüler Faber’s und später inniger ‚Freund desselben,
gehört hieber, obgleich mit einem gewissen Vorbehalte. Er commentirte
den 1. Tractatus der lntroductiones Faber’s 665) und steckt dabei in
terministischen Uebungen, während sein Blick auf einen mystischen Bea
lismus gerichtet ist. Er will die Lehre von der suppositio, welche über
haupt nur durch ungebildete Leute („barbari“) in die Logik gekommen
sei, im Kampfe gegen die Sophisten namentlich durch Verwerfung aller
syncotegorematorzum Lichte einer Logik der Wahrheit zurückführenßcö),
und so spricht er sich in heftiger Beredsamkeit gegen die occamistische
Singularität und somit zeitliche Zufälligkeit der Erkenntniss aus, bei wel
cher alle suppositio, amplialio, appellatio u.s.f. nur in die momentane
Wahrnehmung, welche dem Vergessen anheiml‘alle, verlegt werde und
daher sich zu einem leeren, unfruchtbaren und schädlichen Spiele gestal
ten müsse, während doch die sermocinalen Diseiplinen wesentlich nur
dienstleistende fadminiculativaep s. Abschn. XIX, Anm. 365 u. 436) für
die realen Wissenschaften sein sollten 667). Er seinerseits daher will
665) Ars suppositionem locobi fabri stopulensis adiectis possint caroli bouilli
viromandui onnotationibus. Darunter das Druckerzeichen des Iehan Petit (Paris). Am
Schl.: 1500. 4. Diese logische Schrift des Bovillus kannte Niceron nicht (Memoires
pour servir d l’histoire des homines illustres. vol. XXXIX), und wohl darum ist sie
auch dem neuesten Darsteller Jos. Dippel (Versuch e. syst. Darstellung d. Philos.
des Car. Bovillns. Würzburg 1865. S.) entgangen, welcher übrigens mit eigenthüm
lichem Wohlbehagen für den „katholischen“ Philosophen B'ovillus schwärmt. Sicher
aber liegt gerade in dieser Jugendschril‘t des Letzteren ein wesentlicher Aufschluss
über seine Stellung zur damaligen Zeit—Richtung. Ich meinerseits darf und muss
hier auf seine übrigen Schriften (gedruckt b. Henr. Stephanus‚ Paris 1510. l'ol.)
verzichten; denn z. B. auch das Buch De oppositis steht mit seinem mystisch-theo
sophischen Quark ausserhalb der Logik. Dass Bovillus innig mit Nicolaus Cusanus
zusammenhängt, setze ich als bekannt voraus.
eest Im Dedicationsbriefe an Theobaldus Parvus sagt Bovillus: ouibusdom in
se nubibus syneotegoreumotum nitidissimum dialecticae iubar nostra tempestate
refellitun atque hinc ipsa quidem ferme omnibus dialectico inoccessibilis .... .. Quae
igitur in artem odscriptorum o barbaris dialecticae suppositionum sophisticis passim
cervicibus olludentes1 quo ab ipsis longius adolescentium starent erigerenturque animi
et quo amplius obiectis syricategorcumotum tenebris ad veritatis dialecticae lucem
conorentura brevibus innolonda durcerimusy in aurorom a nobis dimissa pro
dierunt _
eum biolectica haec est. quam maxime sermocinolium utilem apprimeque for
realium ocquisitioni accedentem ac necessariam non immerito reputanL . . . ‚ .. Oua
autem fusco caligine candentissimo dialecticae facies offuso supprimitury haec parv
vorum est, ut appellant, logicolium satis superque improbo ac inutilis determinatio.
ouippe si ea dialecticae dumtazcat ut congenea necessarioque sunt adscribendaj quae
veritati conferant realium scientiorum. consequitur tandeml vonom suppositionuml
ampliotionum ac restrictionum esse determinationemg nempe enim hos quidem ob vo
rias ez temporum differentia deductas extremorum propositionis acceptionesl illam vero
ob act-uolcm reii quae tota tempori permittiturg existentium assignaverunL Quod utique
non recte fecisse statim deprehenduntury nec enim quidem ad disciplinos momentum
habentium propositionam extremorum ratio temporoli subdita oblivioni est, ut non
triangulumj qui est vel fuit vel erit, dicit geometcr habere tresi quin perpetuum mente
potius effingit concipitque triangulumg itidem nec eorundem propositionam veritas
singularis efflogitat rei existentium ac rursus sensualern eiusdem ipsius demonstratio
nemy in qua tamen utique universam statuunt suarum suppositionum substonliom. .. .
Et si rursus iidem ipsi disertissimi autores horrendos syrtcategoreumatum tenebras ab
a
XXII. Carolus Bovillus. Gregor Breytkopf. ess
bezüglich des Terminus und des Urtheiles vom Realen ausgehen 668), und
mit diesem Vorbehalte eommentirt er nun die Schrift des Faber von
Zeile zu Zeile ebenso wie Clichtoveus 669)‚ d. h. er hat beim terministi
schen Materiale im Biiekhalte eine realistische Tendenz.
Als einen eigenthümlichen Synkretisten zeigt sich Gregor Breyt
kopf aus Konitz (auch Bredekopf oder auch Latioephalus genannt, in
Leipzig wirkend), welcher einen Auszug aus der zweiten Analytik 67°),
einen Parvulus antiquorumsnjj ferner Parva logicalia 672) und eine
Monographie De inventione medii sowie desgleichen De propositionibus
modalibus veröfl'entliclite673). Während er nemlich in den kurzrn An
merkungen zum Exeerpte der An. post. sich völlig an Robert Capito,
Thomas und Aegidius anlehnt, und auch im Parvulus antiquorum dessen
Titel schon die Parteistellung kundgibt (vgl. oh. Anm. 254), neben Auf
nahme der hauptsächlichen Bemerkungen und der Memorial-Verse des
Dorbellus die lhomistische Angabe über den Gegenstand der Logik wie
derholtß'“), um dann in Kürze den wenig veränderten Text des Petrus
Hispanus vorzuführen 675), verfährt er hinwiederum in den Parva logi
calid völlig nach terministischer Weise; denn wenn er auch den Einfall
l
omni suarum disciplinarum luce clarissimoque radio procul dedignanturq supereacanea
iterum erit appellationum ezponibiliumque propositionum dialecticae sterilis in
ferta ezecutia ouo fit. ut in totum vana appareat universa porcorum logica
lium determinalio. lrisolcntior huiuscemodi increbrescens porcorum logicalium
barbaries omnium nunc litteris deditorum animos hominum inundaL Suppositio
num determinationem ezcogitarunt ob singularem rei tempore permutabilis existentium
sensualemque eius demonstrationeml quod nullam posse reram esse improbi assentiantur
propositioucml cuius non extremis res actu singularis respondeaL consequi/iuy
suppositionum scabram determinationem nullius prorsus accedere posse disciplinarum
acquisitioni accommodam ideoque damnosum potius inaniumque dumtaæat in/oecunditatis
sophismatum genitricem. nunc vero auspice Minerva currum sca-ndeifte trium
phalem adminiculativarum realibas sermociualium cum comitum turba eliminandanu
668) Duorum ter-minorum unio primum em rebus prevenit singularibus. quas ex
prima sui impositione duo termini denuntianta in ipsisque Prima unio rerum est, secunda vero terminorum rebus approbatun
669) So spendet auch Bovillus reichliehst Figuren und Tabellen für die lo
gischen Verhältnisse der Exponibih'a; s. ob. Anm. 663.
670) Ezeerpta Libr. Posteriorum Aris. cum conimcntariolo per Magistrunu Grego
rium Bredekoph de Konilz eongestum. Am Schl.: per iacobum Tanner Herbipolensem
-iu praeclaro oppido Liptzcnsi 1506. fol.
‘671) compendium sive Parvulus Antiquorum totam paene complectcns logiccng
cum brevi facillimaque commentatione pro novitiorum instructione per Maaistrum Gre
gorium ltregtlsop/f de Konitz recoltecta in studioque Lipsensi per eundem publice repetita.
1513. 4. (ein älterer Druck 1509).
672) Parvorum logicalium opusculum de suppositione scilicet Ampliationes ltestric
tionel et Appellationej lnsuper de Expositione et Consequentiz's. Magistcr gregorius
Laticephalus de Konilz. Am'Sehl.: Impressum Liplziglc per me lacobum Thuimer.
1507. 4.
673) Traelalulus de inventione medii tractatulus propositionum modalium re
spiciens di/fic'ultates. Hexaslichon magistri gregorii Koni'lz ad lcctorem etc. Am
Schl.: Impressum per baccalaureum Martinum flerbipolensem (Leipzig). s. a. 4.
674) In der Einleitung z. Parv. Ant.: Subiectum primumeltributionis totius
logicac est syllogismus in communi et formaliter sumptus
675) Nur führt er bei den Kategorien die neuen‚ Memorial-Verse (s. oh.
Anm. 201 0‘.) an und benützt auch bei den proprietates terminorumv welche cr
übrigens sehr knapp erledigt, die probationes ter-minorum des Paulus Venetus.
284 xm Gregor Breytkopf. Johann Eck.
hat, die einzelnen Theile derselben auf aristotelische Quellenstellen zurück
zuführen nnd ‚hiedurch seine synkretistische Tendenz kundzugeben 676),
’ so behandelt er doch dieses ganze Gebiet in Inhalt und Form auf Grund
lage der Modernenü'“); ja er fügt noch etwas Neues hinzu, indem er
vor der suppositio relativorum einen kleinen Abschnitt de signis in
propositione mutuo se impedientibus einreiht 678). Die Abhandlung de
inventione medii besteht aus einer sehr breiten Erläuterung all jener
Lehrsätze, welche sich um die Memorial-Worte Fecana, cageti u. s. f.
drehen. ln der Schrift über die modalen Urtheile, deren er nur vier
Arten (possibile, impossibile necessariumi contingensj anerkennt und in
der üblichen modernen Weise nach sensus divisus und compositus nach
ihrer Qualität, Quantität, Entgegensetzung und Umkehrung behandelt,
kommt gelegentlich als etwas Neues die ampliatio modaliwm hinzu 679).
Ein hervorragender Mann seiner Zeit war jener Johann Mayr,
welcher von seinem schwäbischen Geburtsorte Eck den Namen Johann
Eck trägt, unter welchem er Jedermann aus der Beformations-Geschichte
bekannt ist (geb. i. J. 1486, in Freiburg i. Br. und hierauf an der Uni
versität Ingolstadt wirkend, gest. i. J. 1543). lndem wir natürlich hier
darauf verzichten müssen, auf seine einflussreiche anderweitige Thätigkeit
näher einzugehen, können uns nur seine logischen Schriften beschäftigen;
dieselben sind: eine erklärende Ausgabe des Organons 680), ein commen
tar zu Petrus Hispanus 68l), eine Bearbeitung der sog. Parva logicaliasszb1
676) ln der Vorrede zu Parva Logic..- Licet Aristoteles non tradiderit tractatus
parvorum logicalium in propria formay posuit tamen principiay er quibus habentur
illi tractatus. Tractatus suppositionum trahitur ef primo Periermq ubi dicit
„Rcrum quaedam sunt universales, quaedam particularesrf Tractatus appella
tionum trahitur er proprietate substantiae ubi dicit, quod secunda substantia videtur
signi/icare hoc aliquid Amplialto ct restrictio trahuntnr ex primo Elcnrhorum.
. Tractatus distributionum trahitur ex primo Poriermg . .. syncategorematum
trahitur ex primo et secundo Perierm. . v
677) Er beginnt mit terminus und significatio, dann folgt suppositio nebst ihrer
Eintheilung und ihren Regeln (in ähnlicher Weise wie bei Wimpina, s Anm. 567),
hierauf ampliatio, restrictio. appellatio, sodann ausführlich der ganze Inhalt der
probationes terminorum des Paulus Venetus und zuletzt nach gleichem Vorbilde die
consequentiae mit besonderer Berücksichtigung des hypothetischen Urtheiles.
678) lnterdum duo signa mutuo se impediunt in propositione aliqual et unum
tollit virtutem alteriuss et neuter terminorum distn'buitur, ut ‚.Nonnullus homo est
animal“. Ouando se impediunl in propositione particularh indefinite vel singu
lari ‚ tunc terminus ‚ super quo se impediunty supponit determinatcg . . . . . .. quando
in universali praedicatum supponit simpliciter u. s. f.
679) Necessarium et impossibile ampliant copulam vel compositionem ad omne
tempus copulativeg possibilc autem et contingens ad omne tempus disiunclive.
680) Aristotelis Stagyritae Dialectica; cum quinque vocibus Porphgrii Phoenicis;
Argyropilo traductorej a loannc Eokio Theologe facili ezrplanalione deelaralal- adno
tationibus compendiariis illustratag ac scholostico exercitio erplicatag videbis o Lector
priscam hialecticam restitutamg ac Motericorum subtilitati feliciter copulatanL (Augs
burg) 1516. fol. Der zweite Band (ohne eigenes Titelblatt) 1517.
681) loan. Eckii Theologi in summulas Petri liispani extemporaria et succinctai
sed succosa erplanatio pro superioris Germaniae scholasticis. Augsburg ex Officina
Millcrana. 1516. fol. (d. b. die in Abschn. XVlI, Anm. 143, mit ms bezeichnete
Ausgabe).
682) Bursa pavom's. Logices erercitamenta Appellata parva Iogicalza. a lohanne
Eccio In regio Friburgiorum archigymnasio cantatissimo congesta ac examinata. In
XXII. Johann Eck. 285
und ein Elementarius Dialecticaeösi"). Indem wir vor Allem seine aus
gedehnte Belesenheit rühmen müssen‘ss"), dürfen wir zu seiner allge
meinen Charakteristik wohl die Signatur voransschicken, dass er jeden
falls weder Thomist noch Scotist ist, sondern zu den Synkretisten gehört,
d. h. er will sich auf die Antiqui stützen, ‚zu welchen ja, wie wir
wissen, auch Petrus Hispanus gezahlt wurde (s. ob. Anm. 153 u. zwi
sehen Anm. 191 u. 192), zugleich aber auch die Modernen bezüglich der
Einzeln-Ausführung, abgesehen von der principiellen Grundlage, reichlich
benützen 6“‘5).
Die Einleitung zum Organen beginnt er mit Erörterungen über
notitz'a, welche völlig das Gepräge des Occamismns an sich tragen, und
knüpft hieran die Erledigung der üblichen Fragen‘i“); in der Frage
aber, ob die Logik speculativ oder praktisch sei, mildert er einigermassen
den Standpunkt Occam’s687). Auch in der lsagoge schliesst er sich be
züglich der Bedeutung der Universalien an die Occamisten an 688) und
eo eontubernio, quod Pavonis Bursa nuncupatur. Am Schl.: Impressum Argentinae
per Mathiam Hup/u/f. 1507. 4. Diese Schrift ist in etwas ausführlicherer Form
wieder aufgenommen als Anhang zu der so eben erwähnten Erklärung des Petrus
Hispanus (f. LXXXIV—CXI).
683) Elementarius Dialeoticae d. loan. Eokii. Am Schl.: Augustae vindelicorum
in officina Millerana. 1517. 4. Eine neue fast unveranderte Auflage ebend. 1518.4.
684) Er citirt in getreuen wörtlichen Anführungen: Albertus Magnus, Thomas,
Bonaventura, Scotus, Aegidius, Heinrich v. Gent, Gottfr. v. Fontaines, Robert
Capito, l-lerveus, Aureolus, Ant. Andreas, Franc..Mayron‚ Peter v. Abano, Occam,
Greg. v. Rimini, Thomas v. Strassburg, Holcot, Buridan, Marsilius, Peter v. Ailly,
Gerson, Paulus Venetus, Dorp, Brulifer, Gabr. Biel, Tartaretus, Bricot, Georgius
Bruxellensis, Dorbellus, Jacob de Forlivio, Heinrich v. Gorkum, Lambertus de
Monte (als Montista Coloniensis), die Mainzer Summula (als Mogunlinus), Johannes
Magistri, Petrus v. Aquila, Johannes Majoris, Joh. de Wesalia (z. Organon f. xxxix
v. B), Menghus Faventinus, Parreut, Pschlacher, Jod. Trutfeder, Barth. v. Usingen,
Faber Stapulensis, Cliehtoveus, auch georgius Trapezuntius und Beisch (s.
Anm. mo tm stets nur polemisch den Laur. Valla (s. Anm. 704); weniger reich—
lich fliessen die Citate im Commentare zu Petrus Hispanns, dort aber führt er
auch den Bovillus an.
i 685) In solchem Sinne besteht die Angabe auf dem Titelblatte der Ausgabe
des Organons zu Recht; zur Zeit seines Aufenthaltes in Freiburg wurde Eck zu
den „Neoterici“ gezahlt, s. H. Schreiber, Gesch. d. Univ. Freiburg i. Br.‚ p. 62.
686) Er bespricht nolitia abstractiua und intuitiva (s. Abschn. XIX, Anm. me 11),
und seine Aeusserung (f. lll v. B) „notitia est nolitia per propositionesu enthält
genau den auf das Urtheil gestutzten Conceptualismns des Occam (s. ebend.
Anm. 743 n. 773), sowie der Ausspruch „primum cognitum est singularem den von
den Thomisten verabscheuten occamistischcn Empirisrnus enthält (s.ebend. Anm. 750 f.).
Hernach folgen Bemerkungen üblicher Art über logica naturalis, usualis, artificialis,
wobei im Anschlusse an Albertns Magnus und Scotus (Abschn. XVll‚ Anm. scis. u.
Abschn. XIX, Anm. tm die Logik als. das Eine Drittel der scientiae sermocinales
bezeichnet wird.
687) f. x r. A: Logica totalis pro aliqua sui parte est speculativaj pro aliqua
sui parte est practicag vetus ars principaliter est speculativm cum autem
finis principalis logicac sit argumentatioa sequiturl totam logicum principaliter esse
practicam. Vgl. Abschn. XIX, Anm. 741 m
688) f. xm r. B: Nota prima, universale esse triplex, sc. in causandol essendo
et signi/icando f. XV r. A: Primo est opinio Platanis cum suis ideis; ista
tam a philosophis quam a tlteologis est reprolwta. Secunda est opinio Scoti.
(f. xvi r. A) Tertia est sententia Occham, gregorii Ariminensisl Buridam', Mar—
silü, Gabrielis (d. h. Biel), Gersom's et communis viae lveotcricorumun f. xvu r. A:
286 XXII. Johann Eck.
macht bei der Frage über das principium .individuotionis die ganz an
nehmbare Bemerkung, dass es sich für die Philosophie weit eher um ein
principium universalisatianis handle ü"9). Die Erläuterung des aristote
lischen Textes selbst, welche mit gleichmässigem Fleisse 'von Capitel zu
Capitel l'ortschreitet und vielfachst modernes Material benützt 690), führt
ihn natürlich auch auf die vierte Scltlussfigur, wobei er mit weit grösserer
Entschiedenheit, als im Uommentare zu Petrus Hispanus, sich für die
Berechtigung derselben erklärt und sonach der durch Tartaretus beding
ten Strömung der Modernen folgtü‘“), sowie er auch nach gleichem
Vorbilde Beispiele dafür verführt, dass aus zwei negativen Prämissen ein
Schluss erreicht werden könneüi’z). Die modalen Syllogjsmen behandelt
er völlig nach Occaln“”3), und die inventio medii ausführlich nach der
modernen Tradition des Fecana‚»Cageti°9‘). Die Erläuterung zu An.
post. ist reichhaltig, besonders an Citaten, in karger Kürze aber werden
Top. und Soph. El. erledigt.
lm Commentare zu den ersten sechs Tractaten des Petrus Hispanus,
woselbst er sich ausdrücklich für Ablehnung des überflüssigen sophisti
sehen Wustes und für Rückkehr zur reinen aristotelischen Lehre mit
Einschluss des Petrus Hispanus erklärt um3), folgt er in dertEinleitu'ng
Non sunt ponenda universalia praeter res significantesi i. e. vocesy scripturosivel con
ceplus, quae sunt universules non quidem per essentiamq sed per significationem et
reproesentotionenu Vgl. Anm. 699.
689) f. XVll r. B: tvu/lum est principium individuotionisp nisi quod est princi
pium effectivum rei ‚ unde vere philosophontes rectius universolisatianisi quam
individoationiss principium perquirent. Vgl. Abschn. XlX, Anm. 814.
690) Er gibt dabei stets ‚zuerst als explanatio textus eine getreue Wort-Um
schreibung, dann folgen annotationes zur näheren Erklärung und hierauf explicatio
schaluslicaa d. h. Exercitien, häufig nach pro und contra Er benützt bei den Kate
gorien die modernen Lehren von significatio absoluta und connotativm bei der Lehre
vom Urtheile die Unterscheidung in complexa und incomplexol sowie bei den mo
dalen Urtheilen den sensus divisus und compositusl noch dazu unter “Verwerthnng
der consequentiae (f. LXXXVlll m Beachtenswerth ist, dass er bei den Kategorien
den Gilbertus Porretanus bei Seite lässt; das Gegentheil hievou s. Anm. 700.
691) Pars ll, f. xu r. A: Multi derisorie aiuntl catenam misisse falcem in
messem alienum ponenda figuram quarlam; de quo in lSumrnulis (Anm. 701) et
Averraes tcstaturl ponere quartum figuram esse in fine abominotionis. ..... Maiolus
rennrrat tange alium sententiam Galeni, quam communiter de eo loquentes proponunt
(ich kann über Majolus nach der ganzen Richtung desselben erst im folgenden
Abschn. sprechen). .. Praemilto, plures quartam figuram ostruere et laudare
. . . . . forloretus quatuor facit huius figurae modos etc. (S. ob. Anm. 162). At recen
tiores ferme omnes novem ponuntl quatuor primas indirecte conetudvntesa reliquas
directe. ista pacta etc. (s. Trutfeder, Anm. 389, Altenstaig, Anm. 554, und theil—
weise die Mainzer Summula, ‘Anm. 404). . . . . .. Ouomodo prima figura biforiam
usurpeturv in Summulis disquirilo (Anm. aou ttcspandetura quartum figuram
esse panendam ab aliis distinctumg patetl quia figurarum distinctio sumitur ex diversa
habitudine eætremarum ad mediumg sed stricte sumptu prima figura habet quarta
peculiarem tiabitudinemg ergo est distincta figura.
692) f. xu v. s. ob. Anm. 518.
693) f. XVll r. s. Abschn. XIX, Anm. 980 fl‘.
694) 1'. xxix Nach Benutzung der Figur des Tartaretus sagt er (f. XXX r. B)
von der oben erwähnten Figur "des Samuel Casincnsis (s. Anm. ussz „Samuel Cas
smensis adhuc mirobitiarem figuram novo (l) instituto inveniLu ‘
695)'1n summuL . P. hisp ‘im DedicationsaBriefe, l‘. llr.: lnprimis plurimum
vobis (d. h. dem Sebast. llsung und dem Leonhard v. Eck) debet alma artium et
‚„
' XXll. xJohann Eck. "287
dem'Dorbellus, dessen Memorial-Verse er wiederholt, bringt‘aber dann -
bei Gelegenheit der significatio, welche er nach Weise der Modernen
behandelt, eine neue Unterscheidung des signum universale in ein purum
und ein impurum vor‘m“); von dem hypothetischen Urtheile erkennt er
in dieser Schrift in ähnlicher Art wie Faher Stapnlensis nur drei wesent
i liche Arten an “97), die modalen Urtheile hingegen nähert er wieder der
Lehre (lccam’s69s). Bei den Universalien äussert er sich hier nicht so
entschieden terministiseh wie in der Erläuterung des Organons, wobei
allerdings die Schwäche der Auffassung des Petrus Hispanus (s. Abschn.
XVll, Anm. 167) bestimmend mitwirken mochte 039); gelegentlich der
Kategorien aber führt ihn die Erklärung des denominativum zu einer
Unterscheidung der praedibatio, welche eine'Verwandtschal't mit jener
bei Altenstaig zeigt7°°). In der Syllogistik entscheidet er'sich hier nicht
positiv zu Gunsten der vierten Schlussfigur (wie oben Anm. 691), son
dern spricht nur von ihrer möglichen Zulässigkeit, stelltaber'dabei ebenso
wie Tartarelus (ob. Anm. 168), von welchem er hierin sichtlich beein
flusst ist, die neun Modi der ersten Figur nach Auctorität des Petrus
Hispanus dar, ohne die Bedeutung der fünf theophrastischen Modi zu he
denken 701); bei der reductio per impossibile entnimmt er aus Trutfeder
philosophiae facultas, quae vestris auspiciis reiectis sophismatum quisquiliis ac pro
lizis logices commentationibus ad sinceram ac nitidum Aristotelis se con/ert philoso
phiami Summulas tamen Petri liispani lfurdegallcnsis non negligens1 ob quam rem
nec iuventus ipsa nec alma facultas unquam pro meritis condignas vobis vices repen
dere polest.
696) lu summjll Hisp. f. IX r. B: Signum universale est duplex,- quoddam est
purum seu merum universale, quod nihil aliud includit nisi actum universalen»,- sed
impurum est, cui correspondet actus et conceptus Affirmation puras omnisj
quillbet, quicunque, quivis-g impuraz uterquel ubiquel sempera quollibetg ab aeterno
Negative pura: nullus, non,- impura .- neuterg nusquam Memo, nullotie‘ns.
697) f. xvi v. B: tres sunt species propositionis tiypotheticae communiter usi
tatae et irreducibilesg ..... plures enim sunt aliae, sc. temporalis et tocalisl quae
reducuutur ad copulativamg et causalis et rationalis reducuntur ad conditionalem (s.
ob‚ Anm. 650). Hingegen vgl. Anm. 715.
698) l. XX r. B, woselbst er auf jene oeeamistisohen Modalitäten seitum, opi
natum ‘u. dgl. hinweist (s. Abschn. XlX, Anm. 895), sowie wieder sensus divisus
und compositus verwerthet (vgl. ob. Anm. 690).
699) l". XXlll r. A: Definilur a iunioribuss praedicabile slricte captum est tern
minus categorematicus univocus incompleæus formaliter communis natus praedicari
secundum se vel formaliter synonymum de pluribus. Praedicabile cst signum in
complcrcuma quod natum est ea modo significandi dic-il i. e. praedicari de pluribus
essentialiter distinctis divisim et univoce. . Universale et praedicabile sunt idcm rel
sed dilferunt rationeg . .. . nam universale dif/initur per „esse in“, i. e. signihcaril
et praedicabile per „diei de“, i. e. praedicari. Vgl. Anm. 688.
700) f. XXX r. H, woselbst er die praedicatia zunächst in essentialis und acci
dentalis theilt, erstere dann in quidditativa und qualifieativa, letztere in convertibilis
und contiugens; vgl. ob. Anm. 552. Sonderbarer Weise benützt er hier zur Elklä—
rung der letzten Kategorien den Gilbertus Porretanus; Vgl. hingegen Anm. 690.
701) l. XLVlll v. A: llistingue de prima figuray quia large accipi potest pro
syllogismov cuius medium subiicitur in una et praedicatur in alia; stricte vero ile/ip
nitur esse ea fig‘ura, cuius medium subiicitur iu maiori et praedicatur in minori. Si
primo modo loquamur de prima figura, tunc includit quartamg si vero stricte
usurpetura tunc sunt quatuor fiyurae. Aristoteles quartam hguram praetermisitj
. quia nihil ['erme discriminis est inter primam et quartam nisi sola transpositio
praemissarunu
288 XXll. Johann Eck.
die MemoriaI-Worte Nesciebatis u. s. f. 702). Den Schluss machen in
kürzerer Fassung Top. und Soph. Et. 703).
Die übrigen Tractate .des Petrus Hispanus finden zur Vervollstän
digung des Ganzen ihre Erledigung in der Schrift, welche den Titel
„ßursa pavonis“ trägt (Anm. 682). Hier nun ist er allerdings schon
durch das Material der sog. Parva logicalia überwiegend ‚auf die Litte
ratur der Terministen angewiesen, aber dass er neben der Pflege des
aristotelischen Organons auch diesen Umkreis so einlässlich behandelte,
beweist eben seinen synkretistischen Charakter. ln der Einleitung,
welche einen von theologischem Hasse getragenen heftigen Ausfall auf
Laurentius Valla enthält tw erklärt er iu sichtlichem Hinblicke auf Faber
de Werdea (ob. Anm. 153) den Worlausdruck uParva logicalian aus
dem Verhältnisse des 'l‘heiles zum Ganzen (wie Aehnliches seit Dorhellus
überhaupt üblich geworden war), rechnet aber unter den betreffenden
Tractaten die consequentiae ausdrücklich zur nova logiculos). In der
Einzeln-Ausführung schliesst er sich nicht an einen bestimmten Autor an,
sondern benutzt in selbsteigener Bearbeitung die umlaufenden Lehren
der Modernen 706)._ Bemerkt mag werden, dass er suppositio collectiva
als eigene Species zähltm") und neben der alienatio auch der „remotio“
702) f. LlV r. B; s. ob. Anm. 391. ’
703) Gelegentlich der Soph. Et. benützt er sogar (f. LXXlX v. B) eine mystische
Figur aus Car. Bovillus, lie rosis mathemat. (Opusc. ed. Paris. 1510, f. 185). welche
entsteht, wenn man um ein gleichseitiges Dreieck einen Kreis beschreibt und mit
dem Radius dieses Kreises drei andere Kreise beschreibt, welche ihre Mittelpunkte
in den Ecken des Dreiecch haben.
704) f. LXXXIV r. A: Nec quemquam moveat eloquens illa bestia Laureutius
Vullo in errante dialectica sua suppositiones tanquam inutiles reprobans ret nullum
discrimen fore af/irmans inter has „Mundus fuit ab aeternou et „Ab aeterno fuit
mundusu (s. vor. Abschn., Anm. 53 am Schl.) Sed putrescat ille quidem inscitia
sua, cum doctis omnibus ludibrio habeatur.
ton f. LXXXIV r. A: victa autem sunt parva logicalia ea de causas tres sunt
logicac partes secundum venerabilem inceptorem wilhelmum de Ocltam, sc. terminnsj
propositiol argumentatio (s. Abschn. XlX, Anm. 821); modo elemequ logicac sunt
termiuij quarer cum illi tractatus passiones termini ronsiderent, non iniuria parva
logicalia appettati sunt. ceterum non ignoral quosdam opinari, parva dici rospective
ad magnam logicam Aristotetis. quibus non omnino refragor. lsti tractatus per
tinent ad veterem artemv tractatus vero eonsequentiarum ad novam logicum
706) Er wählt dabei die Form der Darstellung, dass er die Hauptsache in
möglichst kurze Lehrsatze zusammenfasst und jedem einzelnen einen ausführlichen
Commentar folgen lässt. Inhaltlich verflicht er mit der suppositio occamistische
Lehren und auch die Angaben Buridan’s über die Wahrheit (Abschn. XX, Anm. 79).,
sowie die moderne Eintheilnng in signifieutum ultimatum und non ultinmlum, ferner
descensus und asrcnsusg auch behandelt er mit Buridan (ebend. Anm. 112) die
ampliatio als eine Art der supposilio, nimmt status und alienatio auf, und bespricht
auf Grundlage des Albert v. Sz‘chseu (ebend. Anm. 260) appellatio formae et
rationis. x
707) f. xcm r. B: Suppositionem collectivom logicac principes et praecipui non
posueruntl ut Ocliam, Marsilius, quo nullus in logica georgius liruæellensis et alii complurosg alii eam affirmant, utacuilaiomrlcoSmumruindiansusslchola
Viennenst's et Erlpliuv-diuna tenel, in quorum sententiam manibus ac pedibus eo. Doch
scheint er hier nur aus dem Gedächtnisse zu citiren, denn wir finden die suppositio
collectiva ausdrücklich nur bei Altenstaig (Anm. 552) und bei Prierias (unten
Anm. 735). theilweise bei Wimpina (Anm. 567) und Faber Stapulensis (Anm. 640),
höchstens im Keime bei Trutfeder (Anm. 385).
xxu. Johann Eck. 289
eine besondere Betrachtung vvidmetws). Auch betreffs der consequen
tm, welche er in einer modificirten Weise definirtwg), unterscheidet er
iltatica und probativa als besondere Arten 71°) und nimmt in bewusster
Absicht die gesammte Lehre der probationes terminorum aus Paulus
Venetus, sowie dazu aus Faber Stapulensis die Memorial-Worte fama
scies u. s. f. aufln). Die obligatio behandelt er, abgesehen von der
Definition derselben, im Ganzen ausführlicher als Andere nach dem Vor
hilde des Albert v. Sachsennzja hingegen die lnsolubilia unter Erlau
terung zahlreicher Beispiele völlig nach Peter v. Ailly 7‘3).
Der „Elementarz'us dialecticaeu (Anm. 683) zeigt dem Leser manche
Spuren davon, dass er vom Verfasser, wie derselbe selbst sagt, in rascher
Eile hingeworfen wurde 7“), sowie ja überhaupt bei Eck auch ander
wärts eine gewisse Schnellfertigkeit des Producirens in Verbindung mit
Autoren-Eitelkeit bemerklich ist. Er nimmt in dieser Schrift durchweg
eine terministische Haltung ein und bietet, abgesehen von der Reihenfolge
der hauptsächlichen Gruppen der Logik, Nichts bemerkenswerthes dar, da -
im Einzelnen das Nemliche wiederkehrt, was er in den grösseren Werken
vorbringtni’). Was aber die Reihenfolge betrifft, so drängt sich uns
aus dem Bisherigen überhaupt die allgemeine Bemerkung auf, dass durch
die starke, ja übermässige Betonung, welche der „Terminus“ bei den
Modernen gefunden hatte, die in der Litteratur des Petrus Hispanus'
übliche Anordnung des Stoffes, wornach die Lehre vom Urtheile den
ersten Abschnitt gebildet hatte, allmälig in den Hintergrund trat und ins
708) f. XCVIII r. A: Remotio est terminus non supponcns propter aliquid ad—
ditum, quo dempto supponeretl e. gr. „Homo irrationalis plagis vapulabitfz
709) f. c r. B: consequentia est oratio habens implicite vel cæplicitc antecedens
et consequens et notam illationis affirmatam.
710) f. C v. B: consequentia illativa tantum est, in qua antecedens de neces
silate infert consequens. non tamen probatg probativa tantum est, in qua antecedens
non de necessitate infert consequens, tanzen probat probabiliter et topiceg illaliva et
probativa simul est, ubi antecedens de necessitate infert consequens et probat
711) f. Cll v. A: ordine congrue imitaturi Paulum Venetum expediemus mate
riam probationuml quia probatioj de qua hic agitura est consequentialisg f. Clll r. A
die Memorial-Worte, s. ob. Anm. 642.
712) f. cvi r. A: obligatio est praefiæio propositionis ad sustinendam ipsam
secundum a1iquem statum (s. bei Lax, ob. Anm. 479). Er behandelt alle sechs
Arten, nemlich positio, depositiov casusl impositiol pettlio, sit herum. Vgl. Abschn. XX,
Anm. 311 11. i
713) f. CVIlI r. S. Abschn. XX, Anm. 465 fii ‚
714) lm Dedicationsbriefe an die Grafen Martin u. Ludwig v. Oetlingen: Dra
lectices clementarium pro tirocinium in logica agere nolentibus eatemporarie e/fudimus
potius quam scripsimus
‘ 715) An den Terminus und die seit der Schule des Majoris übliche Einthei
lnng desselben knüpft er die Universalien und die Kategorien; dann folgt das Ur—
theil, wobei das hypothetische in sämmtlicheu sechs Arten (condit., ration.‚ causal,
copul.‚ disj.‚ tempor.) behandelt wird (grundsätzlicher war er im Commentare zu
Petrus hispanus verfahren, s. Anm. 697), hierauf die proprietates terminorum (s.
Anm. 707 f.), sodann eonscquentine und Syllogistik (letztere sehr kurz), ein Auszug
aus An. post., Topik mit Einschluss der „proliativae eonscquentiae“, d. h. die
probationes terminorum des Paulus Venetus (Anm. 711), und hiezu Soph. Et. Zuletzt
gibt Eck unter dem Titel „De modo tlispntandi et solvendi“ in Kürze einige allge—
meine Itegeln für opponens und respemlens, welche dem Gebiete der Obligatoria
angehören.
PRANTL, Gesch. IV. 19
z
i 290 XXII. Johann Eck. Giorgio Benegno.
besondere für kürzere Compendien jenes Verfahren zur Geltung ‚kam,
welches nachmals ausschliessliche Herrschaft erlangte, nemlich dass man
mit der Lehre vom „Begriffe“ begannnö).
Bereits näher den eigentlichen Eklektikern steht der Römer Gior gio
Benegno, doch zeigen seine Proecepta diolecticesnlj noch ein sehr
fühlbares Ueberwiegen der terministisehen Richtung, und so möge er
denn hier seinen Platz finden. Nach einer ziemlich einfältigen Bemer
kung über den Unterschied zwischen logica und diolecticansj beginnt
er mit Terminus und dessen moderner Eintheilung, um von da in rascher
Kürze über die Universalien und Kategorien hinweg zum Urtheile (an der
Hand des Petrus Hispanus) zu eilen, hernach aber noch einen Auszug
aus Boethius de divisione und de definitione einzuschaltenng). In der
hierauf folgenden norgumentatiou hält er sich zunächst betreffs der Syllo
gistik an Aristoteles, dessen Lehre er in der Terminologie des Petrus
Hispanus erörtert, und schliesst. sonach (wie er sagt, durch gewonnene
bessere Einsicht) die vierte Schlussfigur als unzulässig aus, hält aber zu
gleich eine Ergänzung aus Boethius bezüglich der hypothetischen Schlüsse
für nothwendig 720). Dasjenige aber, was er als nothwendigen zweiten
Theil der Argumentation betrachtet, veranlasst ihn, vollständig in das
Material der modernen Terministen einzutreten 721).
716) Die hauptsächliche Quelle dieser Strömungliegt in Majoris (ob.Anm. 424 m
und seinen Schülern insgesammt; in voller Entschiedenheit aber begegnete uns
diese neuere Anordnung des Stoffes bereits bei Altenstaig (Anm. 550) und auch
bei Wimpina (Anm. 566). Vgl. unten Anm. 731.
717) Artis dialecticaes [sie] praecepta vetera ac novo mira artificio canscripta
a ceorgia Benegno Archiepiscapo Nazareno, omnis philosophiae hac tempestate facite
principeq acutissime simul ac limpidissime traduntur etc. liomoe 1520. fol. (Zu An—
fang bewegt sich die Darstellungsform in Frage und Antwort, später nicht
mehr).
718) f. III r.: Logica est sciential quo sciendi sive verum o falso discernendi
ostenditur madus. . . . . .. Dialectioa interdum pro hoc praesenti arte, interdum et ut
plurimum pra una ipsius partel quae topico seu locolis appellaturq nialectica est ors artiumy scientia scientiarum ad omnium methadarum apcrciinpcitiupri.o .v.iam
habens
719) Diese Beiziehung des Boethius, welcher bisher. wie wir sahen, unbe
nützt liegen gelassen blieb, rückt den Benegno näher an die Eklektiker.
720) f. XL r.: Plerique afferant aliam figuram, quando medium praedicatur in
maiori et subiicitur in minori. lvonnulli in urbe Parisino eidem opinioni
odhaescrunt et figurae quartoe quatuor modos tribuuntv se. Bamana, Camemz,
Dimari, Fimeno (s. bei Tartaretus, ob. Anm. 162). Ego in iuventute eam am
pleæus sum, in senectute post diutinam ferme quadraginta annorum discussionem
prorsus respuag eadem enim est prima et quarta, in utroque etenim est eadem habi
tudo medii cum eaztremitatibus Hernach behandelt er (f. XLVlI) die modalen Syl
logismen und fügt wieder einen Auszug aus Boethius de syllog. hypothetico bei
(f. LI). Bei der inventio medii verschmäht er Feoana, Cayeli (f. LVII).
721) Er bringt nemlich vorerst eine Darstellung der Consequentiae nach Paulus
Pergulensis (f. LVIII, s. oh. Anm. 38 fl".)‚ lässt dann Topica folgen (f. LXV v.)‚
womit er abermals die Consequentiae verflieht, dieses Mal aber nach Paulus Vene—
tus; dann reiht er Aristoteles Soph. El. an (f. LXXX v‚)‚ springt hierauf zur Lehre
von supposilio, amplialio und appellatio über (f. XClV), wobei er im Ganzen dem
Petrus Hispanus folgt, denselben durch Sophismen erläuternd; sodann nimmt er
noch die gesammten Probatianes terminarum aus Paulus Venetus auf (f. CXV), und
reiht hernach die Obligatoria in ziemlich kurzer Behandlung an (f. CXL), indem
XXll. Johann v. Glogau. 291
in dem Umstande aber, dass neben einer syncretistischen Verein
barung des Lehrstoffes, welche dem aristotelischen Organen auch hoch
gehaltene terministische Erzeugnisse heifügte oder sogar einverleibte,
gleichzeitig ein auf die Partei-Grundsätze und überhaupt auf tiefere Diffe
renzen bezüglicher Eklekticismus auftrat, erblicken wir das Zeichen eines
Zersetzungs-Processes, in welchem das Ableben der bis dahin massgeben
den Anschauungen sich kundgibt, sowie ja überhaupt jedesmal heftige
Parteikämpfe und stricteste Observanz Einer Richtung nach Ablauf einer
kürzeren oder längeren Zeit durch eklektische Tendenzen eine Abstum
pfung erfahren. Und so möge denn auch unsrerseits die „reiche Nach
blüthe der Scholastik“ ihren Abschluss in einigen Eklektikern finden,
welche chronologisch jener nemliehen Periode angehören, die uns zuletzt
bisher beschäftigte.
Zuerst erwähnen wir Johann von Glogau (in Krakau lehrend,
gest. i. J. 1'507), welcher ein lacero-ilium novae logicaca jedoch nur
An. pr. und Soph. El. enthaltend 722), und hiezu gleichsam zur Vervoll
ständigung einen Commentar zur zweiten Analytik schrieb 723). lndem
er zur Erklärung des aristotelischen Textes den Albertus Magnus, Thomas
und Aegidius ebensosehr wie den Paulus Venetus benützen wi11724) und
somit zeigt, dass ihm der heftige Parteikampf zwischen Thomisten und
Modernen bereits gleichgültig ist, gibt er einen ruhigen verständigen
Commentar in der üblichen Form des „pro“ und v„contra“ und verweilt
mit besonderer Ausführlichkeit bei den Soph. El.‚ woselbst er eine Menge
der bei den Modernen üblichen Sophismen benützt. Hervorgehoben mag
werden, dass er bezüglich der Anzahl der Schlussfiguren und Modi des
kategorischen Syllogismus beinahe wörtlich mit dem oben angeführten
anonymen Commentar zu Petrus Hispanus (s. Anm. 404) übereinstimmt 725),
er nur zwei Arten derselben, nemlich positio und depositio, in Betracht zieht; den
Schluss des Ganzen machen einige Beispiele von Insolubilia (f. CXLlV).
722) Exereicium Novae Logicae Seu Librorum Priorum Et steua/torum Mgri
ioannis de Glogavia pro lnnioribus reeolleetam ac noviter emendatum. Am Schl.:
In studio Craeoeiensi lmpensis Domini Ioannis Halter noviter reeognitae ac impressae.
1511. Cracom'ae. 4. (die Worte Tobie Mily Boze Chwala am Ende der vorletzten
Seite bedeuten doch wohl den Drucker).
723) Das Titelblatt enthält über einem Holzschnitte nur die Worte Liber po
sleriorum analelieo'rum; auf der Rückseite desselben steht unter Anderem: Ut Aristo—
telis in libris posteriorum proeessus et ars demonstrative ad intelligendum sit facilis
quaesiionumqae Mayislri iohannis Versoris intellectus sit planior et uddiseentibus levior,
ego magister iohannes Glogaviensis almae florentissimaeque universitatis stadii Crnco
viensis maioris collegii artistarum eollegiatus nodosam et perplexam . senten
Iiam in leviorem modum reeolligere inslilui. Aegidii Romani, Thomae Aqainatis, Alberti
Magniv Paulique de Venetiis viri dootissimi et aliorum interpretationes et explanationes
adduvam. Impressum est hoe opus ad impensas iohannis Haller civis Craeo—
viensis 1499. Am Schl.: Impressum est hoc opus in dueali opido Lipsensi per
Baeealarinm wol/‘fgangum de Monaco. 1499. 4.
724) S. seine eigenen so eben angeführten Worte.
725) f. as v. Im Hinblieke hierauf und zugleich auf die bei jenem Anonymus
in Beispielsatzcn erwähnten 0ertlichkeiten (s. Anm. 399 f.) will ich die Vermuthung
nicht unterdrücken, dass der „Modernus“, welcher jenen Hagenauer Commentar
verfasste, vielleicht doch dieser Johann von Glogau sein könne, allerdings unter
der Voraussetzung, dass derselbe von seinem ursprünglich eklektischen Standpunkte
aus später völlig in das Lager der Modernen übergegangen sein müsste.
ist
292 XXlI. Johann v. Glogau. Silvester de Prieria.
sowie dass er bei der inventio medii die versinnlichende Figur des Tar
taretus nebst allem Zubehör, d. h. Fecana, Cageti u. s. f. aufnimmt 726).
ln anderer Art verfahrt der als einer der ersten litterarischen Gegner
Luther’s bekannte Silvester Mazolinus de Prieria (gest. i. .l. 1523).
Derselbe will in seinem compendium dialecticaelfl), welches in Folge
von Anfeindungen ihn auch zu einer eigenen „Apologia“ veranlasste 72b),
in der That die zwei viae, d. h. jenen der Antiqui und jenen der Mo
derni, vereinigen. Dabei aber bestätigt sich neuerdings unsere frühere
reichlich erprobte Wahrnehmung (s. Abschn. XX, Anm. 616 und oben
Anm. 63, 83 {f.)‚ dass der Gegensatz jener Parteien nicht in der Uni
versalienfrage, ‘sondern in der allgemeinen Auffassung und Behandlung
lag; denn indem Prierias die „realistae“ mit „solida veritas“ und „oe
tustas“ parallel stellt, hingegen den nominales oder terministae oder
sophistae das, Gebiet der figmenta und der disputatio zuweist, will er
in ähnlichem Sinne wie Gerson, dass z. B. an der Rose sowohl die Sache
als auch zugleich das bezeichnende Wort ergriffen werde namx So will
er denn auch eklektisch wie die Bienen 73°) aus der beiderseitigen Litte
ratur das Passende sammeln. Der erste Haupttheil seines Compendiums
hat den Terminus zum Gegenstande (vgl. Anm. 716), und zwar zunächst
insoferne derselbe indifferent ist gegen die Verschiedenheit der intentio 731).
Eben dieses aber führt ihn nach der üblichen modernen Eintheilung des
Terminus zur Erörterung der intentio selbst, wobei er vollständig den
Grundsätzen des Thomismus folgt732), während er beiden Universalien
726) f. 45 r.‚ woselbst er auch die Worte wiederholt: quae figura communiter
propter eius apparentem difficultatem pons asinorum dicitur. S. ob. Anm. 165.
727) compendium dialecticae fratris Siluestri de prierio Socri ordinis praedica
torum. Am Schl.: Venetiis arte et diligentia olini Papicnsis 1496. 4.
728) Apologia magistri silvestri de prierio in dialecticam suam cum ezplanatione
clarissimo totius materiae intentionalis. Am Schl.: Bonom'oe per Uyonem Boge—
n'um. 1499. 4.
729) Comp. diat. am Anfang: Adolescenlium labori compatiens reatistaruni ac
nominalium doctrinas. quantum dialecticae veritas patitur et proprium ingenium sup
petitl in unum conseruil quatenus studiosus quisque solidum verilalem simul et dis
putandi solertiam facili studio consequatur. De eo ente rationr's, quod relatio
est in rebus intellectis excogitata (ut nomen, oratio et argumentatioj formatiter vel
sub sua formati aumpta, seeluso docendi ordine tractans tribus libris opus omne
distinrci iurta triplex rationis operalum. ln der Apol. spricht er sich ähnlich aus:
Diffinltlones ac regulas sic sum moderatusq ut cum mea doctrina quisquev quam colu
eril, viam tueaturg cum enim suppositio usus termini sit, hic quidem hunc usum
solum in propositione esse pro/itebiturl ille vero forte etiam extra ,- nam si quempiam
ad meditondum de rosa excitare voluerov id el rosa ipsa subiecta oculis et nomine
eius illato auribus efficiam. textus inusitatus est maxime it's, qui vel sola ter
ministarum figmento vel solam realistarum vetustatem nocerunL Asseveranti quod
in Albertuccium tam patenlia furta commiserunt a quo lnsolubilia obligationesque
subripuil Sed quomodo fur censeri possum, qui in ipso limine alienal i. e. realistarum
sophistarumque doetrinas, me scribere non infillor.
730) Dieses Gleichniss hatte die Mainzer Summula für sich in Anspruch ge
nommen, s. ob. Anm. 82. '
731) Tractatus primus de ente rationisy quod primam eius operationem conse
qm'lur, secundum quod reperitur (in signis scu terminis simplicibus communibus ad
terminos primae et secundae intentionis.
732) Ouoeritur igitur, quomodo possit addisccntioribus mens sancti Thomae de
clarari circa materiam intentionalem Adzturam aliquas auctoritatec Thomae,
xxn. Silvester de Prieria. 293
den Dualismus zwischen objectiver Sache und Aussagbarkeit (res praedi
cabz'lis) mehr in occamistischem Sinne ausspricht 733), daher er auch den
Uebergang von den Universalien zu den Kategorien in einem Wortaus
drucke bewerkstelligen kann, welcher sehr terministisch klingt734). Hier
auf folgt die suppost'tio, wobei er bezüglich der Eintheilung derselben
den jüngsten Formationen (s. Anm. 707) und in Behandlung der arn
pliatio, restrictio und appellatio (mit Ausschluss der distributio) im
Ganzen dem Albert v. Sachsen beitritt735). Darüber, dass er die pro
prietates terminorum noch zum ersten Haupttheile rechnet, rechtfertigt er
sich ausdrücklich in der Apologia, da es sich wesentlich doch um ter
minus simplecc handle736). Die secunda operatio rationis aber, d. h.
die Urtheils-Verbindung, als zweiten Betrachtungs-Gegenstand der Logik, be
handelt er zunächst an derHand des Petrus Hispanus, fügt aber Vieles bei, was
er dem Albert v. Sachsen entlehnt 737). Der dritte Haupttheil, welcher die
Argumentation zum Gegenstande hat, zeigt gleichfalls eine eigenthümliche
Mischung aus Petrus Hispanus, Occam, Marsilius und Albert v. Sachsen 738).
Zuletzt aber sind noch exegetiscbe Bemerkungen angehängtlag).
. et ponam aliquas collationes inter flerveum et Caprcolum. Zu dieser thomi
stischen Seite des Prierias (—— so wird er nemlich von den Späteren meistens ge
nannt —) gehört auch, dass er eine Epitome aus Capreolus verfasste (gedruckt in
Cremona 1497 u. noch 1649).
733) Universale est res intellectu ut apta nata Pracdicabile vero est res intellectu ut praedicabitis deessaeliiqnuibpulsuribSu.s Aubtscrhesn.. XIX,
Anm. 765 m
734) Tractatus de eodem (d. h. über das pracdicabile), ut reperitur in signi/icatis
lcrminorum primae intentionisg et primum de praedicamento substantiae etc. Zu be
merken ist, dass er überhaupt nur vier Kategorien naher erörtert, nemlich Substanz,
Quantität, Qualität, Relation.
735) Er theilt nemlich die suppositio zunächst in materialis und formelis,
letztere in impropria und proprias diese letztere in simplex und personalis, diese
letztere in discreto und communisy letztere in determinata und confusa, letztere in
collectica und non collectioa. letztere in can/usa tantum und confusa distributive,
endlich letztere in absoluta und accommoda (d. b. je nachdem der descensus unbe
dingt oder bedingt ist). _
736) Mirantur pluresl me de suppositionibus prius, quam de enuntiationibus
tractassey maxime cum modum scientiae et non docendi me servaturum in ipso exordio
statim profitear (Anm. 729). Est enim, ut aiunt et ut potius sentioy suppositio
passio quidem termini simplicisy uerum in proporitione, non extra. Ego vero id egi,
quia certum quidem est. suppositionem proprium esse termini simplicis, sed utrum in
propositione necne. dubium lm Compend. ist ihm das Urtheil als Gegenstand des
2. Buches: ens rationisy quod secundum operalionem rationis consequitur.
737) Nemlich nicht bloss betreffs der Entgegensetzung der Urtheile die Un—
terscheidung des modus consuetus loquendi und des modus inconsuetus (s. Abschn. XX,
Anm. 286), sondern auch die Vielzahl der Arten des hypothetischen Urtheiles (con
ditional, disjunctiv, copulativ, cansal, temporal, local, s. ebend. Anm. 273), und
‘ansserdem die Behandlung der exponiblen Urtheile als aequioalentes hypotheticis (s.
ebend. Anm. 279)
738) Liber tertius de ente ratiom's, quod tertiam rationis operationem consequi
tur. Dabei wird mit den Consequcntiae aus Marsilius unter Benützung einiger
aristotelischer Topen (besonders causa und e/fectusj begonnen, dann folgt sehr
kurz der kategorische Syllogismus aus Petrus Hispanus, hiezu aber kommen nach
Occam (Abschn. XIX, Anm. 971) die Schlüsse aus Prämissen, welche einen casus
obliquus enthalten, sowie die sog. exponiblen Schlüsse (ebend. Anm. 1000 ff.).
nemlich Exclusiv-, Exceptiv- und Rednplicativ-Schlüsse; dann die modalen aus
Aristoteles. Zuletzt lnsolubilia und Obligatoria völlig nach Albert v. Sachsen.
739) Am Schlusse der Obligationes: Pro maiori autem intelligentia dictorum
294 Gregor Beisch. Thomas Murner.
Gregor Beisch (in Freiburg i. Br. lehrend, später Beichtvater des
Kaisers Maximilian, gest. i. .l. 1525) hat in seiner vielbenützten Marga
rita philosophiam d. h. einer Encyclopüdie zum Bedarfe der Studirendeu
der philosophischen Facultätuo) bezüglich der Logik, eine Auswahl der
llauptlehren der Logik aus Aristoteles, Petrus Hispanus und den moder
nen Terministen unter überwiegender Bevorzugung des Aristoteles zu
sammengestellt 741).
Völlig auf Beisch’s Zusammenstellung beruht des bekannten Satirikers
Thomas Murner von Strassburg (geb. i. J. 1475, gest. i. J. 1536)
merkwürdige „Logica memorativa“ 742), merkwürdig durch die logisch
pädagogische Anwendung des Kartenspieles, für deren praktische Wirk
samkeit er sogar von der Krakauer Facultät ein officielles Zeugniss bei
bringen konnte, nachdem man ihn dort wegen seines überraschenden
Lehr-Erfolges als der Zauberei verdächtig gehalten hatte 743). In das
ganze Buch sind von Anfang bis zu Ende zahlreiche Holzschnitte einge
fügt, deren erster auch in den Drucken der Margarita des Reisch er
scheintu“); unmittelbar nach diesem Titelblatte werden Zeichnungen von
aliqua notabilia subin/eruntur. Und so folgen nun der Reihe nach Erläuterungen
zu den einzelnen Lchl'en der vorhergehenden drei Bücher.
740) Margarita philosophim. Zuerst gedruckt 1496‚ lind dann noch sehr oft
bis 1583. Das Ganze ist in Form eines Dialoges zwischen Magister und IHscipulus
gehalten, woraus der Hinblick auf die Baccalaureats- und Magister-Examina deut—
lich erkennbar ist. Jeder einzelnen der sieben artes ist ein Holzschnitt vorge—
druckt, wovon der die bialcctica darstellende bei Thomas Murner (Anm. 744) als
Titelblatt figurirt,
741) Er beginnt (p. 125 nach der Ausgabe v. 1583) mit sonus, „amen, verbum
aus Petrus Hispanus, lässt dann die Universalien (p. 126 ohne alle Controverse)
und die Kategorien nach Aristoteles folgen (p. 131), hierauf die Lehre vom Ur
theile aus Petrus Hispanus (p. 151), und sodann die Argumentation, wobei er sich
an Aristoteles hält, indem er von dort nicht bloss die kategorischen Syllogismen
(mit Aufnahme der Regeln Fecana, Cageti u. s. w_)‚ sondern auch die modalen
entnimmt und desgleichen Top.‚ dann An. post. und hierauf Soph. Et. excerpirt;
sodann aber folgen unter dem Titel passiones termi-norum in kurzem Auszuge ‚aus
Petrus Hispanus unter Benutzung des Paulus Venetus noch suppositio, ampliatiol
restrictioy appellutio, distributio und Exponibitia.
742) Logica memorativa chartiludium logieue, sive totius dialecticae memoria;
et novus Petri hyspani textus emcndatus; Cum iucunda pictasmatis excrct'tt'o; eruditi
viri f. Thomac Murner Argentini; ordinis minorum; Iheologiae doctoris eximii Am
Schl.: Argentinae industrius vir loamzes gruninger impressit. 1509. 4.
743) Auf der vorletzten Seite: Testimom'um magistrutc Cracovienst'um. Ego
magister ioannes de Glut/orte (s. Anm. 722 ff.)‚ universitatis cracoviensis Collegiatus
testimonium do veritatis, patrem Thomam Murner Atemammm civitatis Ar—
gentinensis filium hanc chartiludiorum pruxz'm apud nos finzisse, legisse et
. usque adeo profecisse, quod in mensis spatio etiam rudes et indocti . sic
evaserint memores et eruditiy quod grandis nobis suspicio de praedicto patre oriebatur,
quiddam magicarum rerum infudisse poliqu quam praecepta logic-ae tradidissa ..
Ad czpurgzttionis responsa vocatus hoc praesens obtulit chartitudiorum memoramentum,
sic a nobis approbntum, quod divinum potius ingenium habuisse unanimi voce
iudicaremus. ‘
744) Als allgemeines Titelblatt („Typus logic ae“) figurilt folgender Holzschnitt:
Ein Jäger geht auf die Jagd; sonus und vom sind sein Hüfjhorn. aus welchem
duae praemissao als zwei Rosen hervorgehen; der das Horn haltende Arm bedeutet
myumenta; auf seiner Brust ist conclusio geschrieben; syllogismus ist sein Waid—
messen quaestio der Bogen in seiner rechten Hand; seine beiden Beine sind prae
dirubilta und pracdicamcnta; vor ihm her springen zwei Jagdhunde, ein schöner
xxu. Thomas Murner. Aventinus. 295
sechszehn Gegenständen angereiht, welche für alles Folgende als mnemo
nische Symbole logischer Begriffe oder Lehren dienen sollen 745). Sodann
aber wird der gesammte Inhalt der Lehren der Logik in die graphische
Darstellung der Embleme von 51 Spielkarten gebracht 746), deren jede
dem Umkreise einer bestimmten logischen Regel gewidmet ist 747), so
dass nach Murner’s Absicht jedenfalls durch irgend eine Beschäftigung
und Manipulation mit diesen Karten die Logik dem Gedächtnisse einge
prägt werden soll 7‘18). Was den Inhalt der logischen Regeln selbst be
trifft, so kommt hier zu demjenigen, was wir bereits bei Beisch finden,
ausserst Weniges hinzu749).
Endlich als em Zeichen der Zeit möge angeführt werden, was los
hann Turmair, genannt Aventinus (geb. i.J. 1474, gest.i..l.1534)
gelegentlich über die logische Parteistellung sagt, deren Zeuge er an der
veritas und ein hässlicher falsilas; Gegenstand der Jagd ist ein Hase problema; die
Beine des Jägers schreiten über die am Boden liegenden fallaciae hinweg; im Vor
dergrunde rechts wuchert das Kraut der Parva logicalial ebendort im Mittelgrunde
steht das Gestrüpp der lnsoluhilia und Obligatoria, hinter welchem sich die silva
opinionum erhebt, repräsentirt durch vier Baume (d. h. Ocaamistae, Scotistee, Tho—
mistaca AlberlistaE).
745) Es werden als Zeichen, welche für das ganze Charliludium gelten, vor
läufig vorgeführt: 1) eine Schelle rnuntiatio, 2) ein Krebs pracdicabile, 3) ein
Fisch pracdicamcntum, 4) eine Eichel syllogismus, 5) ein Skorpion locus dialeciicasj
6) ein Kurhut fallaciaa 7) ein Herz suppositio, 8) eine Heuschrecke ampliatio,
9) die Sonne restriclio, 10) ein Stern appellulio}, 11) ein Rabe dislribulio, 12) der
Halbmond ezposilioa 13) eine Katze exrlusio‚ 14) ein Wappenschild exceptioy
15) eine Kaiserkrone reduplt'catio, 16) eine Schlange dcscensus.
746) Die ersten sieben dieser Zeichen gestalten sich für die folgenden Bilder
zu demjenigen, was man im Kartenspiele die Farben nennt. Nemlich nach jedem
Paragraphen der logischen Lehre folgt ein Holzschnitt, welcher eine Spielkarte
Vorstellt; und so treten uns (nach Analogie des jetzigen Sprachgebrauches im
Kartenspiele) deutlich der Reibe nach hervor: zuerst 8 Schellen, nemlich König,
Unter, Ober, Ass, Achter, Siebener, Sechser, Fünfer; dann 6 Krebs, nemlich König,
Ass, Dreier, Vierer, Fünfer, Sechser; dann 8 Fisch, nemlich König, Ass, Dreier
u. s. f. bis Achter; hierauf 4 Eichel, nemlich König, Ass, Dreier, Vierer; dann
7 Skorpion, d. h. König, Ass, Dreier bis Siebener; 8 Kurhut, d. h. König, Unter,
Dreier bis Achter; dann drei Herz, nemlich König, Ass, Dreier; zuletzt sieben ein
zelne Karten, welche zu keiner der erwähnten Farben gehören. (Wahrscheinlich
dürfte die genauere Untersuchung all dieser Figuren einen Beitrag zur Vervoll—
ständignng der Geschichte der Spielkarten darbieten, denn Alles, was von dem
uns Bekannten abweicht, für blosses Phantasiespiel Murner's zu halten, scheint
mir nicht statthaft; eine genügende Aufklärung über das Zweifelhafte habe wenigstens
ich aus den bekannten einschlägigen Schriften von Brunet, Leber und Chatto
nicht schöpfen können.
747) Jedes einzelne Kartenbild enthält eine Menge von Emblemen und Sym
bolen an Gestalt, Kleidung und Umgebung der Figuren, was sammtlich als mnemo
nisches Mittel _zur Festhaltung der die Karte betreffenden Regel dienen soll.
748) Ob Murner’s Schüler etwa förmliche Kartenspiele (wohl zu Dreien, da
es 51 Karten sind) üben mussten, ist nicht ersichtlich; wohl hingegen schreibt er
selbst den Gebrauch von Würfeln vor, wonach der Schüler je nach der geworfenen
Zahl die betreffende Karte und deren Bedeutung nebst Regeln herzusagen sich für
sich allein einüben könne. - ‘
749) Ncmlich bei sonus etc. einige Bemerkungen über significatio ‚und inlenlio
prima et sccunda, bei der Lehre vom Urtheile die Unterscheidung zwischen terminus
communis und singularisv sowie auch die Umkehrung und die Modalität hier aus—
führlicher behandelt sind; in der Topik die Erörterung über das Enthymema, und
bei den Exponibilia die Aufnahme der modernen Lehre über descensus.
296 XXlI. Aventinus.
Universität Ingolstadt war7i’0). Er knüpft. dabei, offenbar durch thomi
stische Litteratur veranlasst (s. ob. Anm. 84 u. 625), an eine Notiz über
‘Iioscellinus‘an und berichtet, dass die „Alten“ oder „reales“ ein wirk
liches Wissen betreffs der objectiven Dinge anstreben, während die
„Neuen“ oder „nominales“ sich im Uebcrmass auf die sprachliche und
begriffliche Seite werfen, und nachdem er sachgemäss hervorragende
Autoren der beiden Richtungen genannt, fügt er Bemerkungen an, aus
welchen wir unsrerseits deutlich sehen, dass die von ihm benützte Quelle
eigentlich den Zwiespalt im Auge hatte, welcher zwischen Antiqui und
Moderni betreffs der formatitates bestand, und sonach dem Anschauungs
kreise Gersons angehörte (s. Abschn. XX, Anm. 595 und was ich dort
nach Anm. 614 bemerkte, sowie ob. Anm. 64); erst in zweiter Linie
berührt _er den Parteigegensatz in seinen Wirkungen betreffs der Univer
salienfrage (s. ob. Anm. 64 u. 82) und gibt uns hiemit einen neuen
Beleg, dass wir in obiger Darstellung der Parteispaltung nicht fehlge
750) Aventinus, Annal. Boi. Vl (ad. Cisner. 1615) p. 383: Hisee quoque tem
poribus fuisse reperio Rucelinum Britamzum etc. (s. Abschn. Eo namque autore duo Aristotelicorum Peripoteticorum generaXllels,se Acnome.per3u1n7t)y. unum
illud oetusl locuples in rebus procreondis, quod scientiam rerum sibi vindicat, quum
obrem reales vorantur; alterum nonumy quod eum distruhil, nominates ideo nuncu
pati, quod avari rerum1 prodigi nominum atque nationum verborum videntur esse
osserlorcst ln hisce duobus generibus dissidium et bellum civile esl; illius Thomas
Aquinas ltalus et iohannes Duns Scotus, huius Wilhelmus 0ecomensis, cuius sepul
crum mnrmoreum apud nos in Boiaria Monachii in templo Pronciscanorum monstratur
(— nicht mehr vorhanden —), Marsilius liaidelbergensis academiael loaanes Buri
danus Viennensis yymnosii institutor, gregorius Ariminensis Viermoe bumatusy ante
signani sunt. Alios et tot munitos Peripateticae familiae philosop/ws et proximos
quosque a prioribus dissentientes praetereo; aliis subinde aliae 0piniones, alia placita
sunty ita fit, ut nulli duo concinanL Veteram' scientiam utpote aemulam natura-e
de rebus sive in rebus existere (nempe notatio naturae el sensus animodversio peperit
artem), eo, quae con/usa sunt notierte, mente. cogitatione dumtaxat distinguuntmg
diversa quoque esse eontendunt, sicut est numerus et res. quae numeratae sunt (s.
bei Booillus, Anm. 667 f.)‚ Tironum eutervu hoec. quae solum inteuigentia et
cogitatione separanlurv idem esse eensent, nec enim aliud numerum quam res nume
ratas, eaecilolem, quam caecuin esse, ipsis plocet; hi scientiam quoque potissimum
Ddee diicdleiiosnibquusoqetuenusquam dniigsliadiianntaunri.mi notioAnriibsutsotealteqsue rationipbrusimuessse hduoicen‘sncl.emodi
species labefactavit. Stoici nullam talem ideam in natura rerum sed nationes
in animo esse dizerunt. Antiqui Aristolelis opinionem, recentiores Stoicorum
sectantur. lstaec nova Aristotelicorum secta a veteribus paene ezplosa et exsibilala
a wilhelnlo occomensi rursus excilata, auctaa atque de integro instaarata esl; hanc
ob causam a suis venerabilis inceptor vocari solet. Viritque manus wilhelmi adeo,
ut celeberrima Athenaea Galliarum l.utetia (0b. Anm. 406—530), Germoniae magnae
Erdfordia (ob. Anm. 67 u. 377 ff), Narisenrum Angilostadium (Anm. 75 u. 369 ff).
Noricorum vienna (Abschn. XX, Anm. 217 ff.) in illius verba iuran'nt. Ezstot in.
Bucelinum superiorem epigramma decastichon, quod non nitoris eullusve, sed testimonii
gratia subscriboz
Quas Ruceline docesy non vult dialectica voees,
lamque dolens de se non vult in vocibus esse;
Ites amat, in rebus cunctis vult esse diebasg
Voce Tüll‘ttt‘lt'fttl',‘ res sit, quod voce docetuia
Plorat Aristoteles, uugas docendo seniles
lies sibi subtractas per coccs intitulatas.
Porphyriumque gemit, quia res sibi lector adcmil.
l
XXll. Aventiuus. Schlussbemerkungen. 297
grifl‘en haben; nachdem er hierauf uns bestätigt, was wir bereitsaus
anderen Quellen wussten, dass die Richtung der Modernen in Paris
(Majoris und seine Schule), Erfurt (Trutfeder), Ingolstadt (Parreut) und
Wien (Albert v. Sachsen) die Oberhand gewonnen habe, schliesst er mit
einem realistischen Gedichte, welches gegen Roscellinus gerichtet ist. ln
- der kurzen Encyclopädie, welche Aventin für seinen herzoglichen Zögling
schrieb, bekennt er sich schon auf dem Titelblath als Eklektiker 751),
und zeigt uns auch in den wenigen Bemerkungen, welche seine einthei
lende Uebersicht der Wissenschaften ihm über die Logik gestattet, dass
er den Aristotelismus eines Albertus Magnus mit ciceronianischer Auf»
fassung verbinden will, wobei noch besondere Beachtung der JImstand
verdient, dass in den kargen allgemeinen Bemerkungen Aventins uns der
erste, wenn auch sehr stammelnde Versuch begegnet, über Logik in
deutscher Sprache zu reden752).
v Somit verlassen wir nun im Ganzen die Scholastik nach einem langen
un sowohl für den Forscher als auch für den Leser peinlichen Wege,
auf welchem wir sie in geschichtlichem Interesse durchwandern mussten.
In Folge der Renaissance, welche ihren weithin fühlbaren Segen über die
Culturstaaten Europa’s verbreitete, » trat auch eine gleichsam puritanisehe
Wiederherstellung des aristotelischen Organons ein, und es gestaltete sich
Oui res abrodit. liucelinev Boethius odit.
Non argumentis nulloque sophismatc sentis.
Bes existentes in vocibus esse manentes.
751) Arionisto duci utriusque lioiariae etc. lfncyclopcdia orbisque doctrinarum
hoc est omnium artium. seientiarunh ipsius philosophiae index ac divisio, scriptores
eorundem rerurn. Ex Platone Aristotelc cicerone Varrone Quintiliano Lactantio dico
Hieronymo nino aurelio Auguslino Themystio Boethio Severino Alberto magno episcopo
notisbonensi Albino (d. h. Alcuin) praeceptore caroli magni ioannes Aventinus Thu
rinomcrus lectori etc. Am Schl.: Impressum Augustae in 1517. 4. ofdcina Milleraniana . V
752) Logica‚ quae et rationalisj est de dictionibusv sermone ac rationes dieselbe
wird eingetheilt in grammatica (de oratione recta) und rhetorica (de oratione quatenus
persuadel) und dialectica (de orah'one, ut ait Cicero, ratione conclusa1 s. Abschn.VllI,
Anm. 23 in Hierauf theilt er die Philosophie in adminiculatioa und principalis.
wobei er von ersterer sagt: Adminiculaliva, quae ct minus principalis logica ab
Aristotele in ilopicis dicitur communi vocabulo (bekanntlich nicht wahr, s. ebend.
Anm. 27), quam et rationalem interpretatus est Boethius, quod non de rebusa sed de
rationibus tractetq et est instrumentum et supellcx eius philosophiaes quae in rerum
cognitione versaturg ideo et ab eodem Aristotele modus sciendi vocatur et a quibus
dam peripateticis. Dann theilt er abermals die philosophia minus principalis in
Grammatik, Rhetorik und Dialektik, welch letztere er folgendermassen beschreibt:
Dialectina est diligens ratio disserendi disputandiquey „reden non den saclien auff
bederlag parthey und weg aussrechnenuy officium darel modum viamque sciendi. do
cendil discendi. i. e. docere facere ratiocinationemy „lernt muss, wcis und weg,
rechnung machen, w’e und non wan sy sein sol“; graeci syllogismum vocantg fim's‚
investigare rem ignotaml „wie ainer ein ding lernen aussrcchnen suechen sol, das
er nit kau“; ignotum namque per notum discere necesse est, ut catulus ex odore
incestigat feram. Libet propter imperitos crassiore uti musa ac vernaculo sermone
„wen ainer ain ding nit verstet, meis oder loan. spricht, er welle weiter darvon reden,
pass nachgedenrken. mues aussrechncm item kans nit aussrechnenng ita cuiusque rei
ignotae notitiam acquirinius per ratiorinationem. quam docet facere diaiectica. liuius
scientiae princeps est Aristoteles, uti etiam cicero sentit ,- a lperipateticis vocabulo
peculiari logica vocatur. Vgl. vor. Abschn., Anm. 91.
298 XXII. Schlussbemerkungen.
eine neue Parteispaltung zwischen Aristotelikern und Ciceroniancrn, welche
uns im folgenden Abschnitte beschäftigen wird.
Dass die Scholastik allerdings nicht mit Einem Schlage absolut er
losch, Versteht sich von selbst, und wir werden zu der zuletzt geschil
derten „Nachblüthe“ auch später noch (—— ja später, als man gemeiiiig
lich glaubt —-) einige „Nachzügler“ trefl'en, unter welchen uns auch
Synkretisten und Eklektiker begegnen werden, welche Deujenigen, die so
eben an uns vorüberzogen, äusserst ähnlich sind. Da mir jedoch über
wiegend eine Charakteristik der Zeit-Perioden als Ziel vorschwebt, so
wollte ich absichtlich in diesem Abschnitte die Zuckungen scholastisclier
Tendenzen nicht über das erste Drittel des 16. Jahrhunderts hinaus fort
. / . - . - . . . . .
spinnen, indem es zweckdienlicher sem Wird, die Zähigkeit mittelalter
licher Anschauungen, welche ja leider sogar heutzutage noch nicht völlig
erloschen sind, von Periode zu Periode als eine neben dein allgemeinen
Fortschritte herlaufende zu betrachten.
REGISTER.
Absolutum -—- connotatioam 5, 109.
actus intelligendi -- signi/ioandi 15.
intelligibilis 108.
adiectiva disfrahentia 51.
adminiculativus 282.
admissio 136.
admittere 255.
adoersativa propositio 52.
Aeneas Sylvius 160 f.
aequiparantia 66.
Aequipollenz 74, 130, 179.
Agricola Rudolph 167 m
Ailly Peter von 103 ff.
Albert v. Riggensdorf de Saxonia 60 ff.
Albertisten 184, 223, 227 m
Alexander Sermoneta 235.
alienalio 30, 101.
Alington 196.
Almain Jacob 238.
Altenstaig Job. 265 f.
Amans Nicolaus 238.
ampliatio 30, 67, 88, 100, 124, 129,
y 177, 246, 279, 293.
' modalium 284.
Andreas de Novo Castro 246.
Augelus Politianus 170 f.
Anglicus Johann 196.
Anonymi 40, 225 11'.‚ 261, 264.
Antiqui — Moderni 95, 100, 148 ff.,
182, 185 ff, 253, 255, 292.
S. auch nominales und reales.
Antonius Coronel 252 m
de Fantis 270 f.
Silvester 238.
irectus 196 f.
Scotns 277 f.
Trombeta 269.
Apollinaris Ofiredus 181 f.
appellatio 26, 30, 68, 100, 124, 177,
246, 279, 293.
rafionis 202, 259, 288.
apprehensio simplex 15. .
a priori - a posteriori 78, 144, 240.
aptitudo 143.
Aquila Petrus de 268.
arbor praedioamentalis 249.
Aretinus Leonardos 159 f.
Argentina Thomas de 3.
argumenta sophislica 251, 261.
Ariminensis Grcgorins 9.
Arnold v. Luyde de Tungris 228 f.
Arnoldi Bartholomeus 243 f.
ars opponendi 40. S. auch modus.
auctoritates 231.
Aventinus 295.
Barbara, Celarent u. s. f. 76, 178, 242.
Barbus Paulus Soncinas 2 .
Basel Universität 189 f.
bartholomeus Arnoldi v. Usingen 243 f.
Manzolus 274.
Begriff vorangestellt 289 f.
Begriffe entgegengesetzte 252, 266.
Benegno Giorgio 290.
Benedictus Victorius Faventinus 235 f.
Bernardinus Petri 237.
Bessarion 156 f.
Biel Gabriel 231 f.
bis 28.
Blanchellus Faventinus 232.
Boccaccio 155.
Bonetisten 196.
Bonetus Nicolaus 194 f.
Bovillus carolus 282 f.
Breslau Michael von 264.
Breytkopf Gregor 283 f.
Bricot Thomas 199 fl‘.
300 Register.
Brulifer Stephanus 198.
Bruxellensis Georg 199 m
Petrus 275 1.
Buchen Konrad von 267 1.
Buridan Johann 14 11.
Cajctanus de Thienis 233.
de Vio 272 1.
Campen Heimerich 182 1.
Capreolus Johann 174 1.
Capsalis Richard von 98.
Casinensis Samuel 209 1.
Caspar Lax 255 1.
cassatio 41.
casus 42 1., 137.
casus obliqui 33, 69, 751.,
- 254, 293.
Calaianus Joh. 221.
categorcma - syncategorema 216.
categorematicus 109, 120, 123.
Canhraith Robert 257.
cedat tempus 42. S. auch tempus oblig.
cerlincatio 53.
chartitudium 294 1.
Ciceronianismus 159 11., 169.
Clichloveus Jodoc 280 1.
Clienlon 90.
Colonia Johannes de 271.
communicabilitas 123.
complexa significabile 11, 112, 207, 246,
248.
97, 201,
complexio distans - indistans 26, 62.
complexum — incomplczum 26, 93, 104,
109, 123, 236.
compositio 111. 216.
conceptistao 222. '
Conceptualismus 17.
conceptus 28, 108.
complexus —— incomplczus 109.
nominalis 15.
concomitantio 117.
conditionatim 131.
conditionatum 44.
con/uso 1o.
connotativum 5, 30, 62, 109.
consequentia 14, 32, 37, 43, 45 11., 56 11.,
73 11.,78,101 1.,115,13111‘.‚
170, 179, 181, 204, 219,
227, 233 11., 239, 242, 2461.,
250, 2601., 264, 272, 279 11.,
288 ti
similis 260.
probativa 289.
contingens 203, 249, 251.
ad utrumlibet 24.
contrahibititas 194.
copulatim 131, 257.
copulatio 267. '
copulatum 44.
Coronel Anton 252 fl‘.
Cranston David 251 1.
decipi 256.‘ .
Definition 5,13, 36, 65, 164, 168, 170,
demonstratio potissima 184, 277 1.
quia - propter quid 78.
depositio 9, 41, 43. 53, 55, 82, 136,
210, 255.
descensus 208‘, 243, 247.
desinit 28, 72, 87, 91 1., 96, 102, 117,
127, 180, 209, 233. ‘
dilemma 167.
disiunctim 131.
disiunctum 44.
disparatus 49, 52, 133.
disputatio 292.
quodlibelica 209, 251.
disqaiparantia 66.
distans —— indistans 204.
distinctio 195, 197 1., 269.
distrahcns terminus 124.
distrahi-ntia adiectiva 51. '
distributio 182, 243, 261.
divisio 36, 168, 170, 279, 281, 290.
Dolz Johann 260 1. -
Dominicus de Flandria 272.
Dorhellus Nicolaus 175 1.
Dorp Johann 237.
dubie positio 210, 255.
dubitatio 41, 43, 83.
Duilaert Johann 256 1.
Dnimonton 90.
Dumbleton 196.
Eck Johann 284 11.
Eintheilung s. divisio
Eklektiker 291 11‘. I
Elenchi sophistici 35, 79, 243, 254,
291
eloquentia 152, 155, 159, 161.
ens mentale 64.
rationis 222, 234, 273, 293.
reale 234.
enthymema 170.
Enzinas Ferdinand von 262 1.
Erasmus Wonsidel 273.
Erfahrungs—Beweis 35.
Erfurt Universität 189, 297.
Ergänzungen zu Petrus Hispanus 211 m
Esel Buridans 17.
Eselsbrücke 34 1., 206 1., 209, 292.
esse obiectale 145 11‘. ‚
exceptiv 72, 86, 96, 102, 115, 125, 130,
208, 249.
exclusiv 6, 71, 86, 102, 116, 125, 130.
208, 249, 263.
exemplum 167.
experientia 105.
eaperimentum 35.
expletivus 131.
exponibilia 86 11., 102, 115 1., 125 1.,
177, 199, 204, 208 1., 225,
Register. 301
230, 239, 242, 249, 254,
263, 268, 279, 293.
exponible Schlüsse 167.
extremum complexum 44, 129.
disiunctum, copulatum u. s. f. 44.
' Faber Johann de Werdea 203 f.
Stapulensis 278 f.
Fabristen 257, 280.
fallacia secundum quid 41.
falsificare se ipsum 113, 138, 252, 256,
280.
Fantis Antonius de 270 f.
Faventiuus Benedictus Victorius 235 f.
Blanchellus Mcnghus 232.
Fecona, Gage/i etc. 201 1., 206, 209,
224, 228, 237, 243 1., 274,
276, 284, 286, 292.
Ferabrich Richard 56.
Ferdinand von Euzinas 262 1'.
fit 118.
Flandria Dominicus de _272.
forma intentionalis 145.
formae intensio et remissio 5, 11, 95, 105.
unitas 4, 11, 17, 38, 94.
formalistae —- terministae 146 m
formalitates 5, 12, 18, 38, 105, 143 1.,
148, 163, 176, 195 fi"., 205,
222 1., 269 1., 295.
formaliter - formalissime 135.
Franciscus Sylvester 273.
T igins 273.
Freiburg i. Br. Universität 190.
futurum contingens 6, 8, 13, 98, 105,
129, 190, 259.
Gabriel Biel 231 1‘.
Galenische Schlussfigur abgelehnt 98,
234, 236, 249, 272, 290.
aufgenommen 179‚ 205, 207, 242,
» 245, 264, 274, 286 f.
Gebwiler Johann 264.
genus generalissimum 162.
Gennadius Scholarius 156 f.
georgius Bruxellensis 199 11'.
Gemistos Plethon 156 11'.
Trapezuntius 156, 169 f.
Valla 172.
Gerhard Harderwyk 228.
Teerstege de Monte 223 1‘.
Gerson Johafin 141 m
Glogau Johann von 291 f.
Goddam Adam 6.
Gorkum Heinrich von 220.
Gregolius Laticephalus 283 1.
» von Rimini 9.
Greifswald Universität 190 1‘.
Greve Heinrich 263.
liaecceitas 121, 176.
Hagenauer Commentar 244, 291.
Hangest Hieronymus von 262.
Harderwyk Gerhard 228.
Heidelberg Universität 187.
Heimerich de Campo 182 1.
Heinrich von Gorkum 220.
Greve 263.
0th 103.
Hentisberus 89 lii
Heynlin Johann 229 f.
Hibernicus Mauritius 269.
hic et nunc 143.
Hieronymus v. Hangest 262.
de Marcho 271 f.
de Nuciarellis 271.
Pardus 246 f.
von Prag 39.
hoc 25, 56.
Holandrinus Joh. 267.
Holcot Robert 6 ti
Hundt Magnus 277.
iacobus Almain 238.
Faber Stapnlensis 278 f.
Magnus Toledantls 140 1'.
Riccius 235.1
identitas 269.
anatogica 184.
idolum 10.
imago 10.
immobititatum 58.
immutalio vitalis 108, 234.
impertinens 43, 53, 80.
impositio 53, 55 f., 81, 210.
dependens 81.
prima et secunda 63, 110, 123.
incipit s. desiniL
lndividuation s. principium individ.
lnduction 35, 167, 234.
inesse 33. '
inferius ad superius 49 fl'., 57 I'„ 133,
263.
lnfinitation im Syllogismus 34, 77, 99,
249.
infinitum 251.
lnghen Marsilius von 94 ff.
Ingolstadt Universität 190, 297.
insolubilia 9, 19, 37, 40 111, 79, 89 11.,
103, 110 ff., 138 111, 180,
203, 209, 217 111, 238, 246,
250 11., 2551., 267, 280,
289 1., 293.
instantia 35.
institutio 41.
intensio et remissio S. forma.
intentio 142, 210, 222, 292.
prima et secunda 63, 109, 123.
lnterpolationen zu Petrus Hispanus 211 tl".
intuitio 12.
inventio -—- iudicium 181.
inventio medii 34, 201 1., 206, 236 1.,
243 1'., 284, 286, 292.
Jodocus Clichtoveus 280 f.
' Trutl'eder lsenaeensis 241 1'.
302 Register.
Johannes Altenstaig 265 f.
Anglicus 196.
Antonius Scotus 277 f.
Buridanus 14 ff.
Capreolus 174 f.
de Colonia 241.
Dolz 260 f.
Dorp 237.
Dullaert 256 f.
Eck 284 ff.
Faber de Werdea 203 f.
Gebwiler 264.
Gerson 141 tf.
v. Glogau 291 f.
Heynlin a Lapide 229 f.
Holandrinus 267.
Magistri 268 f.
Majoris Scotus 247 1'.
de Monte 271.
Parreiit. 239 f.
Haulin 238.
Venator 235.
Versor 220 f.
Wessel 231.
lsenacensis 241 f.
iudicium 12.
Juristisches 15, 28.
Kartenspiel 294 f.
Kategorien 25, 65 f.‚ 162 f.‚ 203, 214,
222 f.‚ 241, 253, 279, 293.
der Bewegung 92.
Köln Universität 148 f.‚ 223 11'.
Konrad v. Buchen Wimpina 267 f.
Lambertus de Monte 221 f.
Landulfus 221.
Lapide Johannes a 229 f.
Laurentius Valla 161 m
Lax Caspar 255 f.
Leipzig Universität 190 f.
Lendenaria Simon de 236 f.
Leonardo Briini 159 f.
Lintholz Joh. 229.
logica artificialis 202, 204, 241, 245.
fidei 7.
formatis 7.
memorativa 294 f.
naturalis 7, 202, 204.
usualis 202, 204.
lumen naturale 104.
Magistri Johannes 268 f.
Magnus Hundt 277.
Jacobus Toledanus 140 f.
Mainz Universität 192.
Mainzer Summula 233. f.
Majoris Johannes 247 f.
Manderston Wilhelm 257 fl
Mantuanus Petrus 176 ff.
Manzolus Bai'thol. 274.
Marcho Hieronymus de 271 f.
Marcus‘ 60.
Maricalmus Willi. von 221.
Marsilius von inghen 94 ff.
Martinas Magister 231.
Molenfelt 210.
Pollichius 273.
Mauritius Hibernicus 269.
maximae propositiones 168 f.
Maxime 78, 168 f.
Mayr Johann 284 m
Mayronisten 196.
Mazolinus Sylvester 292 f.
Memorialverse zu Petrus Hispanus 211 f.
-worte bei den Exponibilia 208 f.
im Syllogismus s. Barbara.
Mengliiis Faventinus 232.
mentale — vocale —- scriptum 61, 106,
108 f.‚ 202, .207.
Michael von Breslau 264.
Paris 271.
Saravetius 273.
militia scholastica 52.
mobilitatum 58. r
Moderni 231 fl‘. S. auch Antiqui und
reales. .
modus disputandi et solvendi 289. S. auch
ars.
intelligendi 107.
loquendi consuetus -. inconsuetus
74, 96, 293.
significandi' 106 f.‚ 109, 142, 145,
269.
Moleufelt Martin 210.
Monte Gerhard de 223 1.
Johannes de 271.
Lambertus de 224 f.
Stephanus de 238 f.
Mucagata Philipp 229.
Murner Thomas 294 f.
Muttersprache 167, 297.
negotio praegnaas 129.
Negation 20, 49, 95, 165.
neoterici 285.
Nicolaus Amans 238.
de Autricuria 2.
Bonetus 194 f.
de Orbellis 175 f.
von Oresme 93.
Tinctor 198 f.
Nicolettus 118 fl'.
Nigri Petrus 221 11‘.
nomiuales 142, 205, 292.
und reales 186, 193, 222, 276,
295. S. auch Antiqui und
reales.
non 216.
nutitia 10‚ 108, 241, 285.
abstractiva -— intuitiva 60, 201.
Novo Castro Andreas de 246.
Niiciarellis Hieron. de 271.
obiectale - reale 145.
Register. 303
obligatoria 8, 37, 40 tfq 52 ff., 57, 80,
89, 103, 136, 170, 179 f.‚
210, 218, 233, 251 f.‚ 255,
267, 280, 289 f.‚ 293.
Occam Pseudo- 41 ff.
Occamismus 2.
OEredus Apollinaris 181 f.
Olivier von Siena 234 f.
Oquelin 246.
oratio tentaliva 137.
Oresme Nicolaus von 93.
Oyta Heinrich von 103.
Pardus Hieronymus 246 f.
Paris Universität 186 f.‚ 297.
Pariser cursus des Organons 209.
Parisiensis Michael 271.
Parreut Johann 239 f.
Parva logicalia 204, 219, 225, 245, 250,
254, 266, 283, 288.
Paronlns antiquorum 219, 277, 283.
logicae 219, 264.
moderrwram 219.
Paulus Nicolettns Venetus 118 fl“.
Pergulensis 180 f.
Soncinas 229.
Pergulensis 180 f.
pertinens —— impertinens 49, sc. 133,
137, 218.
petitio 42, 82, 210.
Petrarca 152 fl'.
Petri Bernardinus 237.
Petrus von Ailly 103 fl'.
de Aquila 268.
Bruxellensis 275 f.
Hispanus Interpolationen zu 211 fl‘.
Mantuanus 176 m
Nigri 221 ff.
Tartaretus 204' m
Thomas 195 f.
philosophia realis - sermocinalis 148.
Piccolomini Enea Silvio 160 f.
Platoniker 156 fl'.
Plethon 156 fl‘.
Politianus Angelus 170 f.
Pollich Martin 273.
pons asinornm 206, 292.
Portu Hibernico Mauritius de 269.
positio 9, 41 f.‚ 53 f.‚ 81 f.‚ 136, 218,
255.
dependens cedens - renascens 82.
propositionnm de inesse 246, 259.
posterioristiens 78, 98. S. auch a priori.
potestates syllogismorum 215.
praedicatio 249, 266, 279, 287.
cssentialis — occidentalis 62.
identica -- fol-malis 95.
praefingere 255.
pracgnans negotio 129.
propositio 243.
terminus 130.
Prag Universität 191.
Prieria Sylvester Mazolinus de 292 f.
principium ezelusi tertii 18.
identitatis 18 f.‚ 49, 106, 144.
individualionis 4, 17, 78, 184,
286.
universalisationis 286.
prioristiens 98. S. auch a priori.
probalio terminalis 233.
terminorum 122 f.‚ 177, 234,
267, 283, 289 f.
promptuarium argumentorum 227.
propositio mentalis-vocalis -seripta 7 f.‚
12, 111, 254.
descriptibilis, exponibilis, offi—
ciabilis 128.
plures 114.
rationalis 46.
similis 180, 257, 260, 263.
’ Pscblacber Konrad 266 f.
tpevd‘öysvo; 171.
Pseudo—Occam 41 m
quod est 76 f.‚ 94 f.‚ 98 f.
Badulph Strodus 45 ut
ratio obiectdlis 145 ff.
ratiocinatio 169.
Baulin Johann 238.
reale — obiectale 145.
reales 232. S. auch Antiqui und nomi
nales.
in metaphysica 146, 148.
und moderni 239.
und terminales 274.
realistae 292.
reduplicativ 33 f.‚ 96, 102, 117, 126,
130, 208, 217.
reflexio supra se 112, 138.
Reisch Georg 294.
relativa 29.
relativi termini 49, 52.
Renaissance 151 fi
res 38, 154.
praedicabitis 276, 293.
restriotio 30, 100 f.‚ 279, 293.
Rhetorik 162.
Riccius Jacob 235.
Richard v. Gapsalis 98.
Feribrigus 56.
Suiseth 90.
Bimini Gregor von 9.
Robert Caubraith 257.
Holcot 6 m
Boselus 9.
Samuel Casinensis 209 f.
Saravetins Michael 273.
Savonarola Hieron. 230.
Saxonia Albertus de 60 ff.
Scholarius 156 11‘.
scientia rationalis 161.
realis —‚' sermocinalis 176.
304 Register.
scio, dubito u. dgl. 50.,
scilum, opinatum u. dgl. 32, 99.
Scotisten 194 11., 268 11‘.
terministische 198 11.;
Scotus Johannes Antonius 277 I'.
Majoris 247 1.
sensus compositas — divisus 20, 22, 24,
31, 75, 88 11., 128, 180 1.,
205, 280, 284.
sequela 133.
sermo 105.
sermocinalis 142, 148, 161, 245.
Sermoneta Alexander 235.
si 257. '
Siena Olivier von 234 1.
signa 61, 142, 164, 263.
se mutuo impedienlia 284.
signatum concbusionis 13, 78.
signi/icare quiesceuter 123.
significatio 25, 73, 101, 106, 109, 111 1.,
120, 134, 142, 144, 176 1.,
202, 246, 286.
naturalis 121.
obiectiva - formalis 113.
significatum adaequatum 134.‘
totale 13, 134.
ultimatum 27, 99, 110.
universale 287.
signum n- consignum 107.
Silvester Antonius 238..
Franciscus 273.
de Prieria 292 1.
similis consequentia 260.
forma propositionis 180, 257, 260,
263.
similitudo 56.
essentialis 168.
Simon de Lendenaria 236 1.
simul 19.
Sirectus Antonius 196 1‘.
sit uerum 44, 83, 210.
Soncinas Paulus 229.
Sophismen 83, 92, 139 1.
sophistac 292.
sorites 167.
species intelligibitis 142.
naturalis 105.
repraesentans 1o.
Stapulensis Jacob Faher 278 1.
stalus 30, 100. ’
Stephanus Brulifvr 198.
de Monte 238 1.
Stipulation 15, 28.
Strodus Badulph 45 11'.
subiectum 175.
‚Suiseth Richard 90.
summulae 248.
superius ad inferius 52, 57 1., 133.
suppositio 25 11., 39, 66 11., 99 1.,
116, 123, 176, 182, 207 1.,
Syllogismus
226, 267, 279, 282, 288,’
293.
suppositio materialis 192.
personalis 145, 147.
sustinere 41.
contractus — ineontractus 264.
exponiblel' 243.
expositoiius 8, 13, 50, 98 1.,
106, 179, 264.
hypothetischer 170.
irregularis 136. l
kategorischer 31 11., 76 1.,
98 11., 136, 1651., 1691.,
178 1., 205 1., 236, 242,
245, 247, 249, 260 1.,
267, 281, 287, 291. S. -
auch Galenische'Schluss
ligur.
mentalis 13.
modaler 3111., 77,99, 1661.,
286.
resolutorius 179.
Sylvester s. Silvester.
syncategoremata 62, 83 11., 215 11., 225,
269, 282.
geminata 83.
mixte 26, 110.
syncategorcmaticus 1zo.
Syncretisten terministische 278 m
tabula rasa 143.
'I‘ägius Franciseus 273.
Tartaretus Petrus 204 m
Teerstege 223 1.
tempus obligationis 42, 53, 137, 218.
terministae 144, 146 1., 222, 232, 292.
nominates 186 1.
terminus 16, 38, 61, 94, 234, 241, 248,
252, 257, 259 1., 267, 280 1.,
292.
communis 121.
ewpanibilis 122.
mentalis 108, 121.
of/iciabilis 50, 79,
127.
praegnans 130.‘
resolubilis 122, 179.
singularis 121.
vocalis 110, 121.
Theologie 3, 6, 8 1., 15, 94, 104, 141,
146.
ss, 122,
thesaurus sophismatum 225.
Thienis Cajetanus de 233.
Thomas Bricot 199 11'. .
Cajetanus de V10 272 1.
Petrus 195 1. e
v. Strasshurg 3.
‚Thomisten 220 11., 272 11.
Tinctor Nicolaus 198 1.
Toledanus 140 1. .
Topik 35, 78, 168, 170, 243, 249.
Register. 305
tractatus de modo opponendi et respon
dendi 227.
transcendenlia 144, 162 1., 205, 234.
- transumptivus 27.
Trapezuntius Georg 156, 169 1.
Trombeta Antonius 269.
Trutieder Jodoc 241 1.
Tübingen Universität 190.
Tungris Arnoldus de 228 1.
Turmair Johann 295 1.
Tysherus 89 11.
ultimatum signi/icatum s. signifieatum.
unilas formae s. forma.
Universalien 7,16, 38, 631., 105, 1421.,
157, 168, 183, 203, 205,
222, 239, 264, 276, 279,
285, 292 1.
Universitäten, Antiqui und Moderni 18511.
'Urtheil .7, 12, 20, 68 11., 95 11., 129 11.,
164 1., 169. -
Entgegensetzung 257 1., 262. x
hypothetisches 21, 44, 52, 54,
58, 70 11., 130 1., 214, 246,
257 1., 266, 287, 289.
modales 14, 21 11.. 70, 97, 135,
247, 280, 284, 287.
Umkehrung 74.1., 95 1.,
179, 205, 257.
130,
PltANTL, Gesch. lV.
vcu T'rre‘rewvm- -- - v v ‚H e
Usingen bartholomeus von 243 1.
vacuum 11, 26 1.
Valla Georg 172.
Laurentius 161 11.
Venator Joh. 235.
Venetus Paulus 118 11.
ventus 107.
verificatio 25.
veritas 276.
Versor Johann 220 1.
verum —- falsum 31.
veteres -— moderni s. Antiqui.
vetus logica 176.
via antiqua - moderna s. Antiqui.
realium —— nominalium s. Antiqui.
Vietorius Benedictus 235 1.
Vio Thomas Cajetanus de 272 1.
vox 104, 222.
Werdea Joh. Faber de 203 1.
Wessel‘Johann 231.
Wiclef 38.
Wien Universität 189, 297.
Wilhelm Manderston 257 fl.
Wimpina Konrad 267 1.
Wirthshaus-Zeichen 61, 121.
Wonsidel Erasmus 273.
Zufällige Merkmale 62, 69.
d
Leipzig, Druck von C. P. Melzer.
n ‘m‘ "'-' " “WIL—
- m ‚.
.
\
. _ p
.
‚ I ‘ .
.
.
.
.
.
.
l
.
‚
Q
.
. .
o .
.
I
.
.
' I
l
.
\
.
.
o
_.
.
.
a .
.
.
‚ \
' o
o
.
\
I
a
I
. .
LEIPZIG,
DRUCK VON C. P. MELZER.